Ks.

Jerzy Tofiluk

Bizantyjski kanon
ikonograficzny
i jego adaptacja
w krajach sowiaskich

Sowa kluczowe: ikonografia, kanon ikonograficzny, ikonografia bizantyjska,

hermeneia, podlinnik

We wspczesnych czasach bardzo czsto mwi si o problemie

i znaczeniu kanonu ikonograficznego. Czym jest kanon ikonograficzny? Czy ma znaczenie dla wspczesnej ikonografii? Szukajc
odpowiedzi na te pytania musimy odwoa si do staroytnej sztuki
chrzecijaskiej i sprbowa przeledzi pocztki kanonu oraz jego
ksztatowanie si w pierwszych wiekach.
Ksztatowanie kanonu ikonograficznego

Jak pisze ks. Aleksander Schmemann, staroytny Koci nie

zna ikony w jej wspczesnym, dogmatycznym rozumieniu1. W oparciu o wiadectwa patrystyczne moemy wrcz powiedzie, e stosunek do sztuki chrzecijaskiej w pierwszym okresie by raczej ikonoklastyczny. Tertulian w swoim dziele De idolatria pisze: Przecie jest
bez rnicy czy ulepi rzebiarz, czy wyci snycerz czy hafciarz, bo to
nie ma znaczenia, czy stworzony boekz gipsulubza pomoc farby,
1

A. Schmeman, , Pary 1989, s. 246.

11

30_Elpis_2011.indd 11

2011-11-28 18:56:44

z kamienia lubbrzu, ze srebralubnitek.O ile oddawanie czci bokom [idolatria T.J.] dokonuje si bezidola, to gdy idol jestju tam,
obojtnie z jakiej jest on materii i w jakim jestw ksztacie, wic niech
nikt nieuwaa, eza idola naley uwaa tylko powicony ludzki
wizerunek.Naleytuzinterpretowasamo sowo.(...)W jzyku greckim oznacza obraz. ...Dlatego te kadyobraz lub obrazek, cokolwiek przedstawiajcy,powinien by uwaany zaidola2.
Przyczyn takiego podejcia do przedstawie byo z jednej strony dziedzictwo Starego Testamentu i wynikajca z tego interpretacja II przykazania. Wielu chrzecijan, ktrzy wywodzili si z tradycji
judaizmu, odrzucao moliwo istnienia obrazw wanie na podstawie tego starotestamentowego zakazu czynienia obrazw idoli.
Z drugiej strony negatywny stosunek do przedstawie religijnych
ksztatowaa obawa przed idolatri, tak mocno obecn w pogastwie3. Chrzecijastwo uznajc pogastwo za wrogie sobie, walczyo
z kultem bokw, co te decydowao o pewnym dystansie do sztuki
o charakterze sakralnym.
Nie bez znaczenia na takie podejcie do materialnej sztuki religijnej by rwnie wpyw neoplatonizmu, szczeglnie widoczny
w aleksandryjskiej teologii. Czsto wymienia si tu wpyw Orygenesa, Euzebiusza z Cezarei. Leonid Uspienski podkrela, e jeeli nawet te gosy byy w jakie mierze autorytatywne, to nie byy gosem
Kocioa, ale bardziej wypowiedziami odosobnionymi gorliwych
obrocw chrzecijastwa i bdce wyrazem prywatnej opinii albo
wyraeniem opinii nie zawsze przychylnych ideom ksztatujcym si
Kociele4.
Wyrazem pewnych idei ikonoklastycznych w staroytnym
Kociele, przy caej niejednoznacznoci interpretacji, posiada kanon
2

3
4

Tertulian, , dostpne on-line http://www.pagez.ru/lsn/0095.

php. Jeeli nawet uzna te pismo za powstae w okresie, gdy Tertulian ju przyczy
si do montanistw, to jednak takie pogldy najprawdopodobniej nie byy obce jemu
wspczesnym.
S. Bugakow, Ikona i kult ikony, prze. H. Paprocki, Bydgoszcz 2002, s. 9-10.
L. Uspienski, Teologia ikony, prze. M. urawska, Pozna 1993, s. 10-11.

12

30_Elpis_2011.indd 12

2011-11-28 18:56:45

36 soboru w Elwirze Aby nie byo obrazw w kociele, uznano, e

w kocioach nie powinno by obrazw, aeby na cianach nie malowano tego co si czci i adoruje5.
Religijno i ostrony stosunek do sztuki wiata antycznego
uchroni chrzecijastwo przed rozprzestrzenieniem si w jego sztuce
elementw obcych w swojej treci, czy te zawierajcych niechrzecijaskie idee. Jednak taka troska gorliwych obrocw chrzecijastwa
o zachowanie czystoci nie moga trwa zbyt dugo. Prof. Aleksander Goubcow pisze, e warto byo woy chrzecijask tre w artystyczne formy, oywi ich chrzecijaskim duchem aeby zabezpieczy na zawsze status sztuki w chrzecijaskim wiecie i uczyni
go orem w rkach nowotestamentowego Kocioa6. Z tym gosem
wspgra opinia o. Sergiusza Bugakowa ktry zauwaa, e chrzecijastwo z kultury grecko-rzymskiej wypiera i przyjmuje jako swoje,
to co mu przynaley jako chrzecijastwo przed Chrystusem7.
Dlatego te sztuka chrzecijaska do szybko pojawia si
w rodowiskach chrzecijan mimo zakazu starotestamentowego
i konfrontacji z pogastwem. Klemens Aleksandryjski uznajc istnienie dwojakiego rodzaju przedstawie pogaskich i chrzecijaskich,
zwraca uwag aby chrzecijanie nosili na obrczkach i piercieniach
symbole o charakterze tylko chrzecijaskim8. Goubcow wskazuje,
5

6
7
8

Dokumenty synodw od 50 do 381 roku. Synody i kolekcje praw, I, Krakw 2006,

s. 55. O interpretacji tego zapisu zob. T. D. ukaszuk, Obraz wity ikona w yciu, w wierze i w teologii Kocioa. Zarys teologii witego obrazu, Czstochowa 1993,
s. 32-34.
A. N. Goubcow, e , Sankt Petersburg 1995, s. 104.
S. Bugakow, op. cit., s. 11-12.
Klemens Aleksandryjski, Pedagog, 3, 11 do druku, powinnimy wykorzystywa wizerunki przedstawiajce gobic lub ryb, lub statek z rozcignitymi aglami, albo
te lir, ktra bya przedstawiona na piercieniu Polikratesa lub te kotwic statku,
ktr na swoim piercieniu kaza wyrzebi Seleukos.Jeli kto jest rybakiem, to piercie powinien przypomina mu Apostow, lub dzieci przyjte z wody chrztu. Pogaskich za przedstawie na swoich piercieniach my nie powinnimy grawerowa;
nie naley z jakimkolwiek szacunkiem odnosi si do takich piercieni i piercieni
z przedstawieniem miecza lub uku nie powinnimy nosi my jestemy przyjacimi

