ANATOMIA UKADU NERWOWEGO

Rozdzia 3
I. Oglny schemat ukadu nerwowego
1. Podzia ukadu nerwowego
UKAD NERWOWY skada si z dwch czci:
-

orodkowego ukadu nerwowego (central nervous system)

obwodowego ukadu nerwowego (peripheral nervous system)
ORODKOWY UKAD NERWOWY (CNS/OUN) mieci si wewntrz czaszki i krgosupa. Skada si on z dwch czci:
-

mzgu (brain)
rdzenia krgowego (spinal cord)

OBWODOWY UKAD NERWOWY (PNS) mieci si na zewntrz czaszki i krgosupa. Skada si z dwch czci:
-

somatycznego ukadu nerwowy (somatic nervous system)

autonomicznego ukadu nerwowego (autonomic nervous system)
SOMATYCZNY UKAD NERWOWY (SNS) jest t czci obwodowego ukadu nerwowego (PNS), ktra zajmuje
si wymian informacji ze rodowiskiem zewntrznym. Skada si on z dwch typw wkien nerwowych:
-

nerww aferentnych
nerww eferentnych
WKNA AFERENTNE (doprowadzajce, centropetalne) przenosz sygnay sensoryczne (czuciowe)
ze skry, mini szkieletowych, staww, oczu, uszu, itp. do orodkowego ukadu nerwowego (OUN).
WKNA EFERENTNE (odprowadzajce, centrofugalne) przenosz sygnay motoryczne (ruchowe)
z orodkowego ukadu nerwowego (OUN) do mini szkieletowych.

AUTONOMICZNY UKAD NERWOWY (ANS/AUN) jest t czci obwodowego ukadu nerwowego (PNS), ktra
odpowiedzialna jest za regulacj wewntrznego rodowiska ustroju. Skada si on z dwch typw wkien
nerwowych:
-

nerww aferentnych
nerww eferentnych
Wkna aferentne doprowadzaj sygnay czuciowe z organw wewntrznych do OUN, eferentne za
sygnay ruchowe z OUN do organw wewntrznych.

Autonomiczny ukad nerwowy posiada poza tym dwa typy nerww eferentnych (wkien ruchowych):
nerwy sympatyczne (ukad wspczulny)
nerwy parasympatyczne (ukad przywspczulny)
Do UKADU WSPCZULNEGO nale te nerwy ruchowe autonomicznego ukadu nerwowego (AUN),
ktrych ciaa komrek mieszcz si w czci piersiowo-ldwiowej (thoracic-lumbar) rdzenia
krgowego (OUN).
Do UKADU PRZYWSPCZULNEGO nale te nerwy ruchowe autonomicznego ukadu nerwowego
(AUN), ktrych ciaa komrek mieszcz si w samym mzgu oraz w czci krzyowej (sacral)
rdzenia krgowego (OUN).
Wszystkie wkna wspczulne i przywspczulne nale do dwuetapowych drg nerwowych
-

aksony ich neuronw, wychodzce z orodkowego ukadu nerwowego, nie docieraj do samych
organw docelowych, lecz tworz synapsy z innymi neuronami (neuronami poredniczcymi), ktre
dopiero doprowadzaj impuls do celu

Czy to zaporedniczenie jest dokadnie takie samo dla nerww sympatycznych i parasympatycznych?
Nie!
aksony neuronw ukadu wspczulnego (wychodzce z OUN) tworz synapsy z neuronami
poredniczcymi w znacznym oddaleniu od ich organw docelowych
aksony neuronw ukadu przywspczulnego (wychodzce z OUN) tworz synapsy z neuronami
poredniczcymi w pobliu ich organw docelowych
Jakie funkcje peni ukady sympatyczny i parasympatyczny? Istniej trzy istotne zasady:
1.
- wkna wspczulne pobudzaj, organizuj i mobilizuj zasoby energetyczne w sytuacji zagroenia
- wkna przywspczulne su zachowaniu zasobw energetycznych organizmu
2.
- do kadego organu docelowego autonomicznego ukadu nerwowego docieraj majce przeciwny efekt
sygnay wspczulne i przywspczulne
- aktywno AUN kontrolowana wic jest przez wzgldne poziomy pobudzenia obu ukadw
3.
- zmiany w ukadzie wspczulnym wskazuj na psychologiczne pobudzenie
- zmiany w ukadzie przywspczulnym wskazuj na psychologiczne odprenie
ALE UWAGA!
Co do kadej z tych zasad istniej istotne wyjtki
Wikszo nerww obwodowego ukadu nerwowego ma swj pocztek w rdzeniu krgowym, istniej co do tego
jednak wyjtki:
majce pocztek w okrelonych okolicach mzgu 12 par NERWW CZASZKOWYCH
Ponumerowane s one w kolejnoci z przodu mzgu do tyu. Nale do nich tak nerwy wycznie czuciowe (np.
nerwy wchowy i wzrokowy) czy ruchowe (np. nerw okoruchowy czy bloczkowy), jak i nerwy mieszane (np.
twarzowy czy bdny)
Wkna ruchowe AUN nerww czaszkowych s przywspczulne.
Pinel 1

2. Opony mzgowe
OUN mieci si w strukturze kostnej i pokryty jest trzema ochronnymi bonami OPONAMI MZGOWYMI.
1.

najbardziej zewntrzna z opon nazywana jest OPON TWARD (dura mater)

Zbudowana jest ze zbitej tkanki cznej, jej wypustki pozwalaj ograniczy ruchomo mzgowia. Opona
twarda jest gruba, twarda, gitka, lecz nierozcigliwa.
Do jej licznych zatok ylnych wnikaj ZIARNISTOCI PAJCZYNWKI (mae, grzybkowate zgrubienia wychodzce
z pajczynwki), ktre t drog odprowadzaj do krwi przewaajc cz pynu mzgowo-rdzeniowego.

