W okresie panowania Wadysawa Hermana oraz Bolesawa Krzywoustego, Mazowsze

zaliczao si do najbogatszych dzielnic, jednak w wyniku najazdw Prusw, Jawingw i

Litwinw zostao w duym stopniu spustoszone. W celu powstrzymania atakw Konrad I
Mazowiecki stworzy sie grodw obronnych oraz zorganizowa Zakon Braci Dobrzyskich.
Doprowadzi take do utworzenia oddziaw zbrojnych pod dowdztwem wojewodw,
jednak wszystkie te rodki okazyway si niewystarczajce, w zwizku z czym w 1226 roku
Konrad Mazowiecki podj decyzj o sprowadzeniu do Polski zakonu krzyackiego.
Pod koniec XII wieku zakon krzyacki by jednym z potniejszych (pod wzgldem
ekonomicznym i politycznym) zakonw powstaych w Palestynie, jednak zakonnicy
wiedzieli, e posiadoci znajdujce si na terenach podbitych w czasie krucjat nie s trwae.
Szans okazao si spotkanie z jednym z organizatorw V wyprawy krzyowej krlem
Wgier Andrzejem II Arpadowiczem, ktry potrzebowa w tym czasie wsparcia przeciwko
najedajcym Siedmiogrd Poowcw. Krzyacy przenieli si zatem na teren
Siedmiogrodu, jednak Andrzej II zorientowa si, i d oni do budowy wasnego pastwa,
ktre mogoby sta si nowym zagroeniem dla Wgier. W zwizku z tym, w 1225 roku
zgromadzi siy i doprowadzi do wypdzenia Krzyakw z zajmowanych przez nich terenw.
Dla zakonu znw zaistniao zagroenie powrotu do poprzedniej sytuacji, lecz pojawia si
nowa szansa zaproszenie ze strony Konrada I Mazowieckiego do osiedlenia si i walki z
pogaskimi Prusami
W 1226 r. ksi mazowiecki Konrad rozpocz rozmowy z zakonnikami, przyznajc im w
konsekwencji w 1228 r. w dzieraw ziemi chemisk, jednake przy zachowaniu caoci
swoich prerogatyw ksicych. W 1230 r. niewielki oddzia krzyacki osiedli si koo
Torunia. Z ziemi chemiskiej zakon mia dogodn baz do rozpoczcia walk z plemionami
Prusw, ktre zagraay pnocnym rubieom Mazowsza. Sytuacja ksztatowaa si dla
Krzyakw pomylnie, gdy w 1231 roku dosta si do niewoli pruskiej biskup Chrystian,
ktry nie stosowa w swych misjach chrystianizacyjnych przemocy, lecz prbowa pokojowo
nawraca plemiona pruskie. W 1234 r. doszo do pierwszego wystpienia Krzyakw
przeciwko Konradowi, gdy zaproszony przez nich margrabia Mini - Henryk - napad na
stolic ksistwa mazowieckiego, Pock, i spali tamtejsz katedr.
Krzyacy na podstawie sfaszowanego wczeniej dokumentu Konrada, tzw. Falsyfikatu
Kruszwickiego z 1230 roku (jakoby nadajcego im ziemi chemisk w wieczyste
posiadanie), uzyskali 3 sierpnia 1234 r. bull papiea Grzegorza IX Pietati proximum,
uznajc peni wadzy Krzyakw w ziemi chemiskiej i nowych zdobyczach pruskich.
Dodatkowo na skutek stara Krzyakw cesarz Fryderyk II wyda im w 1235 roku tzw. "Zot
Bull" z Rimini (antydatowan na 1226 r.), ktra potwierdzaa nadanie Krzyakom ziemi
chemiskiej, jednak nie jako lennikom Konrada Mazowieckiego, ale jako suwerennym
wacicielom dzielnicy. Okoo roku 1235 wikszo spord Braci Dobrzyskich przyczya
si do Krzyakw, co sprawio, e uzyskali oni swego rodzaju monopol na walk z
niewiernymi i objli nadan im wczeniej przez Konrada ziemi dobrzysk, co wywoao
kolejny konflikt z Konradem.
Nastpne lata to pasmo sukcesw w podbijaniu terenw pruskich. W 1254 roku zdobyto
osad Tuwangste, ktr na cze dowodzcego wypraw krla czeskiego Przemysa Ottokara
II nazwano Krlewcem. Skutkiem rejz - oprcz zdobycia nowych terenw - bya niemal
cakowita zagada plemienia Jawingw oraz Prusw: przetrway jedynie elity, ktre
spolonizoway si lub zgermanizoway w pniejszych wiekach.

