Ostatnie Lata I Rzeczypospolitej

o
NJ
Dzieje narodu i pastwa

poci redakcj naukow:
prof, dr hab. Jzefa Buszki
prof, dr hab. Andrzeja Garlickiego
Redaktor:
Aleksandra Belerska
Projekt graficzny serii:
Marian Sztuka
( )p racow an ie graficzne zeszytu:
Andrzej A rcim ow icz
O p racow an ie map:
T<>masz M alanowski
Zdjcia z e zbk )rw:
M uzeum N a ro d o w eg o w W arszawie, w Krakowie,
M uzeum O k r g o w e g o w Toruniu,
M uzeum Wojska P o lsk ieg o w W arszawie,
Zamku K rlew sk iego w W arszawie, Instytutu Sztuki PAN.
G abinetu Rycin i Starych D rukw ( IW, Archiwum
Autorzy zd j i reprodukcji:
A. Bodytko, T. Kamierski, F. K ozow ska Tom czyk.
|. Iangda. L Lepszy, F. M akowiak, A. O le,
I. Perz, II Poddbski. I. Szandom irski
Korekta:
M ieczysaw ( }rzelecki
M agdalena Swob( )da
Copyright by Krajowa Agentja Wydawnicza 1986
Krajowa Agencja Wydawnicza RSW Prasa Ksika Ruch
Warszawa 1986
Adres redakcji: 00-679 Warszawa, ul. Wilc za i6
Wydanie I. Nakad 160 000+350 egz.
Objto: ark. wyd. 12,48, ark. druk. 10.25
Nr prod. XII 5/115/83
Skad: Fotoskad KAW Warszawa
Druk i oprawa:
Drukarnia im. Rewolucji Padziernikowej"
Warszawa, ul. Miska 65
Nrzam. druk. 10 i9 1! 85 \ 65
ISBN 83 03-01151 0
Na okadce: Jan Matejko Rejtan. Fragment. Fot. Z Kapust ik.
Ze zbiorw Zamku Krlewskiego w Warszawie.
Zeszyty w przygotowaniu:
S. Grodziski, E. Kozowski. Polska zniewolona 1795 /<SYJ6
H. Grochulska, Mae Pastwo wielkich nadziei
J. Skowronek, O d Kongresu Wiedeskiego do Nocy Listopadowej
i\a miejscu
Od redakcji
Jestemy spoeczestwem - jak adne chyba inne - zafascyno

wanym przeszoci. T najblisz i t bardzo odleg. A jedno
czenie rzetelna znajomo historii nie jest najmocniejsz stro
n Polakw.
Sprbujmy wsplnie usun ten pozorny paradoks, podej
mijmy prb przebicia si przez gszcz dat i wydarze z prze
szoci, by atwiej znale odpowied na pytania, ktre niesie
wspczesno.
W naszej nowej serii wydawniczej zatytuowanej D zieje n a
rodu i pastw a polskiego, ktrej pierwsze wolumeny oddajemy
do rk Czytelnikw, chcemy przedstawi dzieje Polski od zara
nia po wybuch II wojny wiatowej w taki sposb, by lektura tych
tekstw bya przygod intelektualn.
Autorami ich bd wybitni polscy historycy, co stanowi gwa
rancj nie tylko rzetelnoci, ale i poziomu naukowego. Przyj
limy formu wydawnicz zblion do cieszcej si pow odze
niem serii U wojna wiatowa, co umoliwia bogat szat grafi
czn. Bdziemy wydawa te tytuy w masowym nakadzie 160
tysicy egzemplarzy. cznie liczy bd one okoo 1000 arku
szy wydawniczych, gdy przecitna ksika liczy ich okoo 20.
(Moliwo pomieszczenia w kadym zeszycie 100-120 ilustra
cji daje niespotykane dotychczas szanse popularyzacji ikonogra
fii, ok. 6500 reprodukcji). Bdzie to wic najwiksze dzieo
zbiorowe historykw polskich. Ale kada z tych czci bdzie
dzieem indywidualnym. Nie zamierzamy bowiem narzuca au
torom regu jednolitych. Przeciwnie - zaley nam, aby formu
owali wasne sdy, by prezentowali rezultaty swych bada.
Ma to by w swym zaoeniu seria popularnonaukowa, ale
rozumiemy to okrelenie jako obowizek przedstawienia w do
stpnej i atrakcyjnej formie penej wiedzy o naszej przeszoci.
Popularyzacja dotyczy moe bowiem tylko formy - nigdy tre
ci.
Cao naszego zamierzenia podzielilimy na trzy tomy.
Dzieje Polski redniowiecznej (d o XV w.) i dzieje Polski now o
ytnej przygotowane bd przez zesp redakcyjny krakowskie
go orodka KAW. Dzieje Polski od rozbiorw po wybuch II
wojny wiatowej przez orodek warszawski KAW.
Bdziemy wdziczni za wszelkie uwagi krytyczne. Ostate
cznym bowiem sdzi kadego przedsiwzicia wydawniczego
jest zawsze Czytelnik.
Micha Czartoryski, poowa XVlllw. Mai. L. de Silvestre
August Czartoryski u schyku ycia. Autor nieznany
Stanisaw Lubomirski. Mai. K. Aleksandrowicz
Pocztek czasw stanisawowskich
W ostatnich latach panowania Augusta III najlepiej zorganizo

wanym stronnictwem bya familia Czartoryskich i Poniatow
skich. Przywdcami ugrupowania byli Micha Fryderyk Czarto
ryski, kanclerz litewski oraz jego brat August Aleksander, woje
woda ruski. Modsze pokolenie familii tworzyli synowie Sta
nisawa Poniatowskiego i Konstancji z Czartoryskich, siostry
ksit Michaa i Augusta: podkomorzy koronny Kazimierz,
stolnik litewski Stanisaw, genera w subie austriackiej Andrzej
oraz ksidz Micha, a take syn wojewody ruskiego, genera
ziem podolskich Adam Kazimierz Czartoryski oraz zi ksicia
Augusta, niebawem marszaek wielki koronny Stanisaw Lubo
mirski. cile z nimi zwizany by Andrzej Zamoyski, od grudnia
1764 roku kanclerz wielki koronny.
Familia bya zdecydowanie antypruska. Ju pocztki pa
nowania Fryderyka II (napad na austriacki lsk i zagrabienie tej
prowincji) utwierdziy przywdcw stronnictwa w przekona
niu, e Berlin stanowi dla Warszawy najgroniejsze niebezpie
czestwo. A poniewa Rzeczpospolita z kilkunastotysiczn,
niewyszkolon armi, nie byaby w stanie powstrzyma zabor
czoci Prus jedyn nadziej pozostawaa Rosja. Czartoryscy opie
rali sw petersbursk orientacj na trzech przesankach. Ponie
wa od czasw Piotra I Rzeczpospolita bya faktycznie rosyjskim
protektoratem, Petersburg we wasnym interesie powinien j
chroni przed prusk inwazj. Drug przesank byo zaoenie,
i sama Rosja, nie potrzebujc przyrostu terytorialnego, nie ywi
wzgldem Polski intencji zaborczych. Trzeci - nadzieja, e Pe
tersburg, w przeciwiestwie do Berlina, nie bdzie zasadniczo
wrogi idei przeprowadzenia w Polsce niezbdnych reform.
Ostatnia przesanka wynikaa z pobonych ycze, a nie z pew
noci. Ksita nie tylko bowiem zdawali sobie spraw z nieuf
noci rosyjskich politykw wobec ich planw reformatorskich.
W roku 1763, gdy Petersburg w ostatniej chwili wycofa popar
cie dla planowanego przez nich zamachu stanu jeszcze za ycia
Augusta III, przekonali si, e Katarzyna nie yczy sobie ich
nadm iernego wzmocnienia, ktre pozwolioby na szybkie
zmiany ustrojowe. Ponadto Czartoryscy susznie domylali si,
e niemay wpyw na oywienie rosyjskiej nieufnoci do pol
skich reform wywieraj nad New posowie pruscy. Wszystkie te
zastrzeenia nie mogy zmieni orientacji politycznej przywd
cw familii, ktrzy alternatywy nie mieli. Pozostawao liczy,
e Rosja przynajmniej na niektre zmiany przyzwoli, uznajc, i
odrodzona Polska bdzie dla niej znacznie uyteczniejszym
aliantem ni kraj saby i zacofany. Ju wiele lat przed ostatnim
bezkrlewiem Czartoryscy wypracowali program reform Rze
czypospolitej. Jego celem byo przeksztacenie stojcego nie
rzdem kraju saskich ostatkw w nowoczesne, owiecone pa
stwo.
Ju za ycia Augusta III ksita rozpoczli przygotowania
do przejcia wadzy; tote mier Wettyna (5 X 1763), otwiera
jca ostatnie polskie bezkrlewie, zastaa ich przygotowanych
do walki o tron.
Orientacja rosyjska familii zdecydowaa o tym, e polsk

koron przeznaczono w Petersburgu dla jednego z jej dziaaczy.
Na wie o mierci Augusta III wojska rosyjskie wkroczyy do
Polski; pod ich oson Czartoryscy zawizali konfederacj (pod
czas bezkrlewi szlachta od dawna tworzya tego typu zwizki) i
w jej imieniu zawezwali pomocy militarnej Petersburga. W ten
sposb wkroczenie wojsk carskich zostao ex post zalegalizo
wane. Proba o wojsko auksyliarne bya ryzykowna, ale w
przekonaniu przywdcw ugrupowania niezbdna. Dobra
organizacja nie wystarczyaby familii na opanowanie kraju
podczas bezkrlewia. Stronnictwo Czartoryskich nie mogoby
sprosta poczonym siom innych koterii magnackich, ich woj
skom nadwornym, a take caej prawie armii Rzeczypospolitej,
posusznej hetmanom - przeciwnikom czartw. Osadziwszy
na tronie wasnego kandydata i ujwszy ster Rzeczypospolitej,
Czartoryscy chcieli przeprowadzi zasadnicze reformy, ktre
odrodziyby pastwo i zabezpieczyy je na przyszo. Szczegy
reformatorskich planw nie byy uzgadniane z Petersburgiem.
Blacha na bermyc grenadierw milicji Czanoryskich. Fotografia
Ostatnie lata Pierwszej Rzeczypospolitej
Narady n ad elekcj 1794 r. Autor nieokrelony
Kandydatem familii, ktry przy rosyjskiej pomocy mia

osi na polskim tronie, by stolnik litewski Stanisaw Ponia
towski. Cho u rde jego kandydatury lea romans, jaki w
latach 1755-1758 mia z Katarzyn, wwczas on rosyjskiego
nastpcy tronu, na petersbursk decyzj poparcia go do polskiej
korony wpyny przede wszystkim wzgldy polityczne. Kata
rzyna II uwaaa stolnika litewskiego za czowieka, ktry jako
krl okae dobrodziejce nalen wdziczno, to znaczy bdzie
ulegy wobec carskich da. Nie bez znaczenia by fakt, e
Poniatowski nalea do rodu, ktry wieo wszed w krg magnaterii i z takimi Radziwiami czy Potockimi nie mg si rw
na ni tylko bogactwem czy rozlegoci powiza rodzinnych
w krgu dygnitarzy, ale take klientel szlacheck, a wic zasi
giem wpyww wrd braci. Ta sabo zaplecza spoecznego,
podobnie jak znana nad New zawi przedstawicieli starej
magnaterii w stosunku do parweniuszy Poniatowskich, roko
way wiksz zaleno od zagranicznej protektorki i byy w
Petersburgu argumentami na rzecz kandydatury Stanisawa,
przeciw jego kuzynowi Adamowi Czartoryskiemu czy wujowi
Augustowi.
Kandydatur Polaka uwaano tym razem w Rosji za znacznie
dogodniejsz ni dopuszczenie ktrego z synw Augusta III.
Tron polski w rku kolejnego Wettyna, ustabilizowanego w
Elektoracie Saskim i powizanego rodzinnie z innymi dyna
stiami europejskimi, mgby bowiem sprawia wraenie wrcz
dziedzicznego. Tymczasem utrzymanie w Polsce wolney
elekcji i liberum veto traktowano w Petersburgu jako cel
nadrzdny. W edle zam ierze Katarzyny II saby krl Rzeczy

pospolitej, powolny carskiemu ambasadorowi, mia stanowi
narzdzie, za pom oc ktrego Rosja zachowywaa osignit
w czasach Piotra I przewag nad Polska.
Zaleno Warszawy gwarantoway Rosji take systematy
cznie odnawiane sojusze z Prusami. Zawarty 11 kwietnia 1764
roku, w przededniu polskiej elekcji, alians Berlina z Peters
burgiem przewidywa w nie znanych nikomu z Polakw, take
Czartoryskim, tajnych klauzulach, zarwno poparcie obu stron
dla kandydatury Stanisawa Poniatowskiego (pruska koncesja na
rzecz silniejszej Rosji), jak wsplne starania o swobody religijne
dysydentw i dysunitw polskich (luteranw, kalwinw i pra
wosawnych), wreszcie wzajemne czuwanie nad utrzymaniem
w Rzeczypospolitej wolnoci. Ostatnia klauzula, powtarzana
od roku 1720 przez absolutystyczne Prusy i despotyczn Rosj
we wszystkich wzajemnych ukadach, oznaczaa niedopuszcze
nie do reform, a wic utrzymanie Rzeczypospolitej w stanie
bezwadu i anarchii.
W Polsce najwiksze utrudnienie dla reform stanowia kon
serwatywna doktryna ustrojowa. Za jej najwaniejszy element
uwaano w okresie saskim liberum veto, rozumiane ju w
wczas gwnie jako prawo zrywania sejmw i sejmikw przez
kadego z uczestnikw. Korzeniem wolnego nie pozwalam
by z jednej strony sigajcy pocztkw demokracji szlacheckiej
zwyczaj podejmowania uchwa jednogonie (przeciwnikw tak
dugo przekonywano, a ustpowali), z drugiej - poczone z
wiar w nadrzdn warto ustroju wolnociowego przekona

nie, i organiczne zagroenie dla tego ustroju stanowi krl. W
myl tego rozumowania monarcha z natury rzeczy zmierza do
powikszenia swej wadzy kosztem demokracji - do absolutum
dom inium . Poniewa krl, dysponujc rozdawnictwem sta
rostw i nominacjami na urzdy, mgby przekupi znaczn
wikszo posw, dla ratowania wolnoci trzeba uszanowa
veto znikomej mniejszoci, wrcz jednego, bo ten wanie oka
za si mg jedynym nieprzekupnym obroc wolnoci.
Identyfikacja veta z wolnoci (wolne nie pozwalam na
zywano renic wolnoci) nastpia w drugiej poowie XVII
wieku. Konstytucj z roku 1718 podsumowano, e
ja ko wolny gos fu n d u j cy si in iure vetandi [prawie veta]
jest najprzedniejszy klejnot wolnego narodu tej Rzeczypospoli
tej, tak utrzym anie onego na sejmach, sejmikach i wszystkich
publicznych zjazdach in perpetuum [na zawsze] [...] p rzy
rzekam y
W praktyce za Augusta III veto byo narzdziem, za pomoc
ktrego zwalczajce si frakcje magnackie paralioway poczy
nania przeciwnikw. W obliczu 13 zerwanych za panowania
tego krla sejmw (tylko jeden zakoczy si uchwaleniem
ustaw) wrcz podnoszono, e liberum rum po (wolno zrywa
nia) przesdza nie o wolnoci, a o niewoli stanu szlacheckiego.
Na dowd tego wskazywano, e przeszkodzio ono podj na
wet powszechnie podan ustaw o powikszeniu liczby
(aukcji) wojska. Poczynajc od roku 1761, kiedy ukaza si
pierwszy tom O skutecznym rad sposobie, Stanisaw Konarski

dowodzi, e zrywane pod pozorem obrony wolnoci sejmy, w
istocie paday w imi prywatnych interesw poszczeglnych
klik, a wykrzykujcy veto bezporedni sprawcy byli nie Katona
mi, lecz sprzedawczykami poselskiej godnoci. Rozrywajc wi
midzy wolnoci (w tym wypadku wolnym gosem) a veto
uczony pijar poucza, e
to jest esencya wolnego gosu: mc si o wszystko kadem u
domwi, perswadowa, zd a n ie swoje reprezentowa i popie
ra [...] zd aniem swojem i pow ag wpywa na wszystkie obra
dy, ustawy [...]
Trzy lata pniej, koczc zwrotem do Boga synn mow z
16 maja, Andrzej Zamoyski stawia kropk nad i, gdy mwi:
w zru sz serce wolnego narodu, by p o czu upadek wasny,
zru zason z oczu jego, by obaczy, e moc le czynienia jest
to zn a kiem niedoskonaoci rzdw, a nie prerogatyw wol
noci.
W myl konserwatywnej doktryny wolna elekcja bya drugim
filarem wolnoci. Krl wybrany musia si liczy z wol elek
torw znacznie bardziej ni dynasta, ktrego majestat nie by od
nich zaleny. Uzyskujc koron polsk kadorazowy wybraniec
porcza zachowanie podstawowych zasad ustrojowych (skodyfikowanych w XVI w. w tzw. artykuach henrykowskich - wolna
elekcja i liberum
zajmoway w nich miejsce centralne) oraz
zobowizywa si do wypenienia szczeglnych warunkw,
Sejmik w kociele. Rys. J.P. Norblin
Herman Karol Keyserling. Portret A. Vernerina
przedoonych mu przez szlacht (tzw. pakta konwenta). Na

wypadek, gdyby prbowa nie dotrzyma przyrzecze, artykuy
henrykowskie przewidyway moliwo wypowiedzenia krlo
wi posuszestwa.
Cho dowiadczenia kolejnych bezkrlewi dowodziy, e
panujcy zamt stwarza ssiadom okazj do ingerencji w spra
wy Rzeczypospolitej, cho zarwno August III, jak Stanisaw
August zostali narzuceni przez wojska rosyjskie, a ich wolna
elekcja bya fikcj, jej idea okazaa si silniejsza od wymowy
faktw. Zrozumie to mona jedynie wwczas, gdy przypo
mnimy, e w przekonaniu konserwatywnej wikszoci podsta
wowe zagroenie dla wolnoci stanowi krl.
Ide stanowej rwnoci - kolejny kanon ustrojowy - wyraa
o przysowie szlachcic na zagrodzie rwny wojewodzie. Dy
stans tego hasa wobec realiw ycia by oczywisty.
Chocia jestem y klejnotem szlachectwa polskiego rwnie
zaszczyceni, a w substancji upoledzeni, kolor tylko ja ki wol
noci na sobie m am y; a bardziej sam i to sobie wmawiamy,
rzecz za sam woli i rozkazw m oniejszych od nas sucha
musiemy.
To pochodzce z roku 1764 wyznanie szlachty halickiej zna
lazo odzwierciedlenie take w nomenklaturze: magnatw na
zywano panami, okrelenie szlachta odnosio si do herbowego
drobiazgu, ziemiastwo redniozamone przedstawiano tytu
em. Wedug niepewnych oblicze historykw w drugiej poo
wie XVIII wieku szlachta rednia, posiadajca jedn bd kilka
wsi, stanowia mniej wicej 2 5 ^ stanu szlacheckiego (.niektrzy

badacze uwaaj, e prawie 50%), to jest okoo 200 tysicy bd
wicej osb. Zwaywszy, e magnaci tworzyli tylko grn, cien
k jego warstw (ok. 200 rodzin), liczebno szlachty drobnej
(zagrodowej, czstkowej i gooty) mona szacowa nawet na
500 tysicy.
Posugiwanie si przez magnatw na sejmikach rzeszami
umylnie zwiezionej, ubogiej szlachty, ktra na rozkaz pryncypaa krzyczaa veto czy wycigaa szable, gwarantowao fakty
czne rzdy niewielkiej grupy - oligarchii magnackiej. Zarwno
konserwatywna magnateria, jak w szlachecki drobiazg, broni
te bd wolnoci przed ide uzalenienia praw politycznych
od cenzusu majtkowego.
Najwaniejsze reformy przeprowadzano zazwyczaj na sejmie
konwokacyjnym. Wynikao to z faktu, e sejm taki, wyznaczajcy
miejsce, czas i porzdek przyszej elekcji, by wolny od naci
skw ze strony krla - potencjalnego tyrana. Ukonstytuowany
pod wzem konfederackim (jak zwykle podczas bezkrlewia),
rozpoczty 7 maja 1764 roku sejm konwokacyjny mg podej
mowa uchway wikszoci gosw, na czas konfederacji b o
wiem veto tracio moc. Poniewa konwokacji nie udao si ze
rwa, przywdcy opozycji opucili Warszaw, decydujc si na
rozstrzygnicie militarne. Czartoryscy, ktrzy obradami kierowa
li, przygotowujc zamach na renic wolnoci wykorzystali
chorob starego ambasadora rosyjskiego Hermana Keyserlinga i
niedowiadczenie jego nastpcy Mikoaja Repnina. Sejm uchwa
li, e w sprawach dotyczcych skarbu, a wnoszonych przez
Komisj Skarbow, bdzie si odtd gosowao w sposb prak
tykowany w sdach. Ostrono sformuowania wynikaa z fak
tu, e wywiedziawszy si o zamylanym wprowadzeniu goso
wania wikszoci, Keyserling ostrzeg przywdcw familii,
e w takim wypadku wojska carskie przerzuc si na stron ich
przeciwnikw. Zrcznie dobrane okrelenie spenio nadzieje
reformatorw, gdy Repnin, nie orientujc si, i sdy Rzeczy
pospolitej podejmoway wyroki wikszoci gosw, dopiero
poniewczasie przejrza w zamach na veto.
Ze wzgldu na zagranicznych opiekunw powcignicie
veta miao zasig ograniczony, ale Czartoryscy liczyli, e pod
pozorem spraw skarbowych uda si przepchn i wiele innych.
Liberum veto wyrugowano cakowicie z sejmikw, elekcje i
uchway miay tam odtd zapada wikszoci gosw. Do
wiadczenie czasw saskich wskazao dalsze kierunki zmian. Na
czele oligarchii magnackiej w pierwszej poowie XVIII wieku
stali ministrowie. Zrywanie sejmw sprawio, e ich odpow ie
dzialno przed parlamentem staa si fikcj. Szczeglnie z
saw defraudantw publicznego grosza cieszyli si podskar
biowie, w tym take ostatni, Teodor Wessel. Rwnie zowrog
rol odegrali frondujcy nieustannie hetmani, dysponujcy
niewielk, ale realn si wojskow Rzeczypospolitej. Tote do
najwanieszych ustaw konwokacji naleao zastpienie jedno
osobowego ministerium podskarbstwa kolegialn Komisj
Skarbow (odpow iednio Koronn i Litewsk) oraz przekszta
cenie ministerium hetmastwa w Komisj Wojskow Koronn
(litewsk przeforsowano dopiero na sejmie koronacyjnym).
Przyjmujc takie rozwizanie Czartoryscy spacali dug osiem na
stowiecznemu przekonaniu, e kolegialno instytucji central
nych jest wyjciem najlepszym. Wprowadzenie ca generalnego
miao zapocztkowa reformy gospodarcze. Miast licznych ko
mr w rnych miejscach kraju jednorazowe co na granicy
paci mieli odtd wszyscy, co stwarzao szans rozwoju handlu.
Najblisze tygodnie po zakoczeniu sejmu konwokacyjnego
miay przynie rozstrzygnicie walki midzy wojskami prze
ciwnikw familii a oddziaami Czartoryskich i carskim woj
skiem auksyliamym. Wobec przewagi czartw i Rosjan wynik

by atwy do przewidzenia. Unikajc bitwy przeciwnicy kandy
datury Poniatowskiego dali si zepchn na granic wgiersk,
ktr nastpnie przekroczyli. Dziki temu wojna domowa zosta
a faktycznie zakoczona. 6 wrzenia 1764 roku pod patronatem
wojsk auksyliarnych stolnik litewski 5500 gosami zosta wybra
ny krlem Rzeczypospolitej.
Elekcja z roku 1764 nie bya pierwsz, o ktrej przesdziy
carskie wojska. W latach 1733-1735 zadecydoway one o tym, e
tron, na-ktry gosami przewaajcej czci szlacheckiego na
rodu wybrano Stanisawa Leszczyskiego, przypad elektowi
konformistycznej garstki - Augustowi III. O tym, e w roku 1764
nie byo szans na prawdziwie wolny wybr krla, wiedzieli
wszyscy. Mimo to nowy monarcha startowa z pitnem carskie
go elekta.
Stanisaw Antoni Poniatowski, ktry na sejmie koronacyjnym
przybra imi Stanisawa Augusta, by czowiekiem wszech
stronnie wyksztaconym. 32-letni elekt zna Europ z wielolet
nich wojay, podziwia sprawny parlamentaryzm angielski, wy
razicie dostrzega wady ustroju politycznego Polski. Przepro
wadzenie zasadniczych reform uwaa nie tylko za konieczno,
ale wrcz za sw dziejow misj. Na tym tle musiao doj do
konfliktu z petersbursk protektork.
Na razie wszystko ukadao si pomylnie. Utrzymanie kon
federacji po sejmie koronacyjnym pozwalao ywi nadziej, e
nastpny sejm pocignie dzieo reform dalej (ustawowo parla
m ent polski obradowa co 2 lata przez 6 tygodni, w razie szcze
glnej potrzeby krl mg zwoa dwutygodniowy sejm nad

zwyczajny).
*
*
*
W pocztkach panowania Stanisawa Augusta Europa dzielia
si na dwa wielkie bloki. Systemowi pnocnem u, ktrego
trzonem by sojusz Rosji i Prus, a do ktrego naleay take
Anglia i Dania, podporzdkowane byy Szwecja i Polska. Z
przeciwstawnym mu systemem poudniowym, zrodzonym z
aliansu Francji i Austrii, zwizane byy Turcja i Hiszpania. Au
stria, ssiadka Polski od poudnia, zajmowaa w obec Warszawy
specyficzne stanowisko. Osabiona po wojnie siedmioletniej, za
swego zasadniczego wroga uwaaa Prusy, ktre w latach 1740-1745 zabray jej lsk. Nie rezygnujc z odzyskania tej prowin
cji, nadziej pokadaa w Rosji. A cho Petersburg, niegdy so
jusznik Wiednia, teraz zwiza si z Prusami, Maria Teresa nie
tylko nie.tracia nadziei na ponow ne pozyskanie Katarzyny II,
ale dla tego celu gotowa bya zrobi wiele. W Wiedniu zdawano
sobie spraw, e Rosj i Prusy czyo przede wszystkim wsp
ne czuwanie nad polskim bezrzdem. Tote cho wzmocnienie
Prus kosztem Rzeczypospolitej byoby cesarzowej austriackiej
szczeglnie niemie, nie zamierzaa zraa Rosji popieraniem
polskich de emancypacyjnych. Na pom oc Wiednia w swych
reformatorskich planach Warszawa liczy nie moga.
Rwnie drugi poudniowy ssiad Polski, Turcja, nie stano
wi przeciwwagi dla wpywu pastw pnocnych. Porta marzy-
Elekcja Stanisawa Augusta. Sztych Canaletta

e bez ogranicze bd kierowali siostrzecem, a Poniatowski
nie zamierza by krlem malowanym. Na tym tle doszo do
rozdwikw. Powiernikami Stanisawa stali si przede wszyst
kim bracia Kazimierz, Andrzej i Micha. Spoza rodziny do zaufa
nych przyjaci krla nalea midzy innymi owczy (potem
podstoli) koronny Ksawery Branicki. Dysonans midzy krlem
a przywdcami familii nie by bez znaczenia, ale do zerwania
doj nie mogo; pozbawiony klienteli Czartoryskich Poniatow
ski, ktry nie zdoa jeszcze zorganizowa wasnego stronnic
twa, nie miaby szerszego oparcia dla swych poczyna polity
cznych. A z reformami zwleka nie myla.
W roku 1765 otwarto mennic, ujednolicono system miar i
wag oraz przeprowadzono rewaloryzacj kursu monet, co kad
o kies wieloletniemu kryzysowi pieninemu. Prace nad doz
brojeniem i unowoczenieniem wojska oraz zaoeniem w
Warszawie ludwisami zapowiaday dalsze reformy militarne.
Przeprowadzona po stuletniej przerwie lustracja pozwalaa y
wi nadzieje na powikszenie dochodw skarbu. Otwarcie Szko
y Rycersldej stanowio pierwszy krok na drodze przemian
owiatowych. Kierowany przez Adama Czartoryskiego Korpus
Kadetw mia ksztaci nie tylko fachowcw-oficerw, ale wia
dom potrzeb kraju elit obywatelsk.
Reformatorski rozmach modego elekta i jego otoczenia za
skoczy ssiadw. Probierzem moliwoci staa si sprawa ca
generalnego. Wrogi mu Fryderyk II wystawi w Kwidzyniu ko
mor, ktra pobieraa 1096 od wartoci towarw pyncych Wis
. Oto jak przedstawia problem Lubomirski, w owym czasie
uczestnik narad krla z ministerium:
Ugruntowanie ca generalnego ku p o m n o en iu skarbu ko
ronnego nie byo do upodobania krla pruskiego, nie tylko
p rz e z pow ikszenie dochodw Rrzeczypospolitej [...] nade
wszystko niem iym byo krlowi pruskiem u w idzie pocztkow e
rozrzdzenia [reformy] kraju tego, ktry w zupenym zostaw a
nierzdzie, a przychodzcy do rzdu, bogactw, handlu i m a
n u faktu r, p r z e z co sta si m oe obfitym, ludnym , zbogaconym, a w swym czasie i mocnym; co ja k sprzeciwia si polityce
Order w. Stanisawa. Fotografia
Stanisaw August w stroju koronacyjnymi. Sztych M. Bacciarellego
a wprawdzie o odwecie na Rosji, ale osabiona militarnie, nie

wierzc w warto polskiego ora, ogldaa si przede wszyst
kim na Austri i Francj. A Wersal, ktry docenia niebezpie
czestwo wzrostu potgi rosyjskiej, w roku 1764 podobnie jak
Wiede popiera nad ^ is Wettyna. Gwnym wrogiem Francji
bya nie Rosja, lecz Anglia. To ona w wyniku wojny siedmiolet
niej odebraa jej wane kolonie na kontynencie amerykaskim.
Wyczerpana militarnie i finansowo, Francja od wielu lat ograni
czaa si w Polsce jedynie do utrzymywania oddanego sobie
stronnictwa za pomoc funduszy korupcyjnych. Na adn wy
datniejsz pom oc ze strony Wersalu nikt nad Wis liczy nie
mg. Wobec sojuszu Berlina i Petersburga Rzeczpospolita bya
izolowana.
*
*
W wewntrznym ukadzie si pierwsze miesice panowania

Stanisawa Augusta przyniosy zmiany. Starzy Czartoryscy liczyli,
Paac Kazimierzowski. Sztych M. Zaleskiego
tego m onarchy; tak by oddalipom ienion ustaw eta general

nego w zito za pretekst, i co generalne nie m oe by w Pol
szcz ustanow ione bez zniesienia si z krlem pruskim.
Spr polsko-pruski opar si o arbitra Rosji.
Wysano za ra z kurierw do Moskwy z ja k najyw szym i w
tym reprezentacjam i [argumentami], dajc, aeby imperatorowa daa bona ojjicia [porednictwo] u kra pruskiego, aby
pom ienion kom ora zam knita zostaa ja k najprdzej; nie
m niej rw nie przytom nem u [obecnemu] posowi ksiciu Repninow i m ocne a czste a m inisterio [przez ministerium] w tym
byy czynione sollicytacje [nalegania] [...] Ksi Repnin, lubo
dow odam i i dokum entam i by przew iadczonym o sprawiedli
woci pretensji Rzeczypospolitej, e je d n a k m niej dw r jego inte
resowao dobro kraju polskiego, owszem, by byl ubogaconym
zarw nie z dworem pruskim yczy nie mg, a uiaciw y interes
pastw a jego wyciga [wymaga] utrzym ania i nienaruszania
p rzy ja n i imperatorowej z krlem pruskim , m niej przeto do
kadnie w tym za Polsk czyni starannoci. A tak po kikumiesicznych konferencjach [... ] bez konkluzji cay interespozostawa,
z t tylko konkluzj w u myle kadego, i Rzeczypospolita bdc
sabsza [...] bdzie m usiaa na nastpujcym sejmie znie
ustanow ione co generalne. Te trudnoci zatam ow ay najdo
skonalsze Komisji Skarbu Koronnego rozrzdzenia.
Pod mask troski o dobre stosunki z Prusami jako funda
m ent systemu pnocnego Katarzyna zmusia Polsk do znie
sienia ca generalnego. Prba oywienia polskiego handlu zos
taa zwichnita. Stanisaw August i Czartoryscy, ktrzy w roku
1764 udzili si, i wykorzystaj rosyjskie poparcie dla swych
celw reformatorskich, przy pierwszej prbie zetknli si z
tward rzeczywistoci przymierza Berlina i Petersburga prze

ciw polskiemu odrodzeniu. Nie mogli wiedzie, e w prowa
dzonych na marginesie sprawy ca poufnych rozmowach pru
sko-rosyjskich caryca zapewnia Fryderyka II, e zasada niedo
puszczenia w Polsce do reform ustrojowych pozostaje kamie
niem wgielnym jej polityki. Wyrazem zbienoci celw Berlina
i Petersburga miao by wsplne wystpienie w kwestii inno
wiercw.
*
*
*
wczesne pastwa europejskie, mimo deklarowanej nie
kiedy przez owieconych monarchw tolerancji, miay cha
rakter wyznaniowy. Rwnouprawnienie polityczne mniejszoci
religijnych nigdzie w Europie nie miao miejsca. Prusy byy
protestanckie, Rosja prawosawna; o rwnorzdnej pozycji kato
likw w adnym z tych pastw mowy by nie mogo. Polska, w
ktrej m onopol polityczny katolikw zastrzeono konstytucyj
nie, nie stanowia zatem wyjtku. Przypomnienie tych faktw
jest istotne, wskazuje bowiem, e podniesienie przez caryc
kwestii ronowierczej byo pretekstem do ingerencji w w ew n
trzne sprawy Rzeczypospolitej.
Wedle zamysw Katarzyny II wniesione na sejm 1766 roku
danie rwnouprawnienia dysydentw (protestantw i kalwi
nw ) oraz dysunitw (prawosawnych) nie powinno przynie
im penego zrwnania z katolikami; to mogoby grozi unieza
lenieniem rnowiercw od dotychczasowych protektorw, a
take stanowi niebezpieczny przykad d|a wasnych krajw ca
rycy i monarchy pruskiego. Rosyjski kanclerz Nikita Panin
chcia, by jego protegowanym w Polsce przyznano prawo zasia-
Blacha na patronasz gwardii pieszej koronnej. Fotografia
dania w sejmie i zastrzega dla nich od razu pokan liczb

mandatw. Zalena od swych zagranicznych mocodawcw gru
pa innowiercza stanowiaby dogodne narzdzie utrzymywania
bezwadu sejmu, oczywicie przy zachowaniu liberum veto.
Pene przywrcenie renicy wolnoci (czyli doranie: znie
sienie konfederacji) stanowio drugi cel Petersburga, przy czym
zam ierzano ubezpieczy veto trwale przez rosyjsk gwaran
cj dla polskiego ustroju. wiadom rozdwiku Stanisawa
Augusta z wujami Czartoryskimi Repnin myla o wygraniu tej
karty; wpywowi w kraju Czartoryscy mieli popa w niebyt poli
tyczny, dziki czemu pozbawiony ich poparcia, zwaszcza na
sejmikach, krl mia sta si bardziej ulegy w obec da p e
tersburskich. Rzecz paradoksalna: cho ju wwczas nad New
uznano Czartoryskich za najniebezpieczniejszych wrogw, w
opinii polskiego ogu ksita, podobnie jak krl, do koca
nie pozbyli si etykiety protegowanych, a dla niektrych wrcz
agentw Rosji. Zwycistwa w wewntrznej grze si, osignitego
w roku 1764 moc obcego ora, nie wybaczono im nigdy.
Stanisaw August rozumia, a nawet podziela ide tolerancji
religijnej. Ale zdawa sobie spraw, e nieufne w obec innowier
cw spoeczestwo szlacheckie traktowaoby zachwianie m o
nopolu politycznego katolikw jako klsk wiary i nigdy d o
browolnie na to by nie przystao. Denie w tej sprawie pod
prd powszechnej opinii grozioby krlowi trwaym konfliktem
ze szlacheckim narodem. Stanisaw August zbyt dobrze pam i
ta o cicym na nim pitnie carskiego elekta, by mimo natar
czywych da Katarzyny II krok taki ryzykowa.
Gdy starania o rwnouprawnienie polityczne dysydentw
zostay przez izb poselsk odrzucone, Repnin przeszed do
walki o drugi cel sejmu 1766 roku - zniesienie konfederacji, to
jest przywrcenie liberum veto. W kampanii o rozwizanie kon
federacji - narzdzia despotyzmu Czartoryskich - szermujcy
hasem przywrcenia wolnoci Repnin odwoa si do prze
ciwnikw familii z ostatniej elekcji. Zoon przez ambasado
ra ofert wsppracy dawni zwolennicy kandydatury saskiej
podjli skwapliwie, oywieni nadziej zemsty na Czartoryskich i
detronizacji Cioka (od herbu Poniatowskich). W rachubach
ambasadora ci nowi klienci mieli stworzy zalek kolejnego
stronnictwa rosyjskiego, ktre zastpioby Petersburgowi fami
li. Na czoo tych zausznikw Repnina, obrocw zotej w ol
10
noci, wysun si ksidz referendarz koronny Gabriel Podoski;

naleeli do tej grupy midzy innymi podskarbi Teodor Wessel,
przywrcony do ask i odwoany z wygnania po wojnie dom o
wej 1764 roku, litewski krlik Karol Radziwi Panie kochan
ku, a take biskup krakowski Kajetan Sotyk, czcy wrogo
w obec czartw z nieprzejednanym stanowiskiem w sprawie
innowiercw. Zwolennicy wolnoci, ktrzy najwiksze zagro
enie upatrywali w ustroju z przewag krla - monarchizmie siebie, obrocw republiki, zwali republikantami.
Gdy na sejmie 1766 roku Rosja i Prusy zagroziy wojn w
obronie liberum vetoi - poparte przez republikantw - zada
y rozwizania konfederacji, Czartoryscy zdecydowali si ust
pi. Ale w tej wanie sprawie, od kwestii dysydenckiej znacznie
waniejszej, pamitny swej reformatorskiej misji Stanisaw Au
gust gotw by walczy do koca. Jego stanowisko reprezento
wa w izbie poselskiej najbliszy wwczas powiernik, ksi
Kazimierz Poniatowski. Krlewski brat traktowa t walk nie
tylko jako problem dorany, ale take okazj przekonania spo
eczestwa, e wyniesiony przez Katarzyn elekt nie jest mario
netk carsk, lecz reprezentantem polskiej racji stanu. Jak wyni
ka z protokou narad ministerialnych, ksi udzi si, e opo
zycja rozpoczta posa moskiewskiego szacunku przydaje pro
jektowi u narodu [chodzio o projekt rozszerzajcy zakres spraw
rozstrzyganych wikszoci gosw] i dopiero kredyt [autory
tet] krlewski funduje, okazujc, e nie w lepej i szkodliwej dla
narodu dependencji [zalenoci] zostaje. Daremnie jednak
Poniatowski tumaczy to adherentom Sotyka, darem nie prze-
Karaf l\(u/zitrill ..ran/c hod.kinkil"W>nrcl K. Aleksandr>w cza

konywa ich, by pomogli co dobrego skrycie zrobi dla ojczy
zny przed ssiadami, ktrzy cale porzdku u nas nie do p u
szcz. Popierane przez krla propozycje upady, a konfederacja
zostaa rozwizana.
Natomiast w sprawie innowiercw dania pastw ocien
nych nie doczekay si satysfakcji. Na wypadek takiego obrotu
wydarze Petersburg mia z gry przygotowany wariant gry. Pod
oson dodatkowych wojsk, ktre wkroczyy do Polski, 20 marca
1767 roku dysydenci zawizali konfederacj w Toruniu, a dysunici w Sucku. By to wstp do uzyskania przez nich rw noup
rawnienia politycznego. Dla penej realizacji wytyczonych w
poprzednim roku celw Repnin musia si jeszcze zatroszczy o
trwae ubezpieczenie polskich wolnoci przez rosyjsk gwa
rancj.
To zadanie przeznaczy ambasador dla katolickiej konfede
racji radomskiej. Posuchajmy Lubomirskiego, ktry dla wyja
nienia genezy tego zwizku sign do sejmu 1766 roku i przy
pomnia, e gdy przyszo wwczas do walki o obalenie konfe
deracji ambasador kaptowa republikantw
dajc niby do p o zn a n ia , e interes dysydentw nie jest j u
pierw szym i praw dziw ym celem [...] ale tylko ubezpieczy wol
no narodow i w prow adzi nard w rz d daw ny [...] Z
atwoci pocign do siebie pose moskiewski wielk liczb
obywatelw [...] zdaw ao si, e okazana gorliwo utrzym y
w ania dysydentw chodn poczynaa w staranociach m i
nistra tego [...] Ta okoliczno [...] oraz m niej mocne, ja k byo
w pocztkach interesowania si za dysydentami, utw ierdzay
Mikoaj Repnin. Fon ret A. Iwaszkiewicza
m niem anie, e te potencje zagraniczne si z tak wielk usilnoci i natarczywoci wdaj swe porednictwo za dysydentami.
Dzisiejszemu historykowi podobnie jak Lubomirskiemu
trudno zrozumie karkoomn kombinacj radomskich repub
likantw, ktrzy pod sztandarem Repnina zbiegli si walczy o
wiar, to znaczy przeciw rwnouprawnieniu dysydentw. Na
prawd ambasador przycign dawnych przeciwnikw Czarto
ryskich ofert trwaego przywrcenia ustroju politycznego sa
skich ostatkw z liberum veto na czele. Rwnie silnym magne
sem bya nadzieja detronizacji Cioka, ktry w widoczny spo
sb utraci wsparcie rosyjskiej protektorki. Zalepieni nienawi
ci do Czartoryskich i krfo radomscy przywdcy (Radziwio
wie, Potoccy, Mniszchowie oraz szereg pomniejszych magna
tw i ppankw ) przycigali na lep popularnych hase obrony
wiary i wolnoci rzesze zdezorientowanej szlachty prowincjo
nalnej. Lask tej konfederacji, ktr 23 czerwca 1767 roku
przeksztacono w Radomiu w generaln, przyj Karol Radziwi
Panie kochanku. Manifest programowy gosi, e konfederaci
wi si
p rzy w ierze witej rzym skiej katolickiej panujcej i caoci
onej nieskazitelnej, p rzy prawach, wolnociach, swobodach i
prerogatyu'ach [...] obiecujc i przyrzekajc sobie w zajem nie
[...] e si dotd nie rozwiem y, dokd nam sejm ekstraordynaryjny [nadzwyczajny] p rzy gwarancyi, protekcyi i wsparciu
Najjaniejszej Im peratorow ejJm ci [...] dla utrzym ania praw i
wolnoci naszych wieczycie, tu d zie fo rm y rzdw R zeczy
pospolitej, n iep rzyu r ci daw nych swobd, wolnoci, prerogatyw
i p ra w naszych.
Ku rozczarowaniu radomskich tuzw Repnin wymg, e w
manifecie nie tylko zabrako sformuowa detronizatorskich,
ale konfederacja wprost uznawaa majestat Stanisawa Augusta.
Wynikao to z faktu, e krl ugi si i zgodnie z ambasadorskim
yczeniem do zwizku przystpi.
Na danie Repnina delegacja radomian w Moskwie popro
sia o rosyjsk gwarancj dla wolnoci, ktra z aski Katarzyny
miaa zosta przywrcona.
Dopiero sejm, ktry zebra si w padzierniku 1767 roku w
Warszawie, by konfederackim pracom nada rang trwaych
ustaw, poszed niezupenie po myli ambasadora. Pod dat
5 padziernika Lubomirski zanotowa, e na danie Repnina
Radziwi przedoy sejmujcym stanom
Projekt do konstytucji [... ] u yznaczajcy komisarzw, z z u
pen moc i w adz z ksiciem jm ci Repninem tak wzgldem
dysydentw i dysunitw ja ko i innych okurrencji [wydarze]
negocjowa, traktowa, podpisywa i wszystko [...] czyli do
fo rm y rzdw, czyli innych praw poprawia, przem ienia,
znosi i ustanaw ia [...] z zupen moc wszystko konkludo
w a oznaczajcy; sejm za a d tem pus krlowi jm c i benevisum
limitujcy [do czasu wybranego przez krla zawieszajcy].
Cel wyonienia penomocnej delegacji i zawieszenia obrad
sejmu by przejrzysty. Mniejsz i odpow iednio dobran grup
Repninowi atwiej byo kierowa, ni caym zgromadzeniem.
Poniewczasie zorientowali si radomianie, e carski amba
sador bynajmniej nie zrezygnowa z rwnouprawnienia inno
wiercw, o ktrym miaa teraz zdecydowa zaprzedana Repni
nowi grupa penomocnych komisarzy. Najgwatowniej zarea
gowa Sotyk: Po przeczytanym projekcie zabra zaraz gos
ksi biskup krakowski [...] dowodzi widoczne w tym projek
cie dla wiary i wolnoci niebezpieczestwo, mienic, e ile w
nim punktw, tyle ciosw na wiar i wolnoci! Podobne tyrady
wygasza Sotyk i w dniach nastpnych; 13 padziernika czyta
mow swoj do senatu przygotowan [...] w ktrej wyekspliko
wa dostatecznie projekt aktu limity, jak jest gubicy wiar i
wolno; jako te zgodnie odrzucony by ten projekt.
11
Ostatnie lata Pieru>szj Rzeczypospolitej

Repnin zareagowa w sposb, ktrego dotd w Polsce nie
znano. 13 padziernika wieczorem paac, w ktrym znajdowa
si Sotyk, otoczyo rosyjskie wojsko; biskup krakowski zosta
porwany i zesany do Kaugi. O bok niego powdrowa tam bi
skup kijowski Jzef Zauski, wsptwrca Biblioteki Zauskich,
hetman Wacaw Rzewuski oraz jego syn Seweryn, pniejszy
targowiczanin.
Podobne nieszczcie - pisze Lubomirski - nieom ylnie byo
by spotkao im ksidza Krasiskiego, biskupa kamienieckiego
[...] gdyby czujno jego na okolicznoci nie staa m u si przes
trog. Ja ko p o d sam W arszaw przyjechaw szy; gdy dow ie
dzia si o tej tragicznej scenie, za ra z w inne przebraw szy si
szaty, oddali si od W arszauy i m anow cam i naw et um yka ku
granicy tureckiej do diecezji swojej [...] gdzie niezadugo z a
bawiwszy [...] sam si urynis za granic.
Andrzej Zamoyski odpowiedzia na czyn ambasadora de
monstracyjnym zoeniem urzdu kanclerskiego, ale na wik
szo m etoda Repnina poskutkowaa. Sterroryzowany sejm wy
oni delegacj, ktrej ambasador si domaga. Na jej czele sta
n Podoski, latem tego roku mianowany na rosyjskie danie
prymasem. Dopi on prym asostwa p rz e z ask Repnina z gw a
tow n prom ocyj m inistra P anina - komentowa obiegowy
wierszyk. Na czas pracy delegacji sejm zawiesi obrady.
Do lutego 1768 roku delegowani ustawodawcy wypracowali
prawa kardynalne (tj. gwne, fundamentalne dla ustroju poli
Upronodzenie biskupa Sotyka 1767 r. Sztych W. Oleszczyskiego
12
tycznego). Zaliczono do nich zarwno liberum veto, jak woln

elekcj i prawo wypowiadania posuszestwa. Wszystkie sprawy
0 podstawowym dla pastwa znaczeniu, jak podatki, etat woj
ska, zasady dziaania sejmu i sejmikw, zawieranie traktatw
midzynarodowych, wymagay jednomylnoci. Pozostae kwe
stie mniejszej wagi mona byo rozstrzyga wikszoci gosw.
Innowiercy przeforsowali znaczn wikszo swych postulatw.
Cay projekt delegacji przedoono do zatwierdzenia sejmowi,
ktrego sesje w tym celu wznowiono. Reakcj posw odnoto
wa Lubomirski:
Po przeczytanych tych projektach j.p. Wybicki pose pom or
ski [...] odezw a si w krtkich sowach, i na nic nie pozw ala i
m anifestow a si bdzie [zoy urzdowy protest] [... ] tego za
dnia samego j.p. Wybicki w bojani, by jakiego nieszzcia nie
dozna [...] po zakoczonej sesji za ra z ze wszystkim z stancji
swojej gdzie indziej przeprow adzi si. Ja ko tego dnia od j.p.
posa rosyjskiego p rz e z rnych oficerw i lu d zi na to dystynowanych [przeznaczonych] by szukan y [...] ktrego gdy zn a le
nie mogli, rnym posom pruskim [tj. pomorskim, z Prus Kr
lewskich] t ka za ksi Repnin uczyni pogrk, i jeli pom ienionego jm p a n a Wybickiego koleg swego nie stawi, rce
1 nogi im kae pow iza i na Syberi za w ie
Protest Wybickiego mia tylko symboliczne znaczenie. Par
lament w penym skadzie zatwierdzi projekt delegacji. Ca
oksztat ustawodawstwa sejmu repninowskiego otrzyma gwa

rancj rosyjsk. Znaczyo to, e odtd wszelkie prby reform
wymagay formalnej zgody Petersburga. Polska, bdca rosyj
skim protektoratem de fa cto , teraz stawaa si nim de iure.
Posuywszy si republikantami Katarzyna II zawioda ich
nadzieje na detronizacj Cioka. Repnin odsun Czartory
skich od wpyww, za to upomniany radomsk nauczk Stanis
aw August osta si na tronie. W Petersburgu uwaano bowiem,
e protektorat nad Polsk nadal najwygodniej bdzie sprawo
wa za porednictwem krla.
*
*
Radom by dla przeciwnikw familii lekcj nader wan.