13

30_Elpis_2011.indd 13

2011-11-28 18:56:45

e podobne wypowiedzi moemy odnale u w. Ireneusza z Lyonu

i Epifaniusza z Cypru9. Sztuka katakumb jest rwnie potwierdzeniem, e chrzecijanie ju od IIIII wieku potrafili wczy sztuk
w swoje dziedzictwo, aby w okresie pniejszym wypracowa wasny jzyk przekazu ikonograficznego. Nie zagbiajc si w szczegy
symboliki i alegorii sztuki pierwszych chrzecijan warto zwrci uwag na umiejtno wykorzystywania przekazu Starego (Arka Noego,
prorok Jonasz, gob z gazka oliwn) i Nowego Testamentu (Dobry
Pasterz) ale rwnie adaptacji mitologii do swoich potrzeb (Orfeusz,
feniks czy tematy bukoliczne)10. Wykorzystywanie motyww mitologicznych i przeksztacanie pewnych elementw sztuki pogaskiej
na potrzeby chrzecijastwa stawia pytanie o kanon i moliwo
kontroli w tym procesie. Naley si chyba zgodzi z Goubcowem,
e adnych regu ikonograficznych w staroytnym Kociele nie byo,
a wrcz przeciwnie Koci odnosi si do malarskich elementw do
swobodnie zwracajc uwag na ich sens i symbolik11.
Sztuka pierwszych chrzecijan miaa charakter zarwno dydaktyczny jak i polemiczny wobec otaczajcego pogastwa i z czasem przeksztacia si w ikonografi o czym wiadcz pochodzce z III wieku
przedstawienia Chrystusa, Bogurodzicy i Apostow oraz cay szereg
scen biblijnych i mczennikw.
Przyjo si uwaa, e konieczno ochrony sztuki ikonograficznej przed dowolnoci artystw zwizana jest z pojawieniem si
naduy i przede wszystkim ze sporami ikonoklastycznymi. Mona
powiedzie, e problem kontroli i obrona ikon stay si pobudk do
wiata, nie powinnimy mie przedstawie takich na swoich piercieniach i rnych
pucharach. My przeciecz jestemy ludmi wstrzemiliwymi.Wielu nosi piercienie
z przedstawionymi na nich nagich postaci ukochanej, mczyzny lub kobiety, jak
gdyby dla przypomnienia sobie miosnych rozkoszy aby nie zapomnie o nich, ale
stale przywoywa je w swoich wspomnieniach: to wyuzdanie. Zob.: http://www.
pagez.ru/lsn/0102.php#3 dostp: 31.05.2011.
9 A. N. Goubcow, , 115-116.
10 Wicej na ten temat patrz E. Jastrzbowska, Sztuka wczesnochrzecijaska, Warszawa
1988, s. 54.
11 A. N. Goubcow, ..., op. cit., s. 250.

14

30_Elpis_2011.indd 14

2011-11-28 18:56:45

pniejszego sformuowania kanonu ikonograficznego i pojawienia

si wzornikw (podlinnik). Pierwsza prb uksztatowania si kanonu ikonograficznego jako stojcego na stray ortodoksyjnoci przedstawie ikonograficznych byy niektre decyzje VVI soboru in Trullo z 692 roku. Trzy kanony tego soboru odnosz si bezporednio do
ikonografii i wynikaj z chci ksztatowania i zachowania tradycji
oraz obrony przed rnymi naduyciami. Kanon 75 dotyczy nieuzasadnionego przedstawie Krzya i zakazuje naduywania jego przedstawie, aby nie by bezczeszczony, tu w kanonie, poprzez deptanie,
ale per analogiam powinno to dotyczy rwnie wszelkich innych
sytuacji poniewa darowa nam zbawienie i naley abymy dooyli wszelkich stara aby bya oddawana nalena cze12. Z kanonu
82 dowiadujemy si, e jeszcze w tym okresie, w ikonografii wystpoway symbole starotestamentowego Baranka i z pewnoci inne
starochrzecijaskie symbole, ktre zostay tym kanonem zakazane. Kanon ten jest rwnie pierwszym wyrazem nauczania Kocioa
o ikonie i wskazuje na moliwo przedstawienia za pomoc rodkw
artystycznych ... bysk boskiej chway13. Moemy powiedzie, e kanon 82 jest pocztkiem ksztatowania si zasady kanonu ikonograficznego pozwalajcego okreli czy jakie przedstawienie jest ikon
czy nie14. Kanon 100 soboru pito-szstego, jak wydaje si, jest powizany z kanonem 62 zakazujcym wszelkich pogaskich uroczystoci,
i broni ikon przed jej spyceniem poprzez zakaz przedstawie oddziaywujcych na zmysowo czowieka15.
Prawosawne pojmowanie ikony zostao opracowane w okresie ikonoklazmu i potwierdzone na VII Soborze powszechnym
w Nicei. Sobr potwierdzi istniejc w Kociele tradycj przedstawiania Chrystusa, Bogurodzicy i witych. Krtko mwic czytamy
w Orosie Soboru zachowujemy nienaruszon ca przekazan nam
12
13
14
15

A. Znosko, Kanony Kocioa prawosawnego, Hajnwka 2000, t. I, s. 97.

L. Uspienski, Teologia ikony, op. cit., s. 65.
Zob. ibidem, s. 66.
A. Znosko, op. cit., s. 106.

15

30_Elpis_2011.indd 15

2011-11-28 18:56:45

tradycj Kocioa, zarwno pisan, jak i nie pisan. Jednym z elementw tej tradycji jest malowanie wizerunkw na obrazach, w ten sposb, aby obraz by zgodny z przekazem podanym przez Ewangelie,
aby wizerunki potwierdzay, e Sowo Boe naprawd byo czowiekiem16. Z definicji Soboru o ikonie, w ktrej czytamy im czciej
wierni bd patrze na ich obrazowe przedstawienia, tym bardziej
ogldajc je bd si zachca do wspominania i miowania pierwowzorw, do oddawania im czci i pokonw17, jasno wynika, e Ojcowie potwierdzili komentatorsk funkcj ikony przypominajc
o czczonych witych i anagogiczn funkcj pobudza i wznosi
nasz leniwy, niezdolny i gruby umys ku grnemu wiatu18. Sobr
uzna za konieczne zachowa przekazan nam tradycj Kocioa ...
ktrej jednym z elementw jest malowanie wizerunkw na obrazach19. Moemy powiedzie, e sobr potwierdzi prawo do istnienia
ikon, tak jak sowo zachowa (chroni) w kocielnej wiadomoci
zawsze oznacza dokadnie powtarza, przepisywa rozpowszechnia,
tak jak rozpowszechniany by tekst Ewangelii, z ktr to ikony s
identyczne20. To postanowienie soboru w Nicei byo podstawowym
uzasadnieniem istnienia ikonograficznych kanonw w sztuce bizantyjskiej.
Rozkwit sztuki ikonograficznej, ktry mia miejsce w okresie po
soborze nicejskim, w XXII w. przyczyni si do wypracowania koncepcji obrazu i symbolu. Historycy sztuki okres pomidzy Triumfem
Ortodoksji a upadkiem Konstantynopola dziel na dwa okresy, ktrych wyznacznikiem s panujce dynastie macedoska (8671056)

16 Dokumenty Soborw Powszechnych. Tekst grecki, aciski, polski, t. 1, Warszawa 2002,

s. 337.

17 Ibidem, s. 339.
18 Cyt. za: W. Byczkow, , Kijw 1991,

s. 72.

