Hanna Wojtczak

Filozofia

Spis treci
1. Filozofia jej rozumienie i pocztki ............................................................................................ 4
1.1. Co to jest filozofia .............................................................................................................. 4
1.2. Pocztki filozofii ................................................................................................................. 6
2. Filozofia przedsokratejska ......................................................................................................... 7
2.1. Monistyczna wizja rzeczywistoci ........................................................................................ 7
2.2. Zagadnienie zmiennoci i staoci wiata ............................................................................. 9
2.3. Pluralici pogodzenie pogldw Parmenidesa i Heraklita ...................................................13
3. Przejcie od filozofii przyrody do filozofii moralnej ......................................................................16
3.1. Sofici ..............................................................................................................................16
3.2. Protagoras czowiek miar wszechrzeczy .........................................................................18
3.3. Sokrates odkrycie istoty czowieka ..................................................................................19
3.4. Szkoy sokratyczne ...........................................................................................................22
4. Platon twrca idealizmu i spirytualizmu ..................................................................................22
4.1. Platona rozumienie rzeczywistoci......................................................................................23
4.2. Czowiek i jego poznanie ...................................................................................................26
4.3. Teoria poznania ................................................................................................................27
4.4. Filozofia praktyczna ..........................................................................................................28
5. Arystoteles i filozofia realistyczna ..............................................................................................30
5.1. Koncepcja bytu.................................................................................................................31
5.2. Czowiek i jego poznanie ...................................................................................................34
5.3. Filozofia praktyczna ..........................................................................................................35
6. Szkoy etyczne w okresie hellenistycznym .................................................................................37
6.1. Stoicyzm ..........................................................................................................................37
6.2. Epikureizm .......................................................................................................................40
6.3. Sceptycyzm ......................................................................................................................41
7. Patrystyka okres przejciowy midzy staroytnoci a redniowieczem .....................................42
7.1. Wpyw Objawienia na zmian sposobu mylenia o Bogu, wiecie, czowieku ........................42
7.2. w. Augustyn filozofia podmiotu .....................................................................................43
8. redniowiecze .........................................................................................................................46
8.1. Szkolnictwo w redniowieczu .............................................................................................46
8.2. Znaczenie redniowiecza ...................................................................................................48
8.3. w. Tomasz z Akwinu realizm metafizyczny .....................................................................49
9. Okres renesansu XV-XVI w. ......................................................................................................52
9.1. Michel de Montaigne sceptycyzm i sztuka ycia ................................................................52
10. Okres systemw XVII-wiecznych ..............................................................................................53
10.1. Kartezjusz filozofia podmiotu ........................................................................................53
10.2. Baej Pascal ..................................................................................................................57
10.3. Tomasz Hobbes odrzucenie wiata ducha .....................................................................58
11. Owiecenie XVIII w. ................................................................................................................59
11.1. Cechy okresu owiecenia ................................................................................................59
11.2. Franciszek Voltaire (Wolter) ............................................................................................60
11.3. Jan Jakub Rousseau .......................................................................................................62
11.4. Immanuel Kant konfrontacja religii i nauki ....................................................................64
12. Idealizm niemiecki ...................................................................................................................68
12.1. Johann Gottlieb Fichte filozofia absolutnie wolnego Ja ...................................................69
12.2. Fryderyk W. J. Schelling proces stawania si Boga ........................................................70

Filozofia

12.3. Georg W. F. Hegel filozofia ducha .................................................................................70

13. Ostatni okres filozofii nowoytnej XIX w. ...................................................................................72
13.1. August Comte odrzucenie filozofii .................................................................................72
13.2. Sren Kierkegaard egzystencjalizm chrzecijaski ..........................................................73
13.3. A. Schopenhauer filozofia woli ......................................................................................74
13.4. Fryderyk Nietzsche mier Boga i wola mocy .................................................................74
14. Gwne nurty myli XX wieku ...................................................................................................75
14.1. Egzystencjalizm..............................................................................................................75
14.2. Fenomenologia ..............................................................................................................76
14.3. Hermeneutyka ...............................................................................................................76
14.4. Filozofia dialogu .............................................................................................................77
14.5. Filozofia analityczna .......................................................................................................77
14.6. Postmodernizm ..............................................................................................................77

Strona 3 z 78

Filozofia

1.

Filozofia jej rozumienie i pocztki

1.1. Co to jest filozofia

1.1.1. Kady jest filozofem
Filozofia najczciej utosamiana jest z trudn dziedzin nauki, z oderwanymi od ycia i
nieprzydatnymi koncepcjami, z czym, co zarezerwowane jest dla nielicznej grupy specjalistw.
Prawdziwy sens filozofii jednak nie na tym polega. Oczywicie, czym innym jest zajmowanie si
filozofi jako nauk a czym innym filozofowanie niezreflektowane - czyli przednaukowe.
Filozofia przednaukowa to umiejtno refleksji, zastanowienia si, dogbnego spojrzenia na jak
spraw - i taka filozofia powinna by uprawiana przez wszystkich. Pico della Mirandola filozof
okresu woskiego odrodzenia - twierdzi, e nie jest czowiekiem ten, kto jest pozbawiony filozofii.
Filozofowanie zaczyna si w momencie, gdy potoczny wiat traci swoj oczywisto i staje si
problemem; gdy ogarnia nas wobec czego zdumienie, ktre czsto prowadzi do zachwytu. Filozofia
bowiem bierze si wanie ze zdumienia, do ktrego mog nas pobudzi nawet najprostsze rzeczy.
Takie zdumienie pojawia si najczciej u dzieci, ktrych pytania s wyrazem fascynacji i zdziwienia
nad drobnymi sprawami, nad ktrymi my - doroli - przechodzimy do porzdku dziennego.

1.1.2. Pytania filozoficzne i dziay filozofii

Pytania natury filozoficznej odnosz si bezporednio do kadego z nas, a odpowiedzi na nie
wpywaj na ksztat naszego ycia - jak mawia Gabriel Marcel - francuski filozof XX wieku - nie tylko
gramy rol widzw w tej filozoficznej grze pyta, ale sami jestemy w tej grze stawk. Dlatego od
takich pyta nie mona uciec, nie mona udawa, e ich nie ma, gdy czowiek od samego narodzenia
jest na filozofi skazany. Ju Platon - jeden z najwybitniejszych filozofw - zauway, e kady
czowiek jest z natury swej istot filozofujc.
Warto zapamita
Pytania filozoficzne to pytania, ktre dotycz wszystkich aspektw ycia i ktre nurtuj ludzi bez
wzgldu na czas i miejsce ich ycia. Pytamy o Boga, czowieka, kosmos, poznanie, dziaanie, wartoci.

Strona 4 z 78

Filozofia

Przykad
Przykad pyta filozoficznych dotyczcych Boga, czowieka i kosmosu:

Pytamy o przyczyn i sens istnienia KOSMOSU, wiata - czy za tym, co si dzieje, kryje si
czyja wola?

Pytamy o BOGA i rzeczywisto ducha - czy postrzegalny zmysami wiat jest jedyn
rzeczywistoci? Czy istnieje Bg? Czy jest poznawalny?

Do jednych z najwaniejszych pyta nale oczywicie pytania o samego CZOWIEKA - kim

jestemy? Czy naleymy tylko do wiata przyrody? Jaki jest ostateczny cel naszego jego
ycia? Czy czowiek to drobina zanieczyszczonego wgla i wody, pezajca po maej,
niewanej planecie, czy te jest kim wyjtkowym - a jeli jest on wyjtkowy - to czy
wyjtkowo szlachetny, czy wyjtkowo nikczemny? Czy istnieje ycie po mierci?.

Stawiajc te i inne pytania, dowiadczamy siebie jako osoby mylce, posiadajce zdolno refleksji
nad sob samym, refleksji nad otaczajcym wiatem, nad moliwociami poznania tego wiata.
Jednoczenie mamy wiadomo popenianych bdw, pomyek, czsto jestemy wiadkami
niezrozumiaej dla nas rnorodno opinii na jeden, wydawaoby si oczywisty, temat.
Rodzi to kolejne pytania:

O MOLIWOCI POZNAWCZE CZOWIEKA - czy jestemy

rzeczywisto? W jaki sposb poznajemy? Co jest przyczyn bdw?

O PRAWD - czy istnieje, czy jest poznawalna?

stanie

pozna

Jest jeszcze jedna sfera ludzkiego ycia, ktrej czowiek nigdy si nie pozbdzie. Jest to
MORALNO. Dowiadczamy jej przede wszystkim w sytuacji dokonywania wyboru. Wybierajc
stajemy si odpowiedzialni za to, comy wybrali, na co si zgadzamy.
W tym kontekcie pojawiaj si pytania o wolno, dobro, zo:
Przykad
Przykad pyta z dziedziny etyki:

Czy jestem wolny i odpowiedzialny za to co czyni? Czy istniej granice wolnoci? Jak i jakich
dokonywa wyborw?

Co to jest dobro? Co to jest zo? Czy istniej kryteria dobra i za. Czy istnieje zo i co jest jego
rdem?

Czy prawo moralne ma charakter uniwersalny czy te jest ono wynikiem konwencji, umowy
spoecznej?

Przedmiotem filozofii jest wic caa rzeczywisto, w najszerszym rozumieniu tego sowa, czyli:
kosmos, czowiek, duch, Bg, a take wartoci: prawda, dobro, pikno - filozof chce bowiem wyjani
wszystko bez wyczania jakiejkolwiek czci rzeczywistoci (to rni filozofi od nauk szczegowych,
ktre ograniczaj si tylko do wyjaniana wycinkw rzeczywistoci).

Strona 5 z 78

Filozofia

Nieodzownym narzdziem filozofii jest take logika, czyli nauka o prawach mylenia. Logika uczy jak
myle, jak dowodzi, jak wnioskowa, wskazuje na rda bdw rozumowania, jak np.
wieloznaczno jzyka. Uczy cisoci i poprawnoci mylenia, precyzji wyraania sdw.
Ze wzgldu na zoono przedmiotu filozofii, jej zagadnienia rozwaane byy i s w ramach
nastpujcych dziaw filozofii:

1.1.3. Czym jest filozofia

Historia filozofii uzmysawia nam jak wielu byo filozofw, jak rnymi mwili jzykami, jak rnie
rozumieli rzeczywisto. Pokazuje na czym polega istota filozofii filozofia to zaprzyjanienie si z
mdroci, to umiowanie mdroci jej nieustanne poszukiwanie.
Ta misja filozofii zawarta jest w genezie jej nazwy Nazwa filozofia jest grecka i skadaj si na ni
dwa wyrazy grecke fileo tzn. jestem w przyjani, kocham oraz sofia tzn. mdro. W terminie tym
zawarte jest przekonanie, e cakowite posiadanie mdroci jest dla czowieka niemoliwe czowiek
moe jedynie do mdroci dy, przyblia si do niej jest to mio, ktra pozostaje do koca
mioci niespenion.
Dlatego te Arystoteles mwi, e: wszystkie inne rodzaje wiedzy mog by poyteczniejsze od
niej adna nie moe by lepsza.

1.2. Pocztki filozofii

Filozofia jako twr geniuszu greckiego
Poniewa pytania filozoficzne towarzyszyy czowiekowi od zawsze, pierwszych odpowiedzi na nie
udzielali nie filozofowie, ktrych jeszcze nie byo, lecz kapani, odwoujcy si do istniejcych wierze,
lub te poeci twrcy mitw, ktre poetycko, w sposb metaforyczny wyjaniay powstanie wiata,
czowieka, problem ycia po mierci, zagadnienie dobra i za.
Ok. VII wieku przed Chr. dokonao si przejcie od mitycznego sposobu mylenia do mylenia
opartego na dowiadczeniu i rozumie, co zapocztkowao nowy, racjonalny sposb mylenia o wiecie.
Celem filozofw byo znalezienie naturalnego (bez odwoywania si do mitw) wyjanienia procesw
zachodzcych w przyrodzie.

Strona 6 z 78

Filozofia

Warto zapamita
Filozofia zacza si dopiero wtedy, gdy mit zastpiony zosta argumentem rozumowym.
Tak rozumiana filozofia staa si fundamentem kultury europejskiej a jej powstanie jest zasug
wycznie staroytnych Grekw.
Powszechnie przyjmuje si, e filozofia europejska narodzia si w VII/VI wieku przed Chr. za spraw
staroytnych Grekw.
Staroytn filozofi greck charakteryzuje:

Niezaleno od myli religijnej.

Kosmocentryzm - dla Grekw od pocztku centralnym przedmiotem zainteresowania by

kosmos a take zwizek Boga i czowieka z kosmosem. Kosmos by dla Grekw sakraln,
uporzdkowan i celowo dziaajc caoci.

Dno do harmonii tendencje te s widoczne tak w etyce jak i w kosmologii.

Przekonanie o tym, e wiat (zarwno w sferze ducha jak i materii) rozumiany jest jako
wieczny. Grecy nie znaj pojcia stworzenia. Dlatego te nie pytaj: Skd wzi si wiat? Kto
stworzy wiat? Takie pytania nie maj sensu wiat jest wieczny a wic nie ma on ani
pocztku ani koca.

2.

Filozofia przedsokratejska

Pierwsze pytania filozoficzne dotyczyy:

pierwotnego tworzywa kosmosu (wiata) tzw. arche, ktre utosamiano z zasad wiata;
zmian zachodzcych w przyrodzie.

Obydwa pytania wyrosy z obserwacji wiata a pierwszych filozofw greckich czsto nazywa si
filozofami przyrody, poniewa interesowali si przede wszystkim przyrod i zjawiskami, jakie w niej
zachodz.

2.1. Monistyczna wizja rzeczywistoci

Grecy przekonani o wiecznoci wiata - nie pytali o jego pocztek w sensie, skd si wiat wzi, lecz z
czego wiat jest zbudowany, co ley u podstaw wiata innymi sowy pytali o tworzywo wiata
(pramateri), co, co zawsze byo, jest i bdzie i co stanowi zasad wiata oraz zasad wszelkich
zmian. Tak zasad nazywano arche - czyli co, z czego wszystko bierze swj pocztek i do
czego powraca.
Zgodnie z definicj Arystotelesa:

Strona 7 z 78

Filozofia

Definicja
Zasada (arche) to to, z czego wywodz si na pocztku i w co rozpadaj si na kocu wszelkie
byty Jest rzeczywistoci, ktra pozostaje taka sama, cho zmieniaj si jej waciwoci tzn.
rzeczywistoci, ktra trwa niezmieniona, mimo, e zachodzi proces powstawania wszystkiego.
Zasada jest:
1. rdem, czyli pocztkiem rzeczy;
2. ujciem, czyli ostatecznym kresem rzeczy;
3. trwa podpor rzeczy.
Pierwsi filozofowie uwaali, e takim tworzywem moe by tylko co jednego, dlatego te nazywamy
ich monistami.
Definicja
Monizm pogld, wedug ktrego wiat, rzeczywisto jako cao ma jednorodn natur.

Warto zapamita
Pierwszym zagadnieniem filozoficznym byo pytanie o pocztkowe tworzywo arche (zasad) wiata
(przyrody), uwaano bowiem, e pocztek rzeczy jest najwaniejszy i e wiat wrci do swej postaci
pierwotnej, po przejciu wszelkich zmian.
Pierwsze koncepcje Arche:
1. TALES Z MILETU woda
y ok. VII w. przed Chr.
Prawdopodobnie jako pierwszy postawi pytanie o zasad przyrody. By przekonany, e istnieje
tylko jedna taka zasada, ktra jest przyczyn wszystkich istniejcych rzeczy a jest ni
woda. Ta pierwsza teoria miaa take swoje pierwsze uzasadnienie, wynikajce z obserwacji:

wszystko jest oywione jak to wida w magnesie i bursztynie,

to, co ywe, yje wilgoci,
to, co martwe wysycha,
zarodki wszystkiego s mokre,
pokarm jest soczysty.

2. ANAKSYMANDER Z MILETU apeiron

y na przeomie VI/V w. przed Chr. By uczniem Talesa.
Uzna, i zasad nieskoczonego wiata musi by co bez granic co nieskoczonego i
zarazem nieokrelonego. Tak rozumianej zasadzie nada nazw bezkres (apeiron).
3. ANAKSYMENES powietrze
y ok. VI przed Chr. uwaa si go za ucznia Anaksymandra.

Strona 8 z 78

Filozofia

Anaksymenes wprowadza zmian do teorii swojego mistrza wprawdzie zgadza si z

pierwsz czci jego twierdzenia, e zasada (arche) musi by nieskoczona, gdy wiat jest
nieskoczony (a wobec tego zasady te nie moe zabrakn), ale nie akceptuje przekonania,
e jest ona nieokrelona.
Zdaniem Anaksymanesa zasada musi by okrelona, gdy co, co jest nieokrelone nie moe
stanowi przyczyny tego, co okrelone. Tym, co spenia obydwa wymogi: nieskoczonoci i
okrelonoci jest, jego zdaniem, powietrze to ono jest arche wiata. Z obserwacji wynika
bowiem, e powietrze atwo poddaje si przemianom, przenika cay wiat, jest synonimem
ycia.

2.2. Zagadnienie zmiennoci i staoci wiata

Pierwsi filozofowie przyrody przekonani byli, e musi istnie jeden rodzaj pierwotnego tworzywa, ktre
jest rdem wszystkich rzeczy, dlatego przede wszystkim koncentrowali si na zagadnieniu arche.
Nastpne pokolenia mylicieli zwrciy uwag na problem: W jaki sposb z jednego tworzywa (arche)
moe powsta rnorodno rzeczy?
Pojawiy si dwie teorie proponujce rozwizanie tego problemu:

Wariabilizm teoria wedug ktrej, arche to nie tworzywo lecz zmiana, ruch. Wariabilizm
jest pogldem, ktry gosi, e podstawow zasad i prawem wszechwiata jest powszechna
zmienno. Twrc tej teorii by Heraklit z Efezu.

Statyzm teoria uznajca, e adna zmiana, aden ruch nie s moliwe, byt jest wic
niezmienny jeden i stay. Twrc tego pogldu by Parmenides.

2.2.1. Heraklit z Efezu filozofia stawania si

HERAKLIT Z EFEZU
Urodzi si w Efezie w VI w. przed Chr. By samotnikiem, nie mia bezporednich nauczycieli i chepi
si, e sam zdoby mdro. Pogardza tumem, pisa w sposb zawiy, metaforyczny, czsto
formuujc myli w postaci penych niedomwie, aforyzmw - dlatego ju w staroytnoci nazywano
go ciemnym lub czowiekiem mwicym zagadkami.
Zmienno i przemijanie wiata
Wystpienie Heraklita byo przeomowe. Przedmiotem swoich rozwaa uczyni powszechny
dynamizm kosmosu. Nie pyta, jaki jest wiat i co jest jego tworzywem ale pyta co jest trwa
wasnoci wiata, co jest wasnoci natury.
Odpowiadajc na to pytanie stwierdzi, e najbardziej charakterystyczn cech przyrody jest jej ciga
zmienno. Wszystko, co istnieje jest w nieustannym ruchu, wszystko si cigle zmienia, przeobraa.
Dla wyraenia tej myli Heraklit posuy si obrazem pyncej rzeki:
Na tych, co wstpuj dwa razy do jednej rzeki, nowe wci wody napywaj.
Nie mona dwa razy wej do tej samej rzeki.
Do tej samej rzeki wstpujemy i nie wstpujemy, jestemy i nie jestemy.
Sens tych wypowiedzi jest nastpujcy: Rzeka tylko pozornie jest zawsze taka sama, w
rzeczywistoci tworzy j cigle inna woda, ktra nadpywa i odpywa. Nie mona dwa razy wej do tej
samej rzeki, poniewa kiedy wchodzi si do niej po raz drugi ju inna do niej napyna woda. A i my
sami cigle si zmieniamy po zanurzeniu w wodzie rnimy si od momentu przed zanurzeniem.

Strona 9 z 78

Filozofia

W wiecie nie ma niczego trwaego - wiat nie jest statyczny, lecz dynamiczny. Kada rzecz przechodzi
w drug, z jednego stanu w drugi, z jednej jakoci w drug.
Heraklit odrni dwa pojcia: trwanie i stawanie si.
Trwanie jest zudzeniem. Bytu (rozumianego jako co staego) nie ma. Istnieje tylko stawanie si,
albo inaczej: trwae jest tylko stawanie si rzeczywisto polega na wiecznym stawaniu si.
Ten element nauki Heraklita zyska najwiksz saw i zosta utrwalony w formule: wszystko pynie
(panta rei).
Stawanie si jako walka przeciwiestw
Cech charakterystyczn stawania si jest cige przechodzenie rzeczy od jednego przeciwiestwa do
drugiego, jak twierdzi Heraklit:
Rzeczy zimne si ogrzewaj a ciepe ozibiaj.
Mody si starzeje, ywy umiera.
Zmiana to cige cieranie si przeciwiestw, ktre kolejno po sobie nastpuj w wiecie trwa
nieustanna walka jednego przeciw drugim wieczna wojna. A skoro prawdziwym bytem rzeczy jest
wieczne stawanie si to z koniecznoci wojna jawi si jako fundament rzeczywistoci, zdaniem
Heraklita:
Wojna jest matk wszystkich rzeczy i wszystkich krlow.
Harmonia przeciwiestw
Wojna, jaka panuje we wszechwiecie jest rwnoczenie pokojem, harmoni, jest ona bowiem syntez
przeciwiestw - tzn. nieustannym godzeniem prowadzcych ze sob spr. Przeciwiestwa nadaj
sobie wzajemnie sens, dopeniaj si. Gdyby nie ciga walka przeciwiestw wiat przestaby istnie.
Heraklit ilustruje to nastpujcymi maksymami:
Choroba czyni zdrowie przyjemnym i dobrym; gd syto; znuenie odpoczynek.
Ludzie nie znaliby sprawiedliwoci gdyby istniay tylko rzeczy niesprawiedliwe.
Zdaniem Heraklita zarwno dobro jak i zo s konieczne dla dopenienia caoci.
Logos (rozum) zasad zmiennoci wiata
Wszystkie przemiany dokonuj si wg ustalonego porzdku, czyli wg prawa, ktre jest jedno, wsplne
dla wszystkich rzeczy i ktre wszystkim rzdzi.
Tym, co sprawia, e przeciwiestwa cz si, tworzc ostatecznie najpikniejsz harmoni
wszechwiata, jest kosmiczny Rozum, czyli Logos - wieczna i niemiertelna zasada wiata. Logos
stanowi sens wszystkich przemian i walki przeciwiestw, jest miar powstawania i zanikania w
wiecznym stawaniu si. Logos jest boskim prawem, jest samym Bogiem.
Logos - Bg Rozum, czyli prawo rzdzce wszelkim stawaniem si - nie jest w stosunku do wiata
czym zewntrznym, czym poza wiatem (czyli nie jest transcendentny wiatu), lecz jest wewntrzn
zasad tkwic w wiecie (to znaczy, e jest immanentny).
Bg ukazuje si w stale zmieniajcej si i penej przeciwiestw przyrodzie jako jej harmonia, jako to,
co wsplne w rnoci:
Bg jest dniem i noc, zim i latem, walk i pokojem, sytoci godem.

Strona 10 z 78

Filozofia

Heraklit wprawdzie uywa sowa bg, ale nie ma na myli bogw mitycznych. Bg, czy te bosko to co, co obejmuje cay wiat, co, co jest wiatem pojtym jako cao i jedno.
Ogie zasad wiata
wiat pojty jako cao i jedno to wiecznie yjcy ogie. Ogie jest podstawowym elementem
wszystkich rzeczy i wszystkie rzeczy s przeksztaceniami ognia. Ogie jest wiecznie w ruchu, jest
yciem, ktre yje mierci tego, co spala, jest nieustann przemian w dym i popi.
Ogie wyraa cechy wiecznej zmiennoci a jednoczenie harmonii:
Tego wiata, jednego i tego samego wiata wszechrzeczy nie stworzy ani aden z bogw, ani aden
z ludzi,
lecz by on i jest i bdzie wiecznie yjcym ogniem, zapalajcym si wedug miary i gasncym.
Czyli ogie to arche, pierwotna zasada wszystkiego, pojmowana jednak nie jako pierwotne tworzywo
(jak uwaali Tales, Anaksymenes, Anaksymander), lecz jako rdo przemian w przyrodzie.
Zwr uwag
Werner Heisenberg (1901-1976) - fizyk, odkrywca zasady nieoznaczonoci, twierdzi, e gdybymy
sowo ogie w teorii Heraklita zamienili sowem energia otrzymalibymy wspczesn teori
fizyczn.

2.2.2. Parmenides z Elei koncepcja jednego i staego bytu

PARMENIDES Z ELEI
y ok. 515 do ok. 450 r. przed Chr. Zaoy szko eleatw (nazwa pochodzi od nazwy miasta Elea).
Wspczesny Heraklitowi a koncepcja, jak stworzy, bya cakowicie przeciwna do pogldw Heraklita.
Zdaniem Parmenidesa, teoria powszechnego wariabilizmu jest bdna. Owszem, w przyrodzie
widoczne s cige zmiany, rnorodno, ruch. Jednak nie moe to by prawdziwy obraz
rzeczywistoci, gdy wiedza ta, uzyskana na podstawie zmysw, nie zgadza si z ludzkim rozumem i
logik. Majc do wyboru wiadectwo zmysw i wiadectwo rozumu Parmenides wybiera rozum.
Zmysy daj nam zafaszowany obraz rzeczywistoci poniewa informuj tylko o zjawiskach rzeczy, a
nie o istocie bytu.
Prawdziw wiedz uzyskujemy nie na podstawie obserwacji lecz na drodze analizy rozumowej. Rozum
za wskazuje, e rzecz nie moe by jednoczenie sob i nie-sob (jak utrzymywa Heraklit). Kada
rzecz musi albo by albo nie by, nie ma, zdaniem Parmenidesa, drogi poredniej.
Z analizy pojcia byt, wynika, e byt to jest to, co jest (co bytuje).
Jeeli: bytem jest to co jest,
to: niebytem jest to co nie jest,
czyli: byt jest a niebytu nie ma.
Jest to podstawowa teza Parmenidesa, z ktrej wyprowadzi cztery waciwoci bytu:
1. Byt jest niezmienny bo gdyby by zmienny musiaby zmieni si w swoje zaprzeczenie
czyli w niebyt a przecie niebytu nie ma czyli byt nie moe si zmienia czyli jest
niezmienny.
2. Byt jest nieruchomy bo ruch to zmiana miejsca, czyli musiaby przemieszcza si w
prni czyli w niebyt a niebytu nie ma czyli byt jest nieruchomy.

Strona 11 z 78

Filozofia

3. Byt jest niepodzielny bo, tym co dzieli byby niebyt, a niebytu nie ma.
4. Byt jest niezrnicowany bo to co rni si od bytu to niebyt, a niebytu nie ma.
A zatem to, co istnieje, co jest rzeczywiste, czyli to co jest (czyli byt) musi by: jedno, jedyne,
nieograniczone, jednorodne, bez rnorodnoci, pozbawione ruchu i zmiany.
Warto zapamita
Zmysy daj nam zafaszowany obraz rzeczywistoci poniewa informuj tylko o zjawiskach rzeczy, a
nie o istocie bytu.

Warto zapamita
Reasumujc: To, co istnieje nazywamy bytem. To, co nie istnieje nazywamy niebytem.
Byt jest od zawsze nie ma pocztku i jest wieczny. Niebytu za nie ma. Byt nie moe sta si
niebytem, poniewa co, co istnieje nie moe nagle przesta istnie i sta si czym innym. Nie ma
zatem zmiennoci.
Prawdziwa zmiana jest niemoliwa. Jeeli co jest, nie moe sta si czym innym, nic nie moe
zmieni si w nic innego ni to, czym dokadnie jest. Przekonanie swoje Parmenides sformuowa
nastpujco:
Nic nie moe powsta z tego, czego nie ma, a to, co jest nie moe przesta by.
Zasug Parmenidesa byo:
1. Rozrnienie poznania zmysowego od poznania rozumowego. Dowiadczenie przestao by
rdem niezawodnej prawdy, poznanie prawdy naleao do rozumu.
2. Rozrnienie bytu od zjawiska.
3. Sformuowania praw logiki:
a) zasady tosamoci: p jest zawsze p (czyli p jest tosame z p);
b) zasady niesprzecznoci: co co jest p nie moe by swoim zaprzeczeniem, czyli nie
moe by nie p (p nie jest ~p).
Koncepcja bytu Parmenidesa wynika z tego, e utosamia on byt z prawd. Tak wic cechy bytu s
cechami prawdy, ktra jest jedna, niezmienna, staa.
Zwr uwag
Parmenides jest odkrywc praw mylenia logiki.

Strona 12 z 78

Filozofia

2.3. Pluralici pogodzenie pogldw Parmenidesa i

Heraklita
Parmenides i Heraklit reprezentowali skrajnie rne stanowiska. Parmenides na podstawie wiadectwa
rozumu uznawa, e nic nie moe si zmienia.
Heraklit natomiast uznawa, e w przyrodzie zachodz cige zmiany.
Nastpni filozofowie usiowali pogodzi obydwie te koncepcje. Twierdzili oni, e tworzywem
rzeczywistoci nie jest tylko jedna zasada, lecz tych zasad jest wicej. Dlatego nazywamy ich
pluralistami.
Pluralistami byli:

Empedokles,
Anaksagoras,
Demokryt,
Pitagoras i pitagorejczycy.