Utrata Pomorza Gdaskiego

W XIII wieku zbrojne konflikty polsko-krzyackie nie wystpoway, lecz wiek XIV przynis
kolosaln zmian w stosunkach midzy obydwoma pastwami. Bdcy krlem Polski
Wacaw II Czeski zawar z Brandenburczykami umow, na mocy ktrej mia odda Pomorze
Gdaskie w zamian za Now Marchi. Ostatecznie do zamiany nie doszo z powodu mierci
polskiego wadcy, jednak w 1308 Brandenburgia postanowia skorzysta ze saboci pastwa
Wadysawa okietka i zaja Pomorze. Ksi zmuszony zosta zwrci si o pomoc do
Krzyakw, ktrzy wypdzili najedcw. Za swoj pomoc zadali jednak wysokiej zapaty,
przewyszajcej warto zajtej ziemi. Wobec odmowy zapaty przez Wadysawa zagarnli
oni cae Pomorze Gdaskie w 1309, a zaog Gdaska wymordowali. Osabiona w tym czasie
Polska, rozbita wci na dzielnice, nie bya w stanie natychmiast przeciwstawi si agresji, co
spowodowao utrat tych ziem na dugie lata.

Wadysaw I okietek
W 1320 roku Polska zjednoczya si, a Wadysaw I okietek zosta jej krlem. Kraj ten nadal
by jednak zbyt saby, aby podj si kolejnej walki. Nowy krl podda mimo to zakon
krzyacki pod sd papieski w Inowrocawiu. Wyrok z 1321 roku nakaza Krzyakom zwrot
Pomorza Gdaskiego Polsce. Zakon, mimo polskich akcji dyplomatycznych i orzecze sdw
papieskich, nie zamierza zwrci tych ziem.
W 1330 roku Krzyacy najechali Radziejw, Bydgoszcz i Nako. W odwecie okietek, przy
wsparciu wojsk wgierskich i litewskich z Giedyminem, wtargn do ziemi chemiskiej i
spldrowa okolice Golubia, Kowalewa, Radzynia, zdoby zamek w Wbrzenie i podczas
oblegania zamku w Lipienku 18 padziernika 1330 zawar siedmiomiesiczny rozejm.
W 1331 roku doszo do zawarcia bardzo gronego dla Polski sojuszu Jana Luksemburskiego z
Krzyakami. wieo odrodzonemu pastwu polskiemu grozia utrata suwerennoci, jednak
dziki nadmiernym ambicjom sojusznikw ich porozumienie nie przetrwao. Stao si tak,
gdy krl Czech zamiast do Kalisza ruszy na Pozna, ktry mia si znale w zasigu
wpyww krzyackich. Nie udao mu si go zdoby, wobec czego rozpocz odwrt.

Bitwa pod Powcami

Osobny artyku: Bitwa pod Powcami.
Tymczasem Krzyacy, ktrzy najechali kraj od pnocy, uchodzili z uprowadzon ludnoci.
Wadysaw okietek postanowi zaatakowa cz ich si. 27 wrzenia 1331 roku doszo do

starcia pod Powcami na Kujawach. Bitwa nie zostaa jednoznacznie rozstrzygnita, lecz to
strona polska zrealizowaa swj cel kampania Krzyakw na ziemiach polskich zostaa
przerwana.
Jednak ju 9 kwietnia 1332 roku zakon krzyacki ponownie napad na Polsk, zagarniajc
Kujawy i ziemi dobrzysk. Reakcja ze strony sdziwego krla ju nie nastpia - zmar on 2
marca 1333 roku w wieku 73 lat.