2.

bezporednio pod opon tward znajduje si PAJCZYNWKA (arachnoid membrane)

Zbudowana jest z delikatnej tkanki cznej, nie posiada naczy krwiononych. Ma podobn budow do opony
mikkiej.
=> pod pajczynwk znajduje si przestrze nazywana JAM PODPAJCZYNWKOW (subarachnoid space)
Jama podpajczynwkowa wypeniona jest pynem mzgowo-rdzeniowym, zawiera rwnie liczne
due naczynia krwionone, jak i drobne wkna tkanki, ktre cz opon mikk i opon pajcz.

3.

najbardziej wewntrzna bona okrywajca mzg nazywana jest OPON MIKK (pia mater)
Zbudowana jest z delikatnej, dobrze unaczynionej tkanki cznej. cile przylega ona do powierzchni mzgu
i rdzenia krgowego.
Na zewntrz orodkowego ukadu nerwowego (CNS) opony twarda i mikka cz si (dokonuj fuzji)
pokrywajc nerwy czaszkowe i rdzeniowe oraz zwoje obwodowe.
Tak wic:
Obwodowy ukad nerwowy (PNS) pokryty jest tylko dwoma oponami mzgowymi!

3. Komory mzgu i pyn mzgowo-rdzeniowy

Orodkowy ukad nerwowy chroniony jest rwnie przez pyn mzgowo-rdzeniowy (cerebrospinal fluid - CSF),
ktry znajduje si w:
-

przestrzeni podpajczynwkowej
kanale rodkowym rdzenia krgowego
ukadzie komorowym mzgu
KANA RODKOWY rdzenia krgowego jest maym, centralnie pooonym kanaem biegncym przez ca dugo
rdzenia krgowego.
KOMORY MZGU to cztery poczone ze sob, wypenione CSF jamy pooone wewntrz mzgu:
-

dwie komory boczne

komora III
komora IV
Najwiksze z nich to (pooone wewntrz pkul mzgu) KOMORY BOCZNE, poczone z komor trzeci.
Przez rodek (znajdujcej si w midzymzgowiu) komory trzeciej przebiega most tkanki nerwowej
nazywany zrostem midzywzgrzowym (massa intermedia). KOMORA TRZECIA poczona jest z komor
czwart przez (lec w rdmzgowiu) poduna struktur nazywan wodocigiem mzgu lub kanaem
Sylwiusza. KOMORA CZWARTA mzgu ley midzy mdkiem a pniem mzgu.

Jama podpajczynwkowa, kana rodkowy oraz komory mzgu tworz pojedynczy rezerwuar. Poczone s ze
sob seri otworw.
Pyn mzgowo-rdzeniowy peni wobec mzgu funkcje buforowe, ochronne i regulacyjne.
PYN MZGOWO-RDZENIOWY (CSF) jest bezustannie wytwarzany z krwi przez SPLOT NACZYNIWKOWY (choroid plexus)
sie naczy wosowatych (kapilar) wystajcych ze cian wszystkich komr mzgowych przez bon opony mikkiej.
Nadmiar pynu mzgowo-rdzeniowego jest nieustannie usuwany z jamy podpajczynwkowej do duych,
wypenionych krwi przestrzeni (zatok ylnych) w oponie twardej mzgu.
Do ZATOK YLNYCH OPONY TWARDEJ wpuklaj si ziarnistoci pajczynwki, przez ktre wchania si pyn mzgowordzeniowy.
=> Poniewa mzg zanurzony jest w pynie mzgowo-rdzeniowym (CSF), jego wzgldna masa wynosi
zaledwie 50-80 gramw (wobec rzeczywistej masy ok. 1400 gramw!)
=> cakowita objto CSF wynosi ok. 125 ml, pena jego wymiana trwa ok. 6 godzin
4. Bariera krew-mzg
BARIERA KREW-MZG jest mechanizmem uniemoliwiajcym przenikanie z krwi do mzgu wielu toksycznym
substancjom.
=> istnienie takiej bariery jest konsekwencj szczeglnej struktury mzgowych naczy krwiononych
- komrki cian naczy krwiononych s w mzgu gsto upakowane, tworzc w ten sposb
barier nieprzepuszczaln dla niektrych czsteczek, szczeglnie czsteczek biaek (ale te
innych duych moleku)
=> bariera krew-mzg jest jednak przepuszczalne dla niektrych duych czsteczek
- niektre z nich, niezbdne dla funkcjonowania mzgu (np. glukoza) s czynnie transportowane
przez ciany mzgowych naczy krwiononych
=> cianki naczy krwiononych s w niektrych obszarach mzgu przepuszczalne dla danego typu duych
czsteczek, a w innych nie (np. hormony pciowe)
REASUMUJC (i uzupeniajc):
Barier krew-mzg tworz komrki nabonkowe naczy wosowatych. Jest ona struktur o bardzo selektywnej
przepuszczalnoci, umoliwiajc przechodzenie do mzgu wody, niektrych gazw oraz substancji rozpuszczalnych
w tuszczach. Zawiera ona rwnie system transporterw selektywnie przenoszcy wiksze czsteczki wane dla
funkcjonowania neuronw.
Pinel 2

II. Komrki ukadu nerwowego

Istniej dwa fundamentalnie rne typy komrek:
-

komrki nerwowe (neurony)

komrki podporowe

1. Anatomia komrek nerwowych

NEURONY s komrkami wyspecjalizowanymi w odbiorze, przewodzeniu oraz przekazywania impulsw
elektrochemicznych.
A. Bona komrkowa neuronu
Bona komrkowa neuronu zbudowana jest z podwjnej warstwy LIPIDW (czsteczek tuszczu).
W warstwie tej zagniedone jest wiele czstek biaka (protein). Biaka te s podstaw wielu wasnoci
funkcjonalnych bony komrkowej.
-

niektre z tych protein nale do BIAEK KANAOWYCH, przez ktre przenika mog rnego typu
czsteczki
inne nale do BIAEK SYGNAOWYCH, ktrych zadaniem jest przekazywanie informacji do wntrza
komrki

