artyku opublikowany w: pod red.

Alicji Lisowskiej i Jacka Kurzpy, Zachowania dysfunkcyjne - uwarunkowania

spoeczne, kulturowe i polityczno-prawne oraz stosowane rozwizania. Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocawskiego. 2011, s. 13-33

S t y l i z a c j e p o d m io t o w o c i i t o s a m o c i w u j c iu in d y w id u a liz m u e k s p r e s y j n e g o

Kazimierz Dziubka, Uniwersytet Wrocawski

Indywidualizm jako form a racjonalnej samokontroli

Zgodnie z przewidywaniami Maxa Webera proces odczarowywania normatywnych ko

dw kulturowych i religijnych doprowadzi do demontau rnego rodzaju porzdkw hierar
chicznych oraz norm i wzorcw socjalizacji, ktre w przednowoczesnych spoeczestwach
Zachodu nakazyway jednostce posuszestwo wobec odziedziczonych tradycji i obyczajw.
W owieconych spoeczestwach kierunkowym typem mylenia i dziaania staa si racjo
nalno kalkulacyjno-techniczna (instrumentalna). Jej zasady legy u podstaw procesu eman
cypacji jednostki spod wpyww, jakie na jej osobowo, sposb postrzegania wiata, styl
ycia i upodobania wywieray zewntrzne konteksty formatywne, takie jak: rodzina, ycie
wsplnotowe, koci czy pastwo. Nowe punkty odniesienia warunkoway powstanie i roz
wj relacji i wizi interpersonalnych charakterystycznych dla nowoczesnego etapu indywidu
alizmu. Z wiar i nadziej, e nadejdzie kiedy taki okres w dziejach czowieka, i ten, porzu
ciwszy dziecice postrzeganie wiata przez pryzmat marze i fantazji, podejmie z odwag
decyzj o samostanowieniu si w zgodzie z wasnym rozumem, filozofowie Owiecenia (a
wczeniej take Renesansu) nakrelili pierwsze projekty poznawczej, egzystencjalnej i nor
matywnej autonomii indywidualnego podmiotu. Zawarty w nich postulat niezalenoci zaka
da walk z upowszechnianymi w potocznych i religijnych wierzeniach oraz w nauce praw
dami i ocenami, ktrych rdem s aprioryczne, nie poddajce si weryfikacji logicznej ro
zumu tezy i zaoenia (np. u Kartezjusza - genium malignum, u Lockea - prawdy wro
dzone, za u Humea - opowieci o centaurach i smokach, cudach i dziwach)1. ycie do
czesne we wszystkich jego aspektach miao ulec racjonalizacji. Temu te celowi suyy r
norodne metody i narzdzia poznawcze, dziki ktrym czowiek zdobywa wiedz niezbdn
do obalenia spoecznych i kulturowych tabu, uwalnia swj umys i emocje od destrukcyjnego
wpywu magii, stereotypw i przesdw. Konsekwentne poszerzanie granic indywidualnej
wolnoci i niezalenoci przeksztacao zarazem sens caego ycia jednostki.

1 Szeroko na temat historii filozofii indywidualizmu, etapw i kierunkw jej rozwoju pisze roda.M. (2003),
Indywidualizm i jego krytycy. Warszawa: Fundacja Aletheia. s. 29-53.

Jednake te same argumenty racjonalizmu i empiryzmu, ktre kruszyy przednowoczesne

formy organizacji spoeczestwa i suyy za punkt wyjcia technokratycznych wizji zast
pienia przez czowieka wadzy Boga na ziemi (jak np. w systemie industrii Claudea Henriego Saint - Simona), rwnoczenie wtaczay mylenie i koncepcje ycia jednostki w nowy
gorset zasad i norm. Na paszczynie dyskursu filozoficznego i etycznego decydujce znacze
nie miao w tym kontekcie zastpowanie oraz zacieranie rnic midzy indywidualnoci i
podmiotowoci oraz zwizane z tym przejcie od etyki autonomii do etyki niezalenoci."
Pocztki zmierzajcego w tym kierunku dyskursu sigaj redniowiecznych teorii nominalizmu, kartezjaskiej koncepcji res cogitans i leibnizowskiej monadologii . To im swj pier
wotny ksztat zawdzicza nowoytna teoria ujednostkowienia i jednostkowoci. Definicja in
dywidualnego ja czy si w niej z ideami niepodzielnoci, samowystarczalnoci i niezale
noci. Pojcie jednostkowoci obejmuje sfer zjawisk specyficznych, niepowtarzalnych,
cakowicie i istotnie rnych od siebie. Indywidualne ja zyskuje wartoci dziki koncertowi
jakociowych cech, ktre czyni go bytem nieporwnywalnych z jakimkolwiek innym ja .
Cechom tym ja zawdzicza poczucie odrbnoci i samodzielnoci (lub nawet samowystar
czalnoci) w sensie poznawczym (indywidualizm epistemologiczny) i bytu (indywidualizm
ontologiczny). W urealnionym wiecie spoecznym tylko indywiduum moe by uznawane
za wytwrc i jedynego nonika poj i wartoci, bdcych wyrazem jego subiektywnych
przedstawie, spostrzee, wyobrae i sdw, sowem - szczeglnego typu racjonalnoci.
Zgodnie z tym podejciem Ludwig von Mises wyjania, e: Ludzkie dziaanie jest z ko
niecznoci zawsze racjonalne. Wyraenie racjonalne dziaanie jest wic pleonazmem i nie
naley go uywa. Okrelenia racjonalny i irracjonalny w odniesieniu do ostatecznych
celw dziaania s nieodpowiednie i pozbawione treci. Ostatecznym celem dziaania jest
zawsze zaspokojenie jakiej potrzeby dziaajcego. Ze wzgldu na to, e nie da si zastoso
wa wasnych sdw wartociujcych wobec dziaa podejmowanych przez innego czowie

2 Renaut, A. (2001), Era jednostki. Przyczynek do historii podmiotowoci. przel. Damian Leszczyki. Wrocaw Warszawa: Zakad Narodowy i. Ossoliskich - Wydawnictwo, s. 66. Za stosowaniem podobnej dystynkcji opo
wiada si rwnie Manuel Castells (Sia tosamoci, przek. Sebastian Szymaski. Warszawa: Wydawnictwo
naukowe PWN. 2008, s. 25), ktry - za Alainem Tourainem - powtarza myl, e podmiotem naley okreli
ch bycia jednostk, tworzenia osobistej historii, nadawania sensu caej sferze dowiadcze indywidualnego
ycia [...] Przeksztacenie jednostek w podmioty wynika z nieuniknionego poczenia dwch afmnacji: afirmacji jednostek przeciwko spoecznociom i afmnacji jednostek przeciwko rynkowi. Fakt, i podmiotowo osi
ga si tylko w okrelonym rodowisku spoecznym i kulturowym, pociga za sob tez, i: Podmioty nie s
jednostkami, nawet jeli s wytwarzane przez jednostki i w jednostkach. S one zbiorowym aktorem spoecz
nym, dziki ktremu jednostki osigaj holistyczny sens w swoim dowiadczeniu.
3 Wedug Charlesa Taylora (rda podmiotowoci. Narodziny tosamoci nowoczesnej, przek. M. Gruszczy
ski et al. Warszawa: PWN, 2001, s 692), leibnizowska koncepcja monady jako istoty zdolnej do artykulacji sa
mej siebie miaa istotne znaczenie dla powstania ekspresywizmu. Wedug niego monada bya protopodmiotowoci.

ka, nie ma sensu wydawa sdw na temat celw i aktw woli innych osb. Nikt nie jest
zdolny wskaza, co mogoby uczyni innego czowieka bardziej szczliwym lub mniej nie
zadowolonym. Jeli kto krytykuje nasze postpowanie, to albo mwi, do czego by dy,
gdyby by na naszym miejscu, albo z waciw dyktatorom arogancj, nie liczc si z nasz
wol i aspiracjami, owiadcza, e mamy postpowa tak, jak jem u si podoba.4
W odczarowanym porzdku spoecznym zostaj odrzucone i zakwestionowane wszelkie
prawdy uniwersalne i powszechniki; nie ma te w nim miejsca na holistyczne, odwoujce si
do jakich ponadindywidualnych caoci koncepcje ycia. Jest zamiast tego kult jednostki i
jednostkowoci. Jednostka moe swobodnie realizowa swoje przypadoci zarwno w sferze
prywatnej, jak i publicznej. Na stray prywatnoci, ktrej liberalny indywidualizm nada
szczeglny status, miay sta prawne gwarancje wolnoci negatywnej oraz liberalna koncep
cja pierwszestwa wolnoci i praw przed instytucjami politycznymi. Samoafirmacja czowie
ka, ktry dziki swym podmiotowym waciwociom mg samodzielnie i odpowiedzialnie
podj wysiek zaprojektowania wasnego wiata ycia, staa si naczelnym standardem
waluacyjnym indywidualizmu normatywnego.5
Praktyki etyczne podmiotu, ktry przyjmowa pen odpowiedzialno za swoje wybory i
decyzje, nie mogy odtd cechowa si bezplanowoci i nieusystematyzowaniem. W zopty
malizowanym podug kanonw ekonomii i techniki porzdku spoecznym, drog ku indywi
dualnemu szczciu i samorealizacji wytycza chodne i realistyczne poznanie samego siebie
(swoich potencjalnych moliwoci i uzdolnie), innych osb oraz otaczajcej rzeczywistoci.
Trzeba przede wszystkim wyzby si wszelkich zudze i iluzji, i istniej jakiekolwiek wer
tykalne wizi z transcendentnym rdem, ktre udziela jednostce si i energii w zmaganiach
o ustanowienie i \ lub powikszenie obszaru wasnej wolnoci, podmiotowoci i autonomii. O
sukcesie lub klsce - zarwno w yciu prywatnym, jak i publicznym - decyduje waciwie
ukierunkowany rozwj zdolnoci racjonalnoaktywnych oraz skuteczno i efektywno dzia
a. Oryginalno (jednostkowo) wymaga w tym wzgldzie okrelonego poziomu autarkii.
Autarkiczna osoba - stwierdza Stephen Macedo - posiada zdolno do refleksji nad pragnie
niami, wybierania pomidzy nimi, opierania si im oraz w pewnym stopniu ksztatowania ich
- a tym samym sama sob rzdzi; moe jej jednak brakowa dyscypliny, by stawi opr pra
gnieniom i skonnociom w imi dugoterminowych przedsiwzi i przekona.6 Chodzi