19 Dokumenty, op. cit., s. 337.

20 L. M. Jewsiejewa, XV., Moskwa 1998, s. 11.

16

30_Elpis_2011.indd 16

2011-11-28 18:56:45

i Komnenw (10591204)21. W pierwszym z tych okresw, nazywanym czsto renesansem macedoskim, ostatecznie zostay wypracowane normy i reguy porzdkujce sztuk pisania ikon i ostatecznie
utrwaliy si podstawowe kanony artystyczne rzdzce ca sztuka
sakraln (architektura, malarstwo, malarstwo miniaturowe), tworzce z niej zesp norm zwartych, harmonijnych i jednolitych, typowy dla wiata bizantyjskiego22. Okres drugi, za dynastii Komnenw,
zakoczony tragicznym wydarzeniem 1204 roku zdobyciem Konstantynopola przez krzyowcw, jest okresem w ktrym ustaliy si
wszystkie zasady bizantynizmu w ktrym zwyciyo bogactwo duchowe i wieloaspektowo sztuki23. Okres ten jest rwnie nazywany
okresem klasycyzmu Komnenw ale te i okresem manieryzmu.
Po IV wyprawie krzyowej, Konstantynopol nie powrci do
swojej politycznej i ekonomicznej wietnoci, a wrcz odwrotnie coraz bardziej chyli si ku upadkowi. Okres panowania dynastii Paleologw jest okrelany jako ten, w ktrym brakowao stabilnoci socjalnej, za to wiele byo sporw ideologicznych i walk politycznych.
W historii Bizancjum ten okres nazywany jest czsto okresem
ponobizantyjskim (od 1204 r. zdobycia Konstantynopola przez
Krzyowcw a do upadku Konstantynopola w 1453 r.). Charakteryzuje si malejcym znaczeniem politycznym i militarnym cesarstwa,
rozbitego w wyniku IV krucjaty na szereg rywalizujcych z sob
pastw. Ale okres ten jest te okrelany jako renesans Paleologw
i czsto konfrontowany z zachodnim renesansem24. Dla tego okresu
21
22
23
24

Zob. G. Ostrogorski, Dzieje Bizancjum, Warszawa 2008, s. 552-553.

O. Popowa, A. Smirnova & P. Cortesi, Ikony, tum. T. oziska, Warszawa 1998, s. 40.
Ibidem, s. 42.
Na Zachodzie okres ten jest nazywany jesieni redniowiecza, gdy idee redniowieczne ustpuj miejsca nowej filozofii, ktr spaja pojcie humanizmu przy
caej wiadomoci, e to pojcie jest bardzo oglne, czasami domagajce si dookrelenia, ale stawiajce w centrum zainteresowania czowieka. Wiek XIV jest wiekiem
w ktrym zaczto okazywa nowe zainteresowanie czowiekiem, i w tym sensie jest to
wiek antropocentryczny. Po raz pierwszy ten antropocentryzm jest postrzegany jako
przeciwny redniowiecznemu teocentryzmowi religijnego wiatopogldu. Ten humanizm czternastowieczny moemy okreli jako Pre-Renesans z takimi prekursora-

17

30_Elpis_2011.indd 17

2011-11-28 18:56:45

charakterystyczne jest take, mimo saboci militarnej, rosnce znaczenie kulturalne cesarstwa, widoczne gwnie wrd pastw i narodw Europy poudniowo-wschodniej, ale i nie tylko. Schyek potgi
politycznej nie zgasi twrczych si bizantyskiej elity kulturalnej. Jak
pisze Robert Browning, skorzystaa ztego pnego rozkwitu Europa Wschodnia i Zachodnia, ta ostatnia dziki licznym emigrantom
izawoonym do Italii iinnych krajw dzieom sztuki bizantyjskiej25.
Pod rzdami dynastii Paleologw (12611453) na kultur bizantyjsk
(literatura, filozofia, malarstwo) przeywajc bujny rozwj ogromny
wpyw wywar hezychazm.
Hezychazm ktry w dziedzinie metody czynienia modlitwy
Jezusowej wyraa cae wielowiekowe dowiadczenie wschodniego synajskiego i athoskiego hezychazmu oraz mistyki wschodniej,
wnosi rwnie wnosi nowe inspiracje i dowiadczenia do skarbnicy
chrzecijaskiej duchowoci i kultury narodw Europy poudniowej
i wschodniej. Hezychazm rwnie w sferze problematyki teologicznej
jest kontynuacj i rekapitulacj dotychczasowego nauczania, ale te
stanowi pocztek nowego etapu w historii myli teologicznej. Rwnie w ikonografii bizantyjskiej tego okresu moemy odnale wiele
elementw, ktrych nie dao by si wyjani bez uwzgldnienia idei
hezychastycznych. Dotyczy to zarwno tzw. szkoy kreteskiej jak
i macedoskiej, mimo, e w tej drugiej niektrzy nie chc tych wpyww dostrzega26. Wpyw hezychazmu by tak intensywny i ogromny, e nie da si go ograniczy do adnej szkoy, ani adnego narodu,
ale dotyczy on caego wiata prawosawnego. Jak zauwaa Wiktor azariew, styl uksztatowany przez hezychazm, niezalenie czy zosta
uksztatowany w konstantynopolskiej szkole, w jakiej innej, orientu-

mi jak Dante Alighieri (12651321), Francesco Petrarka (13041374) czy Giovanni

Boccaccio (13131375).
25 Zob: R. Browning, Cesarstwo Bizantyjskie, prze. G. urek, Warszawa 1997.
26 azariew pisze o pogldach L. Brehmer i M. Vasia , ktrzy nie dostrzegaj w szkole
macedoskiej wpywu hezychazmu, zob. W. N. azariew, ,
Moskwa 1961, s. 24-25.

18

30_Elpis_2011.indd 18

2011-11-28 18:56:45

jcej si na Konstantynopol szeroko si rozprzestrzeni na terytorium

Grecji, na Bakanach, Kaukazie i na Rusi27.
Bizantyjskie wzorniki ikonograficzne

Wrd historykw sztuki istnieje uzasadnione przekonanie, e

bizantyjscy ikonografowie posugiwali si wzornikami ikonograficznymi i pisanymi podrcznikami malarskimi, wielokrotnie powielajc zamieszczane w nich formy obrazowe28. Nie sposb dzisiaj
powiedzie kiedy pojawiy si pierwsze pisane reguy dotyczce tego
jak pisa ikony i kiedy pojawiy si te wzorniki czy podrczniki. Jak
pisze prof. Goubcow autorzy rosyjskich podlinnikow ich pocztek widz w czasach Justyniana 29 i sam si z t opinia nie zgadzajc uwaa, e pierwszy taki wzr greckiego podlinnika znajduje si
w zachowanym fragmencie ze staroytnoci kocielnej historii
Elpiusza Rzymianina o zewntrznym wygldzie w. ojcw30 datowany na 993 r., a znajdujcy si obecnie w Moskiewskim Muzeum
Historycznym (wczeniej w Moskiewskiej Bibliotece Synodalnej),
a ktrego drugi rkopis znajduje si w Paryskiej Bibliotece Narodowej, i ktry jest datowany na XIII wiek. Ten podlinnik zawiera
krtkie, ale dokadne opisy wygldu jedenastu najbardziej znanych
ojcw Kocioa (m.in. ww. Jana Chryzostoma, Grzegorza Teologa,
Atanazego Wielkiego). Podane s w nim takie szczegy, jak wzrost,
dugo brody, wosw, rozmiar oczu, nosa, brwi. Podlinnik ten naley do kategorii zabytkw, gdzie po raz pierwszy zostay zebrane
27 Ibidem, s. 26
28 M. Smorg Rycka, Wstp, [w:] Dionizjusz z Furny, Hermeneia czyli objanienie

sztuki malarskiej, prze. I. Kania, Krakw, 2003, s. VII.

