www.bit urk.

Net
(

)
~~ü!~
ANLAMAK içiN
5
HAZIRAN 2009 - 5 TL
KKTC Fiyatı 6.25 TL

ISSN 1308-7878

11111111111111111111111
9 771308 787801
miL
 American Express® sahiplerine

EN LEZZE1~Lİ YEME~:LER
EN ÖZEL İNDİRİMl/ER
American Express®Selects üyesi
seçkin restoranlarda
% 10-%20 arası özel indirimler
bu bahar sizi bekliyor.

RESTORANLAR

Ada Restaurant Köşebaşı çırağan Palac e Kempinski:

A'jia Restaurant Levcndiz • Tuğra R ~ staurant
AI-Jamal Lil'a • Ga::ebo
Anjelique Longtable • BBQ Bar
Bej Papermoon • Çırağ ın Bar
Bianca Bcach Club Papermoon Ankara
Blackk Park Şamdan Park Hyatt Istanbuı-Maçka Palas:
Demeti Spazio • The)rime
Emporio Armani Caffe Sunset • Lounge at Park Hyatt
Etiler Şamdan Şans Restaurant
Fidele Restaurant Tike The Ritz-Carlton, İstanbul:
JC's Tuval-lzmir ve Alaçatı, Çeşme • Çintemani Restaurant
Joke Hippi Voguc • RC Bar
Joke Perestroyka 7800 Çeşme • Güney Park Terrace
 American Express® sahiplerine
EN GÜZEL ODALAR
EN ÖZEL İNDİRİMLER
American Express®Seleets üyesi
seçkin otellerde
% 10-%20 arası özel indirimler
bu bahar sizi bekliyor.

KONAKLAMA

Ada Hotel-Bodrum Museum Hotel Cappadocia

A'jia Radisson SAS Bosphorus Hotel
Ansen Suites Richmond Nua Wellness Spa
Casa Dell'arte Bodrum Rixos
Fidele Otel-Bodrum The Marmara Bodrum
Hotel Les Ottomans The Marmara Pera
Lush Hotel The Sofa Hotels & Residences
Maça Kızı-Bodrum 7800 Çeşme Residences & Hotel
i indekiler .. . ... . . . . ... . . . . . . . . ... ... .: .. . ..:.. .....:... ..:......:........ ... .. ....... . .. ... . ....... .. . . ............. . .. . ... . . ..
·· ··· · ·· · ·· · · · · ········· · · ·········· · ··'~i~#Ft'··· · · .... ................... .

Bütün babalar
özeldir
26 Yeniçerüer
466 yıl boyunca...
imparatorluğun
kaderini belirlediler.
Bikininin altı,
plajın üstü
Bazıları silinmez izler Osmanlı Devleti'nin Adetleri, aletleri, duaları, Deniz mevsimi açıldı. ..
bırakır. Ahmet Rasim vurucu gücüydüler. mühürlerinde ve bugüne 1907'den günümüze mayonun
Barkınay'ın kızına "işlediği" Savaşta pervasız uzanan izleri, remizleri ve ve plaj modasının seyri. Deniz
mektuplar sevgi tarihine kahramanlık1arı, barışta mezar taşlarında yaşamaya hamamlarından bikiniye, Süreyya
yazıldı. gündelik zorbalık1arıyla devam ediyorlar. Plajı'ndan bugüne ...

4 NTV TARiH HAZiRAN 2009

. . . . . . ..... . . . ..... . .. . . ........ . ...... . .. . .. . .... . .. . .... .. . . .. . . . ... ... .. . . .. . ... . .. . . ... . ..... . . . . . ........ . ... . ..... . ... . . .. . ... . ... . . . . . ... .. . .................... ... . . ....... . . . . ... .

........ .. ... . .. . ... . ... .... .. . . ..... .. . . . .. . ... .. . . ............ .. ...... . . . ..... . . ......... . . . ......... . ...... . . .. . . . .. . . .. . . .... . .. . .. . . ....... ... ... . .... . ..... . .. . . . . .... . . .. . . ..... . .. .

HER AY

06 Okurdan
09 Haberler
16 O Kadar da Değil
Derya Tulga
20 Tarihte Bu Ay
21 Tarih O lanlar
22 Ayın Fotoğrafı
50 Dün / Bugün
65 Sahaftan
Nedret İşli
66 Kağıt Üzerinde
Enis Batur
68 Silinmeyen İmzalar
Haluk Oral
70 Kitap
74 Anadolu'nun Ustaları
Ahmet Yeşiltepe
76 Evliya Çelebi
77 BaBuDiyar
BünyadDinç
82 Cahillikler Tarihi
83 Tavanarası
90 Net tarih
91 Ajanda
96 Bulmaca
Sedat Yaşayan
97 Bilmece
Nevzat Erkmen
98 Zamanın İzinde
İsenbike Togan

Normandiya gerçekleşti.Hava berbat, Tarih boyunca

çıkarması deniz fırtınalıydı ama mikrobun gazabı
Normandiya sahillerinde harekat geciktirilemezdi. Salgın hastalıklar insanlığın
tarihin gelmiş geçmiş en Paris kurtarıldı ama Berlin'i kaderini savaşlardan daha fazla
görkemli kombine amfıbik zaptedenler Ruslar oldu. 2. belirledi. Kitlesel ölümlere yol
ve hava indirme harekatı, Dünya Savaşı'nın gidişatını açan hastalıkların 2500 yıllık
65 yıl önce 6 Haziran'da değiştiren "D-Day" ... tarihi .. .
s. 50 Hale Soygazi

