F ilozofia

polityki i filozofia spoeczna

wobec problemw wspczesnoci

Filo Sofija
Nr 29 (2015/2/II), s.107-134
ISSN 1642-3267
z problemw wspczesnej filozofii (II)

Kazimierz Dziubka
Uniwersytet Wrocawski

Jak to jest by wiadomym obywatelem?

wiadomo jest jednym z centralnych poj mylenia fundacyjnego o czowieku,

za jej gboki, rdowy sens obejmuje bogactwo widzialnych i niewidzialnych
(jak mawia Maurice Merleau-Ponty) form jego bytowania. W takim te znaczeniu
pojcie to zostao zaadaptowane do uytku politycznego i stano u podstaw rozmaitych projekcji i wizji bdcych nie tylko wyrazem okrelonej wiadomoci wadzy,
lecz take jej staych inklinacji do sprawowania wadzy nad wiadomoci. Bez
wzgldu na to, w jakie szaty ideologiczne ubierali si rzdzcy, ich niezmiennym
celem pozostaje wywieranie wpywu, kontrolowanie lub zawadnicie wiadomoci rzdzonych. Mona rzec, i u podstaw kadego ukadu strukturalnego wadzy
politycznej le dialektyczne relacje czce wiadomo rzdzcych ze wiadomoci rzdzonych. Cechuje je pewna, niemoliwa do empirycznej i teoretycznej
delimitacji elastyczno, ktra to cecha odpowiada rwnie wasnociom samej
wiadomoci ludzkiej. Dostrzegali j ju take staroytni filozofowie (Duch 2010:
219-229), za formy, w jakich obie strony wadzy s zdolne przekroczy granic
owej elastycznoci budziy zarwno ich podziw, jak i przeraenie. W cyklach narodzin i upadku ustrojw politycznych dopatrywano si odbicia dwoistoci natury
ludzkiej, ktrej skadniki miay wprawia w ruch wahado historii, popychajc
go bd to w kierunku toposu czowieczestwa, bd te toposu zwierzcoci.
Napicia i konflikty na tle stosunku do wiadomoci podsycay redukcjonistyczne
pogldy, a zwaszcza przekonanie o transparentnym charakterze jej treci w ogldzie intra- i interpodmiotowym. Konsekwencj tego stanowiska bya obiektyfikacja
wiadomoci. Z nieznanego przeksztacaa si ona w znane, z niewidzialnego
w widzialne, a wic dostpne poznaniu. Moga by w zwizku z tym mierzalna
i porwnywalna i jako taka podlega intencjonalnemu formowaniu, modyfikacjom
i ocenie. Deontologizacja wiadomoci otworzya z kolei wrota innemu metapo-

108

Kazimierz Dziubka

jciu, tj. rozumowi, ktry mia odtd peni rol Platoskiego wonicy nadajcego
kierunek i rytm jej przemian. Nawet lekkie lub tylko chwilowe poluzowanie
przez niego lejc pocigao za sob oddanie wadzy nad wiadomoci emocjom
i namitnociom. Optanie czowieka przez podliwoci i popdy zaburzao jego
zdolnoci poznawcze. Wadz nad nim przejmoway wwczas niewiadome
pragnienia i namitnoci. Nic zatem dziwnego, e w duszach ludzi lichych
przekonania kc si z dzami i serce z przyjemnociami, i rozum ze smutkami,
i wszystko to si sprzecza jedno z drugim (Platon 2002: 228B, 23).
Jako byt logocentryczny obywatel mg spenia coraz bardziej rosnce
wymagania wadzy politycznej. Jego wiedza o faktach i zdolno powcigania
emocji nabray pierwszoplanowego znaczenia zwaszcza od narodzin modernizmu. wiaty obywatel bdzie kierowa swj rozum na zgbienie tajemnic
ycia ludzkiego i pozostajcych dotd w skrytoci jego form duchowych. Z kolei
naukowa eksploracja wiadomoci dostarczy wadzy obiektywnych wskanikw
umoliwiajcych zoptymalizowanie skutecznoci dziaa agend socjalizacji
politycznej i tym samym stae podnoszenie poziomu kompetencji obywatelskich.
Wiedza i wadza pocz swoje wysiki w deniu do obiektywistycznych opisw
i wyjanie wiadomoci. Jej podmiot i przedmiot zostan usytuowane naprzeciw
siebie po to, by subiektywne, czyli chwiejne i przygodne z natury, prawdy mogy
by zastpowane przez apodyktyczn wiedz i pewno. Obiektywistyczne wizje
rzeczywistoci spoecznej i politycznej bd oferowa obywatelowi liniowo uporzdkowane fakty predyktywne oraz skalkulowane pod wzgldem celw i rodkw
dziaania (elazna klatka racjonalnoci). Pytanie o biosomatyczne uwarunkowania
wiadomoci i skutki interwencji rozumu naukowego i politycznego w warunki
ycia, nabierze szczeglnie dramatycznej wymowy w sytuacjach, w ktrych przypadnie jej rola bezwolnego i niemego wiadka zdolnego jedynie dawa wiadectwo
temu, co nieludzkie (Agamben).
Nowy etap w wyjanianiu przyczynowej determinacji procesw zachodzcych w wiadomoci otworzy dynamiczny rozwj bada neurokognitywistycznych i zwizanych z nimi procedur poznawczych. Stanowi one podstawowy
punkt odniesienia zaprezentowanych poniej rozwaa. Ich podbudowa teoretyczna zostaa oparta na koncepcji nieredukcyjnego fizykalizmu, ontologii pierwszoosobowej oraz enaktywistycznych teorii percepcji i dziaania. Klamr spajajc
poszczeglne twierdzenia jest myl Jaegwona Kima (2002: 126), zgodnie z ktr
funkcjonalne wasnoci mentalne okazuj si przy zaoeniu ich wielorakiej
realizacji przyczynowo heterogeniczne, ale nie przyczynowo bezsilne. Oznacza
to, e akceptacja tezy o przyczynowym domkniciu fizycznych wasnoci wiadomoci nie eliminuje przyczynowej efektywnoci stanw mentalnych.1

1
Szersze i bardziej szczegowe wyjanienie wielu kwestii terminologicznych i konceptualnych, ktre s
poruszane w niniejszych rozwaaniach, zawiera praca Jzefa Bremera (2005)

Jak to jest by wiadomym obywatelem?

109

Perspektywa zewntrzpodmiotowa (trzecioosobowa)

Narose przez stulecia niejasnoci i obcienia skutkowe, zwizane z arbitralnym
stosowaniem pojcia wiadomoci w teorii i praktyce politycznej, wynikay, jak
zreszt w przypadku kadego oglnego terminu, z szerokiej gamy znacze, jakich
uywano na okrelenie relacji midzy ni a elementami wewntrznej i zewntrznej
rzeczywistoci. W aktach oznaczania cech (waciwoci) wiadomoci czstokro
posugiwano si wypowiedziami ostensywnymi. Ilekro jednak podejmowane byy
prby konkretyzacji pytania, c o t o j e s t wiadomo, wwczas dociekania
schodziy na tor nieuchwytnego, amorficznego i podatnego na sensualno-skojarzeniowe eksplikacje epifenomenu. Mimo to instytucje spoeczne i polityczne nie
zaprzestaway wysikw, aby wiadomo podnie, rozwin, ugruntowa,
pogbi, rozbudzi, zmieni, przeksztaci lub zbudowa na nowo.
Z tak te intencj byy podejmowane dziaania polityczne, ktre zoyy si na
dramaturgi wielu historycznych wydarze i procesw. Naley przy tym podkreli, e im bardziej mylenie o polityce oddalao si od zrozumienia problemw
wiadomoci konkretnego, cielesnopsychicznego podmiotu w stron uoglnionych
treci, tym wyraniej dawaa zna o sobie tendencja do posugiwania si zombie-kategoriami (Beck). Niegasnc do dzisiaj atrakcyjno zawdziczaj one
predylekcji ludzkiego umysu do uproszcze. Skutkuje ona redukcj trudnych,
zoonych zagadnie do prostych okrele, co stwarza zudzenie, e s moliwe
proste, atwe rozwizania (Zimbardo, Johnson & McCann 2015, t. 5: 80). Zdematerializowane konstrukcje pojciowe mog wwczas wie spokojny ywot
w sferze nieznonej lekkoci bytu, z czego chtnie korzysta polityka nastawiona
na budzenie wrd swoich adresatw zachwytu nad dokonaniami ducha ludzkiego. Jednak sztuka uwodzenia ludzkich umysw pojciami zapoyczonymi
z nadprzyrodzonej rzeczywistoci dopty odnosi sukcesy, dopki metafizyczne
dowiadczenia i odczucia s jedyn lub ostatni instancj rozstrzygajc o prawdziwoci poj. Jak wyjania Ludwig Wittgenstein (2000: 30), dzieje si tak wtedy,
gdy jzyk nasz kae nam domniemywa jakie ciao, a gdzie adnego ciaa nie
ma, tam chcielibymy rzec jest duch.
Antyredukcyjne spojrzenie na wiadomo bytu zanurzonego gboko
w codziennych aktywnociach praktycznych narodzio si wraz z powstaniem
neuronauk i rozwojem nowoczesnych metod obrazowania czynnoci mzgu.
Umoliwiaj one znalezienie wiarygodnej odpowiedzi na postawione w stylu
Nagelowskim pytanie o to, j a k t o j e s t b y wiadomym obywatelem?2
2
Pytanie o to, jak to jest by wiadomym obywatelem dotyka bezporednio podoa i charakteru skrytoci
przey wewntrznych podmiotu wobec wiata zewntrznego. Pokrywa si ono z intencjami samego Nagela
(1997: 207), ktry wyjania, e pytajc o to, J a k t o j e s t b y n i e t o p e r z e m ? chcia wiedzie jak
to jest d l a n i e t o p e r z a by nietoperzem. Gdy jednak usiuj sobie to wyobrazi, jestem ograniczony do
zasobw mego wasnego umysu, a te zasoby nie s odpowiednie do zadania. Nie mog go wykona ani dodajc
w wyobrani jakie skadniki do mojego obecnego dowiadczenia, ani jakie skadniki stopniowo odejmujc,
ani czc jako dodawanie, odejmowanie i modyfikowanie skadnikw.

110

Kazimierz Dziubka

Zawarta w tym pytaniu problematyzacja wiadomoci obywatela obejmuje kwestie

poznawcze i ontologiczne zwizane z jakoci, a nie z okrelonym stanem lub jej
przedmiotem. W tym filozoficznym znaczeniu stwierdza Jakub Jonkisz (2009:
122) wiadomo jest pewnym subiektywnym zjawiskiem, bytem bezporednio
dostpnym jedynie podmiotowi. Do podobnego wniosku, cho tym razem na
podstawie bada klinicznych, dochodzi polski psychiatra Jacek Wcirka (2006:
86), ktry zalicza wiadomo do podstawowych przejaww ludzkiej podmiotowoci dostpnym kademu w sposb bezporedni. Jest [ona] p r z e y c i e m
p r z e y w a n i a o t o c z e n i a i s i e b i e [wyrnienie oryginalne]. Na
wewntrzne, subiektywne, pierwszoosobowe i jakociowe wasnoci fenomenu
wiadomoci kadzie rwnie nacisk John Searle (1999: 86), podkrelajc przy
tym, e jakikolwiek opis wiadomoci, pomijajcy te cechy nie jest opisem wiadomoci, ale czego zupenie innego. Do najczciej wymienianych w definicjach
wiadomoci jej predykatw mona zaliczy:
eksplicytne poznanie, ktrego przejawem s m.in. wyraziste i bogate
w informacje spostrzeenia wzrokowe (Koch 2008:27);
procesy mentalne wykorzystujce systemy pamici przemijajcej i trwaej;
odtwarzanie faktw (informacji, map) z pamici roboczej (doranej);
sterowanie uwag;
wykorzystywanie informacji zapisanych w pamici autobiograficznej
(autonoetycznej);
tworzenie alternatywnych (hipotetycznych) interpretacji (mentalnych
form) danych zoonych i wieloznacznych na podstawie lub niezalenie
od informacji dostarczanych przez zmysy (np. mylenie o przedmiotach
nieobecnych i wyobraanie sobie rzeczy nieistniejcych);
celowe sprawstwo;
stymulowanie zachowa wiadczcych o strategicznej (a nie automatycznej) kontroli;
syntetyzowanie rozproszonych treci z rnych modalnoci zmysowych
w jednolity obiekt percepcji lub dziaania (dowiadczenie);
celowe nabywanie wiedzy (zob. Posner 1994: 73987403; Calvin 1997:
47; Damasio 2000: 24-28; Baars 2003: 2; Koch 2008: 24-33; Bremer
2005: 59-72).
Cz z przedstawionych predykatw wiadomoci (np. dotyczcych
procesw konceptualnego przetwarzania informacji) cechuje si rozmytymi
granicami. Skutkiem niedookrelonoci definicji denotacyjnej pojcia jest rozrastanie si klasy poj synonimicznych (np. przytomno, wraliwo, czuwanie,
podatno na pobudzenie, rozmylno), czym zdaniem Williama H. Calvina
(1997: 49) naley tumaczy zamieszanie, jakie wzbudza dyskusja o wiadomoci.
Aby w zwizku z tym znale waciw odpowied na sformuowane wczeniej
pytanie, trzeba najpierw przyjrze si podstawowym symptom wiadomoci.
Chodzi tu przede wszystkim o te z nich, ktre w wietle wspczesnych bada

Jak to jest by wiadomym obywatelem?