4 Mises von, L. (2007), Ludzkie dziaanie: traktat o ekonomii, tum. Witold Falkowski. Fundacja Instytut Ludwi
ga von Misesa, s. 16.
5 zob. Dziubka, K Szlachta, B. Nijakowski, L.M. (red.), (2008), Idee i ideologie we wspczesnym wiecie.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 297-298.
6 Macedo, S. (1995), Cnoty liberalne, tum. Grzegorz uczkiewicz. Krakw: Wydawnictwo Znak, s. 268.

wic o to, aby system wewntrznych motywacji i ocen by cile skorelowany z zobiektywi
zowanymi, zracjonalizowanymi imperatywami rynku (konkurencji), produkcji (pracy) i wy
miany (dobrobytu). Podporzdkowanie si tym imperatywom dokonuje si w formie adaptacji
i socjalizacji, a te kad nacisk na samokontrol i samodoskonalenie wewntrznych zasobw i
potencjaw jednostki. Jej praca nad sob prowadzi do podnoszenia na coraz wyszy poziom
umiejtnoci pojetycznych. S one niezbdnym warunkiem trafnego okrelenia celw i dobo
ru rodkw sucych ich realizacji, czyli skutecznego dziaania w sferze dziaalnoci wy
twrczej i wymiennej.
W zaleceniach moralnych i obyczajowych liberalnego (szczeglnie w wersji utylitarnej)
indywidualizmu krya si wszake pewna dwoisto reprezentacji poj i wartoci. Najsilniej
uwidocznia si ona na poziomie relacji midzy jednostk i wsplnot, ktrych jednostronna
interpretacja znalaza swj wyraz w darwinizmie spoecznym. ciekami mylenia racjonal
nego sczyy si pogldy afirmujce eksploatacj czowieka przez czowieka, dominacj sil
niejszych nad sabszymi, schematyzm i kategorialno. One kazay mylom poda torem
narzuconym przez elazne reguy poznawania, analizy i wnioskowania. Retoryka atomistycznie pojtego podmiotu oraz egocentrycznie zorientowanej tosamoci skutkowaa tym,
e uroki nieskrpowanej inicjatywy prywatnej i konkurencji rynkowej, ktre w jzyku eko
nomii politycznej miay sta si rdem efektywnej alokacji rodkw, wzrostu gospodarcze
go i technologicznego oraz dobrobytu caego spoeczestwa, bledy, a u niektrych grup bu
dziy nawet radykalny sprzeciw lub pogard. Dziao si tak wwczas, gdy pod mask wyzwo
lonego z wizw spoecznych, opanowanego, kalkulujcego straty i zyski oraz dbajcego o
swoje dochody indywiduum, dostrzegano pozbawionego wyrzutw sumienia, cynicznego
mizantropa. Widziana w tym wietle postawa self-made mana nie odzwierciedlaa niczego
poza chorobliwym strachem przed bied i wykluczeniem spoecznym. Tego typu pogldy i
opinie dyskredytoway wysiek wasny i powicenie, i - co waniejsze - eliminoway z pan
teonu bohaterw amerykaskiego snu takie wybitne postacie, jak np. Benjamin Franklin
czy Andrew Carnegie. A przecie nawet Dickensowski Scrooge dozna w noc wigilijn na
wrcenia (aktu aski?) i rozpocz ycie pene cnoty zgodnie z zasadami mieszczaskiej
purytaskiej etyki.
Zaistniaa wic pilna potrzeba uzupenienia liberalnego indywidualizmu o jak spjn
wizj duchow, ktra poczyaby jednostk (formalny podmiot prawa) z wartociami i nor
mami wsplnoty (podmiot spoeczny). Synteza obu tych perspektyw pozwalaa uwypukli w
postpowaniu self-made mana te przymioty jego charakteru i umysu, z jakimi zrs si wzo
rzec kulturowy gentlemana. Tym samym jednostka powracaaby do imiversitas, zachowujc

jednak walor swojej jednostkowoci w wymiarze psychicznym i duchowym. Zadanie to wy

peniaa zracjonalizowana posta zasad etyki protestanckiej. Ich przystosowanie do warunkw
kapitalizmu zaowocowao argumentacj, w ktrej praca nabraa cech uzewntrznionej krea
tywnoci umysu danego od boga, za bogacenie si - przezornego denia do zapewnienia
sobie rodkw do ycia . Posanie etyczne ewangelikw byo surowe, ale i jednoznaczne.
Celem soteriologicznym bya gboka przemiana wewntrzna jednostki, ktra miaa sta si
now osob w Chrystusie. Zaoeniem bya najwysza skrupulatno w yciu codziennym, w
stosunkach z rodzin i przyjacimi, sub i pracownikami, w poleceniach wydawanych i
otrzymywanych w czasie posikw i rozrywek, w pracy czy w domu, w kociele czy w obo
rze. Bg patrzy i sucha. Naleao bada kady aspekt ludzkiego postpowania. Prawdziwy
chrzecijanin powinien y yciem duchowym w kadej chwili, kadej godzinie, kadym dniu
n

i roku. Nie byo moliwe adne rozlunienie tej wewntrznej dyscypliny. Traktujc swoje
ycie doczesne w kategoriach z a d a n i a , jednostka uzewntrzniaa swoj podmiotowo i
tosamo w formie nieustannego stawiania sobie pozytywnych celw w yciu prywatnym,
zawodowym i spoecznym; celw, ktre wymagay od niej powcigania wasnych emocji,
oswojenia wolnej woli z wyrzeczeniami i surowej dyscypliny moralnej.
Realizacja tego projektu samorealizacji szybko jednak ujawnia, e za uleganie kulturowej
presji na osignicie racjonalnego perfekcjonizmu i zachowanie bezemocjonalnego (tzw. rze
czowego) stosunku do spraw i problemw, jednostka paci wysok cen w sferze wewntrznej
rwnowagi psychicznej i emocjonalnej. Ju bowiem w 1881 roku amerykaski neurolog Geo
rge Miller Beard opublikowa prac pt. American Nervousness, w ktrej z niepokojem zauwa
y systematyczny wzrost przypadkw neurastenii. Do jej podstawowych symptomw zali
czy on uczucie przewlekego zmczenia (wyczerpania fizycznego i psychicznego), zaburze
nia snu, dyspepsj na tle nerwowym, niczym nie uzasadniony lk i niepokj, poczucie bezsil
noci, depresj, denie do sztucznej stymulacji aktywnoci (np. za pomoc narkotykw),
nerwoble o rnej lokalizacji itd." Poniewa z przeprowadzonych przez Bearda bada wyni
kao, e tego typu dolegliwoci dotykaj w rwnym stopniu osoby cywilizowane, wytworne
7 Perrot, M. (pod red.), (2006), Historia ycia prywatnego, tom 4: Od rewolucji francuskiej do I wojny wiato
wej. przekl. Anna Paderewska-Gryza, Bogusaw Panek, Wojciech Gilewski. Wroclaw - Warszawa: Zakad
Narodowy im. Ossoliskich - Wydawnictwo, s. 61. Warto zauway, e zbliony do tego opis zracjonalizowa
nych zasad ascezy protestanckiej przedstawi wczeniej Max Weber (Etyka protestancka a duch kapitalizmu.
przel. Bogdan Baran i Piotr Miziski, Warszawa: Fundacja Aletheia, 2010, s. 85). Wedug niego ideaem ascezy
stao si konsekwentne upowszechnianie wrd wiernych umiejtnoci prowadzenia czujnego, wiadomego i
jasnego ycia, za najpilniejszym zadaniem ascezy byo zwalczanie niefrasobliwego uywania ycia. Chodzi
o wszak o to, by cechujcy gentlemana porzdek wewntrzny znajdowa stosowny szacunek moralny w po
rzdku publicznym.
8 Beard, G. M. (1881), American Ner\>oussness, Its Causes and Consequences. New York: G.P. Putnams Sons.
1881 (reprint), s. 7-8.

i wyksztacone, czyli klas redni, co pracownikw najemnych, postawi on wniosek, e

neurastenia staa si chorob typow dla cywilizacji przemysowej. Z jej osigniciami niero
zerwalnie wiza si take zesp czynnikw odpowiedzialnych za wystpowanie neurastenii,
takich jak np.: zasady organizacji i warunki ycia spoeczestw uprzemysowionych, w tym
gwnie stres i napicia nerwowe zwizane z specjalizacj, obsesyjna punktualno (dokad
no, precyzyjno), konieczno podejmowania szybkich decyzji, nadmierne eksploatowanie
umysu i ciaa w pracy zawodowej, tumienie emocji, konflikty na tle rodzinnym i finanso
wym i in.
Psychologiczny raport Bearda i jem u podobne ujawniy ciemn stron realizacji ideau
racjonalistycznej, przedsibiorczej i samodzielnej jednostki. W ich wietle okazao si, e
osiganie przez jednostki spoecznych wyznacznikw sukcesu, prestiu i szacunku jest oku
pione przez nie narastajc neurasteni, wzrostem poczucia alienacji i konfliktowoci w e
wntrznej. Z krytyki tych zjawisk oraz odpowiedzialnych za ich wywoanie norm kulturo
wych i instytucji stopniowo rozwija si dyskurs intelektualny, ktry za swj cel postawi od
wrcenie perspektywy poznawczej z zewntrznych na wewntrzne procesy ksztatowania si
podmiotowoci i tosamoci jednostki. Jego uczestnicy kierowali swj protest przede wszyst
kim przeciwko racjonalizmowi, kontroli technicznej, biurokracji i konformizmowi spoecz
nemu. Jednoczenie wyczerpywaa si atrakcyjno kulturowych i socjalizacyjnych wzorcw
ideau samorozwoju opartego na nieustannej konkurencji i rywalizacji z innymi ludmi, nie
pohamowanym pragnieniu odniesienia sukcesu oraz narcystycznym deniu do zaszczytw i
bogactwa.9 Bujny rozkwit rozmaitych szk psychoterapii, na czele z psychoanaliz i terapi
Gestalt, ktre podjy si skutecznej promocji ideau egzystencjalnej wolnoci, zintensyfiko
wa dyskusj nad alternatywnymi wobec opresyjnych wzorcw kultury przemysowej i spo
eczestwa jednowymiarowego formami samorealizacji i ekspresji podmiotowoci zgodnych
z treci wewntrznych przey i dozna jednostki.