Pocztek panowania Kazimierza Wielkiego

Kazimierz III Wielki
Akt przeduenia zawieszenia broni pomidzy Krlestwem Polskim a zakonem krzyackim z
30 kwietnia 1334 roku
25 kwietnia 1333 na tronie polskim zasiad syn poprzedniego krla Kazimierz III Wielki.
Okaza si on osob niezwykle sprawnie poruszajc si w wiecie dyplomacji. W 1335
doprowadzi do I Zjazdu Wyszehradzkiego, na ktrym za cen 20 tysicy groszy praskich
oraz uznanie zwierzchnoci Jana Luksemburskiego nad lskiem krl Czech zrzek si
wszelkich praw do korony polskiej. Oznaczao to ostateczne przekrelenie sojuszu czeskokrzyackiego. Ponadto usiowano rozstrzygn spraw utraconych przez Polsk ziem, lecz
rezultaty nie zadowalay krla polskiego, w zwizku z czym zdecydowa si on na poddanie
zakonu pod sd papieski. Wyrok z 16 wrzenia 1339 nakaza zwrot Kujaw, ziemi
dobrzyskiej i Pomorza Gdaskiego. By to ju drugi wygrany przez stron polsk proces, ale
Krzyacy ponownie nie zgodzili si na oddanie zagrabionych ziem.
Tymczasem zmar ksi Rusi Halickiej Bolesaw Jerzy II, ktry przed mierci uczyni
swym sukcesorem Kazimierza Wielkiego, co oznaczao nowe wyzwanie dla polskiej polityki
zagranicznej. Kazimierz Wielki musia dokona wyboru, gdy Polska nie bya wwczas na
tyle silna, by podj si walki na dwch frontach.

Pokj w Kaliszu
Osobny artyku: Pokj kaliski 1343.
Kazimierz Wielki uzna, e wiksz szans dla Korony Krlestwa Polskiego byoby
uzyskanie terenw Ksistwa Ruskiego, w zwizku z czym spr z pastwem zakonu
krzyackiego naleao zaagodzi. W tych warunkach doszo w roku 1343 do zawarcia pokoju
w Kaliszu, dziki ktremu zapewniony zosta rozejm, a Polska odzyskaa Kujawy i ziemi
dobrzysk. Ponadto Kazimierz Wielki zachowa tytu wadcy Pomorza Gdaskiego, co w
przyszoci mogoby stanowi podstaw do ewentualnych roszcze ze strony polskiej.

Wielka wojna z zakonem krzyackim

Osobny artyku: Wielka wojna.

Bitwa pod Grunwaldem Jana Matejki

Tymczasem na mudzi wybucho antykrzyackie powstanie, co stao si bezporedni
przyczyn wybuchu wojny, w ktrej stronami byy z jednej strony Polska z Litw wspierane
przez siy ruskie i tatarskie, z drugiej za zakon krzyacki i ochotnicy z zachodnich pastw
europejskich.
Wojn rozpoczo zajcie ziemi dobrzyskiej przez Krzyakw, po ktrym czasowo
zaprzestano dziaa wojennych i zawarto rozejm do lata 1410 roku. Zima staa si dla obu
stron okresem przygotowa do walnej rozprawy. W tym czasie usiowano take doprowadzi
do arbitrau ze strony Wacawa Luksemburczyka, lecz wszelkie wysiki uzyskania
porozumienia spezy na niczym.
Krzyacy skoncentrowali swe siy pod wieciem, natomiast wojska polsko-litewsko-ruskie
spotkay si pod Czerwiskiem, gdzie zmontowano most pontonowy, po ktrym przeprawiy
si na drug stron Wisy i ruszyy na Malbork. Ich drog zastpiy siy zakonne i 15 lipca
1410 roku doszo do decydujcej bitwy pod Grunwaldem. Nastpia niespotykana wczeniej
klska militarna wojsk krzyackich. Siy polskie ruszyy na Malbork, lecz nie udao si
zdoby zamku i odstpiono od oblenia. Tymczasem ze strony Nowej Marchii doszo do
kontrnatarcia, lecz zostao ono powstrzymane w bitwie pod Koronowem. Take Zygmunt
Luksemburski wysa swe wojska do Polski, lecz zatrzymano je w bitwie pod Bardiowem.