NTV TARiH HAZiRAN 2009 5

Okurdan.
Bulmacadan bilince
Ayrıntılarda gizlenen şeytan,
geçen ayki sayımızın bulmaca
sayfasında kendini gösterdi.
Sorular doğru olmakla birlikte,
kareli alan bir önceki aya aitti
ve çözüm imkansıza yakındı.
Bulmacayı hazırlayan Sedat
Yaşayan'la en ufak bir ilgisi
bulunmayan ve tamamen
bizden kaynaklanan bu hata
üzerine hemen bizi uyaran
okurlarımızın bulmacayı doğru
çözdüğünü kabul ettik ve
kendilerine hediye kitaplarını
gönderdik; yine kısa sürede,
bulmacanın doğru karelerini
web sitemizde yayınladık.
Bu üzücü durumun, sevindirici
tarafı ise şu: Bulmacayla ilgili
bize ulaşan okurlarımızın
tamamı, kendi ifadeleriyle
"hediyeyi hak etmek" için
Soru
Üsküp mü
Selanik mi?
Son sayınızda Osmanlı
kentlerindeki ilk 1 Mayıs
işçi gösterilerinin Üsküp'te
olduğunu kesin bir dille
yazmışsınız. Tarafgazetesi,
3 Mayıs
2009 tarihli
sayısında "ilk
gösterinin
Selanik'te
olduğu rivayet
edilmektedir"
demiştir. Hem
söylenen yerler
farklı hem de birinde kesinlik
söz konusuyken diğerinde
rivayet deniyor. Bu kesinliğin
sebebini açıklarsanız
sevinirim.
ismail Cem Arslan, Ankara
NTVT Bilgilerin ikisi
de doğru, ama eksik.
İlk 1 Mayıs yürüyüşleri,
başta Selanik ve Üsküp
olmak üzere, 1909'da
6 NTV TARiH HAZiRAN 2009
H
doğru çözümü bize ulaştırdı.
Kimi özel okurlarımız ise,
web sitemizde henüz doğru
kareler yayınlanmadan; doğru
cevapları bularak ve bunlara
göre doğru karelendirmeyi
yaparak bize yolladı. Hatta
bunlardan biri olan, DPT'de
görevli Murad Gürmeriç bize
şu esprili mesajı gönderdi:
"Merhaba,
Sedat Bey bulmacanın
çözülememesi için bu gibi
yollara başvurmamalıydı.
Ancak bizi bunlar da
durduramaz.
Bu güzel dergi için bir kez
daha teşekkürler."
NTV Tarih, okurlarıyla gurur
duyuyor.
NTVT
Makedonya'nın
birçok
kentinde aynı anda
gerçekleştirilmiş tir.
NTV
Tarih'in Üsküp'ten söz
etmesinin nedeni, Vasil
Glavinofun 1910'da
Sosyalist Enternasyonal
Başkanlık Kurulu'na sunduğu
raporunda, 1 Mayıs'ın
"Türkiye'de ilk kez 1909
yılında
Üsküp'te"
kutlandığına
ilişkin
bir iddia
bulunmasıdır.
Ama
Selanik ve
çevresindeki
sosyalistleri İttihat ve
Terakki'nin yönettiğine
ilişkin, inanılması güç bir
iddiası da olan Glavinof,
tabii buralardaki gösterileri
raporuna dahil etmemişti .
Meclis-i Mebusan' da
Selanik temsilcisi olarak
bulunan Dimitar Vlahof ise,
anılarında, "Selanik'te ı 909
yılının ı Mayıs'ı çok başarılı
geçti" der.
• • • ••
H
...... .. ................... .......... .... ... ....... ....... ... ........ .
•• • • • • • • • •• • •• •• •
Mektuplar-mesajlar
• •• • • ••• • • • ••••• • • • •• • •• • •• • • • • • • • • • • • •
i
• • • • • • •• •
i
• • •••
Fenerbahçe
propagandası
Ne üzücü ki
derginin kapağında
Fenerbahçe'nin 1912'deki
ilk şampiyonluğu konu
ıWGÜNU
edilmiş. Dergiyi aldığım ,\;-':1 ,\:'1;\1\ ı çiN
gibi rafa bıraktım MAY IS 2009
KK ıeh vlı, 6 <:5
5 TL
tı
maalesef. Derginizin ilk
üç sayısından edindiğim,
reklamı az, okunabilir
tarih dergisi imajı
zedelenmiştir. Derginizi n
_.-
okunabilir tarih dergisi
olduğu için alıyoruz,
Fenerbahçe propagandası
için değiL. Saygılarımla. beyler? ı 7 Mayıs UEFA
Anıl Baysal mı, Fenerbahçe'nin ilk
şampiyonluğu mu?
Hayal kmklığı Mehmet Emin Durmuş
NTVTarih'i andançıktığı
itibaren sıcağı sıcağına takip Araştırmacı tarihçilik
ediyorum. Olayları klişe NTV Yayınları'nın
tarih anlayışından çıkarıp takipçisiydim. Ama 4.
daha ilgi çekici bir üslupta sayınızda Fenerbahçe'ye tarih
anlatmanız tarihi sevdiriyor. üretme çabasına girmişsiniz.
Derginizin son sayısını büyük NTVTarih "taraf' olmuştur.
bir heyecanla kaptığımda çok Türkiye'de ilk kurulan spor
büyük bir hayal kırıklığına kulübü BJK'dir; armasındaki
uğradım. Kapakta bahsi geçen bayrak, Türkiye'mizi
kulüp ülkemizin en büyük uluslararası müsabakalarda
kulüplerinden biridir, ama temsil etmesinden dolayı
henüz 4. sayısını çıkaran bir verilmiştir.
derginin kapağına bunu alet Serhat Öner
etmesi kesinlikle bir hatadır.
Kapakta Galatasaray'ın olması NTVT Dergimizin kulüpler
da başka kesimlerden tepki arasında taraf olması mümkün
görebilirdi. İlerleyen sayılarda değiL. Türkiye'nin önde gelen
daha dikkatli olacağınızı ve en eski takımlarından
umuyorum. İyi çalışmalar. birinin, daha önce hiçbir
Barkev Keskin yerde yayımlanmamış, ilk
defa gün ışığına çıkan ve
Hangisi tarih? ilk şampiyon kadrosunun
Bugüne kadar büyük bir fotoğrafı; her gazete, dergi
ilgiyle takip ettiğim derginiz veya TV için önemli, öncelikli,
bugün itibariyle bitmiştir. ayrıcalıklı bir haberdir.
Türk futbol tarihinin en Fenerbahçe'nin kuruluş
büyük olayının yaşandığı öyküsü ve Mustafa Kemal'in
mayıs ayında Fenerbahçe kulübü ziyareti ise, imzasını
haberi yaparak bakışınızı kullanmayı unuttuğumuz
belli etmiş bulunmaktasınız. Sertaç Kayserilioğlu tarafından
Yazık. Galatasaray'ın başarı yazılmış; tarihte geçen
ve kupa haberini küçücük aya, mayısa denk düşmesi
vererek kıskançlık ve haset bakımından kullanılmıştır.
duygularınızı tarih dergisine Okur/ardan gelen mesajlar, gerektiğinde
taşımışsınız. Hangisi tarihtir kısaıttla rak ve tlüzeltilerek yayımlanmaktatlır.
· . . .. ... ... . . . . .. . .. .. . . . . .. ..... .. ... . ... . . ... . . .. . . .. . ... . .. ... . . . . . . . . .. .. . . .. ... . .. . .. . . . ... . . .. . . . . ... . . . .. .. .. .... .. . ... . .. . . .. .. . . .. . ... .. . . .. . . . .... . . . . .. . .. . .. .. . ... . . . . . .. ... . . .
. .. .. . . . .. . . . . . . . .. . .. . .. . . .. .. . .... . . .. . . . ....... . .. . .. . . ... .. . .. .. . . . .... . . . . ... ... . .. ... . . .. .. . . . .... .. . .. ...... . .. ... . .... . . . . . ... . . . . . . . . . . . ... . ..... . ... . . .. . . .... . . . . . . . . ..... ... ...
Katkı
İstanbul'un işgali
değil,
parlamento baskını
NTV Tarih'in Mayıs sayısında
yer alan 19 Mayıs'la ilgili
yazısında Ahmet Kuyaş
doğru bir tespitte bulunuyor.
"Kurtuluş Savaşı ne zaman
başladı? Samsun'a çıkış
değil, İstanbul'un İşgali"
başlıklı yazıda; Mustafa
Kemal'in Samsun'a çıkış
tarihinin "Kurtuluş Savaşı'nın
başlangıcı" sayılmasının
yanlışlığı
belirtiliyordu.
Bu noktada yazılanlarla
hem fikirim. Ama, neden
İstanbul'un işgalinin Kurtuluş
Savaşı'nın başlangıcı
s ayılması gerektiğini açıklama
konusunda bir eksik kaldığını
düşünüyorum .
Yazıda savaşı
tarafın topraklarının,
kazananlarca işgalinin doğal
olduğu belirtilirken (zaten
Mondros'un 7. maddesi,
bu durumu hukuki hale
de getiriyor), İstanbul'un
işgalinin savaş halini tekrar
başlattığı, yani Kurtuluş
Savaşı'nı başlattığı
söyleniyor. Yazıdaki
temel eksik, İstanbul'un
işgalinin, ülkedeki diğer
işgallerden (örneğin
İzmir'in işgalinden) farkının
belirtilmemiş olmasıdır.
Yaşanan vahşet açısından
İzmir'in işgali, İstanbul'un
_ik
DOGUŞ GRUBU iLETişiM YAYıNCılıK
VE TICARET A.Ş .
YÖNETiM KURULU BAŞKANı VE
iMTiYAZ SAHiBi
Erman Yerdelen
GENEL MÜDÜR
Cem Ayd ı n
GENEL MÜDÜR YARDIMCISI
Görkem Yaşayan (Operasyon)
Ateş ince (Reklam satış)
Ahmet iren (Finans)
YAYıN DiREKTÖRÜ
Mustafa Alp Dağıstanlı
(NTV Ya yınları)
YAYıN YÖNETMENi
Gürsel Göncü
işgalinden daha öndedir.
Yazıda 16 Mart 1920'yi "bir
tarafın güç kullanarak diğer
tarafın idaresini bastırdığı gün"
olarak belirtirken kastedilen
şey; sadece İstanbul'un
işgali değil, parlamentonun
(Meclis-i Mebusan) basılması
ve işlemez hale getirilmesidir.
Nitekim başkentin her yeri
işgal edilip, parlamento
baskını gerçekleşmemiş
olsaydı; işgalciler ateşkes
anlaşmasından
haklarını kullanmış
hukuk dışına çıkmamış
olacaklardı. O zaman
"iradenin bastırılmasından"
da söz edilemezdi. Bu hayati
ayrıntının mutlaka belirtilmesi
gerektiğini düşünüyorum.
Emrah Boztepe
NTVT Okurumuz haklı. T ürk
kaybeden tarafının ulusal iradesinin,
Meclis-i Mebusan'a baskın
düzenlenerek susturulduğunu
söylememiz gerekirdi. Ayrıca
16 Mart ı920'de gerçekleşeni
"işgal" olarak nitelememiz
de doğru değildir; çünkü
İstanbul, Kasım 1n8'den beri
zaten işgal altındadır.
19 MAYIS
~~lV~" ' ı
linrlu
; Sakınan
/ Samsun'a çıkış değil,
i İstanbul'un İşgali
!S 'l'
k.
l~lJ. ~'I' :- t~·
,. \,
.
)",1 (
GÖRSELYÖNETMEN
Füsun Turcan Elmasoğlu
YAZı iŞLERi MÜDÜRÜ (Sorumlu)
Melda Bağdatlı
YAZı iŞLERi
Ayşegül Parlayan
GRAFiK
Yavuz Dürüst
REDAKSiYON
Evren Barın Egrik
YAYıN KURULU
Enis Batur, Nedret işli,
R. Sertaç Kayserilioğlu ,
Ahmet Kuyaş, Masis Kürkçügil,
Sevin Okyay, Necdet Sakaoğlu,
isenbike Togan
YAYıN DANIŞMANLA R ı
M. Tanju Akad, Muzaffer Albayrak,
Şa hin Aldoğan, Serpil Bağcı,
M. Burak Çetintaş, Turgut Çeviker,
Editör Gürsel Göncü
........... . . . ... . .... .. ....... . . . ... . . . .. . ..... . . . .. . ... . .. . .. . ............... .
Muhteşem ve zorba
Tarih denizinde yolculuk ettiğimiz geçen sayıdan sonra, bu
ay karaya çıkıyoruz. Karada bizi Yeniçeriler karşılıyor.
Osmanlı Beyliği'nin imparatorluğa doğru yürüyüşünde,
ayakları Yeniçerilerdi. Tarihin kaydettiği bu en etkili piyade
sınıfı, askeri örgütlenmenin vurucu gücü olarak üç kıtadaki
savaşlarda tayin edici bir roloynadı. Yeniçeriler Osmanlı
sistemi içinde, yeri geldi baş oldu, isyan edip padişahı
gelen
öldürdü; devlete hükmetti.
ve
Havalar ısınmışken denizden vazgeçilmiyor. Plaj, moda ve
mayo yüz yıldır sahillerin görsel tarihini biçimlendiriyor.
Domuz gribi sevimsiz bir konu ama, bugünün gerçeği. Aynı
gerçeğin, asırlar boyu insanoğluna korku veren salgınların
devamında yaşandığını anlamak, "bilinç aşısı" etkisi yaratıyor.
Karaya ikinci çıkışımız Normandiya'dan bu ay. 20. yüzyıl
tarihini değiştiren bu çıkarma harek:itına tanık olacağız.
Bu sayımızdan itibaren, iki yeni sahne daha açıyoruz
tarihten: Derya Tulga'nın hazırladığı bölümde, tarihle ilgili
yazılan-edilen isabetsiz sözlere dikkati çekiyoruz. Haluk Oral
ise özel koleksiyonunda bulunan özel imzalı kitapların özel
hikayelerini paylaşıyor NTVTarih okurlarıyla.
İyi tarihler...
• Vakit gazetesi, "NTVTarih'in geçen sayısında İstanbul'un
fethini yok saydığını" ve "konuyla ilgili yetkililerin sorulara
cevap vermediğini" yazdı. İki kelimeyle: Tamamen yalandır.
_-' '---_&:-======================o=!i
ne 'f"'~ fi. b~i~'I- "~ı
göze batanlar
S. 81 "Havana'da Türk Tutku- S. 91 H aBuDiyar bölümünde
su" başlıklı yazıda adı geçen
Selanik Merkez Kumandanı
yer alan Kayseri'deki Döner
Kümbet; Tavas değil Talas
N azım Paşa, general değildir. yolu üzerindedir. Sayın Cev-
Doğrusu Nazım Bey'dir. det Timuçin'e teşekkürler.
Bünyad Dinç, Semavi Eyice, Emre Gönen,
Raşit Gürdilek, Hüseyin ırmak,
Yavuz Selim Ka rakışla,
Feza Kürkçüoğlu, Seni h Onur,
HALKLA iLişKiLER VE PAZARLAMA
DiREKTÖRÜ
Siren Uludağ
Eski Büyükdere Cad. No: 245 A
34398, Masıak, istanbul
T: O2t2 335 47 58, F: O212 335 03 26
ntvtarih@ntv.com.tr
OPERASYON MÜDÜRÜ
Haluk Oral, iıber Ortaylı, Gül Pulhan,
Sena Uzunoğlu Abonelikle ilgili sorularınız için:
Celal Şengör, Cemaletı i n Taşkıran,
02123354801
Lucienne Thys·Şenocak, PAZARLAMA MÜDÜRÜ
Derya Tulga, Ahmet Yeşiltepe, Can Papuççuoğlu BASıMYERi
Hayri F. Yılmaz Promat Basım Sanayi ve Ticaret A.Ş .
iNTERAKTiF 1673. Sokak No: 34, 34510 Esenyurt,
KATKıDA BULUNANLAR Özgüç 'fiğit (Prodüktör) Büyükçekmece, istanbul
Budak Akalın, Bade Baysaı, Fatih Murat Eyioğlu T: O212 622 63 63
Emre Ergüven, Can Girgiç, (Internet Proje Sorumlusu)
Gülşah Seyhan, Kansu Şarman , R E NKAYRıMı
Efialin Tekeli, Ömer Uzun, YAYıNTÜRÜ XL Print House
Ceyda Yüksel Aylık yaygın süreli yayın
Her hakkı saklıdır.
REKLAM NTV Tarih Bu dergide yer alan yazı, makale, fotoğraf
Banu Acar (Reklam Satış Koordinatörü) Sayı 5, Haziran 2009 ve if/üstrasyonlarm elektronik ortamlar
Funda Turan (Reklam Satış Grup Müdürü) ISSN 1308-7878 da dahilolmak üzere çoğaltrlma hakları
Şebnem Düzcü (Rezervasyon Müdürü) Doğuş iletişim'e aittir. Yazıl, ön izin
02123354865 YÖNETiM YERi olmaksızın hangi dilde ve hangi ortamda
Doğuş Grubu iletişim Yayıncılık olursa olsun materyalin tamamının ya da
Mustafa Çardak (Teknik sorumlu)
02123354404 ve Tic. A.Ş. bir bölümünün çoğaltılmasr yasaktif.
NTV TARiH HAZiRAN 2009 7
 yeşilekran
DOGAl OLARAK NTV
-
yesiL.ntvmsnbc.com
 abe . ..... . ......... ..... . ... .... .... ...... . . . ... . ........... . . . ..... .. . ....
..... ... ..... .. ... ....... .... .......... ... ...... ...... ........ .... ..... .. ...... ... ... .. ...... ... ...... ...................... ..... .. .................. ........ ....... .. .. .. ..........
• Kültepe: 4 bin yıllık tarih dijitalortama taşınıyor . İhale : Müze ve ören yerlerinde satışlar özelleşti
• Antalya : STK'lar inşaatı durdurdu . Auschwitz : Şişedeki mesaj . Almanya: En eski kadın vücudu
• Gündemin tarihi: D ağlık Karabağ . Anılarma saygı : Burhan Oğuz : Yüksek tarih mühendisi