111

z neurologii behawioralnej, psychologii poznawczej i neurokognitywistyki mog

by pod pewnymi warunkami uchwytne przez obserwatora. Tylko tak bowiem
perspektyw poznawcz (trzecioosobow) posugiwano si niemal do koca
XX w. w konstruowaniu systemu pojciowego paradygmatu wiadomego obywatela i zwizanych z nim sposobw ycia.3 Co zatem moga ujawni widziana
z zewntrz wiadomo podmiotu:
(1) P r z y t o m n o , czyli s t a n c z u w a n i a , ktry w naukach
medycznych definiuje si jako zdolno ywego organizmu do odbierania, rejestrowania i przetwarzania informacji oraz przejawiania adekwatnych reakcji
(Grska et al. 2014: 191). Poziom przytomnoci (stan podstawowy, minimalnej
wiadomoci) mona rozpozna na podstawie takich reakcji czowieka, jak np.
wykonywanie prostych polece dotyczcych otwierania i zamykania oczu lub
poruszania rk, zachowanie orientacji i rwnowagi ciaa w rnych pozycjach
(propriocepcja) i podczas ruchw lokomocyjnych (chd, bieg) oraz bioelektrycznej aktywnoci mzgu mierzonej za pomoc elektroencefalografii (EEG).
W niektrych jednak przypadkach chorobowych (np. stan wegetatywny, padaczka,
mutyzm akinetyczny) zachowanie osb moe wskazywa, i nie doszo do utraty
przytomnoci, aczkolwiek wystpi brak wiadomoci (zob.: Damasio & Meyer
2009: 4; Giacino & Schiff 2009: 173-190; Castells 2009: 138; wierkocka &
Komendziski 2013: 147-150.)
(2) N a s t r j (Searle) albo t o e m o c j o n a l n e (background emotions)
(Damasio i Meyer) zachowa obejmujce przejawy np. strachu, zoci, smutku,
radoci i wstrtu, a take emocji spoecznych (np. wstydu, poczucia winy, wspczucia). Wiele wskazwek o stanie wiadomoci mog dostarczy przedwerbalne
sygnay emocjonalne, poczwszy od mimiki twarzy, poprzez gestykulacj rk czy
ruchy ciaa do prozodycznych komunikatw werbalnych. Na podstawie ekspresji
emocjonalnych mona formuowa wnioski dotyczce stanw ciaa i umysu, jak
np. zmczenia, zniechcenia, entuzjazmu, zego lub dobrego samopoczucia, lku,
braku lub nadmiaru energii do dziaania i wielu jeszcze innych. Zdaniem Searlea
(1999: 190):
[] charakterystyczn cech nastrojw jest to, e przenikaj one wszystkie wiadome przeycia. Dla czowieka obywatela, ktry znajduje si w stanie radosnego
uniesienia, widok flagi narodowej czy ulubionego polityka, znajomych moe sta
si rdem wielkiej radoci; u czowieka pogronego w rozpaczy ten sam widok
wywouje tylko jeszcze wiksze przygnbienie, zo lub agresj.

We wspczesnych poznawczych teoriach emocjonalnych zwraca si take

uwag na szerokie spektrum skutkw, jakie wynikaj z permanentnego wpywu
ta emocjonalnego na wiadome procesy intencjonalne. Dotyczy to zwaszcza
przetwarzania zdarze percepcyjnych na poziomie podwiadomoci. U ich podoa
Wag wyboru pomidzy paradygmatami naukowymi Thomas Kuhn (2009: 170) upatrywa w tym,
e w praktyce oznacza on take opowiedzenie si za jednym z dwch niedajcych si pogodzi ze sob sposobw ycia spoecznego.
3

112

Kazimierz Dziubka

ley silne wzbudzenie afektu, nastroju lub emocji.4 Bdne spostrzeganie innych
ludzi przez obserwatora moe by wwczas efektem tzw. pierwszego wraenia5,
stereotypu bd torowania afektywnego (affective priming) determinowanego
przez automatyczne przetwarzanie spostrzeganych bodcw zanim zostan one
odkodowane przez wiadomy umys (zob. np. Gazzaniga 2011: 128-129; Nisbett
2009: 81-83; Zimbardo, Johnson & McCann 2015, t. 4: 73-74). Dziki badaniom
neuroanatomicznym wszelkie rozwaania na temat sposobu postrzegania przez
podmiot swojej roli oraz jej subiektywnej oceny (np. w kategoriach sensu lub
bezsensu) mog by oparte na faszywych przesankach poznawczych, gdy jak
wynika z analiz Daniela J. Siegela (2009: 281)
[] nawet bez udziau wiadomoci umys moe przeywa nierwnowag emocjonaln wywoan takimi konfliktami jako pocztek depresji, lk, niekontrolowan
wcieko, poczucie bezsensu i zerwania wizi (tak jak w faszywym Ja), utrat
motywacji oraz trudnoci interpersonalne.

(3) Z d o l n o n a t e n i a u w a g i dotyczy koordynacji sieci powiza midzy stanami mentalnymi, rdem bodcw sensorycznych i/lub przechowywanych w pamici wzorcw semantycznych odpowiedzialnych za utrzymanie
gotowoci (Posner 1980: 4; Searle 1999a: 127; Varela 2010: 55). W reakcji na
dopywajce bodce poszczeglne czci ciaa, takie, jak: oczy, gowa, szyja,
tuw i ramiona, wykonuj skoordynowane ruchy. Stany koncentracji uwagi
mierzy si raczej w minutach, anieli w sekundach, poniewa duszy okres
czasu pozwala stwierdzi, czy zachodzi zwizek midzy uwag a zachowaniami
podmiotu. Bywaj jednak sytuacje, gdy uwaga zostaje zwrcona do wewntrz,
czyli w stron jakich mentalnych obiektw. Tego typu dorodkowanie uwagi
jest objawem charakterystycznym w stanach skupienia wewntrznego w postaci
zadumy, medytacji czy cenionej przez staroytnych filozofw autorefleksji.
Jednake Damasio i Meyer (2009: 4-5) podkrelaj, e brak wymienionych oznak
natenia uwagi wcale nie musi wiadczy o nieobecnoci wiadomoci. W badaniach neurologicznych i psychopatologicznych wskazuje si ponadto, i rnego
rodzaju deficyty (niedobr) i wahania uwagi mog by nastpstwem zaburze
psychicznych, dysfunkcji mzgowych, zdobytych dowiadcze i wpyww rodowiskowych. Nie istnieje wyrana linia podziau midzy przypadkami zaliczanymi
do zespou zaburze uwagi (ADD attention deficit disorder) a tzw. normalnym
zachowaniem. Warto w tym kontekcie odnotowa coraz powszechniejsz w naukach spoecznych tendencj do uwzgldniania wynikw bada nad przyczynami
i przebiegiem ADD m.in. w analizie komunikacji interpersonalnej oraz postaw
spoecznych i politycznych (Johnson, Maio & Smith-McLallen 2005: 644; Tapscott
4
Warto w tym kontekcie odnotowa, i wiele czynnikw fizjologicznych moe mie wpyw na ogln
witalno czy poziom aktywacji wpyww afektywnych i tym samym na poczucie moliwoci radzenia sobie
ze zdarzeniami czy pozytywno nastroju (Nico J. Frijda 2015: 176).
5
Chodzi tu gwnie o bd atrybucji, polegajcy na przypisywaniu zachowaniom innych ludzi okrelonych
cech uwarunkowanych osobowociowo, a nie sytuacyjnie lub tzw. efekt halo (efekt aureoli).

Jak to jest by wiadomym obywatelem?

113

2009: 107-108), psychospoecznych i kulturowych skutkw rewolucji w dziedzinie

biotechnologii (Fukuyama 2002: 47-56) oraz genetycznych i farmakologicznych
oddziaywa na zachowania i dziaania spoeczne (Chadwick,2012: passim).6
(4) I n t e n c j o n a l n e z a c h o w a n i e bdce reakcj na okrelony bodziec (zesp bodcw), ktra moe sugerowa, i podmiot podejmuje okrelone
dziaania na podstawie rozpoznawalnego przez obserwatora planu, czyli ustalonego
umysowo (a nie reaktywnie), osadzonego w sekwencjach czasu i wzgldnie uporzdkowanego cigu aktywnoci. Dlatego te jak pisze Searle (1995: 56) do
intencjonalnych zachowa mona zaliczy spacerowanie, bieganie, jedzenie,
kochanie, gosowanie, polubianie kogo, kupowanie i sprzedawanie, wybieranie
si na wakacje i pracowanie w miejscu pracy, ale ju nie: trawienie, starzenie
si ani kichanie.7
Intencjonalno jest zatem tego rodzaju czynnoci jani (samowiadomego
umysu), w ktrej uobecnia si myl (przekonanie, pragnienie) o moliwoci
sprawczego wpywu na stan spraw i to zarwno w odniesieniu do wewntrznego,
jak i zewntrznego wymiaru bytu. O udziale wiadomoci w dziaaniach moe
rwnie wiadczy kontrolowanie ciaa w pewnych granicach, przezwycianie
choroby, kompensowanie wrodzonych lub nabytych uomnoci fizycznych oraz
hamowanie odruchw (Mises 2007: 22). Nieodcznym elementem celowego
(zaplanowanego) zachowania jest sprawowanie kontroli nad procesami umysowymi ukierunkowanymi na realizacj jakiego zadania. Zdolno wiadomego
sterowania myli i dziaa, wchodzca w skad organizacji funkcji wykonawczych (executive functions), peni zasadnicz rol w poznawczym przygotowaniu
podmiotu do dziaania. Warto jednak odnotowa, e duy wpyw wywieraj na
ni czynniki rodowiska fizycznego i spoeczno-kulturowego (zob. Jodzio 2008:
32-69; Duch 2009: 9-10; Kockelman 2010: 60). Nieznajomo wpywu tych
czynnikw na zaburzenia funkcji poznawczych lub tylko powierzchowna ewaluacja i zaklasyfikowanie zachowa i/lub wypowiedzi podmiotu jako wyrazu jego
intencjonalnoci bd nieintencjonalnoci, nios ze sob wypaczone i spaszczone
obrazy intencjonalnego podmiotu (np. model racjonalnego wyborcy Downsa lub
aktywizmu obywatelskiego Putnama). Wyciganie bowiem wnioskw jedynie na
podstawie zewntrznego ogldu aktywnego lub pasywnego stosunku podmiotu
do rzeczywistoci i stosowanie poznawczo-oceniajcych rozrnie midzy tym,
co dla interpretatora jest zrozumiae (racjonalne) i niezrozumiae (irracjonalne),
sensowne i bezsensowne, spjne (logiczne) i chaotyczne (nielogiczne), jest obci6
Przykadem coraz wikszego wpywu terminologii, rezultatw bada i modeli eksplanacyjnych, stosowanych w naukach medycznych i przyrodniczych na nauki spoeczne, jest 9-tomowa Midzynarodowa Encyklopedia Nauk Spoecznych (International Encyclopedia of the Social Sciences) pod red. William A. Darityego
Jra wydana w 2008 r.

Wedug lapidarnej definicji Searlea (1999a: 159) intencjonalno jest po prostu t cech stanw mentalnych, ktra sprawia, e nakierowuj si one na obiekty w wiecie lub stany rzeczy, albo te s o obiektach
i stanach rzeczy innych ni one same.
7

114

Kazimierz Dziubka

one wszystkimi grzechami intelektualizmu. Pierworodnym za grzechem jest to,

e jak pisa Maurice Merleau-Ponty (2001: 228) traktuje on wiat
[] jako cakowicie gotowy. Konstytucja wiata, tak, jak on j pojmuje, jest bowiem zwyk klauzul stylistyczn do kadego terminu opisu empirycystycznego
dodaje si tylko wspczynnik wiadomo tego a tego. Cay ukad dowiadczenia wiat, ciao wasne, Ja empiryczne podporzdkowuje si uniwersalnemu
mylicielowi, ktry ma za zadanie podtrzyma te trjczonowe relacje.

