Kto piewa dwa razy si modli.

Pieni i poezja
maryjna jako wyraz spoecznej potrzeby
Katarzyna Marciniak
Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej
Abstrakt: Ju od redniowiecza literatura chrzecijaska kierowana bya do dwu kategorii wiernych.
Pierwszy krg tworzony by przez ludzi wyksztaconych, znajcych acin, ktrym nie obce byy traktaty
filozoficzne i to nie tylko wiata wspczesnego, ale i antycznego. Drugi natomiast posugiwa si jzykiem
ojczystym, ktry z myl chrzecijask spotyka si jedynie w jej zwulgaryzowanej formie. Oba wiaty
wzajemnie si inspiroway przemylenia teologiczne, oczywicie w formie mocno spopularyzowanej
i uproszczonej trafiay pod strzechy a ludowy wiat wyobrani suy teologom do transponowania prawd
wiary1. Z tego punktu widzenia modlitwy prywatne jak i pieni religijne jawi si jako skarbnica ludowych
wyobrae dotyczcych zarwno Boga jak i Matki Boej. W tym miejscu naley bardzo wyranie podkreli, i teolodzy i wyksztaceni ludzie stanu duchownego niekoniecznie byli autorami popularnych pieni
piewanych w sanktuariach przed cudownymi wizerunkami Matki Najwitszej. Artyku ten pokazuje
twrc pieni religijnych, drogi jakimi one si rozpowszechniay oraz funkcje, ktre one peniy. Analiza ta
przeprowadzona zostaa na podstawie utworw napisanych przez pielgrzymw przybywajcych do wielkopolskich sanktuariw maryjnych a znajdujcych si w tamtejszych Ksigach Pamitkowych jak i na podstawie tekstw pieni maryjnych zebranych w sanktuaryjnych piewnikach czy modlitewnikach.
Sowa kluczowe:

pieni religijne, pieni maryjne, pieni sanktuaryjne, poezja maryjna

Those Who Sing, Pray Twice. Marian Hymns

and Poetry as an Expression of Social Need
Abstract: Since medieval times, Christian literature was targeting at two diverse groups of its followers.
The first circle comprised well educated people who knew Latin and the contemporary works of philosophers, but also those from antiquity. The second group of the faithful used their native language and according to introduced Christian thought they might have come across the language in its vulgar form. Still
both these social worlds inspired each other: theological thought, albeit in a simplified and popular form,
became widely accessible, whereas folk imagination served as a base for transposing Christian belief 2.
Hence, both private prayers and hymns appear as valuable resource of folk imagination of the God and
Virgin Mary. It needs to be stressed that theologians and well educated people were not necessarily among
the authors of the popular religious hymns sung in sanctuaries in front of the holy images of Virgin Mary.
This article tackles the creation of religious hymns and poetry, the ways in which they became popular and
their roles. The analysis was based on the texts written by visiting pilgrims who arrived at Great Poland
Region Marian sanctuaries and they can be still found in Memorial Books, as well as Marian hymns collected in sanctuary psalm books and prayer books.
Keywords:
1

religious songs, Marian hymns, sanctuary songs, Marian poetry

A. Guriewicz, Problemy redniowiecznej kultury ludowej, Warszawa 1987, s. 15-67.

1. Twrcy i drogi rozpowszechniania pieni sanktuaryjnych

1.1. Pielgrzym jako twrca

Analiza treci pieni religijnych, modlitw jak rwnie prb wpisanych

w Ksigach ask funkcjonujcych w obrbie danego sanktuarium maryjnego jest
niewtpliwie jedn z najciekawszych metod poznania kultu religijnego i jego specyficznego ludowego kolorytu. Jak zauway J. Krzyanowski kady utwr literacki,
bez wzgldu na sw dugo czy form literackiego przekazu jest wyrazem ycia
duchowego zarwno jednostki jak i danej zbiorowoci, jest wrcz dokumentem
ycia duchowego okrelonej grupy spoecznej 1. Trudno si z tym stwierdzeniem
nie zgodzi. Obraz sanktuarium, rozumianego zarwno jako miejsce materialne
jak i miejsce duchowe, a take caej kultury religijnej, wyaniajcy si z zachowanych tekstw zdecydowanie przyblia nas, o czym ju wyej nadmieniam, do krgu kultury nieelitarnej, krgu, z ktrego w zdecydowanej wikszoci si one wywodz. Ich autorami niejednokrotnie, jak przypuszcza M. Jagosz, byli (...) sami pielgrzymi, ludzie proci, niewyksztaceni, pragncy utrwali w pamici przeycia zwizane z odwiedzeniem miejsca syncego cudami a take przekaza otoczeniu zasyszane o nim historie2. Niestety jest rzecz niemale niemoliw precyzyjnie okreli, ktra pie jest autorstwa zdolnego pielgrzyma, a ktr uoy miejscowy ksidz czy nauczyciel, poniewa zarwno jeden jak i drugi czstokro wywodzili si z ludu i mentalnie byli do
niego zblieni.
Jednake uwana lektura wszelkiego rodzaju Ksig Pamitkowych oraz licznych listw od pielgrzymw znajdujcych si w archiwach sanktuaryjnych zezwalaj na postawienie tezy o tym, i pielgrzymom nie bya obca twrczo literacka.
Utwory te powstaway pod wpywem silnych przey i wzrusze, ktrych doznawali przed cudownymi wizerunkami. W zwizku z powyszym cechuje je znaczna
doza uczuciowoci i sentymentalizmu.
Przyniosam zi wizank dla Ciebie Maryjo
Z kroplami rosy lnicej o zmierzchu zebranej.
Re moje pomienn modlitw rozwin
Gdy je zo u stp witych Matki Ukochanej,
Pani i Krlowej tej Piastowskiej ziemi.
Bo jakie Ci Maryjo dary przynie mog?!
adne nie rwnaj si z darami Twoimi,
Ktrymi obdarowujesz i ozdabiasz Drog
aski Pen Syna Twojego ywota
W sercach ludzkich i duszach zbkanych.
1
2

J. Krzyanowski, Paralele. Studia porwnawcze z pogranicza literatury i folkloru, Warszawa 1977, s. 10.
M. Jagosz, Pieni sanktuariw maryjnych, Kalwaria Zebrzydowska 1997, T. I, s. 7.

178

Katarzyna Marciniak

redakcja naukowa Agnieszka Roguska, Magorzata Danielak-Choma

Niech Ci wizanka r, bdzie jako wota

Raniec z kwiatw modlitwy ranych ...
R.B.3
Naley tu zwrci uwag na wraliwo autorki tego wiersza, oddaje ona
cze Maryi jako Matce, jako Krlowej Polski (Krlowej tej Piastowskiej ziemi), jako
wadczyni Ziemi. Obdarowuje J kwiatami, rami symbolami mioci doskonaej, jednakowo zdaje sobie spraw z tego, i kady podarunek i kade dzikczynienie s niczym w porwnaniu z mioci i oddaniem Maryi. W postawie tej uwidocznia si intuicyjna znajomo teologii maryjnej.
Interesujce i zarazem znamienne jest rwnie to, e powyszy wiersz koczy si (mimo proby opiekunw sanktuariw zwerbalizowanej na pierwszej stronie Ksigi, o pozostawianie adresw na pamitk przyszym pokoleniom) w sposb bardzo charakterystyczny dla wikszoci wpisw znajdujcych si w Ksigach Pamitkowych, to znaczy jedynie inicjaami. Wszak nie jest wane, kto to napisa, wane s
intencje, wana jest modlitwa i dzikczynienie, przecie Matka Boa i tak doskonale zna autora. Tego typu wpisy powstaj nie dlatego, e autor chce znale si
w annaach poezji wspczesnej lecz po to, aby w ten najdoskonalszy jak dla niego
sposb wyrazi swe gbokie uczucie uwielbienia i dzikczynienia do Matki Najwitszej.
Podobny w swoim wyrazie jest kolejny wiersz, pochodzcy z Sanktuarium
Matki Boej Cierpliwie Suchajcej w Rokitnie. Tu, co jest rzadkoci, znamy autork utworu, jest ni Krystyna Kamecka. Wiersz ten charakteryzuje si zwart
budow i prostymi czstochowskimi rymami. Ciekawe jest to, e autorka w narracji uywa liczby mnogiej, sugeruje w ten sposb, e jest wyrazicielem woli wielu
pielgrzymw modlcych si przed rokitniaskim wizerunkiem.
Wrd, pl i lasw, midzy wzgrzami
Tu mieszka nasza Rokitniaska Pani
Tu do niej cigle, wszyscy przychodzimy
I swe modlitwy do niej zanosimy
Ona nas zawsze wysucha, pocieszy
Ona kademu, na ratunek, spieszy
O! jake Tobie nie dzikowa Pani
e taka Dobra synca askami 4
Ta topika poezji miosnej nie jest bynajmniej odosobniona i wielekro
przewija si przez sanktuaryjne Ksigi Pamitkowe. Pozwol sobie w tym miejscu
Licheska Ksiga Pamitkowa za lata 1972 1975, Archiwum Ksiy Marianw w Licheniu Starym koo Konina. Zdecydowana wikszo wpisw znajdujcych si we wszelkiego rodzaju sanktuaryjnych koczy si jedynie
inicjaami osb, ktre dokonay danego wpisu. Tak jest i w tym przypadku.
4 Wiersz znajduje si w archiwum Matki Boej Cierpliwie Suchajcej w Rokitnie.
3