Ajirmacja strumieni samowiadomoci uwolnionych przez ja

Zwiastunem nadchodzcych zmian wiatopogldowych i kulturowych stay si praktyki i

styl ycia, ktrych upowszechnianie w latach 60. i 70. ubiegego stulecia zainicjowao Poko

9 ibidem, s. 101-133. Na podkrelenie zasuguje obserwacja poczyniona przez Bearda, i spoecznoci prote
stanckie s w porwnaniu z katolickimi bardziej podatne na neurasteni. Wynika to z zaoe samego protestan
tyzmu, ktry kadzie wikszy nacisk na indywidualn drog do zbawienia, co czy si jednoczenie z wiksz
samokontrol i odpowiedzialnoci jednostki za podejmowane decyzje, a take z przeniesieniem z instytucji
kocioa na jednostk ciaru wspodpowiedzialnoci za rozwj religii. (ibidem, s. 126)

lenie Ja {me generation)10. Zbuntowana i kontestujca dotychczasowy porzdek moralny

modzie podja walk o przywrcenie autentycznego ja . Sposobem na to miao by unie
zalenienie podmiotowych treci ja od zewntrznych czynnikw i odniesie, ustalonych
hierarchii i porzdkw czy kulturowo zdeterminowanych sensw i znacze poj, wartoci i
norm. Autentyzm swojego ycia zdobywaa jednostka na podstawie osobistych wyborw,
eksperymentw i serii dowiadcze nie dotyczcych wycznie konsumpcji, pracy czy awansu
zawodowego. Tego rodzaju postawa wynikaa z oceny spoeczestwa amerykaskiego, kt
remu zarzucono, i skada si z politycznych indywidualistw i zarazem spoecznych kon
formistw.11 Dlatego te cel dziaa nie ogranicza si do krgu spraw zwizanych ze zdoby
ciem wikszego zakresu swobd obywatelskich, zniesieniem dyskryminacji rasowej lub uzy
skaniem bezporedniego udziau w sprawowaniu wadzy politycznej. Rwnie wana, o ile nie
waniejsza w porwnaniu do tych celw, bya walka z konformizmem normatywnym, hipo
kryzj i cynizmem. Sformuowano w zwizku z tym szereg programw radykalnej przebudo
wy norm i instytucji kultury zbudowanych na racjonalistyczno-owieceniowym paradygmacie
rozwoju cywilizacyjnego.
Zacht do zapowiadanej transformacji wiadomoci bya teza Zygmunta Feuda, e kada kultura musi by zbudowana w oparciu o przymus i wyrzeczenie si popdw.

12

Z punktu

widzenia koncepcji zakadajcej niezaleno rozwoju wszystkich (wiadomych i niewiado

mych) treci psychicznych ja, pogld ten nie pozostawia wtpliwoci, e oddziaywanie
kultury na jednostk nadaje aktom samoafirmacji faszyw posta. Jest ona bowiem perma
nentnie zmuszana do afirmowania w sobie tego, co w istocie do niej nie naley, co zostao jej
narzucone wbrew jej woli. Jako forma historycznie uksztatowanej wsplnoty znacze, sym
boli, norm i instytucji, kada kultura stanowi pewn przedustawn wobec osobowoci jed
nostkowej struktur. A zatem goszone przez ni ideay emancypacji i samorozwoju maj
charakter egzogenny, czego spektakularnym wyrazem s usilne prby znalezienia i przybrania
przez jednostk waciwej maski w zalenoci od okolicznoci zewntrznych i natury w e
wntrznej. Wrastanie jednostki w kultur jest dla jej osobowoci niczym innym, jak tylko
sztuk kamuflau, mimikry spoecznej i kulturowej, bd w najlepszym razie - symulowania
oportunistycznych zachowa w celu zachowania resztek wasnego ja.
Zwolennicy ekspresywistycznego ujcia ludzkiego ycia dostrzegli jednak, i w nowocze
snym spoeczestwie zachoway si enklawy postaw nonkonformizmu, spontanicznoci, fan
111Terminu tego uy po raz pierwszy Tom Wolfe (wlac. Thomas Kennerly) - amerykaski pisarz i dziennikarz,
twrca nurtu Nowego Dziennikarstwa (New Journalism).
11 Yankelovich D. How American Individualism is Evolving, [w:] http://www.danyankelovich.com 20.04.2010
12 Freud, Z. (1992), Kultura jako rdo cierpie, tum. Jerzy Prokopiuk. Warszawa: Wydawnictwo K , s. 11.

tazji i nieskrpowania obyczajowego. Cechowali si nimi zwaszcza artyci, pisarze lub twr
cy. Grupy te uczyniy z wolnoci ekspresji ja domen i pilnie strzeony bastion swojej ak
tywnoci. Wszelako w otwartym, spluralizowanym i demokratycznym spoeczestwie adna
grupa spoeczna nie powinna mie monopolu na sposb i kierunki swojego samorozwoju,
albo korzysta z prawnych lub kulturowych (moralnych, obyczajowych) przywilejw zare
zerwowanych wycznie dla niej. Kady czowiek winien cieszy si statusem twrcy oryginalnego samookrelenia.

13

yciem spoecznym i kulturowym winna rzdzi zasad rnicy,

zgodnie z ktr wszyscy (w tym zwaszcza grupy wykluczone) powinni mie otwarte, nie
skoczone moliwoci wyboru wasnej drogi postpowania, swobodnego projektowania swo
ich celw yciowych oraz ich realizacji zgodnie z potencjaem natury wewntrznej. To, co
najcenniejsze w tym typie mylenia - zauwaa Magdalena roda - to ch i potrzeba wyzwo
lenia jednostki - wyzwolenia jej nie ku nowej metafizyce, przeznaczeniu czy nowym celom,
lecz wyzwoleniu jej uczu. Chodzi tu zarwno o uznanie i zintensyfikowanie relacji jednostki
z sam sob, jak i nadanie naleytej rangi prywatnym formom jej ekspresji oraz o znalezienie
godnego, a wic publicznego miejsca dla ludzkiej prywatnoci i intymnoci. 14 Symbolicznej
wymowy nabiera w tym kontekcie fakt, e nowoytna koncepcja ekspresji wykorzysta twr
czo artystyczn jako uosobienie tworzenia rozumianego nie tylko jako ujawnianie, ale
te jako stwarzanie, przywoywanie do istnienia .15
Rozumiana w ten sposb kreacja cile wie si z solipsystyczn interpretacj otacza
jcej rzeczywistoci. Ona przywioda liderw Pokolenia Ja do opowiedzenia si za samopoznaniem jako podstawow metod wydobywania na wiato dzienne tych pokadw jani,
ktre zostay wyparte przez dominujc kultur. Aby obudzi samowiadomo podmiotu,
signito wic po znan ju od antyku dyrektyw poznawcz: poznaj samego siebie (grec.
giothi seauton, ac. nosce te ipsum). Posuy si ni take wity Augustyn w swoich docie
kaniach nad genez i sensem wasnej jani i tosamoci. Jego burzliw biografi, na ktr
zoyy si - podobnie jak u ponowoczesnego czowieka - przeycia nomady, podrnika i
pielgrzyma nieustannie poszukujcego prawdy, zwiecza etap poznania boga. To jego staa

13 Zdaniem Charlesa Taylora (Etyka autentycznoci, przek. Andrzej Pawelec. Krakw: Wydawnictwo Znak.
2002, s. 63): Mniej wicej od roku 1800 pojawiaa si tendencja, aby gloryfikowa artyst, dostrzega w jego
yciu kwintesencj kondycji ludzkiej i czci go jako wieszcza, kreatora wartoci kultury. Naturalnie wraz z t
przemian narodzio si nowe rozumienie sztuki. Jej cech wyrniajc przestaje by sama imitacja, mimesis
rzeczywistoci; sztuka jest teraz bardziej pojmowana bardziej w kategoriach tworzenia. Te idee s ze sob zwi
zane. Jeli stajemy si sob, dajc wyraz temu, co w nas tkwi, i jeli - z zaoenia - stajemy si czym oryginal
nym, pozbawionym wzorca, w takim razie to, czemu dajemy wyraz, nie jest imitacj czego ju danego, lecz
nowym tworem. Wyobrania jawi si nam jako twrcza.
14 roda, M. Indywidualizm..., po.cit., s. 63-64.
15 Taylor, Ch., rda podmiotowoci. op.cit., s. 691.

obecno we wntrzu czowieka miaa okrela w nim to, co jest najbardziej osobiste i za
razem przewysza jakkolwiek prawd o nim samym i wiecie zewntrznym {interior intimo
meo et superior summo meo).16 Jednoczc si z bogiem, jednostka zyskiwaa nowy status bytu
osobowego. Odtd bowiem, wszystko, co wydobywao si z wntrza czowieka i co znajdo
wao swj wyraz w ruchach jego myli i ciaa, sowach i gestach, nabierao spjnego i powi
zanego w jedn cao charakteru. W bogu czowiek znajdowa opok wiedzy o samym sobie
i wiecie zewntrznym. Jako rdo niewzruszonej prawdy, bg owietla mroczne zakamarki
kadej indywidualnej jani. Pozostawiony przez biskupa z Hippony introspekcyjny opis me
andrw ksztatowania si osobowej jani, pooy podwaliny pod nowoczesne pojcie pod
miotowoci i tosamoci jako kategorii ujmowanych z perspektywy pierwszoosobowej, a
wic od strony ich wewntrznych mechanizmw przeobrae i uwarunkowa. Rewolucja
ekspresywistyczna nadaa im nowy sens pod wzgldem strukturalnym, funkcjonalnym i nor
matywnym.17
Podstaw rnic midzy augustyskim i nowoczesnym pojmowaniem samego siebie bya
skala preferencji czasowych, jak posuguje si indywidualne ja . O ile czowiek Augustyna
sytuuje zmienno i przejciowo swoich dozna w skali wiecznego czasu boskiego (nie
skoczonoci), dziki czemu uzyskuje on dostp do prawd eliminujcych jego wahania i wt
pliwoci, to czowiek nowoczesny kreli swj autoportret ju tylko w jednym wymiarze cza10

sowym, tj. skoczonego ycia doczesnego.