Dopiero po nim zrozumieli, e Petersburg dy do trwaego
podporzdkowania sobie Rzeczypospolitej. To przekonanie
stworzyo podstawy antyrosyjskiej orientacji mas szlacheckich.
Druga poraka radomian dotyczya sprawy rnowiercw. Rea
lizacj ich postulatw przez sejm repninowski utosamiano z
klsk katolicyzmu. Walka o wiar, animujca rzesze szlachec
kie, stanowia przeto drugi postulat na przyszo. Trzeci krg
dotyczy spraw ustrojowych. Sejm radomski nie tylko pozo
stawi Poniatowskiego na tronie, ale w dodatku utrzyma niekt
re z wprowadzonych przeze reform (m.in. Komisje Skarbowe i
Wojskowe, gosowanie wikszoci w sprawach drugorzd
nych). To wystarczyo do konkluzji, e prcz wiary przegraa
take wolno. Dla ludzi tak rzecz widzcych klska narodu

bya zwycistwem krla, czartw i Rosji. Cz zawiedzionych
zdecydowaa si na opr czynny.
28 lutego 1768 roku w podolskiej forteczce Bar ogoszono
zawizanie konfederacji. Aktem programowym zwizkowi sprzysigali si na ratunek ojczyzny, wiary i wolnoci, praw i swo
bd narodowych do upadku nachylonych i ogaszali, e wro
giem ich jest duch wadzy i panowania pragncy, [ktry]
wzgardziwszy najszacowniejsze dary i zaszczyty, wiar, wolno
i rwno przy pomocy wojsk rosyjskich [...] prawa narodowe,
przymierza i traktaty targa i znosi odwaa si [...] hetmanw
z wadzy [...] wyzu. Z owego traktowania krla, Czartoryskich
i Rosji jako rwnorzdnych wrogw barzanie nie wyzwolili si
nigdy. Celem konfederacji bya zbrojna walka o wiar i wolno,
przeciw krlowi, reformom i Rosji. Wrd przywdcw przewa
ali ci z radomian, ktrzy otrzewieni gwatami Repnina, zwa
szcza porwaniem senatorw, ju od jesieni 1767 roku pracowali
nad sprzysieniem. Stron prawn przygotowa adwokat Jzef
Puaski, powizania midzynarodowe zarysowa biskup kamie
niecki Adam Krasiski, ten sam, ktry omal nie podzieli losu
Sotyka. Jego brat Micha zosta marszakiem zwizku. Biskup
kamieniecki rachowa na pom oc mocarstw poudniowych,
przekonany, e nie powinny one biernie zezwoli na wzmoc
nienie w Rzeczypospolitej pozycji Rosji. Przeznaczajc tron pol
ski dla Wettyna w rzdzie sojusznikw widziano take Saksoni.
*
Biskup Adam Krasiski. Autor nieznany
J zef Wybicki. Autor nieznany
13
Casimir |pt3v>!i I oiiloeiltTniious r-Kt iit'jHuul

t\<f{rfu T .vmujuju' //.v . vt/n s / i t c y l u s r ty .;
iir
(* V itrrt{ rn i p r r i \ t , r S W w v n V N ;
s ^'
mut
t?yit i *f.V
^Jp*i N**
iu tr W f
v[W.< f)u fu&fa
VW i w
r j
. ___
f.*t\reyHta
f><dr.
i< .-/
' ^ uj Krasin sky CanCxxierhqh# ^^dtfiiwll

!!>* W w fcnt
Ofiutt.i.ûyti'Ufsti u'tfiis .*)tttuvriLf

i V , j* m i \v
tmjt i<miVi pjtiiiS'ii' ,uu/tu' "i>iA7>' i/v.y./r
>
tutjrw v-rti
? * * *
J e r u n tu t
JLttruai v ^ A w w w
m'tffcv intj
h t i c r h fr K H V fU M U
fa iiv h jf*tru
r tu * -u
ifls? .i
* h u tu f n tt . A****#/-
%uAtf h sstr* ,j V su<-r<

(iOTJ ffi iwJ r k /V s / ' M t . i ur:
ilni hH
drrVVWU . u . f A '
di.'taiur.ltn
i * * !
//t
.l/U.-l+ UnUlS ,/u. un rtPS
in t
1*0'
imjTv
l> t ifw * ^ r tr
Aicf AriVr nrj nf Mip* ibi'' f.

mifci
' t ^ w lxrrt
.
.
p> N*.<
s tr m ftyv> I'ivn aJ\rt-t.tft* //*.//</ .c/vi-./lv
rVr ffor .jiHH.N
w* i**
> jW jfrtw
ru l& u W . fvnu'
w.Hiirntmi
ctiftutm* .t.v-am
*i /ruy J W r i
** H *-
'
.i
Kazim ierz Puaski. Autor nieznany
Micha Krasiski. Autor nieznany
Wybuch rokoszu by dla Repnina sygnaem, e pacyfikacja

Polski, ktr uwaa za swj tytu do chway, stawaa pod zna
kiem zapytania. Ratujc swe dzieo ambasador wymusi na Sta
nisawie Augucie zwoanie rady senatu, a natpnie podpis na
wysanej przez ni do Rosji probie o pom oc zbrojn przeciw
konfederacji (26 III 1768). Speniajc wbrew Czartoryskim to
danie, krl udzi si, e broni nie tylko zagroonego przez
Bar tronu, ale i kraju. Repnin zapowiedzia bowiem, e w razie
odmowy Rosja odczeka, a rokosz ogarnie ca Polsk, po czym
uderzy na Rzeczpospolit wszystkimi siami - jak na pastwo
wrogie. Przytaczajc danie Repnina protokolant narad krla z
ministerium (by nim wwczas praw dopodobnie ksidz Micha
Poniatowski) tak komentowa motywy Stanisawa Augusta:
e to m wi pose, ktrego nigdy nie zapar si dw r jego, ju
tyekro tak skutecznie grony, e czterdzieci tysicy Moskaw
[...] bdcych w kraju zostaw a w nim i doczeka owej pory
[... ] rezolw ow ani [zdecydowani], e d o zn a krl w roku 1766 i
1767 ja k atwo Moskwa najw awszych tutejszych zeantw
[gorliwych obrocw wolnoci] i przeciw nikw swoich do
siebie przycign potrafi, byle im zn iszczen ia krla i najlep
szych dla kraju postanow ie pokazaa nadziej cho wtpliw,

te wszystkie wzgldy do kupy zebrane determ inow ay krla do
uczynienia in senatus consilio [na radzie senatu] propozycyi, a
potem usuchania puralitatis [wikszoci] zam aw iajcej p o
moc moskiewsk.
Warto pamita, e Stanisaw August musia widzie w Barze
przeduenie konfederacji radomskiej. Puaski m ocno akcento
wa, e zwizkowi stanowi legaln kontynuacj Radomia, ktry
Repnin sprowadzi na tory nielegalnego sejmu.
Poczone siy Rosjan i towarzyszcego im regimentarza
polskiego Branickiego bez trudnoci zdusiy konfederacj na
Podolu. Biskup Krasiski, ktry planowa wybuch na okres p
niejszy, gorzko wyrzuca Puaskiemu:
Ponialicie si [...] bez planty [planu], bez systemu, bez
uoenia adnego i bez zniesienia si z inszem i potencyam i
[...] Cay projekt zawiesilicie na dwch kardynalnych za w ia
sach. Pierwsza zaw iasa doby ora i zawoa: wiara i ojczy
z n a ; druga 200 000 obywatelw zgrom adziw szy p o d powag
ora i u ia d zy swojej Moskw pognbi. Czas pokaza, ep a n ta byia krtka bardzo do tak wielkiej roboty.
14

Poruszenie Ukrainy uniemoliwi konfederatom barskim
wybuch powstania chopskiego - koliwszczyzny. Ruch prawo
sawnego chopstwa, odpowied na religijne hasa katolickiej
konfederacji barskiej, zosta gorliwie poparty przez dysunickie
duchowiestwo. Kwesti do dzi wrd historykw dyskutowa
n jest sprawa inspiracji buntu; szlacheckie spoeczestwo p o
dejrzewao o to Rosj. Na gwatownoci i okruciestwa chop
skiego wybuchu (rze tysicy szlachty w Hum aniu) odpow ie
dziay oddziay polskie i wojska rosyjskie. Ich interwencja wyni
kaa z obawy przeniesienia si rozruchw na Ukrain Zadnieprzask. Cho krwawa pacyfikacja doprowadzia do stumienia
buntu, jego grone widmo straszyo szlacht do koca istnienia
I Rzeczypospolitej.
Zduszenie ruchu barskiego na Podolu nie oznaczao uspo
kojenia kraju. W czerwcu i lipcu 1768 roku pojawiay si ruchawki w Maopolsce i Wielkopolsce, w sierpniu konfederowa
si zaczo Wielkie Ksistwo Litewskie, w padzierniku powsta,
ale od razu srom otnie kapitulowa Karol Radziwi. Cho wsz
dzie regularne wojska rosyjskie do atwo rozpraszay barskie
pospolite ruszenie, trwanie konfederacji wiadczyo dowodnie
o zaamaniu si repninowskiej wersji pacyfikacji Polski. W tej
sytuacji Panin zdecydowa si na zwrot. wiadom wpywu Czar
toryskich w spoeczestwie podj prb uspokojenia kraju za
porednictwem ksit, cho uwaa ich za najgroniejszych
wrogw Rosji. Ten krok Petersburga doceni Stanisaw August.
Dla wzmocnienia pozycji Polski w przetargach z Katarzyn krl
ponownie zbliy si do wujw. Gdy do Warszawy dotara wie
o wypowiedzeniu przez Turcj wojny Rosji (6 X 1768 - wojna
polska), Poniatowski postawi kropk nad i odwoujc z bar
skiego teatru dziaa Ksawerego Branickiego. Naprzeciw o d
dziaw barskich stay odtd tylko wojska rosyjskie.
Wycigajc do do Czartoryskich Panin da, by krok
wstpny ze strony krla i ksit stanowio zawizanie przeciw
nej Barowi konfederacji. To byo nie do przyjcia; wedle wia
dectwa Lubomirskiego ministerium odpowiedziao, e krl
konfederacyi czyni nie moe, gdy w ostatni szedby narodu
ohyd, gdyby zda si jedno z Moskw rozumie.Jako warunek
uspokojenia Polski przywdcy familii wysunli skasowanie
gwarancji, zmniejszenie politycznych uprawnie dysydentw,
zgod na gosowanie w sejmie wikszoci oraz dopuszczenie
mediacji pastw7 poudniowych w konflikcie polsko-rosyj
skim. Czartoryscy uwaali, e Rosja nie sprosta armii tureckiej i
dyli do wyrwania Polski z kleszczw systemu pnocnego.
Dla Rosji oznaczaoby to rezygnacj z pozycji, jak od czasw
Piotra I w Rzeczypospolitej posiadaa. Warunki ksit zostay
przez Petersburg odrzucone. O wynikach konfliktu miao zade
cydowa pow odzenie rosyjskiego ora na-froncie tureckim
oraz w walkach z konfederatami.
Cho wiosn i latem 1769 roku nowe barskie oddziay po
jawiy si w Wielkopolsce, na terenach Wielkiego Ksistwa, Ma
zowsza i Podlasia, nkani przez rosyjskie korpusy pocigowe
(zasyn zwaszcza straszny mjr Drewicz, na czele ok. 1,5 tys.
ludzi), atwo rozpraszani, poza Wielkopolsk i zachodnim
skrawkiem Maopolski konfederaci byli jakby gomi w kraju,
nad ktrym panowali Rosjanie. Byo oczywiste, e od strony
militarnej konfederacja Rosji zagrozi nie moe. Ale po dwulet
nich dowiadczeniach, w lipcu 1769 roku biskup Krasiski w
czym innym widzia jej sens:
To jest pew na, e Moskwy nie pobijem y a n i nam tym he
roizm em gowy nabija potrzeba, ale te to jest nieomylna, e
Moskwa nas tak nie wy tucze, eby) zn o w u na wiosn ko n fed e
racja p rzed oczam i moskiewskimi nie stana.
Najwybitniejszy z barskich politykw mia suszno. Trwa
nie ruchu miao doniose znaczenie polityczne. Dowodzio, e
uspokojenie Rzeczypospolitej wci byo iluzj.

Zwycistwa rosyjskie na froncie tureckim sprawiy, e o d
nowione przez Czartoryskich rokowania z nastpc Repnina,
Michaem Wokoskim, ktry przyby do Warszawy w czerwcu
1769 roku, znw rozbiy si o nieustpliwo Petersburga w
sprawie gwarancji. Poszukujc drg osabienia rosyjskiej kurate
li, na przeomie wrzenia i padziernika Stanisaw August zwoa
rad senatu; zdecydowaa ona wyprawi poselstwa do pastw
zachodnich i Petersburga. Krl i Czartoryscy liczyli na mediacyj
ne usugi Austrii, na poufne - za porednictwem Francji - na
wizanie porozum ienia z konfederacj barsk, za nad New na uznanie nielegalnoci wszystkich dziaa Repnina z lat 1766-1767. Rachuby na yczliwe porednictwo Wiednia i Parya za
wiody, a Katarzyna II, ktrej wojska gromiy Turkw, w ogle
nie dopucia posa w granice swego imperium.
Rwnie wrogo jak Rosja kroki Stanisawa Augusta potrakto
wali przywdcy konfederacji. Dla tych ludzi Cioek i czarci
byli wci bardziej nienawistni ni Petersburg. Przesiknita
swarami i rywalizacj elita barska skadaa si z wyrosych za
Sasw przywdcw poszczeglnych koterii magnackich. Najpo
tniejszym z nich by Wessel, sprzymierzony z frakcj wpy
wowego za Augusta III Jerzego Mniszcha. Mniszech i jego
krewni Potoccy przewodzili drugiej koterii. Jak zauway francu
ski doradca wojskowy konfederacji, marszaek Viomenil, Wessla
hasem bojowym jest cakowite przywrcenie dawnych ustaw,
nazwa jednoznaczna w Polsce z anarchi. Dla pognbienia
familii Wessel by gotw raczej na porozum ienie z Rosj
(utrzymywa kontakt z Podoskim) ni na kompromis z frakcj
Krasiskich - koteri trzeci. Nienawi bya wzajemna, bo Kra
siski, cho take uwaa, i pierwsz trosk konfederatw
musi by oprnienie tronu, mia ponadto pewien program
reform. Naleaa do niego midzy innymi aukcja wojska, a w ed
le tego, co biskup przedkada w Wersalu, take tron dziedzi
czny. Konfederacja wyzbya si zudze co do wolnej elekcji
Iwan Gonta. Autor nieznany
15

krlw polskich; wie ona, e dotd Rosja rozporzdzaa elekcj
w edle upodobania. Spord innych ugrupowa wymieni war
to stronnictwo Karola Radziwia, skupiajce konfederatw z
Wielkiego Ksistwa.
W padzierniku 1769 roku konfederacja wyonia wreszcie
organ centralny - Generalno. W obawie przed atakiem Rosjan
siedzib jej przeniesiono z Biaej na pograniczu polsko-aus
triackim do sowackiego Preszowa, a wic w granice monarchii
Habsburgw. Tolerowanie dziaaczy barskich byo jedynym ge
stem yczliwoci Wiednia dla Polakw.
Dla militarnych dziejw Baru wana bya pom oc Francji.
Wersal, ktry widzia w konfederacji jedynie dogodn wobec
Rosji dywersj, do roku 1769 nadzieje pokada w Turcji. D opie
ro klski Porty skoniy kierujcego francusk polityk zagrani
czn ksicia Etienne Francois Choiseul do zainwestowania
czci funduszw dywersyjnych w Polsce. Przybyy do Preszowa
w czerwcu 1770 roku pukownik Charles Dumouriez mia odtd
czuwa nad militarnymi dziaaniami konfederacji. Ten patronat
przynis Barowi w drugim proczu 1770 roku szereg sukce
sw, przede wszystkim zdobycie (we wrzeniu) i utrzymanie
Czstochowy.
Wobec impasu w rokowaniach z famili u schyku lata
1770 roku wojska rosyjskie zasekwestroway dobra Czartory
skich. Chciano tym sposobem zmikczy ksit i osamotni
Stanisawa Augusta w dalszych negocjacjach z Petersburgiem.
Rwnoczenie Wokoski przygotowa drugi wariant rozwiza
nia. Pod jego egid w padzierniku 1770 roku oficjalnie ukon
stytuowaa si w Warszawie tworzona przez Podoskiego Rada
Patriotyczna. Klika ta miaa sta si zawizkiem rekonfederacji
-now ego Radomia. W razie nieustpliwoci krla Wokoski
rozwaa moliwo porozum ienia z Generalnoci i pozba
wienia Stanisawa Augusta tronu. W tych okolicznociach ogo
szenie przez Generalno barsk bezkrlewia 22 padziernika
1770 roku niezm iernie osabio pozycj monarchy w przetar
gach z Rosj. Dokument inspirowany przez Wessla, a uzasadnia
jcy bezkrlewie przypomina, e
fa m ilia Czartoryskich podych i przedajnych adherentw
gm inem w zm ocniona, zuchw aym z nieograniczonej am bicji
panow ania duchem wzdta, publicznych nieszcz naszych
pocztkow ym bya rdem [...] kto w czasie zacztego interregnum [bezkrlewia] [...] im ieniem narodu w opiek m o
skiewsk odda Polsk? Familia Czartoryskich; kto m im o kar
dynalne narodu konsytucye p o d najsurowszem i karam i ci
gania wojsk obcych do kraju zakazujce, Moskw sprowadzi?
Miejsce rady i bezpieczestwo gwaci? [...] kto rzdw fo rm
wzruszy, praw a jednom ylnoci stanowione, w iekam i i p rzy
sigami stw ierdzone skasowa? kto wojsko i skarb pretekstem
komisji [...] przywaszczy? kto aeuilibrum [rwnowag] wol
noci p rze z ten sposb zrujnow a? kto hetm anom [...] id a d z
odebra [...] kto na ucinienie kraju ca generalne stanowi?
Familia Czartoryskich [...] [Manifest bezkrlewia powtrzyw
szy te zarzuty konkludowa, e] pacz, ndza, ubstwo, spusto
szenie, zabjstwa, gwat, nieuôa, kajdany, acuchy, spisy, no
e, pale, haki i rnego okruciestwa instrum entu s to waci
we i istotne zn a m io n a Stanisawa Poniatowskiego, intruza i
uzurjyatora tronu polskiego.
Te sformuowania dowodziy ponad wszelk wtpliwo, e
elita barska mimo sekwestracji dbr ksit zupenie nie d o
strzegaa emancypacyjnych wysikw Stanisawa Augusta i Czar
toryskich. Akt z 22 padziernika definitywnie pogrzeba nadzie
je Warszawy na porozumienie z Barem. Nie speni te rachub
konfederackich szefw, ktrzy liczyli, e dziki niem u General
no zostanie przez Wiede i Wersal uznana za jedyne legalne
przedstawicielstwo Rzeczypospolitej.
16
Gdy w marcu 1771 roku przywdcy barscy definitywnie od

rzucili moliwo porozum ienia z grup Podoskiego (Radom
okaza si nauczk trwa), a Rada Patriotyczna adnego za
plecza spoecznego w Polsce nie miaa, koncepcja pacyfikacyjna
Wokoskiego zostaa w Petersburgu przekrelona. Ambasadora
odwoano, a w kwietniu 1771 roku przyby na jego miejsce
zaufany Panina, Kasper Saldem. Znw relacjonuje Lubomirski:
Cay dyskurs jego by desaprobujcy Rad Patriotyczn i
sekwestracj, i imperatorowa chce zaspokojenia [...] e imperatorowa ostatni krok czyni do ratunku krla, e trzeba, by si
krl czy do M oskuy i najpierwszy krok uczyni, aby da na
pim ie ubezpieczenie, i wszystkie wakanse za wol M oskuy
oddaw a bdzie i z ni si zaw sze trzym a; co krl odm wi
[...] Byy potem pogrki na krla i ministrw.
Saldem raz jeszcze podj prb porozumienia ze Stanisa
wem Augustem i Czartoryskimi, ale rwnoczenie da do zro
zumienia, e w razie fiaska nastpi rozbir. Przekonani, e
groba ta nie jest realna, ksita nie ustpili w sprawie gwaran
cji i dysydentw. Na tym tle pka dwuletnia wsppraca midzy
Stanisawem Augustem i wujami; uwierzywszy w rozbiorowy
szanta, Poniatowski po raz drugi pchn Branickiego przeciw
konfederacji barskiej. Jeeli krl udzi si, e tym krokiem
przejedna Katarzyn, znw zosta zwiedziony. Ustpstwo nie
uratowao kraju od podziau, obciyo natomiast konto m onar
chy wrd konfederatw i sympatyzujcej z nimi znacznej wik
szoci szlacheckiego narodu.
Po sukcesach z przeomu lat 1770-1771 w maju 1771 roku
klska zadana Dumouriezowi przez Suworowa pod Lanckoron
podkopaa koncepcj strategiczn Francuza. Zaamaniu uleg
jego plan panowania nad terytorium przylegajcym do granic
Austrii. Ostatnim wikszym epizodem militarnym Baru byo
powstanie hetmana Ogiskiego na Litwie; po witanym z eufori
zwycistwie pod Bezdzieem dozna on jednak druzgoccej
klski pod Stoowiczami (27 IX 1771). Przegrana ta kada prak
tycznie kres wojnie konfederackiej w Wielkim Ksistwie.
3 listopada 1771 roku doszo w Warszawie do nieudanej
prby porwania Stanisawa Augusta przez konfederatw. Krlobjstwo wykorzystaa propaganda pastw ociennych dla
skompromitowania Baru w oczach monarchistycznej Europy.
Zreszt wiosn 1772 roku, gdy rozesza si wiadomo o rozbio
rze, klska konfederacji bya przesdzona. Ostatnia twierdza,
Czstochowa, pada dopiero 18 sierpnia 1772 roku. W owym
czasie przywdcy ruchu, wydaleni z granic Austrii, przebywali
ju na emigracji w pastwach niemieckich, woskich i we Fran
cji.
Niezalenie od pobudek i rozgrywek wrd politycznych
szefw, dla rzesz szlachty, ktre w cigu czterech lat walczyy o
wiar i wolno, konfederacja barska bya przeyciem nader
wakim. Czteroletnia epopeja Baru to de fa c to dzieje nie wy
powiedzianej wojny polsko-rosyjskiej. Za udzia w niej, ktry
stanowi dowiadczenie walki o niepodlego, kilka tysicy
braci zapacio Sybirem. Cztery lata walki zaowocoway te
yw w nastpnych pokoleniach barsk legend. Wielu history
kw widzi w konfederacji pierwsze powstanie narodowowyz
wolecze.
*
*
Wybuch wojny turecko-rosyjskiej zosta powitany w Berlinie

z nadziej. Wobec kopotw w Rzeczypospolitej (konfederacja
barska) wszelkie nowe komplikacje Rosji otwieray przed Pru
sami szanse zabiegania o wynagrodzenie kosztem Polski. Nie
korzystne dla Fryderyka II byyby tylko rwnoczesne zwyci
stwa wojsk Katarzyny II nad Turcj i szybka pacyfikacja Rzeczy
pospolitej. Pierwszy sonda pruski w sprawie rozbioru, doko-
tifUNt,
Poruanie Stanisawa Augusta p rze z konfederatw barskich. Autor nieokrelony
Ryngraf z czasw konfederacji barskiej. Fotografia
nany w Petersburgu w lutym 1769 roku, spotka si jednak z

cakowitym niepowodzeniem.
Zwycistwa Rosji nad Turcj w wikszym jeszcze stopniu
niepokoiy Austri. Dla zwekslowania rosyjskich ambicji zdo
bywczych z Bakanw gotowa bya ona nawet akceptowa pru
sk ide rozbioru Polski, pod warunkiem, e Wiedniowi za
pew niono by zdobycze proporcjonalne do nabytkw Berlina.
Kanclerz Kaunitz udzi si riadto, e za zdobyt cz Rzeczy
pospolitej Austria mogaby przez wymian z Prusami odzyska
lsk.
Zjazdy Fryderyka II z cesarzem Jzefem II w Nysie (VIII
1769) i Nowym Miecie na Morawach (1^1770) byy dem ons
tracj niechci wobec rosyjskich zwycistw. Gdy to nie wystar
czyo, dla przyhamowania rosyjskiego rozmachu na Bakanach
w lutym 1771 roku wojska Marii Teresy dokonay na Wgrzech
demonstracji wojennej, a w sierpniu tego roku Austria zawara
z Turcj przymierze. W Petersburgu zdawano sobie spraw, e
te gesty nie przesdzay faktycznej gotowoci do wojny, wie
dziano o pacyfistycznym nastawieniu wersalskiej sojuszniczki
Wiednia. Ale rwnoczenie Katarzyna II musiaa stwierdzi, e
system pnocny zawid, bo nie zapewni jej swobody dzia -
17

Rzeczypospolitej\ naruszy dobre stosunki istniejce m idzy
nim i i w znieci ogln wojn. Wic Austria, Prusy i Rosja, m a
j c zreszt wzgldem Polski pretensj o praw a rwnie daw ne
ja k suszne, postanow iy wystpi z nimi, przyw rci porzdek
w ew ntrz Polski i nada tem u pastw u stan polityczny wicej
zgodny z interesam i jego ssiadw.
Jeli czytelnik, ktry ledzi walk Rosji i Prus w obronie
liberum veto wolnej elekcji i nienaruszalnoci polskiego nie
rzdu wyraaby wtpliwo, czy rzeczywicie przeszkadza im
duch stronniczy, podtrzymujcy anarchi, to tym bardziej
zdziwiby go wykad owych praw rwnie dawnych jak su
sznych do poszczeglnych ziem Rzeczypospolitej, ktrymi za
jli si nadworni juryci Fryderyka, Katarzyny i Marii Teresy.
Praktyka wykazaa, e wskutek dysproporcji si midzy woj
skiem Rzeczypospolitej a poczonymi armiami pastw rozbiorczych, przytoczone przez owych prawnikw racje na rzecz
historycznej pruskoci Gdaskiego Pomorza, rosyjskoci Inflant
i austriackoci Lwowa, miay druzgocc przewag nad grun
townymi pracami Feliksa oyki, ktry z polecenia Stanisawa
Augusta zbija wywody patnych faszerzy historii.
,
Apoteoza Marii Teresy. Autor nieokrelony
U IK
T K O K L F T I!
i.K
i AKK
GYTHAi
i ) V. S
*/** 7 */,. * f
/.V/r* J
HOIS
?><./ /><t 4^ /
Koacz krlewski - alegoria I rozbioru Polski. Sztych N. Lemirea
a na Bakanach. W tej sytuacji sugerowane przez Prusy rozwi

zanie rozbiorowe obok wyranego minusa miao te i swe plu
sy. Strat bya rezygnacja z rosyjskiej dominacji nad ca Polsk.
Zaletami - pacyfikacja Rzeczypospolitej oraz powstanie nowego
systemu - sojuszu trzech cesarzy. W pocztkach czerwca 1771
roku znad Newy dosza do Fryderyka II definitywna zgoda na
rozbiorowe propozycje. Z ujawnieniem planu podziaowego
oba pastwa postanowiy czeka do zaakceptowania go przez
Wiede. Jeliby bowiem Austria udziau w rozbiorze nie wzia,
Petersburg musiaby si liczy z ewentualnym sojuszem Wied
nia, Konstantynopola i Warszawy, czyli z now wojn. A tego
Katarzyna chciaa wanie unikn. Dopiero w styczniu 1772
roku, Austria, pew naJu rezygnacji Rosji z apetytw na Moda
wi, przystpia do negocjacji podziaowych.
W lutym 1772 roku zosta zawarty ukad rozbiorczy prusko-rosyjski, w tyme miesicu Fryderyk II rozpocz ustalanie z
wysannikiem Wiednia zakresu nabytkw austriackich. Trj
stronne rokowania sfinalizowano trzema traktatami podpisa
nymi w Petersburgu 5 sierpnia 1772 roku. We wstpie zawieray
one uzasadnienie rozbioru:
W im i Trjcy Przenajwitszej. D uch stronniczy, podtrzy
m ujcy anarchi w Polsce, ka e obawia si zupenego rozka
du pastw a, co mogoby za szkod zi interesom ssiadw tej
18
r~te i ViU -/< 'li/ \ 'i n y lietii

*'
*<
L
r t i rf i r u
OrdcturJ>,t ni ts ; <*vu/i
j ""i.<f
jjitrn i rti
t t + f.
f 3*
fc.
f e t u j
J t f r II
/|fl
.i
i'T fy .X
>. * jetl 14 rni/ihidt/jin
(/nr U'"wlCiv
7f
^ A V i
.
fl C n * r * f '
IHM) AON Ki i . . ffO C H H I T . I ) f f . D im C H L A l.CH

n t f f r r . f i/.v tin u n d rsA v f r a v i s a
B F . U .A I . O t M A r . R T l M K R ? . O O I N
KV
< J f . S r i M K f . U H IN FA N TIN I
,fP A N 1 F .N .
O I.P O H K N F r i l N i Z . J S I N I P A R M A v J M
i *
T~.~.
j

.* A
+A .
V '/ - y * . -
A *
* f
* <
* */> #
r f.
M u * * '* * *
< . 4
/ * '
d + tA iflfy
* * / (
i#
/ 4
I' C
IM
RIOtmHKfATOHStfMy
mUbTi
rat.v,um i^trMiwy
Popiersie Fryderyka //. Rzeba G. Schadowa
Maria Teresa. Autor nieokrelony'
W wyniku traktatw podziaowych pastwo Fryderyka II za

garno Prusy Krlewskie z Warmi, jednak wskutek oporu Rosji
i Anglii bez Gdaska i Torunia, za to z Elblgiem, Malborkiem i
Chemnem oraz pas Wielkopolski i Kujaw po Note z Bydgo
szcz i Inowrocawiem. Nabytek ten, czcy Brandenburgi z
Krlestwem Pruskim (terytorium pokrzyackim) liczy 36 tysi
cy km2 oraz 580 tysicy ludnoci. Ziemie te odznaczay si wy
sokim poziom em rolnictwa, miay te kluczowe znaczenie dla
kontroli polskiego handlu batyckiego.
Austria, ktra w aneksjach wykazaa najwiksz zachanno
(ju w II 1769 przeprowadzia okupacj Spisz, a latem 1770
zaja starostwa nowosdeckie, nowotarskie i czorsztyskie),
wzia ziemie Maopolski po Wis i San na pnocy, a po
Zbrucz na wschodzie. Tereny te, liczce 83 tysice km2 i 2 650
tysicy ludnoci, obejmoway midzy innymi saliny wielicko-bocheskie i ruskie oraz stary orodek kulturalno-handlowy
Lww, a z miast mniejszych Tarnw, Zamo i Przemyl.
Rosja zagarna Inflanty oraz ziemie lece na wschd od
linii czcej rodkowy bieg Dwiny ze rodkowym biegiem
Dniepru z Poockiem, Witebskiem, Mohylewem i Mcisawiem.
Uatwio to jej poczenie dwch wanych strategicznie miast Smoleska i Rygi (droga Dwin). Obszar ten liczy 92 tysicy
km2 i 1300 tysicy ludnoci, ale pooony na obrzeu pastwa i
rolniczo zacofany stanowi strat stosunkowo najmniej dotkli
w. Przy zajmowaniu nowej zdobyczy zarwno Austria, jak Prusy
zagarny wicej ni przewidyway konwencje petersburskie;
wdzierstwa te czciowo umniejszono przy rozgraniczeniach w
roku 1776. W sum ie w wyniku pierwszego rozbioru Rzeczpos
polita utracia okoo 3096terytorium i okoo 35% ludnoci.
Z gr sto lat tem u Micha Bobrzyski, autor syntezy historii
Polski, uzna, e rozbir
bezw arunkow korzy przynis [...] tylko Prusom, bo
ogromnem zw ikszeniem ich obszaru, poczeniem rozdzielo
nych dotychczas posiadoci ugruntow a pierw szorzdne ich sta
nowisko. Zw ikszeniem si moga pochlubi si rw nie Austria,
ale nie stao ono w a d n ym stosunku z e spczesnem zw iksze
niem i tak j u dla niej w N iem czech gronej potgi pruskiej [...]
Najgorzej na rozbiorze uyszla niewtpliwie Rosja. To, co bezporenio zyskaa, byo dla niej niczem , a skrpowao je j polityk
li . j:
11 fth.1MK9 M*
*I*#/ JlRJ.POf
.frast.'
Katarzyna II. Autor nieokrelony
wzgldem na Austri i Prusy. W in podziau w Polsce nie Pru

som, lecz je j przypisano, c zy to p o d wpywem rozdranienia
spowodowanego wieym bezporednim uciskiem i walk, czy*
te p o d wpywem poczucia, e Rosja, p a n u j c w Polsce i rozcignivszy n a d ni swoj gwarancj, przecie posiadoci pol
skie pozw olia w yda na up germ anizacji. Miaa Rosja p o c zu
cie, e ca Polsk naley je j zaw adn, a tego swojego stano
wiska nie zdoaa utrzym a, p o d zia narzucony je j p rz e z Prusy>
ostatecznie przyja.
Cytat powyszy zdradza, e Bobrzyski jakby waha si z
podsum owaniem problem u odpowiedzialnoci za rozbir, a
wyranie uniewinnia Austri. Tymczasem, cho pomys podzia
owy by dzieem Prus, cho one zyskiway na tym stosunkowo
najwicej, demonstracje w ojenne Austrii na Bakanach odegray
powan rol w powstaniu rozbiorowej koniunktury. Wszelako
ostateczna decyzja zaleaa od Petersburga; dlatego ten dwr
ponosi najwiksz odpowiedzialno za rozbir.
Podzia, pozbawiajc Polsk wanych gospodarczo i strate
gicznie ziem, zdecydowanie pogarsza warunki rozwoju pa
stwa. Zwierajce si wok Rzeczypospolitej kleszcze pruskie
stanowiy grob na przyszo, a precedens rozwizania roz
biorowego brzmia ponurym memento. Dowodzi on, e w
Europie w okresie rozkwitu Owiecenia nieukrywan zasad
dziaalnoci trzech mocarstw stanowi prawo siy. Byo to niepoko
jce nie tylko dla Rzeczypospolitej, ale i dla innych sabszych
pastw, midzy innymi wywoao popoch w krajach Rzeszy. Na
dusz met wane byo, e trzy potgi rozbiorcze zwizay si
sojuszem. Ten fakt ceni wysoko gwny inspirator rozbioru, Fry
deryk II. W licie do ksicia Henryka Hohenzollerna po zawarciu
traktatw podziaowych poczdamski libertyn chwali si, e
skoczylim y z najpow aniejsz rzecz. Poczy to trzy w y
znania: greckie [prawosawne], katolickie i kalwiskie, spoy
jem y bowiem je d n hosti - Polsk, i jeeli nie zbaw i to naszych
dusz, to na p ew no bdzie z wielk korzyci dla naszych
pastw.
*
Zgodnie z wol zaborcw zalegalizowanie rozbioru mia

przeprowadzi polski sejm. Stanisaw August pocztkowo pr-
19

Tadeusz Reytan. Autor nieokrelony
bowa si opiera, ale uleg, gdy przedstawiciele trzech pastw

ociennych zagrozili mu rozszerzeniem zaborw. Ludzie, ktrzy
w sejmie rozbiorczym mieli odgrywa rol przywdcw szla
checkiego narodu, wywodzili si z wysuonej klienteli carskiej
ambasady. Lask marszakowsk wykoata w Petersburgu Adam
Poniski. Potomek wielkopolskiej rodziny senatorskiej, patny
zausznik rosyjski od czasw Repnina, czonek Rady Patrioty
cznej i faworyt ambasadora Wokoskiego, Poniski czy wy
sok inteligencj z cakowitym brakiem zmysu moralnego. Dla
pienidzy, ktrych potrzebowa gwnie na gr w karty, gotw
by na wszystko. Susznie rachowa, e za sprzedawanie wasnej
ojczyzny moe liczy na powane zyski z korupcyjnej kasy
trzech ambasadorw.
Na danie Katarzyny sejm mia obradowa pod wzem
konfederacji, by niekrpowana przez veto przekupiona wik
szo moga pod dyktando tworzy ustawy. Posw wyoniono
na sejmikach otoczonych przez wojska rosyjskie. Akt konfedera
cji, w ktrym Poniskiego uznano za marszaka, podpisano 16
kwietnia 1773 roku w domu biskupa Andrzeja Modziejowskiego, radomskiego kanclerza i patnego szpiega rosyjskiego. Wo
bec zjedajcych do Warszawy posw nowy ambasador rosyj
ski Otto Stackelberg i sekundujcy mu Poniski stosowali m e
tody zrnicowane. Jednych przekupywali, ulego innych za
pewniali przez zastraszenie, pozostaych prbowali przekona,
e opr i tak na nic si nie zda, a pogorszy tylko sytuacj kraju.
20
Argumenty te nie do wszystkich przemwiy. Tadeusz Rey

tan, pose nowogrodzki, zdoa namwi do opozycji dwch
innych kolegw Samuela Korsaka i Stanisawa Bohuszewicza.
Przebieg ich dziaa wyglda nieco inaczej ni na znanym
obrazie Jana Matejki. Chodzio o to, aby nie dopuci Poni
skiego do funkcji, a jeli to okazaoby si niemoliwe, przynaj
mniej gono zaakcentowa nielegalno jego marszakostwa, a
tym samym i dalszych czynnoci sejmu. W tym celu w dniu
rozpoczcia obrad, 19 kwietnia 1773 roku, gdy jeden z posw
krakowskich chcia przekaza lask Poniskiemu, Reytan
odepchn go si. Na galerii obserwowaa to spora grupa w i
dzw (arbitrw), zarazem wiadkw. Poniski nie zdecydo
wa si na walk, ale ogosi przeoenie sesji na dzie nastp
ny. W tym drugim dniu izb otoczyo wojsko. Zobaczywszy
tamujcych drog onierzy, Reytan z towarzyszami roztrci ich
i wszed do izby sejmowej. W obawie, by nazajutrz wojacy nie
okazali si bardziej zdecydowani, trzej oponenci postanowili w
sali pozosta przez noc. Ich obecno sprawia, e i tego dnia
Poniski ogosi przeoenie sesji. Podobnie rzecz miaa si
dnia nastpnego, kiedy to dla odroczenia obrad Poniski przy
sa do okupowanej sali zastpc z kilkunastu posami. Gdy ci
zaprzedacy nie reagowali na perswazje Reytana, by miast odra
cza wybrali spord siebie legalnego marszaka, pose nowo
grdzki, wyczerpany spdzonymi w sali godzinami, bezskute
cznie prbowa tamowa im wyjcie, kadc si w poprzek

drzwi. W dniu nastpnym trzej towarzysze po raz ostatni oku
powali izb poselsk. Skrajnie wymczeni, dowiedziawszy si,
e pod grob cakowitego rozbioru Stanisaw August zdecy
dowa si przystpi do konfederacji Poniskiego, o godzinie
22.00 wyszli z sali. Prawnym wiadectwem ich protestu pozosta
manifest o nielegalnoci sejmu, ktry, zgodnie z wczesnymi wy
mogami, zdoali uwierzytelni w jednym z urzdw grodzkich.
Po usuniciu z izby Reytana na czoo opozycji wysun si
krl. Jak podczas sejmu repninowskiego, tak i teraz ambasador
rosyjski da wyonienia delagacji z nieograniczonymi peno
mocnictwami i zawieszenia obrad plenarnych. Temu prbowa
przeszkodzi Stanisaw August. Ale Poniski nie by czowie
kiem, dla ktrego legalistyczne racje krla stanowiyby przesz
kod. Tak dugo odkada sesje, a przekupstwem i zastrasze
niem zapewni sobie odpowiedni liczb adherentw. Niezna
czn wikszoci uchwalono wyonienie delegacji i zawiesze
nie obrad sejmu.
Penomocnictwo jest cakowite - pisa Stanisaw August do
jednego z cudzoziem cw - bez za strzee i warunkw. Sejm
zalim itow ano [...] Ministrowie trzech dworw sam i wybrali
czonkw delegacji ze stanu rycerskiego [z izby poselskiej];
nadto cafy senat w raz z m inistram i wejdzie do tej zbiorowoci.
W wikszoci swojej jest ona zoona z osobistoci najbardziej
zepsutych w Rzeczypospolitej i po wikszej czci moich nieprzy
jaci.
Nielegalny marszaek przeforsowa nielegaln delegacj z

nielegalnym, nieograniczonym zakresem dziaania. 18 wrzenia
1773 roku delegacja podpisaa traktaty cesyjne. W dalszej fazie
sejmu wymuszono nadto na Rzeczypospolitej zawarcie z rozbiorcami traktatw handlowych. Szczeglnie niekorzystny by
ukad z Prusami; nakada on na towary polskie wywoone do
Prus co wysokie, nisko za obcia eksport pruski do Rzeczy
pospolitej. Konwencja ta grozia przeksztaceniem Polski w
gospodarcz koloni Berlina.
Sejm Poniskiego, zatwierdziwszy rozbiory, zaj si prze
ksztaceniem ustroju Rzeczypospolitej. Patronowali tej pracy
ambasadorowie trzech pastw rozbiorczych, ale decydujcy
gos mia Stackelberg. Okrojona Polska otrzymaa taki rzd, kt
ry trwalej ni sejm repninowski ubezpieczy wolno, to jest
bezwad. Dlatego nie tylko odnowiono, ale nawet rozszerzono
ustaw o prawach kardynalnych i formalnym zapisem podkre
lono peny autorytet veta. Tak wygldaa walka z potpionym w
traktacie rozbiorczym duchem anarchii. Caoksztat ustroju
otrzyma gwarancj trzech pastw ociennych. Pozycj krla os
abiono, pozbawiajc go prerogatyw: nominowania senatorw
(czyli doboru elity wadzy) oraz rozdawnictwa starostw (dbr
pastwowych, z ktrych czwarta cz dochodu sza do skarbu
Rzeczypospolitej). Te ostatnie drog licytacji wypuszczono w
50-letni dzieraw. Kwesti kluczow w walce o nowy ksztat
ustrojowy staa si Rada Nieustajca.
<> P sk w
Granica Polski przed rozbioram i
D y n eb u rg
W itebsk
S m o le sk
K rlew iec
Wilno
K o o b rzeg
S zczecin
M isk
.G rodno
M o h y le w
B y d g o szcz
B iaystok
T oru
P ock
P o zn a
G n iez n o
W arszaw a
B rze L itew ski