I pokj toruski

Wadysaw II Jagieo
Osobny artyku: I pokj toruski.
W tych warunkach 1 lutego 1411 roku doszo w Toruniu do podpisania traktatu pokojowego
midzy Polsk i Litw a pastwem zakonu krzyackiego, znanego jako I pokj toruski. Na
mocy porozumienia Polsce zwrcono utracon na pocztku dziaa wojennych ziemi
dobrzysk, za Mazowsze odzyskao Zawkrze. Litwa natomiast odzyskaa mud, jednak

tylko do czasu mierci Jagiey i Witolda. Ponadto Krzyacy zobowizali si do

niedyskryminowania swoich poddanych, ktrzy w czasie wojny uznali panowanie krla
polskiego. Z zobowizania tego jednak si nie wywizali, skazujc na mier np. magistrat
Gdaska.

Wojna trzynastoletnia

Kazimierz IV Jagielloczyk
Osobny artyku: Wojna trzynastoletnia.
4 lutego 1454 roku na terenach pruskich wybucho antykrzyackie powstanie. Zwizek Pruski
zwrci si do Kazimierza Jagielloczyka z prob o wsparcie Zwizku w konflikcie. 6 marca
tego samego roku krl Polski dokona aktu inkorporacji Prus do Polski, co zaakceptoway
wszystkie miasta z wyjtkiem Malborka, Chojnic i Sztumu. Zdarzenie to jest przyjmowane za
pocztek wojny trzynastoletniej. Krzyacy rozpoczli pacyfikacj buntu, co spowodowao
decyzj o wyprawie polskiej na ziemie pruskie. Pospolite ruszenie polskie doznao jednak
poraki w bitwie pod Chojnicami. Klska ta spowodowaa swego rodzaju przeom, gdy
strona polska zmuszona zostaa do przejcia na wojska zacine, gwnie piechot i artyleri.
Byo to moliwe dziki wsparciu finansowemu miast pruskich, ktre pokryy ok. 2/5 kosztw
prowadzenia dziaa wojennych. Oddziay te pod wodz Piotra Dunina zwyciyy
Krzyakw m.in. w jednej z kluczowych walk bitwie pod wiecinem. Wczeniejsze
zwycistwo floty kaperskiej pod Bornholmem oraz wygrana w roku 1463 bitwa na Zalewie
Wilanym dodatkowo przesdziy o klsce militarnej zakonu krzyackiego. W roku 1464
strony konfliktu przystpiy do rokowa pokojowych. Jak miao si niebawem okaza, wojna
trzynastoletnia w przeciwiestwie do wielkiej wojny przyniosa Polsce wymierne korzyci
polityczne i terytorialne po 158 latach Korona Krlestwa Polskiego odzyskaa Pomorze
Gdaskie.

II pokj toruski
Osobny artyku: II pokj toruski.
19 padziernika 1466 roku w Toruniu podpisano ukad pokojowy, znany jako II pokj
toruski. Uwzgldniono w nim tendencje, ktre uwidoczniy si w spoeczestwie yjcym na
dotychczasowych terenach pastwa zakonu krzyackiego wyrane cienie Pomorza
Gdaskiego ku Polsce oraz dystans, jaki wobec niej zachowali mieszkacy terenw zwanych
Prusami Dolnymi z Krlewcem na czele. Postanowienia traktatu pokojowego byy
nastpujce:

Pomorze Gdaskie powrcio do Polski, zachowujc pewn autonomi i liczne

przywileje
Polska odzyskaa ziemi chemisk i ziemi michaowsk
Polska uzyskaa cz Powila z Malborkiem i Elblgiem
utworzono dominium warmiskie, ktre wraz z pozostaymi ziemiami przyczonymi
do Polski stanowi miao now prowincj Prusy Krlewskie
uszczuplone pastwo zakonu krzyackiego ze stolic w Krlewcu stao si odtd
polskim lennem[2], ktrego kolejni przywdcy[3] zobowizani byli odtd skada hod
wadcy polskiemu.