Met, do ktrej zmierza jest mier, a nie zba

wienie w pozadoczesnym yciu. Jego dusz wypeniaj zatem cele, pragnienia i marzenia,
ktrych operacjonalizacja dokonuje si w czasie fizycznym . Znaczy to, e rodz si one i
umieraj wraz z nim. Tylko ycie biece ma warto, - stwierdzi amerykaski transcendentalista Ralph Waldo Emerson - nie to, e si yo. 19 Warunki (skoczonej) egzystencji czo
wieka okrelaj wic takie parametry, jak pynno i przejciowo. T smutn prawd winien
on przeku na drogowskaz swojego postpowania. Z ycia naley uczyni warto sam w
16 Augustyn w. (2006), Wyznania, tum. i wstp Zygmunt Kubiak, Krakw: Wydawnictwo Znak, ks. III, 6, s.
74.
17 zob. Taylor, Cli., rda podmiotowoci... op. cit., s, 719. Kanadyjski badacz uwaa, e podstawy silnego
zwrotu ku wewntrznoci mona dostrzec w transpozycji augustynizmu u Kartezjusza i Montaignea oraz w
praktycznym projekcie niezaangaowanej odnowy samego siebie, ktre pojawiaj si na pocztku nowoytnoci.
Jednak dopiero w ekspresywistycznym pojciu artykuowania naszej wewntrznej natury dostrzegamy podoe
owego wewntrznego zakresu, posiadajcego gbi, to jest zakresu, ktry siga dalej, ni kiedykolwiek sign
moe nasza artykulacja, ktry rozciga si poza najdalszy punkt, jaki osign moe jasna ekspresja.(tame)
18 Pojawienie si wiadomoci temporalnej oraz trwale i cakowite ulokowanie spraw spoecznoci w homo
genicznej doczesnoci, niezalenie od tego, czy czas nadrzdny jest, czy nie jest kompletnie zanegowany i czy
dopuszcza si, by inne wsplnoty nadal w nim bytoway, stanowi dla Charlesa Taylora gwne oznaki wieckoci, bdcej osnow nowoczesnej sfery publicznej, (zob.: Taylor, Ch. (1996), Polityka iberana a sfera pu
bliczna. [w:] Spoeczestwo liberalne. Rozmowy w Castel Gandolfo. przyg. K. Michalski. Krakw: Znak, s. 3538)
19 Emerson, R.W. (1994), Szkice, seria 1, tum. Andrzej Tretiak, Wrocaw: Toporzel, s. 69.

1C
sobie. Pierwszym krokiem w t stron jest nauczenie si cenienia detali, drobiazgw, zdarze
przygodnych i ulotnych. Istot swojej aktywnoci podmiot musi uczyni stae poruszanie si
w poszukiwanie tego, co moe okaza si szczciem, co da mu poczucie samorealizacji i
spenienia. W przeciwiestwie do augustyskiego podmiotu, drogi poznania nowoczesnego
podmiotu nie biegn jednotorowo, tj. od staego rda prawdy do jej odbiorcy. Przywizanie
do jednej prawdy prowadzi bowiem do zastoju, zamyka okazj do przetestowania innych
prawd. A zatem samopoznanie musi odbywa si wielotorowo i przy zaoeniu, e wewntrzno i zewntrzno traktuje podmiot jako obiekty obustronnie otwarte na przepyw nowych
wrae i dowiadcze.
Pochwa sposobu ycia polegajcego na kultywowaniu i wyraaniu ja eksplorujcego
20

przy tym jego wielkie i kosmiczne tosamoci , zawar w swoich wierszach Walt Whitman,
zaliczany do grona najwybitniejszych przedstawicieli transcendentalizmu w XIX w.

21

Jego

twrczo silnie oywiaa wyobrani programow wspomnianych wczeniej ruchw eman

cypacji podmiotowej. Podzielay one jego pogld na ycie, zgodnie z ktrym sukces ma
niewiele wsplnego ze zdobycz materialn . Powodzenie w yciu naley natomiast trakto
wa jako wynik bogatego dowiadczenia, otwarcia na wszelkiego typu ludzi, urozmaiconego
doznaniami tyle zmysowymi, co intelektualnymi, a nade wszystko jako peni silnych
uczu.

22

Doznania i przeycia mog mie wiksz warto wwczas, gdy samodzielnie do

wiadcza je podmiot, anieli wtedy, gdy zdobywa je za porednictwem - choby i obdarzone

go najwikszym autorytetem - medium. Wynika to z samej istoty subiektywnoci, z uwolnio
nego w akcie dowiadczania strumienia samowiadomoci, ktry w specyficzny dla podmiotu
sposb odczytuje te doznania i przeycia, przydziela im okrelony sens, ocenia i wartociuje.
Nie bez wpywu na odbir ich jakociowych waciwoci, intensywno i trwao, pozo
staje indywidualna struktura emocji i czu, osobiste predylekcje, namitnoci, pragnienia lub
pasje. Aby odda gbi opisywanych procesw intrapodmiotowych, wspczesna filozofia i
psychologia ukuy pojcie soboci .
Wedug Barbary Skargi obejmuje ono trzy zasadnicze grupy znacze. W pierwszej, sobo wyraa istot samego podmiotu, jak struktur trwa, ide, ktrej tre zawiera to, co

211 Bellah R.N. et al. (red.), (2007), Skonnoci serca. Indywidualizm i zaangaowanie po amerykasku, przel.
Dorota Stasiak, Piotr Kurowski i Tomasz yro. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, s. 123.
21 Oprcz wspomnianego wczeniej Ralpha Emmersona, do grupy tej zalicza si take Henryego Davida Thoreau - twrc koncepcji nieposuszestwa obywatelskiego oraz Nathaniela Hawthomea - autora m in powieci
Szkaratna litera (1850), w ktrej demaskowa okruciestwo i obud zasad moralnych purytaskiej spoeczno22 cyt za: Bellah, R.N. et al. (red.). Skonnoci serca... op.cit., s. 121.

jest dla podmiotu najwaniejsze.

23

W drugim rozumieniu, sobo jest pojmowana jako nie

zmierzone zadanie, przede wszystkim, ale bynajmniej niekoniecznie, zadanie etyczne. Tak
pojta sobo, nie posiada adnego staego centrum, niczego, co by raz na zawsze decydowa
o ojej konstytucji, ta sobo nieustannie si ksztatuje, a wobec czego zasadnicze problemy
dotycz warunkw owego ksztatowania si, wewntrznych i zewntrznych przeszkd i
sprzyjajcych okolicznoci, a przede wszystkim kierunku, w jakim to sam otworzenie si po
da. Zmieniam si, przetwarzam i w tym procesie grozi mi nieustannie zagubienie, komplet
ne pogrenie si w tym, co z punktu widzenia owego kierunku, cho mglisty jest on i niepewny, stanowi jedynie baho lub przeszkod.

24

Natomiast na trzeci grup interpretacji

pojcia skadaj si koncepcje ujmujce je w kategoriach momentu egzystencjalnego do

wiadczenia, tu i teraz . Tak, to ja, to o mnie chodzi, konstatuj ten fakt z pewnoci niezachwian, konstatuj siebie jako siebie, bez adnych okrele.

25

Niezalenie od zastosowanej perspektywy badawczej (: epistemologicznej, ontologicznej

lub etycznej), sobo wymyka si prbom tematyzacji zmierzajcym do jednoznacznego
okrelenia jej granic lub cech strukturalnych. Spenienie tego postulatu dawaoby zreszt
wiadomemu ja peni wadzy nad samym sob, lecz zarazem oznaczaoby, i projekt sta
wania si jest kompletny, przemylany do koca, czyli skoczony w sensie dyskursywnym i
czasowym. Tymczasem intencjonalna ch otwarcia poznania na to, co jeszcze niepoznane,
bdca sensem procesu indywiduacji, implikuje zaoenie o ezoterycznoci i niedostpnoci
jakiej (nigdy do koca nie wiadomo jakiej?) czci soboci. Dotarcie do niej przyjmuje w
zwizku z tym posta nieskoczonej gry dwuznacznoci, nieusuwalnego napicia dyskursywnego midzy tym, co wynurzyo si w samowiadomoci, a tym, co nadal pozostaje zanurzo
ne w niewiadomoci. Nierozwizan zagadk pozostaj rwnie te wymiary osobowej psy
chiki, ktre skrywa alter ego. Autorefleksyjny podmiot jest w zwizku z tym skazany na pr
b samookrelenia za pomoc rozrnienia midzy Ja mylcym a mn pomylanym (JeanLuc Marion). Moe mie wszake nadziej, e ukryte waciwoci jego soboci w jakich
okolicznociach odsoni si same.
Rozumienie samego siebie w znaczeniu aktu samopoznania dokonujcego si - jak ujby
to Martin Heidegger - tu oto (oznaczonoci czasu i miejsca egzystujcego jestestwa) za
kada trway, bezporedni i ywy kontakt z rzeczywistoci wewntrzn, jej wiadomymi i
nieuwiadomionymi obszarami. Ten ruch ku wntrzu moe mie swoj drog powrotn i sta

23 Barbara Skarga, Tosamo i rnica. Eseje metafizyczne. Krakw: Wydawnictwo Znak. 2009, s. 238
24 tame, s. 238-239.
25 tame, s. 239.

si impulsem do budowania asertywnych relacji spoecznych opartych na podmiotowym trak

towaniu samego siebie i innych ludzi. Aby domaga si poszanowania swoich lub czyich
racji, pogldw i praw bd wystpowa w ich obronie, najpierw trzeba rozumie siebie jako
Ja, dowiadcza siebie jako centrum, jako punkt, w ktrym rodz si twrcze pragnienia i
pomysy, i w ktrym zbiegaj si procesy zachodzce na zewntrz.26 Na tym polega sens pro
cesu konstytuowania si podmiotowoci od wewntrz, czyli bycia podmiotem albo bycia
podmiotem dla siebie.