2.3.1. Empedokles teoria czterech ywiow

EMPEDOKLES
Urodzi si w Akragas ok. 495 r. przed Chr., zmar w roku 435 przed Chr.
Empedokles by zdania, e sprzeczno midzy tezami Parmenidesa i Heraklita spowodowana zostaa
tym, e obydwaj filozofowie zaoyli istnienie jednego tylko pierwiastka jednej zasady rzeczywistoci.
Oczywicie, mwi Empedokles woda nie moe przemieni si ani w ryb ani w jaszczurk ani te w
nic innego i na zawsze pozostanie tylko czyst wod. Parmenides mia wic racj, e nic si nie
zmienia.
Jednoczenie zgadza si z Heraklitem, e moemy ufa dowiadczeniu zmysowemu a ono
informuje nas, e w przyrodzie zachodz cige zmiany.
Dlatego Empedokles uzna, e naley odrzuci tez o istnieniu jedne tylko pierwotnej materii
pratworzywa. Tak jak sama woda w nic przemieni si nie moe tak i powietrze nie moe si
przemieni w nic innego to samo dotyczy ognia i ziemi. Niemoliwe wic jest istnienie jednego tylko
pierwiastka.
Zdaniem Empedoklesa przyroda zbudowana jest z czterech podstawowych pierwiastkw, tzw.
korzeni, s to: ziemia, powietrze, woda i ogie. S one wymieszane w rnych proporcjach, za
wszystkie zmiany, jakie zachodz w przyrodzie, spowodowane s czeniem i rozdzielaniem tych
czterech substancji, ktre same s wieczne, niezmienne, nie powstaj i nie gin.
Kiedy ginie rolina albo zwierz to skadniki (ziemia, powietrze woda i ogie) si rozczaj jednake
one same pozostaj niezmienione pomimo procesw czenia, w ktrych bior udzia. Nie jest wic
prawd, e wszystko si zmienia (jak gosi Heraklit), ale nie jest te prawd e nic si nie zmienia
jak twierdzi Parmenides.
Cztery skadniki pozostaj niezmienne a czc si ze sob w rnych proporcjach s przyczyn
rzeczywistoci, ktra jest zmienna.
Si czc pierwiastki jest mio za niezgoda je rozdziela. W ten sposb Empedokles rozdzieli si
od materii.

Strona 13 z 78

Filozofia

Zwr uwag
Wspczesna nauka rwnie mwi o pierwiastkach i siach przyrody.

2.3.2. Anaksagoras teoria nieskoczonej iloci nasion

ANAKSAGORAS
Urodzi si ok. 500 roku przed Chr. w Kladzomenach.
Podobnie jak Empedokles prbowa zachowa zasad trwaoci bytu i zmiennoci zjawisk.
Przyjmowa jednak nie cztery, lecz nieskoczon ilo pierwiastkw materialnych (nasion), z
ktrych zbudowana jest rzeczywisto.
Nasiona odpowiadaj wszystkim rnicom jakociowym, std ich rnorodno i nieskoczono. Obok
wic pierwiastkw ognia, ziemi, itd. musz te by pierwiastki wosa, krwi, skry, ciaa, Anaksagoras
pyta: jake moe powsta wos z czego, co nie jest wosem, albo ciao z czego, co nie
jest ciaem (zdaniem Anaksagora skra, wosy, krew musz znajdowa si w pokarmach, ktre
odywiaj skr, krew itd. np. w mleku, chlebie).
Przyroda zbudowana jest wic z bardzo malekich, niewidocznych dla oka, czsteczek. Wszystko
mona podzieli na mniejsze czstki, ale nawet w najmniejszych jest cz wszystkiego. W kadej z
czsteczek zawiera si cao rzeczy.
Przykad
Ilustracj tej tezy moe by hologram obraz utworzony za pomoc techniki laserowej. Cech
hologramu jest to, e w kadej jego czci (oderwanej od caego obrazu) znajduje si cay obraz. Na
przykad hologram przedstawiajcy samochd mona poama na nieskoczon ilo kawaeczkw, a
kady z nich przedstawia w dalszym cigu cay samochd1.

Przykad
Komrka pobrana z ciaa w kadej z nich, nawet tej najmniejszej, zapisany jest cay kod
genetyczny.

Zwr uwag
Anaksabgorasa nazywa si ojcem chemii.

2.3.3. Demokryt atomizm

DEMOKRYT
Urodzi si ok. 470 r. przed Chr. w Abderze

Cf. J. Gaardner, wiat Zofii.

Strona 14 z 78

Filozofia

Podobnie jak Anaksagoras przyjmowa wielo niepodzielnych, niezmiennych, niewidzialnych czstek

atomw, z ktrych zbudowany jest cay wiat.
Zdaniem Demokryta atomy rni si midzy sob jedynie ilociowo i geometrycznie czyli:

wielkoci, ksztatem (jak litery np. N, A),

sposobem uporzdkowania (NA, AN),
pooeniem przestrzennym (N, Z).

Nie posiadaj natomiast (wbrew temu, co sdzi Anaksagoras) cech jakociowych (kolor, smak, gos)
cechy te powstaj w zmysach czowieka dziki ruchowi atomw w przestrzeni.
Odwieczn waciwoci atomw jest ruch. Poruszaj si one w prni, czyli niebycie, a zderzajc si
ze sob cz si za pomoc rnych haczykw i wypustek rozmieszczonych na ich powierzchni.
Mwic sowami Demokryta:
Naprawd istniej tylko atomy i prnia, a sodycz i gorycz, ciepo i barwy s subiektywne.
Mniema si i wyobraa, e istniej te wasnoci a tymczasem one nie istniej.
Take dusza czowieka skada si atomw. Atomy duszy s delikatne, idealnie kuliste, gadkie i
bardziej ruchliwe ni atomy wiata przyrody.
Dusza miaa zatem charakter materialny. Rozum by skupiskiem atomw, a czynnoci umysowe to
drgania atomw.
Atomy Demokryta rni si od nasion Anaksagorasa i korzeni Empedoklesa tym, e s
niepodzielne (Anaksagoras) i e nie posiadaj cech jakociowych (Anaksagoras, Emepdokles).

2.3.4. Pitagoras i pitagorejczycy

PITAGORAS liczba zasad rzeczywistoci
Ju w staroytnoci by postaci legendarn. y w VI w. przed Chr. By zaoycielem szkoy
filozoficzno-religijn, tzw. Zwizku Pitagorejskiego.
Zwizek Pitagorejski
Stowarzyszenie to realizowao cele filozoficznonaukowe, religijno-ascetyczne, oraz polityczne.
Zwizek Pitagorejski by jednoczenie klasztorem i szko. Jego czonkw obowizyway surowe
zasady obyczajowe, asceza.
Mimo, e szkoa zajmowaa si badaniami naukowymi, to gwnym jej celem byo prowadzenie
okrelonego stylu ycia a badania naukowe nie byy celem, lecz rodkiem. Poniewa nauka bya
rodkiem do osignicia celu, bya ona traktowana jako dobro wsplne, co pocigao za sob
anonimowo wkadu poszczeglnych osb, std te pitagoreizm i nauki ktre wypracowa midzy
kocem VI a pocztkiem IV wieku przed Chr. naley rozwaa jako jedn cao.
Dlatego te mwimy oglnie o pitagorejczykach a nie o Pitagorasie. Rekonstrukcja jego pogldw jest
utrudniona dodatkowo faktem, e sam Pitagoras niczego nie napisa, a zaraz po mierci (a moe
nawet jeszcze za ycia) w wyobraeniach uczniw uwaany by za bstwo co spowodowao e
rozpowszechniane o nim informacje nie zawsze byy zgodne z prawd.
Nauki wykadane w szkole pitagorejskiej byy nie tylko anonimowe, ale take traktowane byy jak
tajemnica, co stanowio przeszkod w ich rozpowszechnianiu.
Niemiertelno duszy ludzkiej
Strona 15 z 78

Filozofia

Pogldy pitagorejczykw na temat duszy ludzkiej uksztatowane byy pod wpywem wierze orfickich.
Pitagorejczycy gosili niemiertelno duszy ludzkiej oraz metempsychoz czyli wdrwk dusz przez
seri kolejnych wciele, a do penego oczyszczenia.
Zakadali take, e dusza istniaa wczeniej niezalenie od ciaa i jest przeznaczona do bycia poza
ciaem pogld taki nazywamy antropologicznym dualizmem: czowiek to dusza, ktra jest
uwiziona w ciele. Uwizienie to stanowi kar za popenione wczeniej winy. Oczyszczenie dokonuje
si poprzez kolejne wcielenia. Ascetyczny tryb ycia, udzia w misteriach oraz zgbianie wiedzy
przypiesza proces wyzwalania duszy z jej zwizku z cielesnoci.
Teoria liczb
Pitagorejczycy gosili teori, e liczby rzdz wiatem. Liczba to zasada wszelkiego bytu. Uwaali,
e rne zjawiska mona sprowadzi do relacji liczbowych i przedstawi w sposb matematyczny. Przy
czym liczby nie s czym absolutnie pierwszym, wywodz si bowiem z jeszcze bardziej pierwotnych
elementw czy te zasad.
Czym s owe elementy?
Zdaniem pitagorejczykw wszystkie liczby mona zestawi w dwie grupy: parzystych i nieparzystych.
Wyjtek stanowi jedynka, gdy zdolna jest ona utworzy zarwno liczby parzyste jak i nieparzyste:
przez doczenie jedynki do liczby parzystej powstaje nieparzysta i odwrotnie. Dlatego jedynka
uczestniczy w naturze obydwu. Poniewa kada rzecz sprowadza si do liczby, zatem kada rzecz jest
wyrazem liczby nieparzystej. Ale take parzyste i nieparzyste nie s jeszcze ostatecznymi
elementami. Pierwotnymi elementami, z ktrych powstaj liczby jest to, co nieograniczone i to co
ograniczajce.
wiat jako kosmos
wiat (jako cao i jako jego kada cz i kada rzecz w nim zawarta) jest, zdaniem
pitagorejczykw, wiatem ukonstytuowanym przez liczb i wedug liczby. Jest wiatem cakowicie
zdominowanym przez liczb dlatego te wiat pojmowali jako kosmos to znaczy porzdek.
wiat jako porzdek jest poznawalny, porzdek bowiem oznacza liczb, a liczba to rozumno,
moliwo poznania. Tak wic panowanie liczby oznacza panowanie rozumnoci i prawdy.
Warto zapamita
Kosmos to porzdek.

3.

Przejcie od filozofii przyrody do filozofii

moralnej

3.1. Sofici
Okoo V wieku przed Chr. nastpia zmiana sposobu uprawiania filozofii. Spowodowane zostao
to przede wszystkim kryzysem filozofii przyrody. A mianowicie w pierwszym okresie filozofii w efekcie
rozwaa nad kosmosem uzyskano kilka i to wzajemnie sprzecznych teorii, co doprowadzio do
przekonania, e prawda jest niepoznawalna.

Strona 16 z 78

Filozofia

Grupa modych filozofw, zwanych sofistami, uznaa wic, e nie naley ju dalej poszukiwa
odpowiedzi na pytanie jaki jest kosmos, lecz naley zmieni zarwno przedmiot, cel jak i metod
filozofii.

Przedmiot
W centrum uwagi sofistw znalaz si czowiek nie pytano jednak o to, kim jest czowiek,
lecz jak ma y a przede wszystkim jakie umiejtnoci zapewni mu sukces w yciu
prywatnym i publicznym. Dlatego te skupili si oni gwnie na: retoryce (rozumianej jako
przekonywujce prezentowanie swoich racji), erystyce czyli sztuce prowadzenia sporw w
dyskusji; polityce i analizie jzyka.

Cel
Zawenie refleksji nad czowiekiem do obszaru kultury odpowiadao celom jakie stawiano
filozofii. W przeciwiestwie do filozofii przyrody, ktrej celem byo poszukiwanie prawdy dla
niej samej (cel teoretyczny), sofici stawiali filozofii cele praktyczne: miaa ona by zabaw,
sztuk ycia suy jako pomoc w zarzdzaniu i kierowaniu yciem publicznym. Dla
sofistw nie wana bya prawda, lecz skuteczno. Dlatego te najwaniejszym
zadaniem sofisty byo wyksztacenie sprawnego posugiwania si jzykiem i argumentacj.

Metoda
Podczas gdy filozofowie przyrody posugiwali si dedukcj - najpierw ustalali, co jest pierwsz
zasad, a nastpnie dedukowali z niej wszystkie wnioski, to dla sofistw istotne byo
dowiadczenie - rozumiane jako obserwacja faktw, zjawisk, tak jak one wystpuj, a
nastpnie ich analiza czyli poszukiwanie uchwytnych zwizkw zachodzcych midzy nimi.
(Sofici wprowadzili pojcia dowiadczenia).

Gwne zaoenia sofistw:

Relatywizm
Odrzucenie przez sofistw prawdy jako celu samego w sobie wizao si z goszonym przez
nich relatywizmem, czyli przekonaniem, e prawda o rzeczywistoci jest wzgldna zaley
od tego kto ja gosi. Jedn z przyczyn relatywizmu byo prawdopodobnie to, e w filozofowie
okresu poprzedniego (filozofowie przyrody), mimo rozumowego poszukiwania prawdy, nie byli
w stanie uzgodni jednego stanowiska, lecz stworzyli wiele, wzajemnie sprzecznych
kierunkw.

Sceptycyzm
Nie mona zdecydowa, czy jakikolwiek zdanie jest prawdziwe czy faszywe.

Subiektywizm
Jeeli istnieje tak wiele rnych teorii i kad z nich mona uzasadni, to znaczy, e nie
istnieje poznanie obiektywne, a jedynie subiektywne mniemania.

Sensualizm
Ich rdem mniema s subiektywne spostrzeenia, ktre pochodz od zmysw by to tzw.
sensualizm.

Indywidualizm
Konsekwencj relatywizmu by indywidualizm. Wartoci nadrzdn jest jednostka. Wiedza ma
charakter indywidualny a wszystko, co istnieje, istnieje dla jednostki.

Konwencjonalizm
Relatywizm przenieli sofici te na inne dziedziny ycia midzy innymi na prawo. Jako pierwsi
wprowadzili rozrnienie midzy ustawodawstwem a natur. Wszelkie prawo wynika z umowy
spoecznej, konwencji a nie z natury. Instytucje prawe zostay ustanowione przez ludzi i s
dowolne a zatem zmienne.

Strona 17 z 78

Filozofia

Idea siy
Niektrzy z sofistw uwaali, e prawo zostao ustanowione po to, aby silniejsi (rzdzcy)
mogli sprawowa kontrol nad sabszymi. Inni za (Kalikles, Kritiasz) przeciwnie uwaali, e
prawo to ochrona sabszego przed silniejszym, i jest wymysem ludzie sabych o duchu
niewolniczym. Wedug tej teorii pastwa przyjy prawo sabych i ograniczyy silniejszych.
Jednake czasem pojawiaj si ludzie prawdziwie silni, ktrzy zdobywaj wadz, rozbijaj
wszelkie konwencje, staj na czele, troszcz si o swoje sprawy, pdz wspaniay ywot
panw, nie zwracajc uwagi na sabszych. Jest to, zdaniem tej grupy sofistw, triumf natury
nad wymylonym przez czowieka prawem.

Efektem gwnych zaoe sofistw byo ich przekonanie, e kad tez (nawet faszyw) mona, za
pomoc zrcznej argumentacji, udowodni. Dlatego te cnot (arete) pojmuj jako biego w
przemawianiu, zrczno argumentacji.
Zadaniem sofisty jest wic nauczy dyskutowania, przekonywania, argumentowania. e za
umiejtnoci takie mog przynie uczniowi w przyszoci materialne korzyci, wic sofici za udzielane
lekcje pobierali take opaty. (Poszukujc chtnych do pobierania patnych nauk wdrowali z miasta
do miasta.)
Ta, niezgodna z etyk staroytnych Grekw, dziaalno sofistw, a mianowicie:

fakt, e rozwijali teori rozumowania, ktra dla faszywych twierdze szukaa pozorw
susznoci
oraz, to, e za nauk pobierali pienidze,

przyczyniy si do tego, e termin sofista, ktry w dosownym, pierwotnym rozumieniu oznacza

mdrca, znawc zacz, w miar upywu czasu, nabiera zdecydowanie negatywnego znaczenia.
Warto zapamita
Ostatecznie terminem sofista nazywa si kogo, kto posugujc si podstpnymi rozumowaniami
(pozornie poprawnymi) z jednej strony usiuje osabi i ukry prawd, z drugiej za strony prbuje
wzmocni fasz, nadajc mu pozr prawdy.

3.2. Protagoras czowiek miar wszechrzeczy

Protagoras
urodzony midzy 491 - 481 r. przed Chr. znany jest przede wszystkim z powiedzenia:
Czowiek jest miar wszystkich rzeczy.
Czowiek decyduje o prawdzie o wartoci, o normie, o prawie i w yciu kieruje si tylko . korzyci.
Nie ma absolutnego dobra. Dobrem jest to, co wydaje si by dobre dla danego czowieka.
Twierdzenie to stao si fundamentem zachodniego relatywizmu. Protagoras chcia zaprzeczy
jakoby istniao jakie absolutne kryterium, ktre pozwalaoby odrni prawd od faszu. Kryterium
jest wzgldne i jest nim czowiek jednostkowy czowiek.

Strona 18 z 78

Filozofia

Przykad

Choroba jest za dla lekarza pacjenta, lecz dobra dla lekarza.

Dla zdrowego jedzenie wydaje si smaczne, dla chorego niesmaczne.

Czyje wraenia odpowiadaj prawdzie? Niczyje. Jedynie wraenie zdrowego jest przyjemniejsze i
korzystniejsze
Protagoras twierdzi, i o kadej rzeczy istniej dwa sdy wzajemnie sprzeczne to znaczy, e o
wszystkim mona co stwierdza i temu jednoczenie zaprzecza. e w kadej sprawie, a szczeglnie
w tych sprawach, ktre dotyczyy ycia etyczno-politycznego, mona przytoczy argumenty za i
przeciw.
Bezwzgldne wartoci moralne nie istniej, istnieje jedynie co, co jest bardziej uyteczne i dlatego
bardziej korzystne. Mdrcem jest nie ten, kto poszukuje wartoci absolutnych (gdy te nie istniej),
lecz ten, kto poznaje co, co jest relatywnie bardziej poyteczne i bardziej korzystne, oraz potrafi to
wprowadza w ycie.
Warto zapamita
Czowiek jest miar prawdy i faszu, nie jest natomiast miar tego, co poyteczne i szkodliwe.

3.3. Sokrates odkrycie istoty czowieka

SOKRATES (470 - 399 przed Chr.)
Uznany za niedocigy idea filozofa, ktrego pogldy okazay si zgodne z jego yciem. Urodzi si
prawdopodobnie w Atenach ok. 470 r. p.n.e. ojciec jego by rzebiarzem a matka akuszerk, co nie
pozostao bez wpywa na pogldy Sokratesa.
By przekonany, e istnieje prawda i e kady moe j odnale. Dlatego, cae swoje ycie powici
poszukiwaniu prawdy. Zajmowa si take nauczaniem, jednak w przeciwiestwie do sofistw nie
pobiera za to adnych pienidzy
Przesiadywa caymi dniami na rynku i wdawa si w filozoficzne dysputy z napotkanymi ludmi,
zmuszajc ich do mylenia, i wykazujc czsto ich ignorancj. Pozyska w ten sposb szerokie grono
uczniw i sympatykw, ale take wielu wrogw.
Poniewa demaskowa faszywe autorytety, uznany zosta za burzyciela porzdku spoecznego i
oskarony o bezbono i demoralizowanie modziey a w efekcie skazany na mier. Dwa miesice
przebywa w wizieniu. Uczniowie przygotowali mu ucieczk, ale Sokrates odmwi, gdy uwaa, e
naley respektowa prawo, nawet jeeli jest ono niesuszne. Ostatnie dni i godziny ycia spdzi na
rozmowie z uczniami o niemiertelnoci duszy, a take w ich obecnoci wypi trucizn kielich cykuty.

3.3.1. Poznaj samego siebie

Sokrates jako pierwszy postawi pytanie: Kim jest czowiek? tzn. jaka jest natura czy te istota
czowieka.
Odpowied Sokratesa brzmiaa: czowiekiem jest jego dusza, poniewa to dusza odrnia
czowieka od kadej innej rzeczy. Dusza za, to zdaniem Sokratesa nasza mylca i dziaajca
wiadomo, nasz rozum, siedlisko naszej aktywnoci mylenia i dziaania etycznego.

Strona 19 z 78

Filozofia

Dusza to wiadome ja czowieka; osobowo intelektualna i moralna.

W ten sposb Sokrates sta si twrc filozofii czowieka czyli tzw. antropologii filozoficznej.
Takie rozumienie duszy wyznaczao czowiekowi nowe zadania i obowizki wobec samego siebie.
Sokrates by przekonany, e najwaniejszym zadaniem kadego czowieka jest poznanie samego
siebie oraz troska o siebie. Poznanie siebie nie oznacza poznanie swojego imienia czy te swojego
ciaa, lecz zwrcenie si ku swemu wntrzu i poznanie wasnej duszy.

3.3.2. Intelektualizm etyczny

Najwysz wartoci jest poznanie, poniewa to poznanie czyni dusz tak, jak by powinna a ty
samym sprawia, e czowiek realizuje si wanie jako czowiek. Wiedz i poznanie utosamia
Sokrates z cnot (prawo, warto, zaleta).
Przyznanie duszy hierarchicznej wyszoci w stosunku do ciaa oraz utosamienie czowieka z dusz
pocigao za sob przesunicie na drugi plan wartoci fizycznych a co za tym idzie wysunicie na plan
pierwszy wewntrznych wartoci duszy, a w szczeglnoci wartoci wiedzy.
Sokratejska teza o tosamoci cnoty i wiedzy pocigaa za sob:
a) sprowadzenie cnt tradycyjnych, takich jak: mdro, sprawiedliwo, roztropno,
umiarkowanie, mstwo do jednej tylko i jedynej cnoty czyli do wiedzy.
b) sprowadzenie wady, ktra jest przeciwiestwem cnoty do ignorancji
c) wniosek: kto czyni zo, czyni je wskutek niewiedzy, a nie dlatego, e chce za, czyli nikt nie
czyni za dobrowolnie, kto za czyni zo, czyni je niedobrowolnie
Sokrates by przekonany, e czowiek chce tylko dobra, nigdy za za. Dlatego, jeeli nawet czyni zo
to dlatego, e w wyniku faszywego rozumowania uzna zo za dobro. Czowiek czyni zo, poniewa
zudnie spodziewa si uzyska z niego dobro, otrzyma bogactwo, wadz itd. by szczliwym, a nie
zdaje sobie sprawy, jakie zo wyrzdza tym samym duszy. Gdyby wic czowiek posiada wiedz
pewn i niezawodn, e tzw. dobra ciaa i posiadanie dbr materialnych s niczym w porwnaniu z
dobrem duszy i wiedziaby, czym jest dobro duszy, nic by go nigdy nie kusio do czynienia za.
Czowiek nie rodzi si cnotliwy (prawy), lecz uczy si tego w cigu swojego ycia. Poznanie prawd
dotyczcych ludzkiego postpowania byo, zdaniem Sokratesa, moliwe dziki temu, e kadego
czowieka wspiera wewntrzny gos kierujcy dusz czowieka tzw. daimonion.
Definicja
Przekonanie, e ksztatowanie odpowiedniej postawy moralnej jest moliwe dziki wiedzy uzyskiwanej
na drodze rozumowej, nazywamy intelektualizmem etycznym.

3.3.3. Cnota warunkiem szczcia

Prawdziwie szczliwy jest ten, kto yje zgodnie z wasn natur, kto jest w peni sob. Natur
czowieka jest dusza, a wic tylko realizowanie tego, co dobre dla duszy (wiedza, poznanie) moe by
rdem prawdziwego szczcia.
Dobra zewntrzne nie s w stanie zapewni szczcia. Szczcie zostao uniezalenione od tego, co
pochodzi z zewntrz i przeniesione cakowicie w obszar ycia wewntrznego a zatem oddane w
pene panowanie czowieka. Szczcie nie zaley od rzeczy czy te od losu, lecz od wewntrznego
uksztatowania, ktre moemy osign dziki rozumowi.

Strona 20 z 78

Filozofia

Czowieka cnotliwego nie moe spotka nic zego, poniewa cnota broni go przed wszelkim zem.
Dlatego te Sokrates wypi pogodnie cykut by bowiem przekonany, e mier zabija ciao, niszczy
ycie, ale nie to, e yo si dobrze.

3.3.4. Metoda sokratejska

Sokrates by nie tylko wybitnym humanist, ale take wypracowa metod poznawania prawdy.
Metoda Sokratesa skadaa si z dwch etapw:
1. Metoda negatywna tzw. elenktyczna, czyli metoda zbijania. Punktem jej wyjcia bya
ironia (tzw. ironia sokratejska), miaa na celu oczyci umys rozmwcy z pseudowiedzy, z
przesdw, pychy. Sokrates doprowadza swego rozmwc do uznania wasnej niewiedzy.
Udajc kompletn nieznajomo rzeczy, zadawa naiwnie atwe pytania, ktrymi doprowadza
rozmwc do zaprzeczenia tezy, ktr gosi on na pocztku. Przede wszystkim zmusza
rozmwce do zdefiniowania omawianego tematu i podstawowych, dla tego tematu, poj, a
nastpnie na rne sposoby analizowa ow definicj, ujawnia bdy i sprzecznoci, do jakich
ona prowadzia. Na kocu rozmwca Sokratesa stwierdza, e na dany temat nie posiada
wiedzy i prosi go o pomoc.
Stosuj metod negatywn Sokrates chcia wykaza, e czowiek niby wszystko wiedzcy,
waciwie niczego nie wie. Podstaw wiedzy jest wic wiedza niewiedzy.
Metoda ta oczyszczaa umys z wiedzy pozornej: Jak dugo w duszy s faszywe mniemania i
faszywa pewno, niemoliwe jest dotarcie do prawdy; gdy natomiast zostan one usunite,
dusza zostaje oczyszczona i gotowa do osignicia prawdy, jeli jest ni brzemienna.
Dopiero wtedy mona byo rozpocz drugi etap.
2. Metoda pozytywna tzw. majeutyczna (maieutyka sztuka akuszerska). Zdaniem
Sokratesa dusza moe doj do osignicia prawdy, jeli jest ni brzemienna. Prawdy nie
mona nauczy, przekaza, kady musi j w sobie odnale. I tak jak brzemienna kobieta,
potrzebuje poonej by wyda dziecko na wiat, tak samo ucze, ktrego dusza jest
brzemienna prawd potrzebuje swego rodzaju duchowego poonictwa, ktre pomogyby
przy rodzeniu si prawdy. Sokrates goszc, e sam nic nie wie, stanowczo zaprzecza, e
byby w sanie przekaza wiedz innym. Pomaga jedynie rozmwcy uwiadomi sobie
posiadan wiedz. W tym celu kwestie zawie czy sporne sprowadza do prostych, opartych na
oczywistoci pyta, wymagajcych tylko odpowiedzi tak lub nie, Na przykad: czy cnota
jest czym dobrym.

3.3.5. Indukcja
Metoda sokratejska opieraa si na przekonaniu, e czowiek potrafi rozumowa na podstawie
indukcji, czyli przechodzi od faktw jednostkowych do oglnych.
Podczas gdy sofici uwaali, e wszystko jest wzgldne, e nie ma nic staego, Sokrates by
przekonany, e pod pewnymi zmiennymi zjawiskami kryj si pewne cechy wsplne dla danej grupy
zjawisk.

Strona 21 z 78

Filozofia

Przykad
Mimo e sowa sprawiedliwy" uywamy w odniesieniu do rnych sytuacji, ludzi, (sprawiedliwy
nauczyciel, sdzia, wojna sprawiedliwa, sprawiedliwa kara itd.) to zawsze wskazuje ono na pewne
charakterystyczne dla sprawiedliwoci cechy.
Aby wydoby te wsplne cechy trzeba posuy si indukcj. Polega ona na tym, e analizuje si rne
przejawy np. mstwa i tchrzostwa i przechodzc kolejno od jednych do drugich odkryje si co, co
jest oglne i wsplne dla nich wszystkich.
Poznanie cech wsplnych, oglnych prowadzi do poznania, czym jest dobro, odwaga cnota,
sprawiedliwo itd. a tym samym odnalezienia definicji tych poj oglnych.

3.4. Szkoy sokratyczne

3.4.1. Cynicy wyzwolenie od poda i przyjemnoci
Zaoycielem szkoy by Antystenes z Aten (444 - 365 r. przed Chr.). Drugim synnym
przedstawicielem cynikw by Diogenes z Synopy (413 - 323 r. przed Chr.), ktry zasyn min. z tego,
e zamieszka w duej glinianej beczce. Nazwa cynicy wywodzi si od prowadzonej przez nich szkoy
na placu Cynosagres, albo te od greckiego przymiotnika kynikos czyli psi.
Cynicy, podobnie jak Sokrates, skupiali si na zagadnieniach etycznych, i tak jak on podkrelali, e
jedynym dobrem gwarantujcym szczcie jest cnota. Inaczej jednak ni Sokrates rozumieli
cnot. Zdaniem cynikw cnota to umiejtno panowania nad sob, uniezalenienie i wyzwolenie si
od tego wszystkiego, co ludzie zawsze uwaali za dobre i niezbdne do szczcia (sawa, pienidze
itp.). S to bowiem dobra pozorne, nie tylko niekonieczne do szczcia, ale nawet szczciu
zagraajce.
Warto zapamita
Caa tajemnica szczcia tkwi w nas, w naszej duszy, polega na naszej samowystarczalnoci, na byciu
niezalenym od rzeczy i od innych ludzi, polega na nie-potrzebowaniu-niczego.

3.4.2. Hedonizm cyrenaikw

Cyrenaicy to szkoa stworzona przez Arystypa z Cyreny ok. 435-355 roku przed Chr.
Gosili skrajny hedonizm, tzn. przekonanie e jedynym rdem szczcia i celem ludzkiego
ycia jest przyjemno. Przyjemno jest stanem, ktry trwa tylko przez chwil, dopki dziaa
bodziec j wywoujcy. Ma ona zatem charakter gwnie cielesny.
Czowiek, ktry chce zazna szczcia pojmowanego jako przyjemno, musi nauczy si korzysta z
kadej nadarzajcej si okazji, musi umie chwyta dzie carpe diem. Przyjemnoci rni si
midzy sob nie jakoci, lecz stopniem intensywnoci co jest bardziej lub mniej przyjemne. Im
wicej rozkoszy, tym wysza przyjemno, co nie znaczy szlachetniejsza.
Cnota w rozumieniu cyrenaikw to sposb zdobywania przyjemnoci umiejtno jak najduszego ich
przeywania.

