Ewa Wolnicz-Pawowska

Wydzia Lingwistyki Stosowanej

Uniwersytet Warszawski
DOI: 10.14746/psj.2014.XXVII.17

Nazwy wasne w przekadzie. Zarys problematyki

Do niedawna mona si byo spotka z twierdzeniem, e cech konstytutywn nazw wasnych jest ich nieprzetumaczalno1, zatem tytu artykuu zawieraby sprzeczno: nazwy wasne nie podlegaj przekadowi. W dyskusji na
ten temat wskazywano, e nie jest to cecha immanentna, ale zalena od miejsca,
czasu i kategorii nazw, wane s take uwarunkowania kulturowe. W pewnych
okresach tendencja do przekadania nazw bywa silniejsza, kiedy indziej sabnie
na rzecz uycia form oryginalnych. Jedne nazwy s tumaczone atwo i powszechnie (np. Organizacja Narodw Zjednoczonych), inne si tylko powierzchownie adaptuje do danego systemu jzykowego. Wreszcie na pewnych obszarach zabiegi translacyjne w odniesieniu do nazw wasnych wystpuj masowo
(np. na obszarach wielojzycznych), na innych nie. Wedug W. Lubasia nieporozumienia w odniesieniu do kwestii przekadu nazw wasnych wynikay
w przeszoci ze zbyt szerokiego rozumienia pojcia znaczenie; przypadki
czstego tumaczenia nazw wasnych da si natomiast objani na gruncie
skadni za pomoc pojcia referencji, wyznaczonych i niewyznaczonych
grup imiennych2.
Rozrnienie znaczenia i referencji jest obecnie powszechnie akceptowane w teorii onomastycznej3, natomiast niewiele uwagi powica si konkret1
Przykadowo: W. Maczak, Onomastyka a strukturalizm, w: Z problemw jzykoznawstwa
oglnego, Wrocaw 1970, s. 250254.
2
W. Luba, Referencjalne i niereferencjalne aspekty transpozycji sowiaskich nazw wasnych,
w: Z polskich studiw slawistycznych, Seria 8, Jzykoznawstwo, Warszawa, 1992, s. 139145.
3
Por. np. Polskie nazwy wasne. Encyklopedia, red. E. Rzetelska-Feleszko, Warszawa
Krakw 1998; Sowiaska onomastyka. Encyklopedia, t. I, red. E. Rzetelska-Feleszko
i A. Cielikowa, WarszawaKrakw 2002.

202

Ewa Wolnicz-Pawowska

nym studiom nad przekadalnoci onimw, mechanizmom i rodzajom transpozycji i adaptacji. Jeli ju powstaj tego typu prace, to dotycz one nazewnictwa
literackiego4. Jeszcze inne ujcia metodologiczne prezentuj badacze historii jzyka, socjolingwici itp. Ciekawe zatem wydaje si spojrzenie od strony translacji, jej zakresu i technik przekadowych.
Przecitny Woch jest zdumiony polsk nazw swojego kraju, dziwi si te,
e mieszka w miecie o nieznanej sobie nazwie Rzym. Take czeskie nazwy
woskich miast mog wprawi Wocha w zakopotanie (np. m lub Bentky
Wenecja)5. Niemiec nie zgadnie, e o nim mowa (tzn. e jest Niemcem), nie
sysza te zapewne o niemieckich miastach Monachium (czeskie Mnichov),
Akwizgran lub Ratyzbona. Walijczyk i Szkot niewtpliwie si obrusz, kiedy
Polak powie, e przybyli z Anglii. Takich przykadw s tysice, dotycz te
wszystkich jzykw. Dla Wgrw nadal jestemy Ldzianami (por. wg. lengyel polski), chocia pami o tym polskim plemieniu z poudniowo-wschodniej
czci naszego kraju ywa jest chyba tylko wrd historykw redniowiecza.
Przykady dotycz nie tylko nazw geograficznych i etnicznych. Pamitam, e
jako dziecko dziwiam si, co to za imi Bedich, kiedy nadawano w radio koncerty Smetany; waciwie dopiero na studiach bohemistycznych dotaro do
mnie, e znakomity czeski kompozytor nosi takie samo imi, jak Chopin, tzn.
Fryderyk. Ale i pniej, ju jako praktykujcej onomastce, zdarzay mi si takie
zadziwienia, np. nie mogam kiedy znale hase Jzef i Teodor w jednym ze
sownikw imion, bo zamieszczono je pod Oep i Czader, gdy tak brzmiay
one w redniowiecznej polszczynie.
Powysze przykady ilustruj tylko niektre ze sposobw oswajania obcych
nazw, w szczeglnoci nazw wasnych. Wspczenie je dziedziczymy, czasem uywamy nadal, a czasem odrzucamy, zastpujc innymi formami.