Kto piewa dwa razy si modli. Pieni i poezja maryjna jako wyraz spoecznej potrzeby

179

Uniwersalizm i tradycja w kulturze. Aktualno kultury ludowej. Cz III

przywoa inny wierszowany utwr, tym razem pochodzcy z Sanktuarium Ry

Duchownej na witej Grze w Gostyniu.
Witaj wita Matko Boa
liczna, pikna i nadobna.
W peni ksiyca podobna
W soneczn szat przybrana,
Korona z gwiazd haftowana
O Lilio nieskalana,
Wrd niebiaskich tchnie,
Upro dla mnie ask Pana
Na mej matury dni5.
Wiersz ten, ktrego autorem jest osoba moda, stojca u progu egzaminu
dojrzaoci, nie jest dzikczynieniem za doznane aski. Jest poezj uwielbienia, wychwalajc jedynie zewntrzne cechy Maryi. Autorka daleka jest od wgbiania si
w przymioty Matki Boej, od analizowania funkcji, ktra Ona peni w akcie zbawienia, koncentruje si jedynie na tym co jest widoczne dla modego czowieka
na zewntrznym wygldzie. Lecz w najmniejszym stopniu to nie dyskwalifikuje tego wiersza o prostych rymach czstochowskich, poniewa oddaje on uczucia maturzystki, jej uwielbienie dla Maryi i lk przed najblisz przyszoci.
Wiersze pielgrzymie nie zawsze posiadaj tak prost konstrukcj jak bya
mowa powyej, czasami pene s alegorycznoci i tajemniczoci. Ka zastanowi
si czytelnikowi nad intencjami autora. Przykadem tego typu twrczoci jest
wiersz pochodzcy z licheskiego sanktuarium.
Daj mi o Pani si twrczej mocy
Blaski Twojego witego spojrzenia.
Tczow barw zapal ciemnoci nocy.
Daj mi o Pani w wiatociach i cieniach
Zjawisko Boskiej Twojej potgi,
Ktra rozjania mroczno moich myli6,
Tak jak poprzedni wiersz nie ma ten utwr charakteru wotywnego a jedynie
bagalny. Wyranie autor czuje si zagubiony oraz przytoczony yciem, jest pozbawiony si do pracy i nie widzi jej sensu, dlatego te poprzez wiersz zwraca si
do Maryi o wsparcie w trudnych chwilach (Tczow barw zapal ciemnoci nocy). Wie,
e nie jest w stanie odzyska si (przej przez problemy) bez czynnego wsparcia
Matki Najwitszej.
5
6

Zota Ksiga Gostyska, VIII1980 III 1981, Archiwum Ksiy Filipinw na witej Grze Gostyskiej.
Licheska Ksiga Pamitkowa, za lata 1972 1975, Archiwum Ksiy Marianw w Licheniu.

180

Katarzyna Marciniak

redakcja naukowa Agnieszka Roguska, Magorzata Danielak-Choma

Wane zaznaczenia i podkrelenia jest to, e twrczo pielgrzymw dotyczy nie tylko poznania czy dowiadczenia sacrum, lecz rwnie czasami przybiera
form hymnw pochwalnych dla opiekunw danego miejsca kultu. Przykadem
tego typu twrczoci jest wiersz uoony w 1990 r. na 35-lecie kapastwa ks.
E. Makulskiego, wczesnego kustosza licheskiego sanktuarium przez Janin Ejgred z Tarnowa. Utwr ten w pierwszej, zdecydowanie krtszej, czci przedstawia histori tego miejsca kultu, natomiast w drugiej zamienia si w hymn pochwalno-dzikczynny za duszpastersk dziaalno ks. E. Makulskiego.
Zostae wybrany z pord wielu braci
Powoaniu swemu uczynie zado
T 35 letni sb kapask
Matce Najwitszej czynisz wielk rado
I Matce Najwitszej
I nam pielgrzymom
Gdzie moemy przeprasza
Dzikowa i prosi
I mody gorce do Matki zanosi.
Za nasz Polsk
Za pomoc, za zdrowie, cierpienie
I za kad trosk.
Matuchno Nasza Bolesna!
Czy widzisz?
Jak Ksidz Kustosz tu si bardzo trudzi
By sprowadzi na to miejsce
Jak najwicej ludzi.
By Twoje Sanktuarium
W zwy blaskiem wiecio
By witym miejscem ptniczym
Dla Polakw byo (..)
Matuchno Licheska!
Otocz swa opiek i darz zdrowiem, rad
Swego Mistrza Kustosza
Ktry wzgrze Licheskie
Rozsawi na Polsk
I my wszyscy widzimy
Jego wielk trosk
By kady pielgrzym
Znalaz tu dla siebie
Miejsce pocieszenia
Kto piewa dwa razy si modli. Pieni i poezja maryjna jako wyraz spoecznej potrzeby

181

Uniwersalizm i tradycja w kulturze. Aktualno kultury ludowej. Cz III

Bo czowiek w tym miejscu

Prawdziwie si zmienia.7
1.2. Kramarze i ludzie gocica jako autorzy pieni

Lecz oczywicie byoby to duym uproszczeniem gdybymy autorw pieni

sanktuaryjnych wizali wycznie z ludow proweniencj. Jak wynika ze wspomnie przywoywanego ju E. Koziea, autorami pieni mogli by sami kramarze,
sprzedajcy na jarmarkach, odpustach, misjach i wizytacjach biskupich rwnie literatur pobonociow i nowinkarsk, a take przez same dziady proszalne. Ci
ostatni wykazywali si szczegln aktywnoci, jak podaje F. Kotula kiedy zaszo co
ciekawego i szczeglnie frapujcego obojtnie gdzie zaraz w jedno miejsce schodziy si dziady
odpustowe i wsplnie ukaday odpowiedni pie. Do szczeglnie wanych wydarze naleay
objawienia si Matki Boskiej..... 8. Przytoczony fragment jest rwnie o tyle istotny,
i wskazuje na moliwo grupowego ukadania takowych pieni. W takim kontekcie pie sanktuaryjna jawi si nie jako wytwr jednostki, lecz jako efekt pracy
wsplnoty, w tym wypadku dziadw proszalnych. Dlatego te, o czym ju wyej nadmieniam, kwestia praw autorskich nie odgrywaa najmniejszej roli.
Analizujc kultur XVI-XVII wiecznej Polski J. St. Bystro zauway, e
wrd dziadw wiele byo niepospolitych i mdrych osb, ktre niejednokrotnie
same byy artystycznie uzdolnione, w zwizku z powyszym z atwoci samodzielnie mogy uoy niejedn pie9. Proces twrczy niewtpliwie uatwia niektrym dziadom fakt, i dziadami zostawali kontuzjowani w czasie licznych wojen onierze, nie nadajcy si do onierskiej suby oraz do cikiej pracy w polu,
a ktrzy w swych wojaczkach otarli si o wielki wiat, ktry nastpnie z atwoci mogli w pieniach opisa. Zdarzao si rwnie, cho oczywicie nie byo to
czsto spotykane, e na peregrynacj dziadowsk decydowali si ludzie szlachetnie urodzeni jak to miao miejsce w przypadku Rozalii Wyszomirskiej10. Proces
twrczy, wszelkim ludziom gocica, dodatkowo uatwiaa znajomo szeregu
pieni odpustowych z rnych terenw Polski. Std niewtpliwie bior si wspomniane wyej aglutynacje i wszelkiego rodzaju zapoyczenia tak charakterystyczne
dla pieni sanktuaryjnych.

7 J. Ejgert, Na 35lecie Kapastwa Ks. mgr E. Makulskiego, Tarnw 1990, druk ulotny w posiadaniu autorki, pisownia zgodna z oryginaem.
8 F. Kotula, Polityczne pieni odpustowe z Galicji (I), Literatura Ludowa 1973 nr 4-5 (XVII), s. 29., F. Kotula, Ryciny odpustowych pieni, Polska Sztuka Ludowa 1975 r. XXIX nr 4., s. 238. oraz podobne wydarzenia w swych
wspomnieniach opisuje E. Kozie, Wspomnienia wdrownego kramarza, Pozna 1971, s. 174-180.
9 J. St. Bystro, Dzieje obyczajw w dawnej Polsce wiek XVI-XVIII, Warszawa 1994 , T. I, 271 s.
10 B. Baranowski, Ludzie gocica w XVII XVIII wieku, d 1986, s. 131: St. Nyrkowski, Karnawa dziadowski.
Pieni wdrownych piewakw (XIX XX w.), Ludowa Spdzielnia Wydawnicza 1973, s. 22.