KONİKı KUBBELİ EVLER AZALıYOR

Harran 'da sıfıra doğru

UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesi adayı Harran'ın konik kubbeli
evlerinin sayısı 1979'da 960'tı ; 1992'de ll7' ye, 2007' de 100'ün altına
düştü . Günümüzde bunlardan yalnız ca biri turizme açık.
t

H arran adı MÖ 2000 başlarına ait

Kültepe çivi yazılı tabletlerinde,
"Har-ra-na" "H a-ra-na" ola-
veya
rak geçiyor. Şanlıurfa'nın 44 km
Şu anda Harran sur içi sit alanın­
da 80, sur dışı sit alanında ise 70 kaçak
yapı yargıya bildirilmiş durumda. Ancak
görevli kurumların resmi başvurularına
kubbeli evlerde yaşamak istemiyor ve ev-
lerin çoğu ahır ve depo olarak kullanılıyor.
Ancak kaçak yapılar engellenmediği ve
mevcut olanlar yıkılmadığı sürece, tarihi
güneydoğusunda bulunan H arran, ı 979'da rağmen bugüne dek tek bir kaçak yapı MÖ 7 binlere uzanan Harran'ın tarihi do-
"1. derece kentsel ve arkeolojik sit alanı" dahi yıkılmadı. T urizme açık sadece tek kusundan hiçbir eser kalmayacak. •
ilan edilmiş ve her tür yapılaşma yasaklan- bir evin kaldığı Harran'ın sakinleri artık Cihat Kürkçüoğlu
mıştı. ı 992'de "H arran Koruma Amaçlı
İmar Planı" yürürlüğe girdi. H arran'da ilk
tahribat ise yüzlerce elektrik direğinin di-
kilmesiyle ı 980'lerin başında devlet eliyle
gerçekleşti. Daha sonra 2863 no'lu yasa-
nın öngördüğü ilk cezaların tecil edilme-
siyle bölgede yokoluş süreci de başlamış
oldu. Harran'ı Harran yapan konik kub-
beli evlerin beton yapılar içinde boğulma­
sı ve kaçak yapılaşmanın giderek artması
üzerine, Urfa'daki 24 sivil toplum örgütü
tarafindan 9 Şubat 2009'da "Harran Yok
Olmasın Sivil Girişimi" başlatıldı.

NTV TARiH HAZiRAN 2009 9

 ... .. .... ....... ... ........ ...... ... .... ..
....... .. ... ........
·........ ............... ..... ........ .. ........ .. ..... .. .... ........ .. ... ..
........ ....... ... ..... ...
Haber .............. .... . ..................... .
. . . . . . . . . . . . . . ...... .... ...... ....... ........ ... ......

KÜLTEPE TABLETLERİ

4 bin yıllık tarih

dijitalortama taşınıyor
1948'de "hocaların hocası" Tahsin Özgüç'le
başlayan ilk bilimsel kazılardan bu yana
bulunan 25 bin çiviyazılı tablet ve binlerce
eser, elektronik ortamda incelenebilecek.

ültepe'nin, Anadolu tarihinin mila- Kayseri' nin 20

dını işaretleyen dört bin yıllık çivi- km doğusunda yer
azılı belgeleri, dijital ortama aktarı­ alan höyükte ilk sis-
Kaniş kralı Warşama'ya yazı lmış
lıyor. Kültepe- Kaniş Kazıları Başkanı Prof temli kazıları başlatan Prof Dr. mektubun ön ve arka yüzleri.
Dr. Fikri Kulakoğlu,NTVTarih'e verdiği rö- Tahsin Özgüç'tü. 61 yılda 25 bine yakın
portajda, yoğun ve zengin buluntu çiviyazılı tablet ve zarf ile 10 Tahsin Özgüç'ün ardından...
akışının Kültepe'yi tüm Önasya'da binlerce eser keşfedildiğini ve Özgüç'ün 2005'te vefatından sonra Kültepe
önemli bir arkeolojik merkez ko- Anadolu'da Kültepe dışında sürprizlerine devam etti. 2006'da Karum ka-
numuna getirdiğini, ancak bulun- bir merkezde henüz benzeri zılarında bulunan altın folyo üzerine tama-
tu1arın işlenmesi ve analizinin de bulgulara rastlanmadığını vur- men Hitit üslubuna uygun bir tanrı fıgürü
aynı oranda zahmedi olduğunu gulayan Kulakoğlu, gelecekteki işlenmişti. Bu, Anadolu'da keşfedilmiş en
belirtiyor. 2008'de bilgi teknoloji- hedeflerini de anlattı: "İleride erken "Hitit sanat üslubuna göre yapılmış"
leri geliştiren Doxoft'un desteğini Anadolu -Mezopotamya ara- eserdi. Ayrıca, Asur ticaret kolonileri çağı ile
alan Kültepe'de bulguların dijital sında yürütülen ticaretin mer- eski Hitit devletinin kuruluşu arasında ge-
ortama işlenmesine 2009 kazı se- Altın tolyo üzerinde kezi olan Bit-Karim'i (karum! çen süreyi ortadan kaldınyor ve iki dönem
zonunda başlanacak. Elektronik Tanrı figürü. limanevi) keşfetmeyi umuyo- arasında boşluk yaşanmadığını gösteri-
ortamda farklı formattaki verile- ruz. Son yıllarda Bit-Karim'e ait yordu. 2007'de
rin analizinin kolaylaşacağını ve istatistik- 'karum mektupları' nın sayısı arttı. Şimdiye ortaya çıkarı­
sel bilgilere daha hızlı erişileceğini belirten dek çok geniş bir alanın araştırılmasına rağ­ lan Helenistik
Kulakoğlu'nun açıklamasına göre, "50 bini men henüz Bit-Karim ve ona bağlı binalara surun yaklaşık
aşkın veri dijital ortama işlendikten sonra, ulaşamadık. Kültepe'yi sona erdiren fela- 300 metrelik
yazılım programına aktarılarak verilere her kette bina tahrip edilmiş veya keşfedilme­ kısmı ise, Orta
ortamda ulaşmak mümkün olacak. Türk ar- yi bekliyor olabilir. Verilerin dijital ortama Anadolu'nun
keolojisinde bu denli geniş çaplı veri arşiv­ taşınması bu aşamada araştırmalarımızı ko- nadir örnekle- Tahsin Özgüç
lemesi de ilk kez Kültepe'de gerçekleşecek." laylaştıracak. " rindendi. ekibiyle Kültepe' de.