Specyfika nazw wasnych

Fakt, e nazw wasnych niemal w kadym jzyku jest wielokrotnie wicej
ni pospolitych, z trudem przebija si do wiadomoci lingwistw6. Przecitny
duy sownik jzyka polskiego zawierajcy nazwy pospolite liczy okoo 200tysicy hase, a dla porwnania wspczesnych nazwisk jest dzi w Polsce dwa
Por. Onomastyka literacka, red. M. Biolik, Olsztyn 1993; A. Cielikowa, Jak ocali
w tumaczeniu nazwy wasne?, w: Midzy oryginaem a przekadem, t. II: Przekad, jego tworzenie si i wpyw, red. M. Filipowicz-Rudek i J. Konieczna-Twardzikowa, Krakw 1996, s. 311320;
M. Perek, Literacki przekad nazw wasnych, Onomastica XLII, 1997, s. 215237.
5
J. Siatkowski, Obce nazwy geograficzne w jzyku czeskim i polskim, Warszawa 2006.
6
Por. B. Walczak, Dzieje jzyka a nazwy wasne, w: Nazwy wasne w jzyku, kulturze i komunikacji spoecznej, red. R. Mrzek, Katowice 2004, s. 2945; A. Cielikowa, Nazwy wasne we
wspczesnym jzyku polskim, w: Polszczyzna 2000, red. W. Pisarek, Krakw 1999, s. 97114.
4

Nazwy wasne w przekadzie. Zarys problematyki

203

razy wicej. Dodajmy do tego imiona, wszelkiego rodzaju nazwy geograficzne

i kosmiczne, nazwy firm, organizacji spoecznych, ksiek, czasopism, programw telewizyjnych, rnego typu produktw spoywczych, motoryzacyjnych,
kosmetycznych i innych. Fascynujca i swoista osobliwo rodzaju ludzkiego
zdolno do kreowania wiatw wymylonych niepomiernie ten zasb pomnaa. Nowe, nieznane wczeniej nazwy wasne atakuj nas nieprzerwanie
przez cae ycie. Do mierci musimy si uczy nazwisk poznawanych ludzi,
nazw miejscowoci, np. pyncych z wiadomoci ze wiata, nie mwic ju
o coraz to nowych nazwach rnych produktw.
Chocia rozrnienie nazw wasnych i pospolitych siga staroytnoci, to
nadal nie dopracowalimy si oglnie przyjtej definicji, co to jest nomen proprium. Tu wspomn o trzech cechach nazw wasnych, ktre naley wzi pod
uwag przy ich definiowaniu.
1. Nazwy wasne w przeciwiestwie do nazw pospolitych w konkretnym akcie komunikacji jzykowej maj zawsze tylko jeden denominat, czyli s
nazwami jednostkowymi (logicy mwi o referencji jednostkowej). Wyrniaj
one obiekt jako pewne indywiduum, a realizuj si przez jednostkowe akty
nominacyjne.
2. Nazwy wasne nie maj znaczenia sownikowego (jak nazwy pospolite),
jednak czsto nie s take tylko pustymi dwikami. Poznanie realnego sensu
nazwy wasnej zaley od znajomoci danej spoecznej sytuacji onimicznej.
Jeli ju mwi o znaczeniu nazwy wasnej, to mona potencjalnie wyrni
trzy typy znacze:
onimiczne (kategorialne);
etymologiczne (nie zawsze uwiadamiane przez uytkownikw);
metaforyczne, wyrane w nazwach wasnych wystpujcych w roli
symboli7.
3. Proprialno jest cech stopniowaln. Pewne nazwy wasne s bardziej
typowe, a inne mniej. Za najbardziej prototypowe nazwy wasne mona uzna
imiona ludzi oraz takie nazwy geograficzne, jak nazwy miejscowoci, rzek czy
gr8. S to zarazem nazwy wystpujce powszechnie w znanych nam jzykach
i to od najstarszych powiadcze. Jest to zrozumiae w wietle ich funkcji indywidualizujcej. atwo sobie wyobrazi, e w spoeczestwach pierwotnych dla
zachowania podstawowej wartoci, jak jest ycie i jego podtrzymanie, istotne
byo wyrnianie poszczeglnych czonkw wsplnoty (gwnie osb dorosych) oraz miejsc, takich jak woda zdatna do picia czy widoczne z daleka
punkty orientacyjne w przestrzeni.

7
S. Gajda, Nazwy wasne, w: Nazwy wasne w jzyku, kulturze i komunikacji spoecznej, red.
R. Mrzek, Katowice 2004, s. 24.
8
Z. Kaleta, Teoria nazw wasnych, w: Polskie nazwy wasne. Encyklopedia, jw.

204

Ewa Wolnicz-Pawowska

Tak wic antroponimy (indywidualne nazwy ludzi) i toponimy (indywidualne nazwy obiektw geograficznych) s najbardziej typowymi okazami nazw
wasnych. Z czasem wytworzya si cakiem nowa kategoria obiektw, ktre
wyrniano na zasadzie referencji: to wytwory ludzkich rk i umysw, takie jak
przykadowo organizacje i instytucje spoeczne, ksiki i utwory muzyczne, rne produkty, restauracje i sklepy itp. Nazwy takich obiektw okrelono w onomastyce pocztkowo jako chrematonimy i uznano za fenomen wspczesnego
ycia, ze wzgldu na lawinowo rosnc liczb przykadw9. Dzi coraz czciej
o takich nazwach wasnych, jak tytuy ksiek, filmw, czasopism, nazwy organizacji, wydarze historycznych itp. mwi si jako o ideonimach, odrbnej kategorii nazewniczej. Chrematonimy i ideonimy s mniej prototypowymi nazwami wasnymi i w dalszej czci artykuu bd si nimi zajmowa tylko
okazjonalnie.
Wrd wymienionych wyej cech definicyjnych propriw nie ma pisowni,
w jzyku mwionym bowiem nazwy wasne niczym si nie wyrniaj: nie ma
specjalnych cech fonetycznych, ktre by sygnalizoway, e idzie wanie o t
sfer leksyki, a nie o nazwy pospolite. Jeli powiem na gos: Widziaam lisa
(Lisa), to mona to rozumie dwojako: e widziaam zwierz lub osob o takim
nazwisku. W podobnych homofonicznych przypadkach tylko sytuacja lub kontekst wskazuj, o czym mowa. Rnica jest dopiero w pimie, bo nazwy
wasne przynajmniej w systemach pism alfabetycznych wyrnia pisownia wielk liter. Diachronicznie nie jest to dobry element definicyjny, bo pojawia si dopiero z chwil wynalezienia pisma alfabetycznego, a i to takiego, ktry
operuje dwoma zestawami liter: wielkich i maych.