4.

Platon twrca idealizmu i spirytualizmu

Strona 22 z 78

Filozofia

Najsawniejszym uczniem Sokratesa by Platon (427-347 r. przed Chr.), zaoyciel Akademii

Platoskiej.
W Akademii Platoskiej nauczano filozofii, matematyki i gimnastyki. Najwaniejsza jednak bya
rozmowa, a wszystkie dziea Platona napisane s w postaci dialogw.

4.1. Platona rozumienie rzeczywistoci

4.1.1. Pytanie o stao i zmienno przed Platonem
Filozofowie przyrody uwag swoj skupiali na znalezieniu staego elementu w wiecie przyrody i
okreleniu relacji midzy tym co trwae a tym co zmienne (zjawiskiem).
Sofici i Sokrates take zadawali pytanie o stao i zmienno ale w odniesieniu do czowieka oraz
wiata wartoci.
Opinie humanistw, podobnie jak w przypadku filozofw przyrody, byy podzielone. Zdaniem sofistw
rozumienie tego, co jest dobre a co ze w zalenoci od czasu, miejsca, poszczeglnych ludzi czy te
sytuacji zmienia si, czyli jest spraw konwencji. Sokrates natomiast, w przeciwiestwie do nich,
uwaa, e istniej wieczne ponadczasowe reguy mwice o tym, co dobre, a co ze. By jednoczenie
przekonany, e kady, kto posuguje si rozumem moe pozna owe niezmienne normy, z tego
wzgldu, e tak jak i normy moralne tak i ludzki rozum jest wieczny i niezmienny.

4.1.2. Dualizm wiata materialnego i wiata idealnego

Platon chcia ogarn obydwa aspekty rzeczywistoci - wiat przyrody oraz wiat wartoci. (dobro,
pikno, prawda) W obydwu tych obszarach szuka tego, co wieczne i niezmienne: wiecznie prawdziwe,
wiecznie pikne, wiecznie dobre, pomija natomiast to, co zmienne, przemijajce, sezonowe.
Ju wczeniejsi filozofowie (np. Empedokles, Demokryt) wskazali, e wszystkie zjawiska w naturze
pyn, lecz mimo to musi istnie co, co nigdy si nie zmienia (elementy, pierwiastki, atomy).
Podobnie Platon uwaa, e istniej dwojakiego rodzaju byty: zmienne i niezmienne.
Jednak tego, co niezmienne nie umiejscowi w postrzegalnym wiecie zmysowym. Jego zdaniem
wszystko, co naley do wiata zmysw zmienia si nieustannie, gdy wszystko, co jest stworzone z
materii podlega niszczcemu dziaaniu czasu. Dlatego w wiecie przyrody nie istniej adne pierwiastki
czy te atomy, ktre nie ulegaj rozkadowi. Natomiast ponad zmiennymi rzeczami jest jeszcze
wieczna i niezmienna, ponadczasowa idea (forma), wedug ktrej wszystko to, co przemijajce zostao
stworzone.
Przykad
Potrafimy jednostk danego gatunku (np. jakiego konkretnego psa) odrni od kota, mona wic
przyj, e istnieje co wsplnego dla wszystkich psw, co rni je od tego wszystkiego, co nie jest
psem na przykad kota czy konia. I chociaby nie przetrwa aden pies na wiecie, to pozostaje
forma psa idea psa, jak mwi Platon, ktra jest niezmienna.
W ramach jakiego gatunku wszystkie rzeczy s takie same.

Strona 23 z 78

Filozofia

Przykad
Innym przykadem moe by forma do pieczenia barankw wielkanocnych kady baranek w niej
upieczony bdzie taki sam, a jednoczenie kady bdzie inny (grubszy, poamany, krzywy) - lecz
chocia aden z nich nie bdzie idealny, to ze wzgldu na zachodzce midzy nimi podobiestwo
mona stwierdzi, e wszystkie te baranki maj wsplny pierwowzr ow form, ktra jest o wiele
blisza ideaowi, ni ktrykolwiek z wypiekw. I mimo, e wszystkie baranki Anno Domini 2006
zostan zjedzone, zniszczone lub wyrzucone, to dziki zachowanej formie baranki 2007 bd takie
jak ubiegoroczne.
Poza ideami (formami) bytw materialnych (drzewo, kot, pies, czowiek) istniej take idee
odpowiadajce wartociom estetycznym, etycznym, poznawczym: pikna, dobra,
sprawiedliwoci, prawdy, itp.
Oceniamy, e co jest pikne, na przykad: rzeba, obraz, pejza, ludzka twarz, ksika,
postpowanie, itd. Jaka rzecz jest pikna, ale przecie moe to pikno utraci dzieo sztuki moe
ulec zniszczeniu, uroda przemija, pejza moe zosta zdewastowany.
Dlatego trzeba przyj, e jest jaka niezniszczalna idea pikna, pikno samo w sobie zawsze jedno i
niezmienne, jakiego w wiecie nas otaczajcym nie dowiadczamy. To wanie dziki niemu konkretna
rzecz jest pikna.
Pierwowzory (idee) wszystkich zjawisk i rzeczy, czyli wieczne i niezmienne wzorce, wedug ktrych
wszystko jest stworzone istniej, zdaniem Platona, poza wiatem zmysowym i stanowi oddzieln
rzeczywisto tzw. wiat idei.
wiat zmysowy natomiast, czyli wiat materii, w ktrym yjemy i ktry postrzegamy zmysowo jest
tylko odbitk rzeczywistoci idealnej. Jest przemijajcy, wiecznie zmienny a tym samym
niepoznawalny.
W wiecie idei znajduj si take przedmioty matematyczne: idea koa, trjkta, prostej. Wszyscy
rozrniamy rzeczy okrge, wiemy, co to jest okrg i jakie warunki spenia a przecie adna ze
spotkanych w wiecie rzeczy nie jest idealnie okrga. Nie trzeba rysowa okrgu, eby dwa lub wicej
punktw, ktre s tak samo oddalone od jakiego punktu x byy punktami okrgu.
Warto zapamita
Platon stworzy dualistyczn koncepcj rzeczywistoci, twierdzi bowiem, e na rzeczywisto
jako cao skadaj si dwa wiaty, lub te dwa jej poziomy:

Poziom bytu ujmowany zmysami, czyli poznawany przez czowieka za pomoc zmysw
wiat rzeczy (mona nazwa go te wiatem skutkw), wiat czaso-przestrzenny.
Poziom bytu ponad-fizycznego; istniejcy niezalenie od czasu i przestrzeni wiat idei jest to wiat przyczyn oraz wiat przedmiotw matematycznych

W ten sposb pogodzi tez Parmenidesa, e byt jest jeden, wieczny, konieczny, powszechny z
przeciwn tez Heraklita, e byt jest rnorodny, liczny, wzgldny, zmienny, nieuchwytny, niestay.

4.1.3. Relacja wiata materialnego do wiata idealnego

Relacja wiata idealnego do wiata materialnego jest porwnywalna do relacji, jaka zachodzi midzy
wspomnianymi wczeniej barankami i form, w ktrej zostay wypieczone.
Strona 24 z 78

Filozofia

I tak jak baranek upieczony nigdy nie odpowiada doskonale swojej formie, gdy jest tylko jej odbitk,
tak te wiat materialny jest odbitk rzeczywistoci idealnej.
Z tego wynika, e wiatem realnym i prawdziwym jest wiat idealny. Doskonae idee to
prawzory dla rzeczy materialnych, ktre jedynie uczestnicz w wiecie idei, s odwzorowaniem
wiata idealnego. Przedmioty wiata zmysowo poznawalnego s niedoskonae ze wzgldu na ich
powizane z materi.
Warto zapamita
Platon jest twrc filozofii idealistycznej. Idealizm to jeden, z dwch (obok realizmu) alternatywnych
pogldw na rzeczywisto.
Podstawowe twierdzenie Platona brzmi: poza wiecznie zmiennym wiatem zjawisk istnieje co
niezmiennego inny wiat czystych treci, zwanych u niego ideami. Wszystko, co postrzegamy
zmysami jest mniej lub wicej nieudoln kopi tych idei, ktre ponadczasowo istniej same w sobie.
wiat idealny jest pierwotny w stosunku do wiat materialnego i od niego doskonalszy.

4.1.4. Cechy wiata materialnego i wiata idealnego

Idee s to idealne wzorce, bdce miar dla poznania i dziaania. S wieczne, niezmienne, powizane
logicznymi zwizkami i tworz hierarchi. Na samym szczycie znajduje si Idea Dobra - ktra jest
zasad wszystkiego.
Cechy wiata idealnego:

Realno idee realizuj prawdziwy byt, w ktrym rzeczy tylko uczestnicz.

Inteligibilno inteligibilno oznacza ponadzmysowo. Idea jest przedmiotem intelektu,

mona uj je tylko intelektem. Nie moemy pozna jej zmysami, tak jak nigdy za pomoc
zmysw nie poznamy przedmiotw matematycznych: punktu, prostej koa, pierwiastka itp..

Niecielesno tego, co inteligibilne nie mona uj zmysami, gdy zmysy ujmuj tylko to,
co cielesne. Intelekt ujmuje tylko to, co przekracza wymiar fizyczny i cielesny.

Bytowo idee s bytem prawdziwym, czyli bytem absolutnym. to, co si zmienia nie jest
bytem tylko posiada byt, partycypuje w bycie.

Niezmienno byt absolutny nie powstaje i nie ginie, czyli idee nie podlegaj zmianom
(wbrew relatywizmowi Heraklita - wszystko podlega nieustannej zmianie).

Samoistno idee istniej w sobie i przez siebie, s one bezwzgldnie obiektywne, tzn. s
rzeczywistoci niezalen od czowieka, nie podlegaj przemianom, s stae, trwae (wbrew
relatywizmowi sofistw - czowiek jest kryterium prawdy).

Jedno kada idea jest jednoci i jako taka tumaczy rzeczy zmysowe, ktre w niej
partycypuj. Dlatego prawdziwe poznanie polega na sprowadzaniu wieloci do jednoci (jedna
jest idea pikna ale wiele przejaww pikna w wiecie).

Oglno idea wyraa to, co oglne, wsplne w wielu jednostkowych rzeczach.

Cechy wiata materialnego

Strona 25 z 78

Filozofia

Rzeczy s tylko cieniem idei, odbiciem, przelotn zjaw, prawie nicoci. Nic z tego, co istnieje w
wiecie zmysowym nie jest trwae, a o czym, co ulega cigym zmianom nie jestemy w stanie
uzyska wiedzy pewnej. Dlatego o tym, co moemy dowiadczy zmysami mamy tylko pojcie zudne,
mniemanie, przypuszczenie.

4.1.5. Trzy przyczyny powstania wiata

Nauk o ideach zastosowa Platon do wyjanienia wiata postrzegalnego zmysami. Wskazuje na trzy
przyczyny powstania wiata:
1. przyczyna sprawcza to Demiurg wieczny, boski budowniczy wiata,
2. przyczyna wzorcza wieczny wiat idei,
3. przyczyna materialna odwiecznie istniejca materia.
Materialny wszechwiat powsta za spraw Demiurga, ktry powodowany dobroci zbudowa wiat w
postaci moliwie najlepszej, dlatego te w kosmosie panuje harmonia, ciaa niebieskie przybieraj
ksztat kuli i poruszaj si w sposb najdoskonalszy, czyli po okrgu.
Demiurg uksztatowa wiat w sposb rozumny i zaplanowany wykorzystujc odwiecznie materi,
ktra stanowia tworzywo oraz wiat idei, ktre suyy mu jako wzr tworzenia.
Materia to co bezksztatnego, nieokrelonego, w ktrej rzeczy otrzymuj ksztaty, czyli powstaj. W
przeciwiestwie do idei materia jest niebytem, jest te przyczyn niedoskonaoci i za.

4.2. Czowiek i jego poznanie

4.2.1. Dualizm duszy i ciaa
Podobnie ja w rozwaaniach dotyczcych metafizyki, czyli w nauce o bycie, tak i w antropologii gosi
Platon dualizm. W przypadku wiata by to dualizm rzeczy i idei a w przypadku czowieka dualizm
ciaa i duszy.
Dusza jest czynnikiem ruchu i ycia i jest niematerialna. Teza o niematerialnoci duszy bya nowym
pomysem, gdy poprzednicy Platona uwaali, e dusza jest czci przyrody i rodzajem subtelnej
materii. Dusza jest niezalena od ciaa, doskonalsza od ciaa, niemiertelna i mimo, e nie jest
materialna, istnieje realnie.
Ciao jest wizieniem dla duszy. Platon przyjmuje nauk o preegzystencji duszy pierwotnie dusza
istniaa bez ciaa, jednake wskutek zmysowych poda ulega skaeniu i zostaa uwiziona w ciele,
ktre jest grobem duszy a zarazem miejscem oczyszczenia. Poprzez poznanie prawdy, czyli gdy dusza
kieruje si w yciu rozumem, moe uwolni si od uciliwego ciaa i powrci do stanu pierwotnego.
Zanim to jednak nastpi czowiek musi przej przez cykl wciele (reinkarnacji). mier nie jest w
koncepcji Platona czym zym, lecz powrotem do prawdziwego ycia.

4.2.2. Spirytualizm
Czowiek wic w swojej istocie jest dusz, ktra zostaa uwiziona w ciele taki pogld nazywamy
spirytualizmem, gdy gosi on prymat ducha nad materi.

Strona 26 z 78

Filozofia

Zwr uwag
Spirytualizm to jedna z trzech koncepcji czowieka (obok materializmu, goszcego, e czowiek to
tylko wyej zorganizowane zwierz, oraz personalizmu, ktry uwaa, e czowiek jest osob
stanowic nierozerwalny zwizek duszy i ciaa).
Powysze uwagi dotycz najwyszej czci duszy tzw. duszy rozumnej, ktra jest bytem
pozaziemskim, jest ona dusz w znaczeniu najbardziej cisym i obejmuje to, co w czowieku boskie.
Poza niematerialn dusz rozumn czowiek posiada jeszcze dwie inne dusze, ktre, zwizane s ze
zmysowym postrzeganiem wiata: dusz popdliw oraz nisz od niej dusz podliw.
O istnieniu tych dusz Platon wnioskuje z walki, jaka si toczy w czowieku midzy czci popdliw a
podliw. Ilustrujc relacje jakie zachodz midzy nimi Platon przyrwnywa dusz rozumn do
wonicy, ktry powozi zaprzgiem cignitym przez dwa konie: popdliwoci i podliwoci.
Nieumiejtno zapanowania nad nimi powoduje upadek duszy w ciao.
Czowiek wic w swojej istocie jest dusz, ktra zostaa uwiziona w ciele takie pogld nazywamy
spirytualizmem, gdy gosi on prymat ducha nad materi.

4.3. Teoria poznania

4.3.1. Dwa rodzaje poznania
Tak jak istniej dwa rodzaje bytu, tak te istniej dwa rodzaje poznania:

Poznanie zmysowe odnosi si ono do wiata rzeczy, wiata zjawisk i dostarcza nam
poznania niedoskonaego, ktre Platon nazywa mniemaniem lub domysem. Jest to jak
poznanie cienia bytu prawdziwego, idei.

Poznanie rozumowe, dziki ktremu uzyskujemy wiedz prawdziw na temat wiata idei.
Poznanie rozumowe moe mie charakter:
poznania dyskursywnego, gdy porednio poprzez rozumowanie dochodzimy do
prawdy;
poznania intuicyjnego, gdy myl styka si w sposb bezporedni z ide, jest to rodzaj
patrzenia intelektualnego, bezporedni kontakt duszy z ide.. Poznanie intuicyjne jest
najwyszym stopniem poznania.
Poznanie rozumowe jest wrodzone. Postrzegajc jakie rzeczy na przykad jako rwne,
posugujemy si ju pojciem rwnoci i stosujemy je jako miar. Nie moglimy wzi tego
pojcia z dowiadczenia, bo rzeczy, jakie postrzegamy, nie s nigdy naprawd idealnie rwne i
tylko zbli si do rwnoci. To pojcie musielimy posiada wczeniej, zanim spostrzeglimy,
e jakie rzeczy s rwne.
Zdaniem Platona dusza w swojej preegzystencji ogldaa rne idee bezporednio, lecz gdy
zostaa uwiziona w ciele, zapomniaa o nich. Czyli wszelkie poznanie rozumowe jest tylko
przypominaniem sobie tego, co zostao ju wczeniej poznane, gdy dusza przebywaa w
wiecie idei. Taki ogld nazywamy anamnez.

4.3.2. Poznanie drog wyzwalania duszy z wizw ciaa

Ogldajc konkretn rzecz np. kota, w duszy budzi si niejasne wspomnienie doskonaego kota,
widzianego kiedy w wiecie idei. Tym samym budzi si miosna tsknota za powrotem do miejsca, z

Strona 27 z 78

Filozofia

ktrego przybya. Jeeli taka tsknota si pojawi zrozumiemy, e wszystko to, co zmysowe, jest
niedoskonae i nieistotne. Dusza rozumna bdzie chciaa wrci do bezporedniego ogldania idei, wie
bowiem, e to co oglda za porednictwem zmysw to tylko cie doskonaej rzeczywistoci.
Wikszo jednak ludzi zadowala si yciem wrd cieni, myl bowiem, e wiat, w ktrym yj jest
jedynym prawdziwym wiatem. Dlatego ich dusza nie ma szans na uwolnienie i udanie si w drog
powrotn do wiata idei.

4.3.3. Metafora jaskini

Sytuacj czowieka i jego poznanie ilustruje Platon poprzez tzw. metafor jaskini. Ludzie podobni
s do niewolnikw, ktrzy od swego urodzenia znajduj si w jaskini, pod ziemi. Siedz zwrceni
plecami do wyjcia, s przykuci do skay i mog patrze tylko na cian jaskini. wiat rzeczywisty
znajduje si na zewntrz jaskini. Za plecami mieszkacw jaskini wznosi si wysoki mur, a za murem
przechadzaj ludzie, ktrzy trzymaj rozmaite przedmioty ponad krawdzi muru. Poniewa w jaskini
ponie ognisko, figury rzucaj cienie na cian jaskini. Pogreni w niewiadomoci ludzie myl, e
widziana przez nich gra cieni jest prawdziw rzeczywistoci.
Zdarza si jednak, e kto zaczyna zadawa sobie pytanie, skd wziy si cienie na cianie. Wyrywa
si wtedy z wizw i odwraca ku figurom trzymanym ponad murem. Najpierw olepia go ostre wiato.
Nastpnie, gdy przyzwyczai si ju do wiata zostaje oszoomiony widokiem figur, gdy dotychczas
widzia tylko ich cienie. Gdy uda mu si przej przez mur i pjdzie jeszcze dalej, zagbi si w wiat
znajdujcy si poza jaskini. Zobaczy prawdziwe kolory i ksztaty. Szczliwy odkrywca wiata
prawdziwego mgby pozosta w nim i radowa si odzyskan wolnoci, ale on myli o ludziach
pozostawionych w jaskini, postanawia do nich wrci, aby przekaza im wszystko to, co widzia. Nikt
mu jednak nie wierzy, w kocu zabijaj go.
Czowiek ktry wyrwa si z jaskini, to obraz filozofa, jego drogi do poznania prawdy, ktre jest
jednoczenie wyzwalaniem duszy z ciaa. Filozof przeskoczy barier mylcych zmysw i przeszed
do poznania prawdziwego wiata idei, ktre kryj si za zjawiskami przyrody.
Platon z pewnoci ma na myli Sokratesa, ktry zosta wydany na mier przez mieszkacw jaskini,
za to, e chcia im pokaza drog do prawdziwego poznania.
Mio drog do przezwycienie dualizmu
Jedynym sposobem wyzwolenia si z jaskini zudze i powrt do wiata idei jest mio.
Waciwoci mioci jest to, e poda ku temu, co pikne i zarazem dobre. Mio w pierwszej
kolejnoci skupia si na dobrach materialnych, na piknych ludzkich ciaach, ale poznawszy ich
niedoskonao, kieruje uwag na dobra duchowe, zaczyna dostrzega pikno dusz, a w kocu
osiga sam ide najwyszego pikna i dobra.
Warto zapamita
Mio jest si w czowieku, ktra pozwala mu wznie si ponad doczesny, materialny, niedoskonay
wiat i osign wiat prawdziwych, wiecznych i niezmiennych wartoci.

4.4. Filozofia praktyczna

4.4.1. Etyka indywidualna

Strona 28 z 78

Filozofia

Celem etyki jest powrt do wiata idei, z ktrego czowiek zosta wyrwany. Czowiek powinien
przede wszystkim dy do Idei Dobra
Koncepcja czterech cnt
rodkiem do osignicia tego celu s cnoty. Cnot Platon rozumia podobnie jak Sokrates czyli
dzielno, szlachetno duszy. Kadej z trzech dusz odpowiada jedna cnota:
1.
2.
3.
4.

mdro jest cnot duszy rozumnej,

mstwo jest cnot duszy popdliwej,
umiarkowanie, wstrzemiliwo - jest cnot duszy podliwoci,
sprawiedliwo, ktra ogarnia caego czowieka, tworzy ad oglny czuwajc by
poszczeglne dusze we waciwy sposb kieroway przynalen im cnotom.

Gdy kada z czci duszy realizuje przynalen sobie cnot i gdy dziki temu caa dusza osiga stan
rwnowagi, wtedy dusza uniezalenia si od ciaa i moe osign poznanie niezawodne i prawdziwe.

4.4.2. Koncepcja idealnego pastwa

Platon przedstawi dwie koncepcje pastwa:

pastwa idealnego, opartego na zaoeniu, e wszyscy jego czonkowie posiadaliby cnot w

najwyszym stopniu, czyli moliwego tylko wtedy, gdy czowiek byby taki, jakim by
powinien.

pastwa faktycznego, uwzgldniajcego saboci ludzkie.

Pastwo powstaje w wyniku naszych potrzeb, ktre s wielorakie i niemoliwe do zaspokojenia przez
jednego czowieka. Powstaj wic wielorakie zawody, zgodnie z naturalnymi uzdolnieniami.
Ludzie wykonujcy zawody zwizane z potrzebami ycia codziennego tworz jedn klas ywicieli.
Pastwo jednak musi take zapewni bezpieczestwo swoim obywatelom i dlatego konieczna jest
klasa druga klasa wojownikw i strw. Do prawidowego funkcjonowania pastwa potrzebna
jest take grupa rzdzcych, przywdcw pastwa.
Pastwo wic podzielone zostao na trzy klasy spoeczne, ktre odpowiadaj trzem czci duszy, i
odpowiadajcych im cnt:

stan ywicieli ci, ktrzy pracuj i zapewniaj zaopatrzenie caej spoecznoci

rzemielnicy, kupcy, rolnicy; powinna cechowa ich podliwo i cnota umiarkowania;

stan wojskowych ci, ktrzy strzeg pastwa onierze, ktrzy powinni wyrnia si
popdliwoci i cnot mstwa;

stan wadcw (zdaniem Platona nadaj si do niego tylko filozofowie) - to ci, ktrzy rzdz,
wyrnia ma ich rozum i cnota mdroci.

Jeli kady ze stanw kierowa si waciw sobie cnot, to w takim pastwie panowaa
sprawiedliwo, czyli polityczny ad i harmonia.
Przedstawiciele dwch najwyszych stanw zobowizani byli do bezwzgldnego podporzdkowania
swoich prywatnych interesw interesom pastwa i powiceniu si pracy dla dobra wsplnego.
Stan wojskowych

Strona 29 z 78

Filozofia

Klasa stranikw powinna mie wszystko wsplne mieszkanie, wikt, kobiety, dzieci, utrzymywanie i
wychowywanie potomstwa. Kobiety stranikw maj takie same obowizki jak i oni. Dlatego te w
klasie stranikw wyeliminowana zostaje instytucja rodziny.
Maestwo jest kontrolowane przez pastwo, przede wszystkim naley dy do tego, aby najlepsze
kobiety czyy si z najlepszymi mczyznami, by moliwie najlepiej reprodukowa swoj ras (klas).
Dzieci zrodzone z par lepszych bd utrzymywane przy yciu, natomiast gorszych nie. Wprawdzie
pastwo bdzie miao kontrol nad czeniem si par, wszystko ma odbywa si w sposb pozornie
przypadkowy czyli na drodze kontrolowanego losowania.
Dzieci powinny by natychmiast odbierane matkom tak, aby ani ona ani te ojciec nie mogli pozna
swojego potomstwa. Do rodzenia dzieci mog by wybrane tylko kobiety midzy 20 a 40 rokiem ycia,
oraz mczyni midzy 30 a 50 rokiem ycia. Jeeli dziecko zostanie poczte niezgodnie z zasadami
doboru par, to albo pastwo nie dopuci do narodzin albo te, jeli dziecko ju si urodzio, zostanie
porzucone i nie bdzie karmione.
Wszystkie dzieci urodzone midzy sidmym a dziewitym miesicem od dnia zalubin par, bd
uznawane za ich dzieci.
Stan wadcw
Warunkiem koniecznym i wystarczajcym do urzeczywistnienia pastwa idealnego jest to, aby klas
rzdzcych stanowili filozofowie. Filozof ma nie tylko zaprojektowa idealne pastwo, ale take je
urzeczywistni.
Filozof to czowiek, ktry dociera do tego, co boskie, czyli do najwyszej idei dobra a wtedy moe j
kontemplowa, naladowa, ksztatowa samego siebie, a take ksztatowa pastwo.
Aby zrealizowa ide pastwa idealnego naley wyselekcjonowa modych ludzi i zapewni im
odpowiednie wyksztacenie.
Do dwudziestego roku ycia kady obywatel powinien zdoby podstawowe wyksztacenie, na ktre
skadaa si znajomo czytania, pisania, poezji, muzyki a take wiczenia gimnastyczne. Jest to
szczeglnie wany etap wychowania dla klasy stranikw, etap, ktry wprowadza w ycie czowieka
harmoni i uporzdkowanie. Dla grupy rzdzcych jest to jednak tylko etap przygotowawczy.
Przeznaczeni do klas wyszych musieli przez nastpne 10 lat ksztaci swe zdolnoci naukowe w
dziedzinie matematyki, astronomii, teorii harmonii. Kolejne pi lat uczono dialektyki czyli filozofii a
potem jeszcze 15 lat zdobywano dowiadczenie w praktycznej dziaalnoci politycznej.
Po caym cyklu nauczania w wieku 50 lat obywatele, ktrzy przeszli przez selekcj i zdali odpowiednie
egzaminy, mogli zaj najwysze stanowiska pastwowe lub powici si yciu kontemplacyjnemu.

5.

Arystoteles i filozofia realistyczna

ARYSTOTELES to jeden z dwch, obok Platona najwikszych filozofw greckich. Stworzy opozycyjny
do platonizmu system filozofii realistycznej, w ktrej konkretna, indywidualna substancja, a nie
oglna idea, jest punktem wyjcia docieka filozoficznych.
Urodzi si w roku 384 r. przed Chr., zm. w roku 322 przed Chr. w Stagirze. Jego ojciec by lekarzem,
co nie pozostao bez wpywu na jego filozofi.
W 18 roku ycia przyby do Aten, gdzie przez dwadziecia lat przebywa w Akademii Platoskiej. Po
mierci Platona w Atenach zaoy wasn, konkurencyjn do Akademii szko filozoficzn zwan
Liceum (Lykeion), ktra wkrtce staa si najwybitniejsz szko w Atenach.

Strona 30 z 78

Filozofia

Arystoteles zajmowa si niemal kad dziedzin nauki: biologi, medycyn, anatomi, psychologi,
meteorologi, fizyk, chemi, matematyk, muzyk, metafizyk, retoryk, politologi, etyk, czy
wreszcie krytyk literack.

5.1. Koncepcja bytu

5.1.1. Forma i materia akt i mono
Punktem wyjcia filozofii Arystotelesa bya jednostkowa, konkretna i postrzegana zmysami rzecz,
ktr nazywa bytem samoistnym lub substancj.
Kada substancja (rzecz indywidualna), skada si, zdaniem Arystotelesa z dwch elementw, a raczej
dwch aspektw rzeczy: materii i formy.
Z jednej strony jest w rzeczy forma, ktra czyni rzecz danego rodzaju, z drugiej strony jest materia,
ktra czyni rzecz indywidualn i konkretn i wyodrbnia j spord wszystkich innych rzeczy danego
rodzaju.
Obydwa te aspekty nie mog by od siebie oddzielone (wbrew temu, co mwi Platon, nie mona
znale przypadku (poza Bogiem) gdzie byby tylko jeden z tych aspektw (sama materia lub te sama
forma). Std znane arystotelesowskie powiedzenie:
Nie ma materii bez formy ani formy bez materii.
W kadej rzeczy moemy wyrni:

co, czym rzecz ju jest, czyli co jest ju zrealizowane jest to akt danej rzeczy, forma, ktr
ju ta rzecz przybraa;

to, czym moe jeszcze by (mono bycia) materia, czyli materi pierwsz.

Materii pierwszej, nie naley myli z materi drug, czyli czym, co posiada wymiary i jest ju
uksztatowane.
Definicja
Materia pierwsza hyle to tworzywo, nieokrelone podoe zjawisk, element bierny, materia, z
ktrego rzecz zostaa zrobiona. Tak rozumiana materia, jako co nieokrelonego, jest jedynie
monoci, moliwoci, potencj bytu.

Strona 31 z 78

Filozofia

Przykad
Przykady materii pierwszej:

Uzdolnione muzycznie dziecko jest w monoci do bycia muzykiem, kompozytorem itd.

Mwimy, e jest dobrym materiaem na muzyka.
Dziewczyna lub chopak, ktrzy swoim zachowaniem wskazuj, i s dobrym materiaem na
ma lub on.
Wraenia przywiezione z wycieczki, ktre s dobrym materiaem na ksik, film, obraz.

To wszystko, co moe by dobrym materiaem jeszcze nie jest tym, czym by moe.