Autoafirmacja nie jest postaw zasugujc na nagan i potpienie,

lecz warunkiem sine qua non wolnoci psychicznej i utrzymania integralnoci ja . Bez niej
niemoliwe byoby osignicie takiego poziomu samowiedzy, ktry umoliwiaby jednostce
zdolno konstruowania samej siebie od wewntrz, a take projektowania siebie wedug autonomicznie dobranych celw i metod.

28

Zdaniem Kazimierza Obuchowskiego istot bytu

wiadomego wasnej podmiotowoci nie jest sprawno, ale intencja, zamiar sformuowania
odpowiednich celw i sformowania odpowiednich dziaa. Oznacza to te moliwo, e nie
jest podmiotem nawet wysoce intelektualnie rozwinity czowiek, ktrego cele wynikaj z
przypisanej mu roli, jest w spenianiu ich bardzo skuteczny, ale ktry wykazuje dyfuzj to
samoci.29
Caa trudno polega jednak na doborze obiektw, ku ktrym zwrci si intencjonalne
ja w aktach autokreacji i ekspresji tosamoci? W celu uwydatnienia opozycyjnoci moli
wych do wyboru opcji, jakie zarysoway si w ramach wspczesnej dyskursu powiconego
tej problematyce, mona posuy si par paradygmatw jani. Pierwszy z nich akcentuje
dyskursywno-dialogiczne kompetencje jednostki, bez czego nie do pomylenia jest rozwj jej
wasnoci podmiotowych i - odpowiadajcego koncepcji tosamo w sensie idem - poczucia
bycia tym samym jako okrelony przedmiot, rzecz; jego cigoci i trwaoci w czasie. Nato
miast drugi paradygmat koncentruje si na odpowiednim mobilizowaniu przez jednostk swoich wewntrznych zasobw, aby osign maksymalny poziom satysfakcji.

30

Jej tosamo

(okrelona mianem ipse) ksztatuje si w wyniku nieustannych przemian i dialektycznych

relacji midzy soboci i innoci oraz usilnego denia do nadania jej cech specyficznych,
oryginalnych, niepodobnych lub podobnych tylko czciowo do innych jakoci .
26 Plessner, H. (1988), Kategoryczny koniunktyw. Esej o namitnoci, przek. Zdzisaw Krasnodbski. [w:] id..
Pytanie o conditio humana. wybr i wstp Zdzisaw Krasnodbski, Warszawa: PIW, s. 125.
27 zob. szerzej: Sotwin, W. (2003), Podmiotowo w sferze politycznej czyli pragmatyzm - pryncypia lizm. War
szawa: Scholar, s. 23-31.
28 Szczegow analiz wyrnikw podmiotowoci przedstawia m.in.: Obuchowski, K. (2000), Czowiek inten
cjonalny, czyli o tym, ja k by sob. Pozna: Dom Wydawniczy Rebis, rozdz. II-IV.
29 Obuchowski, K. (2000), Od przedmiotu do podmiotu. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane Akademii Byd
goskiej, s. 88.
311zob. Bellah, R. et al.. Skonnoci serca, op.cit., s. 140-141.

Ja refleksyjna i dialogiczna

Koncepcje przyjmujce zaoenie o istnieniu tego typu jani traktuj procesy formowania
si podmiotowoci i tosamoci w kategoriach zoonych, wielopoziomowych i wzajemnie
warunkujcych si interakcji midzy nimi a kultur. W uzasadnienie tego stanowiska siga si
po argumenty z ontogenezy czowieka, ktra przebiega wedle pewnych faz wyodrbnionych
wszake nie tyle z powodu jakiego (umownego) nastpstwa czasw, lecz rnicujcego i
pozostajcego z sob w korelacji wpywu warunkw ycia na proces wzrastania cech biolo
gicznych, fizjologicznych i psychicznych. Jak zauway Isaiah Berlin: Jednostki nie tworz
si same; przychodzc na wiat, trafiaj do okrelonej tradycji, przede wszystkim jzykowej,
ktra ksztatuje ich myli, uczucia i ktrej nie mog odrzuci ani zmieni.
Nie ulega wtpliwoci, e konteksty kulturowe stymuluj rozwj jani, i to zarwno w
sensie pozytywnym, jak i negatywnym. T dwoisto naley bezporednio wiza z immanentn cech funkcjonaln kultury, jaka wynika z podziau na wzorce aktywnego, twrczego
ksztatowania samego siebie oraz pasywnego, spoecznie zdeterminowanego przystosowania
si do obowizujcych norm i praktyk. Z subiektywnego punktu widzenia rna moe by
warto i funkcja podmiotowa tych wzorcw, co nie zmienia faktu, e zaznajomienie si z
nimi i ich interioryzacja dostarcza jednostce pewnego (a w przypadku spoeczestw multikulturowych - wielu) horyzontu sensw i znacze rzeczy oraz dokonywanych przez ni wybo
rw, kierunkw i form samorealizowania si. Bierna adaptacja kulturowa, ktra wymusza na
jednostce nie tyle postaw wobec jakiego horyzontu, co ju sytuuje j w nim, jest wymogiem
okrelenia swojego miejsca (etosu) nadajcego (przynajmniej w fazie pocztkowej) jej rosz
czeniom podmiotowym konkretno-przestrzenny i czasowy sens. Pojawiajcy si w polu tych
roszcze inni (osoby, grupy spoeczne, instytucje) nie s wszak abstrakcyjnymi lub fikcyj
nymi adresatami. Rezultatem tej stale towarzyszcej wysikom samookrelenia si ja opera
cji mylowej (refleksyjnoci podmiotu) jest cig zdarze, myli i uczu, ktre owo ja po
strzega w kategoriach biograficznych. Za ich pomoc ja stara si opowiedzie i wyjani
histori swojego ycia osadzon w okrelonych ramach czaso-przestrzennych. Poznawczy
aspekt uchwycenia przez ja owej cigoci procesw warunkujcych kierunek i tre jej \
jego tosamoci uwaa Anthony Giddens za podstawowy wyrnik bycia osob . Wedug
niego: Bycie osob oznacza nie tylko, e jednostka jest refleksyjnym aktorem, ale take e

31 Berlin, I. (2004), Pokrzywione drzewo spoeczestwa, przekl. Magda Pietrzak-Merta i Maciej Taski. War
szawa: Prszyski i S-ka SA, s. 35.

14

dysponuje ona pojciem osoby (zarwno w odniesieniu do siebie, jak i do innych) . Za oczy
wist przyjmuje on tez zakadajc, e rozumienie pojcia osoby jest uwarunkowane kultu
rowo . Elementarn cech refleksyjnej koncepcji jani jest wic posugiwanie si pojciem
32

ja na podstawie wiedzy (znajomoci) kulturowych interpretacji owego ja .

Dla zwolennikw narracyjnej koncepcji jednostki aktywny udzia refleksyjnej jani w

strukturyzacji tosamoci nie wyklucza przypadkw zerwania, zaprzeczenia czy radykalnego
przeformuowania celw i motywacji skadajcych si na dotychczasow wizj samego sie
bie. Rysy i pknicia, jakie w lustrze autorefleksji dostrzega samowiadome swojej cigoci
ja, s jedynie bagaem bogatych dowiadcze, wobec ktrych potrafi ono zachowa dystans
i traktowa je przedmiotowo.

33

Refleksyjna ja spoglda wic na autobiografi poniekd

oczyma artysty - rzebiarza, ktrego dzieo zawdzicza swj ostateczny ksztat zarwno
pierwotnej formie budulca, jak i odpadkom, ktre pozostaj po nim w akcie twrczego prze
twarzania. Warto w zwizku z tym podkreli - na co zwrci uwag Czesaw Porbski - e
ludziom twrczym waciwa jest nie tyle rado, pogoda, rwnowaga wewntrzna, harmo
nia, ile raczej niezadowolenie z siebie, poczucie wstydu i niszoci oraz inne symptomy
nerwicowe .34
Dla kierujcego si refleksyjn samowiadomoci podmiotu realizacja ideau kreatywnej
samorealizacji jest krt i wyboist drog, ktrej przebycie czsto czy si z cierpieniem,
blem i frustracj. W umowie z samym sob, w ktrej uczestniczy wiadomo praktyczna
jednostki, nie mona wykluczy psychicznej reorganizacji, a nawet zmiany tosamoci jako
warunkw osignicia upragnionych celw. Giddens, podobnie jak inny znany narratywista Charles Taylor, uwaa, e samorealizacja jest poszukiwaniem rwnowagi midzy moliwo35

ciami a zwizanymi z ich wyborem ryzykiem .

Moliwoci te kurcz si, gdy autor owej

umowy stara si zawrze w niej klauzul stanowic, e osiganie kolejnych etapw samoro
zwoju bdzie zapewnia mu wznoszenie si na coraz wyszy poziom wewntrznej harmonii,
postpujc integracj czy stopniowe uwalnianie si od wewntrznych konfliktw. Ufno
pokadana w tego typu zaoeniach jest cakowicie sprzeczna z wpisanymi w wybory egzy
stencjalne sytuacjami yciowymi nioscymi z sob upokorzenie, wstyd, utrat poczucia ci
goci i wiary w siebie. Kiedy jednak adna z projekcji wytworzonych przez jednostk w toku
refleksji i skadajca si na jej podmiotowe samookrelenie nie ma statusu oczywistoci,

32 Giddens, A. (2001), Nowoczesno i tosamo. Ja i spoeczestwo w epoce pnej nowoczesnoci, przek.

Alina Szulycka. Warszawa: PWN, s. 75.
33 por. Obuchowski, K. Od przedmiotu., op.cit., s. 39.
34 Porbski, Cz. (2001), Co nam po wartociach?. Krakw: Ksigarnia Akademicka, s. 52.
35 Rosner, K. (2003), Narracja, tosamo i czas. Krakw: Universitas, s. 42.

wwczas uczucie niemocy, lku, wyjaowienia, pustki wewntrznej i tym podobne zaburzenia
nerwicowe moe nawet sta si stymulatorem rozwoju intelektualnego i psychicznego jed
nostki i przyczyni si do uksztatowania niepowtarzalnego typu wraliwoci moralnej lub
estetycznej. O takim kierunku zmian wewntrznych pisa Marcel Proust, przekonujc, e:
Wszystko, co mamy wielkiego, zawdziczamy nerwowcom. To oni, a nie inni poczli religi, stworzyli arcydziea. Nigdy wiat si nie dowie, ile im zawdziczamy, a zwaszcza ile oni
wycierpieli, aby to da wiatu. Szczycimy si ich bosk muzyk, ich piknymi obrazami i
tysicem subtelnoci, ale nie wiemy, ile one kosztoway bezsennych nocy, paczu, spazma
tycznego miechu, pokrzywek, astmy, lku przed mierci, ktry jest gorszy ni wszystko.36
Biografie wielu znanych i cenionych twrcw nauki, kultury i sztuki skadaj si z tego
typu epizodw i opisw zachowa.