Prype
K alisz
C zern ich w
R adom
W ro ca w
L ublin
Chem*
z sto c h o w a
Z a m o
K rakw
ytomierz
L w w
T a rg o w ica
POLSKA
PRZED ROZBIORAMI

Wedle pierwotnego zamysu Panina Rada ta, centralny organ
wykonawczy, koordynujcy dziaalno wszystkich ministeriw,
miaa przede wszystkim przej znaczn cz dotychczaso
wych uprawnie krla. Stanisaw August, na ktrym caryca si
zawioda, powinien spa do roli honorow ego prezesa Rady.
Projektodawcw, chtnych do opracowania szczegw obdzie
rania korony z prerogatyw nie musia Stackelberg dugo szuka.
Rekrutowali si oni spord nienawidzcej krla kliki Poniskiego, a najczynniejszym z nich by August Sukowski. W trak
cie sejmu rozbiorczego okazao si jednak, e na nieodpow ie
dzialnych szulerach z bloku Poniskiego, znienawidzonych w
kraju, Rosja nie zdoa zbudowa sobie w Polsce nowego stron
nictwa. A poniewa wczeniej ju zawiedli Katarzyn republikanci spod znaku radomskiego (przeszli do Baru), za famili
nadal uwaano nad New za najgroniejszego wroga, w Peters
burgu zdecydowano, e protektorat nad Polsk w dalszym cigu
bdzie si sprawowa za porednictwem krla. To stworzyo
Stanisawowi Augustowi szanse przetargw w rokowaniach o
ksztat Rady. Wprawdzie Panin ostrzega Stackelberga, e kady
nowy pomys ze strony polskiej staje teraz przed oczyma trzech
dworw pod tym ktem widzenia, czy nie wzmocni on Rzeczy
pospolitej i nie doda jej aktywnoci; tem samem kady jest
podejrzany, ale ostatecznie zgodzi si, by do projektw Su
kowskiego i spki wprowadzi niektre korekty krla, wycho
dzc z zaoenia, i pewn samodzielno w stosunku do opo
zycji monarcha powinien posiada.
Ostatecznie odpowiedzialna przez sejmem Rada Nieustajca
skada si miaa z 5 departamentw. (Policji, Skarbu, Wojska,
Interesw Cudzoziemskich, Sprawiedliwoci) i grupowa wya
nianych co 2 lata przez sejm senatorw i posw. Taki ksztat
centralnej magistratury godzi nie tylko w krla, ale take w
ministrw. Ich funkcje przejmoway departamenty. Powane
znaczenie mia tu take sejm 1776 roku, wykaczajcy ustaw o
Radzie Nieustajcej. Po 12 latach istnienia zniesiono wwczas
Komisje Wojskowe (Koronn i Litewsk). Hetmani spadli do
roli patnych synekurzystw, na przemian prezydujcych w D e
partamencie Wojskowym.
Nastpne lata wykazay, e Stanisaw August potrafi nie tyl
ko zachowa wpyw na nominacje do Rady, ale nadto zdoby w
niej znaczn przewag. Rada, ktra miaa sta si wdzidem dla
krla, naprawd staa si nim dla ministrw - przedstawicieli
magnackiej oligarchii. W ich te opinii wyrosa na najbardziej
znienawidzony instrument monarszego despotyzmu. Nie
chtnie wobec Rady nastawiony by jednak take szerszy og
szlachecki; instytucja ta, narzucona przez przemoc zaborcw,
staa si symbolem podlegoci Polski.
Skasowanie przez papiea Klemensa XIV zakonu jezuitw

(21 VII 1773), ktry w Polsce by najwaniejszym zakonem na
uczajcym, otworzyo problem dalszej przyszoci szkolnictwa.
W krgu dworskim narodzia si myl przejcia jezuickiej spu
cizny majtkowej na cele owiaty. Cho wskutek grabiey kie
rowanej przez klik Poniskiego i Modziejowskiego substancj
pojezuick znacznie uszczuplono, mimo oporu marszaka sej
mu 14 padziernika 1773 roku zapada ustawa o powoaniu
Komisji Edukacji Narodowej.
O dtd tedy wszystkie generalnie akadem ie, gim nazyja, ko
lonie akadem ickie, szkoy publiczne adnych nie u ^ cza j c, z
tym wszystkim, co tylko do wydoskonalenia n a u k i w iczenia w
nich m odzi szlacheckiej ciga si moe, p o d dozr i rozpo
rzdzenie Komisyi tej oddajem y oraz ordynacyi [regulaminu]
22
uoenie wzgldem czynnoci je j do aprobacyi albo popraw y

p rze z nas zalecamy.
Owo ministerium owiaty, owoc wzorowanych czciowo
na Francji, czciowo na Austrii przemyle i projektw Stanis
awa August i grona jego najbliszych wsppracownikw
(zwaszcza Joachima Chreptowicza), uznane za spadkobierc
majtku pojezuickiego, zyskao w ten sposb trwa podstaw
materialn dla dziaalnoci, ktra w cigu 20 lat miaa przeksz
taci Polakw w nard owiecony.
August Sukowski (domniemany). Autor nieokrelony
Po pierwszym rozbiorze
Pierwszy rozbir zachwia organizmem pastwowym Rzeczy

pospolitej, ale nie uczyni go niezdolnym do ycia. Tendencje
rozwojowe widoczne byy midzy innymi w dziedzinie gospo
darki. W XVIII wieku na zachodzie Europy przewaao przeko
nanie, i struktura spoeczna Polski jest skrajnie zacofana. Do
wd tego widziano przede wszystkim w sytuacji chopw, kt
rych los porwnywano z dol staroytnych niewolnikw. Cho
zestawienia te byy niewtpliwie przesadzone, cho analogi
czne warunki panoway w caej rodkowej Europie, a w
wczesnej Rosji sytuacja poddanych bya znacznie gorsza, dla
Zachodu, ktrego wie wesza ju w faz kapitalistycznych sto
sunkw spoecznych, szczeglnie race byo poddastwo
osobiste chopw (wynika z niego zakaz opuszczania wsi) oraz
patrymonialny sd dziedzica woci (tylko w dobrach krlew
skich chopi mogli odwoywa si od wyroku starosty do sdu
referendarskiego). Problem reformy stanu chopskiego sta si
modnym tematem w publicystyce epoki stanisawowskiej.
Uczony pijar, ksidz Wincenty Skrzetuski tak malowa los
poddanych:
[...] nie maj nasi wieniacy wolnoci, bo im n i wolno p a n a
i m ieszkania odmieni, p a n u za wolno ich darowa, przeda,
zam ieni, ze wsi do wsi przenosi etc., nie maj wasnoci [...]
nie m aj sprawiedliwoci [...] bo im praw a nasze nie w yzn a
czyy adnego sdu, w ktrym by si o krzyw dy i uciliwoci
od dziedzicw za d a n e uskary i upom nie mogli.
A Jzef Wybicki, ten, ktry na sejmie repninowskim zgosi
veto, a potem walczy w konfederacji barskiej, przeanalizowaw
szy w Listach patriotycznych argumenty na rzecz utrzymania
poddastwa konkludowa, e
[...] przyczyny, ktre dla utrzym yw ania poddastw a p rzy
taczam , s tylko szczerym pretekstem. Nie m ajc do miaoci
przeciw ko w ew ntrznem u pj przekonaniu, nie mwiemy,
eby poddastw o by pow inno, ale ekscypujemy [wyczamy] od
praw a czowieka chopw polskich sdzc, e tych w niewoli
trzym a koniecznie potrzeba. W gruncie przecie rzeczy interes
na sz tego wyciga [wymaga] i ten nam tak myle i m wi kae.
Wie polska, skupiajca po pierwszym rozbiorze okoo 75 &
ludnoci kraju (ponad 7 min), bya rozwarstwiona. Obok kmie
ci, siedzcych na gospodarstwie anowym, panowym czy cz
sto wieranowym (an mia 16 do 26 ha) najliczniejsi byli
maorolni zagrodnicy, posiadajcy obok dom u niewielk za
grod, chaupnicy oraz bezrolni komornicy, mieszkajcy ktem
w cudzym dom u (na kom orze). Najubosz kategori lud
noci rolniczej stanowia czelad, na stae osadzona przy szla
checkim folwarku. Na wsi mieszkaa take spora grupa rze
mielnikw. O sobn kategori tworzyli tak zwani ludzie luni,
najczciej przybysze, wolni osobicie, zatrudniani na folwar
kach jako sia najemna. Ubosze grupy chopw zobowizane
byy zazwyczaj do odbywania stosunkowo niszej (proporcjo
nalnej do stanu posiadania) paszczyzny pieszej;bez sprzaju.
Odrobiwszy swoje, chopi ci czsto odpracowywali paszczy
zn za kmieci. Penorolnych gospodarzy obowizywaa uprawa

paskiego folwarku wasnymi komi (woami) i narzdziami o ile je posiadali. W XVIII wieku paszczyzna dla anowego
gospodarstwa wynosia nieraz 8 dni w tygodniu. Ten pozornie
niemoliwy do uiszczenia obowizek kmiecie wypeniali wa
nie za pomoc najtych i opaconych przez siebie uboszych
grup wiejskich. Stanowio to jednak dla gospodarstw chopskich
obcienie ogromne. Tote wymiar paszczyzny by jednym z
centralnych tematw, poruszanych przez publicystw - refor
matorw.
Czasopismo, ktre z najwiksz konsekwencj propagowao
reformy - Monitor, w roku 1767 dokonywao takiego oto
podsumowania paszczynianych obcie:
D ni pariszczyniane, jest to pow inno gruntowa, alias do
gru ntu przyw izana. Prcz p a szc zyzn y s toki miejscami 4,
te do n iw a bywaj zaw sze zayte. S szarwaki, te do grobel,
mostw, pow inny by zayte, ale czciej nim i koo polowy>ch
robt robi, a to co miesic d zie jeden pow inni pod dan i odby
[...] Uw ay tu, co ten chop poradzi, co p a szc zyzn y m a na
sobie trzy d n i chopskie, trzy d n i kobiece w tygodniu; gdy na
niego taki tydzie nastpi, e m usi odby toki dzie, szanvaku
dzie, za p ien i d ze nadto tanie dzie [...] To j u taki m usi
odby d n i 9, a tych tyle i w tygodniu nie m a [...] Chop tedy, dla
tych przyczyn, nie m ajc czasu sobie zrobi, m usi swj zbir z
pola, swj zasiew opni i p rze z to obrci si wniwecz; std
za nie in n a konsekwencyja, tylko porzucenie swego siedliska,
uchodzenie p rze d srogoci p a n a i opuszczenie wsi.
Do zjawisk pozytywnych zaliczy naley kontynuowanie zwaszcza na ziemiach zachodnich Polski - osadnictwa olderskiego. Skadali si na nie zarwno Holendrzy, jak Niemcy, a w
okoo 33% Polacy przenoszeni na nowe prawo osadnicze.
Oldrzy, zasiedlajcy zwaszcza tereny podmoke, byli oso
bicie wolni, posiadali wiejski samorzd, a kontrakt osadniczy
zobowizywa ich do opaty cile okrelonego czynszu.
Rozszerzanie si osadnictwa olderskiego wiadczyo o p o
szukiwaniu drg wyjcia z impasu. W czasach stanisawowskich
powszechne ju bowiem byo przekonanie o nierentownoci
systemu folwarczno-paszczynianego i koniecznoci reform.
Impuls w tym kierunku dali przedstawiciele magnaterii i boga
tej szlachty. To zrozumiae. Ludzie ci growali nad ubosz
szlacht wyksztaceniem, a wojae zagraniczne pozwalay im ha
obserwacje gospodarki na zachodzie Europy. Ponadto ekspe
ryment reform wymaga zarwno kosztw, jak te nis ryzyko.
Jednowioskowy szlachcic nie mia na to rezerw. Do najbardziej
zasuonych reformatorw naleeli: ekskanclerz Andrzej Zamoy
ski, waciciel dbr bieuskich na Mazowszu, referendarz
litewski Pawe Ksawery Brzostowski, posiadacz Merecza-Paw
owa nie opodal Wilna, bratanek krla Stanisaw Poniatowski
(oczynszowa zarwno swe dobra podwarszawskie, jak rozlege
woci na Ukrainie), podkanclerzy litewski Joachim Chreptowicz (Szczorse i Wiszniew w powiecie oszmiaskim na Biaorusi).
23
Ostatnie lata Piertvszej Rzeczypospolitej

Przeksztacenia szy w kilku kierunkach: po pierwsze doko
nywano cisego ustalenia chopskich powinnoci. Wszystko, co
gospodarz wytwarza ponad nie, stanowio jego osobisty zysk.
Po drugie przymusow prac paszczynian zmieniano na
czynsz (rent pienin). Chopi zazwyczaj otrzymywali ograni
czon wolno osobist oraz pewno dziedzicznego posiada
nia uprawianej ziemi. Samorzd wiejski wzmacnia autonom i
gminy. W niektrych wypadkach (Poniatowski, Brzostowski) po
dobrych pocztkach waciciel parcelowa folwark midzy
chopw. Na og eksperymenty si udaway, w ich wyniku
wydajno pracy wocian znacznie wzrastaa, a dobra reforma
torw powikszay zaludnienie, gdy zbiegali do nich chopi z
innych latyfundiw. Analogiczne dowiadczenia przeprowa
dzano w dobrach duchownych i krlewszczyznach. Dziaalno
reformatorw wociaskich prowadzi do wniosku, e panujcy
na wsi polskiej system ekonomiczny okaza si reformowalny.
Susznie zatem historycy konkluduj, i system gospodarczy
Rzeczypospolitej w drugiej poowie XVIII wieku nie stwarza
koniecznych przesanek upadku polskiej pastwowoci.
Oywienie gospodarcze objo take produkcj rkodziel
nicz. Zakadane przez magnatw od lat czterdziestych XVIII
wieku manufaktury, na og oparte na chopskim przymusie
paszczynianym, w drugiej poowie stulecia stay si zjawi
skiem nader czstym. Niektrzy magnaci tworzyli w swych mia
steczkach dziedzicznych zwarte centra rzemielniczo-handlowo-kulturalne. W ten sposb na przykad Konstanty Plater roz
win Krasaw w Inflantach, Stanisaw Maachowski Koskie w
Sandomierszczynie, Aleksandra Ogiska Siedlce na Podlasiu, a
Prot Potocki Machnwk na Ukrainie. Jako mecenas i akcjona
riusz do inicjatyw przemysowo-handlowych wczy si te
dwr krlewski. Pod jego patronatem powstaa w 1766 roku
Kompania Manufaktur Wenianych, w 1783 roku zatwierdzona
zostaa Kompania Solna prowadzca poszukiwania grnicze, w
roku 1787 z inicjatywy prymasa Poniatowskiego i Stanisawa
Augusta zaoono w owiczu Spoeczestwo (Towarzystwo)
Fabryki Pciennej Krajowej. Najwikszy rozmach miay przed
sibiorstwa zakadane przez podskarbiego Antoniego Tyzenhauza w litewskich ekonomiach (dobrach stou krlewskiego),
z centrum w Horodnicy i osonie (Grodzieskie).
Magnackie przedsiwzicia przemysowe okazay si nie
trwae; wikszo z nich upada jeszcze w wolnym pastwie,
pozostae na og nie przetrway rozbiorw. Sabo tych zaka
dw wynikaa czciowo z bdw organizacyjnych (m.in. mao
rentownej pracy paszczynianych), po czci z braku szersze
go odbiorcy krajowego (mizerny wewntrzny rynek zbytu) oraz
trudnoci eksportowych. Trwalsze okazay si zakadane w mia
stach manufaktury mieszczaskie; do najbardziej znanych nale
ay zakady sukiennicze w miastach wielkopolskich oraz liczne
rkodzielnie warszawskie.
Mimo tych oznak gospodarczego postpu miasta nie zdoay
jeszcze dwign si z ruiny. Mieszczastwo, szacowane po
pierwszym rozbiorze na 6% zaludnienia oglnego (ok. 600
tys.), byo stanem ustpujcym liczebnie zarwno szlachcie
(ok. 8 96), jak ydom (ok. 10%). Ci ostatni, opanowawszy cako
wicie handel wiejski, a w znacznej mierze rwnie rzemioso i
handel miejski, stanowili dla mieszczan gron konkurencj.
Obcy religijnie, yli w ramach wsplnot zwanych kahaami. Po
wizania ekonomiczne sprawiay, e ydzi, pozbawieni praw
politycznych, cieszyli si czsto protekcj szlachty. Tote m ie
szczanie, jako stan najbardziej zagroony ydowsk konkurencj
gospodarcz, bd te gwnymi przeciwnikami licznych w ok
resie Owiecenia projektw polepszenia sytuacji ydw.
Korzystne dla miast efekty przyniosy wprowadzone moc
ustawy sejmu konwokacyjnego komisje dobrego porzdku.
24
Antoni Tyzenhattz z plan am i architektonicznymi. Autor nieokrelony
Baday7one i rozstrzygay miejskie konflikty, kontroloway dzia

alno cechw, ale pocztkowo pracoway tylko w najwik
szych miastach Polski. Naleay do nich: Warszawa (w 1764 - 30
tys. mieszkacw, w 1791 - 100 tys.), Lww, Krakw, Wilno (po
ok. 20 tys.), Pozna, Lublin i Toru (10-15 tys.). Na rozwoju
Gdaska (40 tys.) bardzo niekorzystnie zaciy traktat polsko-pruski z roku 1775, ktry podci pozycj tego miasta jako okna
na wiat Rzeczypospolitej. Pozostae orodki majce status miej
ski byy niewielkimi osadami. Kilkadziesit z nich liczyo po
kilka tysicy ludzi, znaczna wikszo - poniej 500 mieszka
cw.
W zwizku z rozwojem handlu i przemysu operacje finan
sowo-kredytowe prowadziy prywatne domy bankowe. Najwa
niejsze z nich mieciy si w stolicy. Za najbogatszego bankiera
uchodzi w latach osiemdziesitych i dziewidziesitych Piotr
Fergusson Tepper. Najwikszym kredytem zaufania w krgach
ziemiaskich cieszy si bankier pochodzcy z rodu magnac
kiego - Prot Potocki.
Wobec drakoskich ce pruskich i wynikego std ujemnego
salda polskiego handlu, eksport polskiego zboa po pierwszym
rozbiorze zmala o poow. Poczto szuka drg zastpczych. W
roku 1783 z inspiracji orodka dworskiego utworzona zostaa
Kompania Handlowa Polska, ktra miaa czuwa nad polskim
Grodno, kantor Tyzenhauza
Wntrze kopalni soli w Wieliczce
25
Targ na Nowymi Miecie. Rys. J.P. Norblin
handlem nad Morzem Czarnym (std druga nazwa: Kompania

Czarnomorska). Korzystano z faktu, e Rosja zezwolia na utwo
rzenie w nowo powstajcym porcie Chersoniu polskiej placw
ki konsularnej i yczliwie odnosia si do inicjatyw handlowych.
Rozmach przedsiwziciu nada Prot Potocki. Otworzy on w
Chersoniu kantor handlowo-bankowy, zakupi kilka okrtw i
zorganizowa eglug. Wybuch wojny rosyjsko-tureckiej w 1787
roku pooy kres polskiemu handlowi na Morzu Czarnym.
Charakteryzujc obraz przemian kulturalnych epoki stanis

awowskiej historycy mwi wrcz o przewrocie umysowym.
Zapewne najwaniejsza w nim rola przypada Komisji Edukacji
Narodowej. Posuchajmy Hugona Kotaja, jednego z dziaaczy
reformy owiatowej:
Magistura ta, bdc owocem najgorszego sejmu, bya jedyn
podw czas dla cnotliuycio pociech; i kiedy przytom ne [aktual
ne] nieszczcie pograo ich w rozpaczy i wstydzie, kiedy nie
zostao nic dobrego do przedsiw zicia w upadymi narodzie,
26
Komissyja Edukacyjna przygarna do siebie za cn e w Polszcz

imiona, oddaa w ich rce m odzie nieszczliwego kraju, na
tchnwszy>ich cnotliw gorliwoci, aeby>bezpensyi, bez osob
nych nadgrd, za trud nili si fu n d u sze m edukacyjnym [...]
aeby jednostajn na cay nard przepisali edukacyj, aeby>
p rz e z jed en sposb mylenia z edukacyi nabyty, urcilijedno
obradom publicznymi i magistraturom rzdouymi [...] aeby>
wrcili Polakom daw ne mstwo i w sercach przyszych ojczyzny
nastpcw zaszczepili ch dw ignicia Rzeczypospolitej z je j
upadku, pom szczenia si je j haby, przestrzegania wolnoci i
swobd narodowych [... ] W ychowanie dzieci obywatelskich sta o si odtd interesem rzdu krajowego, a jednostajno ed u ka
cyi staa si rkojmi wikszej rzdu jednostajnoci i wikszej w
rzdzie zgody.
Komisja liczya pocztkowo 8 osb; wchodzili do niej m i
dzy innymi Andrzej Zamoyski, Joachim Chreptowicz, Adam
Czartoryski, Ignacy Potocki, prezydowa przez pierwsze dwa lata
biskup wileski Ignacy Massalski, nastpnie biskup pocki, p
niejszy prymas Micha Poniatowski. Ustawowo KEN obja
zwierzchnictwo nad caym szkolnictwem polskim, nie tylko nad
byymi zakadami jezuickimi. Zwizana z tym bya reorganizacja
poszczeglnych zakadw wedug instrukcji KEN oraz utworze
nie jednolitej hierarchii szk w caym kraju. Zwierzchnictwo
przejy szkoy wysze: Akademia Krakowska w Koronie (Szkoa
Gwna Koronna) i Akademia Wileska (Szkoa Gwna Litew
ska) w Wielkim Ksistwie. Im podlegay szkoy wydziaowe
(rednie wyszego stopnia), niej byy szkoy podwydziaowe
(rednie stopnia niszego). Szczebel najwyszy zajmoway szko
y parafialne.
Z inicjatywy Ignacego Potockiego w roku 1775 utworzono
Towarzystwo do Ksig Elementarnych. Miao ono przede
wszystkim kierowa pracami nad przygotowaniem nowych
podrcznikw, ale rycho objo sw piecz take programy i
ca waciwie prac szk rednich. O bok Potockiego, szefa
Towarzystwa, szczeglnie zasuy si w nim eksjezuita Grze
gorz Piramowicz, pochodzcy z lwowskiej rodziny ormiaskiej.
Za cel gwny reformy systemu szkolnego uwaali jego
twrcy wychowanie dobrego czowieka i obywatela. Ta myl
zdecydowaa o ksztacie szczegowego projektu nauczania ogoszonego przez Potockiego w roku 1774 Przepisu na szkoy
wojewdzkie (pniej zwano je wydziaowymi).
W Uwagach o nowym instrukcyi [owiaty] publicznej uka
dzie Piramowicz wyjania podstawowe zaoenia nowego pro
gramu:
W artykule VI m wic do biorcych p rze d si pisanie ksig
eem entarnych zaleca im, aby zaw sze m ie p rze d oczym a ten
jedyn y n a u k i ksig cel: poyteczno w yciu i spkowaniu
Hugo Kotaj. Portret J. Peszki
Grzegorz Piramowicz. Autor nieokrelony
ludzkim [wspyciu spoecznym]. Instrukcyja czci jest i

pom oc edukacyi czowieka, a edukacyja czyni go p o w in na
cnotliwym i dla drugich poytecznym [...] eby [...] n a u ki byty
p o yteczn ym i dla m odzian [...] trzeba, aby go w obow izku
owiecay, uczyy w ykonyw ania powinnoci, uczyniy go zd a t
nym do rzdzenia si w dom u i do rzdzenia w Reczypospoitej
[...] Ktre s n a u ki w tym nowym rozrzdzeniu przepisane od
Kommisyi Edukacyjnej? [...] N auka chrzecijaska pooona
jest na czele wszystkich innych [...] m d polska uczy si b
d zie religii p r z e z cay bieg siedmioletniego w szkoach w icze
nia [...] Do n a u ki chrzecijariskiej przyczona za ra z jest n a
uka m oralna [...] p r z e z wszytkie klassyprow adzona [...] d a
wa m u bd po rzd nie n a u ki o powinnociach ku rodzicom,
krewnym, nauczycielom , rw iennikom swoim, sugom, przyja
cioom etc. [...] Powiedz mu, co w inien ssiadom, wspoby
watelom, zwierzchnoci, ojczynie, powszeclmoci ludzkiej;
owiec go, ja kie s kadego stanu, kadego urzdu obowizki;
ja ko ka d y obyuwtel [szlachcic] m a praw o by wolnym, by
swojej J a sn o c i pew nym , by w uyu)aniu je j bezpiecznym.
To dopiero cay bieg tej n a u ki za ko czy jodanie wiadomoci
praw a politycznego, praw a narodw, a m ianowicie praw a Oj
czystego [...] [Dalej szy jzyki obce, matematyka z geometri,
fizyka, a w niej] n a u ka mechaniki, to jest zn a n ia i ustaw iania
m achin poytecznych, ja kie s myny, tartaki, stpy etc. [...]
historyja naturalna, to jest opisanie rzeczy, ktre czowiekowi
Dawca natury nadal. Czyli to s zw ierzta, czyli krzew y i roli
ny, czyli co ziem i otacza lub co ziem ia w swych w ntrzno
ciach zaw iera [...] wiadomoci o rolnictwie i ogrodnictwie [...]
wiadomoci o czowieku wzgldem zachow ania zdrow ia [...]
27
Ostatnie lata Pierwszej Rzeczypospolit

Retoryka, znajomo poezji, historia sztuki, logika, wreszcie
historia i geografia dopeniay ten program.
Chlubn kart Komisji stanowia przeprowadzana od roku
1777 przez Kotaja reforma Akademii Krakowskiej, tym istot
niejsza, e Szkoa Gwna Koronna miaa czuwa nad ksztac
niem kadry dla niszych szczebli owiaty. Mniej udana bya
prba unowoczenienia Akademii Wileskiej, podjta przez
eks jezuit, astronoma Marcina Poczobutta-Odlanickiego.
Komisja nie zaczynaa od zera. Obejmowaa zwierzchnictwo
nad wszystkimi istniejcymi przed jej ustanowieniem typami
szk, a wic - prcz zakadw jezuickich - nad kolegiami pijar
skimi, teatyskimi i innymi. Gotowa kadra nauczycielska z jed
nej strony uatwiaa reform, z drugiej jednak cz tych ludzi z
trudnoci i niechtnie przystosowywaa si do nowych ins
trukcji i programw. Mona to zrozumie. Zerwanie choby ze
synnym podrcznikiem Alwara (od nazwiska autora, XVI-wie
cznego jezuity hiszpaskiego Alvaresa), z ktrego od dwch
stuleci uczono aciny, byo nie lada przewrotem. Tote przez
cay okres dziaania Komisji toczya si walka o rzeczywiste
wprowadzenie nowych m etod i treci nauczania. Zwolennicy
starego spord nauczycieli mogli w tej konfrontacji liczy na
nieufnie do KEN nastawion konserwatywn szlacht. Przyka
dem moe suy raport z wizytacji odbytej w roku 1783 przez
ksidza Bonifacego Garyckiego w jednej ze szk prowadzo
nych przez ksiy miechowitw:
Prefekt skary si na professorw, e jego u rz d ze sucha
nie chcieli, rne m u przykroci czynili, aby si go tym sposo
bem p ozb y mogli dla utrzym ania sposobu dawnego w ucze
niu, chcc si podoba obywtelom uprzedzonym , ja k o prefekt
Marcin Poczobutt Odianicki. Autor nieokrelony
teraniejszy wszystkie n a u ki zasta daw nym sposobem dawane,

ktry chcc wykasowa Alwary i inne gramatyki, a wprowadzi
ksiki elementarne, cae na siebie oburzy wojewdztwo z poduszczeniaprofessorw [...] Zwiedzajc klassy znalazem licz
b uczniw 105; wiksza nierwnie znajdow aa si, p ki p re
fe k t nie przyjecha i sposobu nowego nie zaleci, o czym dow ia
dujc si obywatele swych synw odbierali, na co zgrom adzenie
obojt?tie patrzao.
Miechowici nie byli wyjtkiem. Ksidz Szczepan Hoowczyc
po odbyciu w roku 1774 wizytacji szk mazowieckich raporto
wa:
Wszdym jedn piosnk sysza o nowej edukacyi, lamentu
jc nad upadkiem (jak mniej owieceni mwili) religii, d o
brych obyczajw. Alem inaczej nie mg ichmociom wybi z
gowy, a za pokazaniem na pimie zostawionych ode mnie na
kadym miejscu [...] szczeglnych niektrych opisw wzgl
dem naboestwa.
Jedn z przyczyn, ktre wayy niekorzystnie na pracy Ko
misji, by odczuwany powszechnie brak podrcznikw. wia
dom e tego Towarzystwo do Ksig Elementarnych odpowiadao
nie tylko pom noeniem stara, ale i odpowiedni propagand
osigni. Duym sukcesem by zwaszcza napisany przez ksi
dza Onufrego Kopczyskiego podrcznik G ram m atyki dla
szk narodowych.
Najwolniej postp owiaty zaznaczy si w dziedzinie szkol
nictwa parafialnego. Komisja doceniaa wag problemu, ale
wobec braku si i rodkw sprawa ta zaleaa od wadz diecez
jalnych. Szczeglne zasugi w tym zakresie pooy Micha Po
niatowski. Jedno ze swych pierwszych rozporzdze biskupich
zaczyna od
zalecenia w ja k najywszych przeoeniach wszystkim ksi
om plebanom naszym i innym duchow nym [...] aby najm oc
niejszego i nieustannego przykadali starania do zaoenia
szkek parafialnych. C m oe by witszego i poyteczniej
szego - tak dla Kocioa, ja ko dla kraju - n a d wicze?iie m odzi
za ra z od dziecistw a nie tylko w katechim ie i rzeczach tycz
cych si religii i obyczajw, ale te i dla kadej kondycyi lu d zi
p rze z cafy przecig ycia najpotrzebniejszych, ja kie s: um ie
czyta, pisa, rachowa i pospolitsze reguy wym iaru? [Przecho
dzc do wnioskw praktycznych Poniatowski konkludowa, e]
jeli plebani maj ja kie stale przychody, chcemy, aby one w
ogle p rzezn a czo n e byy nie na inne, lecz na ten cel [...] a w
tych miejscach, gdzie si a d n e w ogle nie znajduj fu n d u sze,
p o w in n i zaw iadow cy kociow w raz ze su ym i p a ra fia n a m i
podj bardziej staranne zabiegi, aby tak potrzebne i p o yte
czne dzieo doszo do skutku.
Wspczeni podkrelali hojno, z jak biskup pocki
wspomaga powstajce szkki parafialne, a warto te przypo
mnie, e objwszy jako prymas Ksistwo owickie najmodszy
brat krla sam zaoy w owiczu szko ksztacc nauczycieli
parafialnych.
Cho wyliczone mankamenty, konieczno przezwyciania
uprzedze opinii i zadawnionych nawykw nauczycieli w dniu
codziennym Komisji stanowiy powane problemy, bilans jej
dwudziestoletniej dziaalnoci wypada zdecydowanie dodatnio,
zwaszcza w zakresie najwaniejszego dla edukacji szlachty
szkolnictwa redniego.
Charakterystyczne dla drugiej poowy XVIII wieku przeko

nanie, e owiecenie umysw jest kluczem do zmiany wiata,
byo busol wychodzcego w latach 1765-1785 Monitora.
Wedle wzorw angielskiego Spektatora redagowali go ksia
28
Po pienvszym rozbiorze
GRAMMATYKA
d la ' szk j
NA
naro do w ych
K L A S S 11.
Oprawna, f z
z *- * g- * 8 .
r
' ^bcz Przypisw, - - gr. 16 .
O. Kopczyski, Grammatyka. Fotografia strony tytu

owej
Gmach Kolegium Fizycznego Akademii Krakowskiej budowany wedug projektu F. Radwaskiego
Franciszek Bohomolec i Ignacy Krasicki oraz peen inicjatywy

absolwent Uniwersytetu Lipskiego, pracownik Biblioteki Zau
skich i znany drukarz Wawrzyniec Mitzler de Kolof. Bdc orga
nem obozu dworskiego Monitor porusza wszystkie dziedzi
ny polskiego ycia propagujc, nieraz bardzo natrtnie, wzorce
pozytywne. W dziedzinie politycznej atakowa wic midzy in
nymi liberum veto i naduycia zotej wolnoci, nawoywa do
tolerancji religijnej, najwicej pasji wykazywa jednak w krytyce
sarmatyzmu, identyfikowanego przez Owiecenie ze wszystki
mi wadami spoeczestwa saskich ostatkw. Zachcano szlach
t do nowego spojrzenia na zajcia miejskie i ich docenienia,
traktowania ludzi wedug rzeczywistych zasug, a nie urodzenia,
nawoywano do inicjatyw handlowych i przemysowych, za
chwalano reformy czynszowe, upom inano si o ludzki stosunek
do chopw.
O d at siedemdziesitych, gdy Monitor" znacznie obniy
loty, pismem, ktre towarzyszyo przemianom spoeczno-eko
nomicznym, a w czasie Sejmu Czteroletniego take polity
cznym, sta si Pamitnik Historyczno-Polityczny wydawany
przez ksidza Piotra witkowskiego (w latach 1782-1792).
Zadania wychowawcze spenia te miaa otwarta w roku
1765 scena Teatru Narodowego. Sztuki Jzefa Bielawskiego i
Franciszka Bohomolca, przerabiane najczciej z komedii fran
cuskich, kompromitoway sarmacki konserwatyzm i tradycyjne
wady szlachty jak pijastwo czy rozrzutno. W drugim okresie
dziaania teatru (lata siedemdziesite i osiemdziesite) naj
wikszym talentem komediopisarskim by Franciszek Zabocki.
Jego Fircyk w zalotach uchodzi za najwybitniejsz przed Fredr
komedi polsk.
Wstrzsy zakoczone pierwszym rozbiorem bynajmniej nie
pozbawiy Stanisawa Augusta poczucia misji cywilizacyjnej w a
bec wasnego narodu. Dwr sta si najbardziej prnym orod
kiem mecenatu kulturalnego. Od roku 1770 odbyway si na
Zamku spotkania naukowcw, dziaaczy kultury, a przede

wszystkim literatw - synne obiady czwartkowe. O prowadzo
nych na nich rozmowach i dyskutowanych projektach, czytajca
publiczno dowiadywaa si z Zabaw Przyjemnych i Poyte
cznych. W tym krgu przebywa, a potem zjawia si jako go z
zaboai pruskiego, najwybitniejszy poeta polskiego Owiecenia
Ignacy Krasicki. W roku 1774 Zabawy wydrukoway jego
H ym n do mioci ojczyzny. Redaktorem Zabaw by przez du
gi czas ceniony twrca d, a zwaszcza znakomitych satyr, autor
Historyi narodu polskiego i ulubieniec krla - biskup smoleski
Adam Naruszewicz, debiutowali w Zabawach midzy innymi
libertyni Stanisaw Trembecki, autor wietnych stylistycznie
poem atw i Tomasz Kajetan Wgierski, a take poeta sentymen
talny Franciszek Dionizy Knianin.
Drugie centrum ycia literackiego stanowiy Puawy Adama i
Izabeli Czartoryskich. Od chwili przejcia familii do opozycji
w poowie lat siedemdziesitych tworzyy one w stosunku do
dworu krlewskiego orodek konkurencyjny. Nadwornym poe
t Puaw sta si wwczas twrca erotykw Knianin, obok nie
go najczciej przebywali tam Franciszek Zabocki i Julian Ursyn
Niemcewicz, autor bajek i komedii politycznych. Z krgiem Pu
aw zwizany by te Franciszek Karpiski, twrca lirykw i sie
lanek inspirowanych przez kolejne Justyny; a take znanych
pieni religijnych (kolda Bg si rodzi, pie dzikczynna Kie
d y ranne wstaj zorze).
Spord innych orodkw warto w spom nie Sonim, rezy
dencj Michaa Kazimierza Ogiskiego, marnego hetmana, ale
utalentowanego kompozytora (polonez Poegnanie ojczyzny)
oraz Siedlce, siedzib jego ony Aleksandry z Czartoryskich,
miejsce wielu prem ier teatralnych.
W latach 1773-1774 krl rozwaa, ale nie zrealizowa, po
mys utworzenia w Warszawie Uniwersytetu Poniatowskich. Je
go zaplecze naukowe stanowiaby Biblioteka Zauskich. Dziki
Widok oglny Puaw o zachodzie soca. Rys. J.P. Norblin
Paac w Puawach. Stan z XIX w
i Vi
<*
30
Paac Ogiskich w Siedlcach. Stan obecny
Ratusz w Siedlcach. Stan obecny
31

zapisowi twrcy, uwolnionego z zesania Jzefa Andrzeja Zau
skiego, przeksztacia si ona w roku 1773 w Bibliotek Rzeczy
pospolitej.
Dwr krlewski stanowi take orodek mecenatu dla Aka
demii Krakowskiej. W szczeglnoci zasuy si tu prymas Mi
cha Poniatowski, fundator wyposaenia szeregu laboratoriw, a
take stypendiw umoliwiajcych zagraniczne studia uboszej
modziey szlacheckiej. Dziki fundacjom i staej yczliwej
opiece Poniatowskiego, prezesa KEN, Akademia Krakowska sta
a si orodkiem osigni naukowych polskiego Owiecenia.
Warszawa po pierwszym rozbiorze staa si symbolem
modnej cudzoziemszczyzny pochodzenia wersalskiego. Prze
ciwstawiano jej sarmack swojsko. Jeszcze kilkadziesit lat
pniej Podkomorzy w P anu Tadeuszu ze zgroz bdzie
wspomina
czasy, kiedy do ojczyzny
Pierwszy ra z zaw itaa m oda francu szczyzn y!
Gdy raptem pa n iczyki mode z cudzych krajw
Wtargnli do nas hord gorsz od Nogajw,
Przeladujc w ojczynie Boga, przodkw wiar,
Prawa i obyczaje, naw et suknie stare.
aonie byo w idzie wykych mokosw,
Gadajcych p rze z nosy, a czsto bez nosw,
Opatrzonych w broszurki i rne gazety,
Goszcych nowe wiary, prawa, toalety.
Miaa n a d um ysam i wielk moc ta tuszcza.
Z mickiewiczowskiej wizji przebija nie tylko konflikt poko
le, w ktrym starzy Sarmaci w kontuszach bronili przed fircykami obyczajw i stroju. Przeladowc Boga i przodkw wiary
bya zapewne w oczach Podkomorzego myl filozoficzna fran
cuskiego Owiecenia. Aktywn rol w szerzeniu religii ro
zum u odegraa masoneria. Cho pierwsze loe powstay w
Polsce za Augusta III, rozwj potpionego przez Koci farmazostwa przypad na czasy Stanisawa Augusta. Przynale
no do l bya czsto wyrazem mody i nie musiaa wiadczy
o przekonaniach adepta. Na pew no nie przesdzaa o pogl
dach politycznych, nie zawsze te gboko brano goszon w
loach ide rwnoci ludzi. Na przykad wie o zamierzonych
przez Stanisawa Augusta nominacjach na ministeria trzech wy
wodzcych si ze szlachty redniej kandydatw, magnat Ignacy
Potocki, w latach 1780-1783 wielki mistrz Wielkiego Wschodu
Narodowego Polskiego, skwitowa w licie do Ksawerego Branickiego jako upodlenie wszystkich stanowisk. W sumie jed
nak masoneria odegraa du rol w wizaniu Polski z ideami i
krgami elity zachodnioeuropejskiej.
Loe i francuski strj, a take gadanie przez nosy, ktre w
salonach wyparo polsk mow, byy tylko zewntrznymi ozna
kami przenikania filozofii Owiecenia. O ich gbszym przejciu
wiadczy midzy innymi popularno idei ekonomicznych, zwa
szcza fizjokratyzmu. Teoria ta, goszca, e jedynym rdem
bogactwa jest ziemia, a dobrobyt i potga pastwa zale od
nakadw na rolnictwo, nie byaby u nas szczeglnie odkrywcza.
Pionierzy polskiego fizjokratyzmu (byli nimi biskup Massalski
oraz podkanclerzy Chreptowicz), atake ich paryscy mistrzowie,
za gwny rodek poprawy sytuacji w rolnictwie uznali jednak
nadanie chopom wolnoci osobistej oraz przyznanie wikszych
praw do uprawianej ziemi. Za spraw Massalskiego przybyy do
Polski fizjokrata Nicolas Badeau jako sekretarz KEN bra udzia
w reformie szkolnictwa. Fizjokratami byli zreszt najwybitniejsi
pracownicy Komisji. Fizjokratyczna doktryna prawa natury,
powizana z ekonomi i filozofi, staa si podstaw nauczanej
na wszystkich szczeblach owiaty nauki moralnej.
32
Czsto mwi si i pisze o Poniatowskim jako krlu Stasiu.