Adası, Patara, Ihlara Vadisi, Alanya

MÜZE VE ÖREN YERLERİ
Kalesi, Didim, Milet, Mrodisias,
Sümela Manastın, Myra ve Perge

Satışlar özel gibi ören yerlerinin de bulunduğu

56 noktadaki satış alanlarının işlet­
mesi sekiz yıl süreyle özel sektöre
ültür ve Turizm Bakanlığı Döner devredildi. Yüklenici fırma tüm
Sermayesi'nin (DÖSİM) 4 Mayıs'ta satışlarda tek yetkili olacak, dijital
açtığı ihaleyle, 56 müze ve ören ye- ve basılı yayıncılık ile internet üze-
rinin satış noktalarının özelleştirme ihalesi rinden kültür varlıklarının tanıtım
Bilintur'un oldu. Böylece, aralarında Topka- ve satışını yapabilecek, yurtdışında
pı, Ayasofya, Anadolu Medeniyetleri, Bod- şubeler açabilecek. İhale Kültür ve
rum Sualtı, Gaziantep Mozaik, Hacıbektaş, Turizm Bakanı Ertuğrul Günay'ın
Mevlana ve Antalya Arkeoloji müzeleri ile onayını aldı. Uygulamanın sonuçları ise OÖSiM'in ihalesiyle Topkapı Sarayı'nın satış
Efes, Olympos, Aspendos, Kayaköy, Sedir uzun vadede netleşecek. işletme si de özel sektöre geçti.

10 NTV TARiH HAZiRAN 2009

 ANTAl1.YA NEKROPOLÜ
i
STK'lar inşaatı
d'urdurdu
Antalya tarihini bilinenden yüz yıl önceye
götüren ve "potansiyel sit alanı" ilan edilen
nekropolde süren inşaat, STK'ları harekete
geçirdi ve inşaat -şimdilik- durdu.
ntalya Nekropolü,
Doğu Garajı bölgesin-
de 2 km'lik yol boyunca
uzanıyor. Antalya Büyükşehir
Belediyesi'nin alışveriş mer-
kezi (AVM) temel kazılarında
ortaya çıkarılan 556 antik me-
zar Roma, Bizans ve Helenis-
tik döneme ait. Nekropolü de
içine alan 55 bin m 2'lik alana
yayılan AVM projesi için 2008
Şubat'ında başlatılan temel ka-
zısı., iş makinesi bir oda mezara
düşünceye kadar üç gün
sürmüş, oda mezarla
birlikte sekiz lahit
tahrip olmuştu.
Gelişmeler üzerine, dokuz sivil
toplum kuruluşu (STK); "sit
alanı" ilan edilmesine karşın
Büyükşehir'in 13 bin ml' lik
bölümde süren inşaatını 2863
sayılı Koruma Kanunu'nun su-
iistimali olarak niteledi. Alanın
"arkeolojik park" olarak düzen-
lenmesini isteyen STK' lar, nek-
ropolün Antalya Kent Müzesi
projesine dahil edilmesini ya
da Arkeoloji Müzesi ek binası
için yer arayan Kültür ve Tu-
rizm Bakanlığı'na müze
yeri olarak tahsis
edilmesini önerdi.
STK'ların uyarı­
sı üzerine temel
kazısını durdu-
ran Büyükşehir
Belediye Başkanı,
"arkeolojik park"
önerisini inceliyor.
Hasan Üstün
TARİH GAZETESİ
Şişe deki mesaj
Polonya'daki Auschwitz
parılmış
yazılı
bir kağıt parçasına
"mektup", 20 Nisan'da
Auschwitz'in bulunduğu Os-
toplama kampında yedi
gencin kurşun kalemle yazıl­
wiecim kasabasında bir okul
binasının onarımı sırasında
mış isimlerinin bulunduğu
ortaya çıktı. Yedi isimden
bir not 65 yıl sonra ortaya
ikisinin kamptan sağ çıktığı
çıktı. 9 Eylül 1944 tarihli
mektupta, altısı Polonyalı,
biliniyor. 12063 numaralı
Fransız Albert Veissid (84)
biri Fransız yedi kişinin
ise halen hayatta ve İstanbul
kamp numaraları ve isimleri
doğumlu. Belge Auschwitz
yer alıyor. Büyük olasılıkla
Müzesi'nde sergileniyor.
çimento torbasından ko-
En eski kadın Eylü1'ünde altı parça halinde
bulunan heykelciğin sol kolu
vücudu ve omzu kayıp. Kafası yerine
Almanya'da Hohle Fels bir halkaya sahip olan fıgür
bölgesinde bir mağarada büyük olasılıkla kolye ucu
bulunan heykelcik, kadın olarak kullanılmış .
vücudunu yansıtan, bilinen
en eski fıgür olarak kabul
edildi. Mamut dişinden
yapılan, 6 cm boyunda, 33
gram ağırlığındaki hey-
kelciğin 31 bin ile 40 bin
yıllık olduğu anlaşıldı. 2008
Ön der
Karikatür tarihe ~~~ Öne rbay' ın
sahip çıktı karikatürü
Aktüel Arkeoloji dergisinin
düzenlediği "1. Ulusal
Çizgilerde Anadolu" karikatür
yarışması sonuçlandı. Kültürel
ve tarihi mirası koruma,
sahip çıkma bilincini en iyi
yansıtan karikatürlerin seçildiği
yarışmada 210 eserden 8'i ödül
aldı.
www.aktuelarkeoloji.com
NTV TARiH HAZiRAN 2009 11
Gündemin Tarihi

Karabağ düğümü
ÇOCUK GÖZÜYLE

Tolstoy, 191 O'daki ölümüyle yarıda

kalan son çalışması Çocuklann

Bilgeliği'nde çocuklar ı çeşitli konular
hakkında konuşturur. Diyaloglardan
Türkiye ve Ermenistan yakınlaşmak için çabalıyor. Soykınm
biri "Anavatan: Devlet" üzerinedir tartışmaları gibi ağır bir mesele bile bu çab ayı önleyebilmiş,
ve ikisi Rus, biri Alman üç çocuk çözüm yolunu tıkamış değil. Ama Ermenistan'ın işgal ettiği
konuşmaktadır :
Azerbaycan topraklarından çekilmesi bir önşart haline
KARLHEN şMiT [9 yaşında] :
Prusyamız, Ruslann bizden toprak gelmiş durumda. Bunun merkezinde de Dağlık Karabağ var.
almasma izin vermeyecek!
PETYA ORLOV [10 ya şında] : Biz de
tarafından (Gürcü ve Azeri muadilierinin
diyoruz ki, önce biz fethettiğimize göre aksine) kabul görmemişti ve 1830-1840
toprak bize ait. aşa'nın dediği gibi, hep be- arasında Ağvani Ermeni Katogigosluğu ile
MAŞA ORLOVA [8 yaşında] : "Biz" raber olmak (olabilmek) eşzamanlı olarak ortadan kaldırıldı.
kimiz? özellikle Kafkasya söz ko- Çarlık dönemindeki 1905 ve 1907
PETYA: Sen daha çocuksun, nusu olduğunda çok iyi Zemstvo kuruluşunda da Ermeniler dil,
anlamazsm. "Biz", ülkemizin halkı olurdu. Çünkü Kafkasya, çoğu küçük, bir- din, kültür, nüfus, tarih gibi gerekçelerle
demek. kaçı irice çok sayıda halkın yaşadığı dar kendilerinin çoğunlukta olduğu bölgenin
KARLHEN : Her yerde böyledir. Bazı bir bölge. ''Anavatan''lar, net çizgilerle ay- ayrı bir birim olmasını talep ettiler.
rılamayacak kadar iç içe geçmiş durumda. 19 ı Tde Yukarı Karabağ'da, Ermeni-
insanlar bir ülkeye, bazılan da diğerine
Birinin anavatan dediği bir yer başkasının ler 150 bin, Azeriler 58 bin ve Ruslar beş
aittir.
da anavatanı ya da anavatanının bir parçası bindi. Devrim sırasında ve bağımsızlık
MAŞA : Ben kime aitim?
olabiliyor. Üstelik, bu iç içe geçmişlik sade- döneminde buraya gelen sığınmacılarla bu
PETYA: Rusya'ya, hepimiz gibi.
ce mekana has bir şey de değil; zamanı, bu oranlar Ermeniler lehine daha da değişti .
MAŞA: Ama ya istemezsem? bölgenin tarihini de kuşatıyor. Yani bir yer
PETYA: istesen de, istemesen de bir zamanlar şunlarınmış, başka zamanlar Çarlık yıkılınca
Russun. Ve her ülkenin kendi çan ya da bunların . Rusya sosyalizm bayrağıyla ihtilale koşu­
da krali vardır. Şu anda kimsenin tanımadığı bağımsız yordu, fakat ulus devlet meşalesi en parlak
KARLHEN (araya girerek): Ya da bir cumhuriyet olan Yukarı Karab ağ'daki halindeydi ve onun aydınlattığı yol her-
Parlamentosu ... durum tam da bu. İlk önce kimin geldiği, kesin yürümeye can attığı bir yoldu. Rus
PETYA : Hepsinin kendi ordusu vardır tarih yani, yaşadığımız zamanın boynunu ordularının 1917 Şubat devrimiyle dağıl­