3H

Mona je oczywicie traktowa jako jeszcze jeden przy

kad destrukcyjnych oddziaywa kultury na psychik i osobowo jednostki. Ale nawet

trzymajc si perspektywy wewntrzpodmiotowej naley zauway, e w stanach kryzysw i
zaama ujawnia si subtelno i krucho struktury emocjonalnej i psychicznej jednostki. Jej
reakcje wiadcz o indywidualnym sposobie przeywania tego wszystkiego, co dzieje si w
niej samej i relacjach spoecznych, ktre nawizuje z innymi osobami. Na tym zasadza si
autentyzm ycia i jego subiektywne dowiadczanie. Jak powiada Giddens: Aby jednostka
moga na co dzie utrzymywa normalne relacje z innymi, jej yciorys nie moe by cakowi
cie fikcyjny. Jednostka wcza do niego biece wydarzenia ze wiata zewntrznego, ktre
ukada w nieprzerwan histori o sobie. 38
Usytuowanie jednostki w spoeczestwie i jego kulturze nie musi by zatem antytez po
stulatu indywidualistw o niezbywalnym prawie jednostki do poszukiwania wasnego dobra i
sensu swojego ycia. Wprost przeciwnie, koncepcja refleksyjnej jani stoi na stanowisku, e
postulat ten moe by w peni speniony tylko pod warunkiem czynnego uczestnictwa je d
nostki w tym, co Charles Taylor okreli jako sieci rozmowy, za Scott Lasch nazwa in
tensywnymi wymianami semantycznymi. W obu przypadkach kwestia strukturyzacji i uze
wntrzniania podmiotowej tosamoci pozostaje funkcj pyta: kim jestemy, skd po
chodzimy . Podmiotowo - stwierdza Charles Taylor - istnieje tylko w pewnej przestrzeni
pyta, tylko dziki pewnym konstytutywnym sensom. Te pytania czy sensy wi si z natur
dobra, wzgldem ktrego si orientuj, i z tym, jak jestem wzgldem niego usytuowany. A
36 cyt. za: ibidem, s. 49.
37 Pogld, e czynnikami rozwojowymi osobowoci mog by take te dynamizmy, dziki ktrym nastpuje
dezintegracja istniejcych struktur psychicznych, posuy Kazimierzowi Dbrowskiemu za punkt wyjcia do
sformuowania znanej teorii dezintegracji pozytywnej. Szeroko na ten temat: Porbski, Cz., Co nam.., op. cit., s.
50-51.
38 Giddens, A. Nowoczesno.., op.cit., s. 77.

zatem to, co liczy si jako jedno, okrelone jest przez zasig znaczenia, przez to, czego do
tyczy pytanie. To za, czego dotyczy pytanie, to - najoglniej - ksztat mojego ycia ja ko caoci. Nie jest to sprawa arbitralnej decyzji.

39

Odsanianie przez jednostki horyzontw sensu ycia angauje ich janie we wsplnym
przedsiwziciu obejmujcym nie tylko sieci wsplnych zaoe i przedrozumie, lecz tak
e waciwo symboli uczestniczcych w (oddalonej w czasie i przestrzeni) interpretacji
filmw, wierszy, powieci, muzyki popularnej w czystych relacjach .40 Publiczny i ywy dia
log jest form wzajemnego wzbogacania si o sens tego, co znaczce z punktu widzenia
wsplnoty, lecz jednoczenie tego, co wyrnia jednostk spord innych. Jej gusty, pragnie
nia, opinie i aspiracje staj si pojciowo dostpne i nabieraj okrelonego sensu dziki kon
taktom z innymi ludmi.41 Zachodzce na tym tle procesy generowania indywidualnej tosa
moci nie s zwiastunem atomizacji i izolacji, koca wszelkich rodzajw wsplnotowoci lub
atrofii wizi spoecznych.

Ide przewodni rozumianego w ten sposb ekspresywizmu i

etyki autentycznoci jest bowiem uznanie dialogicznych relacji podmiotu z innymi ludmi za
rdo i warunek nadania jego tosamoci siy moralnej oraz wzbogacenia form jej ekspresji.

Autokreacja i zagubienie

Cho zwolennicy koncepcji refleksyjnej i dialogicznej jani nie gosz tej myli wprost,
naley zauway, e ich paradygmat rozwoju osobowego stawia wysoko poprzeczk kademu
wiadomemu siebie ja, ktre za cel samorozwoju i samorealizacji podmiotowej obraoby
realizacj jego zaoe. Refleksyjno wymaga bowiem odpowiedniej postawy poznawczej
jednostki, ktra intencjonalnie angauje swj umys i emocje, aby odsoni gbi i tym sa
mym zrozumie sens samej siebie i wiata zewntrznego. Z dwukierunkowoci aktw pozna
nia i rozumienia rodz si kompetencje dyskursywne i komunikacyjne podmiotu. Oparcie
znajduj one w przemylanych sdach i przekonaniach, ktre jednostka poddaje ugruntowaniu
lub weryfikacji w nieprzerwanym dialogu z sob i innymi osobami. Innymi sowy, paradyg
mat ten odwouje si do pewnego zaplecza intelektualnego (dyskursywnego) jednostki, ktre
go stae generowanie i poszerzanie traktuje ona jako zasadniczy cel samorozwoju. Jest to za39 Taylor, Ch. (2001), rda podmiotowoci. Narodziny tosamoci nowoczesnej, przekl. M. Gruszczyski et al.
Warszawa: PWN, s. 100.
411 Lasch S. (2009), Refleksyjno i je j sobowtry: struktura, estetyka, wsplnota, [w:] Ulrich Beck, Anthony
Giddens, Scott Lasch, Modernizacja refleksyjna. Polityka, tradycja i estetyka w porzdku spoecznym nowocze
snoci. tum. Jacek Konieczny. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 261.
41 zob. Taylor, Ch. Etyka autentycznoci., op. cit., s. 39-40.
42 zob. Beck, U. (2009), Ponowne odkrycie polityki: przyczynek do teorii modernizacji refleksyjnej. [w:] Ulrich
Beck, Anthony Giddens, Scott Lasch Modernizacja refleksyjna., op. cit., s. 27.

rem do elitarne przesanie, zwaszcza dla tych, ktrzy na auto-transformacj od podmiotu

do projektu (Villem Flusser, From Subject to Project: Becoming H um a. 2001) spogldaj
przez pryzmat dionizyjskich wartoci moralnych i stylu ycia. Liczy si wwczas emocjonalizm, ywioowo i czysty subiektywizm. S to zasady kierunkowe poszukiwania samego
siebie, ktrym Emerson nada w Szkicach rang swoistego manifestu, piszc, e: ycie moje
istnieje samo dla siebie, a niejako widowisko. Wol o wiele wicej, aby byo niszego typu,
byleby byo prawdziwe i rwne, ni eby miao by byszczce i niestae. (...) Nie mog si
zgodzi, ibym mia paci za przywilej tam, gdzie posiadam prawo bezwarunkowe. Cho
moje zdolnoci s moe nieliczne i sabe, ja istniej naprawd i nie potrzebuj dla pewnoci
wasnej czy pewnoci mych towarzyszy adnego wiadectwa z drugiej rki. To mnie obcho
dzi tylko, co ja mog robi, a nie to, co myl ludzie.43
Refleksyjny podmiot stara si stylizowa swoje postpowanie nadajc mu jak (najcz
ciej intelektualnie zrozumia) form, podczas gdy podmiot, ktry postrzega swoj tosa
mo przez pryzmat nieokrelonoci i polisemii, dba przede wszystkim o jako treci aktual
nych przey. Jego sposobem na wzmocnienie si wewntrznych staje si wic nonkonformizm, postpowanie wbrew ustalonym normom kulturowym, relatywizm moralny. Emersonowski podmiot intronizuje gos wewntrzny, aby sta si on przewodnikiem wyborw i
autodefinicji ja (tosam oci)44 Tocquevilleowskie skonnoci serca trac w zwizku z
tym swj kulturowy grunt (habitus), albowiem czowiek - do czego gorco zachca Emerson winien ufa samemu sobie i z szacunkiem wschuchiwa si tylko w takt swojego serca.45
Pocztkowo, ta gboka wiara we wasne siy i umiejtnoci oraz odwrcenie uwagi od wiata
zewntrznego daj skutek pozytywny. Jak dostrzega Anthony Elliot uwolniona od wadzy
tradycyjnych norm spoecznych i kulturowych jednostka jest odtd w stanie definiowa sie
bie cigle na nowo, tworzy pynne i nowatorskie relacje spoeczne. Ale jest to uczucie
przejciowe, poniewa moe okaza si ono rdem gbokich niepokojw, gdy ja, ktra
konstytuuje siebie jedynie w oparciu o fragmentaryczne dowiadczenia i epizody, nie jest w
stanie utrzyma spjnoci na poziomie emocjonalnym (.. ,).46
Poczucie utraty rwnowagi psychoemocjonalnej pogbia si wtedy, gdy projekt autokreacji i samostawania si zaczyna przerasta samego autora. Nie nada on za dzieem wasnych
rk, a zamiast tego staje si ojcem demonw, nad ktrymi nie potrafi zapanowa.