B. Klasyfikacja neuronw
Klasyfikacja ze wzgldu na liczb wypustek:
=> NEURONY WIELOBIEGUNOWE, majce wiele wypustek odchodzcych od ciaa neuronu (dominujce)
=> NEURONY JEDNOBIEGUNOWE, majce tylko jedn wypustk
=> NEURONY DWUBIEGUNOWE, majce dwie wypustki
Neurony posiadajce bardzo krtkie aksony lub w ogle ich nie posiadajce zwane s INTERNEURONAMI
(neuronami wstawkowymi). Integruj one aktywno nerwow w danej strukturze mzgowej.
Istniej dwa rodzaje wikszych struktur nerwowych w ukadzie nerwowym:
-

te skadajce si gwnie z cia komrek

te skadajce si gwnie z aksonw

Zagszczenia cia komrek nerwowych nazywane s JDRAMI w orodkowym ukadzie nerwowym, a w obwodowym
ukadzie nerwowym ZWOJAMI.
Wizki aksonw znajdujce si w orodkowym ukadzie nerwowym nazywane s SZLAKAMI lub DROGAMI NERWOWYMI,
a w obwodowym ukadzie nerwowym NERWAMI.
2. Komrki glejowe i komrki satelitarne
Neurony orodkowego ukadu nerwowego wspomagane s fizycznie i funkcjonalnie przez KOMRKI GLEJOWE, a w
obwodowym ukadzie nerwowym przez KOMRKI SATELITARNE.
-

tworz one pewnego rodzaju strukturaln matryc spajajc obwody nerwowe

wchaniaj one obumare komrki i inne resztki

Najwikszymi komrkami glejowymi s ASTROCYTY. Ich rozchodzce si promienicie we wszystkie strony wypustki
pokrywaj zewntrzn powierzchnie naczy krwiononych. Posiadaj one rwnie styczno z ciaami komrek
neuronw.
-

uwaa si, e astrocyty odgrywaj wan rol w transporcie substancji chemicznych z krwi do neuronw
[(Sadowski twierdzi, e przypuszczenie to nie potwierdzio si; Longstaff, e jest to moliwe)]

uwaa si, e peni one funkcje podporowe dla neuronw: rozdzielaj i grupuj wkna nerwowe, uczestnicz
w procesach metabolicznych oraz przechowuj nadmiar jonw potasu

Wypustki OLIGODENDROCYTW s nieliczne, same komrki za mae. Owijaj si one (wypustki) wok aksonw
niektrych komrek orodkowego ukadu nerwowego.
-

wypustki te bogate s w MIELIN (izolujc substancj tuszczow)

OSONKA MIELINOWA zwiksza prdko i wydajno przewodnictwa aksonalnego
=> podobn funkcj w obwodowym ukadzie nerwowym odgrywaj KOMRKI SCHWANNA (neurolemocyty)
nalece do komrek satelitarnych
- kada komrka Schwanna stanowi pojedynczy segment mieliny (czyli mielinizuje tylko jedno
midzywle tylko jednego aksonu obwodowego) podczas gdy kady oligodendrocyt tworzy wiele
takich segmentw (do 30) na wielu zazwyczaj aksonach
- wycznie komrki Schwanna s w stanie bra udzia w regeneracji i powtrnej mielinizacji
uszkodzonych aksonw obwodowych

Do komrek glejowych nale te MIKROGLEJ i EPENDYMA.

=> komrki wyciki (ependymy) wycieaj kana rodkowy rdzenia krgowego oraz komory mzgu
=> mikroglej, ktry jest aktywowany przez procesy zapalne i zwyrodnieniowe, spenia funkcje makrofagw
(potrafi si przemieszcza, jak rwnie poera resztki obumarej tkanki nerwowej)
Co poza tym wiemy o komrkach glejowych?
-

potrafi one bra udzia w przekazywaniu impulsw chemicznych, poprzez wysyanie impulsw do komrek
nerwowych oraz odbieranie sygnaw z komrek nerwowych
potrafi one kontrolowa tworzenie si oraz utrzymanie synaps