182

Katarzyna Marciniak

redakcja naukowa Agnieszka Roguska, Magorzata Danielak-Choma

1.3. Duchowiestwo, szlachta i nauczyciele

Autorami sanktuaryjnych pieni maryjnych bya rwnie szlachta czy te

ziemiastwo. W tym miejscu naley przywoa posta bogosawionego Edmunda
Bojanowskiego. Ukada on pieni sawice Matk Bo Gostysk oraz Matk
Bo z Grki Duchownej, jak i przyczynia si w znacznym stopniu, poprzez samodzielne powielanie ich, do rozprzestrzeniania kultu tych obrazw. Doskonale
ilustruje to fragment jego pamitnika
Bya u mnie R. Daem jej 25 egzemplarzy pieni o Najw. Pannie Gostyskiej z poleceniem, aby je rozdaa tym, ktrzy do majowego naboestwa w Grabonogu zechc bra udzia.
Nad wieczr bya u mnie R. J. Daem jej 50 kart z pieniami o Najwitszej Pannie Gostyskiej, z ktrych poow miaa posa w okolic Miejskiej Grki, gdzie takowych od niej dano, a drug poow ma rozdzieli w wierczewie, gdzie teraz pracuje przy cegielni. Dalej Nadesza Jzefka, ktrej daem 50 pieni o Najw. Pannie Gostyskiej i 30 modlitw do Najw. Panny ze w. Gry Gostyskiej do rozdania pomidzy czonkw naboestwa majowego na
Porzeczu11.

Twrczo E. Bojanowskiego wynikaa nie tylko z potrzeby serca, lecz

rwnie z tego, e syn jako zdolny twrca i opiekunowie poszczeglnych miejsc
zamawiali u niego zarwno pieni jak i litanie. Taka sytuacja miaa miejsce w Grce Duchownej, w 1864 r. dosta zamwienie od ks. G. z Grki na odrobienie pieni nabonych do Najwitszej Maryi Greckiej, z ktrego to zamwienia wywiza si p
roku pniej12.
Autorami pieni rwnie byli miejscowi nauczyciele, ktrzy, jak mona
przypuszcza, tworzyli na prob miejscowego duchowiestwa. wiadczy o tym
chociaby relacja z wizyty duszpasterskiej arcybiskupa Mieczysawa Ledchowskiego w Rokitnie zawarta w Tygodniku Katolickim z 1868 r., opowiadajca o tym, e
na plebani piewano dostojnemu gociowi pie, ktra zostaa umylnie na t uroczysto uoona. Pie t dobrze obmylon uoy jeden z nauczycieli po niemiecku i po polsku,
wydrukowano j w kadym jzyku osobno []13 Ten krtki fragment zwraca uwag na
trzy niezwykle istotne kwestie. Pierwszy to autor, ktrym jest miejscowy nauczyciel, drugi jzyki, w ktrych ten wiersz zosta napisany, po trzecie na fakt druku tego tekstu. W zwizku z tym naley przypuszcza, i kady wierny posiadajcy
umiejtno czytania mg dokona zakupu tego wiersza, po to by w domu spokojnie do niego wraca. Jak ju nadmieniam istotna jest te wzmianka o tym, i
wiersz ten zosta uoony nie tylko w jzyku polskim, ale i niemieckim. Wskazuje
to na fakt, i na terenach zachodniej Wielkopolski sanktuaria przycigay do siebie
ludno obu narodowoci. Sytuacja ta nie dotyczya jedynie Rokitna, ale i Grki
Duchownej czy Klasztornej.
E. Bojanowski, Myli. Przeycia. Nauki, Opole 1985, s. 33.
Ibidem s. 129, 135.
13 Wizyty pasterskie. Tygodnik Katolicki, 8 maja 1868, nr 19, s. 206.
11
12

Kto piewa dwa razy si modli. Pieni i poezja maryjna jako wyraz spoecznej potrzeby

183

Uniwersalizm i tradycja w kulturze. Aktualno kultury ludowej. Cz III

Przypuszcza si, e cz kantyczek zostaa uoonych przez samych przewodnikw pielgrzymek oraz przez osoby duchowne opiekujce si miejscami kultu. Jak twierdzi S. Nieznanowski w czasach reformacji i kontrreformacji autorzy
pieni religijnych gwnie wywodzili si ze stanu duchownego, poniewa jedynie
oni byli w stanie podj w pieniach teologiczn dyskusj dotyczc dogmatw14.
Poza tym znaczniejsze miejsca kultu maryjnego, jak chociaby wita Gra w Gostyniu, ktra niemale od samego pocztku swego istnienia posiadaa bardzo dobrze funkcjonujc kapel skadajc si zarwno z muzykw klasztornych jak
i miejskich. Oni to nie tylko uwietniali muzyk uroczystoci kocielne, ale i komponowali utwory. Do najczciej komponowanych zalicza si wszelkiego rodzaju
Litanie do Matki Boej 15. Naley przypuszcza, e wrd tych kompozycji znajdoway si i utwory, ktre gosiy cze miejscowego wizerunku.
Twrczo literacka duchowiestwa polskiego nie bya czym wyjtkowym,
a wrcz przeciwnie. W rnych okresach spod pira duchownych wychodziy
prace o zrnicowanym charakterze; od traktatw teologicznych poczynajc, poprzez literatur podrnicz, dramaty historyczne i obyczajowe, wspomnienia,
dzienniki po widowiska liturgiczno-obrzdowe. Nie obce im byy rwnie i inne
formy takie jak bajka, gawda czy reportae 16. Aktywno na niwie literackiej,
szczeglnie w wieku XIX i pocz. XX, spowodowana bya nie tylko faktem posiadania talentu, lecz przede wszystkim kontekstem politycznym, gdzie krzewienie
polskich treci narodowych stao si podstawow wartoci literack.
Aktywno literacka duchowiestwa jest znamienna i dla czasw nam wspczesnych, poniewa, jak wynika chociaby z analizy pieni maryjnych zawartych
w zbiorze Laudate Dominum ks. M. uka SDB, autorami ok. 35% tekstw s sami
ksia, natomiast jako kompozytorzy muzyki do nich stanowi oni ponad 47%17.
W zwizku z powyszym nie naley si dziwi, i tak wiele pieni maryjnych i sanktuaryjnych wyszo spod pira osoby duchownej. Przykadem miejsca, na terenie, ktrego
funkcjonuje szereg pieni napisanych przez opiekuna miejsca jest Sanktuarium Matki
Boskiej Markowickiej. Tutaj szczegln aktywnoci twrcz wykaza si ks. S. Wdz
OMI, ktry jest autorem zarwno sw jak i muzyki do wielu pieni sawicych Markowick Matk Bo. Zakon Oblatw, pod ktrego opiek s wanie Markowice
rwnie opiekuje si Kodniem i tam take ks. S. Wdz tworzy hymny ku czci
NMP18. Podobn sytuacj spotykamy w Rokitnie, gdzie wiele pieni i ballad uoy ks.
Ludwik Lewandowski, ktry jednakowo nigdy nie pracowa w rokitniaskim sank14 S. Nieznanowski, Matka Boska w poezji baroku i czasw saskich [w:] Matka Boska w poezji polskiej. Szkice o dziejach
motywu, red. M. Jasiska, T. I, Lublin 1959, s. 37.
15 W. Zientarski, Kapela gostyska, Nasza Przeszo T.32, Krakw 1970, s. 149-151.
16 J. Walkusz, Twrczo literacka duchowiestwa polskiego na ziemiach zaboru pruskiego w XIX-XX wieku. 1848-1939,
Lublin 2002, s. 357, 447-448.
17 Ks. M. uk SDB, Laudate Dominum, piewnik pieni i piosenek religijnych na dwa gosy, s. 219-354.
18 M. Jagosz, Pieni sanktuariw...., T. I. S. 221-231, T. II, s. 19-26.