Wysiek interpretatora skupia si zatem na uporzdkowaniu zgromadzonego

materiau wedug odpowiednio dobranego klucza poznawczo-interpretacyjnego.
Niezalenie od tego, czy rol takiego klucza bd peni rozwane sdy (considered judgments), prowadzce do stadium szerokiej i refleksyjnej rwnowagi
(Rawls), czy te zaakceptowane przez obywateli uniwersalistyczne wartoci polityczne i procedury dyskursu (Habermas), zawsze pojawia si ryzyko nieusuwalnej
niezgodnoci pogldw i opinii. Preegzystujce na obrzeach wiadomoci formy
sensu intencjonalnych celw i zachowa powoduj, e usiowanie zrozumienia
cudzych dziaa i przekona moe najzwyczajniej nie spenia intersubiektywnych standardw i okaza si jedynie wyobraeniem, mniemaniem, przesdem,
intuicj (Kapusta 2011: 28). Polisemiczny charakter intersubiektywnoci nie
jest tylko skutkiem stronniczych skonnoci umysu (my-side-bias), niedoskonaoci procedur czy nieporozumie semantycznych. Jego rda sigaj w gb
skomplikowanej sieci onto- i filogenetycznych powiza. Ich poznanie wymaga
koncentracji bada na skomplikowanej architekturze wizi czcych obywatela
ze wiatem spoecznym i politycznym. Nie maj one charakteru jednostronnych,
niezdeterminowanych i podmiotowo-przedmiotowych relacji, lecz s ufundowane
na poprzedzajcej powstanie tego wiata i utrzymujcej go przy yciu organicznej
sieci determinacji i zalenoci. Na tym wanie polega, zdaniem Nicolaia Hartmanna (1998: 36), specyficzne pooenie czowieka, ktry wiat organiczny ma
zarwno na zewntrz siebie, jak rwnie i w sobie.
Jeli zatem na stwierdzenie, i kto j e s t obywatelem spojrzymy przez pryzmat rnorodnoci form jej / jego b y c i a , to fundamentu ontologicznego owego
jest naley poszukiwa w emergentnych procesach ycia, a nie w solipsystycznym, kartezjaskim cogito. Wszystko, co skada si na intencjonalno obywatela,
jest dostpne obserwatorowi jedynie w formie poredniej i fragmentarycznej. Prb
dostrojenia si do perspektywy poznawczej i emocji innego dokonuje on za
porednictwem wsplnych dla obu ewolucyjnych i/lub konwencjonalnych form
komunikowania si. Mog to by albo przedrefleksyjne formy wymiany informacji, obejmujce koordynacj czynnoci ruchowych i reakcji emocjonalnych,
oraz angaujce ewolucyjne struktury poznawcze (np. neurony lustrzane; zob.
Sosnowska 2011), albo te oparte na aktywizacji wyszych czynnoci poznawczych
rozmaite formy komunikacji interpersonalnej z uyciem systemu pojciowego.8
8
Jak podkrela Paul M. Churchland (2013: 112) ryzyko faszywej interpretacji zachowa wynika wprost z
faktu, e nie mona uzasadni wasnych przekona o prawdziwoci psycho-behawioralnych uoglnie dotycz-

Jak to jest by wiadomym obywatelem?

115

W przypadku posuenia si zobiektywizowanymi i skonwencjonalizowanymi

wzorcami (standardami) mylenia, mwienia i zachowania, w intersubiektywn
relacj ja ty wkrada si jednak trzeci element w postaci nieredukowalnego
do pierwszoosobowej ontologii my. Jego tre jest profilowana pod ktem
mona by rzec za Martinem Heideggerem (2004: 163) wymogw bezosobowego S i . Jego naczelnym zadaniem systemowym jest bowiem uwierzytelnianie
normy przecitnoci, czyli
[] tego, co przystoi, co si akceptuje i odrzuca, co si uwaa za sukces i co za
porak. Ta przecitno wyznaczajca wszystko, na co mona i wypada si odway, pilnie zwaa na wszelkie wybijajce si wyjtki.

Interpretacja innoci obywatela z poziomu S i moe wic niepostrzeenie przybra form potpiajcego oskarenia (Latour 1987: 185-186) tych
zachowa, ktre zostan uznane za nieprawdziwe, nienormalne i nieracjonalne.
Std ju tylko krok do najrozmaitszych praktyk spoecznego i politycznego wykluczenia podmiotu (zob. te: Merleau-Ponty 1996: 37; Tomasello 2015: 143).

Ucieleniona wiedza polityczna

Zaprezentowany przegld obserwowalnych z perspektywy trzecioosobowej podstawowych symptomw wiadomoci wskazuje niezbicie, e pomimo czynionych stara poza zasigiem poznania obserwatora rozciga si bezkresny obszar
zjawisk i procesw o niejednorodnej, emergentnej i pynnej strukturze wasnoci.
Dlatego te zastpowanie pytania o morfogenez wiadomoci obywatela konstatacj o dostrzeganych tu-i-teraz jej eksternalnych wasnociach, pozostawia
bez odpowiedzi wiele pyta zwizanych z przyczynami nielinearnych, rozwidlajcych si w rne strony (bifurkacje) i czsto nieprzewidywalnych procesw
warunkujcych dynamik ycia politycznego. W widzianych znikd (z poziomu
makroskopowego) reakcjach werbalnych lub poznawczo-behawioralnych podmiotu nie sposb zauway i precyzyjnie okreli, jaki wpyw na nie wywieraj
neuropsychologiczne determinanty emocji (np. gniew, smutek, strach, szczcie)
lub dysfunkcje wykonawcze i zaburzenia poznawcze (np. wspomniane zakcenia procesw kontroli i skupiania uwagi, osabienie efektywnoci pamici itd.)
(zob. szeroko: LeDoux 2000). A przecie nie ulega wtpliwoci, i s to zespoy
czynnikw, ktre le u podoa naszych codziennych aktywnoci yciowych.
Wprawiaj one w ruch mechanizm ucieczki od wolnoci, syndrom grupowego
mylenia, tradycjonalizm, aktywno lub apati polityczn. Ich wpyw zaznacza si
take w procesach tumienia lub wzbudzania okrelonych reakcji emocjonalnych,
ekspansywnoci zapamitanych przey lub generowania w umyle schematw
cych innych osb, skoro cokolwiek wiemy pochodzi z obserwacji jedynie poowy czcych nas relacji. Stany
mentalne czowieka, o ile takowe mu si zdarzaj, mog by bezporednio obserwowalne wycznie przez niego
samego. Nie potrafimy ich obserwowa ani te nie potrafimy przedstawi empirycznego dowodu.

116

Kazimierz Dziubka

poznawczo-mentalnych fundamentalizmu, ksenofobii i nietolerancji. Stojce

w ukryciu zaburzenia umysowych procesw przetwarzania rzeczywistoci maj
nierzadko znaczcy, a czasami wrcz decydujcy udzia w narodzinach i przebiegu
wielu wanych wydarze i zjawisk spoeczno-politycznych wywoanych przez
prima facie lokalne, bahe i epizodyczne zdarzenia, wypowiedzi czy wybuchy
nastrojw spoecznych (efekt motyla).
Ilekro wic rozumienie podmiotowoci obywatela wychodzi poza statyczne, formalno-prawne regulacje jego statusu w pastwie, i obiera za cel problematyk samostanowienia, autodeterminacji i poczucia sprawstwa, wwczas
niezbdne okazuje si zbadanie kadej z tych jakoci na poziomie subiektywnoci
ontologicznej. Pozwala ono na ujmowanie podmiotowoci w kategoriach immanentnego i zarazem konstytutywnego dla podmiotu zespou cech wyrnionych
przez niego samego ze wzgldu na dno do bycia tym/takim, a n i e c z y m
i n n y m (Chmielecki 2013: 105), a zatem k i m odrbnym w polu swojej
wiadomoci. Ujmowane z tej perspektywy pojcia, fakty i ideay, ktre skadaj si na wiedz obywatelsk, wiod wic niejako podwjny ywot. Z jednej
strony, nale one do zbioru zobiektywizowanych dbr wsplnotowych i jako
takie wchodz w skad normatywnych modeli podmiotowego oddziaywania
na rzeczywisto. Z drugiej strony natomiast, tkwi w niewidzialnym wiecie,
czyli subiektywnych pragnie, przekona i preferencji, z ktrego nie mona ich
wydoby, nie naruszajc przy tym ich zmysowego ta i niepoznawalnych nawet
dla samego podmiotu cieek transformacji w subiektywne konstrukty mentalne.
Z perspektywy tego wiata ywot obywatelskich idei patriotyzmu, powicenia,
altruizmu i bezinteresownego zaangaowania, zaley cakowicie od procesw
zachodzcych w zintegrowanym systemie pocze neuronalnych, ktre budz je
do ycia w umyle podmiotu. System ten rzdzi si swoj wasn logik.
O tej podstawowej zalenoci strukturalnych funkcji wiadomoci od
fizyczno-materialnych wasnoci ycia organicznego, czsto zapomina si w teoretycznym myleniu o obywatelu, jego udziale i roli w polityce. Jedn z przyczyn
tego stanu rzeczy jest przyjta przez nauk perspektywa, wedug ktrej wiat jest
zawsze
[] systemem idealnoci, ktre z zasady wykraczaj poza dowiadczenie zmysowe. Podczas gdy wiat ycia to wiat prawd zalenych od kontekstu, prawd
wzgldnych, nauka usiuje zrealizowa ide cisej i obiektywnej wiedzy wyzwolonej od jakiegokolwiek odniesienia do subiektywnej, pierwszoosobowej
perspektywy. Podczas gdy przedmioty wiata ycia cechuje wzgldny, przybliony, perspektywiczny sposb ich prezentacji [] przedmioty nauki wyrnia
to, e nie s ani wzgldne, ani perspektywiczne, lecz jednoznacznie i precyzyjnie
okrelone. (Zahavi, 2012: 167)

Konstruowanie teorii wiadomoci obywatela na podstawie bezcielesnych

twierdze, sytuuje jego podmiotowo w semiologicznej wizji wiata (Bourdieu
2004: 28; zob. te: Archer 2013: 31-38), w ktrej pozostaje on jedynie znakiem
uytym w strukturze wypowiedzi lub tekstu, za o jego wasnociach i funkcjach

Jak to jest by wiadomym obywatelem?

117

arbitralnie decyduje ich autor. Wskutek tego zabiegu denotacja i konotacja tego,
co polityczne zachodzi w obrbie autoreferencyjnych regu ontologicznych. Ich
implementacja nastpuje w zdematerializowanym wiecie ludzi, norm i instytucji.
W umyle teoretyka (i polityka) wiat ten zaczyna y swoim wasnym yciem,
natomiast wiedz o nim czerpie on ze znajomoci faktw i regu wytworzonych
przez samego siebie. Przed wiadomym swojej podmiotowej roli obywatelem
stawia si w zwizku z tym zadanie polegajce na budowaniu i poszerzaniu wiedzy
politycznej na podstawie uprzednio ustalonych kryteriw prawidowego lub
nieprawidowego roz-poznania, czyli w istocie od-tworzenia, tego, co ju zostao
przez nauk i polityk poznane (stworzone) i wczone do systemu poj skadajcych si na przedmiotowe i podmiotowe rozumienie jego statusowych zada.
Powsta luk dyskursywn zapeniy dopiero koncepcje spoeczno-polityczne rehabilitujce warto codziennych czynnoci zapewniajcych obywatelowi
prze-ycie. Jednoczenie upada mit o podwjnej formie bytowania ludzkiego. Bios
politikos nie jest ju przez obywateli postrzegana jako druga egzystencja, bdca
swego rodzaju ontologicznym naddatkiem nad prywatn sfer ycia pogron
w niedostatku, chorobie, dyskryminacji, cierpieniu i bezradnoci. Reformy praw
konstytucyjnych obywateli stopniowo poo kres modelowi spoeczestwa
obywatelskiego jako ekskluzywnego klubu, do ktrego wstp podlega cisej
reglamentacji prawnej, ekonomicznej, spoecznej i kulturowej. Ofensywa ruchw
emancypacyjnych w II po. XX w. przyczyni si do sprywatyzowania tego, co
polityczne i przesunicia punktu cikoci debaty publicznej na powizanie spraw
obywatelskich z codziennymi problemami. Indywidualne narracje o sposobach
radzenia sobie w yciu i otwarte wypowiadanie si w sprawach objtych zason
milczenia, zapeni przestrze publiczn tematyk cakowicie obc wytwornym,
szlachetnym i znakomitym obywatelom Arystotelesowskiej politea. Dla ponowoczesnych obywateli formy jzykowe i styl prezentowania subiektywnych dowiadcze
ma jednak wtrne znaczenie wobec traktowanego jako cel sam w sobie denia do
ekspresji myli, emocji i przey. Aczkolwiek niektre sposoby autoekspresji
budz wrd czci odbiorcw skrajnie negatywne opinie i oceny, to warto dostrzec w nich take pozytywny wkad w budowanie samowiedzy spoeczestwa
obywatelskiego takim, jakim ono po prostu jest. Pajdetyczne ideay lub teologiczne
koncepcje czowieka i normatywnoci nie mog przesania prawdy o ruchomym
podou, na jakim wspieraj si ich naczelne wartoci i zasady. Chodzi o ca
gam fizycznych, neurofizjologicznych i kulturowych czynnikw przyczynowych,
ktrych emergentne skutki oddziaywania nie ukadaj si w nastpujce po sobie
cigi stanw wiadomoci i zachowa. Styl mylenia i dziaania podmiotu jest refleksem charakterystycznego dla niego sposobu przetwarzania informacji. Zawarty
jest w nim wieloraki materia dowiadczeniowy, obejmujcy wrodzone i nabyte
w rodowisku spoecznym indywidualne umiejtnoci i zdolnoci. Nie s one ani
niezmienne w treci, ani te nieodwracalne w czasie. Dlatego te w codziennych
relacjach spoecznych obskurantyzm i ignorancja miesza si z gbok erudycj