Pinel 3

III. Techniki neuroanatomiczne oraz okrelanie pooenia

1. Techniki neuroanatomiczne
Jaki jest gwny problem w wizualizacji komrek nerwowych?
Wcale nie to, e s one tak mae! Najgorsze jest to, e s one tak ciasno upakowane a ich aksony i dendryty tak
zniechcajco ze sob popltane, e ogldanie pod mikroskopem nieprzygotowanej tkanki nerwowej jest
frustrujce! Niczego prawie nie wida.
Co jest wic kluczem satysfakcjonujcych studiw neuroanatomicznych?
Kluczem tym jest takie przygotowanie tkanki, by zalenie od uytej techniki zobaczy mona byo wyranie rne
aspekty struktury komrki nerwowej (lub ich organizacji).
A. Metoda Golgiego
Odkryta przypadkiem przez CAMILLO GOLGIEGO, woskiego lekarza, w 1873 roku. Dziki tej metodzie barwienia
tkanki nerwowej moliwe stao si po raz pierwszy zobaczenie pojedynczego neuronu (w zarysie; cay neuron,
a czciej jaka jego cz, zabarwia si cakiem na czarno).
Przeomowe w tej technice byo to, i tylko ok. jeden na dziesi neuronw ulega zabarwieniu (inaczej
dostalibymy mas zabarwionych na czarno neuronw, w ktrej nic nie daoby si zobaczy).
B. Metoda Nissla
Metoda Golgiego nie daje nam jednak adnej wskazwki na temat tego, ile neuronw moe si znajdowa w danej
strukturze nerwowej (na danym obszarze mzgu) ani wasnoci ich wewntrznej budowy.
Odkryta przez niemieckiego psychiatr, FRANZA NISSLA, pod koniec XIX wieku (po Golgim), metoda ta pozwala
zabarwi wszystkie komrki danej struktury, ale tylko na obszarze ciaa komrki. Dziki temu moemy je policzy.
C. Mikroskopia elektronowa
Dostarcza informacji na temat szczegowej struktury komrek nerwowych.
Najpopularniejsze w uyciu mikroskopy maj granic, poza ktr nie s w stanie dalej powiksza. Jest to zwizane
z wasnociami samego wiata i wynosi dla mikroskopu wietlnego ok. 1500 razy. Nie wystarczy to, by zobaczy
neuron w szczegle.
W mikroskopii elektronowej preparat tkanki nerwowej wkadany jest do substancji absorbujcej elektrony, ktra
reaguje z rnymi obszarami tkanki w rnym stopniu. Przez tak przygotowany preparat lecy nad klisz
fotograficzn przepuszczana jest nastpnie wizka elektronw. W wyniku tego procesu powstaje mikrografia
elektronowa.
SKANINGOWY MIKROSKOP ELEKTRONOWY potrafi wykonywa fotografie trjwymiarowe, cho w nieco mniejszym
powikszeniu.
D. Metody barwienia mieliny
Opracowane specjalnie do badania aksonw.
Uyteczne do wizualizacji zmielinizowanych obszarw orodkowego ukadu nerwowego, ale nie do wizualizacji
szlakw pojedynczych aksonw.
Ten rodzaj barwienia nie sprawdza si oczywicie w sytuacji, gdy aksony s niezmielinizowane. Nie pokazuje on
rwnie pocztkowych oraz kocowych odcinkw aksonw. No i wszystkie aksony s zabarwione bez wyjtku.
E. Neuroanatomiczne metody szlakowania (tracing techniques)
Istniej dwie odmiany metod szlakowania:
-

szlakowania nastpcze (anterograde tracing methods)

szlakowania zwrotne (retrograde tracing methods)

METODY SZLAKOWANIA NASTPCZEGO stosowane s dla okrelania cieek aksonw wychodzcych z cia komrek
nerwowych pooonych na danym obszarze. Zapodany tam barwnik absorbowany jest przez ciaa pooonych tam
komrek i transportowany do ich aksonw.
METODY SZLAKOWANIA ZWROTNEGO stosowane s dla okrelania cieek aksonw majcych swoje ujcia pooone na
danym obszarze. Zapodany tam barwnik absorbowany jest przez kolbki synaptyczne i transportowany zwrotnie do
cia komrek.
2. Okrelanie pooenia
Kierunki okrelane s zawsze w odniesieniu do pooenia rdzenia krgowego.
Ukad nerwowy krgowcw posiada trzy osie:
-

ROSTRALNY KAUDALNY (czoowy ogonowy)

DORSALNY WENTRALNY (grzbietowy brzuszny)
MEDIALNY LATERALNY (przyrodkowy boczny)

Dodatkowo uywane s terminy dolny i grny, proksymalny (bliski, bliszy) i dystalny (daleki, dalszy) oraz
ipsilateralny (po tej samej stronie ciaa) i kontralateralny (po przeciwnej stronie ciaa).
Terminologia dotyczca przekrojw mzgu:
-

PRZEKRJ CZOOWY (transverse/cross/frontal section)

PRZEKRJ POZIOMY (horizontal section)
PRZEKRJ STRZAKOWY (sagittal/midsagittal section)

Pinel 4

IV. Rdze krgowy

Rdze krgowy skada si z dwch rnych obszarw:
-

zbudowanego z istoty szarej wewntrznego rdzenia w ksztacie litery H (cia komrki)

otaczajcego go obszaru istoty biaej (zmielinizowanych aksonw)
=> dwa grzbietowe ramiona istoty szarej rdzenia krgowego nazywamy ROGAMI GRZBIETOWYMI
=> dwa brzuszne ramiona istoty szarej rdzenia krgowego nazywamy ROGAMI BRZUSZNYMI

Z rdzeniem krgowym poczone s pary NERWW RDZENIOWYCH; par tych jest 31, po jednej na kady jego poziom.
=> kady z tych 62 nerww rdzeniowych w trakcie zbliania si do rdzenia krgowego rozdziela si
=> tak rozdzielone nerwy cz si ze rdzeniem krgowym przez jeden z dwch korzeni:
- korze grzbietowy
- korze brzuszny
=> wszystkie aksony korzeni grzbietowych (somatyczne lub autonomiczne) nale do jednobiegunowych
neuronw czuciowych
- ich ciaa komrek zgrupowane s razem tu na zewntrz rdzenia krgowego tworzc GRZBIETOWY ZWJ
RDZENIOWY

- wiele grzbietowych zwojw rdzeniowych tworzy synapsy wewntrz rogw grzbietowych istoty szarej
rdzenia krgowego
=> wszystkie aksony korzeni brzusznych (somatyczne lub autonomiczne) nale do wielobiegunowych
neuronw ruchowych
- ich ciaa komrek zgrupowane s wewntrz rogw brzusznych istoty szarej rdzenia krgowego
a. te, ktre nale do somatycznego ukadu nerwowego (SNS) wysyaj aksony do mini
szkieletowych
b. te, ktre nale do autonomicznego ukadu nerwowego (ANS) poczone s ze zwojami
nerwowymi, ktrych neurony tworz synapsy z organami wewntrznymi
V. Pi gwnych czci mzgu
Zrozumienie dlaczego mzg zwyczajowo dzielimy na pi gwnych czci wymaga zaznajomienia si z wczesnym
jego rozwojem.
- u podu tkanka, ktra rozwinie si w orodkowy ukad nerwowy ma posta wypenionej pynem rurki
- pierwszym sygnaem rozwijajcego si mzgu jest powstanie trzech wybrzusze, pojawiajcych si
w przedniej czci tej rurki, ktre docelowo rozwijaj si w
1.
2.
3.