Denia Prus Zakonnych do uniezalenienia si od Polski

Od pocztku panowania nowego wielkiego mistrza trway polsko-krzyackie negocjacje w
sprawie zoenia hodu. Tymczasem w 1512 roku Wasyl III rozpocz akcj zbrojn przeciw
Polsce, co doprowadzio do rozptania si wojny polsko-rosyjskiej. Albrecht Hohenzollern
zobowizany by przyj z pomoc swemu zwierzchnikowi, krlowi polskiemu, czego si nie
podj. Uznano to za feloni, co dao Polsce casus belli. Jednak sytuacja Zygmunta Starego
komplikowaa si ze wzgldu na zawarcie 1514 roku moskiewsko-niemieckiego sojuszu
zaczepno-obronnego. W tej sytuacji spraw postanowiono rozwiza na drodze
dyplomatycznej i w czasie zjazdu wiedeskiego w 1515 roku Maksymilian I przyrzek zerwa
stosunki z Albrechtem i Wasylem III. Uzna on stan prawny Prus Zakonnych z 1467 roku, a
kwesti warunkw zoenia hodu zawieszono na 5 lat.

Wojna polsko-krzyacka 1519-1521

Osobny artyku: Wojna polsko-krzyacka 1519-1521.
W tej sytuacji strona polska miaa pewno, e zakon krzyacki nie moe liczy na otwarte
wsparcie ze strony Rzeszy. Tymczasem Albrecht wystpi wobec Polski z daniem
przyczenia do swego pastwa Prus Krlewskich z Warmi. Rozwizania mona si byo
spodziewa ju tylko w roku 1519 wraz z wyganiciem 5-letniego rozejmu. W Polsce, na
sejmie walnym w Toruniu, podjto decyzj o rozprawieniu si z zakonem drog zbrojn w
trybie natychmiastowym. Wzmocniono zaogi miast pomorskich, a armi skierowano przez
Pomezani wprost na Krlewiec. Jednak niebawem zakon krzyacki wyprowadzi
kontruderzenie oraz otrzyma wsparcie landsknechtw z Rzeszy, co przeduyo walki. W
roku 1521 w obliczu zagroenia Europy najazdem tureckim podpisano w Toruniu rozejm na
cztery lata. Traktat by trzecim z kolei traktatem pokojowym podpisanym z Krzyakami w
Toruniu.

Hod pruski
Osobny artyku: Hod pruski.

Hod pruski Jana Matejki

W czasie trwania rozejmu Albrecht Hohenzollern uwiadomi sobie, w jakiej znalaz si
sytuacji. Nie mg ju liczy na adne wsparcie z Rzeszy i dalsze prowadzenie wojny z
Polsk oznaczaoby dla niego katastrof. W tej sytuacji postanowi ugi si pod daniami i
zoy hod lenny Zygmuntowi Staremu. Jednak zrobi to ju jako wadca wiecki, gdy w
1525 roku za namow Lutra zmieni wyznanie na luteranizm i dokona sekularyzacji pastwa.
Odtd Prusy Zakonne stay si Prusami Ksicymi. 8 kwietnia 1525 podpisano traktat
krakowski, a dwa dni pniej Albrecht zoy hod Zygmuntowi Staremu. Tym samym
otrzyma Prusy Zakonne jako lenno dziedziczne, majce pozosta w dynastii
Hohenzollernw, z zastrzeeniem jednak, e lennik nie mg by jednoczenie wadc
Brandenburgii, rwnie bdcej wwczas w posiadaniu tej dynastii. Hod pruski by poniekd
ostatecznym zakoczeniem trwajcych od pocztku XIII wieku sporw polsko-krzyackich,
cho, jak pokazaa przyszo, nie rozwiza bynajmniej problemu zagroenia Polski ze strony
Prus.