47

Jedyn

43 Emerson, R.W. (1994), Szkice, op. cit., s. 55.

44 ibidem, s. 52.
45 ibidem, s. 49
46 Elliot, A. (2007), Koncepcje Ja ". przel. Sawomir Krlak. Warszawa: Wydawnictw Sic!, s. 161
47 Buber, M. (1993), Problem czowieka, przekl. i wstp Jan Doktr. Warszawa: PWN. Warszawa: PWN, s. 45

18

metod konstruowania wasnej tosamoci pozostaje mu droga prb i bdw. Ale efekty jej
stosowania s niemierzalne i nieporwnywalne, poniewa - jak zaznacza Zygmunt Baumana brakuje miary, w nawizywaniu do ktrej rozwj tosamoci mgby by porwnywany. Nie
moe by ona opisywana jako rozwijajca si, jeli sowo to ma cokolwiek znaczy. To
samo podmiotu dziaania to nic innego jak nieustajca (i nielinearna) aktywno samoustanowienia. Innymi sowy, samoorganizowanie si podmiotu dziaania w terminach projektu
ycia (pojcie, ktre zakada dugotrwaa stabilno, trwao tosamoci rodowiska, prze
kraczajc lub przynajmniej zbien z dugoci ludzkiego ycia) jest zastpowane przez pro
ces samoustanowienia. W odrnieniu od projektu ycia samoustanowienie nie ma punktu
przeznaczenia, z ktrego mogaby by obserwowana i oceniana. Nie ma jasno zarysowanego
48

celu, ani nawet staego kierunku. .

Prowadzone na wysokich obrotach tempo ycia i coraz wiksza trudno w rozszyfro

wywaniu palimpsestowej struktury osobowoci generuj stany samowiadomoci podmiotu,
w ktrych jego aktywno jawi mu si jako krcenie si w kko, zagubienie, znalezienie
si w sytuacji bez wyjcia i w kocu - efekt bdnego koa. Te subiektywne doznania s
uznawane we wspczesnej psychiatrii za typowe objawy osiowe nerwicy. Kult polegania na
sobie i ufnoci we wasne siy sprawia, e jednostka podejmuje prby zwalczenia tych symp
tomw za pomoc transgresji, freudowskiego katharsis lub innych metod autoterapii. Jej d
enia koncentruj si na neutralizacji negatywnych odczu i myli bd znalezienia dla ich
jakiego ujcia. Najwaniejsz metod jest werbalne wyraanie afektw, dopuszczenie do
gosu stumionych emocji, sowem - odreagowanie tego wszystkiego, co wpdzio ego w
stany nerwicowe. Kady sposb postpowania jest moralnie usprawiedliwiony, jeli tylko
umoliwi uwolnienie tumionej energii psychicznej i rozadowanie rodzcego agresj pobu
dzenia. Im silniejszy jest jednak egocentryzm jednostki, tym gbiej pogro si ona w nerwi
cy. Samotnemu i zagubionemu ego pozostaje zwrcenie si o pomoc do terapeutw.
Ju sam termin terapeuta - twierdzi Robert Bellah - sugeruje w istocie ycie skoncen
trowane na potrzebie leczenia. Ale leczenia czego? W ostatecznej analizie, jest to leczenie
nieprzystosowania obecnej formy organizacji wasnego ja do organizacji pracy, prywatno
ci i poczucia sensu, ktre s w naszym zasigu. Leczenie przybiera bdzie formy uwydat
nienia i wzmocnienia ja tak, aby zdolne byo do skutecznego nawizywania relacji z innymi
w ramach spoeczestwa, osigajc satysfakcj i nie odczuwajc przy tym przytoczenia

48 Bauman, Z. (1991), Socjologiczna teoria postmoderny. [w:] pod red. A. Seidler-Janiszewskiej, Postmodernizm
w perspektywie filozoficzno-kulturowej. Warszawa: Instytut Kultury, s. 48.

dania tych innych. 49 Doskonale wpisuj si w ten opis zalecenia terapeutyczne Alberta Ellisa, autora poradnika pt. Jak zadba o wasne szczcie. Jedno z jego naczelnych wskaza go
si: Eksperymentuj. Wyprbuj rne metody, by wreszcie trafi na te skuteczne w twoim
przypadku .50 Gdyby jednak okazao si, e zawiod wszystkie metody, jakich podj si am
bitny naprawiacz samego siebie (self-optimizer), wwczas nowojorski psychoterapeuta re
komenduje ju bez ogrdek, aby znale dobrego terapeut, ktry pomoe rozwiza kopoty
ze zmian samego siebie.51
Nie ulega wtpliwoci, e w ponowoczesnym spoeczestwie terapeuta przej rol me
nedera psychiki ludzkiej; sta si specjalist od mobilizowania jej zasobw w celu efektyw
nego dziaania jednostki, za miar tego dziaania jest wymykajce si opisowi kryterium
osobistej satysfakcji.

Zabiegami terapeutycznymi zostay objte niemal wszystkie dziedzi

ny egzystencjalne i etapy ycia jednostki. Wykorzystanie mass mediw spowodowao, e

terapeuta asystuje indywidualnym wyborom niemal od koyski a po grb . W naukach spo
ecznych upowszechnia si pogld, e wzorce mentalne i instytucje kultury terapeutycznej
zdominoway ycie wspczesnych spoeczestw zachodnich. Proces ten mona ocenia dwu
znacznie: jako przejaw trywializacji i komercjalizacji zaoe indywidualizmu ekspresyjnego
albo jako wyraz de do nadania tym zaoeniom ywej wizji emancypacji (Giddens).
Jeli kultura ta przyjmie - o czym pisze Stanisaw Filipowicz - za swoje priorytety przyzwole
nie, zaspokojenie wasnych pragnie, gloryfikacj jani, usprawiedliwienie i pochwa narcy
stycznych preferencji, to wtedy stanie si jedynie kolejn form iluzorycznego zbawienia.
Zamiast rozwizywania rzeczywistych problemw egzystencjalnych i dylematw moralnych,
przed jakimi stoi wspczesny podmiot, kultura terapeutyczna zaoferuje mu zudne obietnice
przemiany i wybawienia od wszelkich trosk i lkw. atwo stwierdzi, - konstatuje Filipo
wicz - i wolno nabierajca ksztatu w klimacie psychoterapeutycznej rekonstrukcji staje si
w istocie formu dezintegracji.

53

Z drugiej strony jednak nie mona wszystkich form i metod stosowanych w ramach kultu
ry terapeutycznej obcia odpowiedzialnoci za propagowanie ekscesywnego indywiduali

49 Bellah, R. Skonnoci serca., op. cit., s. 141

511 Ellis, A. (2008), Jak zadba o wasne szczcie, przel. Anna Maria Sak. Krakw: Wydawnictwo Zielona So
wa, s. 46.
51 ibidem, s. 45.
52 Bellah, R. Skonnoci serca., op. cit., s. 141.
53 Filipowicz, S. (2007), Demokracja. O wadzy iluzji w krlestwie rozumu. Warszawa: Wydawnictwa Akade
mickie i Profesjonalne, s. 140-141; Podobne oceny krytyczne pod adresem kultury terapeutycznej formuuje
take wielu innych analitykw i teoretykw spoeczestwa ponowoczesnego, w tym m in R. Bellah (Skonnoci
serca. op. cit., s. 142), Ch. Taylor (rda autentycznoci, op. cit., passim) czy A. Maclntyre (1996), Dziedzictwo
cnoty. Studium z teorii moralnoci, przekad i wstp A. Chmielewski. Warszawa: PWN, s. 72-75)

2G

zmu. Wielu z jej przedstawicieli (zarwno teoretykw, jak i praktykw) dystansuje si wobec
pogldw i koncepcji zakadajcych wskie rozumienie takich poj, jak np. autentyczno,
oryginalno czy tosamo i nadaje im sens i znaczenie dugofalowych procesw o cha
rakterze intra- i interpodmiotowym. czenie ideaw indywidualizmu ekspresyjnego z war
tociami humanistycznymi, a take z otwartoci kulturow i tolerancj moe w istotny spo
sb przyczyni si do przeksztacenia i wzbogacenia stosunkw spoecznych. Now jako i
charakter moe nada im podmiot otwarty na inne janie, chonny kontaktu z nimi oraz po
czuwajcy si do wspodpowiedzialnoci. Tego rodzaju strategie dziaania ponowoczesnej
jani mona ponadto uzna za warunek konieczny uoenia w spoeczestwie multikulturowym relacji midzy ja i inny na zasadach rwnoprawnoci i wzajemnego szacunku.

Bibliografia

A u g u s t w. (2006), Wyznania, tum. i wstp Zygmunt Kubiak, Krakw: Wydawnictwo Znak.

B a u m a n , Zygmunt (1991), Socjologiczna teoria postmoderny.

[w:] pod red. A. Seidler-

Janiszewskiej, Postmodernizm w perspektywie filozoficzno-kulturowej. Warszawa: Instytut Kultu

ry, s. 7-25.

BEARD, George Miller (1881), American Nermussness, Its Causes and Consequences. New York:

G.P. Putnams Sons.

BECK, Ulrich, Anthony GlDDENS i Scott LASH (2009), Modernizacja refleksyjna. Polityka, tradycje

i estetyka w porzdku spoecznym nowoczesnoci, tum. Jacek Konieczny. Warszawa: PWN.

BELLAH, Robert N. et al. (red.), (2007), Skonnoci serca. Indywidualizm i zaangaowanie po ame

rykasku. prze. Dorota Stasiak, Piotr Kurowski i Tomasz yro. Warszawa: Wydawnictwa Akade
mickie i Profesjonalne.

B e r l in , Isaiah (2004), Pokrzywione drzewo spoeczestwa, przek. Magda Pietrzak-Merta i Maciej

Taski. Warszawa: Prszyski i S-ka SA.

B u b e r , Martin (1993), Problem czowieka, przekl. i wstp Jan Doktr. Warszawa: PWN.

E l l i o t t , Anthony (2007), Koncepcje Ja, przel. Sawomir Krlak. Warszawa: Wydawnictwo

Sic!.

E l l i s , Albert (2008), Jak zadba o wasne szczcie, przel. Anna Maria Sak. Krakw: Wydawnic

two Zielona Sowa.

E m e rs o n , Ralph Waldo (1994), Szkice, seria 1, tum. Andrzej Tretiak, Wrocaw: Toporzel.

F ilip o w ic z , Stanisaw (2007), Demokracja. O wadzy iluzji w krlestwie rozumu. Warszawa: Wy

dawnictwa Akademickie i Profesjonalne.

F r e u d , Zygmunt (1992), Kultura jako rdo cierpie, tum. Jerzy Prokopiuk. Warszawa: Wydaw

nictwo KR.

GlDDENS, Anthony (2001), Nowoczesno i tosamo. Ja i spoeczestwo w epoce pnej no

woczesnoci. przekl. Alina Szulycka. Warszawa: PWN.