PRZODOMZGOWIE
RDMZGOWIE
TYOMZGOWIE

- te trzy wybrzuszenia podlegaj przed porodem dalszym podziaom; docelowo jest ich pi
(przodomzgowie i tyomzgowie dziel si, kade na dwie czci)
Z przodu do tyu te pi docelowych struktur to:
1.
2.
3.
4.
5.

kresomzgowie
midzymzgowie
rdmzgowie
tyomzgowie wtrne
rdzeniomzgowie (rdze przeduony)

Midzymzgowie, rdmzgowie, tyomzgowie wtrne i rdzeniomzgowie tworz pie mzgu.

VI. Gwne struktury mzgu
1. Rdzeniomzgowie (myelencephalon)
RDZENIOMZGOWIE (rdze przeduony) skada si gownie z drg nerwowych (szlakw nerwowych) odpowiedzialnych
za wymian informacji midzy reszt mzgu a ciaem.
-

rozwija si z tylnej czci tyomzgowia i jest najbardziej tyln czci mzgu

=> TWR SIATKOWATY (reticular formation) jest zoon sieci prawie stu niewielkich jder
- zajmuje on rodkowy rdze pnia mzgu, od tylnej granicy rdzeniomzgowia a do przedniej granicy
rdmzgowia
- czasami okrelany jest jako AKTYWUJCY UKAD SIATKOWATY (reticular activating system, RAS), poniewa
jego czci odgrywaj rol we wzbudzeniu
- nalece do tworu siatkowatego jdra s zaangaowane w kontrol bardzo wielu funkcji
->
->
->
->
->
->

snu
uwagi
czuwania
poruszania si
utrzymania odpowiedniego tonusu miniowego
rne odruchy dotyczce serca, cyrkulacji krwi i oddychania

Pamita naley, e w mzgu wszystko prcz szyszynki wystpuje w parach. Mwimy wic o tworze siatkowatym,
ale tak naprawd mamy je dwa, po lewej i prawej stronie. Wikszo szlakw tam biegncych ulega skrzyowaniu
w mocie. Twr siatkowaty jest anatomiczn podstaw ukadu siatkowatego, to prawie to samo, ale nie do koca.
Do ukadu siatkowatego nale struktury tworu siatkowatego, ale te par innych.
Pinel 5

2. Tyomzgowie wtrne (metencephalon)

Dwie gwne struktury tyomzgowia wtrnego, prcz czci tworu siatkowatego, to:
- most (pons)
- mdek (cerebellum)
TYOMZGOWIE WTRNE to struktura skadajca si z wielu zstpujcych i wstpujcych drg nerwowych oraz
czci tworu siatkowatego.
=> struktury te tworz wybrzuszenie zwane MOSTEM (pons) na brzusznej powierzchni pnia mzgu
- most pooony jest pomidzy rdmzgowiem i rdzeniem przeduonym (rdzeniomzgowiem)
- rdze mostu zawiera cz tworu siatkowatego, w tym jdra zaangaowane w procesy snu
i wzbudzenia
- zawiera on rwnie due jdra odpowiedzialne za wymian informacji pomidzy kor mzgu
a mdkiem
=> MDEK to bardzo wana struktura sensomotoryczna znajdujca si na grzbietowej powierzchni pnia
mzgu. Odpowiada on za koordynacje ruchw i postaw ciaa.
- do mdku docieraj impulsy wzrokowe, suchowe, przedsionkowe i somatosensoryczne,
jak rwnie informacje o poszczeglnych ruchach mini kontrolowanych przez mzg. Mdek
dokonuje integracji tych informacji i stosownie do tego modyfikuje opuszczajce mzg bodce
ruchowe, koordynujc je i wygadzajc
- uszkodzenie mdku pozbawia zdolnoci do precyzyjnego kontrolowania ruchw ciaa
i dostosowywania ich do zmieniajcych si warunkw. Ruchy staj si szarpane, przesadne,
nieskoordynowane, a gdy uszkodzenie jest rozlege, niemoliwe jest nawet stanie
- skutkiem uszkodzenia mdku s rwnie liczne deficyty poznawcze, co sugeruje, e jego
funkcja nie jest ograniczona wycznie do kontroli sensomotorycznej
3. rdmzgowie (mesencephalon)
rdmzgowie, otaczajce wodocig mzgu, skada si z dwch gwnych czci:
- pokrywy (tectum)
- nakrywki (tegmentum)
POKRYWA pooona jest w grzbietowej czci rdmzgowia. U ssakw pokrywa zbudowana jest z dwch
par guzkw nazywanych WZGRKAMI (colliculi). S one widoczne na powierzchni grzbietowej pnia mzgu.
- wzgrki dolne (inferior colliculi), pooone w czci tylnej pokrywy, nale do ukadu
suchowego
- wzgrki grne (superior colliculi), pooone w czci przedniej pokrywy, nale do ukadu
wzrokowego
U niszych krgowcw pokrywa peni funkcje wycznie wzrokowe; jest ona odpowiedzialna za odruchy
wzrokowe (visual reflexes) oraz reakcje na poruszajce si bodce.
###
NAKRYWKA pooona jest brzusznie do pokrywy. Zawiera ona czoow cz tworu siatkowatego, kilka
jder kontrolujcych ruch oczu oraz liczne drogi nerwowe, jak rwnie trzy barwne struktury:
- istota szara okoowodocigowa (periaqueductal gray)
- istota czarna (substantia nigra)
- jdro czerwienne (red nucleus)
ISTOTA SZARA OKOOWODOCIGOWA skada si z istoty szarej otaczajcej wodocig mzgu
(cerebral aqueduct). Zawiera ona obwody nerwowe kontrolujce sekwencje ruchw
specyficznych dla danego gatunku (reakcje walki czy parzenia si). Neurony tego wanie
obszaru posiadaj rwnie receptory wraliwe na dziaanie opiatw (np. morfiny), obniajc
wraliwo organizmu na bl.
WODOCIG MZGU jest przebiegajcym przez rodek rdmzgowia kanaem czcym
trzeci komor mzgu z czwart.
Jeli chodzi o ISTOT CZARN i JDRO CZERWIENNE, obie struktury nale do wanych komponentw
ukadu sensomotorycznego mzgu.
Wizka aksonw wychodzca z jdra czerwiennego stanowi jeden z dwch gwnych ukadw
wkien nerwowych przekazujcych informacje ruchowe z kory mzgowej i mdku do rdzenia
krgowego.
Istota czarna zawiera neurony, ktrych aksony dochodz do jdra ogoniastego i skorupy
(nalecych do zwojw podstawy).