184

Katarzyna Marciniak

redakcja naukowa Agnieszka Roguska, Magorzata Danielak-Choma

tuarium19. Rwnie tego typu przykady znamy z czasw dawniejszych jak chociaby
pie pochodzca z 1937 r., ktrej autorem jest jeden z kameduw mieszkajcy
w bieniszewskiej pustelni20. Sprawujcy sw posug kapask duchowni ukadali
pieni i modlitwy nie tylko w synnych duych sanktuariach, ale rwnie w maych
orodkach kultowych jak na przykad w Zagrowie koo Konina, gdzie w XIX wieku
ks. praat Jan Trojanowski uoy modlitw do Matki Boej Zagrowskiej21.
Analizujc pieni sanktuaryjne istotne jest rwnie to, e ich tre w przecigu wiekw ulegaa zmianom, kolejne pokolenia dopisyway nastpne zwrotki
czy te modyfikoway ju istniejce. Miao to przede wszystkim zwizek z cigle
dziejc si histori danego miejsca, ktra nastpnie znajdowaa swoje odbicie
w pieniach i legendach. W zwizku z powyszym folkloryci analizujc pieni odpustowe niejednokrotnie mwi o autorze zbiorowym. Proces tej cigej transformacji pieni jest nadal aktualny, najdobitniej o tych nieustajcych przeobraeniach wiadczy wzmianka zawarta w pracy Izydora Borkiewicza, a dotyczca Naboestwa ku czci Matki Boej Pocieszenia z Gniezna. Autor przed podaniem pieni
informuje czytelnika, W roku 1990 i 1996 o. Kalikst Szulist przerobi i udoskonali poniszy tekst naboestwa, ktry aktualnie jest wykorzystywany w kociele22.
Pieni, modlitwy, a take wpisy dzikczynno-bagalne, jak ju wyej nadmieniam, niewtpliwie mog by traktowane jako dokument ukazujcy nam
wiadomo wiernych oraz czc si z ni ide myli i przey religijnych. Doskonale one bowiem obrazuj istot ludowej religijnoci, jej ukierunkowanie na
maryjno, s przepojone uczuciowoci, obrazowoci a take interesownoci.
Wskazuj nam one na najistotniejsze aspekty znaczenia religijnego danego miejsca
kultu. Ze wzgldu na znajdujce si w nich bogate opisy mwice o historii powstania danego miejsca kultu o czstokro fabularyzujcym ukadzie, s one rwnie niejako transmitorem ludowej historii.
2. Funkcje
2.1. Funkcja spoeczno-integracyjna

Dla sanktuaryjnych pieni maryjnych zawsze charakterystyczne byo to, e

niejako funkcjonoway w trjwymiarowym obiegu literackim. Pierwszy obieg, ktry mona nazwa parateatralnym czy te tradycyjnym zwizany jest z wykonawstwem pieni. Tu mona wyrni niejako dwie sceny, dwa miejsca wykonania pieni: pierwsza tworzona jest przez grup pielgrzymi w czasie wdrwki
do miejsca kultu, a druga ju przed samym obrazem. W czasie uroczystego marUtwory te przechowywane s w Archiwum Matki Boej Cierpliwie Suchajcej w Rokitnie.
Wizerunki maryjne w regionie koniskim. Przewodnik. Konin 1990, s. 9.
21 Ibidem, s. 12
22 I. Borkiewicz, Matka Boa Pocieszenia Pani Gniezna, Gdask 1996, s. 90.
19
20

Kto piewa dwa razy si modli. Pieni i poezja maryjna jako wyraz spoecznej potrzeby

185

Uniwersalizm i tradycja w kulturze. Aktualno kultury ludowej. Cz III

szu, wrd feretronw i chorgwi, bukietw kwiatw i kolorowych wstek, odgosw dzwonkw oraz koatek nastpuje swoista konsolidacja grupy ptniczej23.
W tej podniosej atmosferze najwyraniej uwypukla si spoeczno-integracyjna
funkcja pieni sanktuaryjnych. Poprzez wsplnotowy piew ptnicy manifestuj
sw przynaleno do okrelonej grupy wyznaniowej oraz do konkretnej grupy
lokalnej. Manifestuj rwnie cel oraz suszno obranej przez siebie drogi zachcajc innych do przyczenia si do wsplnego marszu. Natomiast ju na miejscu,
w sanktuarium, zbiorowe wykonanie pieni potguje indywidualn religijno
i personalne odczuwanie sacrum. Dochodzi wwczas czsto do swoistej emocjonalnej eksplozji wyraajcej si poprzez zy i silne wzruszenie. Dla obu miejsc,
w ktrych piewane s omawiane pieni, charakterystyczna jest zewntrzna manifestacja jake rnych uczu religijnych: od dumy z przynalenoci do grupy po
pokor wynikajc z gbi wiary. Wytworzenie tego specyficznego religijnego klimatu nie jest celem samym w sobie, tak jak w przypadku misji ludowych, gdzie
chodzio przede wszystkim o wspieranie efektywnoci ewangelizacyjnego oddziaywania goszonego Sowa Boego24.
Dlatego te opiekunowie miejsc witych starali si o to, aby pieni tam
piewane byy pieniami szybko przyswajalnymi przez przybywajcych w to miejsce pielgrzymw. W zwizku z powyszym tworzc pieni oraz modlitwy powszechnie posugiwano si aglutynacj, ktra umoliwiaa wykonywanie przez
wiernych, cho czci piewanej czy recytowanej pieni oraz modlitwy. Powysz
tendencj moemy przeledzi analizujc chociaby utwory znajdujce si w Ksice do Naboestwa dla wszystkich Katolikw... wydanej w kocu XIX wieku, szereg zawartych w niej hymnw i pieni posiada te same zwrotki25.
Szybka integracja pielgrzymw jest niezwykle istotnym elementem funkcjonowania kadego miejsca witego. Pieni w tym procesie tworz wany czynnik
czcy wsplnot wiernych. Szczeglnie problem ten dotyczy dzieci pierwszokomunijnych, ktre masowo w maju pielgrzymuj do sanktuariw maryjnych. Repertuar znanych im pieni nie jest zbyt duy a zjednoczenie w pieni ponad tysicznej grupy dzieci, pochodzcych z rnych stron diecezji nie jest proste. Du
pomoc w duszpasterstwie sanktuaryjnym okazaa si twrczo Arki Noego26,
ktrej utwory s powszechnie dzieciom znane, dlatego te w czasie dziecicych
mszy praktycznie zrezygnowano z wykonywania pieni maryjnych na rzecz pieni
pochodzcych z repertuaru tego zespou.
23 Na integracyjn funkcj pieni odpustowych zwrci uwag F. Kotula, Ryciny odpustowych pieni, Polska
Sztuka Ludowa R. XXIX 19765 nr 4. s. 237-238.
24 G. Siwek CSsR, Misje ludowe w teorii i praktyce Kocioa. Studium homiletyczne, Krakw 1999, s. 180.
25 Ksika do Naboestwa dla wszystkich Katolikw szczeglnie za dla wygody Katolikw Archidyecezyi Gnienieskiej
i Poznaskiej (wydanie drugie dla kobiet), Leszno, Gniezno 1884. Porwnaj pieni Ktrego wiat, ziemia i morze s. 144,
O Pani czci ozdobiona s. 160, O gospodzie uwielbiona s. 763.
26 Arka Noego, to zesp dziecicy dziaajcy od 1999 roku, ktry w swoim repertuarze posiada pieni religijne.

186

Katarzyna Marciniak

redakcja naukowa Agnieszka Roguska, Magorzata Danielak-Choma

Wsplne piewanie i gone odmawianie modlitw na terenie sanktuarium

wprowadza wiernego w aktywn, zjednoczon wsplnot, zapobiega alienacji jednostki ze zbiorowoci a take powoduje to, e uczestniczcy w misterium wierny
staje si ywym uczestnikiem innej rzeczywistoci, rzeczywistoci wiata sacrum27.
Wsplnotowe piewanie w miejscu witym przyczynia si do pogbiania indywidualnego przeywania wiata sacrum. Wierny, pod wpywem tych przey, umacnia
si w przekonaniu, co do susznoci wybranej przez siebie drogi ycia i postpowania. Doznaje pociechy i utwierdza w wierze. Przekonuje si, e jest czci silnej
i licznej wsplnoty, e ze swoimi problemami nie jest odosobniony. Na t funkcj
spoeczn religii zwrci uwag S. Czarnowski, piszc, e religia jest spraw ycia
wsplnotowego, a dopiero wtrnie indywidualnego28. Jednake trudno jest mi si w tym
miejscu do koca zgodzi z tez Czarnowskiego, e wsplnotowo stoi ponad
indywidualn religijnoci i to ona j konstytuuje. Bynajmniej nie neguj istoty
wsplnego przeywania sacrum czy te przynalenoci do okrelonej grupy wyznaniowej, lecz uwypuklam istot indywidualnych przey religijnych, ktre mog acz
nie musz by wzmacniane wanie przez t wsplnotowo. To ta indywidualna
religijno kieruje ludzi do sanktuariw, to ona powoduje, e wczaj si do
wsplnoty. To ona odpowiada za intensywno przeywania misterium. To tak jak
meloman, ktry chodzi do filharmonii nie ze wzgldu na atmosfer tam panujc
a dla muzyki, ktr tam usyszy. Wykonanie moe go zachwyci lub nie, ale to nie
oznacza, e porzuci przyjemno z obcowania z muzyk. Podobnie jest z pielgrzymami (zarwno indywidualnymi jak i zbiorowymi), ktrzy bardzo indywidualnie przeywaj sanktuaryjn rzeczywisto.
2.2. Funkcja informacyjno-przedstawieniowa