GIDDENS, Anthony (2001a), Poza lewic i prawic. Przyszo polityki radykalnej, prze. Jacek

Serwaski. Pozna: Wydawnictwo Zysk i S-ka.

M a c I n t y r e , Alasdair (1996), Dziedzictwo cnoty. Studium z teorii moralnoci, przekad i wstp A.

Chmielewski. Warszawa: PWN.

OBUCHOWSKI, Kazimierz (2000), Czowiek intencjonalny, czyli o tym, ja k by sob. Pozna: Dom

Wydawniczy Rebis.

OBUCHOWSKI, Kazimierz (2000), Od przedmiotu do podmiotu. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczel

niane Akademii Bydgoskiej.

P e r r o t , Michelle (pod red.), (2006), Historia ycia prywatnego, tom 4: Od rewolucji francuskiej

do I wojny wiatowej, przekl. Anna Paderewska-Gryza, Bogusaw Panek, Wojciech Gilewski.

Wroclaw - Warszawa: Zakad Narodowy im. Ossoliskich - Wydawnictwo.

PLESSNER, Helmuth (1988), Kategoryczny koniunktyw. Esej o namitnoci, przekl. Zdzisaw Kra-

snodbski. [w:] tene. Pytanie o conditio humana. wybr i wstp Zdzisaw Krasnodbski, Warsza
wa: PIW.

P o r b s k i, Czesaw (2001), Co nam po wartociach?. Krakw: Ksigarnia Akademicka.

R o s n e r , Katarzyna (2003), Narracja, tosamo i czas. Krakw: TAiWPN Universitas.

S k a r g a , Barbara (2009), Tosamo i rnica. Eseje metafizyczne. Krakw: Wydawnictwo Znak.

2009

SOTWIN, Wiesawa (2003), Podmiotowo w sferze politycznej czyli pragmatyzm - pryncypia/izm.

Warszawa: Scholar.

T a y l o r , Charles (1995), rda wspczesnej tosamoci, przekl. Andrzej Pawelec [w:] Tosa

mo w czasach zmiany. Rozmowy w Castel Gandolfo. Krakw: Wydawnictwo Znak, s. 9-21.

T a y l o r , Charles (1996), Polityka liberalna a sfera publiczna, [w:] Spoeczestwo liberalne. Kra

kw: Wydawnictwo Znak, s. 19-58.

TAYLOR, Charles (2001), rda podmiotowoci. Narodziny tosamoci nowoczesnej, przekl. M.

Gruszczyski et al. Warszawa: PWN.

T a y l o r , Charles (2002), Etyka autentycznoci, przekl. Andrzej Pawelec. Krakw: Wydawnictwo

Znak.

W e b e r, Max (2010), Etyka protestancka a duch kapitalizmu, przel. Bogdan Baran i Piotr Miziski,

Warszawa: Fundacja Aletheia.

YANKELOVICH,

D aniel,

How

http://w w w .danyankelovich.com

American

Individualism

is

Evolving.

[w:]

27

B io g r a m

Zainteresowania naukowe i badawcze: myl polityczna - historia i wspczesno; teoria i praktyka

spoeczestwa obywatelskiego; kultura polityczna; problemy podmiotowoci i tosamoci we wsp
czesnych spoeczestwach liberalno-demokratycznych.
Najwaniejsze publikacje: monografia pt. Obywatelsko jako virtu podmiotu demokracji. Wydawnic
two Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw. 2008; wspautor (wsplnie z Bogdanem Szlacht i Le
chem M. Nijakowskim), Idee i ideologie we wspczesnym wiecie. seria: Wielkie Tematy. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN. 2008; wspredaktor naukowy (wsplnie z Wiesawem Bokaj) Lek
sykonu Integracji Unia Europejska. Wrocaw: Wydawnictwo Europa. 2003; wspautor Leksykonu
politologii; autor 40 artykuw i recenzji (w tym m.in.: art. Kategorialne i relacyjne ukady odniesie
w politycznej grze o tosamo. Przegld Historyczno-Politologiczny". 2010; Warto uytkowa
podmiotowoci jednostek w procesie ksztatowania si kultury obywatelskiej, [w:] Kultura polityczna
Polakw. Przemiany, diagnozy, perspektywy, red. naukowa i opra. Karol B. Janowski. Toru: Wy
dawnictwo Adam Marszaek. 2010; Obywatel prywatny' jako idea waloryzujca powszedni sens
obywatelstw a.[w:] A. Florczak & B. Bolechw (red.), Historia i filozofia praw czowieka. Toru: Wy
dawnictwo Adam Marszaek, 2006 i in.)

S t r e s z c z e n ie

Punktem wyjcia rozwaa jest znana koncepcja odczarowywania wiata Maxa Webera, w ktrej
wskaza on na racjonalizacj jako rdo radykalnej zmiany sposobw mylenia i dziaania spoe
czestw Zachodu. Ten zapocztkowany w XVIII wieku meta-historyczny dyskurs wprowadzi do
ycia codziennego i publicznego czonkw tych spoeczestw pojcia, kategorie i oceny, ktre stay
si wyrnikami nowoytnego porzdku spoeczno-ekonomicznego i moralnego, tj. racjonalno in
strumentaln, emancypacj spod wpyww tradycyjnych wzorcw i norm kulturowych oraz autono
mi indywidualnego podmiotu. Oparty na nich projekt samorealizacji jednostki szybko jednak ujawni
swoje negatywne skutki w sferze psychoemocjonalnej i relacji spoecznych. W opublikowanej w 1881
roku pracy pt. American Nervousness jej autor Georg Miller Beard sformuowa pogld o cisym
zwizku midzy utylitamo-racjonalnymi zasadami ycia spoecznego i zaadaptowan do potrzeb go
spodarki kapitalistycznej etyk protestanck a narastajc w spoeczestwie amerykaskim neuraste
ni i innego typu zaburzeniami psychicznymi. Pogld ten w nastpnym stuleciu zyska aprobat roz
maitych szk psychoterapii, na czele z psychoanaliz i terapi Gestalt. Podjy si one skutecznej
promocji ideau egzystencjalnej wolnoci, samorealizacji i ekspresji podmiotowoci zgodnie z treci
wewntrznych przey i dozna jednostki. Haso powrotu do autentycznego Ja stao si jednym z
naczelnych postulatw kontrkulturowego ruchu zorganizowanego w latach 60. i 70. XX w. przez Po
kolenie Ja {me generation). Wedug niego sposobem odzyskania autentyzmu ,ja byo uniezale
nienie jego podmiotowych treci od wpywu ustalonych hierarchii i porzdkw czy kulturowo zdeter-

*
23
minowanych sensw i znacze poj, wartoci i norm. Powstay na tym gruncie indywidualizm eks
presyjny zwrci si ku yciu wewntrznemu jednostki, ktre uzna za podstaw bycia sob i dla
samego siebie (soboci). Afirmacja subiektywnego dowiadczania ja" otwiera jednak wiele, nie
zawsze przystawalnych do siebie cieek autokreacji. Z jednej strony swobodna samorealizacja i sa
mostanowienie cz si cile z koncepcj refleksyjnej i dialogicznej jani. Jej cech wyrniajc
jest zdolno do uchwycenia sensu (gbi) otaczajcego j wiata oraz nabywanie nowych kompeten
cji dyskursywnych i komunikacyjnych na podstawie przemylanych, weryfikowanych w nieprzerwa
nym dialogu z samym sob i innymi osobami, sdw i przekona. Tego rodzaju strategi dziaania
jani w dobie ponowoczesnej mona uzna za warunek konieczny uoenia relacji midzy ..a" i in
ny na zasadach rwnoprawnoci i wzajemnego szacunku, co nabiera szczeglnego znaczenia w spo
eczestwie multikulturowym. Z drugiej strony jednak, traktowanie osobistych wyborw i preferencji
jako celw samych w sobie, za ycia jako serii przygodnych zdarze i eksperymentw, moe - wbrew
zaoeniom indywidualizmu ekspresyjnego - pozbawi jednostk jakichkolwiek zdolnoci odsonicia
gbi (.jakociowych waciwoci, intensywnoci i trwaoci) zrozumienia sensu samej siebie
(konstytutywnych cech swojej podmiotowoci i tosamoci) i wiata zewntrznego.

Su m m a r y

The starting point of presented analysis is famous Weber's concept of the disenchantment o f
the world, in which he unveils origins of rationalization as a grand meta-historical discourse
dominant in West societies in modem times, emancipation from magic and secularization. In
everyday life these new modes of thinking and acting received a strong support from the
Protestant work ethic, that became ethical "legitimization" of capitalist acquisitiveness in later
society under the rubric of "greed is good". Consequently, the idea of individualization was
reduced to technical and instrumental forms of human conduct. Utilitarian and rationalistic
approach to life that ignores or destroys human nature, feeling and art, brought about various
psychological side effects, among which one of the most serious was - and still is - a neuras
thenia. The term is popularized by American neurologist George Miller Beard in 1881. In
second part of the paper it is assumed that a psycho-cultural view on individualization process
gave rise to an essentially new interpretation of the very idea by M e Generation in 1960.
and 1970. The strict moral and cultural rules of previous decades went far beyond appearance.
Cultural revolution radically changed basic value orientation by focusing on the individual
and personal autonomy, self-affirmation and expressive approach to all aspects of human life.
Dialogical and reflective concept of the s e lf is a subject of scrutiny in the third part of paper.
The main analytical and normative categories are: individual horizon of meaning and orienta
tion, narrative form of identity and positive disintegration of psychic structure of personal life.

The emphasis is put on cultural backgrounds (semantic exchange) necessary to find, under
stand and articulate the relevance of inner project of authenticity . The reflective (discursive)
notion of the se lf holds that the way we think and act depends on ability to encode compo
nents of our understanding of self and world. The last (fourth) part of presented considerations
is associated with what is called the deep of autonomic self. This issue locates interpretation
of expressive individualism in context of autonomy of choice and moral responsibility for
self-initiated activity. Conceptions of postmodern s e lf is thus closely related to so-called
therapeutic culture. Its negative aspects (such as excessive form of self-realization) are con
fronted with positive propositions resulting in a more tolerant and emphatic interpersonal rela
tions.