Pinel 6

4. Midzymzgowie (diencephalon)
Midzymzgowie skada si z dwch gwnych czci:
- wzgrza (thalamus)
- podwzgrza (hypothalamus)
WZGRZE jest du, podwjn struktur pooon na szczycie pnia mzgu i stanowi grzbietow cz
midzymzgowia. Jest to najwiksza jego cz.
- jak ju powiedziaem struktura ta zorganizowana jest w dwa skupiska jder o jajowatym
ksztacie; pomidzy tymi jajami znajduje si komora trzecia mzgu
- oba wzgrza poczone s przez zbudowany z istoty szarej most zwany zrostem
midzywzgrzowym (massa intermedia), ktry przechodzi przez rodek trzeciej komory. Nie
wydaje si on odgrywa adnej powaniejszej roli, poniewa u wielu ludzi cakiem go brak
- widoczna na powierzchni wzgrza znajduje si blaszka rdzenna zbudowana ze
zmielinizowanych aksonw i stanowica cienk warstw istoty biaej
Wzgrze zbudowane jest z wielu penicych rne funkcje jder, wikszo ktrych wysya swoje aksony
w stron kory mzgowej.
- niektre z tych jder to czuciowe jdra przekanikowe, czyli jdra, ktre otrzymuj informacje
z receptorw czuciowych, przetwarzaj je, a nastpnie przesyaj do odpowiednich obszarw kory
mzgu, np.
-> ciao kolankowate boczne (lateral geniculate nuclei)
- otrzymuje informacje z oka i wysya aksony do pierwotnej kory wzrokowej
-> ciao kolankowate przyrodkowe (medial geniculate nuclei)
- otrzymuje informacje z ucha wewntrznego i wysya aksony do pierwotnej kory suchowej
- inne jdra wzgrzowe wysyaj projekcje (aksony) do rnych obszarw kory mzgowej, nie jest to
jednak przekanictwo informacji czuciowej, np.
-> jdro brzuszne boczne zbiera informacje z mdku i przesya je do pierwotnej kory
ruchowej, zapewniajc w ten sposb kontrol czynnoci ruchowej przez mdek
###
PODWZGRZE pooone jest tu pod przedni czci wzgrza, stanowi ono brzuszn cz
midzymzgowia, po obu stronach brzusznej czci trzeciej komory
- kontroluje autonomiczny ukad nerwowy (ANS) i ukad wewntrzwydzielniczy (endokrynny),
oraz organizuje przebieg zachowa odpowiedzialnych za przetrwanie gatunku (puli genowej);
tak zwane poczwrne F (4xF): reakcje walki, zdobywania poywienia, ucieczki i parzenia si
- odgrywa ono wan rol w regulacji wielu zachowa zwizanych z rnymi aspektami
motywacji
-> swj wpyw sprawuje ono po czci poprzez regulacj uwalniania hormonw
z PRZYSADKI MZGOWEJ (pituitary gland)
- ktra jakby zwisa z podwzgrza na brzusznej powierzchni mzgu
Tak wic dua cz ukadu dokrewnego (endokrynnego) kontrolowana jest przez hormony
wytwarzane przez komrki podwzgrza
=> system specjalnych naczy krwiononych czy podwzgrze z PATEM PRZEDNIM PRZYSADKI MZGOWEJ
(jej czci gruczoow)
-> hormony podwzgrza wydzielane s przez specjalny rodzaj komrek nerwowych nazywanych
komrkami neurowydzielniczymi (neurosekrecyjnymi) pooonymi u podstawy pnia przysadki
(to struktura czca przysadk z podwzgrzem)
-> hormony wydzielane przez komrki neurowydzielnicze pobudzaj pat przedni przysadki do
wydzielania swoistych dla siebie hormonw
PRZYKAD:
Komrki neurowydzielnicze uwalniaj hormon uwalniajcy hormony gonadotropowe, ktry pobudza pat
przedni przysadki do produkcji hormonw gonadotropowych, ktre z kolei odgrywaj wan rol w
zachowaniach i reakcjach reprodukcyjnych.
Wikszo hormonw wytwarzanych przez pat przedni przysadki mzgowej sprawuj kontrol nad
innymi gruczoami dokrewnymi. Z tego powodu pat przedni przysadki mzgowej nazywany jest krlem
gruczow.
=> PAT TYLNY PRZYSADKI MZGOWEJ (jej cz nerwowa) jest w pewnym sensie przedueniem
podwzgrza. Hormony tylnej czci przysadki wytwarzane s bezporednio przez podwzgrze
a ich wydzielanie jest bezporednio przez podwzgrze kontrolowane
- pat tylny przysadki wytwarza midzy innymi oksytocyn (ktra pobudza produkcj mleka
i skurcze macicy podczas porodu) i wazopresyn (ktra kontroluje produkcj moczu przez nerki)
Prcz PRZYSADKI MZGOWEJ dwie inne wane struktury pooone s w dolnej czci podwzgrza:
- skrzyowanie wzrokowe (optic chiasm)
- ciaa suteczkowate (mammillary bodies)
SKRZYOWANIE WZROKOWE (pooone grzbietowo do przysadki) jest miejscem, w ktrym spotykaj si
biegnce z oczu nerwy wzrokowe.
- ma ono ksztat litery X poniewa cz aksonw nerww wzrokowych ulega tu skrzyowaniu
-> krzyujce si wkna, z obu nosowych powek siatkwki, s kontralateralne
-> nieskrzyowane wkna, z obu skroniowych powek siatkwki, s ipsilateralne
CIAA SUTECZKOWATE s par sferycznych jder podwzgrzowych, pooonych na wewntrznej powierzchni
podwzgrza, tu za przysadk mzgow.
Pinel 7