Drugi obieg, nazwijmy go poza religijny, pieni sanktuaryjnych uksztatowa si w peni na przeomie XVII/XVIII wieku, co oczywicie nie oznacza, i
pieni tego typu nie istniay wczeniej, dobitnie na to wskazuje przywoywany ju
wyej zbir Przedziwna Matka Stworzyciela Swego29. Okres ten przede wszystkim naley czy, z marszrutami dziadw proszalnych, ktrzy wdrowali po Polsce od
wczesnej wiosny do pnej jesieni, od wsi do wsi, od jarmarku do jarmarku, rozpowszechniajc wszelkie pieni, oczywicie nie tylko o treci religijnej, ale i nowiniarskiej. Od czasw rozbiorw, co znacznie uatrakcyjniao ich wystp, chtnie
korzystali z akompaniamentu instrumentu. Wczeniej, aby unikn koniecznoci
27 J. Bartmiski, Formy obecnoci sacrum w folklorze, [w:] Folklor Sacrum Religia, red. J. Bartmiski, M. JasiskaWojtkowska, Lublin 1995 s. 11; O spoeczno-integracyjnej funkcji praktyk religijnych szerzej pisze K. Kossakowska Jarosz, Religia i religijno a problemy narodowe i cywilizacyjne na Grnym lsku na przeomie XIX i XX wieku,
[w:] Folklor Sacrum Religia, red. J. Bartmiski, M. Jasiska-Wojtkowska, Lublin 1995 s.216-217.
28 S. Czarnowski, Kultura, Warszawa 1958, s. 82.
29 Przedziwna Matka Stworzyciela Swego. Antologia dawnej polskiej poezji maryjnej, wyb. R. Mazurkiewicz, Warszawa
2008, s. 25-85.

Kto piewa dwa razy si modli. Pieni i poezja maryjna jako wyraz spoecznej potrzeby

187

Uniwersalizm i tradycja w kulturze. Aktualno kultury ludowej. Cz III

pacenia podatku dla kobziarzy, ktry zosta ustanowiony przez sejm w 1576 r.,
z przyczyn czysto finansowych dziady proszalne nie gray na instrumentach30.
Niewtpliwie dziki ich dalekim i licznym wdrwkom sawa sanktuariw rozchodzia si poza okolic czy region, lud bowiem, zakniony by wszelkich informacji o otaczajcym go wiecie a szczegln uwag przykada wanie do wszelkich zjawisk nadprzyrodzonych, do rnego rodzaju cudw i niesamowitych wydarze31. A wanie w takie wydarzenia obfitoway fabularyzacyjno-narracyjne
pieni sanktuaryjne.
Jednake na szerok skal pieni informacyjno-przedstawieniowe upowszechnione zostay w XIX wieku, kiedy to na uroczystoci kocielne (wizytacje
biskupw, bierzmowania, koronacje, odpusty) oraz na jarmarki zaczto drukowa
krtkie historie miejsca kultu z doczonymi do niej pieniami lub te same kantyczki. Przykadem tego typu wydawnictw jest Krtka wiadomo o obrazie Matki Boej Licheskiej, ks. St. Maniewskiego czy te Zbiorek pieni gietrzwadzkich dotychczas
znanych 32. Do rzadkoci naley dwutomowe wydawnictwo A. Brzeziskiego
z 1869 r. Pamitka jubileuszu dwuchsetletniego zgromadzenia XX. Filipinw na Grze
. Gostyskiej 33.
Rozwj kultu maryjnego w tym okresie naley rwnie cile wiza z gonymi
mariofaniami, ktre miay wwczas miejsce zarwno w Europie jak i w Polsce (Pary
1830, La Salette 1846, Lourdes 1858, Pontmain 1871, Gietrzwad 1877) . Ponawiajce
si w nich apele Matki Najwitszej o modlitw, pokut i nawrcenie stwarzay sprzyjajcy klimat dla rozwoju rnych form Jej kultu34. To wszystko w zdecydowany sposb przyczynio si do upowszechnienia druku wszelkiej maryjnej literatury pobonociowej, rwnie w Polsce.
Wydawnictwa te objtociowo byy bardzo zrnicowane, jeeli zawieray
pieni i modlitwy pochodzce z jednego sanktuarium, to miay wwczas ok. 810
stron, jak to miao miejsce chociaby w Licheniu, natomiast jeli byy to wydawnictwa nowiniarskie to potrafiy mie tylko dwie strony35. Zdarzao si rwnie, e
wydawnictwa okolicznociowe wydawane przez sanktuaria byy znacznych roz30 St. Nyrkowski, Karnawal dziadowski. Pieni wdrownych piewakw (XIX XX w.), Ludowa Spdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1973, s. 21.
31 J. St. Bystro, Historja w pieni ludu polskiego, Warszawa Krakw Lublin d Pozna Wilno Zakopane 1925, s. 13, 15., M. Waliski, Funkcje pieni dziadowskiej (na tle literatury jarmarcznej i folkloru ebraczego), [w:]
Literatura popularna folklor jzyk, T. 2, Katowice 1981, s. 139. Tomicki R., Religijno ludowa, [w:] Etnografia Polski.
Przemiany kultury ludowej, red. M. Biernacka, M. Frankowska, W. Paprocka, Wrocaw Warszawa Krakw
Gdask d 1981 s. 29-70., F. Kotula, Ryciny odpustowych pieni .., s. 238-239.
32 Zbiorek pieni gietrzwadzkich dotychczas znanych, Pelplin 1881; St. Maniewski, Krtka wiadomo o obrazie Matki Boskiej Licheskiej askami syncym, Czstochowa 1906.
33 A. Brzeziski, Pamitka jubileuszu dwuchsetletniego zgromadzenia XX. Filipinw na Grze w. Gostyskiej roku paskiego 1867, Pozna 1869 T I., II.
34 J. Drozd, Maryja w roku kocielnym, Krakw 1983, s. 7.
35 Pie o najwitszej Maryi Pannie w Licheniu, Czstochowa 1873., St. Nyrkowski, Karnawa dziadowski, Pieni wdrownych piewakw (XIX-XX w.), Warszawa 1973, s. 25.

188

Katarzyna Marciniak

redakcja naukowa Agnieszka Roguska, Magorzata Danielak-Choma

miarw, czego wymownym przykadem jest wspomniana wyej Pamitka Jubileuszu dwuchsetletniego zgromadzenia XX. Filipinw na Grze witej Gostyskiej wydanej
w 1868 r., skadajca si z dwch tomw liczcych w sumie blisko 600 stron.
Troch inaczej rzecz si przedstawiaa ze zbiorami kantyczek wydawanymi
ju w XX w., wwczas to zdarzao si, jak to w swych wspomnieniach opisa
Edward Kozie byy to opase tomy, ktre gruboci przewyszay grubo stronicy36.
Tego typu zbiory czsto wydawane byy wasnym sumptem przez samych kramarzy czy te nawet przez dziadw proszalnych. Wydawcy tego typu pieni nie zastanawiali si nad prawami autorskimi, jak przypuszcza F. Kotula, nie wiedzieli, e
takowe w ogle istniej, dlatego te bez najmniejszych skrupuw przedrukowywali czy poprawiali poprzednie wersje 37. Niejednokrotnie drukowano je na najpoledniejszym papierze w cigu jednego dnia w ydowskich tanich drukarenkach,
w zwizku z powyszym cechowaa je bylejako i niestaranno. Rozpowszechniano je sprzedajc na straganach lub te chodzc od domu do domu38.
Pieni te, obok funkcji informacyjno-przedstawiajcej, nabieray rwnie
znaczenia literackiego. Staway si nonikiem nie tylko treci religijnych czy historycznych, ale i poprzez sw wierszowan form wiadczyy o biegoci literackiej
jej autorw.
O trzecim obiegu pieni sanktuaryjnych moemy mwi wwczas gdy
pie ta dostawaa si do ustnego repertuaru chopskiego. Poprzez sw powszechno wykonania, przechodzc rne trawestacje, stawaa si czci szeroko pojtej tradycji ludowej39. Wwczas to przestawaa peni funkcj li tylko spoeczno-integracyjn czy informacyjno-przedstawieniow a zaczynaa peni rwnie funkcj dydaktyczno-wychowawcz.
2.3. Funkcja dydaktyczno-wychowawcza

Popularno pieni religijnych niewtpliwie naley wiza z szeroko rozpowszechnion wiar w ich oczyszczajce waciwoci. Wierzono, i dziki ich piewaniu wszstki ze podliwoci i popdliwoci gorce cielesne bdzie WKM o w sobie umartwia i zagasza40. Powyszy sd nie by oczywicie odosobniony, S. Jagodyski pouczajc, i piew pobony odstrcza zego ducha zaleca przestrzegania pobonego