ve hepsi kendi halkmdan vergi toplar. vurmamalı ki, Maşa'nın temennisini ger- dığı bir dönemde Transkafkasya'da etnik
çekleştirme yoluna koyulabilelim. adiyet, sınıfsal veya ideoloik bilinçten çok
MAŞA : Ama niye böyle aynımışlar?
daha önemliydi. Ulusal varlıklarını güven-
PETYA: Ne demek? Her ülke farklidır.
Rus ilhakı ceye almayan herhangi bir siyasal çözüm
MAŞA : Ama niye böyle aynımışlar?
Eskiçağ ve Ortaçağ'da Karabağ' ın kimlerin bölgedeki halklar tarafından kabul görmü-
KARLHEN : E çünkü, her insan kendi
egemenliği altında olduğu, kimlerin nüfus yordu.
anavatamm sever. yoğunluğuna sahip olduğu üzerinde bir Yine de, Karabağ, bütün Kafkasya
MAŞA : Neden ayn olduklanm mutabakat yok. gibi, Şubat devrimini heyecanla karşıladı.
anlamıyorum . Hep beraber olmak 1813'te çarlık tarafından ilhak edilen Şuşa'da partilerarası (Azeri-Ermeni) bir
daha iyi olmaz mıydı? Karabağ, coğrafi ve etnik özellikleri dikka- büro kuruldu ve karma bir heyet idari işleri
PETYA: Oyun oynamak için beraber te alınmadan yapılan 1868'deki idari taksi- yürütmekle görevlendirildi. Siyasi merkez-
olmak daha iyi, ama bu oyun değil, matta Tatar bozkırındaki bölgeyle bağlan­ lerde -Bakü ve Yerevan'da- olup biterrin
önemli birşey. dı. O tarihte Ermeniler Azerilere göre bire aksine, Ekim devrimi topluluklararası uyu-
MAŞA : Anlamıyorum .
iki azınlıktaydı. Yukarı Karabağ, Civanşir, mun değişmesine yol açmadı. Ama 1918
Cibrail, Şuşa'da ise Ermeniler açık bir bi- başında Transkafkasya Cumhuriyeti'nin
KARLHEN : Büyüyünce anlarsm.
çimde çoğunluktaydı. kurulmasıyla sınırların çizilmesi günde-
MAŞA : Öyleyse büyümek
Ermeni aristokrasisi geniş bir özerkliğe me gelince işler değişti. Temmuzda Kara-
istemiyorum.
sahipti. Yüzyıllar boyu Karabağ'da, Ermeni bağ Meclisi, özerkliğini ilan ederek, Azeri
L.N. Tolstoy, Vatanseverliğe Karşı,
yazar, devlet adamı, asker, entelektüel ve ki- ve Ermenilerden oluşan bir Komiserler
Yokuş Yaymlan, 2007. lise adamı yetişti. Rus fethine kadar Erme- Konseyi görevlendirdi ve Karabağ H alk
ni feodalitesi kendini korumuşsa da çarlık Hükümeti'nin temelini attı. Gandzak'ta
12 NTV TARiH HAZiRAN 2009

(Gence) Nuri Paşa ve İslam ordusunun be-
linnesi ve Osmanlı ordusunun 26 Eylül'de
Şuşa'ya girmesiyle hayli kırılgan olan den-
ge bozuldu. Karabağ Meclisi, kendini ko-
rumak için, Azerbaycan'ın egemenliğini
kabul etmeye karar verdi. Ama ekimde Er-
menilere karşı şiddet hareketleri karşısında
Zangezur'da bulunan Antranik Paşa, Kara-
bağ Ermenileri tarafından yardıma çağrıldı.
Kasımda Antranik Şuşa'ya yönelmişken, ı.
Dünya Savaşı sona erdi. Osmanlı ordula-
rı çekildi, İngilizler Bakü'ye girdi. Şuşa'ya
birkaç kilometrelik mesafedeki Antranik,
İngilizlerden yürüyüşüne son vermesini
emreden bir telgraf aldı.
İngiliz müdahalesi
Aralıkta Şuşa'ya bölgenin statüsünü be-
lirlemek için bir İngiliz askeri heyeti geldi
ve Karabağ ve Zangezur'un Azerbaycan'a
bağlanması gerektiğini belirtti. 15 Ocak
1919'da Azerbaycan hükümeti İngilizlerle
anlaşarak Sultanov'u Karabağ ve Zangezur
yönetimine atadı.
Sultanov, Ermeniler için katliamcı ve
Ermeni düşmanıydı; dolayısıyla bu gelişme
Bakü ve Yerevan arasındaki gerilimi art-
tırdı. Sultanov göreve başlamaya gelirken
Karabağ Meclisi bölgeyi Ermenistan'ın ay-
rılmaz bir parçası ilan etti.
İngiliz desteğindeki Sultanov'un 3
Haziran'da Azeri birlikleriyle Ermeni ma-
hallesini işgal etmesiyle başlayan olaylarda
Şuşa çevresinde birkaç gün içinde altı bin
Ermeni öldürüldü. Haziran katliamı bütün
Kafkasya'da yankılandı. Yerevan ve Tiflis'te
büyük gösteriler oldu. İngilizler müdahale
etti ve Sultanov katilama karışmak veya
müsamaha göstermek itham edilerek gö-
revden alındı.
Ama haziran sonunda İngilizler
Kafkasya'dan çekildikten sonra, Sultanov' un
silahlı müdahale tehdidi karşısında yal-
nız kalan Karabağ Meclisi boyun eğdi
ve 22 Ağustos 1919'da Sultanov'la Bakü
Anlaşması'nı imzaladı.
Genel valinin nezdinde üç Müslüman
üç Ermeniden oluşan bir konsey oluşturul­
du. Şuşa ve Hankenti'nde garnizon bulun-
durma hakkı olan Azerbaycan, Ermenilere
idari ve kültürel geniş bir otonomi tanı­
maktaydı.
Tarih tekerrür etti O) ve baskıyla varılan
anlaşmanın sorunu çözmediği ortaya çıktı:
22-23 Mart 1920 gecesi Karabağ Ermeni-
leri, Azerbaycan' a karşı ayaklandı. Kanlı ça-
tışmalar Ermenilerin aleyhine oldu. Canlı
bir ekonomik ve kültürel merkez olan Şuşa
yağma ve yangın yerine döndü. 13 Nisan'da
Dro (Taşnak devrimci General Drastamat
Kanayan) geldi ve Azeri ordusunu etkisiz
hale getirdi. Bu sırada KızılOrdu Azer-
baycan kapısına dayanmıştı.
KızılOrdu, başta Enver Paşa'nın am-
cası Halil Paşa olmak üzere Osmanlı
Türklerinin de yardımıyla Bakü'ye tek bir
Azeri müzisyen Üzeyir Hacıbeyov (üstte solda)
ve ailesinin Şuşa'da 1915'te çekilmiş fotoğrafı
(üstte). Bir Ermeni ai lesinin 1900'lerin başında
çekilmiş fotoğrafı (solda).
mermi atmadan 27-28 Nisan gecesi girdi.
Ertesi gün, Azerbaycan Sovyet Cumhuri-
yeti üç gün içinde Karabağ ve Nahçıvan'ı
boşaltma hususunda Ermenistan hüküme-
tine bir ültimatom verdi. 26 Mayıs'ta Dro,
Zangezur'a çekildi.
Sovyet dönemi
Moskova-Ankara yakınlaşması bölgenin
sınırlarının çizilmesinde önemli bir rol oy-
nadı. Transkafkasya ile Türkiye sınırı Mos-
kova ve ardından Kars anlaşmasıyla çizildi.
Sovyetleştirilmiş Kafkasya cumhuriyetleri
arasındaki sınır meselelerinin halli için 25-
27 Haziran 1n1'de Tiflis'te toplanıldı. Er-
menistan delegesi Ermenilerin çoğunlukta
olduğu Gürcistan sınırlarındaki Ahılkelek
(%72) ve Yukarı Karabağ'ın (%94) ve-
rilmesini istedi. kLeri Komünist Partisi
Sekreteri Kirov ise ülkesinde milliyetçiliği
tetikleyeceği için buna karşı çıktı.
Nihayetinde 4 Temmuz'da Stalin'in
katılımıyla toplanan Kafkasya Bürosu,
Karabağ'ın Ermenistan'a bağlanmasına
karar verdi. Kararın en yüksek merciye
götürülmesi teklif edilince, Orconikidze
ve Nazeretyan, Müslümanlar ve Ermeni-
ler arasında ulusal barışın sağlanması için,
Karabağ' ın Azerbaycan'abağlanması, ama
geniş bir otonomiyle donatılması gerekti-
ğini açıkladılar. Aslında bu karar İngilizle ­
rin 1919'daki tasarılarının aynısıydı.
Sorun, canlı olduğunu 40 yıl son- ~
NTV TARiH HAZiRAN 2009 13
Gündemin Tarihi
Gürcistan Rusya
Ermen;stan (
Azerbaycan
iran
ra, 1963'te bir kere daha gösterdi: Yu-
karı Karabağ'ın Ermeni yöneticileri,
Azerbaycan'ın şoven politikalarından"
şikayet eden 2500 imzalı bir dilekçeyle
dönemin Sovyetler Birliği lideri Nikita
Hruşçov'dan bölgenin Ermenistan'a bağ­
lanmasını talep etti.
Bugünkü durumu yaratan son sü-
reç, 1988'den itibaren Azerbaycan'ın
özerk bölgesi Yukarı Karabağ'da (188
bin nüfusun 150 bini Ermeni) ve Sov-
yet Ermenistam' nda yeniden canlanan
bir hareketlenmeyle başladı. Karabağ'daki
bir Ermeni köyüne Azeri yönetici atan-
ması ve cezalandırma önlemleri alınması,
Karabağ' ın Ermenistan' a bağlanması tale-
binin yükseltilmesine vesile oldu.
Ocak ve Şubat 1988'de Ermenistan'daki
Azeri köylerine yapılan baskı üzerine
dört bin Azeri Bakü'nün sanayi bölgesi
Sumgait'e göçtü. Şubatta Sumgait'te söy-
lentilerle başlayan çatışmalarda 26'sı Er-
meni, 6'sı Azeri 32 kişi öldü. 1988-1990
arasında "etnik temizlik", "arındırma" her
iki kesimde sürdürüldü.
23 Mart 1988'de SSCB Yüksek Sov-
yet Prezidyumu, Dağlık Karabağ' ın
Azerbaycan'dan ayrılması talebini reddetti,
ama toplumsal ve kültürel alanlarda reform
yapılmasını da gerekli gördü.
Ruslara karşı bağımsızlık için her iki
ülkede muhalefet oluşmuştu: Azerbaycan
Halk Cephesi ve Ermeni Ulusal Hareke-
ti. Ermenistan 27 Kasırn'dan itibaren top-
raklarındaki bütün Azerileri sımrdışı etme
kararı aldı. Her iki taraf mültecilerin kendi
iradeleriyle yer değiştirdiklerini iddia etti.
Moskova, 12 Ocak 1989'da, durumu
istikrara kavuşturma ve milliyetlerarası
çatışmayı durdurma gerekçesiyle Dağlık
Karabağ'a el koymaya karar verdi. Bölge
böylece Bakü'nün denetiminden çıktı.
14 NTV TARiH HAZiRAN 2009
Hazar
Denizi
DAtkıK KARABAG
Ermenistan işgalindeki
Azerbaycan toprakları
Karabağ sınırları içindeki
•
Azeri kontrolü
Ocak ayında Bakü'de 170 kişinin ölü-
müyle sonuçlanan olayların ardından Er-
meni Ulusal Hareketi ve Azerbaycan Halk
Cephesi'nden temsilciler Riga'da buluştu. 3
Şubat'taki bu görüşmede Ermeniler, kendi
kaderlerini belirleme hakkında; Azeriler
sınırların ihlal edilmemesinde diretti ve
toplantılar sona erdi.
Bağımsızlık ve işgal
Yukarı Karabağ 21 Eylül 1991'de bir refe-
randum yaparak %99.4 ilc bağımsızlığı ter-
cih ettiğini bildirdi (Azeriler referandumu
boykot etmişti). 26 Kasım'da Azerbaycan
Yüksek Sovyeti, Dağlık Karabağ'ın özerk-
liğine son verdi ve başkent Stepanakert'in
adını, eski adı Hankenti ile değiştirdi. 12
Aralık'ta Dağlık Karabağ Cumhuriyeti
bağımsızlığını ilan etti. Sovyetler Birliği
1991'de yıkıldığında Azerbaycan'ın Yukarı
Karabağ üzerinde herhangi bir fiili deneti-
mi sözkonusu değildi.
1992'de gerilim tam tekmil bir savaşa
dönüştü. Ermeni güçleri, Ermenistan'la
Dağlık Karabağ arasında bir koridor oluş­
turmak için saldırdı. 25 Şubat'ta Hocalı'da,
aralarında kadın ve çocukların da bulun-
duğu 600'den fazla Azeri sivil katledildi;
Ermeni askerlere Rus askerleri de yardım
Milliyetler ve Sınırlar
"En kötüsü de kuşkusuz önceki
yüzyıllardan miras kalan ve bundan sonra
yüzyıllarca süreceğe benzeyen 'nifak
ve nefret' tohumların ı n atılmasıydı. Bir
ideoloji ve imparatorluğun baskısından
kurtulmaya çalışırken Kafkasya halkları
kendi kim liklerin in bilincine ancak ötekini
yadsıyarak varabilmişlerdi. Şimdi de
bu kimlik arayışı, bu ayrılıkçılık uğruna
özgürlüklerini feda etme noktasına gelmiş
bulunuyorlar. Kaybettiği imparator luğu
Ermenistan Cumhurbaşkanı Serj Sarkisyan
(solda) ve Azerbaycan Cumhurbaşkanı
ilham Aliyev, 7 Mayıs 2DD9'da Prag'daki AB
binasında Minsk görüşmesi öncesi birlikte.
etti. Rus birlikleri ve daha sonra da onların
kalıntıları, gerek silah satışıyla, gerek paralı
askerlikle bölgedeki başka çatışmalarda da
yer aldı.
Aralık 1994'te Ermenistan ve Azer-
baycan arasında Rusya'nın girişimiyle im-
zalanan ateşkes anlaşması uyarınca silahlar
susmuş durumda. Karabağ ve etrafındaki
Azeri toprakları Ermenilerin kontrolünde.
1987-1994 arasındaki çatışmalarda 30 bin
kişi öldü. rı
Mart 1992'de Avrupa Güvenlik ve İşbir­ •
liği Konferansı bünyesinde kurulan, Minsk
grubunun en son somut önerisi 1997 tarihi-
ni taşıyor. Hukuken Azerbaycan'a bağlı, fii-
len bağımsız bir Yukarı Karabağ veya Azer-
baycan ile bir "ortak devlet" önerilmekte.
Yukarı Karabağ'ı Ermenistan'a, Nahçıvarı'ı
Azerbaycan'a bağlayacak bir koridor da çö-
züm önerileri arasında anılmakta.
Ama Maşa'nın imkansız gibi görün-
mekle birlikte tek çözüm yolu olan ber-
rak sesine kulak veren kimse yok. Savaşın
acısını çekmiş olanların durumu ise yirmi
yıl öncekinden daha iyi değil. Ermenistan
nüfus kaybeden, abluka altında bir ülke
Azerbeycan'da bir milyona yakın insan
"kaçkın" konumunda, güç koşullarda evle-
rine dönmeyi bekliyor. •
ı i
yeniden toparlarken Rusya, isted iğ i her
yerde, her an , nifak tohu m ları atabileceğini
kanıııadı. Batı l ara gelince, onlar da eski
inanç ları nı hiç değiştirmediler, kendi
kıstaslarına göre 'iyileri' cesaretlendirip
'kötüleri' cezalandırmakla yetindiler ve
sonunda adına Kafkasya denilen bu çok
karışık 'şey'i, orada ne yapacaklarını
bilenlere teslim ettiler."
Stefanos Yerasimos, Milliyet/er ve SlIlIrlar,
Balkanlar, Kafkasya ve Ortadoğu, 1995.
 ,~:w::r:p' 'o!,. ,,.. -_. ,
~~ ............ ""'" ~~-'"