Chronologia i charakter przyswajania nazw obcych

Tematem artykuu jest zwiza historia zmaga naszych przodkw, zwykych ludzi, z nazwami obcymi. Wyjaniam te od razu, e bd pisa o nazwach
ze sfery ycia rzeczywistego, a nie z literatury. Onomastyka literacka stwarza
dodatkowe problemy translacyjne i jest moe bardziej atrakcyjna dla badaczy,
jednake omwienie choby pobienie tych problemw przerasta ramy
artykuu.
Jest oczywiste, e kada obca nazwa (niezalenie od tego, czy jest to proprium, czy appellativum) wymaga okrelonych zabiegw dostosowawczych, ze
wzgldu na rnice systemowe midzy jzykami narodowymi. Dotyczy to zarwno nazw, ktre odnosz si do obiektw z polskiego obszaru jzykowego,
jak i nazw obiektw poza Polsk.

Por. Chrematonimy jako fenomen wspczesnoci, red. M. Biolik i J. Duma, Olsztyn 2011.

Nazwy wasne w przekadzie. Zarys problematyki

205

Bogdan Walczak w historii zapoycze w polszczynie wyrni dwa due

okresy: od X do XVIII wieku i od XIX wieku do dzi10. Powiedziaabym, e jest
to podzia, ze wzgldu na dominujcy sposb adaptacji, uwarunkowany kanaem
informacyjnym (mwic obrazowo: przez ucho lub przez oko). Zarazem
podzia ten odzwierciedla rol aciny jako jzyka-porednika w omawianym
procesie. Ja dodaabym jeszcze dwa podokresy dla XXVIII wieku zgodnie
z podziaem na doby: staropolsk i redniopolsk.
Najstarszy okres adaptacji obcych nazw wasnych w jzyku polskim trwa
do pocztkw XVI wieku. Cechowaa go gboka asymilacja fonetyczna, spowodowana w moim przekonaniu zdecydowan przewag komunikacji ustnej. W tym pocztkowym okresie obce nazwy wasne traktowano tak samo jak
pospolite, to znaczy dostosowano je do wczesnej polskiej fonetyki i morfologii, poddajc takim samym przeksztaceniom, jak nazwy rodzime.
Pierwszy okres, kiedy obce nazwy wasne pojawiy si masowo i trzeba byo
je dostosowa do polszczyzny, przypada na samo zaranie polskiej odrbnoci
narodowej (czyli wiek X) i jest zwizane z przyjciem chrzecijastwa i budow
spoeczestwa nowego typu. To dowiadczenie nie jest oczywicie niczym unikatowym w Europie, wrcz przeciwnie waciwie wszystkie kraje europejskie przeszy podobny szlak, chocia w rnym czasie. Musiay dostosowa do
wasnych zasobw i systemw nazewniczych ogromn liczb antroponimw
i toponimw cakowicie obcych jzykowo i co jeszcze trudniejsze kulturowo. Wikszo Europejczykw ma korzenie indoeuropejskie i odziedziczony
system antroponimiczny, czytelny co do znaczenia i funkcji nazw, na przykad
polski Stanisaw oby sta si sawny, Domarad niech ma rado w domu11.
Jasne byy take rodzime nazwy miejscowoci typu Dbrowa, Piaski, Mynno
czy Pokrzywna. Tymczasem Pismo wite, a take ogromna ju w X wieku literatura okooreligijna, wprowadzay nazwy niepojte, nic nieznaczce, o niezrozumiaej budowie i dziwacznym brzmieniu. W dodatku byo ich bardzo duo.
Miay te inne funkcje, zwaszcza imiona, ktre przez ide witego
patrona stopniowo zastpoway rodzime nazewnictwo.
W przyswajaniu nazewnictwa chrzecijaskiego (a take powszechnej wwczas w Europie latynizacji nazw rodzimych) Polacy mieli jednak uatwione zadanie, bo ten szlak przetarli wczeniej inni Sowianie, zwaszcza bardzo nam
bliscy jeszcze wwczas jzykowo ssiedzi z poudnia: Czesi, ktrzy porzucili
pogastwo 100 lat wczeniej. To wanie od nich przejlimy bezporednio
wspomnian na pocztku form Rzym (a take Wiede) oraz imiona takie, jak
Jerzy, Maciej czy Wawrzyniec. Przewodnikami na drodze translacji byli w tamtym czasie take Niemcy i Francuzi: to pierwsi misjonarze, dostojnicy kocielni
i urzdnicy kancelaryjni w tworzcych si orodkach wadzy feudalnej. Najstar B. Walczak, Dzieje jzyka a nazwy wasne
M. Malec, Imi w polskiej antroponimii i kulturze, Krakw 2001.