Uywanie tej poufaej formy imienia wie si z lekcewaeniem
wysikw politycznych Stanisawa Augusta i sugesti, e by to
czowiek niezbyt na tron odpowiedni, mikki, za to rozmiowa
ny i zasuony przede wszystkim dla sztuki. Cho osd taki
wydaje si jednostronny i dla ostatniego krla krzywdzcy, za
sugi Poniatowskiego jako mecenasa sztuki s bezsporne. Jego
staraniem osiado w Polsce i znalazo tu utrzymanie wielu wy
bitnych artystw cudzoziemskich. Dziki tem u pozostay nam
po Bacciarellim portrety dziaaczy politycznych, Bemardo Be
lotto zwany Canaletto zachowa od zapomnienia obraz Warsza
wy, Jan Piotr Norblin sceny sejmikowe oraz galeri typw szla
checkich, miejskich i chopskich, a take wane momenty z
okresu Insurekcji Kociuszkowskiej. W zakresie architektury
najwaniejsz inwestycj krla byy azienki, traktowane jako
letnia rezydencja oraz dokonane pod kierunkiem Dominika
Merliniego przeksztacenie Zamku w per sztuki klasycysty
cznej. Zarwno azienki, jak i inne budow le otaczano stylizo
wanymi parkami. Mistrzem m odnego szyku ogrodowych alej,
altan i grot by Szymon Bogumi Zug.
*
*
Pierwszy rozbir zakoczy edukacj polityczn ostatniego

krla. Stanisaw August zrozumia, e wobec Rosji Rzeczpospoli
ta jest osamotniona. Przy braku szans na pom oc zagraniczn,
tym wikszego znaczenia nabierao oparcie w kraju. Krl, ktry
w przededniu rozbioru ostatecznie rozszed si z famili,
przystpi do budowy wasnego stronnictwa. Zgod na to wyra
zi Stackelberg, ktry traktowa powstanie stronnictwa regalisty
cznego jako elem ent umoliwiajcy kierowanie Polsk przez
Stanisawa Augusta. Wedug Niemcewicza
m ia dw r p o prowincjach powiconych sobie dyrektorw
[...] wszystkich sejmikw; takim i byli w Wielkiej Polszcz K azi
m ierz Raczyski, genera ziem wielkopolskich; na Woyniu m ia
krl Olizara i Grocholskich, w Litwie Tyzenhauza, podskarbiego
nadwornego litewskiego [...] Krl uczyni T yzenhauza genera
nym adm inistratorem dbr stoowych litewskich, ekonom iw
szawelskiej, grodzieskiej, kobryskiej [...] Zaw iadyw anie tylu
obszernym i wociami, w adza p u szcza n ia ich w dzieraw,
day biegemu i czynnem u czowiekowi moliwo uczynienia
sobie licznej po wszystkich pow iatach klienteli. Uy on ich na
opanow anie wszystkich sejmikw; na wszystkich rej wodzili
adm inistratorow ie i dzieraw cyjego [...] N ikt nie mg by pos
em, nikt deputatem na trybuna, tylko ten, ktrego Tyzenhauz
wyznaczy.
Na czele partii dworskiej w Koronie stan Micha Poniatow
ski, od roku 1784 prymas. Zarwno on, jak Tyzenhauz wysuwali
ludzi nowych ze redniej szlachty i na sejmikach wprzgali ich
w sub dworu. Cz tych adherentw Stanisaw August
wprowadzi do senatu na godnoci kasztelaskie, ktrych liczba
zostaa powikszona. Budowa stronnictwa regalistycznego bya
kwesti nader istotn w obec konsolidacji magnackiej opozycji.
Na jej czoo po sejmie rozbiorczym wysunli si ci, w ktrych
system Rady Nieustajcej najdotkliwiej ugodzi, to jest minis
trowie magnaci.
W przededniu pierwszego rozbioru drogi Stanisawa Augu
sta i Czartoryskich rozeszy si. Wtedy wynikao to z odm ienne
go stosunku do da Saldema. Rozpad okaza si trway. Roz
bir i sejm Poniskiego ostatecznie grzebay nadzieje, ktre
przywiecay Czartoryskim w cigu kilkudziesicioletniej pracy
politycznej. Ksi Micha zmar rycho po zakoczeniu sejmu
podziaowego, August Czartoryski znacznie ograniczy swj
udzia w yciu politycznym. Ster familii przeja nastpna ge-
33
/ /
lur..
/V r
frMH t i I <iT .
azienki Krlewskie od strony ogrodu. Rys. L Schmidtner
Widok Paacu i Amfiteatru w azienkach okoo 1820 r. Sztych F. Dietricha
'/ //t </{/ / /tf/at/ r/

H/jt' J&iuxts t. Ks
34
/'<
y t> z/s//v
4U -
j*fA
X-
Zbiory Krlewskie, okadka skrzana z herbem Poniatowskich, Orem i Pogoni.

Fotografia
Ogrd i paac Kazim ierza Poniatowskiego na Solcu. Autor nieokrelony
Projekt pomnika Michaa Czartoryskiego. Autor nieokrelony
neracja. Przewodzi jej a do mierci w roku 1783 Stanisaw

Lubomirski, marszaek wielki koronny, zi ksicia Augusta.
Powan rol odgrywaa w stronnictwie jego ona Elbieta z
Czartoryskich - ksina marszakowa. Drugie centaim partii
stanowiy Puawy, rezydencja brata ksiny, Adama Kazimierza
Czartoryskiego. O bok niego wybijali si w stronnictwie bracia
Ignacy i Stanisaw Potoccy - ziciowie Lubomirskiego.
Zmiana ludzi u steru familii zbiega si w czasie z na
rodzinami systemu Rady Nieustajcej. Jak ju wspominalimy, w
praktyce system w godzi przede wszystkim w ministrw. A
wanie Stanisaw Lubomirski by marszakiem wielkim koron
nym, wic ministrem, za Ignacy Potocki, uwaany za wscho
dzc gwiazd intelektualn partii, po mierci Michaa Czartory
skiego darem nie stara si o piecz kanclersk po nim i przez
nastpne lata by aspirantem do kolejnych wakujcych godnoci
ministerialnych (ostatecznie w 1783 otrzyma marszakostwo
nadworne litewskie). Krpujca ministrw Rada Nieustajca by
a dla przywdcw nowej familii najbardziej znienawidzon
instytucj. Poniewa za Stanisaw August zyska w tej magistraturze przewag i poniekd staa si ona instrumentem rzdw
krlewsko-ambasadorskich, wrogowie Rady byli zarazem prze
ciwnikami krla. W ten sposb familia Lubomirskiego, Adama
Kazimierza Czartoryskiego i Potockich staa si gwnym stron
nictwem opozycyjnym.
W nienawici do porozbiorowego ustroju politycznego Pol
ski czy si z grup puawsk, jak od siedziby Czartoryskiego
famili okrelano, Franciszek Ksawery Branicki. W roku 1774
otrzyma on buaw wielk koronn, ponadto Stanisaw August
obdarzy go jednym z najbogatszych starostw Rzeczypospolitej.
To by kres przyjani. Osignwszy najbardziej cenione ministe
rium Branicki od razu si zorientowa, e system Rady Nieusta
jcej odebra hetmanom dawne znaczenie. Odtd wytyczn
dziaalnoci politycznej tego zawiadiaki stao si przywrcenie
prerogatyw buawy, a wic obalenie wsprzdw krla i am ba
sadora. W pogldach na system Rady Nieustajcej i marzeniach
o przywrceniu prerogatyw hetmaskich sekundowa Branickiemu hetman polny koronny, niegdy wizie Repnina, Sewe
ryn Rzewuski, take zi marszaka Lubomirskiego. W oczach
zarwno Branickiego, jak Rzewuskigo, wsprzdy Stanisawa
Augusta i Stackelberga, tamujce wpywy hetmanw, rwnozna
czne byy z monarszym despotyzmem. Jeden z zausznikw pa
na Ksawerego tak w roku 1784 wykada credo polityczne Bra
nickiego:
35

Zaw sze daw niej w tej Rzeczypospolitej byy zapory w m inis
trach, moc i wag m idzy majestatem i wolnoci utrzym uj
cymi, ja ko bya w adza buaw [...] Teraz za urzdy ministrw
zniszczone, caa moc w rku panujcego, a p r cz tego am ba
sador sklijony z dworem i zm ow ny, ktrego moc pogroeniem
jed n ym nierw nie straszniejsza ja k dworu. Te tedy dw ie siy
razem zczone nie tylko uciskaj obywatelw i przygnbiy
wolno, ale mog zagrozi w czasie i sam ej systemie rosyjskiej,
ktra p r z e z nard krla utrzym yw a pow inna, bo nard ucisn krla nie potrafi, ale nie p rz e z krla nard trzyma, ktry
postpujc coraz bardziej i narodowi, i systemie dworu rosyj
skiego, w okolicznociach w ynikn mogcych straszniejszym
si stanie, jeeli nie bdzie odmiany.
Powyszy cytat ujawnia, na kogo liczya opozycja magnacka
w walce z krlem-despot. Lubomirski i Czartoryski, posiadajcy
rozlege dobra w zaborze austriackim, rachowali pocztkowo na
pom oc Wiednia. Rycho jednak si przekonali, e na wygrywa
nie Austrii przeciw Rosji nie maj szans. Wydarzenia pierwszego
okresu panowania Stanisawa Augusta dowiody dobitnie, e
pastwem, ktre decydowao o rozwoju sytuacji wewntrznej w
Polsce, bya Rosja. Ta sama, ktra wprowadzia krla na tron,
wizia senatorw, gnbia konfederatw barskich, rozstrzygn
a o rozwizaniu rozbiorowym, a potem patronowaa powsta
waniu znienawidzonej Rady Nieustajcej. Sw jedyn szans
opozycja dostrzegaa w przekonaniu Petersburga, i rzekomo
mu oddany Stanisaw August z poparciem Stackelberga prowa
dzi polityk z interesami Katarzyny II niezgodn. Taki by cel
pielgrzymek denuncjacyjnych, z jakimi wdrowali nad New
Adam Czartoryski, Ignacy Potocki i wielokrotnie - Ksawery Branicki. Pozornie nic nie wskrali, a w dodatku na sejmie roku
1776 Stackelberg wyrazi zgod na powikszenie kompetencji
Rady Nieustajcej. Uzyskaa ona wtedy prawo tumaczenia (wy
kadni) ustaw, czyli porednio pewien wpyw na ustawodaw
stwo. Na tyme sejmie zniesione zostay po 12 latach istnienia
Komisje Wojskowe; hetman by odtd tylko pierwszym dygnita
rzem Departamentu Wojskowego Rady Nieustajcej.
Medal na cze Stanisawa Lubomirskiego. Fotografia
36
Satyra na Rad Nieustajc. Sztych Kraussa

Adam K azim ierz Czartoryski. Portret J. Peszki
W przekonaniu Stackelberga powysze zmiany wraz z usta
wodawstwem sejmu rozbiorowego byy wystarczajce, by krl
mg pastwem kierowa. Za swe naczelne zadanie ambasador
uwaa odtd baczenie, by Stanisaw August nie zdoby nad
opozycj przewagi, ktra pozwoliaby mu w poczynaniach
wewntrznych na jakkolwiek samodzielno w stosunku do
Rosji. Wdzidem, za pom oc ktrego prokonsul. zamierza
powciga krlewskie prby emancypacyjne, miaa by koata
jca do petersubrskich bram polska opozycja. Aby po sukcesie
Stanisawa Augusta z roku 1776 nieco wzmocni jej wpywy i
podtrzyma nadzieje, na kolejnych sejmach Stackelberg zmusi
krla do wprowadzenia w skad Rady czoowych przedstawicieli
wrogiej mu magnackiej oligarchii. Krl orientowa si dobrze, o
co chodzio. Ju w roku 1778 pisa do jednego ze swych po
wiernikw, i
rzeczywiste pobu dki takiego postpowania w czci zm ie
rzay do tego, abym ja nie byp a nem Rady, w takim stopniu, ja k
w poprzedniej, gdzie praw o moich pogldw [...] nadaw aa
m i stanow cz przewag, a to urtanie mogoby nie lee w inte
resie wpywu, ktry n a m i rzdzi. W idziano, e umysy si uspo
kajaj, przyw izuj do m nie [...] spodziewano si rozbudzi
niepokj i am bicy monych, zn o w u ich na scen w prow adza
j c ; spodziew ano si przyurrci intryg i bezrzd i tym sposo-
Otto Magnus Stackelberg. Portret L Marteau
fkJ M STAKFXBERG
y\mntl.sa< 4wir
V m te
o i ln tite f t F V i j w i
l ' . n ip p r i L ii t J
vtw r o l n t f n , l
- <wvis. ,i^,Ajna
t*n< t n r c d o
S m
M a r a tr
I''' er* d r font** I f R u f a i -
Ir R o i
d i t s O n l r r i J e F o lo f r u e ,
f a M althe* .
bem wyczerpa [...] siy, ktrych rz d mgby tak uytecznie

uy w innych celach.
Ambasadorska polityka balansu, realizowana przede wszyst
kim przez kontrol zmian kadrowych (wymuszanie na krlu
nominacji osb wskazanych, niedopuszczanie do awansu ludzi
w Petersburgu proskrybowanych) oraz popuszczanie cugli raz
jednej, raz drugiej stronie, trwaa a do Sejmu Czteroletniego.
W pisanych ju po rozbiorach Pam itnikach Stanisaw Au
gust przypomina, e
ilekro zaw akow ao stanowisko senatora czy ministra,
Stackelberg m ia uraz do krla, jeli z nim nie wspdziaa,
aby>uzyska w R adzie Nieustajcej wikszo gosw dla k a n
dydatw, spord ktrych praw o dawao wybr krlowi, a ktry
to uybr Stackelberg zastrzega zaw sze dla siebie. Spory m idzy
krlem a Stackelbergiem pyny std, e krl zaw sze chcia
nada u rz d osobom zn a n ym z patriotyzm u, uzdolnie i wpy
ww na prowincji, Stackelberg za niem al zaw sze p rzyzn a w a
m iano praw dziw ego patrioty, czowieka cnotliwego i n a
dajcego si na stanowisko jedynie osobnikowi oddanem u m u
bez adnych za strzee [...] Ia w ie zaw sze wola tych, ktrzy
m u si sprzedali. Perswadowa krlowi, i nie pow inien si li
czy z opini wikszoci narodu, lecz polega tylko na yczli
woci imperatorowj, za ta yczliw o zaley jedynie od do
brych wiadectw jego, Stackelberga [...] Dodawa czsto* e od
niego osobicie zaley przyblienie lub oddalenie cakowitego
rozbioru Polski [...] Stackelberg interesowa si rw nie nom i
nacjam i na nisze urzdy cywilne, kocielne i wojskowe [...]
zaw sze pow oujc si na wdziczno, ja k krl w inien im pe
ratorowj i na zaleno krla od niej i od niego osobicie.
Ofiar taktyki ambasadora pad midzy innymi Tyzenhauz.
Wedle opinii Niemcewicza wpyw podskarbiego w Litwie by
tak silny, i p a n o w an iu rw na si [...] Donis Stackelberg
carowej swojej o tak wielkiej przew adze. Zatrwoya si podejrz
liwa K atarzyna i w raz napisaa do posa swego, aby Tyzenhauzo w i ekonom ie litewskie odebra, a p r z e z to zn iszczy cay
kredyt [wpyw] jego;przyczynia si do tego zazdro i chciwo
monych; w zito za p o z r [...] nieuypacenie jakiej raty do
skarbu krlewskiego.
Istotnie - wystarczyo, e Stackelberg pofolgowa sforze za
wistnych magnatw i ppankw. Oskarony podczas sejmu
1780 roku o naduycia gospodarcze w prowadzonych z rozma
chem, ale nie zawsze zgodnie z rachunkiem ekonomicznym,
przedsiwziciach przemysowych, podskarbi nie zdoa si
obroni. Jego miejsce jako szef stronnictwa krlewskiego na
Litwie zaj iChreptowicz.
Sprawno organizacyjna partii regalistycznej wystarczaa do
wygrywania wyborw; na kolejnych sejmach w izbie poselskiej
stronnicy krlewscy mieli wikszo. Majoryzowali oni rwnie
senat, do ktrego przez nominacje kasztelaskie Stanisaw Au
gust wprowadzi szereg nowych, oddanych sobie dziaaczy z
krgu szlachty redniej. Mimo to obz krlewski nie mia pers
pektyw konstruktywnego dziaania. Wszelkie czynione po roku
1776 prby Stackelberg tumi. Rosyjska orientacja krla okazy
waa si lepym torem.
Ambasador dc do utrzymania bezruchu, doprowadzi do
upadku przygotowywany przez eks-kanclerza Zamoyskiego pro
jekt kodeksu praw sdowych. Poprzedzony Listami patrioty
czn ym i Jzefo Wybickiego, wspautora kodeksu, ktry prze
konywa czytelnikw o potrzebie reform wociaskich i p od
niesienia z upadku stanu mieszczaskiego, projekt zawiera sze
reg wicych si z tym propozycji w zakresie prawa cywilnego i
administracyjnego. Zamoyski chcia zagodzi poddastwo
osobiste chopw oraz wyodrbni grup wocian osiadych za
kontraktem, ktrzy od wyroku dziedzica mogliby apelowa do
37

sdu pastwowego. Dla najwikszych miast przewidywa repre
zentacj w sejmie, natomiast szlacht bezroln (goot) zamie
rza pozbawi praw politycznych. Godzc w goot uderzano
przede wszystkim w magnatw, ktrym kreski ubogich braci,
zwoonych na sejmik, pozwalay trz prowincj. W interesie
mieszczan zdecydowano ograniczy osadnictwo i dziaalno
gospodarcz ich gwnych konkurentw, ydw, a take pod
porzdkowa miastom wyjte spod ich prawa enklawy szla
checkie - jurydyki. Figurujcy nadto w projekcie pomys oga
szania bulli papieskich dopiero po zaaprobowaniu ich przez pa
stwo oraz propozycja ograniczenia wpywu Rzymu na sdow
nictwo kocielne w Polsce sprawiy, e organizujc kampani
propagandow przeciw kodeksowi Stackelberg mg liczy za
rwno na konserwatywn opini szlacheck, jak i duchowie
stwo. Tak przygotowany sejm roku 1780 odmwi nawet prze
dyskutowania projektu kodeksu praw sdowych, ogaszajc jego
uchylenie na zawsze.
Stanisaw August, grujcy inteligencj i szko polityki nad
wikszoci wczesnych dziaaczy polskich, doskonale zdawa
sobie spraw z celw i m etod Stackelberga. Wynisszy z pier
wszego okresu panowania nauk, e postpowanie wbrew Ka

tarzynie naraa kraj na wielkie niebezpieczestwa, zdecydowa
ny by szuka moliwoci dziaania jedynie w oparciu o Rosj.
Za tak szans uwaa udzia Rzeczypospolitej w antytureckim
sojuszu z Petersubrgiem. Krl liczy, e przyzwalajc na udzia
Polski w wojnie z Port caryca zgodzi si na aukcj wojska i inne
reformy zmierzajce do usprawnienia aparatu pastwowego
alianta. Kolejne oferty sojusznicze, czynione przez Poniatow
skiego, Katarzyna II stale jednak odrzucaa. Z wielk niechci
odnosia si te do budowanej przez Stanisawa Augusta sieci
polskich przedstawicielstw dyplomatycznych za granic, a nie
ktre prby ich utworzenia w ogle utrcia (np. w Konstanty
nopolu). Trudno rozstrzygn, w jakim stopniu krl ju w
wczas zdawa sobie spraw, e istotnym celem Rosji byo nie
dopuszczenie Polski do roli aktywnego podm iotu w polityce
midzynarodowej. Przeciw Turcji Petersburg warszawskiego
sprzymierzeca nie potrzebowa. Czuwa przede wszystkim nad
biernoci Rzeczypospolitej.
Rozwianie zudze miao nastpi podczas zjazdu kaniow
skiego w 1787 roku.
Andrzej Zamoyski. Autor nieokrelony
Sejm Czteroletni
O d roku 1780 Rosja i Austria ponow nie si zbliyy. Wizao si

to z ich wsplnymi planami w obec Turcji. Zanosio si na woj
n. Na t koniunktur czeka od dawna Stanisaw August. Do
wydarze, ktre mogy zachwia systemem krlewsko-ambasadorskim tsknia take polska opozycja. O d roku 1785 jej antystanisawowskie dziaania nabray rozmachu; opozycja bya so
lidarna, a wzmocnia si przyjciem w swe szeregi lojalnego
pocztkowo w obec krla Szczsnego Potockiego, bajecznie b o
gatego latyfiindysty ukraiskiego. Nadziej i poplecznikiem
nienawidzcych Poniatowskiego magnatw by faworyt Kata
rzyny II Grzegorz Potemkin, ktry od pocztku sm ego dziesi
ciolecia wywiera powany wpyw na polsk polityk Petersbu
rga. Szczegln jego sympati cieszy si Ksawery Branicki; w
roku 1781 polubi on rzekom siostrzenic Potemkina, w rze
czywistoci naturaln crk Katarzyny II.
O d roku 1780 nie byo w Polsce wojsk rosyjskich. System
kurateli ambasadorskiej dobrze zdawa egzamin. W Petersbur
gu, ktry bacznie ledzi napit sytuacj midzy Stanisawem
Augustem i opozycj, a do pewnego stopnia sytuacj t sterowa,
zdawano sobie jednak spraw, e w razie wojny z Turcj p o
trzebne bd kroki, ktre zapewniyby spokj polskiego zaple
cza. Pami ruchu barskiego bya w Rosji ywa. Rozstrzygnicia
miay zapa w roku 1787 podczas podry Katarzyny na Krym.
Caryca zgodzia si na spotkanie ze Stanisawem Augustem w
naddnieprzaskim Kaniowie. Cieszcy si protekcj Potem
kina przywdcy magnackiej opozycji przyjmowani by mieli
w Kijowie, gdzie Katarzyna zatrzymaa si przed podr w
d Dniepru.
Zarwno krl, jak jego adwersarze, mieli od dawna przygo
towane propozycje. Stanisaw August chcia uzyska zgod na
sojusz polsko-rosyjski, aukcj wojska do 40 tysicy, udzia wik
szoci tej armii w wojnie z Turcj u boku Rosji, a take na
ograniczone reformy ustrojowe. Dokona miaby ich sejm, ktry
dla sparaliowania veta musiaby obradowa pod wzem za
wizanej w Radzie Nieustajcej konfederacji (po roku 1776 Ros
ja stale odmawiaa zgody na taki sejm). Przywdcy opozycji te
myleli o konfederacji. W planach Ksawerego Branickiego,
Szczsnego Potockiego i Seweryna Rzewuskiego miayby j za
wiza najpierw wojewdztwa poudniowo-wschodnie, te, w
ktrych wymienieni magnaci mieli latyfundia, a wic i rozleg
klientel. Na tyche terenach zaczto by od razu formowa konfederackie wojsko, przeznaczone dla Rosji jako korpus posi
kowy w wojnie z Turcj. Dalszym etapem byoby rozszerzenie
zwizku na ca Polsk i sejm. Przyszo korony Stanisawa
Augusta w projekcie przedoonym przez tych oligarchw Potemkinowi rysowaa si mglicie. W obec Rzewuskiego Szczsny
Potocki wyranie mwi o zniesieniu monarchii:
Trzeba rzd stanowi\ w ktrym, gdybymy stracili tera
niejszego krla, mg by prezydujcy j u bez korony i na
krtki czas i aby z kadego wojewdztwa kolejno przypada,
nie m ajc a d n ej innej uadzy tylko pieru)sze miejsce.
Stanisaw August by wiadom, e od czasu pierwszego roz

bioru wyroso w Polsce nowe pokolenie, ktremu krlewsko-ambasadorskie jarzmo wyranie ciyo. Po dowiadczeniu
rozbiorowym krl wprawdzie nie zrezygnowa z myli o napra
wie Rzeczypospolitej, ale nade wszystko obawia si dziaa
w brew Rosji. Spieszc nad Dniepr po zgod na przeksztacenia,
polski monarcha ostrzega Katarzyn, e rozbudzony nard
trzeba zaj, by unikn zamieszek niekontrolowanych. Po
niatowski by przekonany, e jego plan, stwarzajcy dalek
perspektyw odrodzenia kraju, speni t rol. Uwaa, i plan
ten moe zaakceptowa take Rosja; aukcja wojska dokonywa
aby si wszake w rozmiarach przez ni dozwolonych, armia
polska byaby dla niej wsparciem na froncie tureckim, reformy
polityczne nie wykraczayby poza wytyczone przez Katarzyn
granice.
Grzegorz Potemkin. Portret J. Walkera
h -t i*
(,t:\KH.u. h .t.u M.tKSii iL - * '
,
i r u tJ n>n ifh
f*>
v
:
/iimiii a
k *<(*. <
39

\sk o w
Granica Polski przed rozbiorami

- Granica Polski po I rozbiorze
W ite b s k
Stem en
S m o le sk
K rlew iec
K o o b rzeg
Wi no
G d a sk
S zczecin
B y d g o szcz
hylew
B iaystok
P o zn a
G n ie z n o
P ock
Brze L itew ski
W arszaw a
K alisz
C zern ich w
HTKI
W rocaw
R adom
C h em
z sto c h o w a
Z a m o
K rak w
ytom ierz
L w w
T a rg o w ica
POLSKA
PO I ROZBIORZE
W Petersburgu rozumiano, e spokj w Polsce na czas wojny

z Turcj trzeba okupi jakimi koncesjami. W zamierzeniach
carycy miay to by jednak ustpstwa moliwie najbardziej p o
zorne Gdy krl mwic o potrzebie utrzymania w Polsce spo
koju obawia si zarwno rokoszu opozycji magnackiej, jak i
rozruchw antyrosyjskich, nad New rozumowano inaczej.
Ewentualny wybuch w stylu barskim wydawa si tam grob
nie wiksz, ni prby reform, ktre mogyby naruszy inercj,
identyfikowan w Petersburgu ze spokojem. W perspektywie
dziaania te bowiem mogyby doprowadzi do wzmocnienia
Polski i jej uniezalenienia od Rosji. Za tak wanie grob
uwaano nad New propozycje Stanisawa Augusta. Ta ocena
przesdzia reyseri scen kijowsko-kaniowskich. Do osobiste
go spotkania monarchw doszo 6 maja 1787 roku na Dnieprze.
Posuchajmy relacji krla:
O dw unastej flo ta stana p o d Kaniowem, arm atam i naszem i sto razy witana. Flota odpowiedziaa. Bezborodko z ksi
ciem Baratyskim m arszakiem nadw ornym przyjechali po
m nie zapraszajc mnie. Na osobnej konferze pytaem Bezborodki, kogo m am w zi ze sob [...] Potem pytaem Bezborodki,
jeeli mog, bez bojani naraenia, p o d a pism o [...] te je d n e z
rki mojej, imperatorowej. Upewni, e mog i e bdzie dobrze
przyjte [...] Pojechalimy tedy na szalupie imperatorskiej dziesiciowiolnej [...] Dojechalimy tandem [wreszcie] po trzech
kw adransach [...] zaprow adzony zostaem do imperatorowej
40
[...] Po obiedzie wesoo odbytym, ksi Potemkin m nie zapro

w adzi do mego pokoiku [...] Tam czyta i on pism o [... ] approbowa i zachca do oddania onego w rce pani. Potem o n a j
lepszych nadziejach upewnia, m ianow icie o upadku opozycji
polskiej [...] O szstej wrcilimy si do imperatorowej, ktra
sam a jedna, zdaje m i si, e przestrzeona, czekaa na to, em
ja je j m ia odda pism o moj rk pisane [...] Przyja grze
cznie, mwic, e ja k przeczyta, odpowie [...] poegnaem i
pojechaem o dziew itej [...] Bezborodko, ktry m nie odprowa
d za a do Kaniowa, pow iedzia m i [... ] Prosz liczy, e bdzie
pomylnie; zg ad zam y si co do zasad, jed n a ke nie naley tego
rozgasza a n i zw oyw a sejmu nadzwyczajnego, by nie w zb u
d za nadm iernej bacznoci innych ssiadw.
yczliwe sowa i demonstracyjne grzecznoci wiadczone
Stanisawowi Augustowi kontrastoway z przyjciem w Kijowie
przedstawicieli magnackiej opozycji. Wprawdzie Szczsnemu
Potockiemu Katarzyna nie szczdzia pochwa, a Branickiemu
Potemkin okazywa wiele serdecznoci, ale zoone przez oli
garchw projekty wojewdzkich konfederacji zostay odrzuco
ne. Z ostentacyjnym chodem spotka si w Kijowie reprezen
tant niehetm askiego ugrupowania opozycyjnego - Ignacy Po
tocki. Przedstawiciel familii dostrzega w tym wicej ni nie
ufno w obec wasnego stronnictwa. Zrozumia wreszcie, e
opozycyjna stawka na Rosj to rachuba chybiona, gdy Katarzy
na nadal zdecydowana bya kierowa Polsk za porednictwem
Sejm Czteroletni
krla. Dla Stanisawa Augusta dodatkowym tego dowodem by

fakt, e tu po spotkaniu kaniowskim
am basador przejedajc p rze z Zasaw pow iada [...] go
no i pozw alajc cytowa siebie, e p o w in ni teraz wszyscy Pola
cy zna, e imperatorowa jest istotn przyjacik Polski, a oso
bist krla i e p a n m arszaek Potocki [Ignacy], p a n hetm an
B ranicki i wojewoda ruski [Szczsny Potocki], p o w inn i zna,
e ich postpkw na ostatnim sejmie wcale nie aprobuje.
Gdy w sierpniu 1787 roku Turcy uprzedzili dwory cesarskie
wypowiadajc Rosji wojn, Stanisaw August ponowi swe ka
niowskie propozycje. Krl liczy, e szybka i pozytywna odpo
wied Katarzyny daaby reprezentowanej przeze orientacji
powane atuty. Jako swe zaplecze spoeczne Stanisaw August
widzia
zn a c zn ie przew aajc si narodow w przyw iza niu
redniej szlachty m ajtnej i t spodziewam si wszystkiego do
ka za i w teraniejszej robocie. Ale na to potrzeba, eby Mosk
wa jedn ym lub drugim sposobem m nie dozwalaa takich kra
jouych korzyci, ktre by>przek.onyu>ay wikszo narodu, e ja
wiodc go do zw i zku cisego z Moskw czyni to na dobrych
dla narodu zasadach, bo tym jedn ym bd mg utrzym a u f
no narodu do mnie.
By m oe istotnie w rednioszlachecki nard pocztko
wo wiza nadzieje z wojn rosyjsko-tureck. Na wie o jej
wybuchu ziemianin z wojewdztwa brzesko-litewskiego, Mar
celi Ursyn Niemcewicz, ojciec Juliana, pisa do krla

lam venit hora [ju nadesza godzina] za rad zenia p o trze
bom ojczyzny, bo nie tylko Moskwa, ale i Austrya uw ikana w
bliskiej wojnie z Turcj bd yczyy m ie ja k pom oc z Polski i
pozw ol na sejm p o d konfederacy i na aukcy wojska, ktre
nie tylko do 3 0 000, ale sekretnie daleko bardziej pom noy
bdzie m ona. Teraz pora wymc na ssiadach przyzw olenie
na zm ia n y rzdu, zaprow adzenie pluralitatis [gosowania
wikszoci] i sukcesyi tronu.
Warto zwrci uwag, e w przedstawiciel szlachty redniej
z przekonaniem, e nadesza pora, czy nadzieje na zasadnicze
zmiany ustroju zagwarantowanego przez trzech monarchw w
roku 1775.
Czy Stanisaw August rzeczywicie mia szanse na poci
gnicie spoeczestwa do sojuszu z Moskw? Listy krla, pisane
w jesieni 1787 roku, budz co do tego powane wtpliwoci.
Niepokojc si brakiem odpowiedzi znad Newy Poniatowski
zauwaa, e wskutek zwoki
ostyg w pierw szy ferw o r w narodzie, ktry w pocztkouych m om entach mgby by uyty od Moskwy wcale na jej
a w a n ta [korzy]. Teraz za coraz bardziej szerz si rne
myli i zd a n ia po narodzie j u nie do czenia si z Moskw
dce, ale owszem, albo neutralno m ajce za haso, albo
naw et przew aajce si na chci i zam ysy wcale Moskwie
przeciume.
41

'
Pskw
Granica Polski przed rozbiorami

Granice midzy zaborami
jyneburg
W itebsk
S m o le s k
Niemen
K r lew iec
i G da sk
K oobrzeg
Wilno
Szczecin
M isk
M o h y le w
G rodno
B y d g o sz c z
Biaystok
Toru
Pozna
G n ie z n o
P ock
W a rszaw a
Brze Litewski
Kalisz
C z e r n ic h w
Lublin
W r o c a w
Radom
C zstochow a
Krakw
Zam o
o mierz
ence
a r go w ica
ZIEMIE POLSKIE
PO III ROZBIORZE
Petersburscy politycy zdawali sobie spraw z ogarniajcej

Polakw gorczki dziaania. Ale recepty krla nie budziy ich
zaufania. W kocu roku 1787 w toczonych w carskiej stolicy
dyskusjach, zarwno Potemkin, jak wyrosy obok niego na czo
owego polityka rosyjskiego Aleksander Bezborodko, ktrzy w
Kaniowie niewico zapewniali Stanisawa Augusta o yczli
wym przyjciu jego projektu przymierza, wypowiadali si to
nem zgoa odmiennym. Podnosili, e realizacja planw krla
doprowadziaby do powikszenia jego wadzy i niedopuszczal
nej przewagi nad opozycj, zwichnaby rosyjsk polityk ba
lansu wewntrz Rzeczypospolitej. Bezborodko akcentowa, e
projekt Poniatowskiego jest
niezgodny z naszym i zasadam i, aby nie dopuci opozycji
do w ikszej przew agi n a d krlem, ale rw nie nie daw a kr
lowi sposobw cakowitego upokorzenia opozycji [...] We
*wszystkim jest za m ia r krla, aby ucbuyciprzyrost wtadzy. [Po
temkin wtrowa:] Ja teraz, ja k i zaw sze mwi, aby zapew ni
krlowi wszystkie wygody prywatnego ycia, ale nie wadz. J u
i tak za daleko go puszczono.
Katarzyna podzielaa te pogldy, ale przekonana bya, e
wobec rozbudzenia Polakw Stanisaw August susznie si
obawia, czy pozbawiony moliwoci dziaania zdoa utrzyma
spoeczestwo w spokoju. Wiosn 1788 roku caryca podja
decyzj. Radzc swym ministrom krlewskie propozycje w sp
dziaania wojskowego oddala od nas, ile m ona, przyzwalaa
42
jednak aby umowa o przymierze z Polsk dosza jak najprdzej

do skutku, iby nard czem zaj. A poniewa traktaty m i
dzynarodowe zawiera w Rzeczypospolitej sejm, Katarzyna zgo
dzia si, by przypadajcy na rok 1788 sejm zwyczajny odby si
pod wzem konfederacji. Wedle instrukcji carycy
czynnoci sejm u skonfederowanego trzeba ograniczy do
jednego tylko zaw arcia sojuszu. Trzeba odoy wszystkie osobi
ste krla i jego m inistrw zam iary, zachow ujc konstytucy
ja k a teraz jest, albouem praw d m wic nie m asz dla Rossyi
korzyci a n i potrzeby, aeby Polska staa si czynniejsz.
Stosowny do tych zasad rosyjski kontrprojekt ukadu sojusz
niczego dotar do Warszawy w czerwcu 1788 roku. Przewidy
wa on znacznie mniejszy ni chcia krl, polski korpus posi
kowy; dla wzmocnienia opozycji na jego dowdcw przezna
czono midzy innymi Szczsnego Potockiego i Ksawerego Branickiego. Katarzyna zakazywaa jakichkolwiek zmian ustrojo
wych, natomiast przyzwolia na skonfederowanie sejmu (ale nie
w Radzie Nieustajcej, gdzie krl mia przewag), aukcj wojska
i podatki.
Przetrzymany przez 9 miesicy, a nastpnie tak drastycznie
przez Petersubrg przenicowany carski kontrprojekt nie mg
sta si ofert, ktra otwieraaby przed spoeczestwem atrak
cyjn perspektyw na przyszo. Tote utrwalone po Radomiu i
rozbiorze antyrosyjskie nastawienie opinii szlacheckiej pog
biao si. Po wybuchu wojny szwedzko-rosyjskiej w lipcu 1788
Sejm Czteroletni
roku jeden z korespondentw Szczsnego Potockiego donosi,
e ca Warszaw za Prusakami, Szwedami i Turkami zastaem,
prcz ludzi wiatych i wpywajcych w interesa kraju, a podob
no i ci syszc mniejszych i niewiadomych gadajcych mocno
przeciw Moskalom [...] Agent Szczsnego nie dokoczy my
li, ale z dziea O ustanow ieniu i upadku Konstytucji 3 maja
dowiadujemy si, e take
rozsdniejsi obywatele p rzeko n a si nie mogli, eby Mosk
wa chciaa zrobi alians z Polsk ja ko z wolnym i niepodlegymi
narodem ; eby odstpia gwarncyi, pozw olia na liczb wojska
potrzebn dla Polski; a nade wszystko, eby przystaa, aby Pola
cy przepisali sobie rzcjd, ja k i za najlepszy dla siebie osdz [... ]
wnosili, e Moskwa chciaa tylko nadziej u d zi Polakw, aby>
tej pory rzetelnie dla swego dobra uy nie mogli.
To przekonanie, poparte dowodem , jaki stanowi przysany
z Petersburga kontrprojekt przymierza sprawio, e w obliczu
wyborw poselskich i sejmu, ktry mia si rozpocz w pa
dzierniku 1788 roku i obradowa pod wzem konfederacji,
Stanisaw August pozbawiony zosta moliwoci zaoferowania
spoeczestwu programu, ktry rysowaby jak perspektyw na
przyszo. Mimo to Poniatowski zdecydowa si przedoy
projekt sejmowi. Zdaniem wybitnego badacza XVIII wieku,

Wadysawa Konopczyskiego, nawet w tej przenicowanej for
mie projekt widocznie by [...] co wart, skoro Berlin uzna za
stosowne uy wszystkich si, aby do niego nie dopuci.
Wskutek kategorycznego veta, jakie wobec idei przymierza
polsko-rosyjskiego zgosiy w Petersburgu Prusy, w przededniu
sejmu, u schyku wrzenia 1788 roku caryca zawiesia rozmowy
w sprawie traktatu z Warszaw. Stanisaw August napisa wtedy
szczerze, e
lubo jest m i wielce przykro w idzie to dzieo odoone do
niepewnego czasu J e d n a k m usz przyzna, e pon iekd i dob
rze si stao [...] p o n iew a [...] po odgosie tak licznym posw
nadjedajcych, e ledwie mogem sobie obiecywa pit cz
pew nie zezw alajcych na traktat, po tych, mwi, p rzeszko
dach, rzecz byaby>do zrobienia tak trudn, e j nazw a m o
n a praw ie niepodobn.
*
Sytuacja midzynarodowa u progu Sejmu Czteroletniego

wydawaa si korzystna dla Polski. Rosja w pocztkowej fazie
Stanisaw August. Portret M. Baceiarellego
< !
\ n i
i ;
K K i
Katarzyna I {z roku 1785). Mai. F. Bartolozzi
43
Burza n ad Kaniowem. Sztych I.H. Miintza
wojny z Turcj doznawaa niepowodze. Podobnie wojska Aus

trii, ktra od lutego 1788 roku do wojny si wczya, napotkay
na Bakanach silny opr Porty. W czerwcu 1788 roku wojn
Rosji wypowiedziaa Szwecja. Wydawao si, e dla Polski nad
szed czas, kiedy mona byo osabi powszechnie znienawi
dzon petersbursk kuratel.
Osam otnione przez alians rosyjsko-austriacki Prusy w poo
wie roku 1788 zwizay si traktatem obronnym z Angli. Cele
obu pastw byy rozbiene. Londynowi szo o niedopuszczenie
do rozbioru Turcji, gdy um ocniona na Bliskim i rodkowym
Wschodzie Rosja zagroziaby angielskim interesom w Indiach.
Berlin wszczyna gr, ktra zmierzaa albo do rozbicia aliansu
rosyjsko-austriackiego i powrotu do konfidencji z Petersbur
giem, albo przynajmniej do wytargowania czego od Katarzy
ny II w Polsce (nowy rozbir). Fryderyk Wilhelm II nie chcia
dopuci do sojuszu polsko-rosyjskiego, bo um ocnienie rosyj
skiej orientacji i spokj w Rzeczypospolitej przekrelayby jego
szanse na nabytki nad Wis. Std kategoryczne veto zgoszone
w Petersbrgu w sprawie aliansu polsko-rosyjskiego i groba
pruskiej interwencji w Rzeczypospolitej na wypadek jego za
warcia. Prowadzc wojn z Turcj Katarzyna nie chciaa da
Prusom okazji do interwencji; wycofaa wic projekt traktatu (w
Petersburgu i tak go sobie nie yczono, by nie wzmacnia Sta
nisawa Augusta), po czym a do roku 1791 udawaa, e to, co
dzieje si w Polsce, zbytnio jej nie obchodzi. Berlin orientowa
si dobrze w antyrosyjskich nastrojach Polakw. Zaleao mu na
tym, by w Warszawie poczyniono kroki, ktre oburz Katarzyn.
Wtedy mogaby powtrzy si sytuacja z okresu pierwszego p o
dziau i za pom oc w pacyfikacji Polski Hohenzollern wytargo
waby swj rozbiorowy przydzia.
44
Do pobudzenia antyrosyjskich nastrojw i pchnicia sejmu

na drog, ktrej Rosja tolerowa nie moga, suyy w pier
wszych miesicach obrad deklaracje o berliskiej gotowoci
obrony Rzeczypospolitej przed Rosj, oferta aliansu oraz zrze
czenie si wszelkich praw wynikych z gwarancji. Pruskie kroki
pchay sejmujcych do naruszenia systemu przez Rosj utwier
dzonego. De fa c to Fryderyk Wilhelm II by rwnie wrogi wszel
kiemu odrodzeniu Polski, jak jego poprzednik. Stara si to jed
nak ukry pod mask yczliwoci. We wrzeniu 1788 roku ins
truowa swego posa w Warszawie Ludwiga Buchholtza, e
p o n iew a [...] wikszo narodu polskiego zapalia si do
projektu p om no enia wojska, nie trzeba [...] tem u projektowi
wprost si sprzeciwia, ale [...] po cichu i nieznacznie nie do
puci takowego pow ikszenia, bo zaw sze ta arm ia mogaby
dla m nie by niebezpieczna [...] Rwnie w anem jest pytanie,
czy przyszy sejm m a by wolny; czy skonfederowany? fe st w
m oim interesie, aby on by wolnym, i aby, w razie potrzeby,
m ona go zerwa. N aley wic przeszkadza konfederacyi
Nastpca Buchholtza, Girolamo Lucchesini, ktry od schy
ku padziernika 1788 roku faktycznie kierowa pruskim posel
stwem w Warszawie, okaza si mistrzem w dwulicowej wobec
Polakw grze. Prawdziwe cele swych dziaa odsoni dopiero
wwczas, gdy Petersburg otworzy przed Berlinem szans roz
biorow.
*
Wybory poselskie 1788 roku odbyway si w atmosferze
niezwykego napicia. Wynikao to nie tylko z przekonania, e
skonfederowany sejm podejm ie wane dla przyszoci kraju d e
cyzje, ale byo take wynikiem oywienia politycznego redniej
Sejm Czteroletni
Ignacy Potocki. Portret A. Kucharskiego
szlachty i jej emancypacji spod magnackiej kurateli. W obliczu

sejmikw poselskich to polityczne usamodzielnienie szlachty
redniej stanowio dla Stanisawa Augusta dodatkow trudno.
Krl zdawa sobie bowiem spraw, e przewaajca cz szla
checkiego spoeczestwa nie podziela jego rosyjskiej orientacji,
e za Prusakami, Szwedami, Turkami jest nie tylko caa War
szawa, ale i szlachecka prowincja. Przyszy pose, wychowany
w krgu Puaw Julian Ursyn Niemcewicz, daje wiadectwo, e
w nas nie-magnatach powszechnym czuciem byo: pami
klsk i upokorze poniesionych od Moskwy i gorca dza wy
dobycia si spod jej jarzma. W poowie sierpnia 1788 roku
Stanisaw August konstatowa, e
wojna szw edzka dodaa otuchy opozycyi [...] Opozycya te
ra z dopiero wyuera wszystkie starania i sypie p ien idzm i na
sejmikach. M am jed n a k nadziej, e pluralitas [wikszo] b
dzie p rzy mnie, lubo nie tak wielka, ja k bywaa.
Nie przewidzia monarcha, e podczas sierpniowych elekcji
poselskich prcz polskiej opozycji bdzie mia jeszcze jednego
przeciwnika. By nim Potemkin, a raczej jego polscy klienci.
Ksi taurydzki (tym tytuem Katarzyna ozdobia swego fa
woryta), ktry podczas dyskusji nad kaniowskimi propozycjami
ostrzega, e krla ju i tak za daleko [...] puszczono, sejm
skonfederowany uwaa za wielkie ryzyko. Obawia si, e po
sparaliowaniu veta (konfederacja) Stanisaw August mgby
osign trwae zwycistwo nad opozycj, czyli zwichn stackelbergowsk polityk balansu. 2 tego wzgldu, ku zaskocze
niu stronnikw polskiego monarchy, wpywy rosyjskie na sej
mikach rzucono dla poparcia przeciwnikw krla.
Pozbawienie Poniatowskiego przekonywajcego programu,
antyrosyjskie nastawienie szlacheckiego spoeczestwa oraz pe-
45