118

Kazimierz Dziubka

i wraliwoci poznawcz, mimetyzm i hipokryzja z dzielnoci umysu i odwag

moraln, pogarda i okruciestwo z wielkodusznoci i wyrozumiaoci. Nie chodzi
zatem o to, aby zaczarowywa rzeczywisto obywatelsk patetyczn frazeologi, lecz eby w niej zmienia wszystko to, co jest w niej nieobywatelskie, czyli
sprzeczne z podmiotowym sensem wiadomoci. Przeciwko zmistyfikowanym
i wystylizowanym obrazom wiata wolnych i rwnych oraz bezuytecznym pojciom politycznym konstruowanym poza sfer fizyki i biologii
codziennego ycia zwracaj si nieustannie grupy nieobywateli lub obywateli
drugiej klasy. W poczuciu deprywacji i ekskluzji podejmuj one walk o publiczne
uznanie prawa do wyraania swoich subiektywnych dowiadcze zmysowych, jzykowych i egzystencjalnych. Oparcie teoretyczne tego stwierdzenia mona odnale
w przewijajcej si wielokrotnie w pracy Georgea Lakoffa i Marka Johnsona (2010:
239) refleksji, i sens i znaczenie metafor w ludzkim yciu naley bada i wyjania
pod ktem specyficznego pooenia ludzi, a mianowicie ich skutecznych interakcji
ze rodowiskiem fizycznym i kulturowym (inaczej: cigej interakcji ze wiatem
rzeczywistym). aden system poj i skorelowany z nim schemat mentalny nie jest
odporny na zmiany, jakie w wiadomoci podmiotu powoduj oba typy interakcji.
Zmienno i tendencja do erozji mentalnych reprezentacji systemu pojciowego jest tylko jednym z przykadw nieprawdziwoci pogldu o wiernym
i nieprzerwanym odwzorowywaniu przez wiadomo zewntrznej rzeczywistoci
(adequatio rei et intellectus). Postrzeganie i nazywanie c z e g o w kategoriach
politycznoci nie realizuje si sigajc do stylistyki jzykowej Hartmanna
(1998: 32-33) w wiecie ducha unoszcego si w prni, bez fundamentu ycia
cielesnego i wpasowania w caociow struktur wiata realnego. Rozumienie
tego, co polityczne nie dokonuje si za porednictwem jakich monomodalnych
obszarw skojarzeniowych w naszym mzgu. Niedorzecznoci byoby zatem
oczekiwanie, i jego ewolucyjnym przeznaczeniem jest przetwarzanie informacji
bodcowej w jednoznaczne, wolne od egzystencjalnych domieszek reprezentacje
mentalne i afektywno-emocjonalne politycznoci i polityki. Nie chodzi tu tylko
o to, e wikszo informacji docierajcych do receptorw zmysowych pozostaje
poza zasigiem naszej wiadomoci i suy do realizacji zada w automatycznych
reakcjach odruchowych podporzdkowanych reguom biofizycznej egzystencji.
Problem tkwi w tym, e kady skadnik wiedzy e ma pewien profil aspektowy,
ktrego poszczeglne elementy skadowe s ze sob luniej lub cilej powizane.
Jest to skutek zoonych i emergentnych procesw, ktre sigaj korzeniami praw
biofizyki. Bez nich dyskusja o wiadomoci staje si jaow leksyk wywnioskowan z zaoenia o istnieniu korespondencyjnej relacji midzy obiektami
rzeczywistoci i ich pojciowymi reprezentacjami. Skomplikowane zwizki przyczynowo-skutkowe tych praw le u podstaw torowania pocze midzy poszczeglnymi doznaniami zmysowymi (np. widoku flagi pastwowej, dwikw hymnu
narodowego, zapachu i smaku rodzimych potraw, gosu lubianych bd nielubianych
politykw) w caociowe dowiadczenie. Zagadk dla badaczy, zauwaa Searle

Jak to jest by wiadomym obywatelem?

119

(1999a :121), pozostaje nadal wybitna umiejtno mzgu, polegajca na zdolnoci

czenia rozmaitych bodcw odbieranych przez ciao poprzez zakoczenia nerww
czuciowych w caociowe, spjne dowiadczenie postrzeeniowe.9
Pomimo wielu jeszcze niewyjanionych tajemnic i zagadek zwizanych
z anatomicznymi waciwociami ciaa ludzkiego, niepodwaaln zasug bada
neuronaukowych jest dostarczanie wielostronnych, nieschematycznych i nieukrywajcych si za terminami metaforycznymi wyjanie ontologicznych i ontycznych uwarunkowa wiadomoci ludzkiej. Badania te nie tylko, e nie neguj
kulturowopolitycznego znaczenia edukacji obywatelskiej, ale uzupeniaj jej cele
i treci o zespoy problemw, ktre wychodz naprzeciw naczelnej dyrektywie
hermeneutycznej Herberta Schndelbacha (2001a: 206), i rozumie co, to rozumie, jak to co powstao. Poprzez skierowanie uwagi na cis wspzaleno
faz i form rozwoju wiadomoci od przygodnych faktw biologicznych i kulturowych, uzyskuje si wielowymiarowy, ale i zarazem kompleksowy opis morfologii
cielesnego poznania i jego fundamentalnej roli w sposobach dowiadczania ycia
przez czowieka. Ucielenione poznanie nie kwestionuje dziaa zorientowanych
na podnoszenie poziomu wiedzy propozycjonalnej wrd obywateli i zwizanej
z tym znajomoci rnego rodzaju faktw (np. normatywnych, jzykowych, politycznych) oraz regu porzdku prawnego i spoecznego. Tego typu informacje
stanowi nieodzowny warunek skutecznoci dziaa zwizanych z masow mobilizacj i partycypacj obywatelsk, w tym np. wyborw, akcji protestacyjnych,
pikiet, strajkw, demonstracji, popierania petycji i listw protestacyjnych. Bez
wiedzy faktualnej i oglnoteoretycznej, za ktrych dystrybucj i midzypokoleniowy transfer bior na siebie odpowiedzialno instytucjonalne podmioty wadzy, niemoliwe byoby utrzymanie w praktyce spjnoci wewntrznej systemu
prawno-politycznego i stabilnoci jego struktur. Jest wic ona warunkiem sine
qua non osignicia kluczowego dla integralnoci pastwa konsensu publicznego w sprawach dotyczcych podstawowych poj i norm deontycznych, a take
zachowania cigoci rozwoju kultury caego spoeczestwa.
Strategia argumentacyjna oparta na zasobach wiedzy e szybko traci jednak swoje zasoby eksplanacyjne i potencja aktywizujcy politycznie obywateli
w miar zbliania si do problemw dotyczcych materialnych jakoci ycia.
O stopniu subiektywnej wanoci pewnych faktw, dbr i obiektw przesdzaj
w wielu przypadkach racje alogiczne i pozajzykowe. Nie wszystkie musz take
znajdowa odbicie w jzykowych uzasadnieniach, gdy wiadomo nie jest
Podobn opini, cho z wikszym naciskiem na rizomatyczny i multiprocesualny charakter wiadomoci, sformuowa jeden pierwszych naukowcw, ktry otrzyma doktorat z neuronauki, Michael S. Gazzaniga
(2013: 90) Jego zdaniem: wiadomo nie jest pojedynczym, uoglnionym procesem. Wydaje si coraz bardziej oczywiste, e na wiadomo skadaj si liczne, rozproszone procesy, ktrych wytwory s dynamicznie
integrowane przez modu interpretujcy. wiadomo jest waciwoci emergentn. W kadej chwili rozmaite
moduy i systemy konkuruj ze sob o uwag, a zwycizca tej rywalizacji wyania si jako system neuronalny
tkwicy u podoa wiadomego dowiadczania w danym momencie. Nasze wiadome dowiadczenie tworzy si
na bieco, w miar jak nasz mzg reaguje na nieustannie zmieniajce si informacje [].
9

120

Kazimierz Dziubka

gramatyczno-logiczn maszyn przekadajc strumienie informacji sensorycznej

na usystematyzowane reguy mylenia i dziaania. Domaganie si od niej przedkadania bezspornych argumentw i niesprzecznych zasad jest replik kartezjaskiego res cogitans, ktrego obsesyjnym deniem epistemicznym jest zdobycie
przefiltrowanej z emocjonalnych mtw wiedzy pewnej. Jest to jednak zadanie
niewykonalne, poniewa emocje nie s niczym innym, jak tylko adaptacyjnym
wyrazem rozwizywania przez podmiot zada yciowych, a wic pewnym rodzajem mylenia (LeDoux 2000: 79). Idc tym tropem ontycznym, niepodobna
przeoczy znaczenia, jakie w kwalifikacji i uzasadnieniu subiektywnych powodw
pogldw, systemw wartoci i ocen, przekona i opinii, odgrywa to emocjonalne rnego rodzaju aktywnoci umysowej. Emocje nasycaj fakty polityczne
adunkiem strachu, gniewu, irytacji, agresji, szczcia i przyjemnoci. adnego
z tych stanw emocjonalnych nie mona sprowadzi do mediany, wskaza jego
oglnych wartoci brzegowych lub wyjani za pomoc sumarycznych wskanikw. Kada wic prba wyrugowania ich poza przestrze wiadomoci wpdza
mylenie i praktyk polityczn na tory scjentystycznych procedur uzasadniania
tyche powodw. Pynce z nich zagroenie dla animal rationale wynika w opinii
Herberta Schndelbacha (2001: 65) std, e pojcie racjonalnoci jest
[] szersze od pojcia uzasadnienia nie tylko z tej racji, e rozum potrafi o wiele
wicej ni odpowiada na pytania Dlaczego?, ale i z tego powodu, e koncepcje
uzasadnienia, ktre przy eksplikacji racjonalnoci maj suy jako eksplikans,
odsyaj ze swej strony do wstpnego rozumienia racjonalnoci, a ono jest nazbyt
zoone, by moga je bez reszty wyczerpa sama tylko koncepcja uzasadniania.

O tym, co naprawd skada si na wiedz i kompetencje polityczne obywateli mona wywnioskowa ze szczegowych analiz podskrnych schematw
poznawczo-mentalnych. Nie jest atwo do nich dotrze w ogldzie trzecioosobowym. S one szczelnie przykryte rozmaitymi eufemizmami poprawnociowymi
wynikajcymi z dostosowania si podmiotu do oficjalnych regu gry jzykowej,
a take podporzdkowania si rozmaitym naciskom spoecznym i kulturowym.10
Denie do poznania wzajemnych relacji midzy wiadomymi i niewiadomymi
strukturami umysu, w czym znaczcy udzia maj przedstawiciele psychologii
rozwojowej, neuro- i socjolingwistyki, antropologii kulturowej i spoecznej oraz
psychologii ewolucyjnej, wzmogo zainteresowanie socjokulturowymi teoriami
rozwoju poznawczego i emocjonalnego (m.in. Piageta, Vygotskyego, Brunera),
metodami eksperymentalnymi oraz powstaymi na gruncie zwrotu lingwistycznego rozmaitymi modelami interpretacji jzykowo-komunikacyjnych
form ekspresji podmiotu.11 Rozwj interdyscyplinarnego pojmowania podmiotu
10
Duym zaskoczeniem dla badaczy byy wyniki bada empirycznych, w ktrych stwierdzono wyran i sta wspzaleno midzy wysokim poziomem wiedzy politycznej a uprzedzeniami rasowymi,
zwaszcza wrd biaych Amerykanw (zob. Federico & Sidanius 2002: 145-176).