10
11

206

Ewa Wolnicz-Pawowska

sze przyswojenia nazw wasnych odzwierciedlaj ten stan rzeczy, gdy zachoway lady porednictwa wspomnianych jzykw.

Adaptacje
Jednym z najwczeniej powiadczonych obcych imion w polszczynie jest
Piotr. aciska forma Petrus zostaa przejta za porednictwem czeskim jako
Pietr i poddana zmianie fonetycznej takiej samej, jak setki innych polskich wyrazw o podobnym skadzie gosek (np. siostra, wioso, brzoza, bior), wskutek
czego otrzymao posta Piotr. Imi Boej Matki: Maria, okoo XIII wieku
brzmiao Marza, bo kade mikkie r zaczto wtedy wymawia jak drce ,
por. te Dezyderz < Dezyderius. wity Jzef wystpowa wwczas pod imieniem Oep albo Joep, by moe take imi Jezusa wymawiano jako Jeusz (por.
do dzi czes. Je), jako e aciskie s, z zastpowano czsto przez sz lub , jak
w imionach Szymon, Ambroy (i zdrobnienie Mroek) czy Elbieta12, a w nazwach miejscowych np. Asy, Pary.
Istniay te inne bariery systemowe. W systemie fonetycznym wczesnej polszczyzny nie byo dwiku f, zatem oddawano go zblion artykulacyjnie gosk
wargow p, std takie formy, jak Pabijan i Pabianice (zamiast Fabian), czy
Szczepan z aciskiego Stephanus. Kopotliwe pod tym wzgldem imi Christophorus zmieniono na Krzysztopor (por. znane ruiny zamku Krzytopr), przy
okazji upodobniajc jego brzmienie do znanych ju wyrazw krzy i topr.
Zmianie ulegay nawet tak proste pod wzgldem skadu fonetycznego imiona,
jak Adam i Ewa, otrzymujc protez J: Jadam i Jewa. Ta sama proteza pojawia
si w imieniu Jandrzej, skd po pniejszej zmianie wymowy (wtrnej) samogoski nosowej Jdrzej, Jdru. Inne przykady gbokich zmian fonetycznych w
imionach redniowiecznych, to: Czader Teodor, Gawrzyja Gabriel, Wiernierz Werner czy Zebrzyd Zygfryd, a take Biejata, Giertruda, Wiktorzyja,
uanna13.
Tak duych przeksztace fonetycznych w imionach obcych nie spotykamy
ju nigdy w pniejszych okresach. Natomiast inne typy nazw wasnych: toponimy oraz np. nazwiska (tworzce si jako kategoria nazewnicza dopiero od XVI
wieku) nadal przystosowywano w podobny sposb. Efektem intensywnej kolonizacji niemieckiej w caym pasie Podkarpacia w XIIIXIV wieku stao si nie
tylko wzbogacenie polskiego systemu nazewniczego o obce imiona i nazwiska,
ale te znaczna liczba toponimw, ktre stopniowo wrastay w polski krajobraz

12
13

M. Malec, Imiona chrzecijaskie w redniowiecznej Polsce, Krakw 1994.

Ibidem.

Nazwy wasne w przekadzie. Zarys problematyki

207

onimiczny, np. Czorsztyn, Melsztyn, Olsztyn14, Rabsztyn i inne, Rychwad, Szymbark itd., nazwiska Knap, Brykner, Rymut, Sznajder15.
Tak samo przystosowywano do polskiego systemu fonetycznego nazwy ruskie: ukraiskie i biaoruskie, w zwizku z poszerzajcymi si granicami polskiego krlestwa a potem Rzeczypospolitej Obojga Narodw. Kontakty polsko-ukraiskie ywe byy zwaszcza od poowy XIV wieku. Przekad nazw wasnych
z polskiego na ruski i odwrotnie nie przedstawia wikszych problemw, jeli
chodzi o fonetyk i budow sowotwrcz nazw, natomiast sporym wyzwaniem
dla tumaczy bya odpowiednio imion chrzecijaskich ze wzgldu na inne
rdo ich pochodzenia: acina versus greka16.
Regularne kontakty dyplomatyczne z krajami wschodu, zwaszcza od XVI
wieku, obsugiwali tumacze, najczciej Ormianie, ktrzy mieli przywilej krlewski na t dziaalno. Zachowaa si obfita korespondencja z tego okresu,
midzy innymi szesnastowieczne przekady na jzyk polski (sporzdzone
w kancelarii koronnej) listw Sulejmana I, sutana tureckiego, do Zygmunta Starego. Zawieraj one szereg nazw geograficznych i pochodzcych od nich przymiotnikw: jestem Boy cie17, Biaego Morza, Czarnego Morza, Kumielski
a Nadolski, karamaski, romski, duleaderski, dyjarbekerski, kurdystaski, wodyr bajdzioski [] i wszystkiej Arabskiej Ziemie, jemeski18.
W podobny sposb polszczono od redniowiecza nazwy geograficzne z Europy i wiata, poznawane za porednictwem rde aciskich lub w drodze kontaktw dyplomatycznych i handlowych19.
Procesy przekadowe miay take od samego pocztku kierunek przeciwny,
to znaczy istnia swoisty eksport polskich nazw wasnych do redniowiecznych
tekstw aciskich. Przewaaa tam adaptacja fonetyczna i morfologiczna, czyli
dodawanie aciskich kocwek i formantw, np. Stanislaus, Sandomirus, Cracovia, Varsovia. Taki oglny model latynizacji utrzymuje si take w pniejszym okresie, praktycznie do dzi, cho w bardzo ograniczonym zakresie (np.
w uroczystych dyplomach towarzystw naukowych).
Od XVI wieku wraz z wynalazkiem druku oraz rewolucj edukacyjn
i rozpowszechnieniem szkolnictwa szerzy si znajomo obcego nazewnictwa geograficznego w pisanej wersji aciskiej, midzy innymi za porednic Por. Olsztyn wie i zamek koo Czstochowy (Nazwy miejscowe Polski. Historia pochodzenie zmiany, red. K. Rymut, t. IVIII, Krakw 19962009, tu: t. VIII, s. 107).
15
E. Wolnicz-Pawowska, Pogranicze poudniowe, w: Polskie nazwy wasne. Encyklopedia,
jw., s. 467478.
16
Eadem, W. Szulowska, Antroponimia Polski na Kresach poudniowo-wschodnich, Warszawa 1998.
17
Tytu wadcw tureckich.
18
Listy polskie XVI wieku, red. K. Rymut, Krakw 2004.
19
K. Zierhoffer, Z. Zierhofferowa, Nazwy zachodnioeuropejskie w jzyku polskim a zwizki
Polski z kultur Europy, Pozna 2000.
14