tersburskie poparcie dla kandydatw opozycji przyniosy efekt
niespodziewany: Stanisaw August wybory przegra. W sejmie,
ktry mia decydowa wikszoci gosw, stronnicy krla nie
zdobyli pewnej przewagi. Grozio zatem, e w wypadku przej
cia posw niezdecydowanych do obozu przeciwnego, ster
obrad przechodzi w rce opozycji. Jakie siy kryy si za tym
szyldem?
Najliczniejsz bya opozycja barwy puawskiej. Cho nom i
nalne przywdctwo familii po mierci Lubomirskiego spo
czywao w rkach Adama K. Czartoryskiego, najaktywniejszym
dziaaczem i faktycznym szefem ugrupowania w sejmie by Ig
nacy Potocki. Wskutek solidarnoci rodowej trzymali z nim
wszyscy, poza Szczsnym, Potoccy, wchodzcy w skad izby po
selskiej. Wybija si wrd nich brat Ignacego, Stanisaw. Przy
wdcy familii - ludzie wyksztaceni i wsptwrcy kultural
nych przem ian Polski (zarwno Czartoryscy, jak I. Potocki
wchodzili w skad KEN, ksi Adam by kom endantem Szkoy
Rycerskiej) dostrzegali potrzeb .aukcji wojska, powikszenia
podatkw oraz niektrych reform ustrojowych. Za najpilniejsz
z nich uwaali przeksztacenie sejmu w zawsze gotowy. Miast
6 tygodni co 2 lata, parlament miaby kadencj kilkuletni, p od
czas ktrej zbieraby si na sesje w miar potrzeby.
Posiadanie duych kompleksw dbr w Galicji czciowo
uniezaleniao Czartoryskiego od Rosji, a skaniao ku Wied
niowi. Pamita nadto trzeba, e od czasw Repnina Petersburg
by w stosunku do familii szczeglnie nieufny. Z dowiadcze
nia, ktre Ignacy Potocki wiosn 1787 roku zdoby w Kijowie
wyniko porzucenie rosyjskiej orientacji. Nie przenikajc w pe
ni petersburskiej polityki balansu midzy krlem i opozycj,
krok ten marszaek litewski uzasadnia nastpujco:
[skoro] gabinet petersburski rozszerza autorytet krlewski
w Polsce, wychodzc z zasady, i m oe by pew niejszy za le
noci krla anieli narodu [...] [za wadca Austrii] p rzyu yk
w idzie wptyu>rosyjski ja ko obojtny dla swych interesw [...]
[to] sytuacja Polski w inna budzi zainteresow anie dworu ber
liskiego. D wr ten m oe m iarkow a wjytyw rosyjski i zapew ni
Polsce rzeczywisto je j niepodlegoci.
Suszno tego rozumowania uzna te Czartoryski. Po z g
r p wieku trwajcej stawce na Rosj, Puawy dokonay zasad
niczej zmiany swej orientacji zagranicznej. Familia wkraczaa
na Sejm Czteroletni jako stronnictwo szukajce wsppracy Prus.
Cho obz puawski grupowa szlacht na og od dawna
zwizan z rodem Czartoryskich, struktura spoeczna ugrupo
wania w latach rzdw Stanisawa Augusta ulega istotnej zmia
nie. Nie bya to ju charakterystyczna dla doby saskiej koteria, w
ktrej magnacki przywdca skupia wok siebie panw braci
zwizanych z nim li-tylko interesem majtkowym bd rachub
na protekcj. Nowe pokolenie, wyksztacone w Szkole Rycer
skiej i zakadach KEN patrzyo po obywatelsku. Program polity
czny stanowi istotny, cho jeszcze nie jedyny elem ent wizi
midzy przywdcami a czonkami partii. Oznaczao to, e w
wypadku rnic programowych modzi zwaszcza adherenci
stronnictwa nie zawsze byli gotowi i za szefem. Poniewa
jednak, jak wyzna Stanisaw August, instrukcje sejmikowe z
sierpnia 1788 roku wykazay, e panuje
antypatyja do pow szechna dom atorw po wojewckiztwach
przeciw R adzie Nieustajcej [...] pow szechna praw ie niech
do wojowania z Turkam i, wstrt do Cesarza [Jzefa II] a do
obrzydzenia dochodzcy, a przytem pa m i rnych krzyw d i
od dworu rosyjskiego i od wojsk jego w rnych czasach nam
czynionych,
wic w niechci do sojuszu z Petersburgiem oraz do rzdw
krlewsko-ambasadorskich przywdcy familii mogli liczy na
szerohie zaplecze spoeczne.
46
Opozycyjny stosunek do krla i Rady Nieustajcej czy Pu

awy z konserwatystami barwy hetmaskiej. Busol programow
Ksawerego Branickiego, Seweryna Rzewuskiego i Szczsnego
Potockiego bya wolno wzorowana na czasach saskich, z
przywrceniem wczesnych prerogatyw buawy i decentraliza
cj pastwa na luno tylko powizane prowincje. Latyfundia na
Ukrainie, Woyniu i wschodnim Podolu, a wic w bliskoci gra
nic carskich, przesdzay orientacj rosyjsk magnatw-konserwatystw. Cho wic na czas elekcji sejmikowych poczyli si
oni z Puawami, cho wsplnie zamierzali zwalcza Stanisawa
Augusta, Rad Nieustajc i system krlewsko-ambasadorski,
rnili si zarwno programem ustrojowym, jak orientacj za
graniczn. Na razie rnice te nie wybijay si na plan pierwszy.
Dlatego caa opozycja - zarwno puawska jak hetmaska uywaa w splnego szyldu stronnictwa patriotycznego. Sowo
patriota, w tym znaczeniu przyjte zostao w spadku po cza
sach saskich. Oznaczao ono mionika ojczystej wolnoci i
praw. Jeszcze u progu Sejmu Czteroletniego jednoznaczne to
byo z opozycj w obec krla, potencjalnego tyrana.
Szefem stronnictwa krlewskiego by prymas Micha Ponia
towski. Obdarzony na sejmie koronacyjnym 1764 roku, podob
nie jak wszyscy bracia krla, tytuem ksicym, ksi prymas
(jak o nim m w iono i pisano) czy wysok inteligencj z
silnym charakterem. Oddany przyjaciel Stanisawa Augusta, Mi
cha Poniatowski zdecydowany by trwa przy orientacji rosyj
skiej. Tym, ktrzy namawiali go do jej odmiany, klarowa, e w
jednym m om encie zupenie si z toni wyrwa niepodobna, ale
Micha Poniatowski. Mal. M. Bacciarelli
Sejm Czteroletni
to czyni naley, co okolicznoci pozwol. Opozycja ksicia
Michaa nie znosia. Krce u progu sejmu karykatury przed
stawiay kasztelanw-regalistw z olimi uszami i uzdami trzy
manymi przez prymasa.
W obec silnych w spoeczestwie nastrojw antyrosyjskich, a
przede wszystkim wobec agitacji przeciw carskiej gwarancji,
Stanisaw August przedkada swym stronnikom, e
w polityce i w praw dziw ym patryotym ie trzeba mie za
praw ido nie ressentyment, choby najsprawiedliwszy, lecz je
dynie to, co przybliy m oe najprdzej istotne dobro, a uchyli
najblisze groce zo [...] Wic najpierwsz potrzeb nasz
jest wzm ocnienie, a do tego w szak nie trafim y bez Moskuy.
Wic unikajm y wszystkiego, co by j mogo d rani lub w zy
hym or wprawia i nie zaczynajm y gada od gwarancyi.
Rosyjsk orientacj krla wzmacniao przekonanie, e
prawdziwym wrogiem Polski s Prusy, tym groniejsze, e o b
udnie czyniy pozory przyjani. W przededniu sejmu, po zawie
szeniu przez Rosj projektu przymierza, Stanisaw August pou
cza regalistw, i nasza robota tutejsza jest taka, e chcemy
zrobi konfederacy, ktrej wypisane obiekta w akcie maj by
tylko aukcya wojska i poprawki wew ntrzne. A poniewa mi
mo deklarowanej yczliwoci dla Rzeczypospolitej krecia robo
ta Buchholtza na tem tylko od dni kilku zawisa, aby si nasz
sejm nie obrci w konfederacy, dobrze znajc, jak wiele at
woci si znajdzie do zepsucia sejmu w olnego i aukcyi wojska,
przeto pierwsze chronologicznie nasze zadanie cakiem jest na
to obrcone, aby ten sejm odprawia si pod konfederacy.
Mimo e z porzdku obrad spada kwestia przymierza pol
sko-rosyjskiego, u progu sejmu rnice programowe midzy
planami opozycji spod znaku Puaw i Stanisawa Augusta byy
nader istotne. Krl mwi o poprawkach wewntrznych familia o zasadniczej reformie sejmu. Stanisaw August udzi
si, e w przygotowaniach do konfederacji ambasador szczerze
i dzielnie pomaga, jako i do aukcyi wojska, bo ma do tego
rozkaz - opozycja mylaa o rozbiciu systemu krlewsko-ambasadorskiego, zwaszcza o obaleniu Rady Nieustajcej. Monar
cha przekonywa, e do wzm ocnienia nie trafimy bez Moskwy.
Wic unikajmy wszystkiego, co by j mogo drani [...] i nie
zaczynajmy gada od gwarancyi - Ignacy Potocki i jego stron
nictwo decydowali si na kroki, ktre frontalnie uderzay w
petersbursk gwarancj ustroju Rzeczypospolitej (reforma sej
mu, Rada Nieustajca).
Wan funkcj marszaka sejmowej konfederacji koronnej
przeznaczono w wyniku zakulisowych negocjacji referenda
rzowi koronnem u Stanisawowi Maachowskiemu. By to czo
wiek prawy, nie stanowi jednak wybitnej indywidualnoci.
Cho nie ywi do krla niechci, i to rnio go od opozycji,
da si rycho pocign Ignacemu Potockiemu na rzecz orien
tacji pruskiej. Ponadto Maachowski, podobnie jak Potocki,
uwaa za niezbdn zasadnicz reform sejmu i zniesienie
gwarancji. Wskutek tego w zwizanym z marszakiem sejmo
wym centrum Stanisaw August nie znalaz obrocw dla swego
kursu niezrywania z Rosj. Marszakiem konfederacji litewskiej
zosta na yczenie Petersburga siostrzeniec Branickiego, genera
artylerii litewskiej Kazimierz Nestor Sapieha.
Orientacje polityczne posw nie wystarcz dla oddania
klimatu izby; pamita jeszcze trzeba, e galerie pene byy
arbitrw (w idzw - szlachty, ktrzy nie mieli mandatw p o
selskich), ywymi reakcjami podgrzewajcych atmosfer obrad.
Przebieg sesji pilnie ledzio take rozbudzone politycznie mie
szczastwo stutysicznej stolicy, ktrego program dojrzewa w
miar sejmowych sesji. Rzecznikiem aspiracji warszawskiego
mieszczastwa by eksrektor Akademii Krakowskiej, ksidz Ko
taj. Wywiera on na sejm wpyw za porednictwem marszaka
Stanisaw Maachowski. Mai. J. Peszka
Maachowskiego, z ktrym si zwiza i ktrym do pew nego

stopnia kierowa.
*
Sejm, ktry z szeciotygodniowego przeksztaci si w czte

roletni, rozpocz obrady 6 padziernika 1788 roku. Dla ich
przebiegu ogrom ne znaczenie miaa deklaracja zoona przez
posa pruskiego 13 padziernika: Fryderyk Wilhelm zaprote
stowa w niej przeciwko projektowi przymierza polsko-rosyjskiego, rzekomo godzcego w Berlin, a dla ewentualnej obrony
przed Petersburgiem oferowa sojusz polsko-pruski. Nota ze
lektryzowaa wszystkie gowy, ktre bior pode pochlebstwa
pruskie za dowody prawdziwego przywizania [...] Przeciwko
Rosjanom s obecnie wszyscy, jak jeden m - pisa jeden z
cudzoziemskich sekretarzy Poniatowskiego. Entuzjazm izby
wynika z kilku przyczyn. Po raz pierwszy za Stanisawa Augusta
potne mocarstwo proponow ao Rzeczypospolitej sojusz na
warunkach rwnego z rwnym. Sojusz taki miaby warto
szczegln, stanowiby bowiem szans przeciwwaenia wpy
ww Rosji. Nie bez znaczenia by take ton deklaracji berli
skiej, owe pode pochlebstwa. Niemcewicz po latach w spo
mina, e po notach przez lata groby tylko lub rozkazy zawie
rajcych, nota, w ktrej niech ku Moskwie, a przychylno ku
nam tchna, z radoci przyjta bya.
47

Katarzyna II zareagowaa definitywnym wycofaniem projek
tu przymierza. Oznaczao to, e zanim strona polska podja w
tej sprawie wice decyzje, kaniowskie plany krla straciy
podstaw. Nieco pniej sejm odrzuci rosyjsk prob o prze
puszczenie przez Ukrain na front turecki wojsk i zapasw yw
noci. Caryca przyja odm ow z pozorn obojtnoci i odtd
kierowaa transporty na Bakany niedogodn drog okrn.
Deklaracja pruska, budzc nadziej, e Polska nie pozosta
nie w obec Rosji izolowana, wyzwolia energi dziaania. Ona to
ostatecznie przesdzia, e wikszo posw niezdecydowa
nych, a nawet wielu tych, ktrych krl zalicza do regalistw,
puszczajc wodze uczuciom antyrosyjskim, przeszo do obozu
pruskiego. Za kierowan przez Ignacego Potockiego opozy
cj sejmow staa ogromna wikszo spoeczestwa, ktra ma
rzya o obaleniu carskiej kurateli. Sejm dziaa w poczuciu, e
decyzje, ktre podejmuje, su odrodzeniu wolnego pastwa.
W tym klimacie 20 padziernika zapada uchwaa o powiksze
niu armii do 100 tysicy. Krok ten, podjty wrd powszechne
go entuzjazmu, obserwatorzy zagraniczni oceniali surowo. Pa
nowao przekonanie, e powzito decyzj wprzd, zanim si
zastanowiono, jak tak potg utrzyma. A to by dowd lek
komylnoci sejmujcych. Krl, ktry ten sceptycyzm podziela,
zauway take bezsilno przywdcw stronnictw podczas dy
skusji nad liczb wojska. Widzc uniesienie wikszoci, nie
chcc ryzykowa pom w ienia o brak patriotyzmu, nie mieli
oni przeciwstawia gorcym gowom chodnej refleksji.
Szefow ie opozycyjni - pisa rycho p o tym Poniatowski do
Augustyna Deboi, posa polskiego w Petersburgu - ja ko to Po
tocki m arszaek i ksi Adam, s sam i w am barasie ze zbyt
niego rozgrzania swoich depedentw, ktrym i urtada teraz jest
dla nich samych ciko [...] [W obawie przed dalszymi krokami
zapalecw Stanisaw August zacz myle] ja k by m ona po
zrobionym jak. tak ukadzie podatkw i wojska skoczy ten
sejm i t k.onfederacy, ktr udanie tak trzeba uw aa, ja k
tego konia zbyt silnego dla swego jedca.
Przewidywania nie omyliy monarchy. Wrd sporw o to,
kto powikszonym wojskiem bdzie dowodzi, 3 listopada oba
ono Departament Wojskowy Rady Nieustajcej, uwaany za
gwny bastion systemu krlewsko-ambasadorskiego. Wadz
nad armi obja wyoniona przez sejm Komisja Wojskowa,
wsplna dla Korony i Litwy. Antyrosyjskie, a filopruskie nastroje
sejmu byy ju wwczas tak silne, e w razie poraki w goso
waniu przeciwnicy Departamentu grozili wezwaniem wojsk
pruskich. Pose pruski Buchholtz, ktry wraz z Lucchesinim
przekonywa opozycj, jak bardzo Departament uwacza wol
noci, w przededniu gosowania pisaa do Fryderyka Wilhelma z
nadziej, e jeeli ten sejm potrwa, nie jest podobna, aby Pola
cy nie zrobili jakiego gupstwa, ktre by nam dozwolio wm ie
sza si do nich; dlatego potrzeba, aby wojska nasze stay nad
granic. Do interwencji nie doszo, natomiast gwarantowany
przez Rosj ustrj zosta powanie naruszony. Gdy dwa dni
pniej do laski wpyn projekt sejmu nieustajcego, Stackelberg przedoy sejmujcym not, w ktrej ostrzega, e
sejm nieustajcy, a p rz e z to przew rcenie cakowite rzdu
[...] przepisuje niej podpisanem u potrzeb deklarowania, e
[...] imperatorowa [...] nie bdzie moga p a trzy na najm niej
sz odm ian konstytucyi roku 1775 tylko ja k na zgwacenie
traktatu. [Obawiajc si], eby zapa narodu, szc zw a n y p rzez
Prusakw, nie postpi m im o tej noty, i do ustanow ienia sejmu
ustawicznego i do otwartego zrzu cen ia gw arncyi ,[...] [po
przeczytaniu pisma Stackelberga Stanisaw August przekonywa
izb] e nie m asz potencyi adnej, ktrejby interesa m niej si
spieray z naszem i ja k Rossyi [... ] e naley nam nie tylko je j nie
drani, ale owszem stara si o zachow anie najlepszej z ni,
48
ile to by moe, p rzyja n i [...] e gdy dam y p o zn a imperatorowej, i jestem y dla niej przychylni, atwiej i bezpieczniej doj
dziem y do domowych u rz d ze i ulepsze naszych [...] [Prze
widujc reakcj sali krl dodawa:] Znam ja dobrze, na ja kie si
teraz uystaw uj zoliwe tum aczenia niechtnych, a co gorsza,
na ja kie owszem podejrzenia i wielu najcnotliwszych, ale niedo wiadom ych obywateli; ale zn a m oraz, e nie to sowam i i
krokam i m ojem i rz d zi pow inno, co w zapale uprzedzonych
umysw m oe by najprzyjem niejszem publicznoci, ale to je
dynie, co rozum iem by istotnem kraju dobrem, albo choby
tylko m niejszym jego ziem.
W rzeczy samej oburzenie byo ogromne, za argumenty
krlewskie nieprzekonywajce. Wedle Niemcewicza
wtenczas, gdy Prusy i Anglia owiadczay si ze swoj p o
moc, gdy niepom ylna wojna ze Szwecj i Port nie dozw a
laa Moskwie w yw rze sil swoich na Polsk, gdy cay nard
yw paa niepodlegoci dz, groby moskiewskie obraz,
a gos krlewski trwoliwym tylko do podlegoci naogiem
zdaw a si.
Nie orientowali si posowie, e w tym samym czasie Stackelberg zada od Stanisawa Augusta otwartego zerwania z
sejmem i zawizania rekonfederacji. Na t drog wbrew wik
szoci szlacheckiego narodu krl jednak nie poszed.
C mg w tej sytuacji rzecznik kaniowskich planw zaofe
rowa spoeczestwu? Stanisaw August, ktry nie tylko inteli
gencj, ale take dowiadczeniem politycznym i zasobem in
formacji growa nad sejmowymi przywdcami, przede wszyst
kim nie ufa Prusom. Tym bardziej ba si zrywania z Rosj i
wielokrotnie ostrzega posw, e rosyjska zemsta jest tylko do
czasu odoona. Zdaniem krla, gdy nie byo ju szans na sojusz
z Petersburgiem, naleao zachowa neutralno i bez dem ons
tracyjnego zrzucania gwarancji zwrci si do Katarzyny z pro
b o negocjacje w sprawie jej zmian. Obalenie przez sejm Rady
Nieustajcej 19 stycznia 1789 roku przekrelio i ten program.
Wbrew obawom krla Rosja oficjalnie nie zareagowaa ostro.
Katarzyna nie chciaa dawa Prusom sposobnoci do interwen
cji w Polsce i odkadaa rozstrzygnicia do czasu uwolnienia si
od Porty. Ju wwczas jednak w poufnych kontaktach z Wied
niem caryca wyrazia pogld, e w razie utraty wpywu w Rze
czypospolitej gotowa jest na rozwizanie rozbiorowe.
Sejm, ktry w listopadzie 1788 roku obj zarzd nad woj
skiem, w grudniu ustanowi Deputacj do Interesw Zagrani
cznych (na jej szefa wybrano Ignacego Potockiego), po obale
niu Rady Nieustajcej musia przej take pozostae funkcje
wadzy wykonawczej. Wstpem do rzdw sejmowych bya
podjta w grudniu 1788 roku uchwaa o bezterminowym przed
ueniu obrad. Na doniesienie Buchholtza, e
Polacy zam ylaj teraz o rnych gaziach suby p u b li
cznej, ale sobie rady nie dadz, bo si na tem nie zn a j [...]
[nadzieja opozycji, Fryderyk Wilhelm II odpisywa poufnie:] To
dobrze, e sejm baw i si w wysyanie m inistrw i urz dza nie
departam entu spraw zagranicznych, a o wojsku nie myli; nie
trzeba m u w tem przeszkadza, trzym a si biernie.
Opnianie ustawy o podatkach na wojsko pitnowa Za
bocki, ktry od roku 1789, poniechawszy komedii, sta si czo
owym pamflecist politycznym:
Stano sto tysicy wojska. Bogu chwaa!
Teraz to bdzie Polska po Europie brzm iata!
Stano sto tysicy wojska. S onierze.
Bogu chwaa! G dzie oni? G dzieby? Na papierze!
D opiero pi miesicy po ustawie o aukcji wojska, w marcu
1789 roku zapady uchway o funduszach. Po raz pierwszy ob-
Sejm Czteroletni
gogiczne pochlebstwa, ktrymi hetman w penej animuszu
mowie podbi panw braci.
Na uydoskonalenie infanteryi - woa B ranicki - trzeba tyle
starania, tyle rynsztunku i tyle wydatkw, e nie wiem, ja k si
na to wszystko zdobdziem y. Patrzc na te trudnoci udaem
si do geniuszu polskiego. Ta kawalerya z nas samych skada
si bdzie; ja k wic je d n i z nas szczodrzy bd na zapat
wojska, tak dru d zy szczodrzy do uyew u krwi. Wiem z prakty
ki, bom byu>a na kam paniach: mwi, e gdy postaw i si o
nierza, podug praktyki wywiczonego, cho on byway na woj
nie, j u m a w sobie ducha na wp wybitego i nie inaczej, ja k
kijem m ona go naprzd popycha; kiedy w kawaeryi na
rodowej dosy bdzie, kiedy brat na brata zawoa: dalej, p a n ie
Pawle, dalej, p a n ie Michale, i to j u wszyscy wskok do ognia!
Zdaniem badacza sejmu, ksidza Waleriana Kalinki, o zwy
cistwie propozycji hetmana przesdzi fakt, e
nikt otwarcie przeciw niem u pow sta nie m ia z bojani
p rzed opini, ktra wszelki wniosek pow ikszenia arm ii na
m itnie i haaliwie popieraa, nie wchodzc bynajm niej w jego
warto i skutki, i od ra zu m ianem zdrajcy i moskala pitnow a
la kadego, kto jego bdy uykazyw a.
W lutym 1789 roku wniosek Branickiego sta si ustaw. A
cho hetmanowi nie udao si odzyska dowdztwa, szlachec
kie zacigi polskiego autoramentu, niekarne i niewywiczone,
w znacznym stopniu obniyy sprawno bojow armii, ktra
stan miaa na stray polskiej suwerennoci.
Utworzywszy deputacje do kierowania wojskiem i polityk
zagraniczn, posowie pomyleli o administracji, ktr zdezor
ganizowao skasowanie Departamentw Policji, Skarbu i Spra
wiedliwoci Rady Nieustajcej. Zapada jesieni 1789 roku usta
wa o komisjach porzdkowych cywilno-wojskowych przekazy
waa tym wybieranym przez sejmiki samorzdowym organom
szlacheckim kierowanie yciem wewntrznym wojewdztw,
ziem i powiatw.
*
*
*
K azim ierz Nestor Sapieha. Mal. J. Peszka
ciono szlacht bezporednim podatkiem od dochodu w wy

sokoci \0%. Duchowiestwo miao paci ponad dwukrotnie
wicej ni szlachta, znacznie wyej te obcione byy staro
stwa. Rzeczywiste wpywy podatkowe, obliczane na podstawie
szlacheckich owiadcze o wysokoci dochodw, okazay si
grubo nisze od przewidywanych. Etat planowanej armii jesieni 1789 roku obniono wskutek tego do 65 tysicy, ale i na to
trzeba byo myle o poyczkach zagranicznych. Jeszcze gorzej
wyglda skad wewntrzny wojska, przeforsowany przez Ksa
werego Branickiego. Komisja Wojskowa rozczarowaa hetmana,
nie uzyska w niej bowiem pozycji dominujcej. Podczas dy
skusji nad skadem powikszonej armi Branicki zaproponowa
wic znaczne pom noenie kawalerii narodowej. Spodziewa
si, e projekt taki, popularny wrd uboszej szlachty (ona
zacigaa si do tych oddziaw), przysporzy mu stronnikw i
otworzy widoki na komend. Chodzio o niebagateln liczb,
bo o kilkanacie tysicy szlachty. Sejm nie chcia sucha argu
m entw nielicznych przeciwnikw, ktrzy podnosili nie tylko
anachroniczno takiej przewagi kawalerii nad piechot, ale
take kwestionowali przydatno bojow oddziaw, ktre p o
ziomem wyszkolenia nie rniy si od pospolitego ruszenia, a
jak dowodzio dowiadczenie, nader opornie poddaway si
wojskowej dyscyplinie.
Do obradujcej wikszoci przemwi argument, e szla
checkie zacigi zostan wyrekrutowane szybko, a take dem a
Bilans pierwszego roku prac sejmowych wskazywa najpil

niejsze zadania na przyszo. Sejm - ustawodawca - nie mg
trwale przej centralnych funkcji wykonawczych. Po obaleniu
Rady Nieustajcej naleao zatem nakreli ksztat nowego us
troju politycznego pastwa. W zakresie polityki zagranicznej, po
faktycznym zerwaniu z Rosj, trzeba byo szuka sojuszy, ktre
uchroniyby Polsk od izolacji. Celem sejmowych przywdcw
sta si alians z Prusami. Dodatkowe nadzieje wizali oni z fak
tem, e Prusy byy w sojuszu z Angli; wydawao si, e w cho
dzc w ow konstelacj Rzeczpospolita zyska szans na m i
dzynarodowe uznanie swego bezpieczestwa w razie odweto
wych krokw Rosji.
Berlin, ktry rzucajc w roku 1788 ofert przymierza, chcia
przede wszystkim pogbi antyrosyjskie nastroje sejmu, na
prawd o sojuszu z Polsk nie myla. Zaleao mu natomiast na
tym, by rozbudzone nadzieje sejmowych przywdcw na alians
utrzyma, bo to pozwalao Lucchesiniemu pozostawa suflerem
polskich leaderw. O d lata 1789 roku Ignacy Potocki coraz usil
niej nalega na jak oficjaln zapowied sojuszu ze strony Ber
lina. Gwnym oponentem tego kursu by Stanisaw August. Nie
chcc ostatecznie zrywa z Rosj i peen nieufnoci w obec Prus,
krl zdawa sobie jednak spraw, e przewaajca cz spoe
czestwa nie tylko nie podziela jego stanowiska, ale e przeciwi si [...] teraz przyleganiu do Prus i owiadczy sie za
Moskw, jedno jest, co Dy powszechnie za nieprzyjaciela ojczy
zny mianym.
Dopiero u schyku roku 1789 Fryderyk Wilhelm oficjalnie
potwierdzi gotowo zawarcia traktatu z Rzeczypospolit. Ta
49

zmiana stanowiska Berlina wynikaa z sytuacji na froncie
wschodnim, gdzie latem i jesieni 1789 roku Turcja poniosa
powane poraki zarwno od Rosji jak od Austrii. Szybka kapitu
lacja Porty wzmocniaby znacznie Petersburg i Wiede. By po d
trzyma opr Konstantynopola, w styczniu 1790 roku Fryderyk
Wilhelm zawar z sutanem sojusz. Zobowizywa on Prusy do
wydania Austrii wojny. W razie jej wybuchu przyda si moga
polska dywersja w Galicji. To przesdzio o pruskiej zgodzie na
dugo przez sejmowych przywdcw oczekiwane rokowania o
alians.
Negocjacje nie szy atwo. Mimo nalega Stanisawa Augusta,
ktry spraw t traktowa jako probierz pruskich intencji wobec
Polski, Fryderyk Wilhelm nie zgodzi si na cofnicie klauzul
traktatu handlowego z roku 1775. Nawet to nie przekonao
przywdcw sejmowej opozycji, ktrzy parli do sojuszu. E xpost
pisali, e w traktacie z Berlinem widzieli szans na wprowadze
nie Polski do szerszej konstelacji midzynarodowej.
Konferencye urzdow e D eputacyi Interesw Zagranicznych
z m inistrem pruskim , za widza, w iadka i niejako zarczyciela
miay m inistra w Polszcz angielskiego, ktrego obecno i so
wa potw ierdzay rady od m inistra pruskiego podaw ane ja ko te
[...] o wielkim przedsiw ziciu potnej Jederacyi, ktra by og
niw em splnych zw izkw zajw szy Port, Prusy, Angli, Pol
sk, Szwecj, Stany Hollenderskie i niektre Rzeszy Niemieckiej
ksita, tam owaa od pnocy i wschodu d u m n e i pow ane
zam ysy dwch cesarskich dworw.
Faktycznie przesdzi wzgld bardziej konkretny. Zerwawszy
z Rosj Polska musiaa szuka sojusznika przeciw jej spodzie
wanemu odwetowi.
N ie m ie aliansu, ktry by nam bytno im ienia i narodu
polskiego, wolno i niepodlego jego, obron pew n, za b ez
piecza, byoby to zosta wa na losie cudzej przem ocy, cudzych
uoe.
Ten argument Ignacego Potockiego brzmia przekonywaj
co, cho uderza w nim take brak wiary w siy wasne narodu.
Zdecydowane veto postawili natomiast posowie w obec ceny,
jakiej za alians day Prusy: ustpienia Gdaska i Torunia. Sejm
podj uchwa przeciw wszelkim cesjom terytorialnym. W tej
sprawie nie pomoga wymowa Ignacego Potockiego. Byo wi
doczne, e przekonania posw znaczyy wicej, ni partyjne
powizania.
Alians zawarty 29 marca 1790 roku, podpisali zarwno
przedstawiciele sejmowej Deputacji do Interesw Zagrani
cznych, jak i Stanisaw August. Jak doszo do definitywnego
porzucenia przez krla orientacji rosyjskiej na rzecz pruskiej?
Wyrane od pocztkw sejmu kokietowanie Polski przez Berlin
miao w oczach Stanisawa Augusta pewien walor: wzmacniao
stanowisko Rzeczypospolitej w obec Petersburga. Tego aspektu
jednak przywdcy sejmowej opozycji jakby nie dostrzegali, po
dejmujc kroki, ktre oznaczay faktyczne zerwanie z Rosj.
Latem 1789 roku komentujc powszechne nadzieje na alians
berliski i przewidujc, e oznaczaoby to ju take formalne z
Petersburgiem zerwanie, Stanisaw August pisa, e kroki takie
ile podobna, oduraca bd, aby do ostatecznego zeru>ania
z ni [Rosj] nie przyszo. Gdyby jednak, czego strze Boe,
narodouy ja k i krok otwarty przeciw niej nastpi, ja domowej
wojny przeciw wasnemu narodowi podnosi nie bd, bo z
narodem y i um iera m am za powinno.
Zasad trzymania z narodem krl potwierdzi czynami ju
wczeniej, gdy w listopadzie 1788 roku odmwi Stackelbergowi rekonfederacji przeciw sejmowi. W nastpnych miesicach,
bezsilny wobec polityki sejmu, ktra obalaa kolejne filary rosyj
skiego protektoratu, Stanisaw August przede wszystkim ba si
odwetu Petersburga. Pozorna obojtno reakcji Katarzyny bya
50
pocieszeniem, ale nie wystarczaa. Wobec wzmagajcej si agi

tacji na rzecz aliansu pruskiego Poniatowski wielokrotnie prosi
Stackelberga o oficjalne zapewnienie, e Rosja nie zamyka drogi
do porozum ienia z sejmem, a jego krokw nie traktuje jako
zerwania. Daremnie; prb tych Petersburg nie speni. A p o
niewa sejm faktycznie z Rosj zerwa, aktualn pozostawaa
groba, ktr w pocztkach roku 1789 petersburski wicekanc
lerz Iwan Osterman rzuci Debolemu: je e li zerwiecie z nami
bdcie pewni, e si pokae drugi tom podziau Polski.
Zwolennikom sojuszu z Prusami, ktrzy propagowali w
alians jako jedyn szans wyjcia Polski z izolacji, Stanisaw Au
gust nie mg przeciwstawi argumentw na rzecz dalszego
trzymania si Rosji. Niemae znaczenie dla ostatecznej decyzji
krla miay te groby Lucchesiniego, ktry zdawa sobie spra
w z osam otnienia Rzeczypospolitej. Przed decydujcym posie
dzeniem Deputacji do Interesw Zagranicznych markiz zagrozi
krlowi, e
jeeli Polska z nam i aliansu nie zrobi, to m y jeszcze bar
dziej was krzyw dzi bdziem y, a Polska do kog bdzie miaa
rekurs [ucieczk] sam a jedna, bez adnego alianta? [...] gdy
si wojna za c zn ie Polska bdzie je j teatrem, a na ostatek, p rzy
zgodzie wojujcych, i podziaem ich. E contra [przeciwnie], gdy
zaw rzecie z na m i alians, przynajm niej m y was broni bdzie
my, a p r z e z traktat nie tylko m y wam gw arantow a bdziem y
granice i independency [niepodlego], ale w raz z nam i
Turcy, Szwed, Holandia, Anglia.
Zarwno w obec tych realnych grb, jak w obec obietnic,
ktrym nie ufa, Stanisaw August mia przeciw sobie opini
przewaajcej wikszoci spoeczestwa, ktra para do aliansu
z Prusami. Jej przekonanie wyraa biskup Krasiski, gdy ostrze
ga monarch, e Warszawa pena jest tej perswazyi, jakoby
W.K. Mo umwi si ze Stackelbergiem o zepsucie aliansu
pruskiego [...] Gdy to zrobisz, siebie i nas zgubisz.
Podczas decydujcej sesji Deputacji do Interesw Zagrani
cznych krl przedstawi zarwno minusy, jak argumenty na
rzecz sojuszu pruskiego, po czym rozstrzygnicie zoy w rce
wikszoci. Poniewa wiedzia, jaka bdzie jej decyzja, oznacza
o to zgod na podpisanie aliansu. Obawiajc si odwetu Rosji,
pozbawiony argumentw na rzecz dalszego z ni trzymania,
Stanisaw August wiza si z partnerem, ktrego yczliwoci
w obec Polski nie ufa. Gdyby si za traktatem z Prusami nie
opowiedzia, musiaby zerwa z narodem . Zaguszajc swe
obawy krl mg liczy, e w razie klski Rosji nowy sojusz
przyniesie Polsce korzyci; doranie powinien przynajmniej za
bezpiecza Rzeczpospolit przed wrogoci samych Prus. Naj
bardziej kompetentnej odpowiedzi na te rachuby udziela nie
znany Polakom raport Lucchesiniego do Fryderyka Wilhelma,
wysany dwa dni po zawarciu przymierza:
Teraz, kiedy j u m am y w rku tych lu d zi i kiedy przyszo
Polskijedynie od naszych kom binacyi zawisa, kraj ten posuy
m oe W.K Mci za teatr wojny i zason od wschodu dla Szlska,
albo te bdzie w rku W.K. Mci jprzedmiotem targu p rzy uka
dach pokojouych. Caa sztu ka z naszej strony jest w tem, aby ci
ludzie niczego si nie domylili i aby nie mogli przew idzie, do
jakich ustpstw bd zm u szen i w chwili, gdy W.K. Mo za swe
usugi za d a od nich wdzicznoci.
*
Prace nad nowymi zasadami ustrojowymi musiay zderzy

si z podstawowymi artykuami wiary szlacheckiego republikanizmu. Pierwsze miesice Sejmu Czteroletniego wymownie
wiadczyy o przewadze ducha republikaskiego. Obalajc Ra
d Nieustajc godzono tyle w twr obcej przemocy, co w
Sejm Czteroletni
Do
STANISAWA
P R A W
MAACHOWSKIEGO
e f e r l n d a r z a
o r o n n e g o
NARODU
POLSKIEGO,
P R ZY SZY M SETIA IE
J
7 S
O X X
> Z
UKAD RZ^DU Rl^YP<5SPOLITEY.
^ L is l iy
it
t + f r r*
CZ
w T n e c i e y C zci L iftw
c h o w s k ie g o
do S t a n i s a w a
M rfz*k a S c y n .o u e p o i K o rfc^ c-
racyi G en eraln ey o b ieca n y ,
o P o d iu ignieniu S . Kratowych.
TACYI
M a a
do u k iadu
P r z c * * ] e f n e y DFPIT-
p rryfzitgo
R jfru u y / n a c i o -
ney p o u a n y , ftuacy do D z ie a L u t w r ze czo n y ch
O S o c iii nfûe enim ignsri fun u* *ntc maorum.

O ! psin graviora: d ib it D e u s hrs q u oq u e fin ecu.
C Z E S C
E x p e r n : rcvocafe an im os w eftutrque rimontui
kUli *
M ittite , forfan Sc hzc memiiTe ji*vabtt.
Vir g .
n eid .
IV.
L, !.
X 1 G A I
Salut Populi fuprema Lex ejo.
Ez
L eg. Kum.
178
Od dnia 1. do
w W arszaw ie
N
akadem
1790.
i D rukiem M i c h a a
Grwlla*
Kfiegarza Nadwornego J, K, Moci,
Hugo Kotaj, List}' Anonima. Fotografia strony tytuowej
Hugo Kotaj, Prau>o polityczne narodu polskiego. Fotografia strony tytuowej
narzdzie krlewskiej tyranii. Wadz wykonawcz przejy

odpow iednie komisje i deputacje. Ale rok rzdw sejmowych,
gdy poza burzeniem tak niewiele zrobiono, otrzewi wielu i
uwiadomi posom, e w przyszoci sejm musi przekaza wa
dz wykonawcz innym instancjom, sobie zostawiajc tylko ok
resow kontrol nad nimi. Do rozwaenia pozostawa ksztat
owych centralnych instancji wykonawczych.
Pierwszym, ktry wycign w tej sprawie ostateczne w nio
ski, by Stanisaw Staszic. w ksidz, syn burmistrza z Piy,
ksztaci si w Niemczech i Francji, potem za by wychowawc
w dom u Andrzeja Zamoyskiego. Cho z pochodzenia m ie
szczanin, w Uwagach n a d yciem Ja n a Zamoyskiego (1787), a
potem w Przestrogach dla Polski (1790) podziela szlacheckie
przekonanie, e kady monarcha jest potencjalnym tyranem.
Mimo to instrument, ktry broni republiki przed absolutyz
mem - w olne elekcje - uwaa Staszic za rdo wielkich nie
szcz. Dowiadczenie dowodzio, e okresy bezkrlewii wy
korzystyway pastwa ocienne dla mieszania si w wewntrzne
sprawy Polski i podporzdkowywania sobie Rzeczypospolitej.
Z dwch zych roztropno mniejsze obiera. W porwnaniu

rozsdnie ustanowionego nastpstwa tronu z elekcj dzisiejsz
pierwsze ma mniej nieprzyzwoitoci. Wybierajc mniejsze zo
Staszic jako pierwszy jednoznacznie opowiedzia si za monar
chi dziedziczn. Dla Zabezpieczenia republiki przed despo
tyzmem radzi za to odebra sukcesyjnemu tronowi wikszo
dotychczasowych prerogatyw. Tam, gdzie krl ani w prawo
dawstwie osobnego stanu nie czyni, ani podatku nie stanowi,
ani wojskiem hetmani, gdzie szkodzi wadzy [mocy] nie ma,
nadgrodami psu ludzi bardzo rzadko m oe - tylko wykonywa
nia praw jest strem, tam niebezpieczestwem wolnoci nie
grozi nastpstwo tronu. Monarcha dziedziczny Staszica mia
by krlem malowanym.
Jak bardzo obawa przed krlewsk tyrani zakorzeniona by
a w polskiej mentalnoci, wiadczy fakt, e obfita publicystyka
lat 1789-1790 wydaa tylko jedno wybitne dzieo w olne od re
publikaskich obaw. Byy to Jzefa Pawlikowskiego Mylipolity
czn e dla Polski (1790). Syn kowala z Rozprzy pod Piotrkowem,
absolwent zreformowanej Akademii Krakowskiej, autor pracy
5 1

bdcej najlepsz obron polskiego chopa ( O poddanych pol
skich 1788), pniejszy sekretarz Kociuszki, Pawlikowski ob
serwujc sejm nabra o nim kiepskiego mniemania. W prze
ciwiestwie do tego mia duy szacunek dla dziaalnoci Stanis
awa Augusta. Obawy przed krlem uwaa za szkodliwy prze
sd; dlatego sukcesyjnemu tronowi w rodzie Poniatowskich
chcia przywrci nie tylko nom inowanie urzdnikw i pene
zwierzchnictwo nad caym aparatem wykonawczym, ale take
powany udzia w prawodawstwie.
Projekty w sprawie sejmu, naczelnego organu ustawoda
wczego, przeszy w publicystyce znamienn ewolucj. W tym
zakresie najdojrzalsze wnioski wycign Kotaj. Wybitny dzia
acz owiatowy, wywodzcy si z niebogatej szlachty woyskiej,
zwizawszy si u progu sejmu ze Stanisawem Maachowskim,
wita obrady propozycjami, ktre zawar w 1 tom ie Do Stanisa
wa Maachowskiego referendarza koronnego o przyszym sej
m ie anonim a listw kilka. W miar dyskusji w sejmie wychodzi
y nastpne tomy. Wydany u schyku roku 1789 czwarty (pod
osobnym tytuem: Prawo polityczne narodu polskiego) by
rozwinitym projektem konstytucji. Zrazu myla Kotaj o sej
mie nieustajcym, ktry obradujc bez przerwy skupiaby za
rwno wadz ustawodawcz, jak wykonawcz. Z nienajlep
szych dowiadcze rzdw sejmowych wycign jednak w nio
sek, i wystarczy sejm gotowy o kilkuletniej kadencji, zbiera
jcy si na sesje w miar potrzeby (o takim rozwizaniu myla
te Staszic). Oczywiste byo, e sejm mia decydowa wikszo
ci gosw; veto skompromitowao si dostatecznie w czasach
Augusta III, a wieo pamitano, e przywrci je sejm repni
nowski i uwicia gwarancja. Rzd w edle zamysw Kotaja
tworzy miay wyonione przez sejm komisje, zwizane w jeden
centralny organ - Stra. A poniewa tron mia by dziedziczny krla - przewodniczcego Stray - naleao pozbawi dotych
czasowych prerogatyw monarszych. I u Kotaja wic przeziera
republikancki strach przed despotyzmem, do ktrego sukcesja
zdawaa si drog.
Pomysy zmiany ustroju spoecznego zgaszali wszyscy pub
licyci obozu reform. Nawet jednak u najwybitniejszych - Sta
szica i Kotaja - uderzaa skromno konkluzji w porwnaniu
z analiz sytuacji chopw i mieszczan. Projektodawcy tym bar
dziej liczyli si tu ze szlacheck opini, e ywotno konserwa
tywnych stereotypw wykazay dwie sondy, z ktrych pierwsza
dotyczya chopw, druga mieszczan.
U progu roku 1789 z Woynia, Podola i Ukrainy nadeszy
nowiny o pocztkach buntu prawosawnego chopstwa. Podda
nych mieli podburza dysuniccy popi oraz rosyjscy kupcy i do
stawcy wojskowi, snujcy si na poudniowo-wschodnich tere
nach. Posuchajmy Niemcewicza: Zaledwie przyjaciele Branic
kiego wie o pocztkowych rozruchach powzili, natychmiast
srodze j powiksza, sejm pierwsi trwoy i ca Polsk boja
ni rzezi przeraa zaczli. Jak podejrzewano w krgu dwor
skim, wskrzeszajc widm o koliwszczyzny, hetman chcia dop
rowadzi na zagroonych terenach do konfederacji i przej
kom end nad ewentualnym wojskiem interweniujcym. Zanim
stwierdzono, e nowiny o chopskich buntach byy mocno
przesadzone, sejm omal nie uchwali ustawy o szlacheckim
pospolitym ruszeniu przeciw poddanym. Wobec czci win
nych czy podejrzanych zastosowano okrutne kary. W tej atm os
ferze publicyci, ktrzy dostrzegali potrzeb przyznania wo
cianom wikszych praw do ziemi oraz wolnoci osobistej, w
praktyce sugerowali tylko czynsz zamiast paszczyzny, umowy
cile okrelajce robocizn bd zapat pienin, a nadto
moliwo odwoywania si chopw do sdw pastwowych.
O wydwigniciu z upadku miast i mieszczastwa pisali ju
reformatorzy czasw saskich. Ich gosom odpowiaday jednak
52
ostrzeenia ideologw republikanckich. Przypominano, e mo

narchowie absolutni niszczyli demokracj wysuwajc mie
szczastwo przeciw szlachcie. Sprawa wypyna ponownie w
roku 1789. Prace nad przeksztaceniem zarzdu wewntrznego,
a take wieci dochodzce z Francji, obudziy aktywno mie
szczaskiej elity. Spord przywdcw sejmowych patronat i
kontakty z przedstawicielami polskiej buruazji za porednic
twem prezydenta Starej Warszawy, Jana Dekerta, obj Kotaj.
Skupi on wok siebie grono publicystw, ktrzy od rnych
stron atakowali anachroniczn struktur spoeczn i polityczn
Rzeczypospolitej, apelujc zwaszcza do mieszczastwa. Najwy
bitniejszym pirem owej Kunicy Kotajowskiej by ksidz
Franciszek Salezy Jezierski. Kotaj i mieszczascy przywdcy
myleli o stworzeniu jakiego zwizku miast, ale projekt ostate
cznie porzucono, by nie zraa nieprzychylnej mu opinii szla
checkiego sejmu.
2 grudnia 1789 roku ubrani na czarno przedstawiciele wik
szych miast krlewskich w uroczystym pochodzie udali si do
krla, a potem do marszaka sejmu i innych dygnitarzy Rzeczy
pospolitej, ktrym zoyli memoria z postulatami nowego
urzdzenia stanu miejskiego. Najbardziej newralgicznym punk
tem mieszczaskich da by postulat praw politycznych. Ze
wzgldw taktycznych usunito ten fragment z memoriau.
Czarna procesja, powitana z trwog przez cz magnatw i
szlachty, bynajmniej nie zapowiadaa rewolucji na wzr paryski.
Wskrano tyle, e sejm powoa osobn deputacj, ktrej po
wierzono opracowanie projektu urzdzenia miast krlewskich.
Nie m asz dotd nicprzygani miastom. D uchy moskiewskie
- kom entow a w ydarzenia anonim ow y publicysta z krgu K u
n icy - obwiniaj je o bunt, usiuj wpoi w umysy nieuiadom e,
e tym ludziom nie wolno jest czy si do splnego interesu,
przedkada prb swoich najunieniej, okaza dowody z a u fa
nia w sprawiedliwoci krla i sejmu. Wszystko to uczyniy m ia
sta. Zjechawszy si do Warszawy, m iay naprzd trzechdniowe
naboestw o na uproszczenie pom ocy nieba w interesie tak
w anym . O kazay w inne uszanow anie dla krla i stanw w
d zie koronacji. Poday m em oria w najpokorniejszych wyra
zach i w skrom nym wielkich p ra w d przeoeniu, przygotoway
ofiar z swego szczupego m ajtku i swoich serc do ojczyzny
przyw izanych. C tu jest do naganienia? D zikow a owszefn
naley litociwej Opatrznoci, e w tych czasach, gdzie ludow i
potga m onarchw ulega musi, lu d m iast naszych obchodzi si
skromnie, prosi un ien ie i drog agodnoci chce odzyska p ra
wa swoje, na ten jed y n y koniec [cel], aby ich kiedy zoliwa
uzurpacja na zgub swobd naszych od m iast nie nabya.
yczliwy Lucchesini w licie do Fryderyka Wilhelma pisa
nym w trzy dni po czarnej procesji akcentowa inny aspekt:
Chronic si jaw nego uystpienia, staram si p o cichu
p rzeszka d za m ieszczanom . Ucisk, w ktrym szlachta polska
utrzym yw aa dotd klas miejsk [...] nie zachca nikogo do
przybyw ania tutaj z zagranicy i wstrzym ywa zakadanie f a
bryk. Lecz gdyby ta klasa przysza do udziau w adm inistracyi
kraju, mogoby to wielu m ieszczan zagranicznych sprowadzi
do Polski, a nadto p rzykad ten staby si za ra liu y dla paristw
ssiednich.
Berliski zwierzchnik wyrazi pen aprobat dla taktyki
swego posa w Polsce.
Nie tylko mieszczan dotyczyy pomysy zmiany prawa wy
borczego. Po raz trzeci za Stanisawa Augusta (p o sejmie konwokacyjnym i kodeksie Zamoyskiego) stanowe tabu - mit szla
checkiej rwnoci - zaatakowali publicyci obozu reform, pro
ponujc odebranie gosu szlachcie bez ziemi. Chodzio o ude
rzenie w magnackich oligarchw, ktrzy przy pomocy rzesz
szlacheckiego drobiazgu terroryzowali sejmiki.
Sejm Czteroletni
projektu konstytucji. Redakcj powierzono Ignacemu Potoc
kiemu, z tym, e przy formuowaniu ostatecznej wersji musia
on uwzgldni gosy wszystkich czonkw deputacji, wrd kt
rych byli take konserwatywni obrocy prerogatyw hetma
skich (pose smoleski Antoni Suchodolski). Prace szy powoli,
przywdcw sejmowych bowiem odryway toczone rwnolegle
rokowania o traktat z Prusami. Gdy t spraw w marcu 1790
roku sfinalizowano, okazao si, e najgroniejszy przeciwnik
siedzi wewntrz sejmu. Byli to stronnicy hetmana Branickiego.
Pki walczono z krlem, w pierwszej fazie sejmu, opozycja
dziaaa jednolicie. Z niewyjanionych dotd przyczyn (praw
dopodobnie chcc t demagogi zdoby zaufanie sejm u) agen
ci Branickiego wrcz przewodzili reszcie opozycji w atakach na
Rosj i pochwaach Prus. Celowa w nich szczeglnie siostrze
niec hetmana, marszaek konfederacji litewskiej Kazimierz Ne
stor Sapieha. Z pasj demaskowa to Franciszek Zabocki, robic
aluzj do rzekomych roje Potemkina o wykrojeniu sobie z
Ukrainy udzielnego ksistwa:
Sapieho! kt ci uychwali?
Wart swego wuja siostrzanie!
Straszliwy gromco Moskali,
Bstwo gupcw i kochanie!
Wspieraj, ajc, Potemkina,
W szak cel nie w przd si odkryje,
A (xipadnie Ukraina,
Wie wujaszek., w rce czyje.
Magnat i jego klienci. Rys. J.P. Norblin
W Wielkiej - polszcz s szlachta -brukoivce - pisaJezierski