E. Kozie, Wspomnienia wdrownego kramarza, Pozna 1971, s 182.

F. Kotula, Polityczne pieni odpustowe z Galicji (II). Literatura Ludowa 1974 nr 2 (XVIII), s. 43.; St. Nyrkowski, Karnawa dziadowski. Pieni wdrownych piewakw (XIX-XX w.), Warszawa1973, s. 25.
38 F. Kotula, Ryciny odpustowych ..., s. 238, 240., E. Kozie, Wspomnienia wdrownego ..., s. 177.
39 J. St. Bystro, Pieni ludu polskiego, Krakw 1924, s. 129.
40 Walenty z Brzozowa, Kancjona albo Ksigi chwa Boskich, Krlewiec, 1554, za. A. Nowicka-Jeowa, Pieni czasu
mierci. Studium historii duchowoci XVI-XVIII wieku, Lublin 1992, s.39.
36
37

Kto piewa dwa razy si modli. Pieni i poezja maryjna jako wyraz spoecznej potrzeby

189

Uniwersalizm i tradycja w kulturze. Aktualno kultury ludowej. Cz III

zwyczaju starych nabonych chrzecijan, a mianowicie dobrych katolikw Polakw, ktrzy i robic, i wiecc, radzi si pieniami zabawiali i to w dziatki i w czeladk zaprawowali41.
Podobne zadania napotykamy w kancjonale u Wierzbity z 1569 r., czy te
w kancjonale wydanym w 1563 r. w Niewieu. Pogldy te przewijaj si i w pniejszych modlitewnikach jak, np. kancjonale wydanym w Gdasku w 1677 r.,
w ktrym czytamy piewanie pioseneczek nabonych ma swoj osobliw energij, przez ktr
si znajomo sowa Boego w sercach ludzi pobonych zajmuje i pomnaa42. Wspczesne
piewniki pielgrzymkowe w zdecydowanej swej wikszoci pozbawione s wstpu
czy religijnego komentarza, a jeli takowy wystpuje to przede wszystkim odnosi
si do czysto technicznych kwestii wykonywania pieni. Jednake pord licznych
tego typu wydawnictw mona odnale kontynuatorw starej modlitewnopiewaczej tradycji, w ktrych znajduj si nabone przypomnienia, kto piewa
podwjnie si modli43.
W tym miejscu warto podkreli, e jeli pieni maryjne wykonywane byy
w domu to czstokro peniy dwa rodzaje funkcji: informacyjno-przedstawiajce
bo przedstawiay przede wszystkim histori i cudowno miejsca oraz dydaktyczno-wychowawcze. piewanie tych pieni w domu rwnie penio istotn psychologiczn funkcj, pomagao przey niejeden trudny czas. Jak zauway F. Kotula,
[] dawna polska wie nie moga narzeka na brak cikiej, wyczerpujcej pracy.
Byoby to atwiejsze do wytrzymania, gdyby kady z mieszkacw wsi mia dobry
dach nad gow, pen spiarni, ciepy i rnorodny przyodziewek. Faktycznie
jednak w chopskiej chacie zbyt czstym gociem bya bieda a nawet ndza. []
Powiadaj,, e jeli tak czy inaczej nieszczliwy czowiek wyali si przed kim,
wyjczy, wypacze, sprawia mu to ulg. [] Bywao te na wsi, e nieszczliwy
czowiek swoje ble wypiewywa44. Pieni te przepenione byy sentymentalizmem, ckliwoci i specyficzn maryjn poufaoci, ktrej wymownym przykadem jest pie pochodzca z Lutynii:
(...) O niebieska Cesarzowo,
Caego nieba Krlowo,
Spojrzyj z nieba wysokiego,
Na czowieka mizernego.
Lutyska chorych Lekarko.
Ktry zewszd opuszczony,
Ndz wielk jest trapiony,
41S. S. Jagodyski, Pieni katolickie nowo reformowane, wyd. 1 przed 1639 za: A. Nowicka-Jeowa, Pieni czasu mierci. Studium z Historii duchowoci XVI-XVIII wieku, Lublin 1992, s. 304.
42 Kancjona to jest Pieni chrzecijaskie [...] wedug starej edycyjej toruskiej i gdaskiej wydane, Gdask 1677 za: A. Nowicka Jeowa, Pieni czasu mierci. Studium historii duchowoci XVI-XVIII wieku, Lublin 1992, s.39-40.
43 Ks. M. uk SDB, Laudate Dominum. piewnik pieni i piosenek religijnych na dwa gosy, Olsztyn 2002, s. 7; piewnik
Maryjny, Wrocaw 2002, s. 3.
44 F. Kotula, Ryciny odpustowych ....op. cit., s. 237.

190

Katarzyna Marciniak

redakcja naukowa Agnieszka Roguska, Magorzata Danielak-Choma

Nie masz kto by tak cikiemu

Zabieg gniewowi Boskiemu,
Lutyska chorych Lekarko.
Chyba Ty, Matko mioci,
Jedyna nasza Sodkoci,
W zych razach, a take frasunku
Wiele dajesz ratunku.(...)45
W zwizku z powyszym nie naley si dziwi, e czsto piewano je w domu, w trakcie wykonywania codziennych prac gospodarskich, podnosiy one na
duchu, dodaway otuchy i siy do dalszej pracy, a take, co nie jest bez znaczenia,
pogbiay indywidualn religijno maryjn.
piewanie pieni religijnych (w tym i sanktuaryjnych) jak wida penio szereg funkcji magicznych, zabezpieczao przed dziaaniem zego, przybliao
piewajcego do Krlestwa Boego oraz byo manifestacj przynalenoci do
okrelonej grupy wyznaniowej. W indywidualnym piewaniu wyraao si szacunek i przywizanie do miejsca, o ktrym dana pie mwia. piewajc przekazywao si histori danego miejsca, a take podstawowe prawdy wiary. Jak zauwaa
P. Bogatyriew funkcje nie-estetyczne wystpuj znacznie czciej w pieniach ludowych ni w pieniach miejskich w zwizku z powyszym moemy mwi o ludowoci tych pieni i to nie tylko ze wzgldu na ich twrc, ale rwnie na wykonawc jak i na odbiorc46.
Jednakowo poezja maryjna nie we wszystkich epokach rwnomiernie si
rozwijaa. Jak wynika z bada prowadzonych przez A. Paluchowskiego w dobie
stanisawowskiej, romantyzmie jak i w okresie pozytywizmu nastpi regres wszelkiej twrczoci religijnej. Wynikao to przede wszystkim z faktu promieniowania
myli owieceniowej z Francji jak i z Niemiec do Polski. Jednake nie walczono
wwczas z religi a jedynie z nieuctwem reprezentowanym przez znaczn cz
spoeczestwa. Polskie owiecenie u zarania zostao przerwane przez rozbiory
w zwizku z powyszym nie zdoao dosign wszystkich warstw spoeczestwa.
W efekcie tej walki, jak i w efekcie rozbiorw doszo do rozwinicia si wszelkich
form religijnoci ludowej, ktra stawaa si silnie nacechowana patriotycznymi
motywami47.

S. Barcz, Cudowne obrazy Matki Najwitszej w Polsce, Lww 1889, s. 151.

Funkcje nieestetyczne pieni ludowych szeroko omwi P. Bogatyriew, Pie ludowa z funkcjonalnego punktu
widzenia, [w:] P. Bogatyriew, Semiotyka kultury ludowej, Warszawa 1975, s. 183-184.
47 A. Paluchowski, Matka Boska w poezji czasw stanisawowskich i okresu romantyzmu, [w:] Matka Boska w poezji polskiej. Szkice o dziejach motywu, T. I, Lublin 1959, s. 62.; J. S. Pasierb, Religijno polska w okresie owiecenia, Warszawa
1991, s. 51-54.
45
46

Kto piewa dwa razy si modli. Pieni i poezja maryjna jako wyraz spoecznej potrzeby