5. Kresomzgowie (telencephalon)
KRESOMZGOWIE jest najwiksz czci mzgu (najmniejsz jest rdmzgowie). Bierze ono udzia w najbardziej
zoonych funkcjach mzgu:
- odpowiada za inicjowanie ruchw dowolnych
- dokonuje interpretacji wejcia sensorycznego (czuciowego)
- mediuje najbardziej zoone procesy poznawcze (uczenie si, mowa, rozwizywanie problemw, itp.)
A. Kora mzgowa (cerebral cortex)
KORA MZGOWA jest warstw tkanki pokrywajc pkule mzgu. Jest ona bardzo pofadowana.
- czemu suy to pofadowanie?
Zwiksza ono powierzchni kory mzgu bez zwikszania cakowitej objtoci mzgu.
- mzg wikszoci ssakw nie jest pofadowany, jednak kady duy ssak ma bardzo pofadowan kor
Due zagbienia obecne w pofadowanym mzgu nazywane s szczelinami (fissures), mniejsze natomiast
bruzdami (sulcus/sulci). Uwypuklenia pomidzy szczelinami i bruzdami nazywane s zakrtami (gyrus/gyri).
PKULE MZGOWE s prawie cakiem od siebie odseparowane przez najwiksz ze szczelin szczelin porodkow
mzgu (longitudinal fissure).
- pkule mzgu s ze sob bezporednio poczone przez kilka szlakw nerwowych przecinajcych szczelin
porodkow mzgu nazywanych spoidami mzgu (cerebral commissures).
-> najwikszym ze spoide mzgu jest ciao modzelowate (corpus callosum)
Dwoma gwnymi punktami orientacyjnymi na bocznej powierzchni kadej z pkul s:
- bruzda rodkowa mzgu/bruzda Rolanda (central fissure/sulcus centralis)
- szczelina boczna mzgu/bruzda Sylwiusza (lateral fissure)
Szczeliny te wyznaczaj czciowo podzia pkul mzgu na cztery paty mzgu. Paty te to:
-

pat
pat
pat
pat

czoowy
ciemieniowy
skroniowy
potyliczny

Bruzda rodkowa oddziela pat czoowy od pata ciemieniowego, gbsza za szczelina boczna ogranicza od strony
przyrodkowej pat skroniowy.
Wrd najwikszych zakrtw mzgu wyrni moemy natomiast:
- zakrt przedrodkowy (precentral gyrus)
- zakrt zarodkowy (postcentral gyrus)
- zakrt skroniowy grny (superior temporal gyrus)

- zawiera kor ruchow

- zawiera kor czuciow
- zawiera kor suchow

Kora patw potylicznych peni wycznie funkcje wzrokowe.

Okoo 90% kory mzgowej u ludzi zaliczane jest do tak zwanej kory nowej (neocortex). KORA NOWA jest najnowsz
ewolucyjnie warstw istoty szarej i zgodnie z obowizujcym kanonem dzielimy j na sze warstw. Posuwajc si
od zewntrz w gb tkanki mzgowej s to:
1.

warstwa drobinowa (I)

niewiele cia komrek, gwnie aksony i dendryty

2.

warstwa ziarnista zewntrzna (II)

tu gsto upakowane komrki gwiadziste, z rzadka rwnie niewielkie komrki piramidowe

3.

warstwa piramidowa zewntrzna (III)

luno upakowane komrki gwiadziste oraz redniej wielkoci komrki piramidowe

4.

warstwa ziarnista wewntrzna (IV)

podobna do (II). Gsto upakowane komrki gwiadziste, lecz brak komrek piramidowych

5.

warstwa piramidowa wewntrzna (V)

zawiera due komrki piramidowe, a take luno upakowane komrki gwiadziste

6.

warstwa komrek wieloksztatnych/rnoksztatnych (VI)

zawiera komrki piramidowe o rnych rozmiarach i luno upakowane komrki gwiadziste

Pod warstw szst wystpuje istota biaa zmielinizowane aksony komrek piramidowych, niewiele cia
komrek.
Charakteryzujc anatomi kory nowej wspomnie naley o nastpujcych jej wanych cechach:
1.

istniej dwa fundamentalnie rne rodzaje korowych komrek nerwowych

- komrki piramidowe (pyramidal cells)
- komrki gwiadziste (stellate cells)
KOMRKI PIRAMIDOWE s duymi neuronami wielobiegunowymi z ciaem komrki w ksztacie piramidy wanie
oraz charakterystycznym, duym dendrytem zwanym dendrytem apikalnym. Dendryt apikalny odchodzi ze
szczytu piramidy prosto w kierunku powierzchni kory. Komrki piramidowe maj te bardzo dugie aksony.
KOMRKI GWIADZISTE s maymi neuronami wstawkowymi (interneuronami) w ksztacie gwiazdy wanie (czyli
ich akson jest albo bardzo krtki, albo w ogle go brak).