29 A. N. Goubcow, ..., op. cit., s. 253

30 Tej nazwy (

) uywa prof. Goubcow ( ..., op. cit., s. 253), za

Jewsiejewa uywa bardziej rozszerzonej nazwy O
, , zob. L. M. Jewsiejewa, , s. 23.

19

30_Elpis_2011.indd 19

2011-11-28 18:56:45

i opisane informacje o wygldzie witych i jak naley je przedstawia.

Za pewnego rodzaju wzorniki ikonograficzne mona uwaa
rwnie tzw. menologiony zbiory hagiograficzne, z ktrych jednym z najbardziej znanych jest tzw. menologion cesarza Bazylego II
Bugarobjcy (9761025) zawierajcy krtkie informacje o witych
i gwnych wydarzeniach z historii Kocioa. W menologionie tym
jest umieszczonych 430 miniatur, przedstawiajcych na zotym tle
zarwno osoby witych jak i wita31. Te miniatury s wane w historii ksztatowania si ikonograficznych wzornikw, poniewa zawieraj w sobie prawie peen cykl ikonografii od 1 wrzenia do
28 lutego, a ponadto zawieraj pocztki tego, co w przyszoci zaczto okrela mianem licewych podlinnikow32. Drugim typem menologionw s menologiony jako ikony kalendarzowe (zob. il. 1), a
nie jako zbiory hagiograficzne, ktrych powierzchnia jest podzielona
w poziomych pasach na niewielkie ikony powstay w epoce Komnenw i w jakie mierze te mog by/ traktowane jako wzorniki33.
Z okresu bizantyjskiego obecnie, jak podaje prof. Magorzata Smorg Rycka, jeszcze trzy rkopisy uwaane s za wzorniki
ikonograficzne: bizantyjski menologion Demetriosa Paleologa z lat
13221340, grecko-gruziski z koca XV wieku i armeski z drugiej
poowy XVI wieku34.
Najbardziej znanym podrcznikiem ikonograficznym odkrytym w 1839 r., a pochodzcy z pocztku XVIII wieku jest postbizantyjski podrcznik o nazwie Hermeneia autorstwa Dionizego (Dionizjusza) z Furny35. Zosta on po raz pierwszy opublikowany w 1886
31 Zob. Zacharowa, II , [w:] , t. 7,

s. 225-229.

32 A. N. Goubcow, ..., op. cit., s. 254.

33 O. Popowa, A. Smirnova & P. Cortesi, Ikony, op. cit., s. 43.
34 M. Smorg Rycka, Wstp, [w:] Dionizjusz z Furny, Hermeneia czyli objanienie

sztuki malarskiej, Krakw, 2003, s. VIII, przypis 11.

35 Zob. Dionizjusz z Furny, Hermeneia czyli objanienie sztuki malarskiej, Krakw

2003.

20

30_Elpis_2011.indd 20

2011-11-28 18:56:45

Il. 1. Monologion z XI wieku

z klasztoru w. Katarzyny na
grze Synaj

roku przez biskupa Porfiriusza Uspienskiego w jzyku rosyjskim,

a w 1902 roku w oryginale greckim.
Ikonografia w krajach bakaskich

Znaczenia i wartoci sztuki bizantyjskiej oraz bizantyjskiego kanonu ikonograficznego nie mona zrozumie koncentrujc si tylko
na Bizancjum. Koniecznym jest zwrcenie uwagi na dziedzictwo ikonograficzne krajw sowiaskich zarwno na Bakanach (sowiaska
Macedonia z orodkami w Ochrydzie i Skopie, Bugaria i Serbia) jak
i na Rusi. W sztuce ikonograficznej tych krajw odnajdziemy nie tylko realizacj, ale rwnie i adaptacj prawosawnego kanonu ikonograficznego wypracowanego przez sztuk Bizancjum. Zabytki i sztuka ikonograficzna z tych terenw powiadcza, e sztuka bizantyjska
nie bya zamknit w granicach pastwowych, czy politycznych i tym
bardziej nie moe by pojmowana etnicznie, tzn. nie mona jej ograniczy do jednego narodu, nawet jeli otrzymaa swoj nazw od niego.
Malarstwo ikonograficzne na Wschodzie przez cay okres wiekw rednich, albo i duej do XVI w. byo zgodne z reguami podlin21

30_Elpis_2011.indd 21

2011-11-28 18:56:45

nikw i pod ich wpywem okrelany by jego kierunek. Jak zauwaa

prof. Goubcow, w XI w. koczy si samodzielno ikonograficzn
w Bizancjum36. Wszystko co powstao w okresie pniejszym byo
korzystaniem z dziedzictwa Bizancjum w wikszym lub mniejszym
stopniu. Z tym, e nie byy to kopiowane figury, ale raczej ich schematy. Wydaje si, e do rozprzestrzenienia si wzorcw sztuki bizantyjskiej przyczynio si bardziej Prawosawie, ni jakie inne czynniki.
Macedonia, podobnie jak Bugaria (w ktrej nie zachowao si
zbyt wiele zabytkw z okresu z przed upadku Bizancjum) przyja
chrzecijastwo w drugiej poowie IX wieku. W rezultacie tego aktu
powsta Koci lokalny w 1018 r. przeksztacony w arcybiskupstwo
podlege, z maymi przerwani, Konstantynopolowi do 1334 r. Terytorium to, podobnie jak i pooona bardziej na poudnie Macedonia
grecka by zamieszkiwany przez Grekw i Sowian i byo bardzo mocno politycznie i kulturowo zwizany z Bizancjum. Dlatego na tych
terenach moemy odnale miejsca, gdzie moemy dostrzec odbicie
wszystkich najwaniejszych kierunkw wystpujcych w sztuce bizantyjskiej. Z zachowanych do dzisiaj zabytkw najczciej wymienianymi i opisywanymi s katedra Hagia Sofia w Ochrydzie z freskami pochodzcymi czciowo z poowy XI wieku, a czciowo
z przeomu XI i XII, cerkiew w. Leoncjusza w Wodoczy, oraz cerkiew
monasteru Matki Boej Eleusy w Veljuszy niedaleko Strumicy.
Chcc pisa o wypywie bizantyjskiej sztuki nie moemy pomin rwnie malarstwa freskowego w cerkwi Bogurodzicy Periblepty
w Ochrydzie, pochodzcego z 1295 r., ze wzgldu na ich autorw. Freski te zostay wykonane przez Michaa Astrapasa i Eutychiusza, ktrzy w kilku miejscach pozostawili swoje imiona i inicjay37. Ci dwaj
mistrzowie przybyli do Ochrydy z Salonik, gdzie wwczas mieszkali wielcy mistrzowie sztuki bizantyjskiej Manuel Panselin, ktrego
wymienia Dionizjusz z Furny w swojej Hermenei i Georgios Kallier36 A. N. Goubcow, ..., op. cit., s. 261.
37 W. Duricz, . ,

, Moskwa 2000, s. 54.