Dziewczyna, dobry materia na on, moe wstpi do zakonu i nigdy nie zrealizowa
tkwicych w niej monoci bycia on, matk.
Wraenia z wycieczki mog szybko umkn i w aden sposb nie zosta zaktualizowane.
Dziecko moe okaza si uzdolnione nie tylko muzycznie, ale i matematycznie i moe wybra
karier informatyka. Zrealizuje w ten sposb kolejn z tkwicych w nim monoci.
W kurzym jaju tkwi mono do bycia kur, ale nie znaczy to wcale, e kiedy zrealizuje ono
sw mono, moe bowiem rwnie dobrze sta si jajecznic, bez urzeczywistnienia tkwicej
w nim moliwoci bycia kur.

Przykad
Jeeli jajo stanie si kur, to kura bdzie dla niego form, ale jednoczenie sama bdzie w monoci
do bycia na przykad lisem, ktry j spoyje, realizujc tkwice w niej moliwoci bycia potraw. Z
punktu widzenia jaja kura jest form, za z punktu widzenia lisa, jest ona materi, za lis dla niej jest
form.
Podobnie trawa, ktra wyrosa z ziemi jest aktem ziemi (gdy ziemia moga sta si traw), ale
jednoczenie jest w monoci do bycia na przykad krow, ktra traw spoyje

Definicja
Tym, co urzeczywistnia, uaktualnia moliwoci zawarte w materii jest wic forma, nazywana przez
Arystotelesa aktem bytu. To forma nadaje podou tre i okrelono, ona sprawia, e byt jest tym,
czym jest. Forma jest wewntrzn natur rzeczy. Forma jest wsplna caemu gatunkowi, jest czym
staym, czyli tym, co w rzeczy istotne.
Mona powiedzie, e forma posiada takie cechy, jakie posiada idea Platona, z t rnic, e Platon
umieci idee w rzeczywistoci idealnej, jako byty istniejce niezalenie od rzeczy, podczas gdy
zdaniem Arystotelesa, forma istnieje w rzeczy postrzegalnej zmysowo.
W kadej w rzeczy, ktra stanowi materi pierwsz dla nowego rodzaju rzeczy, tkwi zawsze moliwo
do osignicia okrelonej formy tzn., e rzeczy s ograniczone do przyjmowania okrelonych form,
czyli formy mog urzeczywistni tylko tkwice w nich moliwoci.

Strona 32 z 78

Filozofia

Przykad
Przykady ogranicze w przyjmowaniu okrelonych form:

Jajo kurze nie ma moliwoci stania si gsi.

Kto bez zdolnoci plastycznych nie zostanie malarzem.
Dziewczyna nie bdzie ojcem.
Ziemia, ktra moe by materi dla trawy, nie moe stanowi bezporednio materii dla krowy.

5.1.2. Nauka o czterech przyczynach

Przeksztacanie tego, co z pewnego wzgldu jest materi (potencj) w co, co z pewnego wzgldu jest
form powoduje ruch, zmian: wzrost, przemijanie, powstawanie, zanik, itp..
Zdaniem Arystotelesa wszelk zmian, ruch, rozwj naley wyjani poprzez wskazanie na przyczyny
dziaajce w przyrodzie. W kadym zdarzeniu wyrnia on cztery przyczyny:

materialn - to, co si zmienia lub, co jest ksztatowane (tworzywo);

sprawcz - to, co ksztatuje, to, co zmienia, to, co moe ruch nada; przyczyn sprawcz
jest czynnik pobudzajcy form rzeczy do dziaania;
formaln - pewna linia rozwojowa;
celow - cel, do ktrego ruch (zmiana) zmierza i do ktrego biegnie jego linia rozwojowa.

W wiecie nie ma niczego, co byoby pozbawione tych czterech przyczyn, a w szczeglnoci nie ma
adnego ruchu, ktry by nie miay celu.

Przykad
Arystoteles podaje kilka przykadw na poparcie swojej tezy o czterech przyczynach:

Do powstania rzeby, potrzebne s:

1. brz czyli materia;
2. rzebiarz czyli sprawca;
3. pomys, forma zamierzona przez rzebiarza;
4. cel realizacji.

Podobnie do rozmnaania si zwierzt potrzebne s:

1. materia na zarodek dostarczany w mniemaniu Arystotelesa przez samic;
2. sprawca to, co rozpoczyna proces ciy nasienie;
3. model, czyli forma procesu, w ktrym ma si rozwin;
4. cel ukryty w tym procesie, ktry polega na tym, aby powsta potomek tego samego
gatunku.

Take w ruchu lokalnym s obecne te same cztery przyczyny:

1. ciao, ktre ma by poruszone;
2. co, co wprawia ciao w ruch;
3. tor, po ktrym ma ono przebiec;
4. skonno tkwica w danym ciele by porusza si po danym torze.

Przyczyna celowa

Strona 33 z 78

Filozofia

Zdaniem Arystotelesa najwaniejsz z wymienionych przyczyn jest przyczyna celowa.

Stanowi ona rdo wszelkiego ruchu i wszystkich zmian. Celem kadej rzeczy jest bowiem rozwinicie
cech gatunkowych tkwicych w rzeczy. Czyli si dziaajc celowo jest forma. Dy ona do utworzenia
ksztatw waciwych dla swej natury.
Przykad

Celem niemowlaka, tkwicym w nim, jest bycie dorosym czowiekiem.

Celem cebulki tulipana jest bycie tulipanem.

5.2. Czowiek i jego poznanie

5.2.1. Czowiek nierozerwalnym zwizkiem materii i formy (ciaa i duszy)
Arystoteles podobnie jak Platon wyrnia w czowieku dusz i ciao, ale w przeciwiestwie do swego
nauczyciela nie traktowa ciaa jako wizienia duszy. Zdaniem Arystotelesa podobnie jak materia i
forma, tak te ciao i dusza tworz nierozerwaln cao, jedno nie moe istnie bez drugiego.
Platon pojmowa czowieka jako luny przypadociowy zwizek ciaa i duszy, a wrcz jako sam
dusz, ktra zostaa uwiziona w ciele. Zwizek duszy i ciaa jest zdaniem Platona jak zwizek sternika
i odzi. Dla Arystotelesa dusza nie jest ani duchem niezalenym od ciaa jak naucza Platon, ani te
nie jest rodzajem subtelnego ciaa (materii) jak naucza Demokryt. .
Dusza jest form ciaa, ktra wraz z ciaem tworzy jedn substancj i natur czowieka. Dusza nie
jest czym martwym, jest ona rdem i podstaw ycia czowieka. Podobnie jak kada rzecz tak i
czowiek zoony jest z materii i formy. Forma to dusza - jest ona czynnikiem ycia, form ciaa.

5.2.2. Trjpodzia duszy

Dusza ludzka jest jedna, lecz skada si z trzech czci odpowiedzialnych za trzy przysugujce jej
funkcje:

wegetatywn (rolinn) tzn. jest odpowiedzialna za proces odywiania i wzrostu;

zmysow (zwierzc) zwizana z odbieraniem wrae, postrzeganiem, doznawaniem
poda;
mylc (ludzk) - specyficznie ludzka cz duszy, ktr jest rozum odpowiedzialny za
aktywno duchow (intelektualn) czowieka.

5.2.3. Niemiertelno duszy

Na temat niemiertelno duszy Arystoteles nie mwi wprost.

Strona 34 z 78

Filozofia

Jeeli dusza jest form ciaa, a forma jest odpowiedzialna za cechy gatunkowe, to wprawdzie
Arystoteles nie mwi o niemiertelnoci duszy, to mona przypuszcza, e nawet gdyby przyznawa jej
niemiertelno byaby to niemiertelno gatunku tylko a nie niemiertelnoci indywidualna. Za
indywidualno odpowiada bowiem materia.

5.2.4. Koncepcja poznania

Arystoteles jest przedstawicielem pogldu zwanego empiryzmem genetycznym, ktry gosi, e
rdem wszelkiego poznania s zmysy. Trzeba zetkn si z rzeczywistoci, aby co o niej wiedzie,
umys za moe si z ni zetkn jedynie przez zmysy; w przeciwiestwie do tego co gosi Platon
Arystoteles jest przekonany wrodzonych poj nie ma w umyle, jest on niezapisan tablic, ktr
zapisuj dopiero postrzeenia. Dlatego od postrzegania trzeba rozpoczyna poznanie. Dopiero na
podstawie materiau dostarczonego przez zmysy rozum, poprzez abstrakcj poznaje to, oglne czyli
to co w rzeczy istotne. Wiedza rozumowa jest celem, natomiast wiedza zmysowa jest niezastpionym
pocztkiem i podstaw.

5.3. Filozofia praktyczna

5.3.1. Etyka indywidualna i zasada zotego rodka
Etyka Arystotelesa ma, podobnie jak i Platona, dwie paszczyzny: indywidualn (dla jednostki)
i spoeczn (dla spoecznoci).
Arystoteles szuka w etyce najwyszego dobra, ktre stanowi cel wszystkich czynw moralnych. Dobra
jednak nie rozumia jako co abstrakcyjn abstrakcyjnego, jako ide dobra, (jak Platon), ale jako
dobro realne. Chcia je odkry przez analiz ludzkich czynnoci. I doszed do wniosku, e dobrem
ostatecznym, ktre kieruje wszelkim dziaaniem ludzkim jest szczcie (eudajmonia).
Definicja
Eudajmoni rozumia Arystotelesa jako doskonao jednostki, czyli osignicie takiego optimum,
jakie czowiek przy swojej naturze moe osign. Wedug Arystotelesa czowiek osiga sobie
waciwe dobro i szczcie, gdy postpuje w sposb zgodny z tym, co rozum podpowiada duszy.
Tak pojmowane szczcie staje si tosame z pojciem cnoty. Arystoteles rozrnia cnoty etyczne,
ktre polegaj na opanowywaniu tych de i impulsw, zwizanych z niszymi czciami naszej
duszy zmysow i wegetatywn np. hojno, mstwo; oraz cnoty rozumu - bdce rodzajem
mdroci osiganej poprzez teoretyczne rozwaania np. mdro, rozsdek.
Ostatecznie cnt jest tyle, ile jest waciwych czowiekowi rodzajw czynnoci, bo kada czynno ma
jak form dobra.
Cnota sprowadza si wic do umiejtnego dokonywania wyboru, umiejtnoci wyporodkowania
midzy dwiema skrajnociami, tak by unika zarwno nadmiaru, jak i niedostatku - bya to tzw.
zasada zotego rodka.
Arystoteles podaje nastpujce cnoty, wynikajce z zasady zachowania zotego rodka:

agodno jest rodkiem midzy porywczoci i nieczuoci,

mstwo jest rodkiem midzy zuchwaoci i tchrzostwem,
wstyd jest rodkiem midzy bezwstydem i skrajn niemiaoci,
umiarkowanie jest rodkiem midzy nieumiarkowaniem i nie- wraliwoci na przyjemnoci,
oburzenie jest rodkiem midzy zawici i przeciwstawn skrajnoci, dla ktrej nie ma
okrelenia,

Strona 35 z 78

Filozofia

sprawiedliwo jest rodkiem midzy zyskiem i strat,

hojno jest rodkiem midzy rozrzutnoci i sknerstwem,
szczero jest rodkiem midzy chepliwoci i udawaniem gupoty,
przyja jest rodkiem midzy pochlebstwem i wrogoci,
godno jest rodkiem midzy sualczoci i zarozumiaoci,
wielkoduszno jest rodkiem midzy prnoci i maodusznoci,
szczodro jest rodkiem midzy marnotrawstwem i skpstwem.

Arystoteles prezentuje si zatem jako zwolennik etyki umiaru.

Wrd cnt zwraca szczegln uwag, na roztropno, ktra wspdziaajc z innymi cnotami
etycznymi, ksztatuje podan postawy moraln.
Najwaniejsz cnot w yciu spoecznym i politycznym bya sprawiedliwo, ktra w spoeczestwie
penia dwie podstawowe funkcje: rozdzielajc wedug susznych zasad dobra i zaszczyty oraz
wyrwnujc niesusznie poniesione straty.
Tak wic dobrami zdolnymi przynie czowiekowi szczcie to cnoty rozumu i cnoty etyczne:
dziki cnotom rozumu czowiek zdobywa wiedz i dochodzi do zrozumienia siebie i wiata, przez cnoty
etyczne podporzdkowuje sobie swoj natur zmysow.
Do zupenego szczcia potrzebne s czowiekowi take dobra dodatkowe: zdrowie, rodzina,
ojczyzna, przyjaciele, troch majtku.
Szczegln rol w relacjach midzyludzkich przyznawa Arystoteles przyjani, to ona jest rdem
mioci macierzyskiej, maeskiej, mioci do bliniego.

5.3.2. Koncepcja pastwa

Arystoteles zgodnie ze swoj realistyczna wizj wiata take w koncepcji pastwa nie przedstawi
ustroju idealnego, lecz pastwa moliwego. Bada systemy polityczne - nie takie, jakie powinny istnie,
tylko takie, jakie rzeczywicie istniej.
Czowiek, zdaniem Arystotelesa, jest z natury istot spoeczn, pastwo najwysz form ycia
spoecznego, a sprawiedliwo podstawow cnot regulujc ycie pastwa.
Celem pastwa jest zapewnienie szczcia wszystkim obywatelom. Staje si to moliwe, gdy
pastwo liczy si z naturalnymi potrzebami jednostek, czyli zachowana zostaje wasno prywatna
oraz ycie rodzinne. Pastwo jest wsplnot ludzi wolnych - (prawo do wolnoci nie dotyczyo
kobiet, dopuszczalne byo te niewolnictwo).
Pastwo to wsplnota rodzin.
Tylko pastwo jest w stanie zagwarantowa zaspokojenie podstawowych potrzeb ludzkich i zapewni
gospodarcz samowystarczalno. Inne wane warunki poprawnego funkcjonowania pastwa to:
dobre prawa, troska o wychowanie i edukacja.
Arystoteles wskazuje na trzy podstawowe formy ustrojowe, w zalenoci od tego, czy wadz
sprawuje jeden czowiek:

monarchiczny - krlestwo rzdzone przez wiatego wadc,

arystokratyczny - rzdy elity intelektualnej i moralnej,
politeja (demokracja) - rzdy wadz zwierzchnich obieranych na pewien czas.

Kady taki ustrj wystpuje w wariancie waciwym i zwyrodniaym:

monarchia moe zamieni si w tyrani (rzdy zego, despotycznego wadcy),

Strona 36 z 78

Filozofia

arystokracja w oligarchi (rzdy malej, powizanej ze sob grupy spoecznej),

politeja w ochlokracj (kiedy wadz sprawuje podatny na demagogi tum.

Arystoteles nie wyrnia w sposb szczeglny adnego ustroju. Z teoretycznego punktu widzenia
najwaciwsza byaby, jego zdaniem, monarchia, lecz wzgldy praktyczne przemawiay raczej za
politej, ktra opieraa si na stanie rednim i zapewniaa najsprawiedliwszy rozdzia dbr.

6.

Szkoy etyczne w okresie hellenistycznym

Filozofia hellenistyczna bya zorientowana przede wszystkim na zagadnienia etyczne. Wprawdzie

rozpatrywano take kwestie zwizane z fizyk i logik, ale najwaniejsze stao si poszukiwanie
odpowiedzi na pytanie - co naley zrobi, aby w yciu osign szczcie?

Wszystko poddawa wtpieniu twierdzili sceptycy;

y zgodnie z natur - powiadali stoicy;
Uwolni si od zych pragnie, ktre przynosz troski i cierpienie postulowali epikurejczycy.

6.1. Stoicyzm
6.1.1. Zagadnienia fizyczne
Materializm i dynamizm
W pogldach na budow wiata stoicy nawizywali do pierwszych filozofw przyrody, zwaszcza
do Heraklita.
Definicja
Stoicy uwaali, e bytem moe by tylko to, co dziaa i podlega dziaaniu, a wic ciaa. Inaczej
mwic, wszystko, co istnieje, ma charakter materialny, nawet dusza i bogowie. Jeli co nie jest
materialne, to znaczy, e jest niebytem, prni.
Zdaniem Stoikw cay wiat jest nie tylko materialny, ale jednoczenie jest oywiony i doskonay
na miar bosk. Wszystkie ciaa skadaj si z elementu czynnego (pneuma - tchnienie) i
biernego (materia bierna). Odpowiada to, w pewnym sensie rozrnieniu Arystotelesa na materi i
form, z tym, e stoicy form traktowali rwnie jako materi, cho bardzo subtelnej natury, ktra
decyduje o jakoci rzeczy. Pneuma to dla stoikw to co w rodzaju ognia czy powietrza.
Pneuma przenika i ksztatuje materi biern, tak jak ogie przenika rozarzone elazo, a przenikajc
materi pobudza j do dziaania. Pneuma jest jedna, jej rne natenia sprawiaj, e rzeczy rni
si midzy sob; jest wszdzie obecna, dziki niej wszystkie ciaa maj czynn natur.
Panteizm i racjonalizm
Pneuma jest rozumna i materialna. Odpowiada w pewnym sensie Logosowi Heraklita, ktry stoicy
interpretowali po swojemu - jako Kosmiczny Umys, ktry tkwi w wiecznie yjcym ogniu i stapia si z
nim, tworzc jedyny, ywy, ruchomy, mylcy pierwiastek wiata, ktry nazywali zamiennie: Bogiem,
eterem, ogniem, natur, wszechwiatem, rozumem.
Pneuma, tak jak Logos, jest kosmiczn si, rozumem wiata, dziaajc w sposb celowy. Pneuma nie
dziaa lepo.

Strona 37 z 78

Filozofia

Definicja
wiat jest czym w rodzaju "ogromnego ywego organizmu a nie mechanicznym zoeniem z czci.
Jest wieczny, nieskoczony, jeden. Poza nim nic nie ma. Jest on, a cile pneuma, ktra go przenika,
boskiej natury. Bg wic istnieje, lecz nie poza wiatem, lecz w nim i jest ze wiatem identyczny
takie stanowisko nazywamy panteizm.

Warto zapamita
wiat dla stoikw by uporzdkowanym racjonalnie i dziaajcym celowo kosmosem, kierowanym
przez jedn bosk si - Logos.
W kosmosie kada rzecz i kade zdarzenie podlegao prawu koniecznoci. Dlatego pneuma dziaa
zarazem z koniecznoci i celowo. Jest zarazem fatum i opatrznoci.
Proces kosmiczny jest zwany przez stoikw rozumem, opatrznoci, losem, dusz, umysem. Wszystko
to jednak jest jednym i tym samym, tzn. umys jest w swej istocie materialnym, ognistym tchnieniem,
za materia jest czym ywym, rozumnym i mylcym. Wszystko, co si dzieje we wszechwiecie,
dzieje si z koniecznoci, wypywa z natury wszechwiata, a zarazem jest efektem dziaania
kosmicznego ruchu i boskiej opatrznoci, jest rozumne i celowe tak jak natura wszechwiata. Boga
zwali dusz wszechwiata. Wszechwiat za zwali ciaem Boga. Nie mog one istnie bez siebie, co
wicej, s tosame:
Bg = Wszechwiat,
Wszechwiat = Bg.
Teoria poaru wiata i wiecznego powrotu
Tumaczc powstanie wiata, stoicy nawizywali do Heraklitejskiej koncepcji ognia jako pierwotnej
zasady wiata. Na samym pocztku istniaa tylko ognista pneuma, z niej powstay nastpnie trzy
pozostae ywioy.
W dalszym procesie ewolucji pierwotna pramateria, w wyniku rnych nate pneumy ulegaa ona
coraz wikszemu zrnicowaniu, a po osigniciu maksymalnego poziomu rozpoczyna si etap
ponownego scalania, ktry koczy si wielkim poarem wiata. Po czym cay cykl si powtarza.
wiat jest rozumny, przeto istnieje cel jego przemian. Celem tym s istoty, w ktrych pneuma
wystpuje w najwikszym nateniu, tzn. ludzie i bogowie. wiat odradza si po owym poarze dziki
temu, e zniszczeniu nie ulegaj racje zarodkowe (zwane po grecku - logoi spermatikoi a po acinie
rationes seminales), ktre s rdem ycia i rozwoju kadej rzeczy - bya to teoria wiecznego
powrotu.

6.1.2. Koncepcja czowieka

W przeciwiestwie do dualizmu Platona, a take w przeciwiestwie do Arystotelesa, stoicy traktuj
czowieka jako doskona jedno substancjaln. W czowieku nie ma adnego dualizmu, gdy
wszystko jest materi. Dusza ludzka, jak wszystko w wiecie, jest materialna. Jest ona wprawdzie
trwalsza od ciaa, lecz nie jest wieczna. W chwili mierci ciaa traci swoj osobowo i rozpywa si we
wszechwiecie. Ginie cakowicie w cyklicznie powtarzajcym si zognieniu wiata.
Czowiek jest stworzony do ycia w pastwie. Stoicy nie uznaj jakich poszczeglnych pastw, a tylko
pastwo-wiata, dla caej ludzkoci. Wszyscy ludzie s spokrewnieni, wszyscy powinni by
Strona 38 z 78

Filozofia

obywatelami jednego pastwa. Nauka o braterstwie ludzi jest wyrana szczeglnie u Epikteta i
Marka Aureliusza.
Stoicy widz i podkrelaj take bardzo mocno istotne rnice midzy ludmi a zwierztami.

Czowiek rni si od zwierzt przede wszystkim tym, e: zdolny jest oddawa cze bogom,
zdolny jest Boga pozna, ma zmys porzdku i miary, odczuwa pikno, mio, moe planowa
swoj przyszo itd. Czowiek jest celem, ktremu wszystko na wiecie jest
podporzdkowane, rwnie zwierzta i roliny.

Zwierzta nie maj owej iskry rozumu, lecz instynkt, ktry jest wrodzony, dziki ktremu
mog czyni tylko to, co jest niezbdne dla gatunku, i wprawdzie mog czyni rzeczy bardzo
zadziwiajce, lecz zawsze takie same i nie wykazujce adnego postpu.

6.1.3. Etyka
ycie w zgodzie z natur
Podobnie jak inni myliciele rwnie stoicy czyli cnot ze szczciem. Twierdzili jednak, e
szczcie nigdy si nie urzeczywistni, jeli bdzie zalene od okolicznoci zewntrznych, takich jak
bogactwo, zdrowie, mio, zaszczyty, urzdy itd. Dlatego jedyn drog do szczcia jest - albo
zapanowa nad tymi okolicznociami albo si od nich wewntrznie uniezaleni.
Czowiek nie jest w stanie zapanowa nad wszystkimi okolicznociami zewntrznymi, nie moe sta si
np. pikny, zdrowy, bardzo bogaty czy bardzo sawny. Zatem jeli chce by szczliwy musi si od
tego wewntrznie uniezaleni. Najwicej szans na szczcie ma ten czowiek, ktry ma
najmniej potrzeb.
Czowiek winien ceni tylko cnot, a cnota polega na yciu zgodnym z natur. Z uwagi na to, e
natur ludzk jest rozumno ycie cnotliwe bdzie yciem rozumnym i harmonijnym, a take wolnym.
Pogldy etyczne stoikw korespondoway w znacznej mierze z ich zapatrywaniami na budow wiata.
Kosmos, a wic wszystko to, co otacza czowieka, ma charakter racjonalny i boski. Wszystko to, co
istnieje i dzieje si w wiecie, wynika z koniecznoci.
Czowiek, jeli chce w swoim yciu osign szczcie, musi pozna prawa, w oparciu o ktre
funkcjonuje cay wiat, i z caym spokojem im si podporzdkowa. Celem ludzkiego ycia jest
ycie zgodne natur, czyli boskim logosem przenikajcym wszystko, a wic kosmos i ludzk dusz.
Inaczej mwic, y zgodnie z natur to znaczy y zgodnie z rozumem logosem. A rozum powinien
podpowiada czowiekowi, co dobre, a co ze, i nakania do wyboru tego, co dobre, odrzucenia tego,
co ze.
Warto zapamita
Stoicyzm: ycie czowieka cnotliwego jest yciem rozumnym i harmonijnym, a take wolnym i jest to
wystarczajce do szczcia.
Afekty
Tym, co zakca szczcie czowieka, s afekty, czyli bezrozumne i przez to przeciwne ludzkiej
naturze, poruszenia duszy. S one rdem za, s silniejsze od rozumu. Jeli si im ulegnie, prowadz
do cierpienia, dlatego te zalecali apati, czyli uwolnienie od afektw.
Istniej cztery zasadnicze afekty:
Strona 39 z 78

Filozofia

zawi,
podliwo,
smutek
obawa.

Dwa pierwsze (zawi i podliwo) zabiegaj o rzekome dobra, a dwa pozostae uciekaj od
rzekomego za (smutek i obawa).
Na podou afektw powstaj stany stae, ktre dla duszy s tym, czym choroba dla ciaa, np.
tchrzostwo, skpstwo itp.
Warto zapamita
Stoicyzm: Mdrca powinna cechowa apatia, czyli beznamitno. Mdrzec nie powinien si kierowa
w yciu ani smutkiem, ani radoci, ani wspczuciem, ani nienawici, lecz rozumem.
Dobro, zo i rzeczy obojtne
Stoicy dokonali rozrnienia, na to, co dobre, ze i obojtne.

Jedynym dobrem jest cnota. Jest ona jedna, niepodzielna i nie podlega stopniowaniu. Albo
si j ma ca albo si jej w ogle nie ma. Nie mona mie troch cnoty. Ludzie wic dziel si
na cnotliwych - dobrych i niecnotliwych zych. Dobrem jest cnota.

Zem jest przeciwiestwo cnoty tj. ycie wbrew naturze, rozumowi, czyli afekty.

Rzeczy obojtne to te, ktre mog by uyte do za, np. bogactwo, uroda, wadza itd.
Wrd rzeczy obojtnych s rzeczy godne wyboru s to rzeczy duchowe takie jak: talent
pami itd. oraz rzeczy cielesne - samo ycie, zdrowie, posiadanie rodzicw, dzieci, uznanie
itd.

6.2. Epikureizm
Poprzednikami epikurejczykw byli atomici i cyrenaicy. Twrc szkoy epikurejskiej by Epikur (341270).
Hedonizm i rado ycia
Najwaniejszym dobrem i celem czowieka jest szczcie. Celem filozofii jest wyjanienie, na czym
ono polega.
Epikur twierdzi, e szczcie polega na doznawaniu przyjemnoci, nieszczcie za na doznawaniu
cierpie.
Wprawdzie u rde filozofii Epikura tkwi hedonizm cyrenaikw, to jednak filozofie te znacznie si
rni. Zdaniem Epikura przyjemnoci jest brak cierpienia fizycznego i duchowego i ten stan
braku cierpienia jest szczciem - jest to tzw. ataraksja tj. rwnowaga, spokj ducha.
Rozum i cnota s rodkami do ataraksji, czyli szczcia. One wyzwalaj czowieka od cierpienia.
rda cierpienia:

Strona 40 z 78

Filozofia

lk - ktrym jest oczekiwanie przyszej przykroci,

dza - ktr jest oczekiwanie przyszej przyjemnoci.

Rozum moe przezwyciy zarwno lk jak i dz i zapewni czowiekowi ataraksj tj. szczcie.
Rodzaje lkw:

lk
lk
lk
lk

przed
przed
przed
przed

karzcymi bogami,
mierci,
blem,
niemonoci osignicia szczcia.

Naley je przezwycia, gdy s one nieuzasadnione:

Lk przed karzcymi bogami jest bez sensu, bo bogowie wprawdzie istniej ale nie
interesuj si ani wiatem ani ludmi. S istotami bezgranicznie szczliwymi, std nie zajmuj
si wiatem, bo kierowanie wiatem i ludmi jest bardzo cik, pen zgryzot prac.

Lk przed mierci jest take nieuzasadniony i nie powinien burzy naszego szczcia i
spokoju. Epikur przeprowadza nastpujce rozumowanie. Jeeli jeszcze yjemy, to mierci nie
ma i bez sensu jest lk przed ni. Jeli natomiast umrzemy to: albo nastpi nasz kompletny
kres, nie bdziemy ju istnie ani nic odczuwa, lk jest wic bez sensu, albo bdzie ycie
pozagrobowe, wwczas bdziemy niemiertelni i niedostpni dla mierci; zatem nie
powinnimy si jej obawia.

Lk przed blem take jest irracjonalny, bowiem jeli bl bdzie bardzo silny to bdzie
krtkotrway, a jeli bdzie dugotrway, to nie bdzie zbyt silny i nie zamci naszego
szczcia.

Lk przed niemonoci osignicia szczcia wystarczy przezwyciy trzy pierwsze

lki i bdziemy szczliwi, bo nie bdziemy si niczego lka.

6.3. Sceptycyzm
Sceptycyzm pojawi si na przeomie IV i III w. przed Chr. i by krytycznym odniesieniem si do
wczeniejszych kierunkw i szk filozoficznych. Nazwa wywodzi si od gr. skeptikos, co znaczy
wtpicy, rozpatrujcy". Twrc tego kierunku by Pyrron z Eidy (ok. 375-285 r. przed Chr.)
Celem filozofii jest zapewnienie czowiekowi szczcia, ktre tkwi w spokoju. Sceptyk wie, e nie jest
zdolny do rozstrzygnicia jakiejkolwiek kwestii dotyczcych istoty rzeczy i to mu zapewnia spokj .
Pyrron postawi trzy podstawowe pytania:
1. Jakie s wasnoci rzeczy?
2. Jaki mamy si wobec nich zachowa?
3. Jakie s nastpstwa tego zachowania?
I udziela nastpujcych odpowiedzi:
Ad. 1. - Nie wiemy, jakie s wasnoci rzeczy.
Ad. 2. - Zatem powstrzymajmy si od sdw na temat rzeczy.
Ad. 3. - Taka postawa przyniesie wewntrzny spokj a spokj to szczcie, bowiem przyczyn
ludzkiego niepokoju i nieszczcia jest denie do poznania i wydania sdu o czym.

Strona 41 z 78

Filozofia

Sceptycy poddali radykalnej krytyce wszelk ludzk wiedz. Podwayli wiarygodno sdw
naukowych, jedynie sdy o zjawiskach i o naszych stanach psychicznych okazay si moliwe do
zaakceptowania.
Przykad
Sceptycy mwili na przykad:

Jestem pewien, e mid wywouje we mnie wraenie sodyczy, ale nie wiem czy mid jest
tym, co sodkie.
Nie wiem czy dana rzecz jest dobra, ale wiem, e ja j uwaam za dobr.