191

Uniwersalizm i tradycja w kulturze. Aktualno kultury ludowej. Cz III

2.4. Ewangelizacyjna rola pieni i modlitw sanktuaryjnych

Goszenie sowa Boego stanowi pierwsze i podstawowe zadanie Kocioa

katolickiego. Ta nauczycielska misja Kocioa wyraaa si nie tylko poprzez homilijne (mistagogiczne) nauczanie, ale rwnie katechetyczne (didaskalijne) czy te
misyjne. Niniejsze zadanie powszechnie znajdujemy w wielu pieniach oraz modlitwach sanktuaryjnych. Pieni te charakteryzuj si nieskomplikowanym ukadem
wersw i strof, dziki temu byy atwe do zapamitania (z wyjtkiem fabularyzacyjno-narracyjnych pieni). W procesie zapamitywania tekstu istotn rol penia
rwnie muzyka, charakteryzowaa si ona prost, atwo wpadajc w ucho melodi. Czstym zabiegiem stosowanym przez autorw pieni byo rwnie to, e
sowa ukadano do powszechnie znanych melodii, widomym tego przykadem
jest Pie do Matki Boskiej Brdowskiej moe by ona piewana na melodi Witaj Jutrzenko ....lub te Serdeczna Matko. Zabieg ten znacznie uatwia wiernym przychodzcym z rnych stron i niejako reprezentujcym rne tradycje muzyczne wyrose na gruncie odrbnych praktyk parafialnych, przyswojenie obcych zwrotw, zapobiega ich alienacji, poniewa umoliwia im czynny udzia we mszy witej
a zarazem, co jest istotne, nadawa ceremoniom religijnym pitno rodzinnoci,
swojskoci.
Pieni piewane w sanktuariach s pieniami wieloaspektowymi, z jednej
strony gosz histori Matki Najwitszej, patronki danego miejsca kultu, z drugiej
za wzywaj do porzucenia grzechu, przypominaj o prawdach eschatologicznych,
o cnotach, o ciemnoci grzechu i wietle aski. W zdecydowanej swej wikszoci
w pieniach sanktuaryjnych przewaa pierwszy wtek jednakowo nie oznacza to,
i edukacyjna funkcja pieni zostaa cakowicie zaniechana, a wrcz przeciwnie.
Niemale kada z analizowanych przeze mnie pieni zawiera chociaby wezwanie
do Niepokalanego Poczcia NMP.
Mimo, i dogmat o Niepokalanym Poczciu Najwitszej Maryi Panny zosta uchwalony dopiero 8 XII 1854 r. przez Piusa IX to kult Niepokalanego Poczcia rozwija si znacznie wczeniej, jego pocztku moemy spokojnie upatrywa ju w redniowieczu48. Znalaz on swoje odbicie nie tylko w przywoywanej
poezji maryjnej, ale w szeregu pieniach sanktuaryjnych, czego doskonaym przykadem jest XVII wieczna pie z Poznania z Sanktuarium Matki Boej w Cudy
Wielmonej
Wybranej i ukochanej
Ojca Wiecznego Crce,
B. Kumor, Historia Kocioa, T. 7, Lublin 1991, s. 218; M. Banaszak, Historia Kocioa Katolickiego. Czasy Nowoytne 1758 1914, T.3., s. 320; M. Hanusiewicz, wite i zmysowe w poezji religijnej polskiego baroku, Lublin 2001, s.
237-240.; Przedziwna Matka Stworzyciela Swego. Antologia dawnej polskiej poezji maryjnej, wyb. R. Mazurkiewicz, Warszawa 2008, s. 29.
48

192

Katarzyna Marciniak

redakcja naukowa Agnieszka Roguska, Magorzata Danielak-Choma

Sowa Wiecznego Matce,

Ducha witego Oblubienicy,
Caej Trjce Przenajwitszej witnicy,
Pani Aniow, Opiekunce ludzi, Zastpcy grzesznikw, Wszystkich
Utrapionych ucieczce, nieba i ziemi Krlowej.
Ktra aski pena, i midzy niewiastami bogosawiona Nieszczsnej
Ewy zamieniwszy imie, sama prawdziwie zostaa si Matk yjcych.
(...)
Ktra najwyszego Sdziego staa si Matk, a c dla Niej nieuczyni?
Ktra kochanego ucznia przyjwszy za syna,....49
Oczywicie nie jest to jedyna tego typu pie, praktycznie w kadym miejscu witym silnie podkrelao i nadal akcentuje si Niepokalane Poczcie Najwitszej Maryi Panny. Wymownym tego przykadem jest wspczesna pie
o silnie zarysowanym wtku kerygmatycznym pochodzca z Sanktuarium Matki
Boej Pocieszenia z Gniezna:
(....) Przypominasz nam, e
spenianie woli Boej, wyraonej w Jego przykazaniach
jest naszym najwaniejszym obowizkiem.
Hod Ci oddaje wierny Twj lud!
Na czole Twoim, o Pani nasza, widnieje znak krzya
witego, aby nam przypomina, e przez chrzest wity
otrzymalimy niezatarte znami przynalenoci do
Kocioa Chrystusoweg50.
Pie ta zawiera wyrany katechetyczny rys, po pierwsze przypomina o istocie dziesiciu przykaza boskich, cho ich imiennie nie przywouje. Po drugie
uzmysawia wiernym symbolik i znaczenie krzya witego i po trzecie przypomina o znaczeniu oraz o istocie chrztu witego. Jednake tego typu utworw,
w tak jawny sposb odwoujcych si do prawd eschatologicznych wrd sanktuaryjnych pieni maryjnych jest niezwykle mao. Dla utworw typu fabularyzacyjno-narracyjnego, niezwykle charakterystyczne jest to, e w pierwszej zwrotce,
ktra przewanie jest inwokacj skierowan do Matki Najwitszej, umieszcza si
przypomnienie Jej cnt i roli, ktr spenia z woli Boga:
Niepokalana Najwitsza Maryja,
Ra czystoci, niebieska Lilija
Oblubienica Ducha Najwitszego
A Matka Syna Ojca Przedwiecznego51
49
50

M. Jagosz, Pieni sanktuariw maryjnych, Kalwaria Zebrzydowska 1997, T. 2. s. 134.

I. Borkiewicz, Matka Boa Pocieszenia Pani Gniezna, Gdask 1996, s.94.

Kto piewa dwa razy si modli. Pieni i poezja maryjna jako wyraz spoecznej potrzeby

193

Uniwersalizm i tradycja w kulturze. Aktualno kultury ludowej. Cz III

Jednake wszelkie nauczanie w pieniach sanktuaryjnych, odbywa si niejako mimo chodem, na uboczu. Dlatego te, tak jak w pieni pochodzcej z Borku
Wielkopolskiego czy ze witej Gry Gostyskiej w przewaajcej wikszoci s
to krtkie przypomnienia typu:
(...) Panno i Matko bez wszelkiej skazy,
Ktra Adama nie doznaa zmazy (...)52.
(...) We trzech osobach w Trjcy Jedynego
Boga, przedziwna Matka Syna Jego,
W krzyu i smutku wesoym obrazie (...)53
W tego typu przypomnieniach przede wszystkim podkrela si fakt Niepokalanego
Poczcia Najwitszej Maryi Panny oraz Jej matczyn funkcj wobec Syna Boga.
(...) Niepokalana i czysta Dziewico
Oto woamy o Bogarodzico! (..)54
Do rzadkoci naley pie pochodzca z Grki Duchownej a uoona
przez E. Bojanowskiego, w ktrym to utworze przypomina si fakty zawarte zarwno w Starym jak i w Nowym Testamencie.
(...) Arka w strasznym potopie Noemu z rodzin
Bya na morskich waach ochron jedyn (..)
Tako godom weselnym w galilejskiej Kanie
Gdy dla goci sproszonych wina ju nie stanie
Jezus cudem pocieszy wnet ich niedostatki,
Zmieni wod we wino, na prob swej Matki.(...)55
Jak rwnie do wyjtkw naley wspczesna pie, pochodzca z Markowic, ktrej cay ukad podkrela jedynie poredni rol Maryi w zbawieniu czowieka i gwny nacisk kadzie na wtek chrystocentryczny:
Ten Pan, Ktry nam daje siebie,
Ten Pan to Matki Boej Syn,
O przyjd, o przyjd, Ty Panie do mnie
I mieszkaj w sercu mym.
wita ty, Ziemio Markowicka,
Matk i Syna gocisz tu.
On sam wyciga do nas rce
M. Jagosz, op. cit. T.2, s. 341.
Ibidem. T. 1. s. 50.
53 Ibidem T. 1. s. 152.
54 S. Barcz, Cudowne obrazy...s. 77.
55 E. Bojanowski, Pie z Godzinek do Matki Boej Pocieszenia w Grce Duchownej, Opole 1985, 216-217.
51
52

194

Katarzyna Marciniak

redakcja naukowa Agnieszka Roguska, Magorzata Danielak-Choma

I daje aski zdrj.