OPERASYON HERKES FARKıNDAYDı.

VALKYRIE VALKYRIE SADECE ONLAR

BAŞKALDıRDı.

._-
"OLAGAN ŞÜPHELiLER" VE "X-MEN"iN YÖNETMENINDEN.
.Q.~~.~.~~ . ~.~.~.~.ğ.~.~. :::·:~~~~A.r~?~.c;~:.: . : :.:.:.: . :.::: :.: .:.::::::: : ::: : : .::.: . : .::: ::.: :.:.::.
MahIDut Şevket Paşa
ve Bardakçı'nın yanılgısı
abertürk kana- ses kaydı; paşanın, Hareket
lında cumartesi Ordusu İstanbul'a girmeden
geceleri yayın­ önce, 22-23 Nisan 1909
lanan "Tarihin tarihinde Yeşilköy'de attığı
Arka Odası" adlı programda, nutuk" şeklinde takdim edildi.
31 Mart İsyanı'nı bastıran Oysa kayıttaki ses eldeki
Hareket Ordusu Komutanı belgelere göre Mahmud
Mahmud Şevket Paşa'ya Şevket Paşa'ya değil, dönemin
ait olduğu iddia edilen bir "Favorite Record" adlı taş
plak şirketinin Türkiye mü-
messili Ahmet Şükrü Bey'e
aitti ve olaydan iki yıl sonra
kaydedilip yayınlanmıştı. Ses
kaydı, programın ilerleyen
dakikalarında "umumi arzu
üzerine" bir defa daha dinle-
tildikten sonra, belki ekranına
düşen bir mail'den esinle-
nerek; belki de 22-23 Nisan
1909 tarihinde, Yeşilköy'de,
.A;.)L.- ":, ;;,,1 ....,.~_ ~i J j i JI
açıkhavada, fonograftan taş
J,
.:.(.... ..:. ..ı .:u\ J J~l::..\ "':" J .4,' eç?,,",
\.:.~ ,;5:;:. ':>Jı' ~\i..;' "'J~J\ ,j..ı..\ plaka geçirilmiş bir kaydın
Jl.>i .:,..:.i l .j~-'!.\ .>IJ ,1 .j.w).
~ 4). & , '; ; :
nasıl bu kadar temiz oldu-
asi m Ozan Kütah- hışırca yazı bir şeydir; onun
yalı, 1895 yılındaki ölümüne kadar
Taraf gazete-
sinde "Özgürlüğün katettiği mesafe bambaşka bir
çarpıntısı" adlı şey. Bunun bırakın emperya-
köşesinde, "Batı-dışı dünya lizme arka çıkmak, sömürge
hakkında Marx ve Engels'in halkları ile bile uzaktan-
düşünceleri bütünüyle em- yakından bir ilgisi yoktur.
peryalist nitelikteydi" diyor. Engels Güney SlavIarının
Buna mesnet olarak da çeşitli da Osmanlı Devleti'nden
alıntılar vermiş . Aynı yöntemle kopmasına gittikçe sertleşerek
yapılan "seçme ce alıntılar"la, karşı çıkmıştır. Engels'e göre
ünlü ikilinin Komünist bu durum Ruslara İstanbul'un
Manifesto'sunu da sadece bur- kapılarını açacaktı (MEW 34:
juva düzenini övmek amacıyla 235). Bu da devrim hayalleri-
kaleme aldıkları kanıtlanabilir. nin sonu demekti.
Engels'in, Emir Bu edilen laflara bakarak ı.
Abdülkadir'in Fransızlara Dünya Savaşı'nın patlamasını
yenilmesinden sonra yazdığı Marx ve Engels'in düşünce-
16 NTV TARiH HAZiRAN 2009
ğundan Bardakçı da
şüpheye düştüğünden;
"kaydın yıllar sonra yapılmış
olabileceği" ihtimalinden söz
ettiyse de; sesin Paşa'ya ait
olmadığını bir ihtimalolarak
dahi dile getirmedi. Müzik
tarihi alanında da uzmanlığı
tartışılmaz olan Bardakçı'nın,
ilgili kaydın yanda yayınladı­
ğımız katalogundaki, üstelik
Ahmet Şükrü Bey'in resmiyle
birlikte yer alan açıklamadan
haberi olmaması çok zor:
"31 vakası üzerine Selanik'te
içtima edip İstanbul üzerine
hareket eden orduya hitaben
Mahmud Şevket Paşa tarafın­
dan irad edilen a.teşın nutuk. ..
Şükrü Bey tarafından."
Ahmet Şükrü'nün yine
aynı yıllarda ve yine kendi
sesiyle, dramatize ederek oku-
lerine bağlayan fanteziler bile
var günümüzde; Kütahyalı he-
veslendiği kadar ileri gideme-
miş yani! Kendisi zaten sadece
Marx'ın "emperyalizm" sözünü
hangi anlamda kullandığını
bilse çok şaşardı. Bugünkün-
den çok farklı, "kendi ağalığını
dayatmak" mealinde, ekono-
mik içeriği marjinal bir tanım­
dı bu. Marx'ın, Kütahyalı'nın
da -canı isterse- anlayabileceği
başeserinin Almanca orijinali-
nin 779. sayfasında "kolonyal
sistem", "en kaba güç"le eşan ­
lamlı kullanılır. Marx burada
William Howitt'in Coloniza-
tion and Christianity. A popular
duğu Barbaros
Hayreddin'den,
Vahideddin'e kadar ünlü
şahsiyetlere mal edilen nutuk-
ları kapsayan kayıtları da var.
Bu arada "Bir Harbiyeli'nin
D enize Atılması" ve "Bir
Yaralının Son Sözleri" adlı,
dramatik yönü abartılı kayıt­
ları da plak olarak çıkmış ve
çeşitli vesilelerle yayınlanmış­
tı. Konunun meraklılarının
Ahmet Şükrü Bey'in sesine
aşina olmaları gerekirdi.
Herşey bir yana, Türk
müzik tarihinde fonograf,
gramofon ve taş plak konu-
sunda yazılmış en önemli eser
kabul edilen, Cemal Ünlü'ye
ait Git Zaman Gel Zaman adlı
eserde de (sayfa 160-162) bu
konudan etraflı ve ayrıntılı
olarak söz edilmişti .
~ v.:ııh..,.t kimi vauırlann da
_ i ._ .... ........ " ... "
H istory of the Treatment ofthe
natives by the Europeam in all
their colonies (Sömürgeleştirme
ve Hıristiyanlık. Avrupalıları
Tüm Sömürgelerinde Yerlile-
re Nasıl Muamele Ettiğinin
Anlaşılır Hikayesi) kitabından
yaptığı alıntılara, sömürge vah-
şetinin en iğrenç örneklerini
de ekler. Kimse Kütahyalı'dan
43 ciltlik MEW veya u~~suz
bucaksız MEGA ilc ömür
tüketmesini beklemiyor da
asgari bilgiye bile ulaşılamayan
yerde laf ederken bir mülaha-
zat hanesi bırakmak lazım.
......... ,.... ....................... ............... ·················· · ·tle tercüman ihaneti············································
YALAN YANLıŞ
görev verdi~i,Ermeni tercümanların, kritik bilgileri saklayarak Tür
bıraktığı ve buyuk kayıplar~rmesine neden oldu~u ortaya çıktı.
Çanakkale'den
A 6/)'N I Nln' ,A~'idırıOOe
duroılmm bir klJLml. 1\Q'e'~ M