- siedzcy w miastach, ci s ebracy, prniacy, pijacy, a czsto
naw et hultaje; gdy nastpuj sejmiki majtniejsi obyu>atele ka
przenicow a swoje m undury, poubieraj brukowcw; przyw ie
zie ka d y swoj parti na sejmik, poi, nazyw a Panem B ra
temi ow j u od ra zu jednego p o ka zu je si rwno [...]
[Nieco inaczej zdaniem tego autora wyglda to w Maopolsce:]
Panowie maj obszerne dziedzictw a, wielkie starostwa, maj w
nich szlacht czynszow, ndz, prostot i pow innociam i w
niczym nie rnic si od ich poddastw a; tym ka i na
sejmik tak ja k na szarw ark i obra determ inow an [wyzna
czon] osob na posa lub deputata, a gdy bdzie sprzeczna
strona przeciw na, to si bi o to zu ycza jn ym sposobem, tak ja k
si dzieje w tam tym kraju p rzy ktniach granicznych. Takiem u
szlacheckiem u gm inow i na sejmiku d a d z obficie gorzaki,
m iodu i nazyw aj Mospanowie Brat ia, Vivat rwno i wol
no; i zn o w u w tym razie pokazuje si rwno szlachecka:
ten sam szlachcic, ktrego asawua [ekonom] wygania na p o
w inno gruntow batogiem, staje si rw ny sw em u panu. Co
podobnego m wi m ona o inszym drobiazgu szlacheckim w
wojeu)dztwach polskich.
Oywieniu pomysw reformatorskich odpowiadaa wzm o
ona aktywno ywiow konserwatywnych. Najpeniejszym
zapisem ich sposobu mylenia staa si rozprawa hetmana Rze
wuskiego O sukcesyi tronu w Polsce ( druga poowa 1789). Prze
jtym ywcem z epoki saskiej argumentom za woln elekcj,
liberum veto, niedopuszczaniem do wadzy mieszczan i cako
wit niewol chopw, towarzyszya gorca obrona prerogatyw
hetmana - jedynego ministra, ktry wadny by uchroni kraj
przed monarszym despotyzmem.
Jak w obec tych publicystycznych propozycji reagowa sejm?
7 wrzenia 1789 roku powoa on deputacj do opracowania
Owcze skry przyday si hetmaskim wilkom podczas dy

skusji nad projektem kawalerii narodowej. Ale ju w rozdm u
chanej sprawie buntw ukraiskich na wiosn 1789 roku takty
ka klientw Branickiego chybia.
Czy dla podreperowania nadweronej reputacji, czy - jak
przypuszcza krl - dla zajcia zgromadzenia spraw uboczn,
w czerwcu 1789 roku klienci Branickiego doprowadzili do wy
toczenia Poniskiemu sprawy przed sdem sejmowym. Proces
ten, trwajcy ponad rok, mia dla oywienia patriotycznej atmos
fery izby niemae znaczenie. Bronic si, Poniski zwraca uwa
g na swch wsplnikw i wrd nich wskazywa midzy innymi
Branickiego. Hetman znalaz si w sytuacji tym bardziej dw u
znacznej, e w wyniku losowania zosta jednym z sdziw sej
mowych. Wyrazicielem nastrojw opinii by znw Zabocki:
[...] Adam wielkim rozum em wspar p a n a Ksawera,
Ksawer w zajem Ada?na. Tak, skradszy plon yzny,
C ud boski! Ksawer z otra dzi mciciel ojczyzny.
Cho ich w przd jed n m ona byo m ierzy pidzi,
D zi nie tak; Adam winiem, Ksawer jego sdzi [...]
W tej atmosferze hetman nie zdoa odzyska komendy. Co
wicej, ujawnione przez Kotaja projekty reform (wiedziano,
e stali za nimi m.in. Maachowski oraz I. Potocki) oznaczay
definitywnie fiasko hetmaskich mrzonek o przywrceniu pre
rogatyw buawy. Toe Branicki odkry karty. O d poowy roku
1789 rozam wrd opozycji by faktem dokonanym. Stronnicy
hetmascy stali si ostoj obozu wrogiego reformom, a ich tak
tyka polegaa przede wszystkim na obstrukcji (dugie, zajmujce
czas obrad mowy, rozwleke dyskutowanie spraw drugorzd
nych). O bok nich trzon tego obozu stanowili dugoletni klienci
carskiej ambasady w rodzaj u biskupa inflanckiego Jzefa Kossa
kowskiego czy kasztelana wojnickiego Piotra Oarowskiego.
Wspierali ich agenci Szczsnego Potockiego. Sam pan na Tulczynie wycofa si z sejmu, gdy wskutek prorosyjskiej postawy
straci popularno. Rozbicie opozycji osabio take grup p u
53

awsk. Stronnicy Ignacego Potockiego nie mieli ju tak pewnej
wikszoci jak poprzednio, nawet z poparciem posw zwiza
nych z marszakiem Maachowskim.
W tym samym czasie w sposb widoczny zmieni si stosu
nek posw do Stanisawa Augusta. Po roku obrad, gdy kolejno
upady fortece krlewskiego despotyzmu, uprzedzenia nie
chtnej krlowi opinii znacznie osaby. Cho przekonany do
orientacji rosyjskiej, monarcha polski nie tylko nie poszed za
Stackelbergiem wbrew narodowi, ale na cz dziaa sejmu
(ustawy o podatkach, wysiki na rzecz aukcji wojska) patrzy z
nadziej. W cigu roku 1789 posowie zdali sobie spraw, e
krl zdecyduje si raczej na zerwanie z Rosj ni z wasnym
narodem. Stanisaw August dostrzega t korzystn dla siebie
zmian opinii.
Co do mego pooenia politycznego - pisa u schyku listopa
da 1789 roku do swego byego sekretarza, Maurycego Glayre'a
- przebyem j u wszystkie prby, ja kie na tym sejmie zgotowali
m i najgortsi z opozycji. Odjli m i wszystko, co chcieli, z tych
niewielkich prerogatyw, ja kie m i byy? pozostay [...] W idzieli
[...] e zapalaem si wtedy tylko, gdy chcieli by przeladow
cam i innych W idzieli cierpliwo, z ja k znosiem ich przew le
ke m ouy, kiedy tylko cierpliwoci m ona byo doj tu i w
dzie do przeprow adzenia rzeczy istotnie dobrych, a trzeba
przyzna , e byo ich wiele i pow anych. W szystko to, w zw i z
ku z dobrodziejstwem czasu, sprawio, e j u kilka razy>sam i w
penym sejmie przyznali, i nie m aj pow odw by> ze m nie
niezadowolonym i.
Ewald Friedrich von Hertzberg. Sztych Schrcxlera
Korzystny wpyw na stosunek sejmujcych do krla mia

wyjazd z Polski prymasa Poniatowskiego we wrzeniu 1789 ro
ku; z otoczenia monarchy odszed czowiek niepopularny w
sejmie, nie pogodzony z klsk kaniowskiej linii politycznej.
Stronnictwo regalistyczne grupowao wielu ludzi modych,
wyksztaconych w szkoach KEN, oywionych ide odrodzenia
kraju. Upadek opartych o Rosj planw Stanisawa Augusta za
myka tym politykom perspektyw dziaania w dotychczaso
wych ramach obozu krlewskiego. Wyjazd prymasa obali barie
r midzy regalistami a reformatorami spod znaku opozycji;
przyzwolenie krla na sojusz pruski otworzyo stronnikom mo
narchy perspektyw wspdziaania w dziele reform z ugrupo
waniem kierowanym przez Ignacego Potockiego.
Do wsppracy i przyspieszenia dziaa sejmu naglia pogar
szajca si sytuacja midzynarodowa Polski. Latem 1790 roku
rozwiay si plany wojny prusko-austriackiej. W ugodzie podpi
sanej w Reichenbach (Dzieroniw) cesarz Leopold II wyrazi
zgod na wszystkie ultymatywne warunki Berlina. W zamian za
to Austria unikaa wojny. W tej sytuacji polski sojusznik traci dla
Fryderyka Wilhelma warto. Tajne przygotowania do powstania
w Galicji szy na marne, szanse na odzyskanie tej prowincji
upaday. Do powszechnie dawano wyraz obawom, e niezas
pokojone ambicje zdobywcze Hohenzollerna mog si teraz
skierowa przeciw Rzeczypospolitej. W tej atmosferze we
wrzeniu 1790 roku sejm uchwali ustaw, ktra ostatecznie
przecinaa rokowania w sprawie cesji Prusom Gdaska i Toru
nia. W tym samym czasie w wyniku zawartego ze Szwecj poko
ju w Varala Rosja uwolnia si od wojny na dwa fronty, co roko
wao szybkie zwycistwa i rychy pokj z Turcj.
W poufnych rozmowach z czonkiem poselstwa rosyjskiego
w Berlinie, Maksymem Alopeusem, kierujcy polityk zagrani
czn Prus minister ze szkoy Fryderyka II Ewald F. Hertzberg,
wypuszcza w stron carycy pierwsz sond; obietnic uatwie
nia negocjacji rosyjsko-tureckich czy on ze spraw polsk.
Mojem zd an iem - p rzeko n yu ]a Hertzberg - byby sposb
porozum ie si co do Oczakowa, gdyby Rossyaprzyrzeka nam
potajem nie, e si nie sprzeciwi zajciu Gdaska i Torunia [...]
potrzeba tylko, aby Rossya i Prusy pojednay si nareszcie. My
wcale nie zam ierzam y w yzu Rossyi z je j wpywu na R zeczy
pospolit [...] jeeli myl odstpienia przyjdzie od was, to bd
mg j naivet popiera. Bo nietrudno dowie, e pozyskanie
p rzyja n i rosyjskiej i zajcie G daska i Torunia wicej nierw
nie dla nas warte, anieli p rzyja pastw a, [...] ktre sam o z
siebie nic zrobi nie m oe.
*
*
Cho tych poufnych propozycji pruskich w Warszawie nie

znano, ju sama ugoda w Reichenbach wzbudzia podejrzenia.
Za tym istotniejsze uznano prace nad reformami wewntrznymi.
Jednake Projekt o fo rm ie rz d u , ktry w sierpniu 1790 roku
Ignacy Potocki przedoy w imieniu deputacji sejmowi, przy
nis ogrom ne rozczarowanie. Wybitnie republikancki charak
ter projektu wyraa si nie tylko w rozszerzeniu kompetencji
gotowego sejmu o szereg uprawnie wykonawczych, ale tak
e w przyznaniu sejmikom roli najwaniejszej w zakresie praw
kardynalnych, a wic podstaw ustrojowych. Decydowa o nich
miay instrukcje, przywiezione przez posw. Nowoci by tron
dziedziczny, ale z tym ustpstwem dla potencjalnego despoty
ssiadowaa cakowita niemal redukcja krlewskiej prerogatywy
nominacyjnej i rozdawniczej. Rwnie bezsilny mia by naczel
ny organ wykonawczy - Stra. Ten wariant by nie do przyjcia
dla Stanisawa Augusta, ale jego uomnoci dostrzegao te w ie
lu posw. O bron czci prerogatyw monarszych podj zwv-
54
Sejm Czteroletni
cisko przedstawiciel szlachty redniej Pius Kiciski. Cho byl
sekretarzem Stanisawa Augusta, w pocztkach sejmu, gdy m o
narcha sugerowa mu przemawianie pod swe dyktando, odpo
wiedzia kategorycznie: Trzymam si instrukcyi i przekonania
mego - qua [jako] pose inszego prawida mie nie mog. We
wszystkich inszych rzeczach wiernie powolnym bd W.K. Mci,
ale jeelibym mia by przynaglonym o wolno zdania mego
poselskiego, gotw jestem prdzej zosta oddalonym z bliskich
usug W.K. Mci.
Argumenty, jakich we wrzeniu 1790 roku Kiciski uy w
obronie prerogatyw monarszych byy niezmiernie charaktery
styczne zarwno ze wzgldu na stosunek szlachty redniej do
krla, jak i jej nieufno wobec magnaterii.
Idzie teraz - rozpoczy>na Kiciski - o wydarcie z rk kr
lewskich rozdaw nictw a urzdw. W prowadzaj tu j zaw sze
p o d pozorem chwalebnym dobra ojczyzny i rwnoci obyu)atelskiej\ chocia z oczernieniem osoby krla, ja ko niesprawiedli
wego w sza fu n k u ask, ja ko despoty, ja k o rozrzutnika, a na ze
uyu)ajcego p ien id zy od narodu uym uszonych [...] Ej, bra
cia kochani [...] zrzucie z oczu zason, a zobaczycie, e tu o
to idzie, aby zrobiw szy krla baw anem nieuytecznym i w
narodzie zohydzonym , w ydrze z rk jego t tarcz opieki,
ktr dotd sabszych od gwatu mocniejszych skutecznie z a
sania. Chciao si panitom zaw sze przew odzi po woje
w dztwach i powiatach; znaleli sprawiedliwy odpr od szlach
ty rwnej sobie, wspartej opiek dobrego krla [...] Trzeba wic
t opiek oczerni, trzeba urtadz krlewsk, j u zn a czn ie skr
con, do reszty zniszczy, a potem dopiero pojecha p o sabej
szlachcie, zn ik d pomocy>nie majcej.
Ta antymagnacka filipika bya obron szlachty redniej.
Rwnoczenie bowiem inni przedstawiciele tej grupy popierali
wystpujcy w Projekcie... pomys pozbawienia gosu gooty.
Charakterystyczna bya tu wypowied Podolanina Piusa Boreyki
w styczniu 1791 roku:
W inszuj innymi wojeu>dztwom - mwi on - e nie do
zn a j tej przem ocy, ktra p rz e z gubernatorw i ekonom w
p d zi na sejm iki czynszowych posusznikw oraz z obcych wo
jew dztw kupy, szlachty tylko im ieniem okryte; lecz woje
wdztwo podolskie nie jest od nich w yczone i nie m a p rzyka
du, aby> przy> tych tum ach spokojnie co ustanow ionem byo.
K ady wiadom, ja k tam p dzon e kupy, najczciej trunkiem
zalane, rzezi obywatelskiej bywaj nieraz instrum entem , a std
gwat i rbanina dyktuje wszystkie instrukcye.
Zgoa odm ienne od sugestii l*rojektu... stanowisko zajmo
wali demagodzy spod znaku hetmaskiego. W dugich tyradach
zgaszali oni gotowo przelania krwi dla ratowania wolnoci
zniweczonej przez sukcesj i bronienia do ostatniego tchu szla
checkiej rwnoci, przekrelonej przez odebranie gosu goo
cie. Dyskusje przekonay autora, e bez nowych sojusznikw
Projekt o fo rm ie rz d u nie uzyska wikszoci gosw. Sprzy
mierzecy byli potrzebni tym bardziej, e Ignacy Potocki nie
mia ju tego, co w pocztkach sejmu, autorytetu wrd posw.
Cytowany wyej gos Kiciskiego dow odnie wiadczy o nie
ufnoci szlacheckich redniakw do magnackich przywdcw.
Ponadto Potocki by sztandarow postaci stronnictwa pru
skiego, a po ugodzie w Reichenbach w sejmie wzmogy si
obawy przed dwulicow gr Berlina. Dzi Potockich kredyt w
tym sejmie jest wielce zmniejszony - notowa we wrzeniu 1790
roku Stanisaw August - przez t opini, e Prusakom zbyt ule
gaj i e w projektach reformowych zbyt wiele odmian w pro
wadzaj.
Dodatkowy cios spotka redaktora Projektu... ze strony sej
mikw. Sejm zdecydowa, e obrady swe przedua, ale dobiera
nowy komplet poselski. W wyniku elekcji z 16 listopada 1790
Pius Kiciski. Autor nieokrelony
zgromadzenie obradowa miao w podwojonym skadzie. Ins

trukcje, ktre nowi elekci ze sob przywieli, wykazay, jak bar
dzo dwa lata sejmowania zawayy na edukacji posw i do
jakiego stopnia w tyle pozostaa za nimi szlachecka prowincja.
Uderza jej konserwatyzm. Krlewska ocena, e Instrukcye
prawie wszdzie starowieckimi dziwactwami wypenione [...]
prawie wszdzie tchn duchem starowieckim trafiaa w sed
no. Stanisaw August krytykujc proponowany w Projekcie ...
punkt o wicej roli instrukcji susznie wskazywa, e odzwier
ciedlay one w wikszym stopniu pogldy prowincjonalnych
konserwatystw, ni sejmikowych leaderw. Praktyka bya bo
wiem taka, e dla uniknicia zaburze sejmikowych domato
rzy owieceni godzili si czsto na umieszczanie w instruk
cjach punktw wrcz bezsensownych, liczc, e w trakcie sejmu
sprawy te nie wypyn. Widoczna w instrukcjach niech szlach
ty prowincjonalnej do sukcesji w oczach Potockiego kompromi
towaa sejmiki jako konstytucyjnego suwerena; przywdca fa
milii pozby si zudze.
Stanowio swego rodzaju paradoks, e w przeciwiestwie do
instrukcji, redagowanych pod naciskiem najmniej owieconych,
wrd nowych posw przewaali zwolennicy reform. W p o
rwnaniu z kompletem pierwszej kadencji wikszo nowych
mandatariuszy bya nastawiona przychylnie do Stanisawa Augu
sta. Jak pisa krl do Glayrea ustalio si prawie oglne prze
55

konanie, e jednak nie jestem ani jako czowiek, ani jako krl,
tak zym, jak to usiowano wmwi i e, co wicej, mam pew ne
zalety i wiato umysu, ktre mog by spoytkowane. Zda
niem pruskiego charge d affaires, Maurycego Goltza, w podw o
jonej izbie poselskiej dwie trzecie dobrych posw naley do
dworu, ktry w dawnym skadzie sejmowym liczy ich zaledwie
trzeci cz. Nic odtd, wbrew woli krla, patryoci nie doka,
kiedy przeciwnie, jeli zwi si z dworem, poprowadz rzeczy
i prdzej i lepiej.
Ignacy Potocki trzewo oceni sytuacj. Posuchajmy znowu
Stanisawa Augusta:
[...] sejm wcale j u nie szed tak, ja k przyw dcy pragnli i
ostatecznie mogli si przekona, e bez jakiej koalicji nie zdoa
j j u zd zia a nic dobrego dla siebie a n i nic praw dziw ie u y
tecznego dla narodu, ktrego w szake sawy gorco pragnli
[...] zbieg tych wszystkich okolicznoci skoni gwnego z tych
przyw dcw do poczynienia m i ouadcze analogicznych z
tak sam koalicj za porednictwem m arszaka Maachow
skiego: pow iedzia m i on: Przekonano si, e bez ciebie nie
m ona zd zia a nic dobrego. Daj nam swoje zaufanie, pow ierz
nam swoje pragnienia: zrobim y wszystko dla ciebie i z tob
[...] P rzez pi miesicy na ow iadczenia te odpowiadaem tyl
ko kom plem entam i [...] Dopiero okoo Boego N arodzenia z a
czem rozszerza sw ufno.
Relacja krla bya dokadna; doszedszy do wniosku, e bez
porozum ienia ze Stanisawem Augustem nie uda mu si stwo
rzy w izbie wikszoci, ktra poskromiaby hetmaskich zelantw (gorliwych obrocw zotej wolnoci), w grudniu 1790
roku Ignacy Potocki odby z monarch konferencje, w ktrych
ustalono zakres wspdziaania. Poufnym porednikiem sta si
sekretarz Poniatowskiego, Woch Scipione Piattoli. Z fuzji obozu
puawskiego, stronnictwa regalistycznego i zwizanego z Maa
chowskim centrum powstao nowe sejmowe stronnictwo pa
triotyczne. Tym razem okrelenia tego uywano ju w nowo
czesnym znaczeniu. Organem prasowym, za pomoc ktrego
nowa koalicja oddziaywaa na opini, staa si Gazeta Na
Medal na cze Stanisawa Maachowskiego, awers. Fotografia
56
rodowa i O bca, redagowana przez Juliana U. Niemcewicza,

Tadeusza Mostowskiego i Jzefa Weyssenhoffa.
Zapowiedzi ^zamierze nowej koalicji by wystawiony 15
stycznia 1791 roku Powrt posa Niemcewicza.
Celem m oim - pisa p o latach autor - byo w yda na po
miewisko wszystkie zastarzae, a jeszcze nie w ykorzenione z u
penie przesdy nasze. Skupiem je wszystkie w osobie starosty
Gadulskiego, ktry plcze, e liberum veto m a by zniesionym ,
wynosi p o d niebo elekcj krlw i korzyci std dla szlachty
p rze z je j ujm ow anie starostwami, urzdam i, pensjami. B aru1
nie i wesoo pisana rzecz - donosi Stanisaw August Deboemu
- zaw iera je d n a k tre praw ie caego sejmu, a m ianow icie wy
raa myl autora fa vo re [na rzecz] uyzw olenia chopw i su k
cesji d zied ziczn ej tronu, niby to w alczc z przesdam i staro
wieckiego domatora.
Projekt o fo rm ie rz d u odoono do lamusa. W wyniku
umowy z Potockim redakcj wstpn nowej wersji ustawy za
sadniczej w pocztkach roku 1791 sporzdzi Stanisaw August.
Krl posugiwa si rk (a korzysta take z gowy) Piattolego.
Wczesn wiosn monarsza wersja zostaa poddana dyskusjom i
przerbkom w maym gronie wtajemniczonych. Naleeli do
niego Maachowski i Kotaj (mia on w tej fazie najwikszy
wkad redakcyjny), a ze strony familii midzy innymi Potocki,
Czartoryski, Niemcewicz, Weyssenhoff, a potem jeszcze kilka
osb.
Gdy [...] nalegano na m nie - pisa o tych miesicach Stanis
aw August do Glayre'a - aebym nakreli plan odm ienny od
tego, ktry ogosili byli ci panow ie [tj. od Projektu do formy
rzdu] [...] wahaem si jeszcze [...] Podyktowaem ureszcie
zarys tego, co w ykonano 3 go maja. Domylasz si pan, e p o
staw iono m i wiele utrudniajcych zarzutw ; wobec kilku z
nich musiaem ustpi.
Korekty szy w kierunku osabienia wadzy wykonawczej,
ktra w projekcie krlewskim bya daleka od republikaskich
ideaw Potockiego. U schyku kwietnia 1791 roku dzieo byo
prawie gotowe. Ze wzgldu na pogarszajc si sytuacj mi-
Medal na cze Stanisawa Maachowskiego, rewers. Fotografia
Sejm Czteroletni
dzynarodow Polski konstytucj postanowiono uchwali w try
bie przypieszonym, zaskakujc opozycj. Obawiano si b o
wiem, e Branicki mgby przeciw reformatorom uy wojska
Rzeczypospolitej. Na pocztek zatroszczono si o sojusznikw
spoza sejmu.
Zapade 18 kwietnia 1791 roku prawo o miastach krlew
skich dawao ich obywatelom przywilej nietykalnoci osobistej i
majtkowej oraz delegacj - plenipotentw w sejmie z prawem
gosowania w sprawach miast, handlu i rzemiosa. Mieszczanom
w olno byo odtd nabywa ziemi, awansowa w hierarchii
wojskowej i sdowej, a take na niedostpne dla nich dotd
godnoci kocielne. Ograniczenie reprezentacji w sejmie re
kompensowa punkt o nobilitacjach. Stosowane bardzo szeroko
miay one, wedug wiadectwa autora pomysu, Kotaja, dop
rowadzi do utworzenia nowego w Rzeczypospolitej stanu,
czynic z stanu miejskiego pierwszy do szlacheckiego stopie:
tak, i w przecigu lat kilkudziesit, przelaby stan miejski w
szlachecki, a raczej nie miaaby Rzeczpospolita, tylko obywatelw, bez nienawistnej stanw rnicy. Osobny artyku przewi
dywa, e dziedzice mogli zabiega o rozcignicie prawa z 18
kwietnia na swe miasta prywatne.
Uchwalenie nowej konstytucji sejmowi przywdcy przewi
dzieli na pocztek maja, gdy wikszo obstrukcjonistw nie
powrcia jeszcze z wielkanocnych ferii. W dniu 3 maja sejm
otrzyma wzm ocnion ochron wojskow (dowdcy tych od
dziaw byli wspuczestnikami sekretu), na awach arbitrw
zasiedli wtajemniczeni zwolennicy przyszej ustawy, w tym w ie
lu przedstawicieli entuzjastycznie do reformy nastawionego
mieszczastwa. Z zewntrz towarzyszyo obradom poparcie
Julian Ursyn Niem cewicz w 23 roku ycia. Autor nieokrelony
Trzy sceny z Powrotu posa J.U. Niemcewicza
/yA
. /''- v ,
n a etc
,y ru
t r '.**!
m a m J iM V f / i h w < / /
<.tt / u ' * / '
.) . O /
. uftT"'
. 'i; 'f
. int/tttlifJM/U, ' ' / f y h . i /*>iW//

:*//
, t/
v.
57
D zie 3 V 1791 r. Rys.J.P. Norblin
Stanisaw August zaprzysiga Konstytucj 3 maja. Sztych J.F. Bolta
warszawskiej ulicy. W izbie zwolennicy nowej konstytucji mieli

wikszo; potwierdzaa to podpisana przez nich poprzedniej
nocy Asekuracja. Posuchajmy opisu, jaki przekazali autorzy
pracy O ustanow ieniu i upadku Konstytucji 3 m aja
W wigili 3 go Maja zgrom adzia si p o d wieczorn por
patryotyczna strona do dom u radziwitiowskiego dla gonego
czytania konstytucyi. Zbiegli tam i stronnicy moskiewscy, w net i
mnstwo lu d zi nie nalecych do sejmu. W zili sipatryoci do
czytania konstytucyi. Suchana ona bya w rzd gbokiego
m ilczenia [...] Po skoczonym czytaniu oglny pow sta okrzyk:
zgoda! zgoda! co tak stronnikw moskiewskich przerazio, i si
a d en odezw a nie m ia [... ] Tym czasem ju p o d noc gbok
zgrom adzili si w dom u m arszaka sejmowego patryoci. Tam
dla zapew nienia si o wikszoci, ktra si praw ie do je d n o
mylnoci zbliaa, i w zajem nego zarczenia sobie, i a d n em i
w nioskam i projektu w izbie wstrzym ywa nie bd, podpisam i
swojemi dane sobie sowo utw ierdzili [...] Od ra zu w d zie 3
maja napenia izb sejmowych obrad ciekawa publiczno. Na
odgos, i konstytucya dnia tego p o d a n m a by sejmowi, bieg
ka d y dow iedzie si, ja k i jego i ojczyzny los bdzie [...] W ik
sza cz jed n a k publicznoci zabrane ju miejsca w izbie zn a
58
Sejm Czteroletni
lazlszy, napenia zam kow e sienie, schody i przysionki. Tu
przepom nie nie naley>, i zaw czasu szerm ierze fa kcyi m o
skiewskiej w yznaczone sobie od naczelnikw miejsca w izbie
sejmowej zabrali. D ozwolono im tego, niby> na ten krok nie
baczc; lecz wkrtce te rne kupki tak si otoczonem i zn a la
zyj lud m i, ktrych gorliwo i odwaga dow iadczon bya, i
poznafy, e im nie tylko gwat, ale naw et pozr jego dozwolo
nym nie bdzie.
W tej atmosferze, gdy wedug cile wyreyserowanego sce
nariusza przedstawiciele Deputacji Spraw Zagranicznych zary
sowali grone pooenie Rzeczypospolitej, Ignacy Potocki zwr
ci si do krla z prob o podanie sposobw ratunku. W uro
czystych sowach Stanisaw August zaleci Ustaw Rzdow.
Spord zastraszonych oponentw tylko jeden zdoby si na
wyraniejsze wystpienie. Oto jak opisywa je Niemcewicz:
Suchorzew ski [...] gdy mwiono, i od czytania zagrani
cznych doniesie za czyn a naley, podarszy1order w. Stanisawa na sobie, p a d ja k dugi wrd izby [...] wlk si do tronu
... podniesiono go na koniec wrd powszechnego miechu
...] Suchorzew ski otrzsajc si z pyu, z podart n a nim wst
g orderow, za cz gada, e go wie dosza, i straszne
zam achy na wolno nasz dzi speni si miay, e przypro
w adzi maego syna [tu pokazywa szecioletniego chopczyka]
i e go u r a z zabije, jeeli ujrzy w izy narzucone na nard swj
[...] W idzc na koniec, e mowa jego zam iast surowego u ra
en i miech tylko i pogard w zbudza, skoczy [...] i wkrtce
synka, ktrego m ia zabi, spokojnie ityprow adzi z izby.
Zarwno groteskowe gesty, jak protesty kilkunastu innych
oponentw, zaguszy oglny entuzjazm.
Krl zoy uroczyst przysig na Ustaw Rzdow. Znw
Niemcewicz:
Co za wspaniay, rozrzew niajcy widok: krl stojcy z wy

cignit rk na Ewangelii, p rzed nim szanow any kapan,
wokoo otaczajcy ja k ojca swego nard, tysice i tysice rk
podniesione do gry, drenie radoci w okrzykach, rzew ne zy
na wszystkich twarzach.
Uroczyste Te D eum w katedrze witego Jana obwiecio
dokonanie dziea, w ktrym twrcy upatrywali ratunek i wielk
szans dla kraju. ,Jedynym rodkiem zapobieenia nowemu
rozbiorowi lub co najmniej nowem u ujarzmieniu - pisa Stanis
aw August do Glayrea - byo zrobienie tego, comy wanie
zrobili.
W wietle Ustawy Rzdowej czyli Konstytucji 3 maja wadza
ustawodawcza naleaa do sejmu gotowego o kadencji dw ulet
niej. Podejmowa on decyzje wikszoci gosw. Prawa wybor
cze przysugiway tylko szlachcie posiadajcej. Instrukcje przy
w oone przez posw na sejm nie miay mocy obligujcej;
ukonstytuowane zgromadzenie byo wadne podejmowa d e
cyzje wice dla caego kraju. Likwidujc veto zniesiono zara
zem konfederacje i sejmy konfederackie. Wadz wykonawcz
tworzyli krl ze Stra Praw. Do rzdu, ktrym bya Stra, w cho
dzio 5 odpowiedzialnych przed sejmem ministrw. Wybiera
ich monarcha spord penego grona ministrw, to jest szefw
komisji zarzdzajcych odpowiednimi dziedzinami ycia poli
tycznego (Komisja Wojskowa, Skarbowa, Policji, Spraw Zagrani
cznych, Edukacji). Skad komisji ustala sejm; byy one wsplne
dla Korony i Litwy. Dualizm obu prowincji Rzeczypospolitej
zlikwidowano prawie cakowicie. Do Stray wchodzi te mar
szaek sejmowy. Gdyby w dziaaniach jej zauway co niebez
piecznego, mia prawo zwoa sejm nawet wbrew krlowi. Ten
fragment mia niewtpliwie charakter republikaskiego zabez
pieczenia przed despotyzmem.
Przejazd Stanisawa Augusta p rze z Krakou shic P rza miecie p o uchu 'aleniu Kon
stytucji 3 maja Autor nieokrelony
m
& (i
, ;V:
.1
^^ V A . #
si Zu*. \i y \i
1
v\
\ v
*\
> -
59
l^rzysiga magistratu warszawskiego. Sztych J. Wahla
Alegoria Konstytucji 3 maja. Rys. F. John
Cz dotyczca sukcesji zostaa sformuowana w sposb,

ktry dopuszcza modyfikacje w przyszoci. Nastpcy Stanisa
wa Augusta jednoznacznie nie wymieniono. Tron dziedziczny
po mierci Poniatowskiego mia przypa przyszemu ziciowi
elektora saskiego, Fryderyka Augusta. Jego crka, Maria Augusta
Nepomucena, zostaa bowiem uznana za polsk infantk. Przy
wdcy sejmu woleliby ogosi nastpc samego elektora, ale
nie zdoali uzyska na to jego zgody. Wadca Saksonii ba si
Rosji i bez jej przyzwolenia ryzykowa korony polskiej nie za
mierza. Stanisaw August ponis i tu porak, bo marzy, e
nastpc zostanie ktry z bratankw: Stanisaw, syn Kazimierza,
albo Jzef, syn Andrzeja. Konstytucja nie rozstrzygaa definityw
nie prerogatywy nominacyjnej krla na stanowiska senatorskie.
Decyzja w tej sprawie miaa zapa w pniejszych, uzupenia
jcych ustawach. Czynic prawo o miastach krlewskich z 18
kwietnia czci skadow Ustawy Rzdowej, twrcy konstytucji
zapocztkowali doniose przeobraenia ustroju spoecznego.
Wyranie gorzej brzmia fragment dotyczcy chopw. Zapis
konstytucyjny traktowa ich wprawdzie jako cz narodu, przez
co milczco grzebano mit narodu szlacheckiego, jednak kon
kretne ustpstwa na rzecz wocian byy nike. Do oglniko
wo brano ich pod opiek prawa i rzdu, a tylko przybyszom z
60
Sejm Czteroletni
ta w a . *
rdiK jISt J Z y , ^
i*
fauusi/iw *j&lftyiijtr *r
>5^
}o*ry <
k y /& io6 CM^v (}u
c ÔOte, /?JU<
'<C*t
ftheu*ka.
C & n u t u ' o ffin ilto w ic c A t., c X n tt^ Z jti/
/'O L ia /r /s ij/U
&w)oO<4, cifaiu*i\ * $ n /fM lskt

y
ti* ^CJrJ*t<,
, <ûHtr.tkt
Ww* 4Tx&(t*<a#V si*v*t/rJtrt>wa*exi ,

rt^ZSY
'1**4
;M'M
Uy4Mf<ut*r*4^ y **+4rmA9u*
M '6h $ tQ
>a^
J tf
;***# 7
u*ay XMJasimt**u.
V
>% & a*ipv UHiiy, * <A*mf X*rryWii *
* i/l^ w
* * t if J f J r t S t ,. y
v < p t > < y t $ Jit > / ^ * y
ij, xt*+fru $)
w
c e m t f ^ r * * t * y 1M W
* y r /* ,
* I m J '* * >
y
/t4 f
<A t , t 4J i>, 4im
dtjyjmmsmmtf -fu*******
/ t + / fio k
x * n A m
r u > i4 n t ~ O g , c A c t *
.)
i
x ia
\t*/*% 4Hr*
<**+/'J+4t+TX*.Au oirn.***uum u/ '*/*v

*/ , nQ*>1- r^/t
/#> I>y4 fJipA
&Btty /i
,
X m lu * y C
*oWr9*vwf .^*r<M*<MU*f
<>*/*.*
. U r r y *
iw
*/ V ~ * J * t l y c A
% 0 * U * |e * M <
%**>. *at~, w
( A t t i ,
/* * ) , / * t t y / ^ W
'H * * f r+ + U f l > *
'* !
x / '( /
zagranicy zapewniano wolno osobist. Dalej w sprawie

chopskiej idce projekty reformatorzy, a zwaszcza krl, dobrze
rozumiejcy potrzeb zmian w tej dziedzinie, odoyli na p
niej, by nie drani szlacheckiego sejmu.
Cho konstytucja majowa bya owocem kompromisu mi
dzy pomysami krla a nieufnymi w obec monarchizmu przy
wdcami sejmu, cho wynik tego kompromisu - zwaszcza w
punkcie o Stray, w znacznej mierze pozbawionej atrybutw
niezbdnych sprawnemu ministerium - nie zawsze by udany,
Ustawa Rzdowa tworzya ustrj wolny od tych wad, ktre przez
lata pozwalay tylko niszczy, a uniemoliwiay dziaania pozy
tywne. Sejm gotowy do obrad i podejmujcy uchway wikszo
ci gosw odzyskiwa zdolno rzeczywistego decydowania o
losach pastwa. Modne w epoce Owiecenia cenzusowe prawo
wyborcze, dostpne dla szlachty paccej podatek okrelonej
wysokoci, utrudniao magnatom terroryzowanie sejmikw za
porednictwem gooty i decydowanie o wynikach prowincjo
nalnych elekcji. Ograniczone przedstawicielstwo miejskie w
sejmie, ktre przez nobilitacje miao si de fa cto znacznie roz-
-< m
J ~ > * Jt ,
Stanislaw August - dobroczyca Rzeczypospolitej. W gbi scena z Kaniowa. Ry

townik nieokrelony
/U*
tW k /i/k ij y t * y * * * y
tu *
/C + M S y
Ottcfc <%>
* *%*,
A/ \
Konstytucja 3 maja.
W Imie Boga w Troycy witey Jedynego.
Stanisaw August z Boey aski y Woli Narodu
kroi Polski Wielki Xsie Litewski Ruski, Pru
ski, Mazowiecki, mudzki, Kijowski. Woyski,
Podolski Podlaski, Inflantski, Smoleski, Sie
wierski y Czemiechowski wraz z Stanami
Skonfederowanemi w liczbie podwoyney
Nard Polski reprezentujcemu
Uznajc, i los Nas wszystkich od ugrunto
wania Konstytucyi Narodowcy iedynie zawis,
dugim dowiadczeniem poznawszy zadaw
nione Rzdu Naszego wady, a chcc korzysta
z pory w iakiey si Europa znayduie, y z tey
dogorywaicey chwili, ktra Nas Samym sobie
wrcia, wolni od habicych Obcey przem o
cy nakazw cenic droey nad ycie nad
szczliwo osobist exystency polityczn
niepodlego zewntrzn y wolno w ew
ntrzn Narodu, ktrego los w rce nasze jest
powierzony, chcc oraz na bogosawiestwo,
na wdziczno wspoczesnych y przyszych
pokole zasuy, mimo przeszkd, ktre w
Nas nam itnoci sprawowa mog, dla dobra
powszechnego, dla ugruntowania wolnoci,
dla ocalenia Oyczyzny Naszey y iey granic z
naywiksz staoci ducha ninieysz Konstytucy uchwalamy, y t cakowicie za wit, za
niewzruszon deklaruiemy, dopokiby Nard
w czasie Prawem przepisanym wyran Wol
swoi nie uzna potrzeby odm ienienia w niey
iakiego Artykuu. Do ktorey to Konstytucyi,
dalsze Ustawy Seymu teraznieyszego we wszyst
kim stosowa si mai.
T^nnislmis
iiis:J?<miq t>un J|)ol)lfii,aus
Drm 'MrWrrbf
i n o iili lU r ^ a t r r Ofr vX rpuW irf. j u t i S er
nm 3 .dfta J 7 0 J . frfuw U n Otrpoluiioft unO i)a riu i5 ifU u tiW n rW m im itij
.n iO r w lju T
! 7 $ f . n i t e n t i 7ffl. a. tfu I)0
~ V
rnf tm 8 bt <lamw 4:nt>jnrinn I Ocfm II. uni> ^ ta n is lr tiis iT # ? . btn
w 6V/Kaj.dJ VirjM rm *iin m q Otr tintfrt 4 m ililtm on a m ^ .^ R h w i7 j .
61
ANN IV. SACK..