Ogln wskazwk dla sceptykw bya tzw. izostenia tzn. rwnosilno sdw. Znaczyo to, e kade
twierdzenie jest tak samo prawdziwe jak jego zaprzeczenie; aden sd nie jest logicznie silniejszy,
czyli pewniejszy od innych. Izostenia zmierzaa do powstrzymywania si od wydawania sdw, od
dokonywania rozstrzygni.

7.

Patrystyka okres przejciowy midzy

staroytnoci a redniowieczem

Pojawienie si chrzecijastwa ma nie tylko olbrzymie znaczenie kulturalne, polityczne i spoeczne

ale take wnosi do filozofii nowe zagadnienia (jak np. wolnoci osoby, stworzenia wiata), oraz nowe
rozwizania starych problemw np. problem niemiertelnoci duszy, rozumienie Boga.
Pierwszymi mylicielami, ktrzy podjli trud konfrontacji myli greckiej z myl chrzecijask byli
Ojcowie kocioa (pater ojciec), spord ktrych najwybitniejszym by w. Augustyn.

7.1. Wpyw Objawienia na zmian sposobu mylenia o

Bogu, wiecie, czowieku
Wprawdzie Objawienie chrzecijaskie ma przede wszystkim charakter religijny a nie filozoficzny,
to jednak dao ono podstawy i wskazao oglny kierunek nowej filozofii. Na jego fundamencie zaczto
wznosi system filozoficzny zawierajcy cakowit teori Boga i wiata, ycia i zbawienia.
Przekonanie o prawdziwoci sw Pisma w. oraz boskoci Chrystusa doprowadzio do gruntownej
zmiany w sposobie wyjaniania rzeczywistoci i rozumienia czowieka. Greckim terminom filozoficznym
nadano nowe, dotd niespotykane treci. Sformuowano nowe problemy oraz nowe rozwizania
starych problemw.
Filozoficzne zaoenia chrzecijastwa:

Stworzenie z niczego (creatio ex nihilo)

Wszystko co istnieje stworzone zostao przez Boga z niczego - creatio ex nihilo. To, co byo
dla staroytnych Grekw niewyobraalne (ich zdaniem Kosmos - wiat by wieczny a wic
niestworzony), dla mylicieli chrzecijaskich, byo naturaln konsekwencj, wynikajc z
przekonania o nieograniczonej mocy Boej, a jednoczenie o jedynoci Boga jako Boga. Z
przyjcia tej koncepcji wynikay okrelone konsekwencje:

Strona 42 z 78

Filozofia

Materia, i cay wiat nas otaczajcy, jest czym chcianym przez Boga i powoanym do
istnienia w wolnym akcie stwrczym.
Cay wiat to dobry wytwr Boga- rzeczywisto nie stoi midzy dobrem a zem.
Zo jest brakiem.

Koncepcja czowieka
Czowiek to osoba byt jednostkowy. Czowiek jest centralnym dla Boga stworzeniem. Tylko
on zosta stworzony na obraz i podobiestwo Boga. Cay wiat zosta stworzony dla czowieka.

Nowe rozumienie wolnoci

Stworzenie wiata jest wolnym aktem Boga. To On rzdzi wiatem a nie przypadek czy los.
Tym stwierdzeniem zaczyna si zupenie nowa epoka w rozumieniu wolnoci. Dla Grekw
sowo wolno miao charakter tylko i wycznie polityczno-spoeczny - niewolnik i czowiek
wolny. Wolno jako moliwo wyboru nie istniao w sowniku greckim. Greckie mylenie
cechowao bowiem poczucie koniecznoci.
Bg chrzecijan jest wolny, a konsekwentnie take czowiek jest wolny, a w kadym razie w
sferze ducha posiada wolno. Im wicej ducha tym wicej wolnoci.
Wraz z nowym rozumieniem wolnoci pojawiaj si nowe zagadnienia jednym z nich by
problem stosunku wolnoci do aski Boej oraz pogodzenie wolnoci z Opatrznoci.

7.2. w. Augustyn filozofia podmiotu

7.2.1. Nawrcenie grzesznika
w. Augustyn do dzisiaj pozostaje jedn z najciekawszych postaci, jakie zrodzia kultura europejska.
Niezwyko ta nie wynika tylko z pogldw filozoficznych, ale take z jego biografii.
Urodzi si w 354 r. po Chr. w miecie Tagasta, pooonym w Afryce Pnocnej. Matka Monika bya
gorliw chrzecijank, przez wiele lat zabiegaa o nawrcenie syna, nad ktrym, jak mwi sam
Augustyn wiele ez wylaa. Rodzice pragnli, aby uczy si retoryki, ktra ksztacc umiejtno
skutecznego i przekonujcego przemawiania przygotowywaa do penienia funkcji publicznych.
W tym celu wyjecha do Kartaginy duego studenckiego a take portowego miasta, ttnicego
yciem i pokusami.
Augustyn tak wspomina ten okres: Przybyem do Kartaginy i od razu znalazem si we wrzcym kotle
erotyki. Zwiza si w tym czasie z nieznan z imienia kobiet, z ktr y przez nastpnych
kilkanacie lat. Ze zwizku tego narodzi si syn Adeodat; Augustyn liczy wtedy zaledwie 19 lat.
Burzliwe byo take jego ycie intelektualne. W Karatginie zetkn si z dzieami wielkich filozofw,
ktre wzbudziy w nim umiowanie do filozofii. Poszukiwanie mdroci - prawdy stao si pasj jego
ycia.
Poszukujc odpowiedzi na pytanie skd zo sta si wyznawc manicheizmu, sekty zaoonej w III
w. po Chr. rywalizujcej z chrzecijastwem, ktra propagowaa radykalny dualizm, zakadajcy
istnienie w wiecie dwch nawzajem si zwalczajcych si: wiata i ciemnoci, dobra i za, ducha i
materio.
Ostatecznie jednak odrzuci manicheizm. Po zapoznaniu si z wieloma koncepcjami filozoficznymi,
ostatecznie uzna, e jedynie chrzecijastwo gosi prawd.

Strona 43 z 78

Filozofia

Poszukiwania prawdy doprowadzaj ostatecznie Augustyna do chrzecijastwa, Spowodowao to

radykaln zmian jego ycia. :: rozsta si z dotychczasowa towarzyszk ycia matk Adeodata,
zrezygnowa z zawodu nauczyciela retoryki. Ostatecznie w 387 r. przyj razem ze swoim synem
chrzest.
W wieku 76 lat, zmar w 430 r. jako biskup Hippony, obleganej przez barbarzyski lud Waldensw.

7.2.1. Teoria poznania

Myl si wic jestem
W kwestiach dotyczcych poznania Augustyn w znacznej mierze poda za Platonem. Ot poznanie
zmysowe uwaa za niepewne, gdy dostarczajce wiedzy nawet nie o samych rzeczach, tylko o
towarzyszcych im zmiennych zjawiskach.
Dlatego wtpimy w pewno poznania wiata zewntrznego. Niepodwaalne jest tylko to, e wtpimy.
Ale jeeli wtpimy, to znaczy, e istniejemy. Jeli si myl, to jestem" konkludowa Augustyn. Myl
si, wtpi, czyli myl. To, e myl, jest pewne.
Zwr uwag
T sam drog poda bdzie pniej Kartezjusz. Mylenie to aktywno wewntrznego, duchowego
wiata czowieka, i w nim, a nie w zmysowo postrzeganym wiecie zewntrznym, naley poszukiwa
prawdy.
Iluminacja i dziaanie aski boej
Prawdziwym i jedynym waciwym celem czowieka jest poznanie i analiza wiata wewntrznego, czyli
swojej duszy oraz Boga. Do tego, zdaniem Augustyna, powinna ograniczy si filozofia: Pragn zna
Boga i dusz, i nic wicej? Nic wicej".
Jeeli poznamy dusze i Boga, zdobdziemy wiedz prawdziw o wiecie, gdy prawdy wieczne i
niezmienne, odpowiedniki platoskich idei, istniej w umyle Boga. Czowiek, posugujc si swoim
rozumem oraz angaujc wol i uczucia, moe pozna w akcie widzenia intelektualnego" wieczne
prawdy. Nie wychod na wiat, wr do siebie samego. We wntrzu czowieka mieszka prawda". Jest
to jednak moliwe tylko za przyzwoleniem samego Boga.
Do poznania prawdy potrzebne jest wic owiecenie (ac. illuminatio) ludzkiego rozumu. Mona je
przyrwna do dziaania wiata sonecznego: czowiek posiada wzrok, ale dostrzec przedmioty moe
dopiero wtedy, gdy zostan one owietlone. rdem wiata jest Bg, ktry zsya na czowieka ask.
Teoria ta nosia nazw iluminizmu. Stanowi ona podstaw chrzecijaskiego mistycyzmu, ktry
kadzie nacisk na kontemplacj i ask oraz rwnoczesn aktywno rozumu i serca.
Filozofia teocentryczna
Najwaniejsze miejsce w filozofii Augustyna zajmuje Bg, ktry jest wiecznym i niezmiennym Bytem,
rdem dobra, prawdy i pikna, przyczyn i celem wszelkiego bytu, jak te ludzkiego poznania. Bya
to zatem filozofia teocentryczna.
Kreacjonizm
Wszystko co istnieje, czyli materia, duch, ycie zostao stworzone przez Boga z niczego (creatio ex
nihilo).

Strona 44 z 78

Filozofia

Teoria ta noszca nazw kreacjonizmu jest zasadniczo odmienna od pogldw staroytnych

filozofw greckich, ktrzy zawsze poszukiwali pierwotnej materii istniejcej przed powstaniem wiata.
Zo to brak dobra
Jeeli wszystko co istnieje na wiecie, zarwno materialnym jak i duchowym, zostao stworzone przez
Boga, to pojawia si pytanie: skd wzio si zo?.
Bg nie mg stworzy za, bo wszystko, co stworzy Bg, jest dobre. Bg sam jest Dobrem
Najwyszym.
Manichejczycy, ktrych wyznawc by przez pewien czas Augustyn, twierdzili w zwizku z tym, e
obok Boga odpowiedzialnego za dobro musi istnie take jaki byt absolutny, ktry ponosi
odpowiedzialno za zo.
Taki pogld jednak jest niezgodny zarwno z liter Pisma w. (jest tylko jeden Byt Absolutny Stwrca
wszystkiego), jak i z logik (niemoliwe jest istnienie dwch bytw absolutnych).
Augustyn znajduje rozwizanie tego problemu: Bg by stwrc wiata, a wszystko, co stworzy, byo
dobre, nawet materia. A zatem rdo za nie tkwi w wiecie, lecz w czowieku, i jest rezultatem
grzechu Adama.
Zo jest wyborem wolnych istot i polega na sprzeciwieniu si woli Boga. Mona wic zo wytumaczy
jako brak dobra i jako takie istnieje ono w wiecie. Bg powoa do istnienia wiat najlepszy z
moliwych. Wola stworzy wiat, w ktrym jest obecne maksymalne dobro i poszanowanie wolnoci
ludzkiej, cho oznaczao to take dopuszczenie moliwoci za, ni stworzy wiat, w ktrym co
prawda nie byoby za, ale za cen ograniczonego dobra (to znaczy braku wolnoci).
Koncepcja czowieka - dualizm duszy i ciaa
Czowiek, zdaniem Augustyna, to zwizek duszy i ciaa, w ktrym dusza posuguje si ciaem.
Niemiertelna i niematerialna dusza dominuje nad ciaem i na obraz Trjcy witej stanowi jedno
trzech elementw:

wiadomoci albo pamici (memoria),

rozumu (intelligentia)
woli (voluntas).

Jedynie dusza poznaje prawdziwie Boga, natomiast ciao i zmysy, atwo podatne na uroki
materialnego wiata, zakcaj to poznane.
Etyka:

Kochaj i rb co chcesz
Celem wszelkich ludzkich de jest, zdaniem Augustyna, szczcie. Staje si ono moliwe
do osignicia tylko wtedy, gdy czowiek odnajdzie Boga i ku Niemu skieruje swoje pragnienia.
Poznanie Boga jest aktem wiary, to znaczy, e bierze w nim udzia nie tylko rozum, ale przede
wszystkim serce, czyli uczucia. Zrozum, by mg wierzy, wierz, by mg zrozumie.
Najwaniejszym pojciem w etyce uczyni Augustyn mio skierowan ku Bogu i bdc
odpowiedzi na mio, jak Bg darzy czowieka. Mio to najbardziej podstawowe prawo i
zadanie moralne czowieka, i o ile jest prawdziwa, staje si wystarczajcym warunkiem ycia
moralnego - Kochaj i czy, co chcesz. Istnieje te mio za, egoistyczna, czyli taka, ktra
zostaa ukierunkowana na siebie i na poszukiwanie przyjemnoci w dobrach wiata
doczesnego.

aska Boa i nauka o predestynacji

Strona 45 z 78

Filozofia

Innym wanym pojciem w rozwaaniach etycznych Augustyna jest aska. Czowiek,

pierwotnie stworzony przez Boga jako istota dobra, po grzechu pierworodnym skazi swoj
natur i od tego momentu dziedziczy wrodzon skonno do za. Dobry staje si tylko i
wycznie dziki asce Boga. aska jest rozdawana przez Stwrc za darmo, niezalenie od
ludzkich zasug. Taki tok mylenia doprowadzi Augustyna do koncepcji predestynacji; Bg
bowiem, znajcy przyszo, z gry musia przesdzi, kogo obdarzy ask, a kogo nie. A
zatem spoeczno ludzka z woli Boga zostaa podzielona na dwie grupy: zbawionych i
potpionych.
Warto zapamita
Augustyna koncepcj aski i predestynacji przej Luter jako podstawow zasad
protestantyzmu.

8.

redniowiecze

8.1. Szkolnictwo w redniowieczu

Rysem charakterystycznym redniowiecza jest szkolnictwo. Std te na okrelenie redniowiecza
zamiennie stosowana jest nazwa scholastyka, ktra pochodzi od sowa schola, czyli szkoa.
Te nowe tendencje redniowiecza wyraa symboliczna data 529, ktr nie bez powodu niektrzy
historycy uwaaj za duchowy pocztek tej epoki, w tym to bowiem roku miay miejsce trzy,
wrcz symboliczne, wydarzenia:
1. Zamknicie w Atenach Akademii Platoskiej na mocy edyktu chrzecijaskiego cesarza
Justyniana. (Akademia Platoska istniaa przez 900 lat i bya typowym dla staroytnoci
orodkiem naukowym).
2. Zaoenie na Monte Cassino przez w. Benedykta z Nursji - klasztoru
benedyktynw. Czas klasztorny dzieli Benedykt na prace rczn, prac umysow i zajcia
duchowe, w ten sposb wystrzegajc si wschodniego przerostu ascetyzmu, niezgodnego z
duchem chrzecijastwa. Klasztor sta si wielkim orodkiem cywilizacyjnym wczesnego
redniowiecza, dziki ktremu chrzecijastwo i jego wartoci przenikny do rodowisk
wiejskich. Klasztor by przechowalni kultury umysowej, miejscem, w ktrym przepisywano i
iluminowano rkopisy.
3. Na synodzie w Vioson zdecydowano, e kady kapan miejskiej parafii powinien
zatrudni u siebie lektora, ktry bdzie naucza modzie. (Uchwaa ta traktowana jest
jako akt powoania do ycia szkolnictwa powszechnego).
Warto zapamita
redniowiecze stworzyo szkolnictwo dostpne dla wszystkich stanw. Rozporzdzenia i zarzdzenia
dotyczce powszechnego nauczania byy wielokrotnie powtarzane na synodach oraz przez papiey (a
do XI wieku wcznie).

Strona 46 z 78

Filozofia

W roku 797 Karol Wielki wyda nakaz, na mocy ktrego zarzdzi otwarcie przy kadym kociele szkoy, w ktrej mieli ksztaci si chopcy, wprowadzi tez obowizek nauki na swoim dworze
(przestrzegany nawet w trakcie wypraw wojennych).
Warto zapamita
Od tego czasu nauka staa si ju nie tylko spraw Kocioa, ale take pastwa, a w okresie
renesansu karoliskiego utwierdzi si te w tym okresie pogld, i wyksztacenie jest jednym z
najistotniejszych obowizkw i jedn z gwnych si pastwa i panujcych.
Wprawdzie pastwo zaczo wcza si w powszechny program edukacyjny, to jednak szkolnictwo
redniowieczne przede wszystkim tworzone i utrzymywane byo przez Koci.
Wraz z rozwojem szk rozwijaa si ich baza: powstay programy szkolne, podrczniki,
encyklopedyczne kompendia wiedzy. Dbano take o przekazywanie kultury antycznej, przede
wszystkim poprzez organizowanie bibliotek oraz dokonywanie tumacze tekstw greckich na jzyk
aciski. Poniewa ksigozbiory wczesnego redniowiecza nie byy due do XII wieku klasztory
wiejskie nadaway si do penienia funkcji orodkw naukowych.
Sytuacja zmienia si w wieku XII (tzw. II renesansie redniowiecza), gdy nastpi gwatowny rozwj
miast oraz wzrost liczby ludnoci, a przede wszystkim rozwj nauki. To wtedy dziki wyprawom
krzyowym, rozwojowi handlu, ekspansji arabskiej cay prawie dorobek myli staroytnej, a take
arabskiej i ydowskiej dotar do Europy. Zaczy powstawa orodki translatorskie, w ktrych
chrzecijanie razem z ydami i muzumanami zgodnie pracowali tumaczc wszystkie dostpne im
teksty: filozoficzne, matematyczne, fizyczne, medyczne, astronomiczne, etyczne, a take dziea
literatury piknej oraz poezj.
Synny opat z Cluny Piotr Venerabilis nakaza nawet przetumaczenie Koranu. Nie mieczem bowiem,
lecz argumentami racjonalnymi chcia wykaza wyszo chrzecijastwa.
Liczba dokonanych tumacze prowadzia do rozwoju wiedzy i edukacji. Lecz mae, dotychczasowe
szkoy klasztorne nie byy w stanie przyj i przerobi tych nowoci. Dlatego w miastach zaczy
powstawa nowe, wiksze orodki naukowe. Do najbardziej znanych i znaczcych naleay szkoy w
Paryu, Bolonii, Salerno, Chartres.
Uniwersytet redniowieczny
Wzrost liczebnoci ludnoci przyjezdnej gwnie studentw i profesorw spowodowa potrzeb
ujcia w ramy organizacyjne tej wielkiej rzeszy. Ponadto take mieszczanie wyraaj swoje
niezadowolenie i zaniepokojenie zachowaniem studentw awantury, rabunki, czasem nawet
zbrodnie. Wzrost napicia oraz wzajemnej niechci spowodowa, i studenci i profesorowie w trosce o
wasne bezpieczestwo oraz interesy zorganizowali si na wzr cechw rzemielniczych w tzw.
korporacje studentw i profesorw. z ktrych w XIII wieku powstay pierwsze uniwersytety.
Uniwersytet by instytucj jedyn w swoim rodzaju. Powsta jako autonomiczny zwizek profesorw
i studentw; by powszechny; mia charakter midzynarodowy i uniwersalny.

Autonomiczno uniwersytetu wyraaa si w tym, i nie podlega on adnej wadzy

lokalnej ani wieckiej czy duchownej, posiada natomiast prawo do strajkw z ktrego
korzysta gwnie w obronie swojej niezalenoci. Tak byo np. w Paryu w roku 1229, gdy po
starciach z krlewsk policj, w ktrych zgino wielu studentw, prawie caa spoeczno
uniwersytecka przeniosa si do Orleanu. Przez dwa lata nie odbyway si w Paryu wykady.
Dopiero w roku 1241 w. Ludwik uroczycie uzna niezawiso uniwersytetu.

Strona 47 z 78

Filozofia

Midzynarodowy charakter: ze wzgldu na studentw i profesorw, ktrzy pochodzili z

rnych krajw, ci ktrzy zdobyli stopnie naukowe mieli prawo nauczania we wszystkich
uniwersytetach

Powszechny charakter - prawo studiowania mia kady - uniwersytety byy ponad grupami
i warstwami spoecznymi. Bya to instytucja otwarta dla wszystkich studenci i profesorowie
rekrutowali si z rnych stron Europy, z miast, wsi z rnych stanw i rodowisk. Niezalenie
od tego, czy byli bogaci czy biedni; wieccy czy duchowni. Studiowali i wykadali ludzie o
rnych pogldach, niejednokrotnie sprzecznych z oficjaln nauk Kocioa. Tym, co ich
czyo byo gorce poszukiwanie prawdy.

Zwr uwag
Uniwersytet od pocztku by w kadym wymiarze uniwersalny obejmowa wszystkie uprawiane
wwczas dziedziny wiedzy: filozofi (do ktrej zaliczaa si min logika, metafizyka, etyka, fizyka,
psychologia itd.), prawo, teologi, medycyn.

Warto zapamita
Efektem redniowiecznej polityki szkolnej byo powoanie niezliczonej liczby szkl oraz ok. 40
uniwersytetw.

8.2. Znaczenie redniowiecza

Mniej wicej do poowy XIX wieku panowao do powszechnie przekonanie, e cae redniowiecze
jest ciemnym okresem, w ktrym nie naley szuka adnych wartociowych elementw kulturalnych.
Pogld ten, opiera si na zupenej nieznajomoci epoki. Od XIX wieku zaczyna si powolne
odkrywanie redniowiecza. Najpierw doceniona zostaa sztuka tego okresu, a styl gotycki" przesta
by synonimem barbarzyskiego". Decydujc rol odegra pod tym wzgldem romantyzm.
Co do filozofii przesdy trway duej, jednak mnstwo prac naukowych powstaych w ostatnim wieku
doprowadzio do zmiany wizerunku tej epoki i dzi jest ju powszechnie uznaje si, e:

Bez filozofii redniowiecznej nie moe by zrozumiana filozofia nowoytna.

redniowiecze nie jest ciemnym" okresem jako cao.
Przykad
Na przykad XIII wiek jest lepszym okresem pod kadym niemal wzgldem (zamono
mas, poziom idealizmu etycznego, poszanowanie prawa, wyczucie artystyczne, gboko
myli) od np. wieku obecnego.

Nic wic dziwnego, e w tym okresie istniaa filozofia oryginalna i bardzo rozbudowana, ktra,
pomijajc jej znaczenie historyczne, winna by znana przez kadego Europejczyka jako cz naszego
dorobku kulturalnego.

Strona 48 z 78

Filozofia

8.3. w. Tomasz z Akwinu realizm metafizyczny

Tomasz urodzi si pod koniec 1224 lub na pocztku 1225 r. w okolicach Akwinu, w Krlestwie
Neapolitaskim.
Wywodzi si z arystokratycznej rodziny. W 1244 r. wbrew woli rodziny wstpi do dominikanw.
Skoczy studia i by bardzo popularnym wykadowc Uniwersytetu Paryskiego.
Pracowa bardzo intensywnie, powicajc cay niemale swj czas na prowadzenie wykadw i pisanie
dzie filozoficznych. Znany by take z gorliwoci w modlitwie - prawdopodobnie by take mistykiem.
Na trzy miesice przed swoja mierci Tomasz przey co, co spowodowao, e zakoczy swoj prac
intelektualn owiadczajc, e wszystko, co do tej pory napisa, to soma". Ogarna go niemoc
twrcza, nie mg kontynuowa wykadw i dokoczy rozpocztych dzie. Do koca ycia niczego
wicej nie napisa.

8.3.1. Koncepcja bytu

Zoenie z istoty i istnienia
w. Tomasz jako pierwszy zwrci uwag, e midzy psem pomylanym a tym oto szczekajcym psem
zachodzi zasadnicza rnica. Pies szczekajcy jest psem realnym, za pies jako pojcie to myl. Jeden
i drugi to zwierz szczekajce, ale jeden istnieje realnie, podczas gdy pies pomylany nie posiada
realnego istnienia. Tak doszed Tomasz do przekonania, e w bycie (czyli w rzeczy) znajduj si dwa
elementy: tre rzeczy czyli czym rzecz jest, inaczej mwic istota rzeczy, oraz co
waniejszego, co decyduje o tym czy ta rzecz jest tylko pomylana, czy te jest ona realna, a
mianowicie istnienie rzeczy.
W ten sposb Tomasz definiuje byt:
Definicja
Byt to jest to, co istnieje.
Jak widzimy w definicji bytu mamy dwa elementy: to co czyli tre rzeczy; oraz co istnieje czyli
fakt istnienia rzeczy.
Aby rzecz bya realna musi posiada nie tylko tre czyli by rzecz ktr mona zdefiniowa, jak np.
psa moemy zdefiniowa, ale musi jeszcze istnie realnie.
Definicja
Kady byt skada si z istoty i istnienia.

Istota, to jest to, co nam mwi czym rzecz jest.

Istnienie decyduje o tym, e rzecz jest, czyli decyduje o fakcie istnienia rzeczy.

Dla w. Tomasza istoty najwartociowszych nawet rzeczy (np. zota gra), ktre s pozbawione
istnienia niczym s wobec istnienia najlichszych nawet rzeczy. Zotwka w kieszeni jest duo bardziej
wartociowa ni wyobraana sobie gra zota. Tomasz po raz pierwszy ukaza, na czym polega
rnica midzy rzeczami realnymi a tworami naszego umysu.

Strona 49 z 78

Filozofia

Hierarchia bytw
Tomasz wskaza na trzy, cakowicie odmienne, poziomy bytowe:
1. Byty materialne skadaj si z istoty i istnienia, a ich istota take jest zoona i skada si
materii i formy. Forma odpowiada za cechy gatunkowe a materia za cechy indywidualne
(koncepcje t przej od Arystotelesa).
2. Byty duchowe anioowie s zoone z istoty i istnienia, ale ich istota jest prosta, i
skada si z samej formy. Czyli kady anio to gatunek.
3. Bg jest niezoony i jest czystym ISTNIENIEM. Jego istota jest tosama z istnieniem. Bg
jest jedynym bytem samoistnym, istnieje sam z siebie. Nie ma przyczyny, ale sam stanowi
przyczyn sprawcz istnienia wszystkich pozostaych bytw.
Bg czyste istnienie
Zwr uwag
Istnienie Boga jest konieczne i wynika z niekoniecznoci naszego istnienia.
Co to znaczy?
Kady z nas ma wiadomo tego, e jego istnienie jest niekonieczne. Moglimy przecie nigdy si
narodzi gdyby nie przypadek spotkania naszych przodkw, a nastpnie dobra wola naszych
rodzicw, ktrzy zaakceptowali nasze pojawienie si w ich yciu itd. Zdajemy sobie jednoczenie
spraw z tego, jak kruche jest nasze ycie, przecie w kadej chwili moemy przesta by. Z tego
wynika, e istnienie nasze nie jest konieczne. Do istoty naszej nie naley istnienie. Istot Sokratesa
byo bycie czowiekiem, filozofem, ale do jego istoty nie naleao istnienie.
A w takim razie skd si wzio istnienie wszystkich rzeczy niekoniecznych? Musi istnie jaka pierwsza
przyczyna. Ale sama ta przyczyna musi by konieczna. Konieczna, tzn. e musi z koniecznoci istnie,
czyli, e do jej istoty musi nalee istnienie.
Takim bytem jest Bg. Jest On Czystym Istnieniem tzn. Jego istot jest Istnienie. w. Tomasz
znajduje uzasadnieni dla swojej teorii w Pimie w., w miejscu opisujcym spotkanie Mojesza z
Bogiem w krzaku gorejcym. Na pytanie Mojesza: Jakie jest Twoje imi? Bg odpowiedzia: Jestem
ktry jestem.
Bg istnieje sam z siebie, i nie musi mie przyczyny swojego istnienia. Wszystkie inne byty partycypuj
w istnieniu Boga.

8.3.2. Czowiek jednoci duchowo-cielesn

Czowiek w ujciu w. Tomasza naley do bytw materialnych. Na jego istot skada si ciao i
dusza, czyli forma ciaa. To dziki duszy dokonuje si aktualizacja moliwoci tkwicych w ciele
ludzkim. Nikt tak mocno jak Tomasz nie podkrela w czowieku jednoci duchowo-cielesnej.
Ciao nie jest wizieniem dla duszy, tylko jej niezbdnym dopenieniem w wymiarze ycia doczesnego.
Po mierci moe ona istnie oddzielnie od ciaa, ale jest wtedy substancj niezupen, mona
powiedzie, e jest tsknic za swoim ciaem, dlatego, e do jej istoty naley aktualizowanie ciaa.
Czowiek pojty jako cao to zwizek duszy i ciaa. W ten sposb w. Tomasz uzasadnia
konieczno zmartwychwstania cia.

Strona 50 z 78

Filozofia

Dusza jest niezniszczalna dziki swoim wadzom poznawczym rozumowym. Mylenie jest procesem
niematerialnym i dlatego nie potrzebuje materii do wykonywania tej funkcji. Dlatego dusza, mimo, e
jej zadaniem jest bycie z ciaem moe istnie niezalenie od ciaa.
Dusza ludzka wyposaona jest, zdaniem Tomasza, w rne wadze: si yciow, spostrzeenia
zmysowe, denia instynktowe i rozum.
Czowiek zajmuje rodkowe miejsce w hierarchii stworze, na nim koczy si drabina bytw
wycznie materialnych, a rwnoczenie zaczyna bytw wycznie niematerialnych; inaczej mwic,
znajduje si midzy zwierztami a anioami. Std te pragnienia czowieka ukierunkowane s
zarwno na to, co w dole, czyli dobra materialne, jak i na to, co w grze, czyli dobra duchowe. Do
pewnego stopnia podobny jest zwierztom, gdy yje na sposb cielesny, zarazem jednak pokrewny
anioom, gdy jak one pragnie duchowej doskonaoci i poznaje na sposb rozumowy.