Spord najbardziej znanych modeli, obiecujce moliwoci otwarcia nowych horyzontw poznawczych
i analitycznych niesie ze sob stosowanie krytycznej analizy dyskursu, PDCA (akronim pochodzcym od
angielskich sw: Plan (opracowanie planu), Do (wykonywanie planu), Check (kontrola zgodnoci wynikw
11

Jak to jest by wiadomym obywatelem?

121

i podmiotowoci ugruntowywa pogld o kontekstualnym i wieloaspektowym

charakterze obu poj. Pojcie wiadomoci przestao peni rol swoistej czarnej skrzynki, do ktrej nauka i polityka mogy wrzuca dowolne treci, reguy
i procedury funkcjonowania. Zamiast tego upowszechni si pogld o sieciowej
strukturze wiadomoci i relacyjnym charakterze jej wasnoci. Zastosowanie
zaawansowanych technik neuroobrazowania mzgu i biometrii pozwala dotrze
do neuronalnych korelatw wiadomoci. Odgrywaj one rozstrzygajc rol
w procesach konstytuujcych ja w danej chwili (wiadomo rdzenna) oraz
zapewniaj
[] organizmowi wyszukane poczucie samego siebie jako tosamoci i osoby, poczucie miejsc, w ktrych w danym punkcie swojej indywidualnej historii przebywa,
w wysokim stopniu wiadomie przeytej przeszoci i antycypowanej przyszoci,
jak rwnie ywe zainteresowanie wiatem zewntrznym [wiadomo rozszerzona]
(Damasio, 2000: 25).

Empiryczne moliwoci badania tych stanw wiadomoci rzuciy nowe wiato

na problemy osb cierpicych na rnego rodzaju zaburzenia adaptacyjne, psychosomatyczne, osobowoci i spoeczne. Wicej miejsca zaczyna si rwnie powica rodowiskowym (gwnie spoeczno-kulturowym) i psychoneurologicznym
determinantom i skutkom zjawisk (samo)wykluczenia, marginalizacji, alienacji,
opresji, biernoci, indywidualnego poczucia niekompetencji i nieprzydatnoci
spoecznej (por. np.: Priestley 1993: 94-99; McDonald et al. 2007: 145-161;
Prilleltensky & Gonick 1996: 127-148; David 2014). Ujawniane fakty o krtych
szlakach nerwowych i ich niezalenym od wolnej woli, wolnego wyboru czy
tym podobnym idealizacyjnym konstruktom oddziaywaniom na doznania,
myli i uczucia podmiotu potwierdzaj gorzk wymow myli Charlesa Taylora
(2010: 245-246), i
[] nasze poczucie, e wszyscy jestemy rwnymi obywatelami demokratycznego
pastwa jeli rozumiemy to nie tylko jako zasad legitymacji, ale naprawd mylimy o tym jako regule wcielonej w nasze ycie [] oznacza, e uczestniczymy
w prbie zatuszowania faktw, odwrcenia wzroku od grup wykluczonych i upoledzonych lub uznania, e sami s winni swojego wykluczenia.

Przekonanie, e typ wiadomego obywatela mona spotka jedynie przy

urnie wyborczej, na mityngu politycznym, konwencji partyjnej czy masowych
akcjach protestacyjnych, okazuje si rwnie symplicystyczne i jednowymiarowe,
co popularna jeszcze kilkadziesit lat temu koncepcja racjonalnego aktywizmu
(rationality-activist) Gabriela A. Almonda i Sidneya Verby. Zwrcenie si w stron
spraw i myli obywateli zaabsorbowanych wynajdywaniem codziennoci zdziera
kolejne warstwy mistyfikacji rzeczywistoci z idealizacyjnej koncepcji postawy
obywateli partycypacyjnej kultury politycznej. Coraz wyraniejszy staje si
pogld, e aktywne zaangaowanie polityczne moe by motywowane rnymi
z planem), Action (podejmowanie dziaa korygujcych), metody mylenia projektowego (design thinking)
i triangulacji.

122

Kazimierz Dziubka

racjami, niekoniecznie za tylko potrzeb wnikliwej oceny dowodw i starannym szacowaniem alternatyw w stosunku do wanych decyzji politycznych
(Almond & Verba 1989: 338). W wietle wiedzy o yciu schematyzmem trci
zaproponowany przez wymienionych badaczy amerykaskich podzia obywateli
na aktywnych, zaangaowanych i racjonalnych wyborcw oraz sabo poinformowanych i apatycznych niewyborcw (ibidem). Sztuczno tego podziau ujawnia
si tym dobitniej, im blisze miejsce powszednim praktykom yciowym obywateli
zajmuje poznanie naukowe i polityczne. Niezbdnym krokiem w tym kierunku
jest dostrzeenie walorw poznawczych i praktycznej uytecznoci wiedzy proceduralnej (wiedzy jak). Obywatele nabywaj j wskutek nieskoczenie wielu,
wiadomych i niewiadomych interakcji rozgrywajcych si midzy nimi, natur
i spoeczestwem. W porwnaniu z wiedz e, wiedza o tym jak i po co jest
[...] przejawem okrelonego poziomu umiejtnoci uzyskanych w nieustrukturyzowanym obszarze problemowym, ktre wymagaj gbokiego i konkretnego dowiadczania realnych sytuacji. (Dreyfus & Drefus 1986: 20; zob. te: Ryle 1946: 228-233)

Mona zatem powiedzie, i jest to wiedza typu know-how, ktr zdobywa si

w dziaaniu, ale mona te j szybko straci w wyniku zaniechania aktywnoci.
Tylko bowiem w bezporednim zetkniciu si z konkretn, czsto niepowtarzaln
konfiguracj problemw ludzkich, obywatel staje przed koniecznoci poszukiwania niekonwencjonalnych sposobw i metod ich rozwizania. W gr nie wchodzi
automatyczne odtworzenie zapamitanych faktw, ustalonych regu i procedur
postpowania czy parametrw technicznych. Najwaniejsze znaczenie ma operacjonalizacja oglnej wiedzy w nieprzewidywalnych, nieznanych dotd okolicznociach dziaania, albo te podjcie prby samodzielnego znalezienia rozwizania
problemu poprzez przetwarzanie na bieco informacji z wykorzystaniem np.
metody prb i bdw, skojarze, intuicyjno-dedukcyjnej. Dochodzenie do prawd
wykazuje wic wiele cech wsplnych z postpowaniem nowicjusza, ktry zmierza do jakiego celu, ale brakuje mu praktycznych umiejtnoci jego osignicia
(zob. szeroko na ten temat: Dreyfus & Dreyfus 1986: 21-36). Z ontogenetycznego
punktu widzenia mona rzec, i kady czowiek wchodzi w ycie jako nowicjusz
i pozostaje nim dopty, dopki nie podejmie wysiku samodzielnego stawienia
czoa rnym wyzwaniom yciowym.
Subiektywne doznania wiadomociowe pozwalaj ponadto oddzieli to, co
jest lub wydaje nam si znajome od tego, co nieznajome. Nasze dowiadczenia
stwierdza Searle (1999a: 128) tworz kontinuum, spektrum, od najbardziej
znanych do zupenie obcych. Dlatego te wiedza dowiadczeniowa stanowi bogaty
rezerwuar rnego rodzaju nabytych reakcji behawioralnych i heurystyk, ktrych
skontekstualizowane schematy (mentalne modele) umoliwiaj szerokie i moliwie
najbardziej efektywne dostosowanie celw podmiotu obywatela do zmiennych
warunkw yciowych. Jego angaowanie si w rozwizywanie biecych spraw
obywatelskich o zasigu krajowym i lokalnym, niezalenie od tego, czy s one
podejmowane z pozycji uczestnictwa w organizacji formalnej czy nieformalnej,

Jak to jest by wiadomym obywatelem?

123

wymaga zastosowania oryginalnych sposobw mylenia i metod dziaania. Nie

umniejsza to praktycznego znaczenia tradycyjnych umiejtnoci obywatelskich,
jak np. organizacja eventw i imprez, planowanie i przeprowadzanie spotka,
redagowanie tekstw, branie na siebie odpowiedzialnoci, partycypacja w podejmowaniu decyzji, publiczne prezentowanie oraz uzasadnianie pogldw i opinii lub
efektywne wykorzystanie czasu i zasobw finansowych. (zob. Johnson 2009: 58).
Ich sab stron okazuje si jednak nazbyt zuniwersalizowany charakter dyspozycji
i umiejtnoci konkretno-praktycznych. Przekada si to w wiadomoci obywatela
na przewiadczenie, e nawet jeli wie, c o chciaby lub powinien robi, to brakuje
mu dostatecznej wiedzy praktycznej na temat szczegowego zestawu rodkw
niezbdnych do urzeczywistnienia swojego zamiaru. Dowiadczenie podsuwa
w tym wzgldzie rozmaite rozwizania. Ale nie mona zapomina, e cz z nich
stanowi wyraz doksycznych schematw poznawczo-interpretacyjnych. Te bowiem,
z du atwoci, uprawomocniaj si w oportunistyczne prawdy sytuacyjne, ktre
podmiot moe traktowa jako wyraz skutecznej adaptacji rodowiskowej (np.
w wyniku bdnego rozpoznania lub samooszukiwania si). Podstawowe ryzyko
przyswajania sobie tego typu wiedzy wie si z tym, e w codziennej praktyce
moe ona sta si
[] najbardziej radykaln form akceptacji wiata takim, jakim on jest, a wic
najbardziej absolutn form konformizmu. [] jest najlepszym gwarantem cakowitego przywizania do ustalonego porzdku. (Bourdieu & Wacquant 2001: 55)

Z drugiej strony jednak naley podkreli, e wyjanianie procesu formowania si poznawczych komponentw postawy obywateli, a zwaszcza roli, jak
odgrywa w niej mechanizm racjonalnoci niskoinformacyjnej (Popkin) oraz
rozmaite mylowe metody na skrty (heurystyki), znacznie wzbogacio wiedz o
rozmaitych wybiegach kontroli wykonawczej. Z przeprowadzonej przez Michela
X. Delli Carpiniego (2009: 25-30) analizy gwnych modeli analityczno-teoretycznych, stosowanych we wspczesnej psychologii i socjologii (model tradycyjny,
heurystyczny, wraeniowy, afektywny, wiedzy operacyjnej), wynika, e obywatele
do czsto kompensuj niedostatki wiedzy za pomoc mniej absorbujcych czas
i energi heurystyk. Pozwalaj one na szybkie podejmowanie decyzji, aczkolwiek
bywaj te rdem wielu negatywnych stereotypw oraz przyczyniaj si do konfliktw na tle etnicznym, rasowym lub religijno-kulturowym. Poziom formalnego
wyksztacenia nierzadko nie ma wikszego wpywu na indywidualne poczucie
kompetencji poznawczych podmiotu w sprawach politycznych. Z cytowanych
przez Delli Carpiniego (2009: 25-26) bada wyania si daleki od ideau obraz
racjonalnoci i moralnoci tzw. wiadomych obywateli. Podejmowane przez nich
wybory i decyzje okazuj si czsto skuteczne w praktyce, aczkolwiek nie jest to
zasug ich rozlegej wiedzy politycznej. Czasami wystarczaj tylko jej substytuty
w postaci intuicji, wycinkowej informacji lub zdrowego rozsdku, aby zrodzio
si w nich przewiadczenie o dostatecznie wysokim poziomie kompetencji
uczestniczenia w polityce. Ilustracj spltanego acucha wzajemnych determi-