22

30_Elpis_2011.indd 22

2011-11-28 18:56:45

gis38. Malarstwo Michaa Astrapasa i Eutychiusza uksztatowane zostao przez tradycj najlepszych mistrzw Bizancjum drugiej poowy
XIII w. i nowe stylistyczne zasady renesansu Paleologw rozprzestrzeniajce si ze stolicy Bizancjum. Ale moemy i musimy tez powiedzie, e stworzyli oni swj indywidualny styl wyraajcy si
w kolorystyce, kontrastowoci elementw, plastyczno figur i temperamentnoci rysunku.
Jednym z najznamienitszych zabytkw jest cerkiew w. Pantelejmona w Nerezi, z freskami, datowanymi na 1164 rok, wykonanymi na
zamwienie Aleksego Komnena39. Freski w cerkwi w Nerezi wiadcz
o tym, e fundatorowi udao si znale wyjtkowych malarzy, o nieznanych imionach. Stylistyka, lekko linii, wyszukany rysunek, geometryczno ukadu postaci i przy tym unikanie przedstawiania zbyt
wielu osb w poszczeglnych scenach jest przykadem ostatecznego
uksztatowania si stylu okresu Komnenw (il. 2 i 3)40.

Il. 2 i 3. Freski cerkwi w. Pantelejmona

w Nerezi

38 Zob. ibidem, s. 56.

39 Aleksy Komnen fundator freskw by wnukiem cesarza ze strony matki Teodory,

ojcem jego by niezbyt wpywowy wielmoa Konstanty Angel zob. ibidem, s. 36.

40 Zob. O. Popowa, A. Smirnova & P. Cortesi, Ikony, op. cit., s. 42-59, W. Duricz, -

, op. cit., s. 37-41.

23

30_Elpis_2011.indd 23

2011-11-28 18:56:46

W naszych poszukiwaniach adaptacji kanonu bizantyjskiego

w krajach sowiaskich nie moemy pomin Serbii, ktrzy rwnie
przyjli chrzecijastwo w poowie IX wieku. Pocztki pastwowoci Serbii po przyjciu chrztu s okryte mrokiem i legendami, i nie
s dobrze znane, poniewa przez kilka wiekw nie odgrywali wikszej roli w historii krajw i narodw w krgu bizantyjskiej kultury41.
Radykalna zmiana nastpia w poowie XI wieku za czasw dynastii Nemaniczw, dziki dziaalnoci Stefana Nemanii i jego synw
w. Sawy i Stefana Nemanicza, pierwszego krla. Ich, i ich nastpcw, konsekwentna orientacja na Koci Konstantynopola, szczera
i prawdziwa pobono a przy tym umiejtno wyszukiwania najlepszych mistrzw do malowania nowobudowanych wityni i klasztorw uczynia Serbi jednym z najbardziej znaczcych regionw
prawosawnego wiata pozostajcych w krgu bizantyjskiej kultury.
wiadcz o tym zabytki, cigle jeszcze istniejce mimo wrcz tragicznej historii tego narodu. Wystarczy wymieni Djurdjevi Stupovi, monaster Studenica, monaster w Mileszewie, Sopoczany, czy z okresu
pniejszego Wysokie Deczany.
Bez wtpienia w ksztatowaniu i rozwoju serbskiej sztuki ogromny udzia mieli bizantyjscy mistrzowie, ktrzy przybywali do Serbii
z wasnej inicjatywy z powodu braku zamwie w samym Bizancjum
(po 1204 roku) albo na zaproszenie Serbw. W tym czasie w Serbii
pojawia si grupa monowadcw bdcych w stanie sfinansowa
budow i wystj ikonograficzny cerkwi. Z niemoliwoci omwienia
caego bogactwa dziedzictwa bizantyjskiego w Serbii przedstawi tylko kilka w tym te, ktre te miaem moliwo oglda.
Freski z Supw w. Jerzego (Djurdjevi Stupovi), pochodz
z 1175 roku. Po zniszczeniach XX w. cz z nich znajduje si w zburzonych ruinach (il. 4), a cz w Muzeum Narodowym. Podjto prb zrekonstruowania projektu ikonograficznego ze wzgldu na to,
e wyrniaj si one wyjtkowo przemylanym ukadem, a swoim
41 A. Smirnowa, , [w:] W. Duricz, ,

op. cit., s. 7.

24

30_Elpis_2011.indd 24

2011-11-28 18:56:46

Il. 4. Ruiny cerkwi Djurdjevi Stupovi

stylem nawizuj do freskw w cerkwi w Nerezi i cerkwi ossuarium

w Baczkowie (Bugaria).
Innym wyjtkowym miejscem wrd zabytkw bizantyjskiego
dziedzictwa w Serbii jest klasztor w Studenicy, w ktrego cerkwi Bogurodzicy powstay freski w latach 12081209 wykonane przez greckiego mistrza, ktrego imienia nie znamy (il. 5)42. Studenica synie
nie tylko z wyjtkowo piknych freskw, ale rwnie z tego, e tam
udao si w. Sawie urzeczywistni projekt w ktrym freski imituj
mozaik. Znaczenie ikonograficznych przedstawie ze Studenicy nie
mona ograniczy tylko do wymiaru historycznego lub kulturowego. Freski te, to pierwszy wrd zachowanych, zabytek nowego stylu
bizantyjskiego malarstwa monumentalnego, ktry uksztatowa si
42 Duricz podaje, e pod imionami fundatorw, w. Sawy i jego braci ktre s umiesz-

czone na jednym z okrgw w kopule byo rwnie umieszczone w modlitewnej formie imi autora, jednak ten fragment uleg zniszczeniu. W. Duricz,
, op. cit., s. 86-87.

25

30_Elpis_2011.indd 25

2011-11-28 18:56:46

Il. 5. Fresk z cerkwi Bogurodzicy w Studenicy

w XIII wieku. Monumentalno kompozycji i figur zamienia dotychczasow kameralno w przedstawianiu poszczeglnych scen
i oddzielnych posta witych. Grafika, wyszukana ornamentyka,
poszukiwanie szczegw tak charakterystyczne dla epoki Komnenw cakowicie znikny i zostay zastpione monumentalizmem,
poprzez ktry chciano pokaza wielko i godno.
Dziedzictwem kultury bizantyjskiej s rwnie freski w otoczonej dzisiaj drutami kolczastymi i systematycznie niszczonej cerkwi Bogurodzicy Ljeviszka w Prizrenie. Freski z tej cerkwi pochodz
z 20 lat XII w., kiedy bya ona katedr biskupi ustanowion przez
w. Saw. Zachowane zostay freski z cyklu Cuda Chrystusa i znajdujca si na jednej z kolumn ikona Bogurodzicy z karmicym Chrystusem (il. 6). Freski z cerkwi w Prizrenie jeszcze nosz cechy manieryzmu waciwego stylowi pnokomnnenowskiemu szczeglnie
26

30_Elpis_2011.indd 26

2011-11-28 18:56:46

Il. 6. Bogurodzica z Chrystusem.

Cerkiew Bogurodzicy Ljeviszka w Prizrenie

w upikszeniach, ale linia rysunku i oblicza postaci ju wida nadchodzcy nowy styl43.
Ostatnim zabytkiem na ktry chciabym zwrci uwag jest
cerkiew Pantokratora w monasterze Wysokie Deczany. Cerkiew zosta zbudowana w 1335 roku za czasw krla Stefana Duszana. Do
malowania tej picionawowej cerkwi i trzynawowego przedsionka
ze ogromnymi paszczyznami, krl zaprosi znaczn ilo malarzy,
o czym wiadcz zachowane w wityni napisy i rna stylistyka poszczeglnych fragmentw. Dwanacie cykli ikonograficznych, wielo
kompozycji i oddzielnie namalowanych postaci stanowi encyklopedyczny w swoim charakterze zesp freskw i skarbnic bizantyjskiej ikonografii. W Deczanach rozwina si ikonografia wadcw,
43 W. Duricz, , op. cit., s. 102-103.