8.3.3. Etyka
w. Tomasz zajmowa si take zagadnieniami z zakresu filozofii praktycznej midzy innymi
problematyk dobra, cnt, koniecznych do realizacji dobra, oraz prawem.
Hierarchia dbr
To, co istnieje, czyli byt, poniewa zosta stworzony przez Boga, jest - zdaniem Tomasza - dobry. Zo
jest brakiem dobra, nie pochodzi od Boga, a zatem nie posiada swojego bytu.
Dobro pojawia si wtedy, gdy dy si do jakiego celu zgodnego z wasn natur, czyli istot. Cel
de czowieka to szczcie, czyli prawdziwe poznanie Boga. Warunkiem szczcia jest utrzymanie
rwnowagi midzy tym, co cielesne, a tym, co duchowe; zadanie moliwe do osignicia tylko wtedy,
gdy czowiek postpuje zgodnie z zaleceniami rozumu.
Dobra s uporzdkowane hierarchicznie (poczwszy od najniszych):

dobra przyjemne same w sobie np. czekolada,

dobra rodka utylitarne np. syrop sam w sobie nie musi by smaczny, ale jest dobry, bo
suy zdrowiu,
dobra godziwe tzw. osobowe - powinny by podane ze wzgldu na siebie same s to
min.: wolno, mio,
dobro najwysze Bg dobro do ktrego dy cae uniwersum jest to dobro ostateczne.

Czowiek dziaa zawsze ze wzgldu na dobro, gdy chce dobra, a nigdy nie dy do za.
Gdy jednak czowiek nie przestrzega hierarchii dbr i w celu zabezpieczenia dobra niszego powica
dobro wysze, wtedy dziaanie staje si ze.
Przykad
Przykadem jest kradzie: ten, kto dokonuje kradziey chce dobra przyjemnego lub poytecznego dla
siebie, lecz bez uwzgldnienia faktu, e dobro drugiego czowieka znajduje si na wyszym szczeblu
hierarchii db.
Umiejtno odrniania dbr wyszych od niszych nabywamy dziki cnotom, to one pomagaj
odrni to, co przyjemne od tego, co dobre.
Nauka o cnotach

Strona 51 z 78

Filozofia

Istniej dwa rodzaje cnt cnoty gwne (zwane te kardynalne) i cnoty teologiczne, ze wzgldu
na dwa cele, jakie ma czowiek: cel przyrodzony oraz cel ostateczny.
Cnoty kardynalne:

mdro umiejtno rozrniania dbr,

sprawiedliwo sprawno (wola) wprowadzania dbr w ycie,
mstwo staa sprawno do bronienia dobra (przykadem mstwa s mczennicy, ktrzy
potrafili za dobro odda ycie),
umiarkowanie staa sprawno panowania nad tym co przyjemne (aby nie popa w
uzalenienie od tego) i nad tym co przykre aby nie popada w przygnbienie).

Cnoty kardynalne maj na celu uksztatowanie natury ludzkiej, tak by czowiek rozwija swoj natur
jako czowiek.
Na tak uksztatowanej naturze czowiek, dziki asce, mona realizowa cel nadprzyrodzony - ktry
czy si z trzema cnotami teologicznymi, s to:

wiara,
nadzieja,
mio.

Prawo
Tak jak cnoty nadaj porzdek duchowemu yciu czowieka, tak te prawa odpowiadaj za
porzdek i waciwe funkcjonowanie wiata. w. Tomasz wyrni:

9.

prawo wieczne czyli ustanowione przez Boga zasady rzdzce wiatem,

prawo naturalne czyli prawo wieczne odcinite w ludzkich umysach,
prawo ludzkie czyli prawo naturalne zastosowane w yciu spoecznym.

Okres renesansu XV-XVI w.

Odrodzenie obejmuje XV i XVI w. Nie wytworzyy si w tym czasie jakie jednolite nurty odnowy
mylenia filozoficznego, ale nastpio przygotowanie gruntu pod wielki przeom okresu nastpnego.
Zainteresowania tego okresu obejmuj zagadnienia z zakresu filozofii przyrody i czowieka. Nastpuje
take rozwj mistyki i okultyzmu.

9.1. Michel de Montaigne sceptycyzm i sztuka ycia

Michel de Montaigne (1533 1592) - prawnik, filozof, podrnik.
Filozofia Montaignea wynika z jego przekonania, e czowiek nie ma moliwoci znalezienia
odpowiedzi na pytania teoretyczne, takie jak: czy istnieje Bg, czy dusza jest niemiertelna, czym jest
natura, wiat itd. Dlatego te uwaa, e filozofa nie moe by nauk teoretyczn, lecz powinna
by sztuk ycia, a jej zadaniem to nauczenie czowieka jak y przyjemnie i niezalenie.
Sztuka ycia to, zdaniem Montaignea, niezaleno. Czowiek natomiast sam siebie ogranicza,
pozwala si zamkn w klatce cudzych interesw, pragnie. Naley wic, jego zdaniem, wyzwoli si z
tych ogranicze, do niczego si nie przywizywa, a zwaszcza do swoich instynktw, namitnoci
gdy czyni one z nas niewolnikw.

Strona 52 z 78

Filozofia

Trzeba take uniezaleni si od spoeczestwa i zwizkw nawet najbardziej naturalnych takich jak:
rodzina, osoba, ojczyzna, tradycja.
Ostatecznie trzeba jednak uniezaleni si od mierci. Nie powinna nas przeraa myl o naszej
mierci przeciwnie - myl o niej czyni ycie cenniejszym: chwile nabieraj wartoci, gdy wie si, e
mog by ostatnie. Jednake jeszcze lepiej ni o mierci jest myle o yciu, ktre jest jedyn
rzeczywistoci. Nie naley marnowa go na gupstwa. Czowiek nie powinien zajmowa si tym, co
niepewne - np. chrzecijastwem.
Naley y zgodnie z natur i rozumem.
Natura nasza wielka i potna matka przyroda uczy nas jak y; a rozum jest miar prawdy.
ycie ludzkie podlega prawom, ale nie s to prawa absolutne i niezmienne.

10. Okres systemw XVII-wiecznych

Odrodzenie byo zajte przede wszystkim polemik ze redniowieczem. Odegnywao si od niego, ale
mimowolnie bardzo wiele ze czerpao, pozostajc mimo wszystko przy filozoficznej problematyce,
jak uprawiano w redniowieczu.
Przeomem w filozofii staje si dopiero XVII wiek, czas wielkich systemw.
Filozofia tego okresu charakteryzuje si trzema elementami:

wyakcentowaniem problematyki teoriopoznawczej,

rozwojem racjonalizmu,
aspiracjami teoretycznymi w nauce, ktrej wzorcem ma by matematyka.

Pierwszy taki system stworzy Galileusz.

10.1. Kartezjusz filozofia podmiotu

Kartezjusz 1596-1650 (Rene Descartes) uznawany jest za ojca nowoytnej filozofii zachodu.

10.1.1. Sceptycyzm metodyczny

Najwaniejsz tez Kartezjusza byo podkrelenie intelektualnej niezalenoci czowieka, jego
zdolnoci do samodzielnego mylenia.
Zwrci take uwag, e naley odrzuci dotychczasowe teorie filozoficzne, z tego wzgldu, e
s one wzajemnie sprzeczne i nie ma moliwoci ustalenia, ktra z nich jest prawdziwa.
Zdaniem Kartezjusza, nie mona uzna czegokolwiek za prawdziwe, dopki nie mamy pewnoci
czyli nie poznamy jasno i wyranie, e jest to prawda. Kartezjusz postuluje przestrzegania tzw.
reguy oczywistoci, ktra brzmi: nigdy nie przyjmowa za prawd adnej rzeczy, dopki nie
zostanie rozpoznana w sposb oczywisty, czyli dopki nie bdzie mona podda je w wtpliwo.
Tego typu pewn wiedz dostarcza nam tylko rozum, dlatego te poznanie filozoficzne musi mie
charakter wycznie racjonalny.
Wtpienie jako pierwsza czynno poznawcza

Strona 53 z 78

Filozofia

Aby oczyci nasz umys z tego wszystkiego, co jest niepewne, naley, zdaniem Kartezjusza,
wtpienie uczyni punktem wyjcia rozwaa filozoficznych.
Dlaczego wtpienie? Przede wszystkim dlatego, e wynika to z reguy oczywistoci. Musimy oczyci
nasz umys z tego wszystkiego, co jest wtpliwe, z wszystkich sdw niepewnych, nieoczywistych.
Musimy podda w wtpliwo wszystkie dotychczasowe pewniki i sdy potoczne.
By to tzw. sceptycyzm metodyczny - wtpi po to, aby oczyci wiadomo z tego, co jest
wtpliwe.
Warto zapamita
Sceptycyzm Kartezjusza nie by dla niego celem samym w sobie, nie mia by punktem dojcia, a
jedynie punktem wyjcia, dlatego rni si on od teorii sceptykw, dla ktrych wtpienie byo celem.
Tak wic zgodnie ze swoim postulatem Kartezjusz postanowi przeprowadzi systematyczne wtpienie
o wszystkim i zburzy cay dotychczasowy dorobek filozoficzny, po to, aby zbudowa na pewnych
fundamentach nowy system filozoficzny.
Poza zasigiem wtpienia umieci jedynie dwie dziedziny:

religi (jest ona objawiona przez Boga dlatego te, prawdy jej nie dotycz naturalnego
wiata rozumu, s nadprzyrodzone a ich celem nie jest poznanie rzeczywistoci tylko
zbawienie i okrelenie relacji czowieka do Boga czyli religia ma cele praktyczne),

moralno (ma cele cile praktyczne odkrycie dobra, jakie winnimy realizowa).

rda bdw
Kolejnym argumentem uzasadniajcym konieczno przyjcia w punkcie wyjcia wszelkiego poznania
postawy wtpienia, jest fakt bdu, czyli to, e si mylimy.
S cztery momenty mogce nas wprowadzi w bd:
1. Zudzenia zmysw.
2. Brak wyranej granicy midzy jaw a snem. W jednym z tekstw pisze: Nie znajduj ani
jednej cechy, ktra by odrniaa jaw od snu. Skd mona mie pewno, e cae twoje
ycie nie jest snem?.
3. Bdy w rozumowaniu.
4. Moemy by wprowadzani w bd przez jak inn, potniejsz istot, np. przez demona
(Kartezjusz nie ucila, o jakiego demona chodzi, ale wiemy jak zym doradc - wanie takim
demonem moe by np. zazdro, nienawi, mio).
Naley w zwizku z tym uzna za faszywe wszystkie pogldy, ktre s powtpiewalne.

10.1.2. Ja mylce punktem wyjcia w metafizyce

Wtpienia we wszystko daje Kartezjuszowi jedno tylko pewne przekonanie, mianowicie o tym, e
wtpi. Samo wtpienie jest zatem pewne i wiadczy o tym, e ten kto wtpi, zarazem myli. W ten
sposb Kartezjusz dochodzi do sformuowania swej najgoniejszej formuy, bdcej dla niego
pierwsz i najwysz zasad filozofii: Myl, wic jestem (cogito ergo sum), wedug ktrej tym,
co bezporednio dostpne umysowi, jest jego wasna czynno mylenia (cogitatio est - myl
istnieje), mylenie za jest wiadectwem istnienia podmiotu.

Strona 54 z 78

Filozofia

Jeli wtpi, to myl, jeli myl, to jestem. Jeli istnieje myl, istnieje ten, kto myli, czyli
podmiot mylcy (ja mylca).
Dziki cogito poznaj jasno i wyranie, ze istniej, e jestem. Czyli analiza cogito prowadzi do
poznania jasnego i wyranego. Z analizy ja, czyli wasnej wiadomoci stwierdzam wasne istnienie
(jest to solipsyzm - wszelkie poznanie zaczynamy od analizy wasnej wiadomoci). Punktem wyjcia
w poznaniu ludzkim nie jest wiat rzeczywisty, ktry jest transcendentny, ktry jest zewntrzny w
stosunku do mnie, tylko odwrotnie: punktem wyjcia jestem ja, moja wiadomo.
Wiem, e istniej, ale nie wiem kim jestem? Jak dochodz do poznania tego kim jestem?
Moje mylenie to nie tylko cogitatio, nie tylko sam proces mylenia, ale bierze w tym udzia co, co
myli, czyli rzecz mylca, pewna substancja mylca, ktr Kartezjusz nazywa res cogitans albo
dusz. Jest ona centrum ludzkiego bytu. Jest substancj duchow niezalen od ciaa.
Poniewa znamy tylko cogito nie wiemy czy posiadamy ciao. Wiemy, ze jestemy dusz. Istnienie
duszy jest bardziej oczywiste ni istnienie ciaa, pomimo e moemy je oglda, dotyka.
Kartezjusz dokona przewrotu w myleniu filozoficznym mwi si nawet, e jest to przewrt
kopernikaski w filozofii Kartezjusza. Polega on na tym, e punktem wyjcia filozofii jest
wiadomo a nie wiat materialny.
Warto zapamita
W procesie poznawania wiadomo zdolna jest osign wiedz pewn bez odwoywania si do
czynnikw zewntrznych.

10.1.3. Spr o istnienie wiata

Przedmiotem bezporedniego poznania s wic pojcia, ktre istniej w umyle, czyli idee rzeczy a nie
rzeczy realne. Pojawia si tutaj zasada immanencji poznania - umys moe poznawa to, co jest w
umyle, nie moe natomiast wyj poza siebie, np. poznaj ide drzewa a nie drzewo.
Jeli jednak punktem wyjcia poznania s idee, czyli to, co znajduje si w naszej duszy, a dopiero, za
ich porednictwem, poznajemy reszt to pojawia si pytanie o istnienie rzeczy materialnych: czy
wiat rzeczywicie istnieje?
W kontekcie filozofii Kartezjusza jest to pytanie uzasadnione.
Wczeniej nie zadawano takiego pytania, gdy filozofowie w punkcie wyjcia, opierajc si na zasadzie
zdrowego rozsdku, przyjmowali, jako co oczywistego, e wiat istnieje. Bya to postawa zwana
realizmem teoriopoznawczym.
Kartezjusz natomiast jest inicjatorem sporu o istnienie wiata.
Mamy wprawdzie pewno moraln, e wiat istnieje, ale nie jest to pewno metafizyczna.
Bezporednio w umyle s nam przecie dane tylko idee a nie wiat materialny, on jest poza nami.
Dlatego istnienie wiata wymaga dowodu.

10.1.4. Koncepcja Boga

Idea doskonaej nieskoczonoci dowodem na istnienie Boga

Strona 55 z 78

Filozofia

Analizujc tre wiadomoci poznajemy tam rne idee. Jest wrd nich jedna, niepodobna do
innych, idea bytu nieskoczonego, czyli Boga. Jest to idea wyjtkowa, nieporwnywalna do innych
nieskoczenie doskonaa.
Z faktu, e istnieje ona w umyle, Kartezjusz dochodzi udowodnienia istnienia Boga.

W pierwszym dowodzie opiera si na zasadzie, e przyczyna musi by doskonalsza od skutku.

Gdyby idea bytu doskonaego bya wytworem naszej wiadomoci to wwczas przyczyna, czyli
wiadomo byaby mniej doskonaa od skutku. Dlatego jedyn przyczyn posiadanej przeze
mnie idei bytu nieskoczenie doskonaego moe by sam byt nieskoczenie doskonay, czyli
Bg. Tylko Bg moe by przyczyn idei Boga, ktr posiadamy w umyle. Idea Boga jest
wrodzona.

Punktem wyjcia jest sama idea, czyli pojcie bytu nieskoczenie doskonaego. Kartezjusz
analizujc ide bytu nieskoczenie doskonaego stawia tez, e byt doskonay musi istnie z
koniecznoci. Dlaczego? Bo istnienie jest pierwsz podstawow doskonaoci. Absurdem
byby byt doskonay, ktremu nie przysugiwaoby istnienie.

Tylko Bg jest konieczny, tylko jemu przysuguje istnienie w sposb konieczny to znaczy, e
istnienie naley do istoty bytu doskonaego.
Przymioty Boga
Tym, co Boga wyrnia to: wolno i prawdomwno.
Bg jest cakowicie, absolutnie wolny w tworzeniu, w stwarzaniu prawd wiecznych. Nie dostosowuje
si do zasad, prawd tylko sam je tworzy. Pochodn Jego wolnoci jest wolno czowieka,
stworzonego na obraz Boy. Wolno Boga to wolno twrcza: mg tworzy takie prawdy, jakie
chcia.
Prawdomwno Boga gwarantem istnienia wiata
Bg, jako byt absolutnie doskonay nie moe by zwodzicielem ani kamc. Kartezjusz poprzez
prawdomwno Boga stara si udowodni istnienie wiata. Naturalne wiato naszego rozumu nie
moe nas myli, poniewa zostao dane od Boga. I dlatego nie ma moliwoci pomyki w poznaniu
oczywistym, gdy poznanie takie pochodzi od Boga. Prawdomwno Boga jest gwarancj
prawdziwoci poznania.
Posiadam naturaln skonno do przyjmowania istnienia rzeczy materialnych. Ta naturalna, wrodzona
skonno pochodzi od Boga, a Bg nie moe mnie zwodzi. Bg byby kamc, gdyby rzeczy
materialne nie istniay. A wic istnienie Boga jest gwarantem istnienia wiata.

10.1.5. Rozcigo cech rzeczy materialnej

Aby odpowiedzie na pytanie jaki jest wiat materialny, Kartezjusz, zgodnie z zaoeniami swojej
filozofii, rozpoczyna od analizy idei rzeczy materialnej. Dochodzi do wniosku, e istot rzeczy
materialnej jest tylko rozcigo by rozcigym tzn. zajmowa jakie miejsce, przestrze. Kada
rzecz materialna to res extensa rzecz rozciga.
Wszelkie inne jakoci zmysowe jak barwa, smak, zapach s zmienne, niewyrane, mtne, s
niepewne, nie s oczywiste czyli s subiektywne podczas gdy dla jednego co jest bardzo sone,
inny siga po solniczk.
Dlatego, aby pozna wiat materialny, naley abstrahowa od wszelkich jakoci zmysowych: smaku,
zapachu, barwy.

Strona 56 z 78

Filozofia

Warto zapamita
Kartezjusz redukuje rzeczy materialne tylko do iloci. wiat, rzeczy i zjawiska materialne naley
zmierzy, zway, obliczy. Jest to matematyczne przyrodoznawstwo.

10.1.6. Koncepcja czowieka dualizm kartezjaski

Kartezjusz jest klasykiem nowoytnego dualizmu: duszyciaa.

Dusza to wiadomo, substancja mylca res cogitans.

Ciao za to res extensa, rzecz rozciga, materia, co, co jest przedmiotem bada fizyki.

Kartezjusz te dwa wymiary czowieka cakowicie sobie przeciwstawia. Dusza to wiadomo, jest ona
przeciwiestwem ciaa, ktre jest maszyn dajc si wytumaczy przy pomocy praw ruchu, ycie jest
procesem czysto mechanicznym. Czowiek jest wic istot podwjn.
Poniewa procesy materialne dziaaj niezalenie od myli, myl za jest wolna w stosunku do materii
koncepcja Kartezjusza - skrajnego rozdzielenia duszy i ciaa zrodzia nowe pytanie, na ktre on sam
nie udzieli zadowalajcych (nawet dla siebie) odpowiedzi, a do ktrego nawizuj pniejsi
filozofowie, jak Malebranche, Spinoza i Leibniz:

Czy moe zachodzi jakikolwiek zwizek midzy myl i rozcigoci, czyli midzy
dusz i ciaem?

Czy ciao i dusza mog na siebie oddziaywa?

Jak duchowa substancja moe oddziaywa na procesy mechaniczne?

10.2. Baej Pascal

BAEJ PASCAL (1623-1662) - wybitny matematyk i fizyk. Jednoczenie mistyk, asceta, cakowicie
oddany Bogu. Pocztkowo by ateist, w roku 1654 przey wstrzs religijny, pod wpywem ktrego
wyrzek si wszelkich wiata. Napisa Prowincjaki oraz Myli.

10.2.1. Bezradno rozumu ludzkiego

W pocztkowym okresie Pascal pozostawa pod duym wpywem Kartezjusza. Pragn jednak
rozszerzy zastosowanie jego kryterium jasnoci i wyranoci w dziedzinach teoretycznych, jak to
czyni Kartezjusz, lecz rwnie w dziedzinach praktycznych - etyki i religii.
Okazao si, e zamiar ten skazany by na niepowodzenie. Nie mona bowiem wedug regu
matematycznych, geometrycznych uj doniosych zagadnie religijnych i etycznych. Uwiadomiwszy
to sobie popad w depresj i zniechcenie.
Doszed do wniosku, e wiedza nie ma sensu, nazwa j prnoci i szalestwem, gdy w konfrontacji
z doniosymi zagadnieniami natury etycznej i religijnej rozum okazuje si by bezradny.

10.2.2. Porzdek serca

Rezygnujc z kompetencji rozumu opowiedzia si za porzdkiem serca. Jego zdaniem rozwizanie
problemw natury religijnej i etycznej da moe tylko serce i wiara. Serce ma swoje prawa,
ktrych rozum nie zna.

Strona 57 z 78

Filozofia

10.2.3. Dowd na istnienie Boga

Dowd na istnienie Boga, zwany take zakadem Pascala (zamy, e Bg jest)., opiera si na
przekonaniu, e wiara w Boga jest opacalna.
Twierdzi: Pytasz, czy ogupia ci wiara?
Odpowiada: przypumy, e tak, ale c masz do stracenia? Przyjmujc tez, e Bg Istnieje,
ryzykujemy, zdaniem Pascala, niewiele, najwyej nieco wtpliwych, stanowczo przereklamowanych
uciech yciowych (z ktrych bdziemy rezygnowa, wierzc, e istnieje Bg). Jeli si okae, e mamy
racj, e Bg istnieje to zyskamy skarb niesychanie wielki: wieczne ycie i wieczne szczcie. Dowd
ten opar Pascal na okrelonych zaoeniach:
1. e Bg nagradza za wiar a karze za niewiar
2. na hierarchii wartoci porzdku dbr.

10.2.4. Hierarchia wartoci

Pascal, podobnie jak Kartezjusz rozgranicza bardzo ostro Boga od stworzenia i wiadomo od
materii. Ale dla niego nie byy to rne byty, lecz rne dobra.
W zwizku z tym Pascal uoy okrelon hierarchi wartoci: na jej szczycie by Bg a na samym dole
bya materia. Czowiek, jako istota posiadajca dusz, by na granicy dwch rzeczywistoci. wiat
materialny wg Pascala posiada warto znikom. Cay wszechwiat materialny nie jest wart
najmniejszego z duchw.
Czowiek powinien wycign z tej prawdy okrelone konsekwencje yciowe. Nigdy nie powinien
naraa, nawet najmniejszych dbr duchowych, a w adnym wypadku zbawienia swojej duszy, dla
najwikszych nawet korzyci materialnych.

10.2.5. Czowiek to mylca trzcina

Czowiek, zdaniem Pascala, jest istot specyficzn. W nim dochodzi do zetknicia ducha i materii. Z
jednej strony czowiek jest czym bardzo kruchym, sabym i niewiele wartym, a z drugiej strony
posiada niesychan godno i warto. Obdarzany te bywa boskoci, gdy spywa na niego aska.
Synne jest powiedzenie Pascala, e czowiek jest najwtlejsz trzcina, ale trzcin mylc.
Bg jest Bogiem ukrytym, trzeba Go umie odnale, std wielu ludzi sdzi, e najwysz warto
posiada wiat. Tylko niektrzy potrafi sobie uwiadomi i przyj z ogromnym tragizmem, e
prawdziwy wiat jest poza naszym polem widzenia.

10.3. Tomasz Hobbes odrzucenie wiata ducha

Tomasz Hobbes (1588-1679) Anglik, syn pastora, wiele lat spdzi na podrach.
Gosi materialistyczn metafizyk: poza ciaami nic nie istnieje.
wiat ducha to fikcja. wiadomo jest funkcj organicznego ciaa wzitego w caoci. Procesy
psychiczne s natury mechanicznej.
Konsekwencj jego metafizyki bya naturalistyczna etyka i polityka. Zakada, e czowiekiem
rzdz te same prawa mechaniczne, ktre rzdz przyrod. Hobbes usiowa zrozumie mechanizm
psychiczny jednostki, aby wyprowadzi z niego wiedz na temat praw rzdzcych yciem spoecznym.
Sprzeciwi si wyranie twierdzeniu Arystotelesa, e czowiek jest istot spoeczn. Zdaniem
Hobbesa czowiek z natury jest egoist a jedyne co go interesuje to wasne dobro.

Strona 58 z 78

Filozofia

Czowiek wyposaony jest w: cupiditas naturalia naturalna podliwo, czyli egoistyczne denie
do samozachowania. Ratio naturalis - szukanie wasnej korzyci. Nie istniej oglne normy dobra i za,
to czowiek decyduje co jest dobre a co ze, jest kreatorem, twrc moralnoci.
Gatunek ludzki od pocztku charakteryzuje walka wszystkich przeciw wszystkim, walka o wasn
korzy. Synne powiedzenie Hobbes'a: homo homini lupus - czowiek czowiekowi wilkiem.
Poniewa jednak walka przynosi szkody i powoduje brak poczucia bezpieczestwa, std ludzie
zrezygnowali z czci swoich roszcze na rzecz innych. Wraz z nimi stworzyli pastwo i zwizali si
umow spoeczn. Kady rezygnuje z czci swoich praw a w zamian otrzymuje poczucie
bezpieczestwa i obron w razie gdy zostan zaatakowani przez innych. Taka jest, zdaniem Hobbesa,
geneza pastwa, wyrachowanie czowieka i potrzeba poczucia bezpieczestwa.
Wraz z pastwem powstao prawo, a w konsekwencji oglne normy dobra i za. Tak wic Hobbes
odebra dobru, obowizkowi i prawu charakter niezmienny i absolutny. Hobbes wpyn na rozwj
relatywizmu etycznego a tym samym na liberalizm etyczny, odrzucajcy wszelkie wartoci absolutne,
goszc, e czowiek jest kreatorem (twrc) moralnoci.

11. Owiecenie XVIII w.

11.1. Cechy okresu owiecenia
Okres filozofii owiecenia przypada mniej wicej na w. XVIII.
Filozofia owiecenia stawiaa sobie cele dorane i praktyczne zakadajc, e rozum decyduje o
rzeczywistoci, uwaaa, e przez zmian sposobu mylenia dokona si cakowita przemiana ycia .
Zdaniem mylicieli tego okresu wiedz zdobywao si nie ze wzgldu na poznanie prawdy, ale dla
wyszkolenia umysu, uprztnicia ze przesdw i wyzwolenia z ciemnoty. O ile w XVII w. dono
do filozofii jasnej, cisej i systematycznej, o tyle teraz tworzono filozofi salonow, popularn i
powszechnie dostpn, ktra miaa ksztaci i owieca.
Ostrze filozofii owiecenia byo skierowane przeciwko przesdom i ciemnocie, a do tych zaliczano
religi, zwaszcza chrzecijask. Grupa gwnych filozofw owiecenia poczytywaa sobie za najwiksz chlub to, e jest bezbona.
Cech charakterystyczn angielskiego owiecenia by empiryzm (John Locke 1632-1704), natomiast
owiecenie we Francji znalazo swj wyraz gwnie w postawie naturalistycznej i
antychrzecijaskiej.
To wanie w owieceniu francuskim znajduj si rda wspczesnego liberalizmu, idei powszechnej
tolerancji, indywidualizmu i antychrystianizmu.

11.1.1. Cechy charakterystyczne epoki

Cechy charakterystyczne epoki:

Naturalizm, stanowisko goszce, e istniej tylko rzeczy, ktre znamy ze wiata przyrody.
Nie istnieje adna rzeczywisto nadprzyrodzona.

Minimalizm, tzn., e filozofia nie stawia sobie wielkich zada, nie chce tworzy systemw
wyjaniajcych ca rzeczywisto, ale ogranicza si do badania zjawisk. Koncentruje si
gwnie na teorii poznania.

Empiryzm, pogld, wedug ktrego jedynym rdem wiedzy jest poznanie zmysowe.

Strona 59 z 78

Filozofia

Racjonalizm. Racjonalizm w okresie owiecenia to stanowisko goszce, e miar wiedzy jest

rozum. Rni si on od racjonalizmu Kartezjusza i innych mylicieli XVII-wiecznych, dla
ktrych racjonalizm oznacza, i rdem wiedzy jest rozum.

Relatywizm przekonanie, e wszystko jest wzgldne i niepewne, bo wzgldne jest nasze

poznanie.

Krytycyzm wobec dotychczasowych pogldw.

Gwnym hasem filozofii owiecenia byo: rozum, przyroda, ludzko, czyli racjonalizm,
naturalizm, humanizm.

11.1.2. Wielka Encyklopedia Francuska

Filozofia owieceniowa we Francji czy si nierozerwalnie z opracowaniem i wydaniem Wielkiej
Encyklopedii Francuskiej, ktra stanowia kwintesencj owieceniowej myli francuskiej. Prac nad
tym dzieem rozpoczto w roku 1745 z inicjatywy ksigarza paryskiego Andre Le Breton. Pierwotnie
mia by to przekad pewnej Encyklopedii angielskiej, ale pniej, po konsultacjach zapada decyzja,
aby zredagowa i napisa wasn. W roku 1747 Le Breton powierzy zredagowanie encyklopedii dwom
wybitnym umysom: Diderotowi oraz D'Alambertowi.
Miaa to by wykadnia caej filozofii owieceniowej, dokonana w oparciu o nauki przyrodnicze. Jak
zaznaczali redaktorzy tej encyklopedii, miaa ona zrehabilitowa sztuki uyteczne i by tryumfem
rozumu nad przesdem.
Nad opracowaniem pracowali liczni uczeni: Voltaire, Montesquieu, Buffon, Rousseau, Condillac,
Condorcet, d'Holbach, Turgot. W latach 1751-65 ukazao si 17 tomw Encyklopedii. W latach 176272 11 tomw ilustracji. 1776-77 4 tomy suplementw i 1 tom ilustracji. W roku 1780 ukazay si dwa
tomy indeksw. To potne dzieo liczyo w caoci 35 tomw.
Encyklopedia wyraaa pogldy jej autorw. Charakteryzowao j:

antychrystianizm,
antyidealizm,
negacja dualizmu,
racjonalizm,
naturalizm.