A JLESTIT.ItEPVB
ANNO I .
V NON M AlI
szerzy, stwarzao nadziej, e podejmujc decyzje ustawodaw

ca bdzie si kierowa nie tylko interesem stanu szlacheckiego.
Konstytucja 3 maja dowodzia, e gwne przeszkody na drodze
odrodzenia politycznego i spoecznego sejm pokona. Osig
nicia te naleao utrwali i rozszerzy.
Taki cel stawiali przed sob uczestnicy Zgromadzenia Przy
jaci Konstytucji Rzdowej, pierwszego w Polsce stronnictwa
jednoczcego czonkw przez program polityczny.
Zgrom adzenia naszego cel najistotniejszy - gosi statut - do
ktrego wszystkie usiowania i prace nasze stosowa si bd, a
ktry za trwa i nigdy niezm ienn zgrom adzenia naszego
ustaw m ie chcemy;jest ugruntow anie konstytucyi gorliwie w
dniach 3 im i 5 tym miesica m aja uchwalonej [5 maja doko
nano kilku wymaganych przez prawo formalnoci procedural
nych, o ktrych w zapale 3-go zapom niano]. Zasady teje ko n
stytucyi utrzym yw a ija k najdzielniej w kadym miejscu popie
ra najpierwszym skadajcych niniejsze Zgrom adzenie jest
obowizkiem, datego dalim y zw izkow i naszem u nazwisko:
Zgrom adzenie Przyjaci Konstytucyi Rzdowej.
Klub Przyjaci Konstytucji, jak popularnie zgromadzenie
zwano, w ktrym najwaniejsz osobistoci by Kotaj, a do
ktrego naleeli posowie, ale take osoby spoza sejmu (np.
przedstawiciele warszawskiej buruazji), dyskutowa projekty
zanim w niesiono je na sal obrad i pracowa nad jednaniem dla
nich szerszej opinii. Statut klopistw przewidywa, e decyz
jom podejmowanym przez wikszo, czonkowie musieli si
bezwarunkowo podporzdkowa.
CEH3CCXCII.
V.
s.
Alegoria na pierwsz rocznic uchwalenia Konstytucji 3 maja. Rys. F. John
Medal ku czci Michaa Ossowskiego
62
Ksi J zef Poniatowski na manewrach, jesie 1791 r. Sztych W. Kossaka wg

M. Bacciarellego
Sejm Czteroletni
Ostatni rok Sejmu Czteroletniego przynis par wakich
ustaw i sporo inicjatyw, na ktrych dokoczenie zabrako ju
czasu. Dziaaczem najbardziej w owych miesicach dynami
cznym okaza si Kotaj, wyniesiony na podkanclerstwo ko
ronne. Najwicej kontrowersji wzbudzia sprawa sprzeday sta
rostw. Autorem tego pomysu, ktry mia nie tylko dostarczy
skarbowi funduszy na biece wydatki, ale te pozwoli na
utworzenie banku narodowego, by inicjator przedsiwzi hand
lowych i przemysowych Prota Potockiego - ksidz Micha O s
sowski. Mimo oporu Stanisawa Augusta sejm wypowiedzia si
za sprzeda starostw (ostateczna ustawa zapada w IV 1792).
Nie zostay natomiast sfinalizowane prace nad konstytucj
ekonom iczn. W dokum encie tym, do wiosny 1792 roku przez
Ossowskiego nie ukoczonym, miao, zdanfem Kotaja
[...] to wszystko w praw o [...] by zam ienione, co jest p o
trzebne narodow i rolniczo-pasterskiemu dla jego szczliwego
bytu i dla jego potgi [...] Tam dopiero wyjani si, comy chcieli
rozum ie p rze z opiek praw a i rzdu dla posplstwa.
Poparcie dla obozu konstytucyjnego wyraziy gosujce 14
lutego 1792 roku na terenie caego kraju sejmiki - rodzaj refe
rendum wiadczcego o stosunku szlachty do majowych prze
mian. Mimo organizowanej przez przeciwnikw Ustawy Rz
dowej propagandy (inspirowali j z zagranicy Seweryn Rzewu
ski i Szczsny Potocki), przewaajca cz zgromadze lokal
nych dzikowaa krlowi za konstytucj i zaprzysigaa j. Do
wodzio to nie tylko politycznego dojrzenia prowincji i poko
nania przez ni republikanckich uprzedze, ale take jakby le
galizowao majowy zamach stanu. Ostatnim akordem okresu
nadziei byy uroczystoci rocznicowe 3 maja 1792 roku. 15 dni
pniej pose rosyjski w Warszawie Jakw Buhakow zawiado
mi o wkroczeniu wojsk Katarzyny II w granice Rzeczypospoli
tej.
Tadeusz Kociuszko z roku 1791. Portret K. Schwei karta
63
O rokoszu pod Targowic rzecz krtka. Strona

tytuowa
O ROKOSZU POD TARGOWIC *

R Z E C Z
K R O T K A
3l o k u
' T
.*/>
i .
.>
7 9 i.
tn
ir
. K
vr.
/ * *
l ^ R r z c b o g i Jaki nowy rodzay sprzysiz^nia fi na O y c z y z n

Polfka w d z is ie y s z e y p orze widzi i opakuie? C oz P o t o
c k i e g o , B ranickiego , Rzowufkiego p o c z y o , i przeciw R z e
c z y p o sp olite y fkoiarzyo 2 Widzielimy ich n ie d a w n o , t o obo*
i tn y c b , to r n y c h i sobie p rzeciw nych. W pierwiaftkach
Meymu i Konfederacyi Warlzawfkiey , niechcia R ze w u ilu nal e i e do robot P o to c k ie g o , z g o r s z y si z Branickiego pod
Oczakowem bytnor.i i z p rzyw izania obu do interefsw Moffciewfkich. Z p r z y c z y n y z a z d r o fz c z o n e y Kommendy nad W o yflciera , ciga i olUwia p r z e z P rz y ia c io swoich , P o to c k ie
g o Bntnicki , i wzaiemnie zamyfty Branickiego wzgldem obs z e r n o c i \ H a d z y Hctmalkiey z okazyi Proiektu Kommifsyi
Woyflcowty , nikczemni Potocki.
D u g o In teress i duma
t y c h m ozn ow ad zcw rnia , lecz pogodzia , gdy fi p r z e
konali , i e kiedy aden z nich p o ie d y n c z o przem aga nie mg
p o c z e n i razem p r z e w o d z i zdoaj.
Od dwch lat zamyft pornienia S e j m u t Narodem #
odkry fi w Pism ach S z c z e s n e g o P o to c k ie g o i S e w e r y n
Rzewuskiego.
Pamitne s ich od ezw y do O b y w a t e l i w , p e
ne podcbebnych wyrar<W , 1 raz*m pen e przesdw t
w zgldem dobrego Rzdu , fafzw wzgldem dzieiw O y c z y ftych , sm u tn y ch proro&w
w zgld em losu w o la o ic i. Pisma
ich odbite zoflay gruntw j i e y f z e m i p ism a m i, uprzedzenia
uftpi prawdzie m u s i a y , chuci ich p ry w atn e n ie w z r u f z y y
N a ro d o w e g o w S ey m io zaufania. V/tedy poznali ci anowie f
ie Obywatele nie po Jmieniu na c z e le p ism a , o D z i e le pif z c y c h sdz , z e prawdziwe Rzdowa prawida nie s taje
mnicami d!a Narodu , a co naybardziey r a z i o , i e Seyra od
ich nienawidzony i ganiony , poftpowa w cz y n a c h awoick
p o m y l n i e , ulubiony i wielbiony powszechnie.
Takia Obywatelw o e y m i a z d a n i e , mienic by ob
kaniem , c h owodzenia Narodu przemienili w zamyft p o g n
bienia o n e g o i . Ztd owa Zagraniczne y c i e , p n i e j pami
t n e do Jafs , do P eterzb n rg a podre pod pozoram i rato
wania zdrowia , przedawania maitkw , a z ftrony Branickieo dziedziczenia Spadkw Potemkina Sukcefayi. C zai odkry
a ziazd tych M onowadzcw do Peterzborga innego calu
nie m ia , prcz oflawiaaia Saymu , wraenia w umyle Jmpe-
ratorowy fafzjrwego o Narodzie mniemania * a zaitrzeniem

iey u razy, znifzczenia D ziea Kzdn i pokoi Pol (ki. Te ich
fttnki iatoie wydai fi w deklaracji Jmperatorowy RofsytA
ftiey
64
O rokoszu pod Targowic rzecz krtka
Od wiosny 1791 roku sytuacja midzynarodowa Rosji wyra

nie si poprawia. W Anglii wobec niechtnej postawy spoe
czestwa William Pitt musia zrezygnowa z planw wojennych
przeciw Petersburgowi; oznaczao to rozpad antyrosyjskiej koa
licji. Opuszczone przez Angli Prusy, nie tajce swych ambicji
zdobywczych, byy gotowe sprzeda si carycy. Konstytucj
3 maja powitay nieyczliwie.
Polacy - zareagowa na Ustaw Rzdow Hertzberg - za d a
li m iertelny cios m onarchii pruskiej, wprowadzajc d zied zi
czno tronu i konstytucj lepsz od angielskiej. Sdz, e Pol
ska prdzej czy p n iej odbierze nam Prusy Zachodnie, a by
m oe i Wschodnie. W ja k i sposb broni naszego pastwa, ot
wartego od Kajpedy po Cieszyn, przeciw narodow i licznem u i
dobrze rzdzonem u?
Nadziej Berlina znw stawaa si Rosja.
Na pierwsz wie o uchwaleniu Konstytucji 3 maja Katarzy
na przesdzia taktyk:
Nie mylimy za wczenie zryw a z Polakami, chocia m a
m y do tego praw o i pow ody p o tak haniebnem z ich strony
naruszeniu p rzyja n i i wyrceniu rnych ustanow ie gw a
rancj nasz zapew nionych [...] W lipcu 1791 roku caryca
nakrelia Potem kinow i plan rozgrywki: P rzem iana rzdu w
Polsce, jeeli tylko nabierze staej siy i dziaalnoci, nie m oe
by korzystn dla je j ssiadw; to rzecz niewtpliwa. Dlatego
takowa zm ia n a zm u sza nas obmyle wczenie sposoby ku
odurceniu niebezpieczestw, ktrem i nam zagraa pastw o
to, tak bogate w rodki liczne i potne. Przyznajemy, e dla
pewniejszego skutku, potrzebaby m ie naprzd rozw izane r
ce p rz e z ukoczenie wojny z Turkam i [...] poczem p o u r t
zn a c zn e j czci wojsk naszych p rz e z Polsk pozw oli nam wes
p rze lu d zi niechtnych ostatniej konstytucji [...] Przedsibierzem ten ostateczny rodek w czystoci sum ienia wobec wiata
caego: g dy Polacy w gwatowny i obraajcy sposb odrzucili
nasz gwarancy, zapew niajc traktatam i najuroczystszem i
ich daw n fo rm rzdu i kardynalne prawa, sprawili nam
wiele przykroci i kopotw w wojnie z Turkam i [...] sam krl
ich, rk nasz posadzony na tronie, sta si gwnem n a rz
dziem tej tak szkodliwej dla nas odmiany. N iepoczytujem sobie
za u yrzd enie przykroci, e Polacy nie zaw iadom ili nas o
przem ia nie swego rzdu [...] tem bowiem wanie opuszcze
niem uw olnili nas od kopotu odpow iadania im i za wczesnego
obudzenia ich podejrze co do naszych widokw, majcych na
celu obali ten rz d i wskrzesi daw ne ich wolnoci.
A poniewa Rzewuski i Szczsny Potocki od duszego czasu
zabiegali o rosyjsk interwencj, Katarzyna kontynuowaa:
Potrzeba, aby oni sam i dali tem u pocztek, zebraniem
przychylnego i pow anego stronnictwa, ktre by uroczycie z a
dao od nas ja ko gw arantki daw nej ich wolnej konstytucyi,
w dania si naszego i pom ocy [...] dwojakiego rodzaju korzyci
mog dla nas wypa: albo obalajc teraniejsz fo rm rzdu i
przyw racajc daw n polsk wolno zapew nim y tem sam em
na dalsze czasy pastw u naszem u spokj zupeny; albo, gdyby

krl pru ski oka za nieprzeam an chciwo, zm u szen i bdzie
m y dla uniknicia dalszych zaj i niepokojw zezw oli na
n o u y po dzia Polski m idzy trzem a poczonem i m ocarstuy
[... ] Polsk wtedy zaw rzem y w takich granicach, aeby (choby
najczynniejszy by w niej rz d na przyszo), nie bya szkodli
w dla ssiadw, a suya tylko m idzy niem i za przegrod
[...] Nie wiem y dotychczas, aeby oprcz dwch lub trzechprotestacyji, uczynionych w Warszawie, byy podane jeszcze inne
od posw ziem skich przeciw sukcesyi tronu i sukcesyjnej m o
narchii p rze z konstytucj 3 m aja ustanowionych. Trzeba, aby
takich protestacyj byo ja k najwicej. Nic nie przeszkadza, a
naw et bdzie poytecznem dla sprany, aeby w tych protestacyach i m anifestach znajdow aa si w zm ianka o zagw aranto
w aniu p rz e z nas swobd Rzeczypospolitej Polskiej i je j praw
kardynalnych oraz e protestujcy wskutek tego udaj si do
naszej protekcyi i prosz o pomoc. Z aw izanie konfedercicyj
wolnych, ktre reprezentujc nard ogosiyby nieprawnem
wszystko, co w W arszawie byo albo bdzie zrobionem , jest rze
cz nieodbicie potrzebn, jednak, zastanow i si potrzeba, czy
te konfederacye maj by zaw i zyw a ne p rze d wstpieniem
wojsk rosyjskich do Polski, czy te p o ich wstpieniu. Pierwsze
byoby dla nas przyzw oitsze i dogodniejsze [...] Lecz m oe b
dzie trudno takowe konfederacye za w i za [...] Interes nasz
uiasny uym aga, aby rzecz caa ja k najprdzej dosza do skutku
[...] je d n a k pooenie teraniejsze zm u sza nas do wielkiej w
tym wzgldzie roztropnoci [...] Najwaciwsz chwil do od
krycia naszych dziaa bdzie ta, w ktrej po zaw arciu pokoju
z Turkam i wojska nasze bd uracay do cesarstwa [...] je s z
cze jeden zaj m oe uypadek, w ktrym dziaania nasze w
Polsce pow innim y odsoni niezwocznie. R ozum iem y p rze z
to: gdyby ssiedzi jej, a m ianow icie krl pruski, za d a li now e
go je j podziau i gdybyjak, to pow iedziano w niniejszym reskryp
cie, nie pozostao j u innego rodka, by za ko czy te niefiokoje
i kopoty. Lecz ta okoliczno p rze d w szystkim i w oglnoci Po
lakam i pow inna by zachow an w najwikszej tajemnicy.
O doenie interwencji do czasu zakoczenia wojny z Turcj
przesdzio taktyk Petersburga wobec Warszawy.
Pierwsza wiadom o z Petersburga - pisa 3 tygodnie po
uchwaleniu Ustawy Rzdowej Stanisaw August - oznajm uje
nam tylko za d ziw ien ie i m ilczenie ministrw, ale adnego
kwanego w yrzeczenia wzgldem naszej rewolucyi. [To mil
czenie bra krl za znak nadziei:] M ona suponowa, e Mosk
wa nam wojny nie wypowie za rewolucy, ja k nie wypowie
dziaa p rze z dziewitnacie lat krlowi szw edzkiem u.
Prcz precedensu szwedzkiego Stanisaw August opiera
swe rachuby na sytuacji wewntrznej w Polsce. Za decydujce
uwaa poparcie kraju dla konstytucji.
N ie zan osi si wic - pisa u schyku p a d ziern ika 1971
roku - na podniesienie ora w kraju, a dopki tego nie bdzie,
dopki Rosja nie bdzie m iaa p ozo ru do poparcia jakiego
65
Franciszek Ksawery Branicki. Portret Edmonda

Seweryn Rzewuski okoo roku 1786. Portret F.S. Englehearta
* ui t^ r
Stanisaw Szczsny Potocki. Mai. J.C. Lampi
odam u obywateli niby to uciemionych, m ona m niema, e

nas nie zaczepi.
Dopiero od stycznia 1792 roku kolejne raporty Debolego
ostrzegay, e rachuby te nie maj pokrycia w faktach.
W jesieni 1791 roku Katarzyna II z sonday w Berlinie zro
zumiaa, e aliant Rzeczypospolitej nie zamierza dotrzyma zo
bowiza w obec Warszawy i chtnie posuchaby propozycji
rozbiorowych. Z ich wysuniciem caryca zwlekaa, liczc, e
rozwj wypadkw we Francji uwika tam w wojn zarwno
Wiede, jak Berlin. To daoby Rosji swobod w rozwizywaniu
sprawy polskiej i dogodniejsz pozycj w ewentualnych roko
waniach podziaowych. W styczniu 1792 roku pokj w Jassach
zakoczy wojn rosyjsko-tureck. W kwietniu Katarzyna zawia
domia Prusy i Austri o rychej interwencji w Rzeczypospolitej.
W tym samym czasie Francja wypowiedziaa wojn Austrii. Prusy
czekay.
*
*
*
Zgodnie z utart od czasw Piotra I tradycj, Katarzyna II
kierujc swe wojska do Polski nie ogaszaa wojny z Rzeczypos
polit. Tym razem za parawan miaa posuy konfederacja targowicka.
Ju od dawna Szczsny Potocki i Seweryn Rzewuski koatali
do petersburskich bram, denuncjujc sejmowe zamachy na
wolno. Doczy do nich Ksawery Branicki. Na wie o 3 maja
Szczsny pisa do Potemkina:
66
Bitwa p o d Zielecami. Mai. J.P. Norblin
Stracilimy wolno. Nasi ssiedzi wkrtce utrac spokj. Jest

wic w interesie ich i naszym zam a fa ta ln Konstytucy n a
rzucon p rze z krla, przyw rci republik i nada je j fo rm
trwa. K ady dobry Polak, ktry nie da si uwie kabale p r u
skiej i krlewskiej, jest przekonany, e zbaw ienie ojczyzny m oe
przyj jedynie od Rosji [...]
Rosja jednak jeszcze czekaa. Dopiero w kocu roku 1791,
gdy pokj z Turcj by kwesti dni, Katarzyna zezwolia na
przedoenie przez Rzewuskiego i Potockiego projektw no
wego urzdzenia Polski, a wiosn 1792 roku powierzya trzem
matadorom odegranie historycznej roli. Zawizujc konfedera
cj w obronie wolnoci mieli oni prosi gwarantk o ich przy
wrcenie w Polsce. To by legalistyczny pretekst, ktry bez wy
prawiania wojsk nad Sekwan pozwala carycy przybra postaw
obroczyni porzdku przed zaraz rewolucyjn.
Dokumenty konstytuujce konfederacj wystawiono 17
kwietnia 1792 roku w Petersburgu, ale ogoszono je z faszyw
dat 14 maja w Targowicy, ktra leaa ju po polskiej stronie
granicy. Chodzio o wywoanie wraenia, e konfederacja jest
dzieem Polakw, nie carycy, a Katarzyna II tylko wspiera zdro
w cz narodu. 100 tysiczna armia rosyjska wkraczaa kil
koma kolumnami na Podole i Ukrain; osignwszy Woy, je
den z korpusw mia skierowa si na pnoc, w gb Wielkiego
Ksistwa Litewskiego.
Wbrew nadziejom Rzewuskiego, Potockiego i Branickiego
zawizywanie lokalnych konfederacji szo opornie. Zarwno dla
twrcw targowickiego rokoszu, jak dla dowdcw rosyjskich

byo jasne, e bez poparcia carskiego wojska konfederacja nic w
Polsce nie znaczy. Do zwizku wcigano ludzi sterroryzowa
nych, a liczb dorabiano podpisami herbowego drobiazgu. Sta
nowiska konfederackich dygnitarzy obsadzili w wikszoci
klienci Szczsnego. Na Litwie kierownictwo rokoszu obj klan
Kossakowskich z biskupem inflanckim Jzefem i eks-konfederatem barskim, generaem rosyjskim Szymonem. Ambicje Kossa
kowskich szy dalej, ni Szczsnego; liczc na wsparcie faworyta
Katarzyny, Platona Zubowa, ci parweniusze, ktrzy trzymajc si
klamki Stackelberga wieo weszli w krg magnaterii, myleli o
wykrojeniu dla siebie z Litwy separatystycznej prowincji oddzie
lonej od Korony. Szymon Kossakowski, ktry ju w pierwszych
aktach konfederacji generalnej litewskiej (ukonstytuowa j u
schyku czerwca 1792 w Wilnie) zacz si tytuowa hetmanem
z woli narodu, szczeglnie odznaczy si w terroryzmie w o
bec opornych lub ludzi, z ktrymi mia zadawnione porachunki
osobiste.
Przeciwko inwazji Rzeczpospolita dysponowaa 40 tysicami
wojska, gdy pozostaa cz 60-tysicznego etatu dopiero si
formowaa. Na czele tej reszty mia uda si do obozu Stanisaw
August, mianowany przez sejm naczelnym dowdc. Armia pol
ska, wiadoma niewyszkolenia, archaiczna w swej strukturze
wskutek przerostu kawalerii, cofaa si, unikajc decydujcej
bitwy. Dwa czciowe sukcesy - ksicia Jzefa Poniatowskiego
pod Zielecami (18 czerwca - z tej okazji Stanisaw August
67

ustanowi order Virtuti Militari) oraz Tadeusza Kociuszki pod
Dubienk (18 lipca) nie mogy zmieni sytuacji. Na militarne
pokonanie Rosji szans nie rokowa nikt. Nie zdecydowano si
jeszcze wwczas na mobilizacj innych - poza regularn armi
- si spoecznych.
wiadomi dysproporcji si i braku zapasw warszawscy poli
tycy od pocztku traktowali t wojn jako demonstracj zbrojn.
Im wiksze sukcesy uda si stronie polskiej odnie, tym lepsz
podstaw do rokowa z Rosj uzyska Rzeczpospolita. To zao
enie w sposb decydujcy wpyno na kroki sejmowych
przywdcw w obec Petersburga. Gdy 18 maja 1792 roku Bu
hakow zoy w Warszawie deklaracj o wkroczeniu wojsk rosyj
skich, po przedoeniu noty w sejmie Stanisaw August radzi
odpow ied rozwan, by nie zamyka drogi do rokowa. Gdy
by si day znale jeszcze i inne drogi, przez ktre by otworzy
si mg wstp do traktowania raczej pirem ni orem podsumowywa krl - adnego by odrzuca, adnego zanied
bywa by nie naleao.
Autorzy odpowiedzi - Ignacy i Stanisaw Potoccy, Piattoli
Weyssenhoff i Mostowski, miast mocnej, zasadniczej repliki
szczegowo zbijali zarzuty noty, a cho zapowiadali gotowo
obrony, wyraali nadziej na uznanie przez Katarzyn suw eren
nych praw Polski. Atutem, na ktry liczyli sejmowi leaderzy, bya
oferta polskiego tronu dla wnuka carycy, wielkiego ksicia Kon
stantego. Profesor Akademii Krakowskiej, Jan niadecki narze
ka, e miast mocnej odpowiedzi dajcej pozna powag, sta
o narodu i zacite przedsiwzicie bronienia niepodlego
ci sabo zredagowane pismo pokazuje Polsk jak junaka fanfaSzymon Kossakowski. Autor nieokrelony
Order Virtuti Militari. Fotografia
68
Piecz targowicka Borzckiego. Fotografia
O rokoszu pod Targowic rzecz krtka

rona, ktry przy pierwszym zagroeniu zaczynajc od pochleb
stwa wzgldem swego nieprzyjaciela, skoczy moe na p o d
oci. 29 maja 1792 roku sejm zawiesi obrady; gwny prom o
tor kursu antyrosyjskiego znika w ten sposb z widowni, co
miao uatwi przywdcom znalezienie rozwiza politycznych.
Cho w myl traktatu z marca 1790 wkroczenie wojsk rosyj
skich do Polski zobowizywao Prusy do udzielenia pomocy
aliantowi, w Warszawie nie udzono si dotrzymaniem tych
przyrzecze. Od kilku ju tygodni Lucchesini uprzedza Ignace
go Potockiego, e Fryderyk Wilhelm II, z ktrym Konstytucja
3 maja nie zostaa uzgodniona, nie czuje si ju zobowizany
ukadem. Pretekst zdrady by na tyle lichy, e Potocki, twrca
pruskiego przymierza, zdecydowa si u schyku maja 1792 roku
pojecha do Berlina, aby usysze ostatnie sowa Fryderyka
Wilhelma II, choby najgorsze (Stanisaw August). Sejmowy
przywdca mia si nad Sprew przekona nie tylko o wiaroomnoci Prus, ale i o ich powrocie do przyjani z Rosj. Widmo
rozbioru stawao si realne.
W tej sytuacji szybkie przystpienie do rokowa z Rosj
uznano za jedyne wyjcie.
Pisaem w czoraj - inform ow a Stanisaw August Deboego
23 czeru)ca - do imperatorowj, proszc j o arm istitium [rozejm] [...] Ten krok uczyniem za rad m arszakw Potockiego
i Maachowskiego i podkanclerzych Kotaja i Chreptowicza,
ofiarujc oraz sukcesjonalny tron polski dla ksicia Konstante
go p rzy utrzym aniu oraz ustawy naszej rzdowej.
Odpowied z Petersburga dugo nie nadchodzia. Krl nie
wyjeda do obozu nie tylko dlatego, e oczekiwa na pismo
carycy:
Buhakow i Lucchesini zarw no twierdz, e jeeli ja z
W arszawy si rusz, to si j u do niej nie wrc i bezkrlewie
byoby; pew ne, i reszta kraju zb u rzo n a zostanie, Buhakow do
daje: e jeeliby nie miao by dosy na wojsku moskiewskiem,
wtedy by i Prusacy weszli; a e gdy ja zostan w Warszawie,
przecie zostanie jeszcze miejsce do negocjacyi.
22 lipca 1792 roku pose rosyjski przedoy w Warszawie
odpowied carycy. Katarzyna odrzucia propozycj rozejmu
oraz tronu dla wnuka i zadaa akcesu Stanisawa Augusta do
targowicy. Podczas narady na zamku 23 lipca 1792 roku wik
szo uczestnikw (w tym Kotaj), czonkw Stray i minis
trw spoza niej, wypowiedziaa si za przystpieniem krla do
konfederacji. Dokonawszy nazajutrz akcesu Stanisaw August
(wdz naczelny) wyda armii rozkaz wstrzymania walk. Wojna
w obronie Konstytucji 3 maja bya zakoczona.
Decyzja z 23 lipca nie wydawaa si kapitulacj bezwarun
kow; krl i przywdcy sejmowi liczyli, e dziki upokorzeniu
wobec targowicy Stanisaw August uchroni pastwo od rozbio
ru, mieli te nadziej, e uda si uratowa przynajmniej cz
dziea Sejmu Czteroletniego.
Ja bym o zagroone bezkrlwie m niej dba - pisa Stanisaw
August n a za ju trz p o przystpieniu do targowicy - gdybym moj
zgub mg ocali konstytucy. Lecz gdy to by nie moe, a
moje usunicie przypieszyoby>tylko ruin kraju, wic m niej
le, e zostan p rzy koronie na to, aby wcielajc si w konfederacy i stajc si je j gow, cokolwiek przecie, m am n a d zie j,
uratow a z dobrych dziel naszego sejmu. [...] I to m i jasno
dano pozna, e gdy prdko nie uczyni akcesu do targowickiej
konfederacyi, cao kraju niepewna, bo gdy Prusakw w pu
szcz, ci darm o nie wyjd, a gdy oni urw cz, i d ru d zy dw aj
un va bd mieli za prawo.
Nastpi jakby podzia rl: dziaacze sejmowi obawiajc si
rosyjskiej i targowickiej zemsty, udawali si na emigracj, by
stamtd obserwowa efekty osigane przez krla. Podobnie,
wziwszy dymisj z wojska, na emigracj udaa si nie pogo
dzona z kapitulacj cz generaicji, z ksiciem Jzefem i Ko

ciuszk. Emigranccy politycy nie wykluczali, e niektrym z
nich (liczono tu zwaszcza na Kotaja) uda si powrci do
kraju i w zamian za akces do targowicy uzyska wpyw na wy
padki. Ich nadzieje budzia nieudolno targowiczan, ktrzy
w obec oporu spoeczestwa nie panowali nad krajem. Drez
desko-lipscy emigranci sdzili, e Rosja, zainteresowana na
dusz met spokojem w Polsce, bdzie w kocu zmuszona do
paktowania z prawdziwymi autorytetami narodu. ywili nadto
iluzj, e propozycja tronu dla wielkiego ksicia Konstantego
stanowi w ich rkach powany atut. Najwicej w tych tragi
cznych miesicach zrozumia Stanisaw August, moe dlatego,
e z bliska przypatrywa si odwetowi oraz postpowaniu tar
gowiczan w obec spoeczestwa i pilnie obserwowa postpo
wanie generaw rosyjskich. Krl doszed do wniosku, e
gboko przem ylanym zam iarem imperatorowj jest nas
upodli, osabi i ogupi oraz odizolowa od wszystkich innych
narodw, popsu armi, m onet i edukacj, przyw rci daw ne
przesdy sarmackie, ja k liberum veto i absurdalny rozdzia
Litwy od Korony, a naw et w prow adzi now y rozdzia m idzy
Wielkopolsk a Maopolsk.
Wie o drugim rozbiorze wiadczya, i rzeczywisto oka
zaa si jeszcze bardziej ponura od tej prognozy.
*
*
Jest spraw dotd niewyjanion, czy rozwizanie podziao

we byo w Petersburgu przesdzone od pocztku, czy decyzja
zapada ju po wkroczeniu wojsk rosyjskich do Rzeczypospoli
tej. W kadym razie nie ulega wtpliwoci, e w przeciwiestwie
do lat siedemdziesitych, tym razem wrd czoowych polity
kw carskich istniaa silna grupa pragnca aneksji czci p ol
skiego terytorium. Nalea do niej nieyjcy ju w roku 1792
Potemkin, podziela te pogldy pragncy powrotu do przyjani
z Prusami Bezborodko. Nie zrywajc aliansu z Austri, Rosja w
sierpniu 1792 roku zawara sojusz z Prusami; bya to dla Berlina
nagroda (a zarazem szansa) za wypowiedzenie wojny rewolu
cyjnej Francji (w lipcu 1792). Carycy szczeglnie zaleao, by w
wojnie tej walczyy obok Austrii renom owane puki fryderycja
skie. Jesienne zwycistwa Francji podbiy cen Prus. Warunko
way one swj dalszy udzia w interwencji ekwiwalentem w
postaci czci terytorium polskiego. Austria bya ju wwczas
tak pochonita wojn z Francj, e nie sta jej byo na dopilno
wanie rw norzdnego dziau dla siebie. 23 stycznia 1793 roku
Rosja i Prusy podpisay w Petersburgu traktat rozbiorowy. Lega
listycznym pretekstem by jakobin izm, ktry mia jakoby zapa
nowa w Warszawie.
Zabr pruski, liczcy 58 tysicy km2, obejmowa Gdask,
Toru, Wielkopolsk i cz Mazowsza z Pockiem; dalej na
poudnie granica biega Pilic. Piotrkw, Sieradz i Czstochowa
przeszy wic do Prus. Rosja wzia 250 tysicy km2, opierajc
sw granic na linii Druja-Pisk-Zbrucz (tu zetkna si z Aus
tri). Zwracajc uwag na niedogodno, jak stanowio dla
Rosji powikszenie Prus, jeden z czoowych politykw peters
burskich tak przedstawia nastroje krgu dworskiego:
Niewtpliwie, e nabytek krla pruskiego jest znakom ity,
lecz nasz trzykro znaczniejszy, a p rzytem otwiera Rossyi drog
do Turcyi [...] Polska nie podzielona mogaby rozw inw szy swe
zasoby w ew ntrzne sta si dla nas z czasem niebezpieczn
[...] Nowy nabytek, z e wzgldu na liczb ludnoci i pooenie
geograficzne, naley do najznakom itszych w dziejach Rossyi.
W ymienita te zdarzya si pora dla dokonania takiej zdoby
czy: nikt nie m oe zaprotestowa, wszystkich rce zajte!
69

Zabr rosyjski by wikszy, ni terytorium pozostaej po roz
biorze Polski. Rzeczpospolita bowiem staa si kadubowym
pastwem, liczcym nieco ponad 200 tysicy km 2 i 4 miliony
mieszkacw. Na danie carycy ratyfikacji rozbioru mia doko
na sejm.
Szefowie targowiccy, ktrzy wizali si przy wolnoci i ca
oci, zostali rozbiorem zaskoczeni. Jeli w roku 1792 wyobra
ali sobie, e o czymkolwiek w kraju rzeczywicie decyduj, to
przekonali si, i dla Katarzyny byli tylko do czasu potrzebnym
narzdziem. Spoeczestwa polskiego nie zwiody deklamacje
Szczsnego Potockiego czy Seweryna Rzewuskiego o gotowoci
obrony kraju przed wkraczajc armi prusk (Branicki ju od
schyku roku 1792 przebywa w Petersburgu). Zwid krl pru
ski marszakw, marszakowie posw, a carowa rosyjska targowickich osw - komentowa wydarzenia jeden z obiegowych
wierszykw. Na nic si te zday przesane Katarzynie protesty
targowickich szefw przeciw rozbiorowi. Przywdcy ostatniego
rokoszu jako bankruci polityczni wyjechali z kraju, ale po trze
cim rozbiorze atwo pogodzili si ze sw now kondycj pod
danych rosyjskich.
Obradujcy w Grodnie od czerwca do listopada 1793 roku
ostatni sejm Rzeczypospolitej, pod dyktando nowego ambasa
dora rosyjskiego Jakuba Sieversa i otoczony przez wojska rosyj
skie, mia zatwierdzi rozbir i ustali ksztat ustrojowy i polity
czny kadubowego pastwa. Mimo pilnowania sejmikw przez
targowiczan (na ich czoo po wyjedzie Potockiego, Rzewu
skiego i Braickiego wysunli si na Litwie Kossakowscy, a w
Koronie nowi senatorowie promocji Stackelberga typu Oarow
skiego i Ankwicza) dua grupa posw wystpia przeciw roz
Pertraktacje p rz e d II rozbiorem Polski. Autor nieokrelony
70
biorowemu gwatowi. Opr zamay aresztowania i otoczenie

zamku przez wojska rosyjskie. Traktaty z zaborcami zostay raty
fikowane. Podkreleniu, e naprawd istoieje tylko jeden oro
dek politycznych dyspozycji, suyo rozwizanie przez Sieversa
zbdnej ju dla Rosji konfederacji targowickiej.
Moc ustaw grodzieskich przywrcone zostay prawa kar
dynalne, ale liberum veto ograniczono tylko do nich. Zawono
kompetencje sejmu, ktry odtd mia si zbiera co 4 lata na 8
tygodni. Reaktywowano Rad Nieustajc, znacznie rozszerzajc
zakres jej uprawnie. Ona wraz z krlem miaa odtd stanowi
wadz Rzeczypospolitej. Mieszczanom z osigni majowych
pozostawiono tylko nietykalno osobist i majtkow, p o
twierdzono za to nienaruszaln wadz dziedzicw nad cho
pami. Traktat sojuszniczy polsko-rosyjski, nie tylko faktycznie,
ale take formalnie podporzdkowujcy Rzeczpospolit Rosji,
zakazywa midzy innymi Warszawie prowadzenia samodziel
nej polityki zagranicznej.
Jeli Stanisaw August udzi si, e co jednak zdoa urato
wa, to znw si myli. Naga dymisja Sieversa w grudniu 1793
roku, ktrej Petersburg celowo nada rozgos, wiadczya, e
reprezentowana przez ambasadora linia utrzymania buforowe
go pastwa polskiego zostaa nad New przekrelona. Nowy
przedstawiciel Petersburga w Warszawie, Josif Igelstrm, kt
remu misj polityczn przydano do piastowanego ju szefostwa
rosyjskiej armii okupacyjnej, traktowa krla i Rad Nieustajc z
zamierzon brutalnoci. Odnosio si wraenie, e dranic
spoeczestwo, prowokuje wybuch. Przegrupowania oddziaw
rosyjskich wyranie zmierzay do otoczenia pozostaych jeszcze
garnizonw polskich.
O wolno, cao, niepodlego
Drugi rozbir stanowi dat graniczn take dla pomajowej

emigracji. Przystpienie Stanisawa Augusta do targowicy okaza
o si rachub daremn. Linia paktowania z Katarzyn po raz
kolejny prowadzia w prni.
To dowiadczenie zmienio stosunek twrcw Konstytucji
do wojny z Petersburgiem. Kotaj, Ignacy oraz Stanisaw Po
toccy, a take inni dziaacze, stoczenie ostatecznej walki zbroj
nej z Rosj uznali za jedyn szans. Zakadano wykorzystanie
wszystkich tych zasobw militarnych i spoecznych, ktrych w
roku 1792 nie uyto, traktujc walk li-tylko jako wstp do ne
gocjacji. Dowdc planowanego powstania mia zosta Tadeusz
Kociuszko, ktrego posta po Dubience otoczya narodowa
legenda. Naturalnego sprzymierzeca upatrywano w walczcej z
Prusami i Austri rewolucyjnej Francji. Dla wynegocjowania w a
runkw wsppracy w styczniu 1793 roku do Parya wyjecha
Kociuszko. Bohater wojny o niepodlego Stanw Zjednoczo
nych by nad Sekwan znany, posiada honorowe obywatelstwo
francuskie. W imieniu przywdcw przyszej insurekcji obiecy
wa on yrondystom wprowadzenie w Polsce republiki i czci
wzorowanych na Francji reform spoecznych. Kierownicy fran
cuskiej polityki zagranicznej byli polskiej dywersji yczliwi, ale
adnych konkretnych obietnic pomocy nie udzielili.
Za porednictwem kurierw emigracja kontaktowaa si z
zawizanym w kraju spiskiem. Rodzajem manifestu nawouj
cego do insurekcji bya wydana nielegalnie w Warszawie pn
jesiei 1793 roku ksika O ustanow ieniu i upadku Konstytucyipolskiej 3 Maja 1791 roku. Autorzy - Hugo Kotaj, Franci
szek Ksawery Dmochowski, Stanisaw i Ignacy Potoccy - rela
cjonowali histori Sejmu Czteroletniego, zwaszcza jego ostat
niego roku, niezgodnie z rzeczywistoci. Z pracy wynikao, e
w roku 1792 istniay powane szanse na zwycistwo militarne,
lecz moliwoci te zaprzepacia kapitulancka postawa Stanis
awa Augusta. Mora by jasny: powstanie, odpow iednio przygo
towane, a przede wszystkim kierowane przez waciwych ludzi,
rokuje nadziej sukcesu. Ju wtedy emigracyjni przywdcy zde
cydowani byli powierzy Kociuszce stanowisko dyktatora.
Chciano w ten sposb unikn sporw o wadz.
Cika sytuacja gospodarcza Polski, pozbawionej znacznej
czci dochodw, a utrzymujcej rosyjsk armi okupacyjn
oraz niepewno przyszoci, tworzyy sprzyjajcy klimat rozsze
rzaniu spisku. Cyniczna grabie kraju przez faworytw Sieversa i
Igelstrma, wyniesionych na czoowe w pastwie stanowiska
(m.in. Oarowski zosta hetmanem wielkim koronnym, Kossa
kowski utrzyma buaw litewsk, Ankwicz sprawowa marszakostwo Rady Nieustajcej) oraz zapowiedziana redukcja wojska
(z 34 do 15 tys.) powodoway, e sprzysieni przynaglali em i
gracj do przyspieszenia wybuchu.
onierze polscy - pisa 1 m arca 1794 roku rezydent saski w
Warszawie, Jan P atz
- ktrzy maj by objci reform, ja k
rw nie ich oficerowie, s w najuyszym stopniu niezadow o

leni z losu, ja k i ich spotka, a wszyscy obywatele tego kraju
podzielaj ich uczucia. Wystarczyoby wic, aby na czele nie

zadow olonych stano kilku lu d zi zdecydow anych na wszystko,
a m oem y by wwczas w iadkam i strasznych scen.
O terminie przesdziy prewencyjne aresztowania wrd
warszawskich oficerw, zwizane z wszczt w marcu redukcj
wojska. Nalecy do sprzysienia brygadier Antoni Madaliski
z liczcym okoo 1200 osb oddziaem kawalerii rozpocz 12
marca 1794 roku marsz z Ostroki w kierunku Krakowa. Igelstrm odpowiedzia koncentracj wojsk rosyjskich w rejonie
Warszawy i Radomia; ruszy si w tym kierunku take rosyjski
garnizon krakowski. Na to wanie czeka Kociuszko, ktry
przyby z Saksonii. 24 marca 1794 roku na Rynku Krakowskim
zaprzysig on uroczycie Akt Powstania. Obejmujc wadz dy
ktatorsk Naczelnik zapowiedzia utworzenie rzdu cywilnego Rady Najwyszej Narodowej oraz sdw kryminalnych wyroku
jcych w sprawach przestpstw przeciw ojczynie. Administracj
lokaln powierzono komisjom porzdkowym. Zarwno admi
nistracja, jak sdownictwo, skada si miay w poowie ze
szlachty, w poowie z mieszczan. Hasem insurekcji, wzorowa
nym na rewolucji francuskiej byy: Wolno, cao, niepodleg
o.
Zadaniem pierwszoplanowym od pocztku powstania bya
organizacja siy zbrojnej. Jej trzon stanowio wojsko regularne,
ktrego liczebno po poborach i zacigu ochotniczym dosza
do 70 tysicy. Kociuszko przewidywa, e z 50 dymw, to jest
domostw chopskich czy miejskich naleao dostarczy 10 uz
brojonych i umundurowanych piechurw oraz 1 jedca. Wo
bec braku karabinw wikszo onierzy z nowego poboru
wyposaono w piki i kosy (std kosynierzy). Wszystkich m
czyzn, ktrzy ukoczyli 18 rok ycia, a nie przekroczyli 40-go,
niezalenie od przynalenoci stanowej, powoano pod bro w
ramach pospolitego ruszenia. Systematycznie wiczeni w wi
ta, ale na co dzie wykonujcy swe paszczyniane obowizki,
mieli oni w razie potrzeby wspiera w swych okolicach oddziay
wojskowe, przy czym na ich czele chciano widzie szlachcica
(rzucono haso szlachcic na czele gromady).
Realizacj aktw poborowych uwaa Kociuszko za jedyn
szans sprostania liczebnej oraz szkoleniowej przewadze armii
pastw ociennych. Aby zachci chopw do udziau w insu
rekcji naleao zapewni dla wocian powstacw i ich rodzin
ulgi w obcieniach na rzecz dworu, zwaszcza w paszczynie.
Z drugiej strony duy ubytek chopskiej siy roboczej musiaby
powanie zaciy na wynikach rolnictwa i dochodach szlachty.
Za szlachta nie tylko zajmowaa stanowiska oficerskie i obsa
dzaa centralne i lokalne wadze powstacze (skadu w poowie
mieszczaskiego nie udao si osign), ale take stanowia
trzon armii ochotniczej. Uzasadnione wic byy obawy Naczel
nika, e kwestia chopska moe zrazi ziemiastwo do insurek
cji, a take przypuszczenia, e dziedzice bd sabotowali wyda
ne w tej sprawie rozporzdzenia wadz powstaczych. Prb
radykalnego rozwizania tych sprzecznoci by Uniwersa, wy
71