208

Ewa Wolnicz-Pawowska

twem ksiek i map. ladem tych wpyww s dzisiejsze nazwy wikszoci

pastw: Anglia, Francja, Grecja, Hiszpania, Szwecja itp. Zasb toponimw poszerza si take przez budowanie form pochodnych od obcych nazw. Przykadem s nazwy mrz i oceanw. Marcin Bielski w swojej Kronice wszytkiego
wiata z 1564 roku pisa: Oceanus morze wszytkich wod na wiecie ociec
i gospodarz [] Ma przezwiska rozmaite, abowiem do ktorego kraju przychodzi, wedug onego kraju ji zow, jako idzie; do Hiszpaniej przyszed zow
Ibericus, idzie do Brytanniej rzeczon jest Britaski, idzie do Scytiej Sciticus [], idzie do Indiej Indiski, a tak wkoo ziemie obszed. Midzyziemne
morza s te drugie od krain swoich wezwane, jako [] Liguryjskie od
Liguriej20.
Od XVI wieku zmienia si radykalnie zakres uycia przyswojonych we
wczeniejszym okresie nazw wasnych. Ulegaj one w polszczynie swoistej
przemianie: pod wpywem szerokiej znajomoci aciny gboko zasymilowane
formy wychodz z uycia na rzecz postaci bliszych acinie. Biejat zastpuje
Beata, Biernata Bernard, Pabiana Fabian itp. Starsze, przyswojone
w wyniku bezporednich, redniowiecznych kontaktw handlowych nazwy
Lund, Kolno czy Antorp zastpiono Londynem, Koloni i Antwerpi. Zasad
gwn w okresie XVIXVIII wieku nadal pozostawao wczanie obcych nazw
w system fleksyjny, czyli ich odmienno: do Amiensu, do Fontenbla, w Bonie,
w Roanie, pod Werdun21.
Od XIX wieku do chwili obecnej stale ronie rola tekstw pisanych i coraz
szersze krgi spoeczestwa poznaj obce nazwy nie tylko przez such, ale
i wzrok. Koczy si wwczas monopol aciny jako podstawowego jzyka wiedzy o wiecie zewntrznym, na rzecz jzykw narodowych (przede wszystkim
francuszczyzny, a potem jzyka angielskiego), ktre su jako jzyki nauki
i wiedzy o wiecie, a take literatury i rozwijajcej si publicystyki. Obce szkolnictwo pod zaborami wprowadza wiele nowych nazw (zwaszcza geograficznych) w jzyku niemieckim i rosyjskim. Kilkukrotne, liczne fale emigracyjne
bd powodowa rwnie liczny napyw obcych nazw z rnych jzykw. Rosnca liczba rnorodnych kontaktw i znajomo jzykw obcych sprzyja coraz
sabszym procesom adaptacyjnym na rzecz form zblionych do oryginau. Jest
to te uwarunkowane nasilajcym si po II wojnie wiatowej widocznym
na caym wiecie naciskiem administracji na ujednolicanie i swoist konteneryzacj czy formatowanie informacji.