Wrd encyklopedystw mona wyrni uczonych, ktrzy byli deistami, ateistami, oraz ktrzy
przyjmowali chrzecijask wizj rzeczywistoci.
Z doktryny encyklopedystw wyonio si kilka cile okrelonych kierunkw: materializm,
sensualizm, pozytywizm, utylitaryzm.

11.2. Franciszek Voltaire (Wolter)

Franciszek Voltaire (Wolter) 1694-1778. Filozof, uczony, poeta, publicysta, przywdca ruchu
liberalnego w Europie. By czowiekiem dziwnym i trudno jest go jednoznacznie oceni. Jego stosunek
do religii by jasno okrelony jako skrajnie negatywny, niemniej, gdy ciko zachorowa to podobno
przed mierci prosi o przywoanie ksidza. Jednak przyjaciele nie spenili jego proby, gdy nie
chcieli, aby ich mistrz i wzr, przekreli, w chwili saboci, cay dorobek swojego ycia. Nie wiadomo
jednak na ile jest to prawd historyczn a na ile pobonym przykadem.
Dziea: Listy filozoficzne, Sownik filozoficzny, Kandyd - powie. Jako pisarz naley do gwnych
postaci literatury francuskiej.

Strona 60 z 78

Filozofia

Racjonalizm
Miar prawdy jest rozum, ktry zosta uformowany na drodze dowiadczenia. Rozum jest niezawodny
a jego moliwoci s nieograniczone. To, co jest racjonalne jest prawdziwe. Jeeli wiedza, moralno,
religia s oparte na rozumie, jeli s racjonalne - to s prawdziwe. Jeli natomiast bazuj na
elementach pozaracjonalnych, cznie z Objawieniem, to naley je odrzuci.
Naturalizm
Istnieje tylko przyroda i tylko ona powinna nas interesowa.
Antychrystianizm
Zdaniem Voltalre'a chrzecijastwo nie jest religi racjonaln, gdy przyjmuje istnienie Opatrznoci,
wierzy w Objawienie Boe, powouje si na proroctwa, cuda itd.
Chrzecijastwo jest wrogiem prawdy i postpu. Jest ostoj ciemnoty i zacofania. Gosi fasz na temat
caej rzeczywistoci, a przede wszystkim na temat czowieka, ktrego traktuje dualistycznie, jakoby
skada si ze skadnika przyrodzonego (ciaa) i nadprzyrodzonego (duszy). Podobnie faszywa jest
koncepcja moralnoci chrzecijaskiej.
Deizm
Voltaire uznaje istnienie Boga jako twrcy wszechwiata i porzdku we wszechwiecie. Przedstawi
argument na istnienie Boga, porwnujc wiat do zegara a Boga do zegarmistrza. Tak jak mechanizm
zegarka wskazuje na zegarmistrza, ktry go wykona, tak samo wiat, ktry jest uporzdkowany i we
wszystkich swoich szczegach precyzyjny, wskazuje na Boga jako na swojego stwrc.
Bg wprawdzie stworzy wiat, ale nie interesuje si nim (deizm), std wykluczone s cuda,
objawienia, proroctwa itd. Jest to nawizanie do arystotelesowskiego rozumienia Boga. Zdaniem
Arystotelesa Bg by najwysz inteligencj, skoncentrowan wycznie na sobie, kontemplujc tylko
siebie, majc w sobie wszelk doskonao. Bg nie moe interesowa si czymkolwiek innym poza
sob, gdyby tak czyni, to koncentrowaby si na czym, co jest niedoskonae i wprowadzaby
niedoskonao do swej istoty. Dlatego musi by skupiony tylko na sobie, bo on jest peni wszelkiego
dobra, prawdy, wszelkiej doskonaoci. Bg jest nieruchomy, gdy kada zmiana zawsze
spowodowana jest przez jak niedoskonao -zmiana oznacza bowiem, e co dy do czego, do
czego, czego jeszcze nie ma, to denie jest przyczyn ruchu. Dlatego Bg jest nieruchomy, gdy
jako doskonay do niczego nie dy.
Voltaire, wykorzystujc arystotelesowskie rozumienie Boga, wierzy, e Bg wprawdzie istnieje, ale fakt
ten nie ma adnego znaczenia dla czowieka. Bg nie interesuje si jak czowiek postpuje. Czowiek
jest tylko elementem przyrody i niczym wicej. mier fizyczna czowieka jest jego kocem. Z faktu,
e Bg istnieje, nie wynika, e czowiek jest niemiertelny.

Strona 61 z 78

Filozofia

Zwr uwag
Moliwe s nastpujce stanowisko w kwestii dotyczcej istnienia Boga:

teizm wiara w Boga, ktry jest Opatrznoci,

ateizm odrzucanie wszelkiej wiary w Boga,
deizm wiara, e Bg stworzy wiat lecz nie interesuje si jego losami, czyli wiara w Boga
jako Stwrc wiata, z jednoczesnym odrzuceniem wiary w Opatrzno Bo,
panteizm wiara, e wszystko co jest, jest Bogiem,
politeizm wielobstwo,
monoteizm wiara w jednego Boga,
agnostycyzm (agnosco - nie wiem) postawa wobec praw nadprzyrodzonych, ktra wyraa
si w stwierdzeniu "nie wiem.

Etyka naturalna
Etyk naley oprze wycznie na rozumie, a nie na przekonaniach religijnych. W wiecie istnieje zo,
to jest fakt. Ale nie potrzebne s nam adne nadprzyrodzone czynniki, eby je eliminowa. Czowiek
sam potrafi przynosi innym swoim wspbraciom ulg w cierpieniu. Czowiek potrafi i powinien
szerzy sprawiedliwo.
Postp ma polega na rozwoju altruizmu, na rezygnacji z wasnego egoizmu, walce z
niesprawiedliwoci.

11.3. Jan Jakub Rousseau

Jan Jakub Rousseau (1712-1778)

11.3.1. Cywilizacja a natura

Potpienie cywilizacji
Rousseau zdecydowanie potpia wszelkie przejawy cywilizacji: technik, nauk, sztuk. Mawia:

Urodzilimy si wolni a yjemy w kajdanach narzuconych nam przez spoeczestwo wraz z jego
cywilizacj. Cywilizacja nie czyni nas ani lepszymi ani szczliwszymi."
Odwoywa si do przykadw ludw pierwotnych, uwaajc, i s oni lepsi od nas, mimo e dysponuj
jedynie dzid i opask.
Przyczyny powstania spoeczestw i rozwoju cywilizacji
Przezwycienie stanu naturalnego zostao, wedug Rousseau, spowodowane potrzeb zaspokajania
potrzeb, ktre, do czasu gdy ograniczay si do naturalnych, nie uzaleniay jednych ludzi od drugich.
Zo zaistniao wwczas, gdy zaistnia problem wasnoci indywidualnych. Wywoao to cay acuch
nierwnoci i walk o wasno. Aby owe walki powstrzyma, aby wprowadzi odrobin pokoju ludzie
zawarli umow spoeczn, ktra sankcjonuje stan posiadania kadego.
Tak powstay pastwa i prawa regulujce yciem spoeczestw.
Proces ten, (ktry by jednoczenie procesem odchodzenia od natury w kierunku rozwoju cywilizacji)
mona przedstawi w nastpujcych etapach:

Strona 62 z 78

Filozofia

najpierw pojawia si wasno prywatna, wskutek czego nastpi podzia na

posiadajcych i nieposiadajcych, a wic na bogatych i biednych,

nastpnie ksztatowao si prawo pastwowe, wedug ktrego mona byo utrzymywa

rozwarstwienie spoeczestwa na panujcych i poddanych, oraz zabezpieczy prywatn
wasno.

wreszcie pojawia si nierwno polityczna sankcjonujca podzia na sprawujcych

wadz i pozbawionych wadzy

ycie w grupie doprowadzio do tego, e konieczne stao si wprowadzenie rozrniania dobra od za.
Dlatego konieczne byo ustanowienie norm, wedug ktrych mona byo regulowa ycie spoeczne.
Wszelki rozwj spoeczny jest czym sztucznym a przez to jest czym zym. Z natury wszyscy ludzie s
rwni i wolni. A tymczasem struktury spoeczne wprowadzaj nierwno i podporzdkowanie jednych
ludzi innym.
Paradoksem rozwoju cywilizacji jest zatem to, e ludzie wytworzyli j dla lepszego zaspokajania
potrzeb i peniejszej autorealizacji, tymczasem spoeczestwo okazao si rdem cierpie przede
wszystkim dlatego, e jedni zaczli popada w zaleno od drugich, e dobro ogu pozostao tylko w
sferze ideaw, za w rzeczywistoci zwyciyy egoizm, partykularyzm. W efekcie - konkluduje
Rousseau cywilizacja kadego czowieka czyni urodzonym wrogiem wszystkich innych i sprawia, e
kady upatruje swoje dobro w zu innych. Czowiek spoeczny sta si ju na zawsze czci
spoeczestwa, do ktrego naley, i nie potrafi poza spoeczestwem egzystowa.
Apoteoza natury
Podczas gdy postp i cywilizacja jest rdem za, z natury pochodzi wszelkie dobro. Natura to stan
pierwotny, do ktrego winnimy wrci. Wszystko jest dobre, gdy wychodzi z rk Stwrcy, wszystko
paczy si w rkach czowieka - napisa . Postulowa zatem odrzucenie cywilizacji i powrt do
rde do natury. Czowiek w sobie samym, w gosie wasnego serca powinien szuka szczeroci,
autentycznoci i dobra i zgodnie z tym gosem postpowa.

11.3.2. Wychowanie w duchu wolnoci i rwnoci

Najgbsz zdolnoci, jak czowiek posiada, nie jest rozum lecz sumienie i uczucie. To wanie
sumienie uczy nas, co jest dobre a co ze, co suszne a co niesuszne. Rousseau sumienie nazywa
boskim instynktem, niemiertelnym, niebiaskim gosem.
Zgodnie ze swoim wartociowaniem rozumu i serca, Rousseau uksztatowa koncepcj wychowania.
Postulowa, by wychowanie oprze na poszukiwaniu tego, co naturalne, a zatem na ksztatowaniu
uczu, na swobodnym rozwoju naturalnych inklinacji. Kultur, zdominowan przez konwencje, normy,
reguy i szablony naley odrzuci i inspirowa si bezporednio natur. Podkrelajc rol uczucia i
krytykujc moliwoci rozumu Rousseau sta si prekursorem romantyzm oraz patronem
sentymentalizmu.
Wychowanie powinno rozwija przede wszystkim uczucie, chocia nie powinno pozostawia na uboczu
rozwoju intelektu. Wany take by rozwj fizyczny czowieka. Wychowanie powinno odbywa si bez
schematw, indywidualnie. Powinno dy do uksztatowania takich ludzi, ktrzy bd budowa ustrj
republikaski i demokratyczny, ktrzy bd szerzy hasa wolnoci i rwnoci.
Rousseau twierdzi, e nowe spoeczestwo powinno oprze sw organizacj na zasadzie wolnoci,
znoszcej panowanie jednych nad drugimi, oraz zasadzie rwnoci, ktra od wszystkich obywateli
wymagaaby podjcia identycznych zobowiza. Spoeczestwo w tym projekcie miaoby charakter
ponadindywidualny, zlikwidowane zostayby wszelkie partykularyzmy. Jego podstaw byoby oglnie
akceptowane dobro spoeczne: realizowane wsplnym wysikiem wszystkich, skodyfikowane i
Strona 63 z 78

Filozofia

majce posta powszechnie obowizujcego (dla wszystkich jednakowego) prawa, rozumianego jako
wola wszystkich.

11.3.3. Krytyka i wpyw

Spord gosw krytycznych warto przytoczy fragment z listu Woltera do Rousseau:
Nie sposb odmalowa w barwach jaskrawszych okropnoci spoeczestwa ludzkiego nie posuono
si nigdy jeszcze tak wielkim talentem, aby nas uczyni na powrt bydltami; kiedy si czyta Paskie
dzieo, bierze si wprost ochota chodzi na czterech apach.
Natomiast dla jakobinw francuskich Rousseau by nie tylko demaskatorem degeneracji dawnego
spoeczestwa, ale take prekursorem nowych idei, ktre stay si ideami Rewolucji Francuskiej:
wolno, rwno i braterstwo.

11.4. Immanuel Kant konfrontacja religii i nauki

Immanuel Kant (1724-1804)

11.4.1. Rozdzielenie sfery nauki od sfery wolnoci i wiary

Jedn z cech epoki Owiecenia bya wiara w rozum, w osignicia nauki, dowiadczenie, oraz
niezaleno intelektualn, co wizao si z odrzuceniem nauki i autorytetu Kocioa, uznanych za
irracjonalne prawdy wiary, a ostatecznie zanegowaniem Boga.
Kant nie godzi si na kategoryczne alboalbo midzy nauk a wiar. Jest zafascynowany
osigniciami naukowymi fizyk Newtona, ale jednoczenie jest czowiekiem niewzruszonej wiary,
rygoryst moralnym o niespotykanej sile woli.
Przekonany, e nauka nie zagraa Bogu, niemiertelnoci duszy ludzkiej, wolnoci oraz obowizkom
moralnym. Swoje przekonanie wyraa w formule: Dwie rzeczy mnie zachwycaj: Niebo gwiedziste
nade mn i prawo moralne we mnie. Kant podejmuje prb oddzielenie gwiadzistego nieba od norm
moralnych sfery nauki od sfery wolnoci i wiary.
Wyodrbnia wic wiat dowiadczenia od sfery wykraczajcej poza dowiadczenie, czyli wiata
metafizyki wskazujc na ich rne porzdki poznawcze (metodologiczne).

11.4.2. Warunki poznania wiata prba pogodzenia empiryzmu z

racjonalizmem
Kant, zgodnie z duchem Owiecenia, zajmuje si przede wszystkim krytyk, skierowujc j przeciwko
skrajnym postaciom zarwno racjonalizmu, goszcego, e podstawa poznania tkwi w ludzkiej
wiadomoci (Kartezjusz, Spinoza, Leibniz, Wohl) jak i empiryzmu, wedug ktrego wszelka wiedza o
wiecie pochodzi jedynie ze zmysw (Hobbes, Lock, Berkeley, Hume).
Zdaniem Kanta w procesie poznawania wiata niezbdne s zarwno zmysy jak i rozum.
Przyznaje wic racj empirystom, e podstaw poznania s dostarczane przez zmysy wraenia, lecz
jednoczenie dodaje, e sposb w jaki s one ujmowane (czyli w jaki poznajemy otaczajcy nas wiat)
zaley od wrodzonych kademu czowiekowi dyspozycji, ktre automatycznie porzdkuj i organizuj
chaotyczny materia dochodzcy do nas ze wiata zewntrznego.
Zdaniem Kanta te niezalene od dowiadczenia dyspozycje, s to aprioryczne formy i kategorie
poznania, przez ktre przechodz wszystkie dane dowiadczenia. Maj one nie tylko decydujcy

Strona 64 z 78

Filozofia

wpyw na nasz sposb poznania rzeczywistoci, ale

podmiotowymi warunkami dowiadczenia.

wrcz

to poznanie

umoliwiaj,

Niektrzy badacze porwnuj formy aprioryczne do okularw, ktre cay czas mamy naoone, i ktre
okrelaj sposb, w jaki wiat odbieramy: wszystko, co wida pochodzi ze wiata zewntrznego, ale
sposb, w jaki to postrzegamy, ma zwizek z okularami.
Okularami zmysw towarzyszcymi od urodzenia naszemu kontaktowi z rzeczywistoci s
przestrze i czas czyli aprioryczne formy zmysowe, za wrodzonymi okularami intelektu s
kategorie zwane te czystymi pojciami intelektu, ktre sprawiaj, e poszczeglne wraenia
czymy ze sob w jeden przedmiot, w zwizki przyczynowo-skutkowe, w relacje.
Nie moemy sobie niczego wyobrazi, niczego dowiadczy, co nie naleaoby do trjwymiarowej
przestrzeni oraz nieodwracalnego czasu; co nie miaoby adnej przyczyny, nie byo w relacji do
czego.
Jednak czas i przestrze to nie jaka obiektywna cecha przysugujca wiata, ale jedynie nasz sposb
postrzegania go.
Czas i przestrze s to wic wielkoci wzgldne, podobnie jak zasada przyczynowoci, ktra nie tkwi w
przyrodzie lecz jest ludzkim sposobem jej rozumienia.
Kant jest przekonany, e wiat w swej istocie jest inny ni go poznajemy.

11.4.3. Przewrt kopernikaski Kanta

Kant zaproponowa zupenie nowy, w stosunku do tradycyjnego, sposb rozumienia relacji podmiotprzedmiot.
W tradycyjnej teorii poznania uwaano, e poznajemy rzeczywisto tak jaka ona jest a wiedza, ktr
zdobywamy jest uzaleniona od tej rzeczywistoci. Arystoteles porwnywa umys, z jakim si rodzimy
do czystej, niezapisanej tablicy, twierdzc, e: nie ma niczego w intelekcie, czego nie byoby w
zmysach, Wedug takiej koncepcji to wiat zewntrzny wpywa na podmiot poznajcy.
Kant natomiast jest przeciwnego zdania, i sdzi, e to przedmiot dostosowuje si do
poznajcego podmiotu, czyli, e nasze poznanie jest czynne i twrcze, gdy to podmiot
konstruuje przedmiot poznania.
Przeprowadza podzia na: rzecz w sobie oraz rzecz dla mnie. Rzecz w sobie to rzecz, taka,
jak ona rzeczywicie jest w takiej jednak postaci jest ona dla nas niepoznawalna. My poznajemy
tylko zjawisko tej rzeczy, czyli tzw. rzecz dla mnie, jej sposb ukazywania si. Przy czym sposb ten
jest dla wszystkich ludzi ten sam.
Kant nie gosi wic subiektywizmu, nie twierdzi bowiem, e to my tworzymy wiat, e rzeczy istniej
tylko w nas. Nie ma adnych wtpliwoci, e poza naszym dowiadczeniem, w ktrym poznajemy
tylko wraenia, istnieje take realny (mino, i niepoznawalny) wiat, ktry stanowi podstaw zjawisk.
Tak wic poznanie to poczenie wrae zmysowych, intelektu i apriorycznych form poznania,
przekonanie to ujmuje Kant w stwierdzeniu:
Bez zmysowoci nie byby dany adne przedmiot, bez intelektu aden nie byby
pomylany.
Myli bez wrae byyby puste a wraenia bez poj lepe.
Kant uzna, i jego koncepcja poznania stanowi przewrt kopernikaski w filozofii (metafizyce),
gdy udowadnia, e nie mamy bezporedniego dostpu poznawczego do przedmiotu
docieka metafizycznych.

Strona 65 z 78

Filozofia

11.4.4. Krytyka metafizyki

Poznanie naukowe nie zaspokaja jednak rozumu, ktry chce wyj poza dane dowiadczenia
pragnie pozna odpowiedzi na pytania cile filozoficzne: jaki jest wiat? Czy dusza jest niemiertelna?
Czy istnieje Bg? Czy czowiek jest wolny? To s najwaniejsze dla czowieka zagadnienia, s one
wrcz miar czowieczestwa, s wpisane w nasz natur.
Tymczasem okazuje si, e wszelkie dotychczasowe prby racjonalnego wyjanienia tych problemw
czyli caa historia filozofii (metafizyki), zdaniem Kanta, to bdzenie po omacku. Tezy filozofw s
wzajemnie sprzeczne, poparte jedynie pozornymi dowodami, s nielogiczne, niepewne.
Przykad
Na przykad jedni twierdz, e wiat mia pocztek, inni za, e jest wieczny a obydwa te
twierdzenia s w rwnym stopniu hipotetyczne i trudne do wyobraenia. Bez wartoci poznawczej s
take dowody na istnienie lub te nieistnienie Boga. Jak rwnie nie mona racjonalnie udowodni ani
tego, e istnieje wolna wola, ani te tezy przeciwnej powszechnego determinizmu e wszystko
dzieje si z racji koniecznych praw przyrody. Podobnie na temat miertelnoci, lub te niemiertelnoci
duszy ludzkiej, nie jestemy w stanie niczego stwierdzi.
Te wszystkie problemy umykaj sferze poznawczej (s dziedzin wiary a nie nauki w cisym sensie), z
tego wzgldu, e rozum teoretyczny nie jest bowiem w stanie rozwiza pyta, ktre z samej swej
natury wykraczaj poza dowiadczenie, a tylko ono, jak ju wyej powiedziano, jest granic wiedzy
pewnej.
Nie znaczy to jednak, e mona je poniecha Kant by przekonany, e czowiek ze swej istoty
zmuszony jest pyta o siebie, wiat, Boga, a rezygnujc z tego przestaje by czowiekiem,
pograjc si w barbarzystwie i chaosie2.
Dlatego te naley, zdaniem Kanta, poszukiwa rozwiza zagadnie metafizyki na paszczynie
rozumu praktycznego odpowiedzialnego za nasze dziaanie, gdy nie jestemy jedynie istotami
mylcymi, lecz take dziaajcymi.
Wyznacza wic nowy cel metafizyki czowiek dziaajcy to jedno z najwikszych osigni
Kanta
Std te nastpnym krokiem Kanta jest prba ogarnicia take obszaru pyta dotyczcych: Boga,
wolnoci, niemiertelnoci.

11.4.5. Imperatyw kategoryczny

Analizujc dziaanie czowieka Kant rozrnia:

czyny wynikajce z naturalnych skonnoci,

decyzje niezalene od zewntrznych czynnikw.

Naturalne skonnoci wynikaj z faktu, e jestemy czci wiata natury, ktra skania nas do
podejmowania pewnych, niezreflektowanych dziaa

Cf. Schody 190.

Strona 66 z 78

Filozofia

Przykad
Przykady dziaa motywowanych skonnociami:

Jestemy godni to szukamy poywienia,

Jestemy zmczeni to udajemy si na spoczynek,
Ulegamy nastrojom, emocjom.

Nie wszystkie jednak dziaania s motywowane skonnociami, gdy ludzie, w przeciwiestwie do

pozostaych istot ywych, posiadaj take wol, ktra jest wolna i jest w stanie zapanowa nad
skonnociami.
Przykad
Przykad zapanowania nad skonnociami: potrafimy, mimo godu, odmwi zjedzenia posiku:

jeeli wiemy, e jest zatruty;

gdy nie znajduje si na naszym talerzu;
przy okazji strajku godowego3.

Warto zapamita
Dziki wolnej woli nie jestemy wic cakowicie poddani siom natury i moemy regulowa nasze
dziaanie zgodnie z wrodzonym prawem moralnym. Wtedy dopiero, zdaniem Kanta, jestemy
prawdziwie wolni.
Kant jest przekonany, e wszyscy posiadamy wrodzon umiejtno odrnienia dobra od za. Nie
potrzeba racjonalnego uzasadnienia, znajomoci teorii, eby wiedzie, co powinienem w danej sytuacji
czyni, a czego czyni nie naley, to rozum sam nam podpowiada, jak powinien si zachowa.
Przykad
Nie potrzeba racjonalnego uzasadnienia by wiedzie, e:

nie zjada si z czyjego talerza mimo godu,

nie amie si strajku.

Jeeli uczciwie zastanowimy si nad swoim postpowaniem, to zawsze w kwestiach moralnych

dojdziemy do tych samych wnioskw, gdy wszyscy podlegamy takiemu samemu uniwersalnemu
prawu moralnemu, ktre dotyczy wszystkich ludzi, w kadym czasie i w kadej sytuacji.
Prawo to brzmi: Postpuj wg takiej zasady, co do ktrej chciaby eby si staa prawem
powszechnym (znamy to prawo, jako popularn maksym: nie czy drugiemu co Tobie niemie).
Czyli tak trzeba postpowa jakbymy chcieli, eby wszyscy postpowali (np. ludzi strasznie irytuje to,

Cf. R.C. Solomon, K.M. Higgins, Krtka historia filozofii, Warszawa 2002, s. 248.
Strona 67 z 78

Filozofia

e inni kami, podczas gdy sami te kami; e kradn a najbardziej irytuj si zodzieje, gdy ich
kto okradnie).
Warto zapamita
Kant da wic, aby postpowa wg takiej zasady, ktra mogaby by podstaw powszechnego
prawodawstwa, czyli podstaw postpowania caej ludzkoci. Jest to synny bezwarunkowy nakaz
Kanta tzw. imperatyw kategoryczny.
Kant wyraa jednoczenie negatywny stosunek do wszystkich koncepcji traktujcych czowieka
instrumentalnie, tzn. jako rodek do urzeczywistniania takich czy innych celw. Wyraa to w
stwierdzeniu: Postpuj tak, aby czowieczestwo zarwno w swej osobie, jak rwnie w
osobie kadego innego, uywa zawsze jako celu samego w sobie nigdy za tylko jako
rodka do celu.
Zdaniem Kanta, dziaanie moralne cechuje bezinteresowno, i niezaleno od jakichkolwiek
zewntrznych przymusw. Eliminuje w ten sposb z etyki przykazania Boe, dekalog a take
wymagania spoeczne. Wg Kanta, cenna jest tylko jedna rzecz: dobra wola. Jest to wola czynienia
dobra w sensie moralnym, bez wzgldu na dobro wasne i bez wzgldu na jakiekolwiek, nawet
moralne tzw. cele wysze, do ktrych si dy. Dobra wola jest wtedy, gdy usiuje speni obowizek,
czyli wypeni prawo moralne wpisane w nas jako imperatyw kategoryczny.

11.4.6. Wolno, niemiertelno, Bg konieczne postulaty ycia

moralnego
Przy takim ujciu prawa moralnego niezbdne jest przyjcie trzech zaoe, ktrych wprawdzie nie
moemy uzasadni, na gruncie rozumu teoretycznego, ale ktre s konieczne, jeeli chcemy nada
sens naszemu yciu moralnemu. Dlatego Kant nazywa je postulatami rozumu praktycznego, albo:
ideami regulatywnymi czyli co co rozum praktyczny, odpowiedzialny za nasze dziaanie, nakazuje
przyj.

Pierwszym postulatem, na ktry kady musi si zgodzi, jest postulat wolnoci, ktr Kant
rozumie jako moliwo przeciwstawienia si naszym skonnociom; abstrachowania od
interesw w tym wiecie i jednoczenie moliwo narzucenia sobie samemu zasady
postpowania dyktowanej przez imperatyw kategoryczny. Gdy czowiek napotyka skierowany
do siebie nakaz podejmuje decyzj, ta za moliwa jest tylko wtedy, gdy istnieje wolno. Aby
czowiek mg praktycznie realizowa swoje podstawowe obowizki moralne musi wic
posiada wolno.

Drugim postulatem praktycznego rozumu, jest niemiertelna dusza ludzka bowiem

wolno pociga odpowiedzialno a ta siga poza wiat czasowo-przestrzenny.

Trzecim postulatem jest istnienie Boga, ktry stanowi gwarancj sprawiedliwoci.

Dewiza zasadnicza Kanta brzmi: Bez wzgldu na to co mwi rozum teoretyczny postpuj tak, jakby
by wolny, jakby twoja dusza bya niemiertelna i jakby istnia Bg.

12. Idealizm niemiecki

Okres pokantowski zarwno w Niemczech jak i caej Europie by niezwykle burzliwy zarwno w
polityce (Rewolucja Francuska, dojcie do wadzy Napoleona i jego zapowied nowej ery w stosunkach
midzynarodowych) jak i filozofii.

Strona 68 z 78

Filozofia

Hegel obwieci nawet narodziny nowego wiata, now er, w ktrej filozofia powinna osign swj
ostateczny cel: wszechogarniajce zrozumienie historii i ludzkoci 4.
Filozofia tego okresu zostaa zdominowana przez intelektualn awangard, a przede wszystkim trzech
niemieckich mylicieli J. G. Fichtego, F. W. J. Schellinga, G. W. F. Hegela ktrzy uwaajc
si za prawdziwych nastpcw Kanta, podjli z jego tezami twrcz polemik, w celu dopenienia
systemu Kanta.
czy ich wszystkich stanowisko idealistyczne, wyraajce si w przekonaniu, e prawdziw
rzeczywistoci jest tylko rzeczywisto ducha, jani i e wiat tworzony jest przez nas i
kontrolowany przez rozum.

12.1. Johann Gottlieb Fichte filozofia absolutnie wolnego

Ja
Johann Gottlieb Fichte (1762-1814)
Pocztek idealizmu niemieckiego stanowi myl Fichtego.
Przekonany o susznoci tezy Kanta, e zasada czowieczestwa tkwi w jego wolnoci, zauwaa
niekonsekwencje z drugim pogldem Kanta a mianowicie, e nasze poznanie wiata warunkowane jest
dowiadczeniem wraeniami zmysowymi. Zdaniem Fichtego, stwierdzenie Kanta, e nasze
poznanie jest od czego uzalenione, wprowadza ograniczenie wolnoci.
Fichte uwaa natomiast, e jeeli czowiek jest ze swej istoty wolny, to kada aktywno czowieka,
take poznanie, musi by cakowicie wolne. Dlatego te twierdzi, e poza poznajcym JA (mylcy
podmiot) nie istnieje aden wiat zewntrzny. To, co my uwaamy za wiat to tylko obraz, ktrego
twrca jest czowiek jego wolne JA.
Nie ma zatem jak u Kanta rzeczy samej w sobie w sensie zewntrznej w stosunku do podmiotu
rzeczywistoci, ktra stanowiaby nieprzekraczaln granic poznania. Jeli o czym myl, to, co
pomylane jest pomylane przeze mnie, a wic ja jestem tego nonikiem, nie ma niczego poza moj
myl. Inaczej nie mog myle czego, co nie byoby dane w mej wiadomoci. Zatem poznanie
jest w gruncie rzeczy samopoznaniem filozofujcego podmiotu, jest badaniem jego
samowiedzy.
Std bierze si te tytu gwnego dziea Fichtego Teoria wiedzy, w ktrym formuuje on
nastpujce naczelne zasady dla wszelkiej moliwej wiedzy:
1. Ja jest tosame z Ja, gdy Ja (mylcy podmiot) aby mie wiedz musi by wiadome
siebie,
2. Ja rni si od nie-Ja, bo mylcy podmiot rni si od przedmiotu, o ktrym myli,
3. Ja i nie-Ja jest mylane zawsze w Ja, albowiem niezalenie od tego czy myl o sobie,
czy o treciach rnych ode mnie to zawsze myl je w mojej wiadomoci i jako treci mojej
wiadomoci, myl wic je w Ja.