27

30_Elpis_2011.indd 27

2011-11-28 18:56:46

nawizujca do bizantyjskiej tradycji w sposb szczeglny przejawi

si monumentalizm (il. 7 i 8).
Ikonografia na Rusi

Rosyjska ikonografia jest swoist modsz crk bizantyjskiej

sztuki ikonograficznej, z ktrej si wywodzio i od ktrej wzio swj
pocztek, wzr i technik pisania. Wszystkie najstarsze zabytki sztuki ikonograficznej w Kijowie, Wodzimierzu, Suzdalu Nowgorodzie
czy Pskowie i Moskwie zachowuj grecki ksztat i s wierne ikonograficznemu kanonowi wypracowanemu w Bizancjum. Jeeli Ru
przyja chrzecijastwo z Bizancjum i przez dugi czas pozostawaa
w kategoriach jurydycznych czci Patriarchatu Konstantynopola,
to i ca ikonografi zawdziczaa Bizantyjczykom. wiadectwa o tej
zalenoci moemy odnale w Powieci minionych lat, w jej najpeniejszym kodeksie tzw. wersji awierniewskiej pochodzcej z 1377 r.
i Pieczerskim Paterikonie.
W Powieci minionych lat przy opisie wydarze w roku 989 czytamy: , ,
. , ,
, , , ,
, : , 44.
Paterikon za w drugiej czci Sowo o przyjciu majstrw cerkiewnych od Carogrodu do Antoniego i Teodoziusza, opowiada o przybycie do ww. Antoniego i Teodozjusza czterech mistrzw budowniczych z Konstantynopola w celu wybudowania cerkwi w 1073 r.45,
a 10 lat pniej o przybyciu do ihumena Nikona ikonografw w celu
44 , http://www.old-russian.chat.ru/02povest.htm dostp:

30.05.2011.

45 - ,

. 2, http://old-ru.ru/03-4.html dostp: 30.05.2011.

28

30_Elpis_2011.indd 28

2011-11-28 18:56:46

Il. 7. Widok oglny cerkwi Chrystusa Wysokie Deczany

Il. 8. Fresk Chrystusa Pantokratora

w monasterze Wysokie Deczany

29

30_Elpis_2011.indd 29

2011-11-28 18:56:47

ozdobienia cerkwi ikonami46. W tych krtkich sowach Paterikonu

jest mowa rwnie i o wzornikach (w tekcie: switki) konstantynopolskich ikonografw, ktre z ich ksikami przechowywane byy
monasterze Kijowsko-Pieczerskim47. Caa pniejsza historia, do
czasw niewoli tatarskiej wiadczy o cisych zwizkach z Bizancjum
i o udziale Grekw w ksztatowaniu ikonografii rosyjskiej przez kanon bizantyjski. Jak okreli to Goubcow moemy powiedzie, e bizantyjski kanon rozprzestrzeni si z Konstantynopola, przez Chersonez do Kijowa i dalej do wszystkich pozostaych miast ruskich48.
Po okresie niewoli tatarskiej mwic o wpywie bizantyjskiego
kanonu ikonograficznego na ikonografi rusk nie sposb nie wspomnie o Teofanie Greku (13401405/15), ktry ju jako znany mistrz
przyby pod koniec XIV w. na Ru. Na jego twrczo i jego mistrzostwo, jak uwaa azariew, mia wpyw fakt przebywania w Galacie (dzielnicy Konstantynopola zarzdzanej przez Genueczykw)
i gdzie spotka si sztuk Zachodu. Dla uwiadomienia wyjtkowego znaczenia Teofana, ma znane pismo mnicha Epifaniusza skierowane do swego przyjaciela, archimandryty Cyryla, przeoonego
twerskiego klasztoru Spaso-Afanasjewskiego z roku 1415. Epifaniusz
w swoim licie podaje, e Teofan do momentu swego przybycia na Ru,
do Nowgorodu, pracowa w Konstantynopolu, Chalcedonie, Galacie
w Kaffie (ob. Teodozja na Ukrainie). wiadectwo Epifaniusza wyranie kae postrzega Teofana jako nalecego do konstantynopolskiej
szkoy ikonografii49. Epifaniusz opisujc Teofana Greka podaje jeszcze jeden wany szczeg: Nikt i nigdzie nie widzia go patrzcego na wzory, tak jak czyni to poszczeglni nasi malarze, ktrzy we
46 - ,

, http://old-ru.ru/03-4.html dostp: 30.05.2011.

47 Ibidem.
48 A. N. Goubcow, , op. cit., s. 266.
49 T opini przytrzymuje m.in. Apatow i Ajnaow, istnieje jednak dobrze opracowana

teoria, e Teofan wyszed nie z szkoy konstantynopolskiej, ale kreteskiej (Brehmer,

Millet), a nawet macedoskiej (Michajowski i Puriszew), W. N. azariew,
, op. cit., s. 31.

30

30_Elpis_2011.indd 30

2011-11-28 18:56:47

wszystko wtpi (niczego nie bdc pewnymi, cigle si nimi posugujc, spogldaj tu i tam nie tyle operuj farbami ile spogldaj
na wzr50. Jeeli nawet z powyszego wynika, e Teofan Grek nie
posugiwa si adnymi wzornikami, chocia te ju z pewnoci istniay, mimo, e nie mamy o nich adnych wiadectw. Malarski styl
Teofana wyraa si w minimalizmie kolorw (zazwyczaj jest to ochra
i biel). Wprowadza on mistyczne wiato, wiato ktre owieca postacie na ikonach, jest jak byskawica wyranie koncentrujca form,
wskazujc na proces przemienienia i przebstwienia. Stanowi ono
element wnoszcy dramatyzm do wewntrznych przey. Takie podejcie do kolorystki jest czasami powodem do wyraania opinii, e
malarstwo Teofana nie podporzdkowuje si kanonowi ikonograficznemu. Jednak fakt, e Teofan tworzy swobodnie, o czym wiadczy
jego twrczo zachowana do naszych dni, to jest wolno raczej wtpliwa, oznacza raczej bardziej wewntrzne przyswojenie wartoci kanonu z jednoczesnym widzeniem duchowymi i cielesnymi oczami51.
wiato pynca z jego ikon otrzymaa szczeglne znaczenie i jest
postrzegana jako wcielenie idei hezychastycznych, co potwierdza porwnanie do malarstwa hezychastw w innych krajach, szczeglnie
na Bakanach52.
Podobny zwizek z hezychazmem moemy dostrzec rwnie
u najwikszego malarza ikon na Rusi w. Andrzeja Rublowa. Czy na
twrczo Rublowa mia wpyw Teofan Grek? Wiemy, e gdy Teofan
Grek malowa ikonostas soboru Zwiastowania na Kremlu to towarzyszyli mu Prochor z Gorodca i Andrzej Rublow, ktrego kroniki
nazywaj mnichem. Goubcow podkrela, e Rublow przez kontakty
50 W wersji oryginalnej tekst brzmi nastpujco:
, , , ,
, , za: :
, zestawi N. I. Prokofiew oskwa 2000; http://fidr-ruslitera.ucoz.

ru/index/0-218 dostp: 31.05.2011.