20
21

M. Bielski, Kronika wszytkiego wiata, Krakw 1564.

K. Zierhoffer, Z. Zierhofferowa, Nazwy zachodnioeuropejskie w jzyku polskim...

Nazwy wasne w przekadzie. Zarys problematyki

209

Adideacje i reinterpretacje
Od pocztkw polszczyzny tam, gdzie byo to moliwe, starano si obce
nazwy dopasowa do rodzimych wyrazw, por. redniowieczne formy imion
Siewierzyn Seweryn (por. stp. siewier), Mkarz Makary (por. mka); z Petroneli zrobiono Piotrumi, a z Floriana Tworzyjana22.
Autor pochodzcych z pocztku XV wieku Kaza gnienieskich napomina
swoje owieczki w kazaniu o w. Bartomieju: jest on by barzo bogaty, i ci on
jest ksicego rodu by. Ale wy ji bartodziejem nazywacie, a w tem wy barzo
miego Chrysta gniewacie23.
Z upodobaniem w ten sposb objaniali obce i swojskie nazwy autorzy redniowieczni, a take pniejsi, zbrojni ju w znajomo aciny. Liczne przykady
takich etymologii ludowych podaje B. Walczak. Jak pisze, historyk Wincenty
Kadubek wywodzi imi legendarnego Krakusa od imienia rzymskiego patrycjusza Grakchusa, autor za nieco modszej Kroniki wielkopolskiej objani Dalmacj jako daa ma. Wiele intrygujcych interpretacji poda ksidz Wojciech
Dbocki, siedemnastowieczny autor dziea, ktre miao udowodni staroytno Polakw-Sarmatw i mowy polskiej. W imionach biblijnych i mitologicznych widzia przeksztacenia rodzimych wyrazw, np. Kupido do kupy, Abram
Obran, Lakonija to pierwotnie Polakonija, a Latium Polacjum, Bachus
Beczko24. Mnstwo podobnych pomysw znale mona w siedemnastowiecznych panegirykach, w ktrych usiowano wskaza rzymskich antenatw
rnych bogatych rodw. A i cakiem niedawno byy takie pomysy w zwizku
z nazwiskiem Wasa.
Przytaczam te przykady nie po to, aby natrzsa si z ignorancji autorw.
Mechanizm adideacyjny na podstawie brzmienia wydaje si powszechny i uniwersalny. Kiedy pojawiy si w Polsce sklepy sieci Auchan, powszechnie nazwano je Oszoom (id do Oszooma). Takie zjawiska nazywa si w jzykoznawstwie etymologi ludow, ale z punktu widzenia przyswajania obcych form
naleaoby je traktowa jako adaptacj fonetyczn i adideacj znaczeniow.
Adaptacj przez such i adideacj do rodzimych wyrazw znamy i z innych,
nieraz odlegych stron. Mieczysaw Knstler pisze, e Chiczycy przyswajaj
nazwy europejskie na podstawie podobiestwa brzmienia do rodzimych wyrazw. Na tej zasadzie np. nazwa Warszawa jest w pimie oznaczona znakami
kwietnego pyu, a Berlin cyprysowego lasu25. Mechanizm adideacji odnotowywano wielokrotnie przy badaniach zmiany nazwisk wrd Polonii, np.
M. Malec, Imiona chrzecijaskie
W. Wydra, W.R. Rzepka, Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543, Wrocaw 1995.
24
B. Walczak, Dzieje jzyka a nazwy wasne
25
M. Knstler, O pewnych cechach specyficznych onomastyki dalekowschodniej, Onomastica LI, 1996, s. 6572.
22
23

210

Ewa Wolnicz-Pawowska

Jackowski > Jackson, Bankiewicz > Baker, Buczkowski > Burk. Niekiedy zmiana pisowni utrzymuje z grubsza polsk wymow, ale zupenie zaciera pochodzenie nazwiska, np. Okoski > OKonski, Okorski > OKorski26.

Tumaczenia
Ju od czasw redniowiecza pojawiay si mniej lub bardziej dosowne tumaczenia. W zapiskach wieckich do czst praktyk by przekad na acin
nazw topograficznych, zwaszcza majcych jasn semantyk, np. Aqua Alba dla
rzeki Biaa Woda. Powszechne byo tumaczenie rnicujcych okrele w nazwach miejscowoci, jak Stara Nowa, Wielka Maa, Grna Dolna na
aciskie Antiqua Nova, Magna Parva itd. Na terenach z osadnictwem
niemieckim mamy nawet trzy postaci nazw: acisk, niemieck i polsk, co
byo uzalenione od jzyka dokumentu, np. na Opolszczynie: Noua Ecclesia,
Nuwenkirghen, z Nowe Czerkwie (stp. cerkiew koci)27.
Ten zabieg spotykamy i wrd imion chrzecijaskich, ktre tumaczono na
polski, chocia liczba przykadw jest ograniczona: od redniowiecza popularnym odpowiednikiem Feliksa by Szczsny (czciej w postaci beznoswkowej
Szczesny), duo rzadziej notowane s odpowiedniki Adauctus Zbony, Sylwester Lasota, Ignatius egota, Teofil Bogumi28. Odpowiednikiem niemieckim tego ostatniego imienia jest Gottlieb; zmian polskiego nazwiska
Bogumi na Gottlieb znalazam wrd przykadw pochodzcych ze wspczesnych Niemiec29.
Tumaczono i objaniano znaczenie niektrych imion ju we wczesnych
przekadach Starego Testamentu, np. w pochodzcej z pocztku XV wieku Biblii
Krlowej Zofii w ksidze Ruth czytamy: Nie wzywajcie mi Noemi, to jest krasna, ale wzywajcie mi Amara, to jest gorzka, bo gorzkoci mi napeni barzo
Wszechmogcy30. W pniejszych przekadach brak tego wyjanienia, ktre
nawizuje do dalszej treci zdania.
Z aciny na polski i z polskiego na acin tumaczono rwnie przydomki
wadcw (Konrad Biay), witych (Jan Zotousty) i wybitnych duchownych
W. Decyk, S. Dubisz, Uwarunkowania zmian antroponimw w zbiorowociach polonijnych, w: Antroponimia sowiaska, red. E. Wolnicz-Pawowska i J. Duma, Warszawa 1996,
s. 115123.
27
Nazwy miejscowe Polski, jw., tu: t. VII, s. 472.
28
A. Cielikowa, Czy staropolski egota to Ignacy?, Onomastica XXV, 1980, s. 115122;
M. Malec, Imiona chrzecijaskie; E. Wolnicz-Pawowska, W. Szulowska, Antroponimia Polski
na Kresach
29
W. Decyk, S. Dubisz, Uwarunkowania zmian antroponimw
30
Gramatyka historyczna jzyka polskiego. Materiay do wicze. Seria druga. Opracowania,
wyboru dokonaa H. Kara, Warszawa 1994.
26