Cf. R.C. Solomon, K. M. Higgins, op. cit., s. 251.

Strona 69 z 78

Filozofia

Fichte przyj tak zwan zasad wiadomoci, goszc, e wszystko, co bada wiadomo,
wszelkie jej treci s zawsze dane jako treci wiadomoci. Realno wiata jest nam wic dana tylko
jako w naszej wiadomoci, w naszych przedstawieniach, ktre wytwarzamy sami.
Wrogowie Fichtego postawili mu w zwizku z tym (nie do koca suszny) zarzut ateizmu, bo uznali, e
w wietle zasady wiadomoci to podmiot myli Boga, a zatem Bg nie jest absolutny, gdy jest
zaleny od mylcego Go podmiotu. Oskarenie to doprowadzio na pewien czas Fichtego do utraty
katedry uniwersyteckiej.
Pierwotn podstaw wiadomoci jest wola. Chcenie jest rdem wiedzy, bo bez woli nie ma Ja, a
zatem nie ma te wiedzy, skoro wiedza zawsze jest wiedz przynalen do wiadomoci. Naczelna
podstawa jednoci wszelkiej wiedzy tkwi bowiem w pierwotnym akcie samostanowienia si Ja.

12.2. Fryderyk W. J. Schelling proces stawania si Boga

Fryderyk W. J. Schelling (1775-1854)
Zasadniczy trzon myli Schelling wyznacza jego przekonanie o historycznoci wiedzy. To, co
Fichte traktowa jako kolejne kroki powstawania samowiedzy staje si u Schellinga etapami dziejw
wiadomoci, historycznym rozwojem Absolutu (Boga), ktry dopiero na kocu dziejw zyskuje pen
samowiadomo.
Koncepcja Schellinga ma charakter panteistyczny, a zatem caa rzeczywisto to samorozwj
wiadomoci Absolutu, a przyroda, czowiek i jego wytwory to tylko elementy tego rozwoju, w ktrych
Bg si przeglda, rozpoznaje, od ktrych si odrnia, by w kocu zyska peni samowiedzy, co
rwnoznaczne jest z kocem rozwoju rzeczywistoci.
Koncepcja Schellinga, mimo i nawizuje do chrzecijastwa, znacznie rni si od wizji Boga jak
wypracowaa myl redniowieczna, a z ktrej korzystali pniej myliciele nowoytni. W myli tej Bg
jest wieczny, niezmienny, jest stwrc caej rzeczywistoci, u Schellinga natomiast Bg si staje,
zmienia, ksztatuje si, a przede wszystkim nie jest wycznie przyczyn wiata, lecz take samym tym
wiatem. Tak jak czowiek rozwija si i ksztatuje wraz z czasem, tak i Bg ma swoj histori rozwoju,
w ktrej kolejne fazy oznaczaj przekroczenie i porzucenie faz poprzednich. Jak czowiek, podejmujc
namys nad sob i badajc to, co si z nim dziao, kim by zyskuje z czasem lepsze poznanie siebie,
tak i Bg przechodzi od braku wiadomoci (Bg jako przyroda) do coraz wikszej wiadomoci (Bg
jako czowiek i sfera kultury) i poznaje si w historii swojego rozwoju, przegldajc si we wasnych
wytworach niczym w lustrze.
U Schellinga ponadto Bg nie jest dobry, nie jest Dobrem samym, lecz jego wolno sprowadza si do
przejcia od ciemnoci, za do jasnoci i dobra jest to kolejny motyw odrniajcy go od ortodoksji
chrzecijaskiej.

12.3. Georg W. F. Hegel filozofia ducha

Georg W. F. Hegel (1790-1831) uznawany jest za najwaniejszego przedstawiciela filozofii
idealizmu niemieckiego.

12.3.1. Panlogizm
Hegel rwnie spoglda na rzeczywisto jako na rozwj wiadomoci, rozwj rozumu. Prawdziwie
istnieje nie to, co materialne, nie wiat rzeczy, lecz myl, idea, duch lub inaczej wiadomo
powszechna, uniwersalna racjonalno. To, co materialne jest tylko manifestacj tego, co idealne,
przyroda na przykad to tak naprawd prawa, ktre ni rzdz. Prawa te mona odnale take w

Strona 70 z 78

Filozofia

historii (prawa dziejw), wytwory czowieka (religia, nauka, sztuka) te posiadaj prawa swojego
rozwoju, czyli w terminologii heglowskiej s manifestacj ducha, s rozumnoci.
Definicja
Nic nie dzieje si przypadkowo, skoro we wszystkim manifestuje si rozumno, to kady wymiar
rzeczywistoci zyskuje jedno w ramach praw samorozwoju wiadomoci jest to panlogizm.
Najwikszym dzieem Hegla jest Fenomenologia ducha, tytu ten mona przetumaczy jako nauk o
wyanianiu si ducha, lub nauk o przejawianiu si wiadomoci. W dziele tym Hegel przedstawi taki
schemat poznania, w ktrym wiadomo i jej przedmiot okazuj si ostatecznie tosame ze sob.
Podmiot poznajc przedmiot zmienia si zarwno sam, jak i modyfikuje swj przedmiot poznania, by
ostatecznie poj, e to, co poznawa jest nim samym. Jak czowiek patrzc na namalowany przez
siebie obraz dowiaduje si czego o sobie, odkrywa w nim czstk siebie, tak i rozwijajcy si w
dziejach ponadindywidualny duch rozpoznaje si w swoich wytworach.
Dowiadujc si czego o sobie czowiek analizujcy swj wytwr nie jest ju jednak tym samym
czowiekiem - wiedza przemienia, nastpuje modyfikacja wiadomoci.
Podobnie duch, wiadomo powszechna zmienia si wraz ze swymi manifestacjami, w ktrych
rozpoznaj sam siebie. Rozpoznanie to zachodzi w procesie tworzenia si w historii nauki, sztuki, religii,
by peni osign w filozofii.

12.3.2. Dialektyka przeciwiestw

Rozwj samowiedzy nie nastpuje jednak w sposb pynny, nie jest powolnym i harmonijnym
wznoszeniem si na coraz wysze poziomy. Wrcz przeciwnie, rozwj samowiedzy to walka
sprzecznoci, kady konkretny jego etap (teza) napotyka swoje przeciwiestwo (antyteza), by
zczy si w jedno wyszego rzdu (synteza). Ten trjstopniowy rozwj powtarza si wielokrotnie
a do poziomu peni samowiedzy wiedzy absolutnej.
Takie dynamiczne i oparte na cieraniu si przeciwiestw spojrzenie na przyrod, histori i
wiedz, prowadzi w konsekwencji do odrzucenia klasycznej koncepcji prawdy. Skoro caa
rzeczywisto si zmienia, to wraz z jej zmianami upadaj kolejne tezy, syntezy i antytezy. Prawda
chwili przemija.
Przysowiowa sowa Minerwy, ktra wylatuje po zmroku obrazowo pokazuje, e poznanie przeszoci
jest inne ni samowiedza jak w przeszoci wiadomo posiadaa. Penia prawdy to dopiero
ostateczna synteza dziejw, penia samowiadomoci, w ktrej wszelkie przesze stany samowiedzy
zostaj ostatecznie poczone.
Podobnie jak wiek modzieczy jest zaprzeczeniem dziecistwa, a dojrzao zaprzeczeniem
modzieczych szalestw, tak ostateczna prawda o czowieku ujawnia si jako synteza caego jego
ycia, wszystkich momentw w ich kocowej jednoci.
Wizja dziejw u Hegla jest wic wyranie finalistyczna (rozwj rzeczywistoci ma swj kres) oraz
teleologiczna (historia ma cel ku ktremu zmierza), co wynika z uznania deterministycznych praw
rozwoju.
Skoro historia wiata to faktycznie historia koniecznego rozwoju wiadomoci powszechnej, to
jednostka nie dysponuje wpywem na wiat, jej indywidualny sposb zachowania i tak potwierdza
tylko i wpisuje si w panoram tego, co ponadindywidualne. Konkretny czowiek nie jest wolny, jego
mylenie i wynikajce z niego dziaanie jest tylko odzwierciedleniem stopnia rozwoju wiadomoci

Strona 71 z 78

Filozofia

powszechnej, nawet geniusz wyraa tylko ducha epoki, lecz nie jest w stanie przekroczy
uwarunkowa swojej epoki, nie jest w stanie wzbi si ponad czas, w ktrym przyszo mu y.
Przykad
Przykadem dialektyki przeciwiestw jest relacja czca pana i niewolnika.
Jeeli pan jest panem niewolnika to zarazem niewolnik jest panem pana, bo nie ma pana bez
niewolnika, ale te nie ma niewolnika bez pana. Zatem to, co przeciwne nie moe istnie bez siebie,
przeciwiestwa nie istniej w oddzieleniu, lecz s ze sob zczone relacj wzajemnej negacji i
afirmacji.
Relacja pan niewolnik jest syntez przeciwiestw, w ktrych kade jest ze sob w opozycji,
jednoczenie trwaj one, niejako wbrew zasadzie sprzecznoci, nie tylko we wzajemnym zanegowaniu
lecz w potwierdzeniu zarazem.

Przykad
Podobn syntez przeciwiestw jest na przykad rodzina synteza tego, co mskie i eskie.
Rodzina jest zarazem potwierdzeniem przeciwiestwa natur tego, co mskie (nie-eskie) i tego, co
eskie (nie-mskie) i ich poczeniem.
Synteza nie istnieje zatem bez przeciwiestw, a przeciwiestwa z kolei nie istniej bez siebie.

12.3.3. Pochwaa wojny

Wizja dziejw jako areny, na ktrej cieraj si przeciwne siy prowadzi Hegla do tezy, e wojna
stanowi konieczny napd rozwoju historycznego. Narody i pastwa musz walczy ze sob, te
za, ktre przegrywaj w tej walce nie s godne dalszego istnienia.
Hegel jest przeciwnikiem Kantowskiego projektu wiecznego pokoju, czyli stworzenia prawa
midzynarodowego gwarantujcego podstawy zachowania pokojowego wspycia midzy narodami.
Afirmacja konfliktu i walki znajdzie pniej swoje odbicie w pogldach Marksa na temat walki klas jako
podstawowego i koniecznego mechanizmu spoecznego rozwoju.

13. Ostatni okres filozofii nowoytnej XIX w.

13.1. August Comte odrzucenie filozofii
August Comte (1798-1857)
Twrc pozytywizmu by francuski filozof i matematyk August Comte, jednak nurt ten ewoluowa i
ulega z czasem modyfikacjom, std mona wyrni wiele jego odmian.
Najwaniejsze dla tego nurtu jest przekonanie, e warto ma poznanie uyteczne, majce
praktyczne zastosowanie, czyli badanie zjawisk dokonujce si na obszarze nauk szczegowych,
gwnie matematyczno-przyrodniczych oraz w socjologii zaprojektowanej przez Comtea jako fizyka
spoeczna.

Strona 72 z 78

Filozofia

Nie istnieje wartociowe poznanie introspekcyjne, std Comte odrzuca psychologi, a filozofi
sprowadza do roli pomocniczej, ma porzdkowa i uoglnia wyniki innych nauk.
Nauka pojmowana jest jako narzdzie suce do opanowywania przyrody i usprawniania ycia
spoecznego. Pozytywici skupiaj si na badaniu faktw, s przekonani, e mona w sposb
niezaangaowany, bez ocen rejestrowa to, co przynaley do sfery empirycznej. Dzi taki model
dziaalnoci naukowej uznaje si za zbytnio uproszczone i nierealny.
Pozytywici odrzucaj rwnie etyk jako dyscyplin nienaukow, w myl przekonania, e z faktw
nie wynika powinno. O ile mona dokona naukowego opisu faktycznej praktyki moralnej, o tyle nie
wolno formuowa sdw normatywnych.
Podobnie za bezprzedmiotowe uznaj spekulacje na temat wartoci, Boga i innych tradycyjnych
tematw filozofii szukajcej ugruntowania ludzkiego bytu poza sfer empirii.

13.2. Sren Kierkegaard egzystencjalizm chrzecijaski

Sren Kierkegaard (1813-1855)
Ten duski filozof uznawany jest za egzystencjalist, gdy w odrnieniu od Hegla, z ktrym
polemizuje skupia si nie na tym, co ponadindywidualne, lecz na szczeglnym dowiadczeniu
jednostki.
Jednostkowe dowiadczenie nie jest tu jednak czym tylko subiektywnym, niepowtarzalnym, co w
aden sposb nie przekada si na dowiadczenia innych. Przeciwnie, w otwarciu na dowiadczenie
przeywania wasnego ycia, w dramacie egzystencji jednostka dowiadcza tego, co stanowi
uniwersalny fundament ludzkiego bytowania. Kierkegaard zwraca uwag, e czowieka mona
zrozumie nie poprzez abstrakcyjne pojcia i definicje, lecz tylko uwzgldniajc stae napicie midzy
skoczonoci i nieskoczonoci, doczesnoci i wiecznoci oraz koniecznoci i wolnoci. Czowiek
stale w swym yciu okrela si i ustosunkowuje do tych opozycji. Moe y w sposb wypaczony, co
filozof ten okrela mianem rozpaczy.
Rozpacz to ycie w niezgodzie na wasny byt, czyli w niezgodzie na samookrelenie si wobec
wymienionych przeciwiestw. Ma dwie postaci: albo jest niezgod na to, co wie si z wiecznoci,
albo jest niezgod na wszystko to, co doczesne, cielesne i teraniejsze. Jedynym pozytywnym
wyjciem z tej sytuacji jest zawierzenie Bogu, dawcy i gwaranta nieskoczonoci naszego istnienia.
Kierkegaard akt zawierzenia wie jednak z czym cakowicie irracjonalnym, jest to skok wiary, a
nie wynik namysu, bo nieskoczono budzi groz, wyrasta ponad wszelkie wyobraenia i przekracza
kalkulacj.
Duski filozof przedstawia ycie czowieka w trzech stadiach, ktre ukazuj waciwie trzy modele
egzystencji przedstawiajce rn warto.

Najniszym, najmniej doskonaym jest stadium estetyczne, jest to egzystencja egoistyczna,

skupiona na kolekcjonowaniu dozna. Egzystencja taka, cho na pozr bardzo atrakcyjna i
satysfakcjonujca, z czasem okazuje si jednak pusta i prowadzi do rozpaczy.

Wyszym stadium jest stadium etyczne, odpowiada ono egzystencji w horyzoncie

spoecznym, wsplnotowym, gdzie pojawiaj si inni ludzie ze swoimi potrzebami, ktre
staramy si respektowa, a zarazem ogranicza swj egoizm. Jednak i na tym etapie musz
pojawia si wtpliwoci i pytania: w imi czego mamy przestrzega zasad moralnych?
Dlaczego mam uwzgldnia potrzeby innych? Pytania te zyskuj ostateczna odpowied
dopiero w momencie, gdy wzniesiemy si na najwyszy poziom egzystencji.

Strona 73 z 78

Filozofia

Najwyszym poziomem egzystencji jest stadium religijne. Dopiero w tym momencie

czowiek otwiera si na Boga i w peni konstytuuje si jako czowiek.

13.3. A. Schopenhauer filozofia woli

A. Schopenhauer (1788-1860)
Tworzy pesymistyczn wizj czowieka i wiata w opozycji do idealizmu niemieckiego, a zarazem w
nawizaniu do Immanuela Kanta.
Za Kantem przejmuje midzy innymi rozrnienie wiata jako rzeczy samej w sobie oraz
wiata jako przedstawienia (zjawiska). Uznaje, e kady dowiadcza tych dwch wymiarw, gdy
z racji tego, e mamy ciao ujawnia si nam przedstawienie, za z racji tego, e jestemy wol
dowiadczamy tego, co samo w sobie. Nastpnie dowiadczenie to przenosi na cao rzeczywistoci,
w ktrym wielo jawicych si zmysowo rzeczy okazuje si tylko przedmiotow manifestacj woli
ciemnej i bezrozumnej podstawy wiata.
Wola to tylko chcenie, cigy pd wytwarzajcy w sposb zupenie bezcelowy kolejne postaci rzeczy.
Irracjonalny charakter woli ujawnia si take w tym, e tworzone przez ni uprzedmiotowienia s ze
sob w cigej walce, aren tej walki jest zarwno przyroda, jak i spoeczny wiat czowieka. Zawsze
yjemy kosztem kogo lub czego, przeciw komu lub czemu, a jeli tracimy ycie to dlatego, e kto
nam je odebra i teraz yje wicc chwilowy triumf przetrwania.
Schopenhauer wskazuje jednak, i moemy z racji tego, e jestemy rozumni zaj pewn
postaw wobec wiata, wobec tkwicej u jego podstaw bezrozumnej siy. Nie musimy by tylko
biernie popychani przez wol, lecz moemy si jej przeciwstawi.
Wyjciem z matni irracjonalnych si woli okazuje si kontemplacja estetyczna oraz asceza. W
dziele sztuki i w jego ogldzie mamy bowiem do czynienia z czym, co nie pomnaa lepo woli
kosztem innych istnie, jest to chwilowe przerwanie bezrozumnego i samoniszczcego si pdu
chcenia. W ascezie natomiast negujemy wasn wol ycia, a tym samym wol jako powszechn
zasad.
Zwr uwag
W filozofii Schopenhauera nie ma wic miejsca na szczliwe ycie, ycie moralne wymaga natomiast
ofiary z ycia w sensie rezygnacji z wasnego chcenia.

13.4. Fryderyk Nietzsche mier Boga i wola mocy

Fryderyk Nietzsche (1844 1900)
Jest filozofem, ktry w dalekich od systematycznoci i poetyckich w duchu dzieach rozprawia si z
kulturowo utrwalon wizj wartoci, dokonuje ich przewartociowania. Przewartociowania
wartoci nie naley jednak myli z nihilistycznym ich odrzuceniem. Nihilista neguje bowiem wartoci,
za celem Nietschego byo zdemaskowanie faszywej, jego zdaniem, wizji tego, co dobre i ze oraz
poddanie tradycyjnych wartoci ogniowej prbie negacji, w przekonaniu, e prawdziwe wartoci
przetrwaj, lecz wartoci pozorne nie powinny ju duej obowizywa.
Dy do obnaenia rnych mechanizmw psychologicznych, gwnie resentymentu,
samooszukiwania si czowieka, co do wyznawanych wartoci i wasnej rzekomo dobrej natury.

Strona 74 z 78

Filozofia

Definicja
Resentyment polega, najoglniej rzecz ujmujc na tym, e konkretny czowiek nie potraficy
zrealizowa tego, co prawdziwie dobre, szlachetne i pikne zaczyna wmawia sobie i innym, e nie
jest to dla niego adn wartoci. Swoj sabo, brak mocy czyni zatem zalet, a to, co naprawd
dobre odrzuca. Ludzie sabi, w odrnieniu od rasy panw, niezdolni s do realizacji prawdziwych
wartoci, tote wywieraj presj na silnych, deprecjonujc ich wybory i odwracajc znaki wartoci z
pozytywnych na negatywne.
Wedug Nietzschego czowiek jest istot biologiczn, cielesn, std podstawow wartoci jest ycie i
wszystko to, co mu sprzyja, co je potguje i wynosi na wyszy poziom (wola mocy). Postawy
oferowane przez chrzecijastwo, takie jak lito, wspczucie, miosierdzie, czy ofiara z ycia uznaje
on za zaprzeczanie wartoci witalnych. Nietzsche wzywa do tego, by zrozumie, e yjemy tylko tu i
teraz, mamy wic postpowa tak, aby mie zgod na nieskoczon powtarzalno naszego
bytowania (mityczna koncepcja wiecznych powrotw), ukocha swj los z ca jego
koniecznoci (amor fati). Nie oznacza to, e wierzy on w egzystencj pomiertn, chodzi tu tylko o
wewntrzn akceptacj swojego losu.
Synne powiedzenie Nietzschego goszce mier Boga jest wieloznaczne i moe by interpretowane
na rne sposoby. Nie jest to tylko wyraz ateistycznego stanowiska filozofa, lecz take diagnoza
czasw mu wspczesnych, faktycznej mierci Boga, ktra dokonaa si w kulturze.

14. Gwne nurty myli XX wieku

Filozofi najnowsz cechuje due zrnicowanie, ktre jest w duej mierze wynikiem rozbienoci
stanowisk, co do metody uprawiania filozofii i jej przedmiotu. Filozofia traci sw jedno do tego
stopnia, e czsto nie jest ju moliwy dialog, czy twrczy spr midzy jej poszczeglnymi nurtami.
Przykad
Na przykad filozof analityczny negowa bdzie jako niezrozumiae i pozbawione sensu wypowiedzi
egzystencjalisty, ten za celowo bdzie unika precyzji jzyka cenionej przez swego adwersarza, w
przekonaniu, e tylko intuicyjnie i w przyblieniu, tworzc niezrozumiae czsto neologizmy jest w
stanie odda odmienno dowiadczenia bycia wzgldem wiata rzeczy.
S jednak rwnie takie nurty, jak hermeneutyka, egzystencjalizm, filozofia dialogu i fenomenologia,
ktre si przenikaj do tego stopnia, e czasem trudno jednoznacznie zaliczy danego myliciela do
jednego nurtu raczej ni innego. Wreszcie postmodernizm programowo gosi bdzie mier filozofii,
koniec denia do mdroci i prawdy, lecz w pewnej mierze wynika to z krytyki wysunitej pod
adresem filozofii Zachodu w nurcie dialogicznym.

14.1. Egzystencjalizm
Egzystencjalizm ma dwie podstawowe odmiany:

chrzecijask (P. Tillich, G. Marcel),

ateistyczn (J. P. Sartre, A. Camus, M. Heidegger, K. Jaspers, V. Jankelevitch).

Strona 75 z 78

Filozofia

Egzystencjalizm skupia si na analizie specyficznie ludzkiego dowiadczenia wiadomoci

(przytomnoci) wasnego ycia, koniecznoci konfrontacji ze mierci, okrelenia sensu ycia,
dowiadczenia siebie jako wolnoci.
Egzystencjalizm ateistyczny za podstawow uznaje tez, e egzystencja poprzedza esencj, a
wic, e to sami okrelamy siebie, a nie stwrca. Nie mamy gotowej natury, lecz yjc dopiero
tworzymy projekt siebie. Skoro jednak nie ma Boga nikt, zarwno aden czowiek, jaki i instytucja, nie
moe okreli susznoci naszych wyborw, ani narzuci nam gotowych wzorcw. Jest to swoisty
dramat wolnoci, gdy nie moemy z niej zrezygnowa (wybr autorytetu te jest naszym wyborem,
za ktry ponosimy odpowiedzialno), jednak nie moemy te wiedzie czy dziaamy w sposb dobry,
bo nie ma z gry wyznaczonych wartoci i norm.
Egzystencjalizm zwraca uwag na problem autentycznoci egzystencji, ktry sprowadza si do
uwydatnienia niepowtarzalnoci naszego bycia, ktre naraone jest na wchonicie przez bezosobowe
siy si utrwalonych wzorw, ktre bezmylnie si przejmuje, by y, tak jak si yje. Owo si to
wyobcowany sposb egzystowania, w ktrym zatracamy siebie sprowadzajc si do ronych
narzuconych nam z gry rl spoecznych.

14.2. Fenomenologia
Przedstawiciele: E. Husserl, M. Scheler, E. Stein, M. Heidegger.
Fenomenologia zakada nowy typ badania filozoficznego w przekonaniu, e umoliwi on powrt do
rzeczy samych, do tego, co absolutnie bezzaoeniowe i pierwotnie dane. Jest to badanie treci
wiadomoci programowo biorce w nawias (redukcja fenomenologiczna) tez o istnieniu wiata
w sensie zewntrznej, transcendentnej wzgldem podmiotu rzeczywistoci.
Fenomenologia stosuje opis tego, co prezentuje si wiadomoci w celu ustalenia idealnej istoty
jawicych si treci oraz bada sposoby dania tych treci, a tym samym bada typy odniesie
intencjonalnych wiadomoci.

14.3. Hermeneutyka
Przedstawiciele: W. Dilthey, H. G. Gadamer, M. Heidegger, P. Ricoeur
Hermeneutyka - oznacza dosownie sztuk objaniania tekstw, jako nurt filozoficzny wpisuje si we
wspczesne dyskusje dotyczce statusu filozofii jako nauki oraz specyfiki nauk humanistycznych, jako
nauk opartych na rozumieniu w odrnieniu od wyjania przyczynowego dominujcego w
przyrodoznawstwie.
Rozumienie moe by traktowane zarwno jako procedura poznawcza odnoszca si do wytworw
kultury, jaki i do caej rzeczywistoci, zwaszcza w specyficznie ludzkim wymiarze bycia (M.
Heidegger), polegajcy na tym, e czowiek sam rozjania sw wasn egzystencj, sam jest tym, co
ma zrozumie, a proces rozumienia odrnia jego sposb bycia jako przytomnoci od reszty wiata.
Czowiek zatem nie tylko moe co rozumie, ale wrcz sam jest tym rozumieniem wiadomym
siebie jestestwem.
Kluczowa jest tu idea koa hermeneutycznego, ktre obrazuje dokonujcy si czasowo proces
rozumienia, w ktrym kady element odsya na powrt do kolejnych elementw. Elementy te bd
jawi si inaczej w raz z kadym odczytaniem, ponadto nie mona zrozumie ich w separacji, gdy
wskazuj na siebie i nawzajem si owietlaj. W procedurze tej chodzi o wydobycie gbszego, sensu,
dotarcie do ukrytych znacze, interpretowanie rzeczywistoci. To, co ma by zrozumiane nie jest

Strona 76 z 78

Filozofia

jednak zupenie obce, wszystko do czego si zwracamy jest ju w pewien sposb przedrozumiane
(przed-sd), bo pytajcy wie o co pyta.

14.4. Filozofia dialogu

Przedstawiciele: F. Ebner, M. Buber, F. Rosenzweig, E. Levinas
Filozofia dialogu - to filozofia wyrastajca z zaoe religijnych, zarwno z chrzecijastwa (Ebner) jak
i z judaizmu (pozostali).
Kluczow kategori jest tu sowo, rzeczywisto ludzkiej mowy oraz spotkanie duchowych podmiotw
w dialogu (relacja Ja Ty lub Ja Twarz). Nie kade spotkanie ma charakter dialogiczny, bo nie
kade jest otwarciem si na Drugiego. Relacja Ja Ty moe mie wszake charakter powierzchowny,
nieszczery, banalny lecz wwczas tylko lizgamy si po powierzchni sowa, nie uzyskujemy gbi
kontaktu, ktra umoliwia nam dowiadczenie wasnej duchowoci w kontakcie z duchowoci
drugiego czowieka.
Filozofowie dialogu krytycznie odnosz si do afirmacji indywidualizmu i podmiotowej autonomii we
wspczesnym wiecie. S przekonani, e prawdziwa gbia w dowiadczeniu siebie dana jest tylko w
relacji z drugim czowiekiem, a sowo, ludzka mowa jest tym, co ksztatuje oblicze wiata.

14.5. Filozofia analityczna

Przedstawiciele: J. L. Austin, E. Moore, P. Strawson
Filozofia analityczna - ogranicza dociekania filozoficzne do analizy jzyka, gdy wychodzi z
zaoenia, e problemy filozoficzne s tak naprawd problemami jzykowymi. Rzeczywisto przestaje
by tematem badania, a zastpuje j analiza poj, badanie znaczenia sw i logicznego uzasadnienia
ich powiza. Analiza ta ma wyeliminowa pytania le postawione oraz pseudoproblemy.
Filozofia analityczna opiera si na tezie L. Wittgensteina, e granice naszego jzyka s granicami
naszego wiata, nie mona wic bada tego, co pozajzykowe.

14.6. Postmodernizm
Przedstawiciele: G. Deleuze, J.J. Derrida, Z. Bauman
Postmodernizm - to filozofia zrywajca z pragnieniem wyjanienia rzeczywistoci, programowo
odegnujca si od denia do prawdy i zrozumienia caoci.
Wany jest tu motyw kcza (rhizoma) jako symbolu bdcego alternatyw dla symbolu drzewa jako
uporzdkowanej struktury poznania. O ile drzewo ma korzenie, pie i koron, jest wic w czym
osadzone i ma struktur, o tyle rhizoma jest tylko bezadnym, a przez to niezrozumiaym powizaniem
czego, tak, e kady jego element jest wymienny z kadym innym, lecz aden nie posiada struktury.
Kcze to symbol braku moliwoci poznania, nie uporzdkowania rzeczywistoci, w ktrej mamy rne
narracje (opowiadania o rzeczywistoci) lecz nie mamy kryterium oceny prawdziwoci tych narracji.
Kryterium takie jest programowo wykluczone, skoro kada narracja jest rwnoprawna z kada inn i z
ni nieporwnywalna, na przykad narracj moe by konkretna teoria naukowa, ideologia, prywatny
wiatopogld, mit.

Strona 77 z 78

Filozofia

Postmodernizm oddaje dobrze zagubienie wspczesnego czowieka w natoku informacji, sytuacj

upadku tradycyjnych wzorcw i strategii ycia, ktre mieszaj si w wielokulturowym tyglu
(multikulturowo).

Opracowanie materiaw
Materiay dydaktyczne wyprodukowane przez Centrum Rozwoju Edukacji na Odlego WSB.
Wytworzenie kursu wspfinansowane przez Uni Europejsk w ramach Europejskiego Funduszu
Spoecznego.
Autor materiaw merytorycznych
Hanna Wojtczak
Centrum Rozwoju Edukacji na Odlego WSB
Zarzdzanie projektem produkcji
Adam Paweczak
Opracowanie graficzne, metodyka e-learning
Tomasz Jankowski
Lidia Seroczyska

Strona 78 z 78