Dzikuj Tobie, Dobry Panie,
Sercem, co Twoim pragnie by.
Matce dzikowa nie przestan, e daa Ciebie nam56.
Powysza pie jest o tyle interesujca, e zwraca uwag na Dziecitko Jezus, ktre trzyma na swym rku Matka Boa. W zdecydowanej wikszoci pieni
sanktuaryjnych, nawet, jeli sawi one Matk Bo z Dziecitkiem to obecno
Jezusa pominita jest cakowitym milczeniem a w caoci jedynie czci si oraz honoruje askami i tytuami sam Matk Bo.
Tylko w nielicznych pieniach sanktuaryjnych znajdujemy ukryte wtki
eschatologiczne, przypominajce, e wizyta przed cudownym wizerunkiem to nie
wszystko, e naley jeszcze przyj Najwitszy Sakrament i to dziki Niemu jestemy bliej Boga.
(...) Ty mwisz do mnie nareszcie, dugie to byo czekanie,
Lecz najwaniejsze, e jeste, e chwil ze mn zostaniesz.
Patrz, tutaj st jest nakryty, po chleb przyjd co daje si,
Z kurzu i pyu obmyty, posil si, chc eby y.(...)57
Przywoany fragment pieni jest niezwykle interesujcy i to z kilku wzgldw.
Przede wszystkim tu Matka Boa, co jest niezwyk rzadkoci, osobicie zwraca si
do pielgrzyma a nie tak jak jest to w zdecydowanej wikszoci pieni wierni do Niej.
Po drugie, Maryja zwraca si do pielgrzyma jak stskniona do dziecka matka (Ty mwisz do mnie nareszcie,...), ktra promienieje radoci ze spotkania po dugiej i bolesnej
rozce, ktra cieszy si, e najblisze chwile spdz wsplnie. Ciekawe jest rwnie to,
e w swej wypowiedzi kierowanej do pielgrzyma, Maryja wskazuje na istot Eucharystii, ale Eucharystii poprzedzonej spowiedzi (z kurzu i pyu obmyty, posil si). Tu rwnie
przejawia si delikatno, subtelno przekazu autora obrazu Matki Boej, ktra bezporednio nie jest w stanie mwi o grzechu, nieczystoci czy przewinieniach a jedynie
o kurzu i pyle. Jej delikatno jest tak wielka, e sowa o negatywnej konotacji nie s
w stanie wydoby si z Jej ust.
Powstajce na przestrzeni wiekw pieni i modlitwy sanktuaryjne w zdecydowanej swej wikszoci przenosz nas do wiata ludowej wyobrani. To tu, w annaach
rozlicznych Ksig Pamitkowych, wierni pozostawiali lady nie tylko swej wielkiej pobonoci ale i talentu, ktry oywa dziki wielkim emocjom, ktre towarzyszyy wizytom przed cudownymi wizerunkami. To te emocje, staway si przyczyn, dla ktrych
niewprawny w wyraaniu swych uczu lud siga po pira by wyrazi swe uwielbienie
dla Matki Boej. Jednake nie peniy one li tylko funkcji dzikczynnych, poniewa
przedstawiay histori danego sanktuarium nosiy charakter informacyjny oraz edu56
57

M. Jagosz, op. cit., T. 2, s. 25.

M. Jagosz, op. cit., T. 1 s. 154.

Kto piewa dwa razy si modli. Pieni i poezja maryjna jako wyraz spoecznej potrzeby

195

Uniwersalizm i tradycja w kulturze. Aktualno kultury ludowej. Cz III

kacyjny. Istotne jest jednak to, e mwiy one nie tylko o historii miejsca, lecz rwnie
pokazyway wzory zachowa, jakie akceptowane byy spoecznie. Poprzez werbalizacj podanych spoecznie i kulturowo zachowa przyczyniay si do umocnienia
funkcjonujcego porzdku spoecznego.
Bibliografia
Banaszak M., Historia Kocioa Katolickiego. Czasy Nowoytne 17581914, T.3, Warszawa 1991.
Baranowski B., Ludzie gocica w XVII XVIII wieku, d 1986.
Barcz S., Cudowne obrazy Matki Najwitszej w Polsce, Lww 1891.
Bartmiski J, Formy obecnoci sacrum w folklorze, [w:] Folklor Sacrum Religia, red.
J. Bartmiski, M. Jasiska-Wojtkowska, Lublin 1995, s. 9-19.
Bogatyriew P., Semiotyka kultury ludowej, Warszawa 1975.
Bojanowski E., Myli. Przeycia. Nauki, Opole 1985.
Bojanowski E., Pie z Godzinek do Matki Boej Pocieszenia w Grce Duchownej, Opole 1985.
Borkiewicz I., Matka Boa Pocieszenia Pani Gniezna, Gdask 1996.
Brzeziski A., Pamitka jubileuszu dwuchsetletniego zgromadzenia XX. Filipinw na Grze
w. Gostyskiej roku paskiego 1867, Pozna 1869, T I., II.
Bystro J. St., Dzieje obyczajw w dawnej Polsce wiek XVI-XVIII, Warszawa 1994.
Bystro J., St., Historja w pieni ludu polskiego, Warszawa Krakw Lublin d
Pozna Wilno Zakopane 1925.
Bystro J. St., Pieni ludu polskiego, Krakw 1924.
Czarnowski S., Kultura, Warszawa 1958.
Drozd J., Maryja w roku kocielnym, Krakw 1983,
Ejgert J., Na 35lecie Kapastwa Ks. mgr E. Makulskiego, Tarnw 1990, druk ulotny
w posiadaniu autorki.
Guriewicz A., Problemy redniowiecznej kultury ludowej, Warszawa 1987.
Hanusiewicz M., wite i zmysowe w poezji religijnej polskiego baroku, Lublin 2001.
Jagosz M., Pieni sanktuariw maryjnych, Kalwaria Zebrzydowska 1997, T. 1.,T. 2.
Kossakowska-Jarosz K., Religia i religijno a problemy narodowe i cywilizacyjne na Grnym
lsku na przeomie XIX i XX wieku, [w:] Folklor Sacrum Religia, red.
J. Bartmiski, M. Jasiska-Wojtkowska, Lublin 1995. s.216-238.
Kozie E., Wspomnienia wdrownego kramarza, Pozna 1971.
Krzyanowski J., Paralele. Studia porwnawcze z pogranicza literatury i folkloru, Warszawa 1977.
Ksika do Naboestwa dla wszystkich Katolikw szczeglnie za dla wygody Katolikw Archidyecezyi Gnienieskiej i Poznaskiej (wydanie drugie dla kobiet), Leszno, Gniezno 1884.
Kumor B., Historia Kocioa, T. 7, Lublin 1991.
Licheska Ksiga Pamitkowa za lata 19721975, Archiwum Ksiy Marianw w Licheniu Starym koo Konina.
196

Katarzyna Marciniak

redakcja naukowa Agnieszka Roguska, Magorzata Danielak-Choma

Maniewski St., Krtka wiadomo o obrazie Matki Boskiej Licheskiej askami syncym,
Czstochowa 1906.
Nieznanowski S., Matka Boska w poezji baroku i czasw saskich, [w:] Matka Boska
w poezji polskiej. Szkice o dziejach motywu, T. I, Lublin 1959, s. 33-48.
Nowicka-Jeowa A., Pieni czasu mierci. Studium historii duchowoci XVI-XVIII wieku,
Lublin 1992.
Nyrkowski St., Karnawa dziadowski. Pieni wdrownych piewakw (XIX XX w.), Ludowa Spdzielnia Wydawnicza 1973.
Paluchowski A., Matka Boska w poezji czasw stanisawowskich i okresu romantyzmu, [w:]
Matka Boska w poezji polskiej. Szkice o dziejach motywu, T. I, Lublin 1959, s. 58-72.
Pasierb J. S. Religijno polska w okresie owiecenia, [w:] ycie kulturalne i religijne w czasach Stanisawa
Augusta Poniatowskiego, red. M. M. Drozdowski, Warszawa 1991, s. 49-58.
Pie o najwitszej Maryi Pannie w Licheniu, Czstochowa 1873.
Przedziwna Matka Stworzyciela Swego. Antologia dawnej polskiej poezji maryjnej, wyb.
R. Mazurkiewicz, Warszawa 2008.
Siwek G. CSsR, Misje ludowe w teorii i praktyce Kocioa. Studium homiletyczne, Krakw 1999.
piewnik Maryjny, Wrocaw 2002.
Tomicki R., Religijno ludowa, [w:] Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, red. M.
Biernackiej, M. Frankowskiej, W. Paprockiej, Wrocaw Warszawa Krakw Gdask d 1981, s. 29-70.
Waliski M., Funkcje pieni dziadowskiej (na tle literatury jarmarcznej i folkloru ebraczego),
[w:] Literatura popularna folklor jzyk, red. W. Nawrocki, M. Waliski, T. 2,
Katowice 1981, s.130-142.
Walkusz J., Twrczo literacka duchowiestwa polskiego na ziemiach zaboru pruskiego
w XIX-XX wieku. 1848-1939, Lublin 2002.
Wizerunki maryjne w regionie koniskim. Przewodnik. Konin 1990.
Wizyty pasterskie. Tygodnik Katolicki , 8 maja 1868 nr 19.
Zbiorek pieni gietrzwadzkich dotychczas znanych, Pelplin 1881.
Zota Ksiga Gostyska, VIII1980 III 1981, Archiwum Ksiy Filipinw na witej
Grze Gostyskiej.
uk M.SDB, Laudate Dominum. piewnik pieni i piosenek religijnych na dwa gosy, Olsztyn 2002.
Czasopisma
Kotula F., Polityczne pieni odpustowe z Galicji (I), Literatura Ludowa 1973 nr 4-5
(XVII), s. 28-37.
Kotula F., Polityczne pieni odpustowe z Galicji (II). Literatura Ludowa 1974 nr 2
(XVIII), 237-250.
Kotula F., Ryciny odpustowych pieni, Polska Sztuka Ludowa 1975 r. XXIX nr 4,
s. 237-250.
Zientarski W., Kapela gostyska, Nasza Przeszo, T.32, Krakw 1970, s. 149-151.
Kto piewa dwa razy si modli. Pieni i poezja maryjna jako wyraz spoecznej potrzeby

197