2.

kada z szeciu warstw kory nowej jest inna

- pod wzgldem wielkoci (szerokoci) oraz gstoci upakowania neuronw
- pod wzgldem proporcji, jakie w niej zajmuj komrki piramidowe i gwiadziste
Pinel 8

3.

wiele dugich aksonw i dendrytw biegnie rwnolegle do powierzchni kory, pionowo przez kor now
- taki pionowy przepyw informacji jest podstaw kolumnowej organizacji kory nowej
-> neurony w danej pionowo zorientowanej kolumnie kory nowej bardzo czsto tworz co w rodzaju
miniobwodw powiconych pojedynczej funkcji

4.

warstwy budujce neocortex nie s takie same na caej powierzchni mzgu

- ich budowa rni si zalenie od obszaru (nie w ramach danej warstwy, ale w ich proporcjach).
Wic chocia caa kora nowe jest szeciowarstwowa, w rnych obszarach mzgu wystpowa mog rnice
w gruboci poszczeglnych warstw
-> komrki gwiadziste warstwy IV wyspecjalizowane s w odbiorze bodcw czuciowych ze wzgrza.
Warstwa ta jest wic szczeglnie gruba na obszarach kory czuciowej
-> komrki piramidowe warstwy V przewodz sygnay z kory do pnia mzgu i rdzenia krgowego.
Warstwa ta jest wic szczeglnie gruba na obszarach kory ruchowej

HIPOKAMP nie jest zbudowany z kory nowej. Ma on tylko trzy warstwy.

B. Ukad limbiczny i zwoje podstawy (limbic system and basal ganglia)
Istnieje kilka duych grup jder podkorowych w mzgu, cho wikszo podkorowego obszaru kresomzgowia
zajta jest przez aksony wychodzce z kory nowej lub do niej docierajce.
=> uwaa si, e niektre z tych grup jder podkorowych stanowi cz UKADU LIMBICZNEGO lub te UKADU
RUCHOWEGO ZWOJW PODSTAWY

- uywane w tych kontekstach sowo ukad moe by nieco mylce. Nie jest cakowicie jasne co
dokadnie te hipotetyczne ukady miayby robi, ktre dokadnie struktury miayby do nich nalee
ani nawet czy waciwe jest w ogle traktowanie tych ukadw jako penoprawnych jednostek.
Ale:
Jeli nie traktuje si ich zbyt dosownie kategorie ukadu limbicznego oraz ukadu ruchowego zwojw
podstawy okazuj si uytecznym rodkiem konceptualizacji organizacji obszarw podkorowych!
UKAD LIMBICZNY jest obwodem struktur przyrodkowych, ktre okraj wzgrze. Ukad ten zaangaowany jest w
regulacj zachowa motywowanych (w tym 4xF). ZWOJE PODSTAWY odgrywaj gwn rol w wiadomej kontroli
ruchw (dowolnych reakcjach ruchowych).
- szczeglnie interesujcy jest szlak nerwowy biegncy z istoty czarnej rdmzgowia do prkowia.
Degeneracja tej drogi nerwowej prowadzi do choroby Parkinsona (sztywno, drenie i problemy z
inicjowaniem ruchw dowolnych)
Do gwnych struktur ukadu limbicznego nale:
-

jdro migdaowate (amygdala)

sklepienie (fornix)
zakrt obrczy (cingulate cortex)
jdro przegrody (septum)
hipokamp (hippocampus)
ciaa suteczkowate (mammillary bodies)
JDRO MIGDAOWATE ma rzeczywicie ksztat migdaa; to skupisko istoty szarej znajduje si w przedniej
czci pata skroniowego. Za jdrem migdaowatym znajduje si hipokamp, ktry ulokowany jest pod
wzgrzem w przyrodkowej czci pata skroniowego.
SKLEPIENIE, ktre jest gwn drog nerwow ukadu limbicznego, otacza grzbietow cz wzgrza.
Zaczyna si ono w hipokampie, a raczej jego grzbietowym kocu i wychodzc stamtd zatacza uk nad
grn powierzchni trzeciej komory docierajc do jder przegrody i cia suteczkowatych (tam
sklepienie si koczy).
ZAKRT OBRCZY jest duym obszarem kory nowej wycielajcym przyrodkow powierzchni pkul
mzgowych znajdujcym si tu nad ciaem modzelowatym. Podobnie jak sklepienie zakrt obrczy
otacza grzbietow cz wzgrza.
JDRO PRZEGRODY jest pooonym na rodkowej osi mzgu skupiskiem istoty szarej znajdujcym si na
drugim kocu zakrtu obrczy. Kilka szlakw nerwowych czy jdra przegrody i ciaa suteczkowate z
jdrem migdaowatym i hipokampem.

Do gwnym struktur ukadu ruchowego zwojw podstawy nale:

-

jdro migdaowate (amygdala)

jdro ogoniaste (caudate nucleus)
skorupa (putamen)
gaka blada (globus pallidus)
Pocztkiem ZWOJW PODSTAWY jest JDRO MIGDAOWATE, ktre jak wida jest czci obu omawianych
ukadw. Jdra migdaowate daj pocztek JDROM OGONIASTYM - dugim, rzeczywicie ogoniastym
strukturom - ktre pocztkowo kieruj si ku tyowi jder migdaowatych, po czym zawracaj (ku doowi)
i kieruj si ku przodowi mzgu.
Kade JDRO OGONIASTE tworzy prawie e kompletny krg; w rodku tego krgu, poczona z jdrem
ogoniastym seri wkien, znajduje si SKORUPA.
Jdro ogoniaste i skorupa tworz razem struktur nazywan CIAEM PRKOWANYM (striatum).
Ostatnim elementem zwojw podstawy jest blada, cyrkularna struktura znana jako gaka blada. GAKA
umiejscowiona jest przyrodkowo do skorupy, pomidzy skorup a wzgrzem.

BLADA

Pinel 9