Nazwy wasne w przekadzie. Zarys problematyki

211

(Albert Wielki). Ksi lski Konrad wystpuje w dokumentach pisanych po

acinie jako Cunrado dicto Biay, Conradi Albi, pisanych za po niemiecku
jako Conrad Weiss.
Jest oczywiste, e tego typu tumaczenia wi si ze znajomoci jzyka
obcego. W okresie humanizmu w Polsce, jak w caej Europie, wrd wyksztaconych elit modne byo latynizowanie i hellenizowanie nazwisk (przekadano je
nawet na hebrajski, aby nada elegancj i patyn historii), np. Cervus to aciska
forma nazwiska Jele lub Jeleczyk, ktre nosi autor jednego z pierwszych polskich sownikw. Nazwisko autora pierwszej polskiej gramatyki, Francuza, znamy tylko z zapisw po acinie: Statorius i spolszczenia: Stojeski.
Wspczenie z przekadami spotykamy si w odniesieniu do autentycznych
nazwisk stosunkowo czsto wrd Polakw zmieniajcych dane w nowej
ojczynie, np. Pisarek > Schreiber (Niemcy), Grudzie > December, Krzak >
Bush, Sokoowski > Falcon i inne (USA)31.
Ten sposb przekadania nazw jest typowy dla rodowisk dwujzycznych,
a w kadym razie dobrze znajcych jzyk obcy.
Jeszcze innym typologicznie ciekawym przypadkiem jest Wojciech, w Polsce i Czechach po acinie zapisywany jako Adalbert, Albertus, Adalbertus. Przyczyn tych dubletw byo przyjcie na bierzmowaniu przez w. Wojciecha imienia Adalbert, na cze arcybiskupa magdeburskiego Adalberta, ktry udziela
sakramentu. Tosamo osoby staa si rdem tosamoci nazwy. ladem tej
obocznoci jest w szesnastowiecznych Kazaniach Jana z Szamotu taki passus,
dotyczcy Alberta Wielkiego, jednego z najwybitniejszych umysw redniowiecza, urodzonego w Szwabii:
I pytam, jeli Maryja Panna bya wielkiego albo maego zrostu? Na co Wojciech Wielki odpowieda, i miaa zrost suszny, tak i ani barzo wielka, ani
maa32.

*
Najnowszy okres w historii przyswajania nazw obcych cechuje najsabsza
asymilacja, tendencja do powierzchownej adaptacji i poszerzajcej si nieodmiennoci, widocznej zreszt obecnie coraz szerzej take w nazwach
polskich (prosz zwraca si do pana Michaa Gromek). Dzisiaj masowa komunikacja, podre i turystyka, a take masowa edukacja w zakresie jzykw
obcych sprzyjaj wymianie nazw nawet od dawna zasymilowanych, tradycyjnych na blisze wspczesnemu oryginaowi. Widoczne jest to zwaszcza
w nazwach miast i pastw. Pojawiaj si one w swojej oryginalnej formie np. na
W. Decyk, S. Dubisz, Uwarunkowania zmian antroponimw
W. Wydra, W.R. Rzepka, Chrestomatia staropolska

31
32

212

Ewa Wolnicz-Pawowska

rozkadach jazdy i wykazach lotw, wystpuj jako cz nazw klubw sportowych, np. zamiast Mediolan Milano, Ratyzbona Regensburg. Ju nie Wochy, Holandia, Modawia i Birma, ale Italia, Niderlandy, Modowa, Myanmar.
Podobne tendencje do sabej, powierzchownej asymilacji, do uywania form
oryginalnych widoczne s w antroponimii, zwaszcza w imionach, np. eskie
Rut, Dagmar.