124

Kazimierz Dziubka

nacji midzy wiedz polityczn, pozycj spoeczno-ekonomiczn oraz wyborami

i decyzjami obywateli moe by zaobserwowana przez Brada T. Gomeza i J. Matthew
Wilsona (Political sophistication and economic voting in the American electorate,
2001) skonno bardziej wyksztaconych wyborcw do preferowania kandydatw
odpowiadajcych ich statusowi ekonomicznemu, podczas gdy mniej wyksztaceni
wyborcy przejawiali typ zaangaowania socjotropicznego, tzn. uwzgldniali w swoich
wyborach szersze spektrum procesw ekonomicznych (Delli Carpini 2009: 26).
Wynika std, e z duym dystansem i krytycyzmem naley podchodzi do
wektorowo uporzdkowanych modeli eksplanacyjnych procesu transferu i reprodukcji wiedzy. Ich cech wyrniajc s zbiory zagregowanych wskanikw
dotyczcych wybranych kategorii intencjonalnych (przekona, de, intencji,
rozumie), bd czstkowe heurystyki podniesione do rangi uniwersalnych zasad generujcych prawidowoci w zachowaniach podmiotowych nonikw
wiedzy.12 Uzasadnion nieufno powinny rwnie budzi zgeneralizowane interpretacje dziaa ludzkich, skonstruowane na podstawie selektywnej typologii
systemw wiedzy, zada, motywacji, funkcji i zachowa podmiotw. Opakowana w pojcia kategorialne ich wiadomo przeksztaca si w konsekwencji
w urzeczowione wzorce mentalne, emocjonalne i behawioralne, co w poczeniu
z uytymi przedstawieniami jzykowymi stwarza pozr dyspozycyjnoci. Gdy
materialno-biologiczna forma procesw wiadomoci zostanie pochwycona przez
polityk zdefiniowan wycznie przez pryzmat przemocy i legitymizowanego
przymusu, wwczas te sie zoonych stosunkw i interakcji zamienia si
w pole dowiadczalne umoliwiajce instytucjom wadzy testowanie kolejnych,
opracowanych przez ni imitacji wiadomoci. Dlatego te warto mie stale na
uwadze, i analiza wiadomoci politycznej konkretnego podmiotu (podmiotw)
nie moe lekceway stochastycznych procesw, ktre determinuj relacje midzy
wewntrz- i zewntrzpodmiotowym wymiarem wiadomoci. Oba te wymiary
cechuj si nieredukowaln odrbnoci wasnoci. Widziana z tej perspektywy
polityka staje si sensu stricto wirtuozersk sztuk osigania na wielu poziomach ycia kompromisu midzy systemow stabilnoci ludzkich artefaktw
i fenotypow plastycznoci organizmw. O tym, e nie ma w tym stwierdzeniu
przesady, przekonuj nieporuszone dotd aspekty wiadomoci, tj. jej swoiste,
nieredukowalne wasnoci fenomenologiczne (Searle 1999: 50). Trafne zdiagnozowanie oraz okrelenie stopnia i zakresu sprze zwrotnych zachodzcych
midzy wiadomoci zjawiskow (w terminologii Neda Blocka) a elementami
rodowiska naturalnego i spoeczno-politycznego podmiotu mona bezsprzecznie
uzna za najpowaniejsze zadanie, przed jakim stoi zarwno teoria, jak i praktyka
polityki. Wszak w centrum refleksji nad tym, co polityczne ley od zarania
norma dobrego ycia.
Chodzi o modele heurystyczne zaproponowane m.in. przez Daniela C. Dennetta (strategia intencjonalnoci), Saula Alinskyego (pragmatyczne zasady realistycznych radykaw), Samuela Popkina (niskoinformacyjna
racjonalno) oraz Amosa Tverskyego i Daniela Kahnemana (dostpno, reprezentatywno).
12

Jak to jest by wiadomym obywatelem?

125

Obywatelski wiat dozna zmysowych

Zgodnie z wczeniej podniesionymi rnicami midzy trzecio- i pierwszoosobowym postrzeganiem bycia wiadomym obywatelem, zrozumienie przyczynowej
specyfiki ukadu cech skadajcych si na jego subiektywno ontologiczn, wymaga dopenienia pytania o to, co w i e obywatel, pytaniem, co c z u j e , jakich
p r z e y (wrae) dowiadcza jako podmiot polityki? Postawienie pytanie
o to, jak to jest by wiadomym X-em zmierza zatem wprost do odsonicia
jakociowych cech wiadomoci. Skutkiem ich oddziaywania jest aspektowo
percypowanych osb, obiektw i zdarze oraz zwizanych z nimi ksztatw, barw,
dwikw, ruchw, lokalizacji przestrzennej. Innymi sowy, na wiato dzienne
naley wydoby rnorodny zbir stanw zmysowych i umysowych, ktrych
pierwszoosobowy status ontologiczny zamyka dostp do nich przed wiatem
zewntrznym.13 S one w znacznym stopniu nieprzekadalne na trzecioosobowe
pojcia, opisy i charakterystyki. Zarazem jednak okrelaj typ wraliwoci psychoemocjonalnej podmiotu i jako integralna cz cielesnopsychicznego ja
zawiadczaj o realnoci jego bytu. Ukonkretniony sens tego stwierdzenia jest
bliski metodologicznej perspektywie neurofenomenologii, ktrej hipotez robocz uj Francisco Varela (2010: 59) w nastpujcy sposb: Fenomenologiczne
ujcia struktury dowiadczenia oraz ich odpowiedniki z nauk kognitywnych s ze
sob zwizane za pomoc obustronnych uwarunkowa14. Poszukiwanie i analiza
zalenoci wskazanych przez chilijskiego neurobiologa i filozofa jest z zaoenia
krokiem w stron komplementarnej, konstruowanej w duchu Hartmannowskiej
nowej ontologii, eksplanacji wiadomego bycia.
Podkrelanie roli subiektywnych jakoci (qualiw) w analizie politycznej
zachowa podmiotw nie ma na celu przemycania do refleksji obywatelskiej kolejnej wieloznacznej kategorii o niejasnym statusie ontologicznym. Kadorazowe
uycie owych jakoci jako kategorii opisowych lub analitycznych winno bra
pod uwag wystpujce midzy nimi rnice pod wzgldem stopnia intensywnoci,
czasu doznawania i czynnikw wzbudzajcych. Jak susznie zauway William
James (2002: 91):
Rnice w naszej wraliwoci najlepiej pokazuje rnica w emocjach, jakie wywouj w nas rzeczy w zalenoci od naszego wieku albo gdy jestemy w rozmaitych
nastrojach wypywajcych ze stanu organizmu. To, co byo byszczce i ekscytujce,
staje si bezbarwne, paskie, nieatrakcyjne.
13

Nie bez powodu wyjanienie tych aspektw Chalmers zaliczy do trudnego problemu wiadomoci.

Wanym uzupenieniem argumentacji Vareli jest wyjanienie jego stanowiska przez Jzefa Bremera (2005:
262). Zaproponowan przez neurofenomenologi koncepcj wiadomoci nazwa mianem pierwszoosobowej
w liczbie mnogiej, poniewa: przesuwa ona punkt cikoci wyjaniania z pojedynczego podmiotu na intersubiektywne, aktywno-eksternalistyczne relacje, zachodzce pomidzy wiadomymi podmiotami i otaczajcym je
wiatem. Indywidualne przeycia kadego z nas s po czci konstytuowane przez nasze pojcie przey innych
osb i przez to, jak odbieraj one nasze przeycia.
14

126

Kazimierz Dziubka

Oprcz przemijalnych i przygodnych dozna sytuacyjnych, istniej take

takie, ktrych zintegrowanie z ja od-rodkowym stwarza unikatowe poczucie
mojoci. Jest ono czym w rodzaju ruchomego horyzontu obejmujcego coraz
szerzy zakres wewntrznego dowiadczenia (Czerniak 1998: 16). Jakociowe
doznania towarzyszce poczuciu mojoci nie redukuj si do doranych impresji lub przemijalnych afektw. Nie skadaj si na ni rwnie bezadne, losowo
pojawiajce si przeycia, dlatego e wwczas ja nie mogoby zaistnie w adnym z rozpoznawalnych dla samego siebie sensotwrczych wymiarw bytu; taki
podmiot byby po prostu winiem wiecznego teraz, okrojonym z potencjalnych
moliwoci, jakie oferuj mu poszczeglne rodzaje jego pamici. Niewiele te
orzecznikw podmiotowoci pozostaoby po odjciu qualiw z koncepcji realnej
wiadomoci bycia obywatelem. Odmienne stanowisko w tych kwestiach zajmuj pozytywistyczne nauki spoeczne i eliminatywistyczne koncepcje podmiotu
(np. w neurofilozoficznej teorii Paula i Patricii Churchland czy heterofenomenologii Daniela Dennetta). Podanie jednak w kierunku goszonym przez te
teorie oznaczaoby postawienie poza nawiasem autodefinicyjnych wyjanie
rnorakich postrzee podmiotu, bdcych pomostem midzy informacjami
zmysowymi i bodcami fizycznymi a czynnikami wewntrznymi, potrzebami,
celami, postaw i emocjami (LeDoux 2000:63). Pozostaje take pytanie, czy
mona byoby wwczas zrozumie wiat polityki, w ktrym udzia jest dla czci
obywateli spenieniem Arystotelesowskiej eudajmonii i bezinteresownego powicenia, za dla innych jest najwaniejszym sposobem realizacji Nietzscheaskiego
resentymentu lub woli mocy? Poznawcze i teoretyczne uchwycenie zoonoci
tego wiata jest moliwe pod warunkiem powizania dynamiki jego procesw
z wymienionym przez Davida Chalmersa (2010: 34-41) katalogiem przey
wiadomych: wzrokowych, suchowych, dotykowych, wchowych, smakowych,
blu, dozna cielesnych, obrazw umysowych, myli wiadomej, emocji i co
wydaje si najwaniejsze poczucia samego siebie. (zob. te: Jonkisz 2009: 129)
Naley zaznaczy, e zaadaptowanie koncepcji przey fenomenalnych
Chalmersa do bada i refleksji nad realnymi przesankami zachowa ludzi
wcielajcych si w rol obywatela musi i w parze z odrzuceniem prb jej
wtoczenia w ramy redukcyjnych i mechanistycznych modeli politycznoci i
polityki. Celem nie moe by prokrustowe denie dopasowywania obu kategorii
do apriorycznie zdefiniowanych poj umysu i wiadomoci. Jeeli obywatel
i podmiot maj tworzy par nierozdzielnych poj, to porzdku budowanego
przez i dla obywateli nie mona pojmowa jako ukadu samoistnych relacji
zachodzcych jedynie w obrbie wadzy politycznej (np. redukcja tego, co polityczne do relacji wroga i przyjaciela) ani te jako sfery ycia zaprojektowanej
wedug praw statystyki lub mechaniki. O uwsplnotowieniu podmiotowoci
obywatela rozstrzygaj szczeglne przypadki nalece do pewnych caoci
socjohistorycznych (Merleau-Ponty 1996: 37). Poczucia identyfikacji ze
wsplnot nie mona zadekretowa na wzr totalitarnych systemw. Buduj go

Jak to jest by wiadomym obywatelem?

127

natomiast detaliczne wraenia i spostrzeenia, stanowice budulec reprezentacji zmysowych wsplnoty. Jedynie w myleniu gnostyckim mona zaoy, i
moliwe jest obmylanie z gry regu rozwojowych caoci, co zwykle idzie te
w parze z pokus uwolnienia polityki od determinujcego wpywu praw rozwoju
mentalno-cielesnego podmiotu.
Koncepcja podmiotowej roli obywatela moe w praktyce speni swoje
funkcje polityczne i kulturowe tylko wwczas, gdy oferowane przez ni wzorce
aktywnoci, wizi, kooperacji i rywalizacji wejd na trwae w skad wzgldnie
caociowego obrazu zmysowego spostrzeganej rzeczywistoci. Nad jego wypracowaniem nieustannie pracuje umys. Na swj subiektywny sposb podejmuje
on wysiek porzdkowania docierajcych do organizmu i konkurujcych midzy
sob zespow bodcw. To, ktre z zespow oznaczonych kulturowo jako
obywatelsko zostan zintegrowane z tym obrazem i wczone do struktury
spjnoci umysu, a wic bd rozpoznawalne przez organizm na tyle, aby aktywowa poszczeglne elementy systemu neuronalnego, ma decydujcy wpyw na
odpowied, jakiej udzieli on na otaczajc rzeczywisto. Jeeli nasze doznania
dostarczaj podstawowego materiau naszej wyobrani (Nagel 1997: 207), to
trudno oczekiwa, aby przegrywajce rywalizacj z innymi bodcami (np. rynkowymi, religijnymi, subkulturowymi) neurofenomenologiczne ekwiwalenty ideau
obywatelskoci i obywatelstwa mogy skutecznie rozpala wyobrani i emocje
podmiotu. Podobnie jak utrata zdolnoci do echolokacji pozbawia nietoperza
dozna zwizanych z byciem nietoperzem, tak te atrofia funkcjonalnych powiza tych ideaw z reakcjami wewntrznymi podmiotu odbiera mu moliwo
przetwarzania skierowanych do niego jako obywatela bodcw (informacji)
w zestaw bogatych dowiadcze doznaniowych. Tylko ywe i zapamitane w postaci
okrelonego wzorca aktywacji nerwowej, a wic wywoujce okrelony skutek
w wiadomoci fenomenologicznej, ideay bycia wiadomym obywatelem przekadaj si na autentyczne sprawstwo podmiotowe. Kolejno etapw integracji
(uspjniania) poj reprezentujcych wiat i ciao podmiotu wynika ze zwizku
przyczynowego midzy doznaniowym i pojciowym poziomem konwersji informacji. Jak wyjania Marek Hetmaski (2011: 104):
Dopki informacja nie zostanie wydobyta z doznaniowej struktury [], nie ma
charakteru rozpoznania, klasyfikacji, identyfikacji lub sdzenia, to znaczy, e nie
ma pojciowego lub poznawczego znaczenia.