"'marn ma
thieS\V1l,anruıi<OO1ipı!n
}ıı.k mınm nı•.ıı) ijoelıit okfutı.ınıı
t.r1.I\)'a(1lWd'KortogıWII'Ii~irıin
gaz ve toz
}'IJnl'I:lC'Iııı:ıın ı vaı-ırıKrn>lillç~Jı1lııı.y,
AUD Mus/ı.lll1.lrılal ij,rtııtı Lo' A'W'b şubes Star gazetesin in pazar ekinin
!it K.!ibnJYil·,~l klııııı bpb,ırııu 1ı;ı1;ırr....ıt61
lUJ'kla (I'Jn'Url ,.takJa~ Wlt!1ıledijtı " K,'Yı' Ş
hito:rı ııı Arım:,' mw.ımımıınırkleı1n sm.-ii:i
"bilim" s ayfa s ında normalde
rakıkahrnıruırıhkJıı.rmııı nlıutı , Kın-li 'ı.br,iıt
mmnık.'fil.ıeı I'Urko.>kmeriıı ınwl\,'\Jk'f'l)io:'
JıaıLlt:ir lll1lyumruklıırt)Ja1,'iııJi"skırlftilLl
spor ya z ı ları yazan Ali Sami
Rrtanıkçenbtri}'arılıı",lbıı.şıuıJcınıjf.ıded~

KOREtl KOMUTAN DA mtr ETTI AlkıŞ, ingiliz Kemal adıyla

arihsel düşmanımız" "ordusunu"

"
nJ R" a~rn-nkım'lfnınKorttt",l
ıtıll~tıi)lTIr'meı!:Irıdı;1-LdWıo,.'Amo:'I'1lU\ll(ınlıKı bilinen Ahmet Esat Tom ruk'u
Ermeniler, bilindiği (tugayını m' n'Jlırkçt!:ilı!nLrmcl1I!tc'rcUnııır.lıır ruııugul
lıiilj~. Hırlc mlu$I,Uıu I\.ın'i'· hIW"n ~nJ
Çanakkale'de, ANZAC'lara
nı\ırrtl~lıehr.. lııRl'ın-vl'emekhb~Vffiıı! "

gibi her fırsatta bizi
bitirmeye uğraşır.
G eçen ay Star gazetesinde
yayımlanan bir haberin başlığı :
"Kore'de tercüman ihane-
demek isti-
yor) Kore'ye taşıyan geminin
mürettebatından bir emekli
binbaşı. Koreli bir albay da bu
bilgiyi teyit etmiş.
karşı s avaştı rmış. Bu kadarla
Ancak, ı. Bu yazışma veya da kalmıyor. Ahmet Esat ingiliz
telsiz konuşmalarında, Ermeni subay üniforması giyip düşman
tercümanlarla herhangi bir cephesine geçiyor; ingilizcesinin
Türkçe iletişim kaydı yoktur. mükemmelliğinden dolayı kim se

ti" . Alt başlık: "Kore Savaşı
sırasında Amerikalıların görev
verdiği Ermeni tercümanların,
kritik bilgileri saklayarak Türk
birliğinin cephede savunmasız
kalmasına ve büyük kayıp-
lar vermesine neden olduğu
ortaya çıktı" (Türkçesini
biz düzelttik). Habere göre,
t ngilizce sıkıntısı çeken Türk
sub aylarıyla sağlıklı irtibat
için, Amerikalılar Türkçe bilen
E rmeni tercümanlar tutmuşlar.
Kaynak, L os Angeles'ta
d" zenlenen bir anma top-
lantısında konuşan ve Türk
Haberde hiç adı geç-
memesine rağmen, 1. Türk
Tugayı'nın 1950 Kasım
sonundaki Kunu-ri muha-
rebelerinden söz edildiği
belli oluyor. Gerçekten de
bu muharebeler esnasında,
Amerikan 8. Ordusu'na bağlı
2. Tümen birlikleri, büyük bir
karşı saldırı başlatan Çin kuv-
vetleri önünde geri çekilirken;
düşmana çok daha yakın bir
bölgede konuşlanmış Türk
tugayına gereken hayati bil-
gileri vermemiş, hatta zaman
zaman yanlış bilgi vermişti.
2. Türk tugayında oldukça ondan şüphelenmiyor ve silah-
iyi düzeyde İngilizce bilen mühimmat ne varsa toplayıp
bizim tarafa getiriyor. Bitmedi.
subaylar vardır.
Bunu savaş sırasında birkaç
3. Amerikan ordusundaki
kez tekrarlıyor. Son seferinde
"Ermeni tercümanlar"a dair de tüm düşman ceph anesini
bir belge ortaya konmamıştır. havaya uçuruyor.
H aberde ayrıca Türk Çanakkale konu sundaki
birliklerinden 256 kişinin uydurma literatür bizde çok ileri
esir düştüğü belirtiliyor ki bu ama, bu kadarı görülmemi şti.
da doğru değiL. Kayıp sayısı ingiliz Kemal , Çanakkale
201'dir ve bunların büyük muharebelerine katılmı ş mı
kısmının muharebede şehit bilmiyoruz ama, anl a tıl a n olayın
gerçekleşmesi mantıken ve
olduğu, daha sonra esirler ara-
fiilen imkansı z .
sında olmamalarından dolayı
kesindir. ZORBULMACA
1. Türk Tugayı Kunu-ri'de,
Amerikan komuta kade-
me sinin son derece pasif ve
tugayı kaderine terk eden
tutumuna karşın, Tuğgeneral
Tahsin Yazıcı'nın inisiyatif
alan sevk ve idaresiyle, subay
~. .i
la 1· 1522'de Kanııni'nin Saint·jean şövalyelerinin
ve askerlerin fedakarlıkları e: korsaıılıkJarına son vermek için adaya düzenlediği
'n denız ve hava harekatı, 2· Tasdik etmek, tasdikle.
sayesinde hem tamamen 12 rnek... B~ru sesi, 3- Antalya'da Türkiye'nin en bÜ.
1 ,. ,J .......- '*:..: V.l ..1. . L~ _ ~ _ A T~ı _~ _ J...
imha olmaktan kurtuldu
hem de Amerikan zayiatının
çok daha yüksek bir seviyeye GUGUKDEÖİL
çıkmasına engel oldu. H al
böyleyken "Ermeni tercüman" Sami Selçuk'a
masallarını yaymak ve yayın­ selam olsun
lamak, hem Ermenilere hem Beccaria'mn in sanlı ğa Bildirisi
Türk askerine saygısızlık. adlı kı s a ve öz çalışmasında

Bravo Tempo Daha fazla bilgi ve

belge isteyenler, Kunu-ri
başarıy ı yakalayan Yarg ıtay
onursal başkanı Sami Selçuk,
empo dergisi geçen ayki sayısında, hakikaten çok cehenneminden sağ çıkan Star gazetesinde zevkle
okunan diziye (dergi yayına
güzel bir ek verdi. "İlk Kez Yayımlanan Fotoğraflarla Bahtiyar Yalta'nın Türk Tarih
verilene kadar) devam ediyor;
Kurtuluş Destanı", içindeki fotoğrafların kaynağı Kurumu'nca dört sene önce
"Dreyfus Olayı " ülkemizde
belirtilmemiş ve resimaltlarında bilgiden çok belagat1i yayımlanan ve tüm operas-
100. yılında bile özgün bir
ve heyecanlı cümleler olsa da, kesinlikle kütüphanelerde yer yonel ayrıntıların neredeyse incelemeye layık görülmemişti.
alması gereken bir albümdü. 113. sayfada esir Yunan Başkomu­ saat saat anlatıldığı, son derece Selçuk'un gazete sütunlarında
tanı Trikupis'in yanında, tam ortada oturan ve "bir Türk subayı" özenli Kunuri Muharebeleri ve başladığı çalı ş mayı monografi
olarak anılan kişiyi merak ettik. Cevap: Yanılma payıyla 4. Geri Çekilmeler adlı kitabını haline getirerek bu gediği
Kolordu Komutanı Albay Kemaleddin Sami (Gökçen). okuyabilirler. dolduracağını umuyoruz.