51 Zob. L. M. Jewsiejewa, op. cit., s. 16.

52 Zob. I. Jazykowa, wiat ikony, prze. H. Paprocki, Warszawa 1998, s. 129.

31

30_Elpis_2011.indd 31

2011-11-28 18:56:47

z Teofanem mia moliwo zaznajomienia si z bizantyjsk ikonografi53, jednak nie wiemy jak tak naprawd ukaday si kontakty
midzy nimi. Ikonografia w. Andrzeja Rublowa ma innych charakter, mimo, e te jest pena wiatoci jest rwnoczenie bardziej kontemplacyjna. Ikona Trjcy witej i ikona Chrystusa ze Zwienigorodu
odkrywaj nam zwycistwo wiatoci, ktra zalewa i poszerza przestrze ikony. Ikony Rublowa, ktry by mnichem i uczniem w. Sergiusza z Radonea odznaczaj si rwnowag i spokojnym stanem ducha.
Oblicza witych s delikatne i wietliste, moemy powiedzie nawet,
e wyraaj pogrenie wewntrznej, milczcej modlitwie. Ikony Rublowa s gboko modlitewne, zrodzone z kontemplacji i mioci do
Boga, s obrazami doskonaoci, harmonii i witoci tego wszystkiego, co jest celem wstpowania ascetycznego i co jest darowane przez
Ducha witego. Jednak poprzez tak oczywisty zwizek twrczoci
Rublowa z hezychazmem, moemy powiedzie w to wanie w jego
twrczoci kanon ikonograficzny i cale malarstwo bizantyjskie znalazo swoje idealne urzeczywistnienie w ruskiej duchowoci i mentalnoci54. Dlatego te w postanowieniach soboru Stu Rozdziaw nic
si nie mwi o podlinnikach, a jest rekomendacja aby tak pisa ikony
jak czynili to greccy malarze i wanie Andrzej Rublow55. Sobr Stu
Rozdziaw jest efektem dyskursu teologicznego, ktry mia miejsc
w Kociele rosyjskim w XV i XVI wiekach56.
Okres po pitnasto- i szesnastowiecznych sporach o ikon jest
okresem coraz wikszego uzaleniania si nie tylko sztuki ikonograficznej, ale rwnie teologii, muzyki cerkiewnej, szkolnictwa i duchowoci od zachodniej teologii aciskiej i protestanckiej. To zniewolenie szczeglnie nasilio si po reformach Piotra Wielkiego. Wtedy te
53 A. N. Goubcow, ..., op. cit., s. 267.
54 Zob. I. Jazykowa, op. cit., s. 144.
55 W postanowieniach Soboru Stu Rozdziaw czytamy:
,
. Podaj za Monachinia Marija (. Sokoowa), -

, - 2008, s. 85.

56 Zob. A. Sulikowska-Gska, Spory o ikony na Rusi w XV i XVI w., Warszawa 2007.

32

30_Elpis_2011.indd 32

2011-11-28 18:56:47

pojawiy si w Rosji pierwsze podlinniki hermeneje. Wydaje si, e

ich pojawienie si miao dwie przyczyny pozytywn i negatywn.
Przyczyn pozytywn bya ch zachowania ikonograficznej tradycji Bizancjum, od ktrej to tradycji sztuka ikonograficzna Rusi bya
przez wiele wiekw zalena. Przyczyn negatywn byy spory teologiczne wok ikony i wpywy nieprawosawne na sztuk cerkiewn,
ktry przyczyniy si do dziaa majcych na celu zachowanie tradycji
Kocioa prawosawnego. Dlatego te ojcowie tzw. Wielkiego Soboru
z 1667 r. zalecali, aby ikonopiscy pracowali pod kierunkiem mistrzw
i nadzorem duchownych aby nie namiewali si ignoranci nad ikonami Chrystusa i Bogurodzicy i witych poprzez ze i niezgrabne
pisanie i niech ukrci si wszelka faszywa mdro prowadzca do
pisania bez wiadectwa57.
Najstarsze rosyjskie zachowane Podlinniki pochodz z XVII w.
i s odzwierciedleniem wczeniejszych bizantyjskich wpyww na
rusk ikonografi. Najbardziej znanym podlinnikiem z pierwszego
okresu jest Stroganowskij ikonopisnyj licewoj podlinnik na ktrego
stronie tytuowej zaznaczono rwnie okres z ktrego on pochodzi
koniec XVI i pocztek XVII wieku58. Zosta on wydany po raz
pierwszy w 1869 roku w Moskwie i zawiera 706 rysunkw przedstawiajcych witych i ikony wit. Nad rysunkami zostay umieszczone bardzo krtkie informacje dotyczce kolorystyki szat i sposobu
przedstawienia. Jednak s one bardzo nieczytelne. Cel wydania tego
podlinnika zostaa bardzo wyranie zaznaczony we wstpie to wydanie ma na celu zaznajomi czytelnikw, malarzy i ikonopiscw
z jednym z najbardziej znakomitych zabytkw rosyjskiego narodu,
a przez to rwnoczenie przyczyni si do poprawienia obecnego niezadowalajcego ikonopisania59.
57 Za: Monachinia Marija, , op. cit., s. 86-87.
58 ( XVI XVII -

), Moskwa 1869, por.: Ikonenmalerhandbuch der Familie Stroganow, Monachium 1983, s. 10.
59 Oryginalny tekst: ,

33

30_Elpis_2011.indd 33

2011-11-28 18:56:47

Podlinnik stroganowski by rwnie podstaw do opracowania

innego, bardzo znanego podlinnika wydanego w Moskwie w 1903
roku przez Sergiusza Bolszakowa pod redakcj A. Uspienskiego.
W tym podlinniku czytamy, e zosta on wydany aby zaznajomi
osoby interesujce si sztuk z samymi wzorami ikon, ale rwnie
zadowoli ikonografw, ktrzy szczeglnie czsto domagaj si ikonopisnych podlinnikw60. W podlinniku Bolszakowa oprcz rysunkw zaczerpnitych w wikszoci ze stroganowskiego podlinnika,
tyle e bardziej schematycznych, w pierwszej czci umieszczono opisy wszystkich witych ze wskazaniami jak pisa ikon danego witego.
Innym bardzo znanym podlinnikiem jest tzw. Sijski ikonopisnyj
podlinnik, autorem ktrego jest Nikodem, mnich a nastpnie przeoony Antoniewo-Sijskiego monasteru. Ten podlinnik pochodzi
z drugiej poowy XVII wieku i zawiera oprcz 500 wzorw ikon traktat o technice pisania ikon61. Sijskij podlinnik ukazuje oglny charakter rosyjskiej ikonografii XVII wieku. Dzieo Nikodema Sijskiego
charakteryzuje si szczegowoci przedstawie, autorskimi komentarzami, krytycznym stosunkiem do przedstawianego przedmiotu
i odwoaniami do innych ikonografw.
Wszystkie podlinniki rosyjskie swoimi pocztkami sigaj kanonu bizantyjskiego, ktry okreli zarwno tematyk przedstawie,
sposb pisania ikon jak rwnie sposb rozmieszczenia ikon w przestrzeni sakralnej wityni. Uwaam, e kiedy mwimy o adaptacji
kanonu bizantyjskiego na Rusi musimy mocno podkreli jego zna-

, , zob.
( XVI XVII ), Moskwa 1869.
60 . .. . . , Moskwa 1998, s. 3.
61 Zob. , http://siya.aonb.ru/index.php?num=781
dostp: 30.05.2011.