Inicjacja i prawidowy przebieg caego procesu (na dowolnym etapie ontogenezy)

dochodzi do skutki dziki neuroplastycznoci organizmu. Nie jest ona cech przypadkow, lecz warunkiem koniecznym kierowania jego zachowaniami w sposb
najbardziej skuteczny po to, by wspomniane reprezentacje mzgowe zawieray
najbardziej realne odwzorowanie wiata (Spitzer 2012: 80). Z perspektywy
pierwszoosobowej ontologii wiat polityczny (obywatelski) jest wic tak samo
zmienny, dynamiczny i pynny, jak ten, ktry rozpociera si wok (rzec by mona
naprzeciw) podmiotu. Zdobywanie wiedzy o nalecych do niego obiektach,

128

Kazimierz Dziubka

sprawach, relacyjnych odniesieniach i zalenociach nie odbywa si na podstawie

jakich selektywnie wybranych z caoci kategorii mentalnych pochodzcych
z innych rde, anieli te, z ktrych wywodz si ich niepolityczne odnoniki.
Cho plastyczno wizek neuronw ma ogromny wpyw na sposoby postrzegania
rodowiska oraz interakcje midzy nim i podmiotem, to jednak nie rozstrzygaj
one same z siebie, co spenia, a co nie spenia normatywnych warunkw bycia
obywatelem. Naley to do domeny polityki. Dlatego te ci, ktrzy ustanawiaj
warunki obywatelstwa, powinni mie wiadomo niesuwalnej antynomii midzy
reguami mylenia systemowego i reguami osobowej subiektywnoci. Zoono
kontekstu decyzyjnego i sporno dokonywanych wyborw trafnie ilustruje myl
Margaret Archer (2013: 189-190), e
[] czowiek jest czym wicej ni biologiczn zbitk moleku i znacze pochodzcych z konwersacji spoeczestwa. W rzeczywistoci pomidzy nimi i nie
dajc si zredukowa do adnego z nich wyaniaj si najwaniejsze z naszych
ludzkich wasnoci i si: samowiadomo, refleksyjno i znaczna cz wiedzy
o wiecie, ktra jest niezbdna do ich rozwoju.

Dostrzeenie doniosoci subiektywnych przey fenomenalnych w procesach rozwojowych wiadomoci przybiera w praktyce rozmaite formy, cho
cz z nich budzi powane zastrzeenia natury etycznej i moralnej. Dotyczy to
zwaszcza wykorzystywania wiedzy z zakresu neuro- i psychofizjologicznych
mechanizmw zachowa czowieka do celw komercyjnych, a take w sferze
wojskowoci i polityki.15 Pomijajc jednak te przypadki, naley zauway, e
respektowanie subiektywnych reprezentacji zmysowych staje si powoli znakiem rozpoznawczym wspczesnej kultury obywatelskiej. Jej charakterystycznym
elementem jest traktowanie fenomenalnych i emocjonalnych aspektw dowiadczania polityki jako podstawowego wyrnika zaangaowania obywatelskiego.
Obejmuje ono rne fora, wcznie z tymi w wirtualnej rzeczywistoci. Status
wiadomego obywatela nie jest ju zarezerwowany wycznie dla osb, ktre
czynnie angauj si w wielkie sprawy publiczne. Wystarczy zwyka obserwacja
zachowa ludzkich, aby przekona si, e dla wyborcw i niewyborcw, aktywistw
i trzymajcych si z dala od polityki obywateli, pojcie tego, co obywatelskie
(polityczne, publiczne) przestao by czyst gr semantyczn, sporem o suche
fakty czy te beznamitn relacj z wydarze. Std te wyjanienia problemu
qualiw zwizanych z byciem (scil.: dowiadczaniem bycia) obywatelem nie
15
Instrumentalne wykorzystanie swoistego koa emocjonalnego przez twrcw spotw wyborczych
przedstawia Drew Westen (2014: 25-26): Racjonalne dziaania prawie zawsze wymagaj integracji myli i emocji, tote najbardziej przekonujce spoty wyborcze, najskuteczniejsze przemwienia i najbardziej przeomowe
momenty debat cz w sobie elementy emocjonalne i poznawcze. Odbywa si to jednak w okrelony kolejnoci.
Na wstpie z reguy pojawia si jakie odwoanie do emocji problem moralny, z ktrym musi si zmierzy kraj,
osobiste dzieje kandydata, historia osoby, ktr kandydat pozna na kampanijnym szlaku, krzywda, ktra domaga
si naprawienia. Potem mamy kontrast midzy dwoma kandydatami lub partiami, co wywouje emocjonalne
wspbrzmienie z jednym z nich i emocjonalny dysonans z drugim. Dopiero wtedy kiedy ludzie s emocjonalnie zaangaowani i maj wiadomo wyborw, przed jakimi stoj spot czy kandydat opisuje proponowany
sposb rozwizania problemu. A ukoronowanie argumentacji z reguy znowu ma charakter emocjonalny.

Jak to jest by wiadomym obywatelem?

129

ley szuka ani w samym zdarzeniu (np. akcie wyborczym, udziale w zdarzeniu
politycznym, opisie, ordziu, manifestacji etc.), ani te w specyficznej konstelacji
cech psychosomatycznych (konstytucji neurofizjologicznej) podmiotu.
Byt wiadomy stwierdza Robert Piat (1993: 103) tworzy pewnego rodzaju milieu
pomidzy swoim wegetatywnym yciem a wiatem. Owo milieu nie tkwi cakowicie ani
wewntrz w umyle, ani w zewntrznej przestrzeni (jako moliwy wzorzec dziaania),
ani wreszcie w mzgu. Jest dynamicznym tworem wyaniajcym si z motoryki ciaa,
intencjonalnoci i woli. Nie mamy wprawdzie pewnoci jak je usytuowa, ale moemy
przynajmniej zaoy, e jest to pewna zorganizowana struktura.

Wzbudzenie dozna postrzeeniowych dokonuje si w wyniku wzajemnego

oddziaywania czynnikw zewntrznych i wewntrznych, ale nie za kadym razem
efekt tego wzbudzenia bdzie identyczny. Zaley to bowiem zarwno od nastroju,
afektw i zdolnoci przetwarzania emocji przez podmiot, jak i skali i natenia
dowiadczanych przez podmiot jakoci zewntrznych. Czowiek nie jest automatem, ktry reaguje w identyczny sposb w porwnywalnych do siebie sytuacjach.
Nawet jeli jego formy zachowania wydaj si z perspektywy trzecioosobowej
podobne do siebie (co czsto jest podstaw zaoenia normatywnego o przewidywalnoci zachowa), to jednak nie oznacza identycznoci towarzyszcych im
dozna (przey). Wynika to moe z wielu uwarunkowa, w tym gwnie z:
(1) multisensorycznych waciwoci mzgu, a zwaszcza wykorzystywanych w jego procesach obrazw i skojarze, midzy ktrymi mog
zachodzi zmienne w czasie i przestrzeni powizania;
(2) pamici aktywujcej zinterioryzowane dowiadczenia, ktre mog oddziaywa hamujco (blokujco) lub stymulujco na biece zachowania
podmiotu;
(3) zmian psychicznych i somatycznych.
Wart odnotowania w tym kontekcie jest rwnie swoisty paradoks wiadomoci, na ktry zwraca uwag Derek Bickerton. Polega on tym, e
[] im wysza jest czyja wiadomo, tym wicej poziomw przetwarzania
oddziela go od wiata zewntrznego jest, jak czsto si to zdarza w naturze,
transakcj co za co. Postpujce oddalanie si od wiata zewntrznego jest
po prostu cen za wiedz o nim. Im gbsza i szersza staje si nasza wiadomo
wiata, tym bardziej zoone s poziomy przetwarzania, niezbdne do jej uzyskania.
(Cyt. za: Calvin 1997: 65)

Czyby wic wtpliwoci i rozterki Sokratesa i Henryego Davida Thoreau naleaoby uzna za symptomatyczn cech wiadomoci refleksyjnego obywatela?
Neurofenomenologiczna analiza wiadomoci obywatela odkrywa swoje
znaczenie nie tylko w sytuacjach erupcji nastrojw spoeczno-politycznych, ale
take w okresach desensytyzacji, czyli wwczas, kiedy staa ekspozycja umysu na
dziaanie okrelonej wizki bodcw prowadzi do reakcji stpienia wraliwoci,
znieczulenia i zobojtnienia. Wielu spektakularnych przykadw tego zjawiska
dostarczaj raporty z bada empirycznych wspczesnego zinternetyzowanego spoeczestwa (zob. Spitzer 2012: 259). Skutkiem ubocznym zachodzcych w nim zmian jest

130

Kazimierz Dziubka

rosnca skala zachowa konfliktogennych, co w powizaniu z kulturow akceptacj

Gergenowskiej multifrenicznej jani nadaje stosunkom midzyludzkim coraz
bardziej konfrontacyjny charakter. Skania to do ponownego przemylenia koncepcji spoeczestwa obywatelskiego. By moe pierwszym ruchem konceptualnym
w t stron byoby zaakceptowanie supozycji Nagela, i jedyne, co moe nam
zaoferowa obiektywno, to niezupeny i czciowy obraz rzeczywistoci (Kubi
2010: 130). Trzeba byoby wwczas pogodzi si z myl, e projekt obywatelskiego porzdku prawno-politycznego nie jest adresowany wycznie do koneserw
rozkoszujcych si subtelnociami dobra / spraw publicznych. Zrozumienie spraw
wpisanych w codzienno ycia obywatela oraz sprostanie metodologicznym i poznawczym wymogom, jakie stawia per se zoona organizacja tego ycia, dyktuje
niewtpliwie potrzeb pogbiania inter i transdyscyplinarnego charakteru nauk
zaangaowanych w opracowanie takiego projektu. Mona mie nadziej, e efektem poczonych wysikw bdzie aparatura pojciowa bardziej adekwatna dla
zrozumienia skomplikowanej natury powiza midzy wiadomoci podmiotw
polityki, ich wiedz o warunkach dziaania i konsekwencjami wyborw.

Bibliografia
Almond, Gabriel A. & Sidney Verba (1989), Civic culture: political attitudes and
democracy in five nations. [New ed.] London: Sage Publications Ltd.
Archer, Margaret S. (2013), Czowieczestwo: problem sprawstwa. Prze. Agata
Dziuban. Krakw: Zakad Wydawniczy Nomos.
Baars, Bernard J. (2003), Introduction: treating consciousness as a variable: the
fading taboo. [W:] Bernard J. Baars, William P. Banks, James B. Newman
(eds.), Essential Sources in the Scientific Study of Consciousness. Cambridge,
Mass.: MIT Press, s. 1-10.
Bourdieu, Pierre & Loc J.D. Wacquant (2001), Zaproszenie do socjologii refleksyjnej.
Prze. Anna Sawisz. Warszawa: Oficyna Naukowa.
Bourdieu, Pierre (2004), Science of science and reflexivity. Trans. Richard Nice.
Chicago: University of Chicago Press.
Bremer, Jzef (2005), Jak to jest by wiadomym: analityczne teorie umysu a problem
neuronalnych podstaw wiadomoci. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.
Calvin, William H. (1997), Jak myli mzg: ewolucja w okamgnieniu. Prze. Jacek
Suchecki. Warszawa: Wydawnictwo CIS.
Castells, Manuel (2009), Communication power. Oxford: Oxford University Pres.
Chadwick, Ruth (2012), Encyclopedia of applied ethics. 2nd edition. London: Elsevier.
Chalmers, David (2010), wiadomy umys: w poszukiwaniu teorii fundamentalnej.
Prze. Marcin Mikowski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Chmielecki, Andrzej (2013), Podstawy psychoniki: ku alternatywie dla cognitive
science. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.
Churchland, Paul M. (2013), Matter and consciousness. Cambridge, Mass.: The MIT
Press.

Jak to jest by wiadomym obywatelem?