*
Ograniczone ramy artykuu pozwoliy mi tylko na ukazanie niewielkiego
wycinka bogatej tematyki tytuowej. Problemy translatorskie, z jakimi si zmagano w przeszoci, nie odbiegaj jednak, jak si wydaje, od wspczesnych wyzwa. Dawni tumacze, czsto bezimienni, pozostawili ogromny dorobek przekadowy, nadal w caoci nieopracowany. Dali podwaliny pod pniejsz
dziaalno translatorsk, a nam wspczesnym wiadomo dugiej i bogatej
tradycji.
Literatura oraz rozwizanie skrtw
Bielski M., Kronika wszytkiego wiata, Krakw 1564.
Chrematonimia jako fenomen wspczesnoci, red. M. Biolik i J. Duma, Olsztyn 2011.
Cienkowski W., Tajemnice imion wasnych, Warszawa 1992.
Cielikowa A., Czy staropolski egota to Ignacy?, Onomastica XXV, 1980, s. 115122.
Cielikowa A., Jak ocali w tumaczeniu nazwy wasne?, w: Midzy oryginaem
a przekadem, II, Przekad, jego tworzenie si i wpyw, red. M. Filipowicz-Rudek
i J. Konieczna-Twardzikowa, Krakw 1996, s. 311320.
Cielikowa A., Nazwy wasne we wspczesnym jzyku polskim, w: Polszczyzna 2000,
red. W. Pisarek, Krakw 1999, s. 97114.
Czerny A., Teoria nazw geograficznych, Warszawa 2011.
Czopek B., Nazwy miejscowe dawnej ziemi chemskiej i beskiej (w granicach dzisiejszego pastwa polskiego), Wrocaw 1988.
Decyk W., Dubisz S., Uwarunkowania zmian antroponimw w zbiorowociach polonijnych, w: Antroponimia sowiaska, red. E. Wolnicz-Pawowska i J. Duma, Warszawa
1996, s. 115123.
Gajda S., Nazwy wasne, w: Nazwy wasne w jzyku, kulturze i komunikacji spoecznej,
red. R. Mrzek, Katowice 2004.
Gramatyka historyczna jzyka polskiego, Materiay do wicze. Seria druga. Opracowania i wyboru dokonaa H. Kara, Warszawa 1994.
Kaleta Z., Teoria nazw wasnych, w: Polskie nazwy wasne. Encyklopedia, red. E. Rzetelska-Feleszko, WarszawaKrakw 1998.
Kosyl C., Nazwy wasne w prozie Jarosawa Iwaszkiewicza, Lublin 1992.
Knstler M., O pewnych cechach specyficznych onomastyki dalekowschodniej,
Onomastica LI, 2006, s. 6572.

Nazwy wasne w przekadzie. Zarys problematyki

213

Listy polskie XVI wieku, red. K. Rymut, Krakw 2004.

Luba W., Referencjalne i niereferencjalne aspekty transpozycji sowiaskich nazw
wasnych, w: Z polskich studiw slawistycznych, Seria 8, Jzykoznawstwo,
Warszawa, 1992, s. 139145.
Malec M., Imi w polskiej antroponimii i kulturze, Krakw 2001.
Malec M., Imiona chrzecijaskie w redniowiecznej Polsce, Krakw 1994.
Maczak W., Onomastyka a strukturalizm, w: Z problemw jzykoznawstwa oglnego,
Wrocaw, 1970, s. 250254.
NMP Nazwy miejscowe Polski. Historia pochodzenie zmiany, red. K. Rymut,
t. IVIII, Krakw 19962009.
Onomastyka literacka, red. M. Biolik, Olsztyn 1993.
Perek M., Literacki przekad nazw wasnych, Onomastica XLII, 1998, s. 215237.
Polskie nazwy wasne. Encyklopedia, red. E. Rzetelska-Feleszko, WarszawaKrakw
1998.
Sarnowska-Giefing I., Od onimu do gatunku tekstu. Nazewnictwo w satyrze polskiej do
1820 roku, Pozna 2003.
Siatkowski J., Obce nazwy geograficzne w jzyku czeskim i polskim, Warszawa 2006.
Sowiaska onomastyka. Encyklopedia, t. I, red. E. Rzetelska-Feleszko i A. Cielikowa,
WarszawaKrakw 2002.
Sownik nazwisk wspczenie w Polsce uywanych, wyd. K. Rymut, Krakw
19921994.
Walczak B., Dzieje jzyka a nazwy wasne, w: Nazwy wasne w jzyku, kulturze i komunikacji spoecznej, red. R. Mrzek, Katowice 2004, s. 2945.
Wilko A., Nazewnictwo w utworach Stefana eromskiego, Wrocaw 1970.
Wolnicz-Pawowska E., Pogranicze poudniowe, w: Polskie nazwy wasne. Encyklopedia, red. E. Rzetelska-Feleszko, WarszawaKrakw 1998, s. 467478.
Wolnicz-Pawowska E., Szulowska W., Antroponimia Polski na Kresach poudniowowschodnich, Warszawa 1998.
Wydra W., Rzepka W.R., Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543, Wrocaw 1995.
Zierhoffer K., Zierhofferowa Z., Nazwy zachodnioeuropejskie w jzyku polskim a zwizki
Polski z kultur Europy, Pozna 2000.

Ewa Wolnicz-Pawowska

Proper Names in Translation. An Outline of Key Topics

The article briefly presents the history of the absorption of foreign proper names by the
Polish language. The introduction outlines the key properties that differentiate proper names
from common names. Then the three chief periods in the history of Polish are presented,
along with their typical, dominant ways of absorbing proper names. These periods coincide
with the periodization proposed by Z. Klemensiewicz (Old-Polish, Middle-Polish, NewPolish periods). The author discusses finally the main modes of absorbing proper names:
phonetic-morphologic adaptation (e.g. Piotr, Agnieszka, Szymbark), adideation and reinter-

214

Ewa Wolnicz-Pawowska

pretation (e.g. Bakchus Beczko), translation (e.g. Felix Szczsny, Parva Maa), transposition (e.g. Milano, Trier, Inez).
Keywords: proper names, translation, chronology, adaptation, adideation, reinterpretation,
translation, transposition