34

30_Elpis_2011.indd 34

2011-11-28 18:56:47

czenie nie tylko jako wewntrznej zasady czynicej efekt pracy ikonografa przynalecym do tradycji Kocioa prawosawnego. Kanon
ikonograficzny by rwnie zasad dyscyplinujc ikonografw, sta
na stray tradycji i duchowoci Prawosawia i by skarbnic ywej pamici Kocioa.
Adaptacja kanonu bizantyjskiego w Polsce

Na terenach Rzeczypospolitej stykay si ze sob dwie kultury,

dwie tradycje chrzecijaskie wschodnia i zachodnia. Musiao do
doprowadzi do wzajemnego przenikania elementw sztuki sakralnej
w prawosawiu i rzymskim katolicyzmie. Zachodnie wpywy przejawiay si w sposb najbardziej dostrzegalny w architekturze oraz
osiemnasto- i dziewitnastowiecznej sztuce ikonograficznej. Wpywy gotyku s widoczne w architekturze cerkwi na Litwie i Ukrainie.
Jeszcze wikszy wpyw wywar renesans i barok, ktrych elementy
moemy dostrzec w cerkwiach na terenie Rosji.
Dziedzictwo bizantyjskie z kolei zwizane jest nie z architektur, ale z ikonografi. Zachowane freski, ktre czsto si okrela bizantysko-ruskimi zwizane s z fundacjami krlewskimi pierwszych
Jagiellonw: Wadysawa II i Kazimierza Jagielloczyka, ktrzy do
wykonania malowide w najwaniejszych kocioach Polski zapraszali malarzy z Rusi i Serbii. Do zachowanych malowide fundacji
Wadysawa Jagiey naley freski w prezbiterium kolegiaty w Wilicy
z okoo 1400 roku, w kaplicy w. Trjcy w Lublinie i ostatnio odrestaurowane freski w katedrze sandomierskiej.
W lubelskiej kaplicy freskami pokryte s prawie wszystkie ciany i sklepienia62. Powstay one ukoczone 10 sierpnia 1418 r., o czym
wiadczy napis fundacyjny. Freski zostay wykonane przez zesp
kilku malarzy. Uwaa si e gwnym ikonografem by mistrz An62 Na temat freskw w kaplicy w. Trjcy w Lublinie zob. A. Rycka-Bryzek, Freski

bizantysko-ruskie fundacji Jagiey w kaplicy Zamku Lubelskiego, Lublin 2000;

J. Koziarska-Kowalik, Kaplica zamkowa w Lublinie, Lublin 1997.

35

30_Elpis_2011.indd 35

2011-11-28 18:56:47

drzej, ktrego imi widnieje w napisie fundacyjnym, autor wikszoci

scen zwizanych z cyklem wit i Mk Pask. Wymienia si rwnie dwch innych autorw Cyryla i Juszko, ktrych imiona zostay
odczytane podczas prac konserwatorskich w 1979 r. przez Krystyn
Durakiewicz i Mari Milewsk63. Pomimo, e przestrze kaplicy lubelskiej rni si od przestrzeni wityni bizantyskiej (brak kopuy,
centralne umiejscowienie filara w nawie) to wierno bizantyskiemu kanonowi ikonograficznemu i program ikonograficzny zostay
zachowane.
Wierno kanonowi ikonograficznemu i tradycji wschodniego
malarstwa sakralnego widoczna jest rwnie w ikonografii bazyliki
katedralnej w Sandomierzu. Sandomierskie freski zostay wykonane
okoo 1421 r. przez warsztat ruski mistrza Hayla z Przemyla.
Z fundacji Kazimierza Jagielloczyka w drugiej poowie XV w.
powstay freski w kaplicy w. Krzya, zwanej Jagiellosk, na Wawelu. XV-wieczne polichromie fundacji Jagiellonw s unikatowymi,
stanowi wiadectwo unii wschodniej ikonografii z architektur i liturgi obrzdku rzymsko-katolickiego.
Szczeglnym przykadem adaptacji kanonu bizantyjskiego
w Polsce jest monaster Zwiastowania w Supralu. Freski w katolikonie monasteru wykonano w technice wapienno-temperowej w okresie, gdy przeoonym klasztoru by archimandryta Sergiusz Kimbar
(15321557). Powszechnie przyjmuje si, e ich twrc by odnotowany w Kronice awry Supraskiej, Serbin Nektarij Malar. Jak zauwaa Aleksander Siemaszko freski supraskie harmonijnie poczone
z pnogotyck architektur byy znakomitym przykadem oddziaywania dwch rnych tradycji artystycznych na ich pograniczu64.
Autorzy freskw w Supralu, w odrnieniu od ikonografw z okresu

63 Zob. http://www.tnn.pl/Freski_w_Kaplicy_Sw._Trojcy,237.html dostp: 10.09.2011.

64 A. Siemaszko, Malowida cienne cerkwi Zwiastowania w Supralu. Rekonstruk-

cja programu ikonograficznego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloskiego

MCLXXIII. Prace z Historii Sztuki 1995, z. 21, s. 13.

36

30_Elpis_2011.indd 36

2011-11-28 18:56:47

Jagiellonw mieli przestrze i ukad wityni zbliony do cerkwi bizantyjskich i ponadto nie musieli jej przystosowywa do architektury
i teologii zachodniej oraz jej wymogw65. Ukad ikonograficzny w Supralu nie odbiega od kanonu wypracowanego w Bizancjum.
* * *

Kanon ikonograficzny uksztatowa si w Kociele prawosawnym po sporach teologicznych wok ikony i przekazuje wschodni
chrzecijask wizj wiata, czowieka i prawd o zbawieniu. Stoi on
zarwno na stray formy jak i treci ikony. Nie mona postrzega kanonu tylko jako zewntrznej zasady nakazujcej, czy te narzucajcej
kopiowanie przyjtych wzorcw. Kanon to przede wszystkim zasada
wewntrzna stojca na stray ortodoksji i przynaley do dobrze pojmowanej tradycji Kocioa prawosawnego. Dlatego te nie moemy
mwi o ikonograficznych kanonach narodowych. Jest jeden kanon
ikonograficzny, ktry uksztatowa si w Kociele prawosawnym
i dlatego mwic o adaptacji kanonu w krajach sowiaskich podkrelamy, e wszyscy czerpiemy z jednej ywej skarbnicy Kocioa prawosawnego.

65 O przystosowaniu bizantyjskiego kanonu ikonograficznego do architektury zachod-

niej zob. A. Rycka-Bryzek, Bizantysko-ruskie malowida cienne w kolegiacie wilickiej, Folia Historiae Artium 1965, t. 2, s. 47-82; Bizantysko-ruskie malowida
cienne w kaplicy witokrzyskiej na Wawelu, Studia do Dziejw Wawelu 1968, t. 3,
s. 175-293; Freski bizantysko-ruskie fundacji Jagiey w kaplicy Zamku Lubelskiego,
Lublin 2000.

37

30_Elpis_2011.indd 37

2011-11-28 18:56:47

: , , , ,

. , ,
, . , ,
, XIXII .
.

, .
,
.

38

30_Elpis_2011.indd 38

2011-11-28 18:56:47