131

Czerniak, Stanisaw (1998), Spory wok mierci podmiotu. [W:] pod red. Aliny
Motyckiej, Wiedza a podmiotowo. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, s. 11-30.
Damasio, Antonio R. (2000), Tajemnica wiadomoci: ciao i emocje wsptworz
wiadomo. Prze. Maciej Karpiski. Pozna: Dom Wydawniczy Rebis.
Damasio, Antonio & Kaspar Meyer (2009), Consciousness: an overview of the
phenomenon and of its possible neural basis. [W:] Steven Laureys & Giulio
Tononi (eds.), The neurology of consciousness: cognitive neuroscience and
neuropathology. London: Academic Press. s. 3-14.
Darity Jr., William A. (red.) (2008), International Encyclopedia of the Social Sciences,
2nd edition. Vol 1-9. Detroit: Macmillan Reference USA.
David, E.J.R. (2014), Internalized oppression: the psychology of marginalized groups.
New York, NY: Springer Pub. Company.
Delli Carpini, Michel X. (2009), The psychology of civic learning. [W:] pod red. Eugene
Borgida, Christopher M. Federico & John L. Sullivan, The Political Psychology
of Democratic Citizenship. Oxford: Oxford University Press, s. 23-51.
Dreyfus, Hubert L. & Stuart E. Dreyfus (1986), Mind over machine. New York: The
Free Press.
Duch, Wodzisaw (2009), Reprezentacje umysowe jako aproksymacje stanw mzgu.
Studia z Kognitywistyki i Filozofii Umysu, nr 3, s. 5-28. [pobrano dnia
30.10.2013 z: http://www.fizyka.umk.pl/publications/kmk/10-Reprezentacje.pdf]
Duch, Wodzisaw (2010), Czy jestemy automatami? Mzgi, wolna wola i odpowiedzialno. [W:] Piotr Francuz (red.), Na ciekach neuronauki. Lublin:
Wydawnictwo KUL, s. 219-264.
Federico, Christopher M. & Jim Sidanius (2002), Sophistication and the antecedents of
whites racial policy attitudes. Public Opinion Quarterly, vol. 66, s. 145-176.
Frijda, Nico J. (2015), Emocje wymagaj procesw poznawczych, choby prostych.
[W:] Paul Ekman & Richard J. Davidson, Natura emocji: podstawowe zagadnienia. Prze. Bogdan Wojciszke. Sopot: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 174-179.
Fukuyama, Francis (2002), Our posthuman future: consequences of the biotechnology
revolution. New York: Farrar, Straus and Giroux.
Gazzaniga, Michael S. (2011), Istota czowieczestwa: co czyni nas wyjtkowymi.
Prze. Agnieszka Nowak. Sopot: Wydawnictwo Smak Sowa.
Giacino, Joseph T. & Nicholas D. Schiff (2009), The minimally conscious state: clinical
features, pathophysiology and therapeutic implications. [W:] Steven Laureys &
Giulio Tononi (eds.), The neurology of consciousness: cognitive neuroscience
and neuropathology. London: Academic Press., s. 173-190.
Grska, Urszula & Marcin Koculak, Marta Brocka, Marek Binder (2014), Zaburzenia
wiadomoci perspektywa kliniczna i etyczna. Aktualnoci neurologiczne
vol. 14, nr 3, s. 190-198.
Hartmann, Nicolai (1998), Nowe drogi ontologii. Prze. Leszek Kopciuch i Artur
Mordka. Wydawnictwo Rolewski, Toru.
Heidegger, Martin (2004), Bycie i czas. Prze. i przedmow opatrzy Bogdan Baran.
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Hetmaski, Marek (2011), Zawarto informacyjna poj umysowych. [W:] Jzef
Bremer & Adam Chuderski (red.), Pojcia: jak reprezentujemy i kategoryzu-

132

Kazimierz Dziubka

jemy wiat. Krakw: Towarzystwo Autorw i Wydawcw Prac Naukowych

Universitas, s. 75-110.
James, William (2002), Psychologia: kurs skrcony. Prze. Micha Zagrodzki. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Jodzio, Krzysztof (2008), Neuropsychologia intencjonalnego dziaania: koncepcje
funkcji wykonawczych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Johnson, Blair T. & Gregory R. Maio, Aaron Smith-McLallen (2005), Communication
and attitude change: causes, processes, and effects. [W:] Albarracin, Dolores
& Blair T. Johnson, Mark P. Zanna, The handbook of attitudes. Mahwah, New
Jersey London: Lawrence Erlbaum Associates, Publishers, s. 617-669.
Johnson, Paul E. (2009), What knowledge is of most worth? [W:] eds. Eugene Borgida,
Christopher M. Federico & John L. Sullivan, The Political Psychology of
Democratic Citizenship. Oxford: Oxford University Press, s. 52-70.
Jonkisz, Jakub (2009), wiadomo i subiektywno we wspczesnej filozofii umysu:
razem czy oddzielnie? Analiza i Egzystencja nr 9, s. 121-141.
Kapusta, Andrzej (2011), Racjonalno, przekonania i epistemologia zaangaowana.
[W:] pod red. Zbigniewa Drozdowicza i Sawomira Sztajera, Religia nauka
kultura. Pozna: Wydawnictwo Naukowe Wydziau Nauk Spoecznych UAM
w Poznaniu, s. 27-36.
Kim, Jaegwon (2002), Umys w wiecie fizycznym: esej na temat problemu umysu
i ciaa oraz przyczynowania mentalnego. Prze. Robert Poczobut. Wydaw.
Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa.
Koch, Christof (2008), Neurobiologia na tropie wiadomoci. Prze. Grzegorz Hess.
Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Kockelman, Paul (2010), Language, culture, and mind: natural constructions and
social kinds. Cambridge: Cambridge University Press.
Kubi, Andrzej (2010), Granice poznania w metafizyce Thomasa Nagela. Idea. Studia
nad struktur i rozwojem poj filozoficznych, vol. 22, s. 127-140.
Kuhn, Thomas S. (2009), Struktura rewolucji naukowych. Prze. Helena Ostromcka.
Warszawa: Wydawnictwo Aletheia.
Lakoff, George i Mark Johnson (2010), Metafory w naszym yciu. Przekad i wstp
Tomasz P. Krzeszowski. Warszawa: Wydawnictwo Aletheia.
Latour, Bruno (1987), Science in action: how to follow scientists and engineers through
society. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.
LeDoux, Joseph (2000), Mzg emocjonalny: tajemnicze podstawy ycia emocjonalnego. Prze. Andrzej Jankowski. Pozna: Media Rodzina.
McDonald, Katherine E. & Christopher B. Keys, Fabricio E. Balcazar (2007),
Disability, race/ethnicity and gender: themes of cultural oppression, acts of
individual resistance. American Journal of Community Psychology vol. 39,
s. 145-161 (DOI 10.1007/s10464-007-9094-3)
Merleau-Ponty, Maurice (1996), Widzialne i niewidzialne. Wstp Jacek Migasiski,
prze. Magorzata Kowalska, Jacek Migasiski, Renata Lis i Iwona Lorenc.
Fundacja Aletheia: Warszawa.
Merleau-Ponty, Maurice (2001), Fenomenologia percepcji. Prze. Magorzata Kowalska i Jacek Migasiski. Warszawa: Fundacja Aletheia.

Jak to jest by wiadomym obywatelem?

133

Mises von, Ludwig (2011), Ludzkie dziaanie: traktat o ekonomii. Prze. Witold
Falkowski. Warszawa: Instytut Ludwiga von Misesa.
Nagel, Thomas (1997), Jak to jest by nietoperzem. Prze. Adam Romaniuk. [W:] idem,
Pytania ostateczne. Warszawa: Fundacja Altheia, s. 203-219.
Nisbett, Richard (2009), Geografia mylenia. Prze. Ewa Wojtych. Sopot: Wydawnictwo Smak Sowa (wersja elektroniczna: epub)
Piat, Robert (1993), Czy istnieje wiadomo? Warszawa: Wydawnictwo IFIS PAN
Platon (2002), Sofista; Polityk. Prze. Wadysaw Witwicki. Kty: Wydawnictwo Antyk.
Posner, Michael I. (1980) Orienting of attention. Quarterly Journal of Experimental
Psychology, vol. 32, s. 3-25 (DOI: 10.1080/00335558008248231)
Posner, Michael I. (1994), Attention: the mechanisms of consciousness. Proceedings
of the National Academy of Sciences USA, vol. 91, s. 7398-7403.
Priestley, Mark (1993), Generating debates: why we need a life course. Approach
to disability issues. [W:] eds. John Swain et al., Disabling barriers Enabling
environments. London: Sage Publications. s. 94-99.
Prilleltensky, Isaac & Lev Gonick (1996), Polities change, oppression remains: On the
psychology and politics of oppression. Political Psychology vol. 17, s. 127-148.
Ryle, Gilbert (1946), Knowing How and Knowing That. [W:] idem, Collected essays
19291969. London, New York: Routledge, s. 222-235.
Schndelbach, Herbert (2001), Prba rehabilitacji animal rationale. Prze. Krystyna
Krzemieniowa. Warszawa: Oficyna Wydawnicza.
Schndelbach, Herbert (2001a), Rozum i historia. Prze. Krystyna Krzemieniowa.
Warszawa: Oficyna Wydawnicza.
Searle, John R. (1995), Umys, mzg i nauka, Prze. Jerzy Bobryk. Warszawa: PWN.
Searle, John R. (1999), Umys na nowo odkryty. Prze. Tadeusz Baszniak. Warszawa:
Pastwowy Instytut Wydawniczy.
Searle, John R. (1999a) Umys, jzyk, spoeczestwo. Prze. Dominika Ciela.
Wydawnictwo W.A.B.: Warszawa.
Siegel, Daniel J. (2009), Rozwj umysu. Jak stajemy si tym, kim jestemy. Prze.
Robert Andruszko. Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego.
Sosnowska, Boena (2011), Czy neurony lustrzane stanowi wspczuciowy podkad
ludzkiej moralnoci? Roczniki Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie. Neurokognitywistyka w patologii i zdrowiu 2009-2011. Sympozja I.
Szczecin, s.21-32.
Spitzer, Manfred (2012), Jak uczy si mzg. Prze. Magorzata Guzowska-Dbrowska.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
wierkocka, Magorzata & Jakub Komendziski (2013), Neurologiczne aspekty zaburze wiadomoci. Annales Academiae Medicae Gedanensis t. 43, s. 147-154.
Tapscott, Don (2009), Grown up digital: how the net generation is changing your
world. New York: McGraw Hill
Taylor, Charles (2010), Nowoczesne imaginaria spoeczne. Prze. Adam Puchejda
i Karolina Szymaniak. Krakw: Wydawnictwo Znak.
Tomasello, Michael (2015), Historia naturalna ludzkiego mylenia. Prze. Bartomiej
Kucharzyk i Rafa Ociepa. Krakw: Copernicus Center Press. (w. elektroniczna)
Varela, Francisco (2010), Neurofenomenologia: metodologiczne lekarstwo na trudny
problem. Prze. Robert Poczobut. Avant nr 1, s. 31-73.

134

Wcirka, Jacek (2006), Psychopatologia oglna objawy i zespoy zaburze psychicznych. [W:] Adam Bilikiewicz (red.), Psychiatria: podrcznik dla studentw medycyny. wyd. III zmienione i uzupenione. Warszawa: Wydawnictwo
Lekarskie PZWL, s. 56-107.
Westen, Drew (2014), Mzg polityczny. Prze. Tomasz Biero. Pozna: Zysk i S-ka
Wydawnictwo.
Wittgenstein, Ludwig (2000), Dociekania filozoficzne. Przek. i wstp Bogusaw Wolniewicz. Warszawa: PWN.
Zahavi, Dan (2012), Fenomenologia Husserla. Prze. Marek wich. Krakw: Wydawnictwo WAM.
Zimbardo, Philip & Robert L. Johnson, Vivian McCann (2015), Psychologia: kluczowe
koncepcje. T. 4, 5. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN SA.

Kazimierz Dziubka
What its like to be aware of a citizen?
Abstract
The question formulated in the title of the publication of what it is like to be aware
citizen is an attempt towards problematization of civic consciousness regarded from
the first-person ontology. The cognitive and analytical objectives coincide with the
intention of Thomas Nagel question what is it like to be a bat?. Nagel wanted to find
out what are the impassable limits of the world accessible in cognition only for the
subject. Taken in the response to this question the problematization of citizen awareness
includes cognitive and ontological issues related to the quality and not to a specific
state or its subject. For this purpose, it has been adopted a grid of concepts, cognitive
and analytical tools and explanatory models developed by researchers and theorists
representing various disciplines of neuroscience. In order to emphasize the differences
between classic considerations of citizen consciousness and neuroscientific point of
view it was adopted- as a starting point- the concept of a third-person perspective of
consciousness (external view from observer). In the further parts of the article this
thesis has been confronted with the first-person perspective. The particular stress is put
on the processes of conceptual, experiential and phenomenal acquisition of knowledge
by citizen. In the center of considerations one can find qualitative characteristics of
consciousness determining the sensitivity of the subject as well as his/her embodied
and psychic structure. Seen from this perspective, the concept of the personal role of
the citizen may in practice fulfill their political and cultural functions only when its
activity patterns, relationships, cooperation and competition will be integrated with
neurophenomenological correlates of the ideal of citizenship. The issue of aporias and
antinomies between systemic rules and rules of personal subjectivity remains open.
Keywords: civic consciousness, cognitive objectives, neuroscience, psychic structure,
political and cultural functions, citizen.