dany 7 maja 1794 roku w obozie pod Poacem. Autorem tekstu
by najprawdopodobniej Kotaj. Dokument przewidywa mi
dzy innymi
e osoba wszelkiego wocianina jest wolna i e m u wolno
przenie si, gdzie chce [...] e lu d m a ulenie w robociznach,
tak, i ten, ktry robi d n i 5 lub 6 w tygodniu, m a m ie dw a d n i
opuszczone w tygodniu, ktry robi d n i 3 lub 4 w tygodniu, m a
m ie opuszczony d zie jed en [...] (itd .) [...] Od tych, ktrzy
bd w ezw ani na pospolite ruszenie, p ki tylko zostaw a bd
p o d broni, p a szczyzn a p rze z ten czas nie bdzie wycigana,
lecz dopiero rozpocznie si o d p o u ro tu ich do dom u [...]
Najnisze jednostki administracyjne, obejmujce do 1200
gospodarstw dozory miay strzec wykonania Uniwersau.
Po raz pierwszy instytucjonalnie wkraczano w stosunki m i
dzy dziedzicem a wsi. Cho ze wzgldu na szlacht ulgi w
paszczynie byy tylko czciowe i wprowadzano je tylko na
czas powstania, Uniwersa poaniecki zawid nadzieje twr
cw. Szlachta, niechtna wykonaniu rozporzdzenia, najczciej
spraw odwlekaa. Ale i chopi nie mogli przeksztaci si od
razu w peni wiadomych celw waki uczestnikw powstania.
Wociaskie pospolite ruszenie zawiodo oczekiwania organi
zatorw. Uniwersa, wytyczajc drog na przyszo, nie wpyn
zasadniczo na spoeczny charakter ruchu. Insurekcja pozostaa
przede wszystkim niepodlegociowym zrywem szlachty.
*
*
O losach insurekcyjnego pastwa mia zadecydowa przede

wszystkim or. Po 24 marca za pierwszoplanowe zadanie Ko
ciuszko uzna opanowanie Warszawy - warunek rozszerzenia
powstania na cay kraj. Podjwszy marsz w kierunku stolicy 4
kwietnia pod Racawicami Naczelnik natkn si na dwie kolu
mny wojsk rosyjskich, z ktrych jedna zagradzaa mu drog
naprzd, druga blokowaa odwrt. Bitwa bya nieunikniona.
Wygrali j Polacy dziki atakowi kosynierw. Zwycistwo raca
wickie miao ogrom ne znaczenie dla morale powstaczych
onierzy. Rozgoszenie sukcesu, przywdzianie przez Kociusz
k chopskiej sukmany oraz nagrody dla gwnego bohatera,
awansowanego na oficera Wojciecha Bartosa, miay zachci do
udziau w powstaniu innych wocian. Cho sukces racawicki
nie speni celw operacyjnych, to jest nie otworzy Kociuszce
drogi do Warszawy tym wiksze znaczenie dla dalszych dziejw
polskiej wojny mia wybuch powstania w stolicy.
Przygotowana na Wielki Czwartek 17 kwietnia 1794 roku,
insurekcja stoeczna wybucha wczesnym witem. O sukcesie
przesdzia pomoc, jakiej regularnemu wojsku udzielia war
szawska ulica, ktrej przewodzi szewc Jan Kiliski, uczestnik
spisku. Lud Warszawy nie pozwoli Rosjanom na obsadzenie
arsenau, on te odci czno poszczeglnych jednostek car
skiego garnizonu. Nie widzc szans na obron, 18 kwietnia
Igelstrm z duymi stratami przebi si w kierunku Zakroczymia. Warszawa bya wolna.
W poowie kwietnia 1794 roku insurekcja ogarna mud,
nastpnie Grodzieskie, Lubelskie i Chemskie, 22 i 23 kwiet
nia, w wyniku powstania pod wodz Jakuba Jasiskiego od
wojsk rosyjskich uwolnione zostao Wilno.
Trudn mimo sukcesu racawickiego sytuacj Kociuszki,
ktry od 5 maja 1794 roku obwarowa si w obozie pod Poa
cem, pogorszyo jeszcze wkroczenie do Polski od strony lska
17-tysicznego korpusu pruskiego. Nadzieje na neutralno
Berlina, o ktr od kwietnia zabiega szef insurekcyjnej dyplo
macji, Ignacy Potocki, rozwiay si ostatecznie. Poniewa bloku
jcy Poaniec korpus rosyjski generaa Fiodora Denisowa p o
szed na spotkanie wojsk Fryderyka Wilhelma II, przed Naczel-
72
Stanisaw August Poniatowski z klepsydr. Sztych M. Bacciarellego
nikiem otworzya si droga do Warszawy. Przed udaniem si na

pnoc Kociuszko zdecydowa si jednak zaatakowa Deniso
wa, by zabezpieczy tyy. Naczelnik nie zorientowa si, e pod
Szczekociny, gdzie oczekiwa Rosjan, zdyy dotrze take
wojska pruskie. W stoczonej 6 czerwca 1794 roku bitwie z
poczonym przeciwnikiem armia insurekcyjna ulega dw uk
rotnej przewadze osobowej i czterokrotnie wikszej liczbie
dzia wroga.
Dwa dni pniej pod Chemem klsk ponis dziaajcy w
Lubelskiem korpus generaa Jzefa Zajczka, ktry prbowa
zagrodzi drog wkraczajcemu od strony Woynia rosyjskiemu
korpusowi generaa Wilhelma Derfeldena. 15 czerwca kapitu
lowa przed Prusakami Krakw. Sytuacja militarna powstania
stawaa si krytyczna. Na szczcie zarwno Zajczek, jak Ko
ciuszko, ktrzy cofali si w kierunku Warszawy, wyprzedzajc
manewr Prusakw zdoali si nie tylko poczy, ale take prze
bi przez osaczajce wojska rosyjskie. W pocztkach lipca Na
czelnik stan pod stolic.
Zarwno Warszawa, jak Wilno, byy duymi orodkami ycia
spoecznego, w nich przed wybuchem skupiay si nici spisku,
w nich zatem musiay powsta jakie tymczasowe wadze pow
stacze. rodowisko polityczne Warszawy byo niejednolite,
przy czym rnice dotyczyy przede wszystkim m etod walki z
przeciwnikami. Jak o b in i (naleeli do nich m.in. Jzef Pawli
kowski, Franciszek Ksawery Dmochowski, gen. Jzef Zajczek),
ktrzy 24 kwietnia zaoyli wasny klub, a za swego ducho
wego przywdc uwaali Kotaja (std ich druga nazwa - hu-

chu. 9 maja 1794 roku w atmosferze ludowego samosdu upo
waniony przez Rad Zastpcz Tymczasow Sd Kryminalny
po parogodzinnym posiedzeniu orzek wyrok mierci na het
manach Oarowskim i Zabielle, marszaku Rady Nieustajcej
Ankwiczu, biskupie Kossakowskim. Egzekucji przez powiesze
nie dokonano publicznie na Rynku Starego Miasta.
Byo widoczne, e Rada Zastpcza Tymczasowa tracia pa
nowanie nad sytuacj. Kociuszko, ktry w tym czasie sta w
obozie pod Poacem i do ktrego tam doczyli Ignacy Potocki
oraz Kotaj - faktyczni kierownicy polityczni powstania - p o
woa Rad Najwysz Narodow. Owacyjnie witani w Warsza
wie 24 maja obaj politycy rycho dokonali ukonstytuowania Ra
dy. W skadajcym si z 8 wydziaw cywilnym rzdzie Potocki
obj sprawy zagraniczne, Kotaj skarbowo. W imi jednoci
powstaczych wadz politycznych Radzie Najwyszej Narodowej
podporzdkowana zostaa powoana w Wilnie w miejsce Rady
Najwyszej Litewskiej Deputacja Centralna Litewska. Wpywy Ja
siskiego ograniczono.
Niepowodzenia militarne w czerwcu 1794 roku oraz trud
noci aprowizacyjne Warszawy sprzyjay jakobiskim" agitato
rom, nawoujcym do zemsty na zdrajcach. Dla uniknicia wy
buchu Kotaj i Potocki powoali Komisj Indagacyjn. Badajc
przejte w ambasadzie rosyjskiej dokum enty miaa ona dostar
czy materiaw do procesw carskich jurgieltnikw. Deputacja
pracowaa zbyt wolno, by zapobiec wybuchowi, ktry nastpi
28 czerwca. Posuchajmy relacji inspirowanej przez Stanisawa
Augusta:
Antoni Madalimki. Autor nieznany

J zef Igelstrm. Mai. D. Lewicki)
gonici), gloryfikowali francuski terror i nawoywali do naty

chmiastowej, ostrej rozprawy ze skompromitowanymi ulego
ci wobec Rosji dygnitarzami igelstrmowskiej Polski. Szcze
gln niechci darzyli Stanisawa Augusta, cakowicie odsuni
tego od wpyww (cho krl zgosi akces do powstania), ale
chronionego przez moderantw. Ci umiarkowani za wszelk
cen chcieli unikn samosdw. Powoana 19 kwietnia 1794
roku w Warszawie Rada Zastpcza Tymczasowa z Ignacym Wy
ssogot Zakrzewskim, prezydentem Warszawy na czele, zostaa
opanowana przez moderantw. Naleaa do nich zreszt wik
szo cieszcych si autorytetem przywdcw Sejmu Czterolet
niego, wyszych oficerw, warszawskiej buruazji.
Natomiast w Wilnie utworzona przez Jasiskiego Rada Naj
wysza Litewska bya jakobiska. Jeden z jej pierwszych kro
kw stanowio postawienie przed sdem kryminalnym hetmana
Szymona Kossakowskiego, ktry jako zdrajca 25 kwietnia zosta
publicznie powieszony.
Podobny klimat panowa w Warszawie. W memoriale, ktry
26 kwietnia Kiliski przedoy Zakrzewskiemu,
prosi [...] lu d i d a od Sdu Kryminalnego [...] aby p rze d
niedziel przynajm niej jeden z zdrajcw suszn odebra kar
[... ] da przykadu surowoci Sdu [... ] [gdy w przeciwnym
razie] lu d przym uszonym by si widzia, puciw szy m im o Sd
sprawiedliwo zuioczcy, jednego po drugim uyprow adza i
zabija zdrajcw.
Opieszao moderantw w karaniu uwizionych przez
magistrat zdrajcw i agitacja radykaw doprowadziy do wybu
73
' rrmrrrrrrtr
! i i i i e
i i i
"inna
\ U I I
*M *
III
JT
japV
Kosynierzy p o d Racawicami. Sztych J. Norblina
Kornet regimentu gwardii konnej

koronnej okoo roku 1794. Fotografia
Jan Kiliski. Autor nieznany
Ozdoba na bandolier do szabli, 1794 r. Fotografia
Ozdoba na bandolier do szabli, 1794 r. Fotografia
Posplstwo, ktre na d n iu 9 m aja poznao si by w yszem

od sdu, na d n iu 2 8 czerw ca zastpio sam o i sd i kata.
Powracajca od okopw do m iasta na d n iu 2 7 czerwca haas
tra, za trzym an zostaa od obywatela [...] Konopki, ktry w
zapalajcej swej mowie zagrza j, aby sam a przypieszya koniec tymi, ktrzy byli w izieni, a nie osdzeni. Wpada ta haas
tra do miasta i w nocy kilkanacie wystawia szubienic. Dowo
d zijej obywatel Dbowski. N azajutrz, to jest 2 8 czerwca, uzbro
jo n a ta haastra rzucia si na rne wizienia, porwaa Boskam pa Lasopolskiego i Roguskiego nie osdzonych, Grabow
skiego i Pitk tylko posdzonych, Massalskiego biskupa i Czetwertyriskiego, nie pozw anych, i Wulfersa, z rk D eputacyi Indagacyjnej, ktra tego d nia u zn a n p rze z siebie jego niew in
no publikow a miaa, i tych wszystkich z wczeniem , obelg i
szyderstwem na wystawionych od siebie wieszaa szubienicach.
R adzi w praw dzie tum ow i w publicznej swej do niego mowie
Ignacy Potocki, aby si w strzym a od gwatownoci, ale na p r
n o [...] lun deszcz nagy, ktry; t okropn przerw a scen.
Niebo dalsze wstrzym ao zam achy, z ktrem i si tum odkazy
wa [odgraa], latarniane nucc piosnki.
Samosd wywoa ostr reakcj Kociuszki, ktry tu po tych
wydarzeniach stan pod Warszaw. Z rozkazu Naczelnika naj
hardziej aktywnych agitatorw aresztowano (kilku z nich po
wyrokach stracono), stolic zasilono mocnym korpusem bez
pieczestwa. Do najczynniejszych pacyfikatorw nalea Kili
ski.
Sytuacja Warszawy w lipcu bya cika. Zagraa jej zarwno
nadcigajcy znad dolnego Wieprza korpus Derfeldena, jak id
ce lewym brzegiem Wisy poczone armie rosyjska i pruska.
Nie wiadom o byo, czy nie ruszy na poudniowy zachd odwd
pruski blokujcy Narew. 30 czerwca przekroczyli granice Polski
Austriacy. Kociuszko zdecydowa si na uprzedzenie ataku.
Stoczona w dniach 7-10 lipca bitwa na poudniowo-zachodnich
przedpolach miasta przyniosa sukces stronie polskiej, dwu
krotnie sabszej. W walkach odznaczy si midzy innymi ksi
Jzef Poniatowski, ktry u schyku maja 1794 roku stan do
dyspozycji Kociuszki. Obrona stolicy staa si moliwa przede
wszystkim dziki determinacji warszawskiego mieszczastwa.
75
Wieszanie zdrajcw. Sztych J.F. Norblina
Zacito Polakw skonia wrogw do poniechania szturmu i

rozpoczcia oblenia. Dao to miastu czas na dokoczenie i
um ocnienie fortyfikacji (lipiec-sierpie 1794). Podczas tych
letnich miesicy egzamin sprawnoci zdaway poszczeglne
wydziay Rady Najwyszej Narodowej. Wydzia Potrzeb Wojsko
wych, czuwajcy nad uzbrojeniem i wyywieniem armii przej
kontrol nad manufakturami, ktrych wyroby szy dla wojska.
Cz odziey i surowcw zdobyto dziki przymusowym rek
wizycjom (zabierano m.in. spiowe dzwony kocielne). Nieste
ty, zbyt maa liczba zakadw zbrojeniowych do koca nie poz
wolia upora si z brakiem karabinw. Lepiej przedstawiaa si
produkcja dzia, nie zabrako te amunicji. Wydzia ywnoci,
odpowiedzialny za aprowizacj zarwno armii jak Warszawy
ustali ceny maksymalne na artykuy pierwszej potrzeby i regu
lowa przepyw zapasw, ale deficytowi ywnoci zapobiec nie
zdoa.
Kierowany przez Kotaja Wydzia Skarbowy mimo now o
czesnej metody progresji podatkowej i przymusowych rekwizy
cji sreber kocielnych, a take niebagatelnych ofiar dobrow ol
nych spoeczestwa, nie mg zrwnoway dochodw i wy
datkw. Ujemne saldo zdecydowano si pokry przez wypu
szczenie biletw skarbowych, to jest zabezpieczonych na do
brach narodowych pienidzy papierowych.
Gdy oblegana Warszawa trwaa w oporze, znacznemu p o
gorszeniu ulega sytuacja na Litwie. W kocu czerwca wybucho
76
wprawdzie powstanie w Kurlandii, ale rosyjskie ataki na Wilno

przyniosy 12 sierpnia upadek miasta. T porak osabi sukces
na innym froncie: w dniach 20-23 sierpnia 1794 roku wybucho
powstanie w Wielkopolsce - ruch szlachty i mieszkacw ma
ych miast. Wydarzenie to zmusio Prusakw do rezygnacji z
planowanego na 2 wrzenia szturmu stolicy, gdy jego niepo
w odzenie mogo skomplikowa odwrt. Noc 6 wrzenia 1794
roku Prusacy cofnli si nad Bzur, korpus rosyjski pod wodz
generaa Iwana Fersena ku Pilicy. Z Warszawy na wsparcie Wiel
kopolan wyruszy genera Jan Henryk Dbrowski; 2 padzierni
ka wojska polskie zdobyy Bydgoszcz i posuway si w gb Prus
Krlewskich. Sukcesy te, ze wzgldu na wydarzenia na prawym
brzegu Wisy, nie mogy zosta wykorzystane.
W kocu sierpnia 1794 roku, upewniwszy si o pokojowych
zamiarach Turcji, Rosjanie skierowali z Ukrainy przeciw pow
staniu nowy korpus pod wodz feldmarszaka Aleksandra Suworowa. Pod Terespolem odci on cofajc si armi litewsk od
pomocy Koroniarzy, bijc zdajcy na wschd korpus generaa
Karola Sierakowskiego. Zaskakujc Polakw Fersen sforsowa
Wis w rejonie Maciejowic, by popieszy w kierunku Suworowa. Aby mu to uniemoliwi, 10 padziernika 1794 roku za
stpi mu drog Kociuszko, wzmocniony przeorganizowanym
korpusem generaa Sierakowskiego. Rachuby Naczelnika, e w
trakcie bitwy wesprze jego sabe siy korpus generaa Adama
Poniskiego (juniora) okazay si chybione. Naczelnik zbyt p
Wieszanie portretw zdrajcw. Sztych J.P. Norblina
no przesa mu rozkaz. Bitwa maciejowicka zakoczya si kl

sk Polakw, a ranny Kociuszko dosta si do niewoli.
Wraenie przegranej byo druzgocce i definitywnie zaama
o wiar w zwycistwo. Nowy naczelnik, Tomasz Wawrzecki, nie
bdc fachowcem wojskowym, faktyczne kierownictwo militar
ne powierzy Zajczkowi i Dbrowskiemu. Na wie o nadci
ganiu Suworowa zdecydowali si oni broni szacw Pragi.
Szturm Rosjan 4 listopada 1794 roku po kilku godzinach prze
ama opr obrocw. Wdarszy si do miasta zwycizcy wywar
li zemst na ludnoci cywilnej; rze Pragi miaa oddziaa d e
prymujco na Warszaw, od ktrej Suworow zada kapitulacji.
7 listopada Ignacy Potocki jako przedstawiciel warszawskiego
magistratu (gdy Rosjanie nie uznawali Rady Najwyszej Na
rodowej) uda si do Suworowa, by wyjedna dla miasta zwok
na spenienie warunkw kapitulacji. Odwaga, jakiej wymagaa
od tego polityka wyprawa do organizatora praskiej rzezi, a take
gotowo spenienia do koca swych obowizkw, trwale zapi
say si w legendzie, jaka otoczya posta faktycznego kierowni
ka insurekcyjnej polityki. 9 listopada 1794 roku Warszawa kapi
tulowaa. Naczelnik Wawrzecki oraz cz wojska dowodzona
przez Dbrowskiego zdoaa przebi si na poudnie (Waw
rzecki pod Radoszycami dosta si do niewoli). Czoowi polity
cy, aresztowani przez Rosjan w okupowanej Warszawie, u schy
ku grudnia 1794 roku wywiezieni zostali do Petersburga. Czeka
a ich niewola w twierdzy pietropawowskiej. Stanisaw August
f
0 V t /
jako wizie zosta osadzony w Grodnie pod stra wielkorzd

cy Litwy - Mikoaja Repnina.
Zwycione powstanie pozostawio dwupunktowy testa
ment. Punkt pierwszy przypomina nastpnym pokoleniom
obowizek zbrojnej walki o niepodlego. Punkt drugi pou
cza, e wybicie si na niepodlego moliwe bdzie dopie
ro wwczas, gdy zczy si w tym celu cay nard. Oznaczao to
powizanie sprawy narodowej i spoecznej.
*
*
Jeli Igelstrm rzeczywicie mia zadanie sprowokowania

atwej do stumienia ruchawki, to sprawa ostatecznego rozbioru
bya w Petersburgu przesdzona ju w grudniu 1793 roku. Wy
buch insurekcji stworzy od razu szans dla Prus. Katarzyna II z
miejsca zaprosia je do interwencji w Polsce. Zaangaowana na
froncie francuskim Austria pocztkowo tylko drog naciskw
dyplomatycznych moga domaga si w Petersburgu udziau
rozbiorowego (z t inicjatyw wystpia pierwsza). Wobec zaj
cia przez Prusakw Krakowa, Wiede - w obawie, by znw nie
min go rozbiorowy up - zdecydowa si wprowadzi w pol
skie granice niewielki korpus wojska. Zaj on Sandomierszczyzn, Lubelskie, Ziemi Chemsk. Zgod na trjstronny rozbir
wyrazia caryca w lipcu 1794 roku. Do rozstrzygnicia pozosta
waa wielko dziaw, jakie miay przypa wsplnikom. Tere-
77

nem spornym midzy Austri i Rosj by Woy, rywalizacja
Wiednia i Berlina dotyczya Krakowa oraz ziem midzy Wis a
Pilic. Prusy pretendoway do posiadania Warszawy. O roz
strzygniciu zadecydowa przebieg wojny. Zarwno na froncie
francuskim, jak polskim (oblenie Warszawy) wojska Frydery
ka Wilhelma doznay poraek. Wyczerpane wojn, w listopadzie
1794 roku Prusy wszczy z Paryem rokowania, w kwietniu
1795 roku zawary w Bazylei pokj. W tej sytuacji Katarzyna II
nie bya ju zainteresowana szczeglnym wynagradzaniem Ber
lina. A poniewa nadwilask insurekcj pokonay wojska ca
rycy, od niej znowu zaleaa decyzja.
3 stycznia 1795 roku Rosja i Austria podpisay ukad rozbio
rowy oraz sojusz antypruski. Wiede rezygnowa na rzecz Pe
tersburga z pretensji do Woynia, a w zamian zyskiwa poparcie
Rosji w podziaowym sporze z Prusami. Te nie odwayy si na
wojn z dworami cesarskimi. 24 padziernika 1795 roku podpi
say ukad rozbiorowy z Austri i Rosj. 25 listopada 1795 roku
Repnin zmusi Stanisawa Augusta do abdykacji.
Austria otrzymywaa Krakw oraz granic na Pilicy, Wile i
Bugu. Prusom wykroia z tego niewielki pas od Pragi po ujcie
Bugu i Narwi - przedpole zagarnitej przez nie Warszawy. Fry
deryk Wilhelm II opar granic swego pastwa na Pilicy, dolnym
Bugu i Niemnie (od Grodna do ujcia). Reszta, to jest okoo
6 2 96 obszaru dawnej Polski, wczona zostaa do Rosji. Delimitacj zakoczyli zaborcy w lipcu 1796 roku.
*
Odziedziczywszy pastwo sabe i nie w peni suwerenne,

politycy II poowy XVIII wieku nie zdoali uchroni go przed
rozbiorami. Mimo to bilans epoki stanisawowskiej wypada d o
datnio. Pastwo upado wwczas, gdy przestao sta nierz
dem , gdy rozpocz si proces reform. By do odrodzenia Rze
czypospolitej nie dopuci, ssiedzi zniszczyli j przemoc.
Jan Henryk Dbrowski w roku 1793Autor nieokrelony
Wzicie Kociuszki do nieu>oli Sztych M. Stachowicza
O wolno, cao\ niepodlego

Dla porozbiorowych dziejw spoeczestwa niebahe zna
czenie miao przekonanie, e zadawnione wady ustroju polity
cznego, z liberum veto i woln elekcj na czele, zdoano przez
wyciy. Ta wiadomo dawaa poczucie wartoci polskiej
spucizny politycznej, a dodatkowe dowody, iz poczucie to mia
o podstawy, stanowiy kamstwa, jakimi posugiwaa si propa
ganda pastw zaborczych, by dowie bezwartociowoci poli
tycznych struktur podzielonego kraju.
Nie mniejsze znaczenie miay osignicia w dziedzinie
owiaty. Szkoy KEN wychoway generacj, ktra bya otwarta na
przejmowanie najlepszych osigni myli europejskiej.
W yksztacenie od lat dw udziestu siedm iu u lepsza) w - p o d
su m o n y wal Stanisaw August w roku 1791 - i zam iow anie w
czytaniu ksiek cudzoziem skich, rozpowszechnionych od tego
czasu, wielce si przyczynify do owiecenia, bez ktrego rewo
lucya [tj. Konstytucja 3 Maja] byaby niemoliw.
By moe jednak najdoniolejsze przemiany zaszy w sferze
stosunkw spoecznych. Chodzio nie tylko o porzucenie mitu
narodu szlacheckiego, zapocztkowanie reform w sprawie
chopskiej i wsparcie odradzajcego si mieszczastwa. Znacz

ce przeksztacenia nastpiy przede wszystkim wewntrz samej
szlachty, ktra wci pozostawaa najbardziej liczcym si sta
nem. Tu faktem nader wakim bya emancypacja szlachty red
niej spod magnackiej kurateli. Usamodzielnienie to oznaczao,
e szlacheccy adepci unowoczenionego szkolnictwa mieli nie
tylko wasn wizj potrzeb kraju, ale wiadomie brali za jego
dalsze losy odpowiedzialno. Jej pierwszy sprawdzian przy
niosy lata 1792 i 1794.
Wojna roku 1792 odsonia mankamenty organizacyjne no
wego wojska, a take brak wiary w moliwo zwycistwa i
niedostateczn determinacj walki ze strony kierownikw Sej
mu Czteroletniego. Te ujemne zjawiska przezwyciono w la
tach 1793 i 1794, planujc, a nastpnie organizujc Insurekcj
Kociuszkowsk. Klska powstania nie oznaczaa pogodzenia
si z niewol. Niecae trzy lata pniej przedstawiciel redniego
ziemiastwa, Jzef Wybicki, ujmie to w sowa Pieni Legionw:
Jeszcze Polska nie umara, kiedy m y yjemy!
Warto przeczyta
Z dziel oglnych do dzisiaj niezastpione s
Dzieje Polski nowoytnej Wadysawa Konop
czyskiego (t. II, Warszawa 1938), wymieni
trzeba nadto napisany przez Adama Skakowskiego rozdzia w pomnikowym wydawnict
wie Polska, jej dzieje i kultura ( t. II, Warszawa,
b.r.), odpow iedni cz w Historii Polski wy danej przez Instytut Historii PAN (t. II, cz.l
pod red. S. Kieniewicza i W. Kuli, Warszawa
1958) oraz opracowany przez Emanuela Ro
stworowskiego fragment w Zarysie historii Pol
ski (pod red. J. Tazbira, Warszawa 1980).
Tytuem przykadu podajemy poniej take
kilkanacie pozycji z literatury naukowej.
Kada z nich zawiera bibliografi, ktra po
moe dotrze do innych prac.
Bronisaw Dembiski, Polska na przeomie,
Lww 1913 - praca owietlajca pozycj Polski
w Europie w okresie Sejmu Czteroletniego,
zwaszcza za stosunek Prus i Rosji do Rzeczy
pospolitej.
Wadysaw Konopczyski, Fryderyk Wielki a
Polska, Pozna 1947 - monografia stosunkw
polko pruskich w latach 1740 1786.
Wadysaw Konopczyski, Geneza i ustano
wienie Rady Nieustajcej, Krakw 1917 - zarys
problem w ustrojowych, a gwnie opis pow
stania naczelnego organu wykonawczego.
Wadysaw K onopczyski,
Konfederacja bar
ska, t. I-II, Warszawa 1936-1938 - najpeniej

sze i podstawowe dotd opracowanie doty
czce epopei barskiej.
Tadeusz Korzon, Kociuszko. Biografia z do
kumentw wysnuta, wyd. II, Krakw b.r. - y
Julian Nie, Modo ostatniego elekta, Krakw

1935 - ksika pozwala przeledzi ksztato
wanie si osobowoci Stanisawa Augusta.
Emanuel Rostworowski, Ostatni krl Rzeczy
pospolitej, Warszawa 1966 jak wskazuje pod
tytu - rzecz o ustanowieniu i upadku Konsty
tucji 3 maja.
Emanuel Rostworowski, Sprawa aukcji wojska
ciorys bohatera przedstawiony zosta na sze

rokim tle dziejw politycznych Rzeczypospoli
tej, std waga ksiki m.in. dla czasw Insu
rekcji Kociuszkowskiej.
Tadeusz Korzon, Wewntrzne dzieje Polski za
Stanisawa Augusta, t. I-IV, Krakw 1893-1893 - pionierskie do dzi studia na temat
spoeczestwa i gospodarczych zasobw pa
stwa polskiego.
Stanisaw Kociakowski, Antoni Tyzenhauz,
t. I-II, Londyn 1970-1971 - odpow iednik
Weumtrznych dziejw Tadeusza Korzona dla
Wielkiego Ksistwa Litewskiego.
Aleksander Kraushar, Ksi Repnin i Polska,
t. I-II, Warszawa 1900 - praca rozjaniajca ku
lisy zamania przez Katarzyn II reformator
skich poczyna krla i Czartoryskich.
Bogusaw Lenodorski, Polscy jakobini, War
szawa 1960 - portret zbiorowy grupy radyka
w z okresu Powstania Kociuszkowskiego.
Robert H ow ard. Lord, Drugi rozbir Polski,
Warszawa 1973 - unikatowe, bo oparte na
rdach rosyjskich studium dyplomatycznej
genezy II rozbiory.
Jerzy Michalski, Dyplomacja polska w latach
1764-1795, w: Historia dyplomacji polskiej,
t.II pod red. Z. Wjcika, Warszawa 1982 - dzie
o obejmuje nie tylko organizacj i wysiki dy
plomacji, ale take problem y polskiej polityki
zagranicznej w czasach Stanisawa Augusta.
Jerzy Michalski, Schyek konfederacji barskiej,
Wrocaw 1970 - obok kocowych miesicy
konfederacji praca ukazuje mentalno bar
skiej generacji republikanw.
na tle sytuacji politycznej przed Sejmem Czte

roletnim, Warszawa 1957 - obok problem u ty
tuowego autor zarysowa ksztatowanie si ce
lw i zada obozw politycznych w przede
dniu Sejmu Czteroletniego.
Wadysaw Smoleski, Konfederacja targowic ka, Krakw 1903 - podobnie jak nastpne z
wymienionych tu dzie Smoleskiego praca
stanowi podstawowy dotd zarys dziejw poli
tycznych okresu midzy uchwaleniem Ustawy
Rzdowej a Powstaniem Kociuszkowskim.
Wadysaw Smoleski, Ostatni rok Sejmu Wiel
kiego, Krakw 1897.
Wacaw Tokarz, Ostatnie lata Hugona Kota
ja, t.I, Krakw 1905 - ze wzgldu na rol
polityczn bohatera tytuowego praca znacz
ca dla bada nad Sejmem Czteroletnim i Pow
staniem Kociuszkowskim.
Wacaw Tokarz, Rozprawy i szkice, t.III, War
szawa 1959 - skoncentrowane wok instytucji
i wydarze roku walki o wolno, cao,
niepodlego
Andrzej Zahorski, Stanisaw August polityk,
Warszawa 1966 - przystpnie ujty zarys dy
lematw politycznych, przed jakimi stan
ostatni krl Rzeczypospolitej.
79
\

W Polsce
Na wiecie
1761-1763 - O skutecznym rad sposobie Stanisawa Konarskiego

1763 - mier Augusta III Sasa /5 X/
1764 - Generalna konfederacja Czartoryskich /16 IV/
- Sejm konwokacyjny /7 V-23 VI/
- Elekcja Stanisawa Augusta /6 IX/
1765 -
- Sojusz rosyjsko pruski i powstanie systemu pnocnego

/ I I IV/
Otwarcie Szkoy Rycerskiej

Pocztki Teatru Narodowego
Pierwsze numery Monitora
Prusy wystpuj przeciw polskiemu cu generalnemu
1766 - Rozwizanie konfederacji Czartoryskich

1767 - Konfederacja dyzunitw w Sucku i dysydentw w
Toruniu /20 III/
- Generalna konferedacja radomska /23 VI/
- Repnin porywa senatorw do Kaugi /IX /
- Pocztek reform jzefiskich w Austrii: regulacje obci

e chopskich, pierwsze edykty podporzdkowujce Ko
ci pastwu
1767-1768 - Sejm repninowski w Warszawie. Jego konstytuqe

(w tym prawa kardynalne) otrzymuj gwarancj Ka
tarzyny II /X-III 68/
1768 - Manifest konfederatw barskich. Pocztek
konfederacji /28 11/
- Koliwszczyzna
1768-1771
1769 - Konfederacja barska wyania Generalno /X /
- Wybuch wojny rosyjsko-tureckiej /6 X/
- Pierwsze wydanie Encyklopedia Britannica

- Pierwsza podr dookoa wiata Jamesa Cooka - badanie
Pacyfiku
- Pocztek pruskich sonday rozbiorowych w Petersburgu
/II/
- Pierwszy patent Jamesa Watta na maszyn parow
1770 - Stanisaw August inauguruje obiady czwartkowe

- Konfederacja barska ogasza bezkrlewie /22 X/
1770-1771
1771 - Porwanie Stanisawa Augusta przez konfederatw bar
skich /3 XI/
- Uwagi o rzdzie polskim Jana Jakuba Rouseau

- Rosja przyjmuje pruskie sugestie rozbiorowe /VI/
- Demonstracje wojenne Austrii na Bakanach /VII/
1772 - Pada ostatnia twierdza konfederacji barskiej Czstochowa /18 VIII/
1772-1775
- Austria, Prusy i Rosja podpisuj w Petersburgu traktaty

podziau ziem polskich (I rozbir Polski) /5 VIII/
- Absolutystyczny zamach stanu Gustawa III w Szwecji
/19 VIII/
- Druga podr Cooka - okrenie globu z zachodu
na wschd
1773-1775 - Sejm rozbiorowy pod lask Adama Poniskiego

/19 IV 73-11 IV 75/
1773 - Sejm Poniskiego przyjmuje traktaty cesyjne /30 IX/
- Ustawa o Komisji Edukacji Narodowej /14 X/
1773-1774
- breve papiea Klemensa XIV kasujce zakon jezuitw

/21 VII/
- Powstanie Funduszu Edukacyjnego i Nadwornej Komisji
Edukacyjnej w Wiedniu
- Powstanie chopskie pod wodz Kozaka doskiego Jemieljana Pugaczowa, w Rosji /jesie 73 - lato 74/
1774
- Traktat pokojowy rosyjsko-turecki w Kiicziik Kajnardi, Ros

ja uzyskuje bezporedni dostp do Morza Czarnego
/10 VII/
1775 - Traktaty handlowe Polski z zaborcami /III/

- Powstanie Towarzystwa do Ksig Elementarnych
n n i/
- Pocztek wojny kolonii amerykaskich z Angli /19 IV/

- Ustawa o zarzdzie gubemialnym w Rosji
1776
- Kongres w Filadelfii uchwala Deklaracj Niepodlegoci

Stanw Zjednoczonych Ameryki /4 VII/
- Pocztek wojny o niepodlego Stanw Zjednoczonych
1776-1779
- Trzecia podr Cooka - odkrywca ginie na Hawajach w

walce z tubylcami
1777-1783 - Hugo Kotaj reformuje Akademi Krakowsk
80
W Polsce
1780
Sejm odrzuca Kodeks Andrzeja Zamoyskiego

Ukazuj si podstaw ow e dziea Im m anuela Kanta
1781-1785
1782
Na w iccic
Pierwsze num ery Pamitnika 1listoryczno-Polityczne

g o ks. Piotra Switkowskiego
1783 - Powstanie Kompanii Handlowej Polskiej (Kompanii

Czarnom orskiej)
Pierwszy balon braci M ontgolfier /4 VI

Rosja zajmuje Krym
Pokj w Wersalu koczy w ojn o niepodlego Stanw
Zjednoczonych /3 IX/
1785
Katarzyna II nadaje przywileje dla szlachty i dla miast

- mier Fryderyka II /1 7 VIII/
1786
1787
Spotkanie Stanisawa Augusta z Katarzyn 11 w Kanio

w ie 6 V
Uwagi naci yciem Jana Zamoyskiego Stanisawa Sta
szica
Otwarcie obrad Sejmu Czteroletniego /6 X /
Sejm uchwala aukcj wojska do 100 tys. /1 0 X
1788
1"88 P 8 9
Austria przystpuje d o wojny z Turcj / I I /

Przymierze Anglii, Prus i Holandii przeciw Rosji w io sn a/
Wojska szw edzkie rozpoczynaj atak na Rosj /V I/
Listy Anonima Hugona Kotaja
P88
Likwidacja D epartam entu W ojskowego Rady

Nieustajcej naruszenie gwarancji rosyjskiej 3 XI
1789
O balenie Radv Nieustajcej (>twarte zerw anie z Rc>s

j /1 9 1/
Czarna procesja w Warszawie 2 XII/
1790 - Alians polsko pruski
29 III
- Przestrogi clla Polski Stanisawa Staszica
1792
W ystawienie Powrotu posa Juliana Ursyna Niem

cewicza 15 I
Prawo o miastach krlewskich /1 8 IV,/
Ustawa rzdowa czyli Konstytucja 3 maja /3 V
Konfederacja targowicka. W kroczenie wojsk
rosyjskich d o Polski /V /
Sejm Czteroletni zawiesza obrady /2 9 V/
- Bitwa po d Zielecami /1 8 VI
Bitwa po d D ubienk /1 8 VII
Stanisaw August przystpuje d o Targowicy. Koniec
wojnv polsko rosyjskiej. Emigracja dziaaczy sejm o
wych /2 4 VII/
1793 - Sejm grodzieski ostatni */17 VI-23 XI
P95
Sojusz prusko turecki 1

Prusko austriacka ugoda w Reichenbach 27 VII
Pokj wVarala, koczy w ojn szw edzko rosyjsk /1 4 VIII/
Pokj austriacko turecki w Sistowej (Austria zwraca Turcji
Belgrad) /4 VIII/
Konstytucja w e Francji / 14 IX
Rosja zawiera z Turcj pokj w Jassach /1 9 1/
Pocztek wojny rewolucyjnej Francji z Austri, a nastpnie z
koalicj / IV/
- cicie Ludwika XVI w e Francji /21 1/

Traktat rozbiorow y prusko rosyjski w Petersburgu ( II roz
bir Polski ) /2 3 1/
Terror jakobiski w e Francji
1793-1794
F94
Zdobvcie Bastvlii pocztek Wielkiej Rewolucji Francuskiej

/14 VII
Deklaracja praw czowieka i obywatela w e Francji /2 6 VII
Poraki Turcji w w ojnie z Rosj i Austri
Jerzy Waszyngton pierwszym prezydentem Stanw Zjedno
czc >nych
1789-1797
1791
Turcja wypowiada w ojn Rosji /V III/

Konstytucja Stanw Zjednoczonych Amervki Pnocnej
/ U IX/
Marsz generaa A ntoniego M adaliskiego / 1 2 III/

Przysiga Kociuszki na Rynku Krakowskim /2 4 III/
Bitwa pod Racawicami /1 4 IV/
Wybuch insurekcji warszawskiej /1 7 IV/
Uniwersa Poaniecki /7 V /
W ieszanie zdrajcw w Warszawie /9 V/
Bitwa o Warszaw. Pocztek oblenia /7 -1 0 VII/
Powstanie w W ielkopolsce /V III/
Klska pod Maciejowicami / 10 X
Rze Pragi /4 X I/
Abdykacja Stanisawa Augusta /2 5 X I/
- Stracenie Robespierre a /2 8 VII/
7 Biblioteka
'.i
i bp In sty tu tu }j
\ g H istorii
Traktat rozbiorow y austriacko-prusko-rosyjski w Petersbur

gu (III rozbir Polski) /2 4 X /
O bjcie wadzy w e Francji przez Dyrektoriat /2 7 XI,
Seri wydawnicz Dzieje narodu i pastw a polskiego redaguj

dwa zespoy: krakowski i warszawski Krajowej Agencji Wydaw
niczej. Tomy obejmujce dzieje Polski redniowiecznej i Polski
nowoytnej do 1795 r. przygotowuje oddzia krakowski KAW.
Przewidywane jest wydanie 40 wolumenw, o ktrych ukazaniu
si bd zamieszczane informacje w kadym kolejnym num e
rze. Natomiast redakcja warszawska przygotowuje edycj 24 te
matw powiconych historii Polski od rozbiorw do wybuchu
II wojny wiatowej. Kady z wolum enw posiada swj wasny
tytu i num er i omawia bdzie odrbny okres dziejw Polski,
bd temat ujty monograficznie, przy zachowaniu przyjtej w
historii Polski chronologii wydarze.
Pskw
POLSKA
W OKRESIE
ROZBIORW
Sm olesk
'
K r le w ie c
G dask
W /K o o b rz e g
S z c z e c i
|SdLidzbark
OSZCZ,
Pozna
G n ie z n o
tfl'JYaTta
arszaw a
.
Ka isz 1 t t
Rwa
Sieradz
aciejow ice
Czernichw
iotrkw
X Czstobo
C h e m
{Szczek o ciny-
V^^Sandomi
lfeslas-sdJ
x\
^
-Krakw
arno
Lww
Z ie le c e
Cieszyn
Kamieniec Podolski
Granice Rzeczypospolitej przed rozbioram i
Terytoria zagarnite przez zaborcw

Rosja
Prusy
w I rozbiorze
w II rozbiorze
; ] w I rozbiorze
w I rozbiorze
Z Z Z Z Z ] w II rozbiorze
1 w III rozbiorze P
ma
Austria
w III rozbiorze 1 i. i I~H~jj w III rozbiorze
Granice terytoriw zagarnitych w I rozbiorze

Granice terytoriw zagarnitych w II rozbiorze
Granice m idzy zaboram i po III rozbiorze
Adres redakcji: 00-679 Warszawa, ul. Wilcza 46
T a r g o w ic a

Ostatnie Lata I Rzeczypospolitej

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ostatnie Lata I Rzeczypospolitej

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

o

Dzieje narodu i pastwa

Jestemy spoeczestwem - jak adne chyba inne - zafascyno

Micha Czartoryski, poowa XVlllw. Mai. L. de Silvestre

August Czartoryski u schyku ycia. Autor nieznany

Stanisaw Lubomirski. Mai. K. Aleksandrowicz

Pocztek czasw stanisawowskich

W ostatnich latach panowania Augusta III najlepiej zorganizo

Orientacja rosyjska familii zdecydowaa o tym, e polsk

Blacha na bermyc grenadierw milicji Czanoryskich. Fotografia

Ostatnie lata Pierwszej Rzeczypospolitej

Narady n ad elekcj 1794 r. Autor nieokrelony

Kandydatem familii, ktry przy rosyjskiej pomocy mia

nadrzdny. W edle zam ierze Katarzyny II saby krl Rzeczy

Pocztek czasw stanisawowskich

pierwszy tom O skutecznym rad sposobie, Stanisaw Konarski

Sejmik w kociele. Rys. J.P. Norblin

Ostatnie lata Pierwszej Rzeczypospolitej

Herman Karol Keyserling. Portret A. Vernerina

przedoonych mu przez szlacht (tzw. pakta konwenta). Na

wsi, stanowia mniej wicej 2 5 ^ stanu szlacheckiego (.niektrzy

Pocztek czasw stanisawowskich

glnej potrzeby krl mg zwoa dwutygodniowy sejm nad

Elekcja Stanisawa Augusta. Sztych Canaletta

Ostatnie lata Pierwszej Rzeczypospolitej

Order w. Stanisawa. Fotografia

Stanisaw August w stroju koronacyjnymi. Sztych M. Bacciarellego

a wprawdzie o odwecie na Rosji, ale osabiona militarnie, nie

W wewntrznym ukadzie si pierwsze miesice panowania

Pocztek czasw stanisawowskich

Paac Kazimierzowski. Sztych M. Zaleskiego

tego m onarchy; tak by oddalipom ienion ustaw eta general

tward rzeczywistoci przymierza Berlina i Petersburga prze

Ostatnie lata Pierwszej Rzeczypospolitej

Blacha na patronasz gwardii pieszej koronnej. Fotografia

dania w sejmie i zastrzega dla nich od razu pokan liczb

noci, wysun si ksidz referendarz koronny Gabriel Podoski;

Karaf l\(u/zitrill ..ran/c hod.kinkil"W>nrcl K. Aleksandr>w cza

Pocztek czasw stanisawowskich

Mikoaj Repnin. Fon ret A. Iwaszkiewicza

Ostatnie lata Pieru>szj Rzeczypospolitej

Upronodzenie biskupa Sotyka 1767 r. Sztych W. Oleszczyskiego

tycznego). Zaliczono do nich zarwno liberum veto, jak woln

Pocztek czasw stanisawowskich

Radom by dla przeciwnikw familii lekcj nader wan.

take wolno. Dla ludzi tak rzecz widzcych klska narodu

J zef Wybicki. Autor nieznany

Ostatnie lata Pierwszej Rzeczypospolitej

Casimir |pt3v>!i I oiiloeiltTniious r-Kt iit'jHuul

v[W.< f)u fu&fa

' ^ uj Krasin sky CanCxxierhqh# ^^dtfiiwll

Ofiutt.i.^uyti'Ufsti u'tfiis .*)tttuvriLf

%uAtf h sstr* ,j V su<-r<

.l/U.-l+ UnUlS ,/u. un rtPS

Aicf AriVr nrj nf Mip* ibi'' f.

s tr m ftyv> I'ivn aJ\rt-t.tft* //*.//</ .c/vi-./lv

rVr ffor .jiHH.N

Kazim ierz Puaski. Autor nieznany

Micha Krasiski. Autor nieznany

Wybuch rokoszu by dla Repnina sygnaem, e pacyfikacja

szych dla kraju postanow ie pokazaa nadziej cho wtpliw,

Pocztek czasw stanisawowskich

uspokojenie Rzeczypospolitej wci byo iluzj.

Iwan Gonta. Autor nieznany