NTV TARiH HAZiRAN 2009 17

Haber / Anılarına saygı
BURHAN OGUZ (1919-2009)
Yüksek tarih
mühendisi
Mühendislik öğrenimi
gördü, üniversite
hocalığı yaptı; "Türkiye Halkının
Kültür Kökenleri" adlı çalışmasıyla
tanındı. Mektepli değildi ama, kültür
tarihçiliğimizin en önemli isimlerindendi.
MAsİs KÜRKÇÜGİL
.. ..... ... . ...... .. . . ........ .. .
B
abası
subayolan Burhan Oğuz,
varlıklı
bir ailen~n çocuğu olarak 1
Mart 1919'da Istanbul'da doğdu.
Aile dostları ve akrabaları dönemin önde
gelen siyasetçileri, aydınlarıdır.
Çocukluğunda Kandilli'deki yalıla­
rında yapılan toplantılara Serteller, Cami
Bey (Baykut), Sakallı Celal, İlhan Şevket,
Mehmet Akif'in damadı Muhiddin Akçor,
üniversite hocaları, devrin önemli aydınları,
örneğin İbnülemin Mahmut Kemal (İnal)
Beyler gelirlermiş. Yahya Kemal ise uzaktan
bir akrabası.
Beş yaşındayken babası vefat eder. An-
nesi birkaç yıl sonra, eşinin yakın arkadaşı,
İttihatçıların bileği kuvvetli ünlü Yenibah-
çeli Şükrü Bey ile evlenir. Burhan Bey'in
soyadı, Yenibahçeli Şükrü'nün Kuvayı Mil-
liye dönemindeki müstear isminden alınır:
Oğuz.
Cumhuriydin kuruluş yılları ve "ilk he-
saplaşmalar" konusunda Atatürk'ün yakın
çevresinin dışında kalmış olanların haletiru-
hiyesini yakından izler. Ama Florya'daki ev-
lerini Atatürk'ün de ziyaret etmişliği vardır;
henüz lise çağında olan Burhan Oğuz'la dil
meseleleri üzerine konuşmaları da anılarda
yer alır.
Burhan Oğuz, ilk ve orta öğrenimini
College Sainte-Jeanne d'Arc'ta tamamla-
dıktan sonra, Saint Benoit Lisesini bitirir.
Teknik Üniversite'ye girdiği yıllarda, bir
18 NTV TARiH HAZiRAN 2009
Türkiye'nin çeşitli şehirlerinde tornacılık, dökmecilik de
yapan Oğuz ' u, işçilerle birlikte gösteren fotoğrafları, Em ile
Zola'nın Germina/ kitabındaki bölümleri hatırlatıyor.
yandan da "Turancı olmakla birlikte ke-
sinlikle ırkçı değildi" dediği Nuri Paşa'nın
(Enver Paşa'nın kardeşi Nuri Killigil)
Zeytinburnu'ndaki silah fabrikasında Çalı­
şır. Nuri Paşa, 2. Dünya Savaşı karanlığında
eski hülyalarının peşinde koşarken bir yan-
dan da orduya silah satmaktadır.
Koşullar öylesine güvencesizdir ki
Nuri Paşa'nın kendisi de 1949'daki Sütlü-
ce Faciası'nda işçilerle birlikte havaya uçar.
Amcası Halil Paşa "bu ailenin kaderi; hiç-
birinin mezarı yok" diye dövünürmüş. "O
ailenin narına yanmış milyonlarca gencin
hangisinin mezarı var ki" diye sorar Oğuz.
1943 sonlarında Hasköy caddesinde bir
tornacı dükkanı açarak kendi hesabına iş ku-
rar. İşçilerle çektirdiği bir fotoğrafa "Resmi
gören yabancı dostlarım bunu Germinal'e
benzetiyordu" diye not düşer.
Burhan Oğuz'u siyasete, işçilerinden
biri, tornacı Süleyman davet eder. 1946'da
kurulan Esat Adil'in Türkiye Sosyalist
• Yaşadıklarim Dinlediklerim
• Türkiye Halkımn Kültür Kökenleri
(5 cilt, 7 kitap)
• Türk ve Yahudi Kültürlerine
Bir Mukayeseli Bakış
• Mezartaştnda Simgeleşen inançlar
• Bizans 'tan Günümüze istanbul Suları
• Düşündüklerim Yazdıklarım
•
Partisi'ne katılır ama, aralık ayında bütün
sol parti ve sendikalar hükümetçe kapatı­
lır. Böylece Burhan Oğuz'un aktif siyaset
hayatı sona erer. Askerlik dönüşü, meslek
hayatını 1963'e kadar Anadolu'da sürdürür.
Hakkari, Muş, Bitlis, Siirt... Askere gidene
kadar Eskişehir'den başka bir kent görme-
miş olan Burhan Oğuz, artık Anadolu'n n
en ücra köşelerinde hem çalışır hem de
elinde fotoğraf makinası, ilerde onu "kültür
tarihçisi" olarak tanımamıza yol açacak bil-
gileri toplar.
Bu dönemde proje mühendisi, şantiye
şefi, küçük hidroelektrik santrallerinin ku-
rulması gibi bir dizi işte elektrik mühendisi
olarak çalışır. Sonraki yıllarda, emekli olana
kadar (1993) bir dizi şirketin kuruluşun­
da ve koordinasyonunda
görevalır; 1979-84 yıl­
larında çeşitli üniver-
sitelerde yüksek lisans
dersleri verir. •
 Geçmişi Yorumlamak,
Bugünü Anlamak için ...

Osmanlı'nın kendince geliştirdi~i 'laiklik' nasıl

uygulanıyordu? Tanzimalla ortaya çıkan yeni
'dini liderler kuşağı', Cumhuriyet
Türkiyesi'ndeki moderniteye nasıl etki etti?
Usta tarihçi Kemal Karpat, Türk demok rasi
ta rihinin toplumsal arka planını anlatıyor,
TiMAS kitaplı~ının 2 bininci kitabı, edebiyat ve
felsefe dünyamızın verimli kalemi Hilmi Yavuz'dan!
yavuz; Türk Müslümanlığı, islam ve Demokrasi,
ıslamiyet Düşmanı Edebi Muahafazakarlar
Siir ve Ruhaniyet gibi konularda geniş birikimini
damıtarak okura sunuyor.
Türkiye'nin demokrasi yolculuğu n da azığı olan
din, ırk, devlet, ulus, modernleşme ve gelenek
gibi kavramlar, usta tarihçi Kemal Karpa!'ın
tanımlarıyla yeniden anlam kazanıyor. Karpat,
gündelik söylemlerin eskitip bozduğu anlam
haritalarını Osmanlı'ya dönerek arıtıyor.

Meşrutiyetten Cumhuriyete geçi şi bir de
Mevlana'nın torunundan dinleyin, Ve led
Çeleb i izbudak, postnişinlikte bulundu,
cumhuriyetle birlikte yirmi yıl milletvekilliği
yaptı. Saray, tarikat, meclis üçgenin in sıra
dışı şahidinin hatıraları bu kitapta.
Nihal Atsız'ın manevı oğlu addedilen Altan
Deliorman, kültür tarihinden portreler
sunuyor, Cemal Kutay'dan Ahmet Kabaklı'ya,
Ziyad Ebuzziya'dan Ayhan Songar'a on iki
değerli isim, Deliorman'ın nefis Türkçesi ve
akıcı üslubuyla ...
22 NTV TARiH HAZiRAN 2009 -
NTV TARiH HAZiRAN''!OO9 23
BABALAR GÜNÜ

Bir babanın kızına

işlediği mektuplar

i
i
i
 ~.
,<1 - T~ !'.id,
Ce.bec.-' - An.f'«r""
/'
.Yüz yıllık ve fa borcu

H yıl hazıra
er
' n ayının u.. çu" ncü pazar
.. .. kutlanan Babalar
gunu 'larak kutlanışının
Günü'nün,

yak-
dünyada resmı o, , 'var, Bu özel
ıllık bır mazısı
laşık ayrı göruş
,
doksan y la il ili iki
günün ortaya çıkışıy g lar bu günün
B i araştırmacı
mevcuİ. az'dan berı, kutlandığını söyle-
antik Roma bazıları Babalar
yip tarih belirtmezk~kn,ı Sonoro Sm at
"
Günü fikrının
Amerı aı
' h Bruce Oodd
Oodd ile erkek kar~~şı Jo rt:ya atıldığını
tarafından şlerin babaları,
100 yıl once o
d
D dd kar e
savunuyor, o .. k ba go" stererek
altı çocugunu ,y, i Kardeşler, ba-
- bü u ça

kendi başına yetı~t~r~ ş, kadar büyük

balarının ken i _ hissetmişler ve
d'lerı ıçın ne

bir fedakarlık yaptıgını, , b' Babalar

Anneler Gunu .... gıbı , ır
aynı
.. .. tesis etmek ıste Ş
, mi ler,
.. ..
Gunu ' babalarının
dog-um gunu
Oodd lar G .. nu.... ilan
~~~ıran çapında
' 'ın "Babalar u
olan 5 09'da eyalet
edilmesı ıçın 19 B b lar Günü ilk
çalışmalara
başlar a a
, n 1'91 O'da Washington
defa 19 Hazıra
' , Spokane en
k tinde kutlanır ve
eyaletının
o tarihten sonra da ABO'nin diğer eya-

letlerine yayılır,,.. resmileşmesi

'desteklediğini açık-
Günu'nun
Babalar ,, '
1924'te bu gırışımı C i 'ın Coolidge'le
layan AB
D B şkanı av
a '" başkanı
başladı. ayının
1966'da donemın
iI haziran
Lyndon JOhnson:, h,~r "Yn Babalar Günü
üçüncü pazar gununu bir bil-
g- ını açık l ayan
olarak kUtlanaca " 'e Babalar
dirge yayımladı.
Türkıye de ıs
k yeni' 1980'le-
Günü'nün kutlanması ço ,

rin sonuna doğru .. , "

b' 'm gibi haziran
Günü'nu ızı
Babalar
" "ncü pazar gu.. nü kutlayan ül-
ayının uçu , k m ülke ise ha-
-unlukta, Bır ısı
kıı
"
keler çog _ i olmak uzere,
t muz agır i
ziran ve em
- ustos arasın
daki
, ,
değışık
şubat ıle
' "
ag i bu özel günu , •
günlerde kutlamakta ar

R. Sertaç Kayserilioğlu

NTV TARiH HAZiRAN 2009 25

Eli kan, kılıcı kan,
sinesi uryan,
. . .. ""
'-'
cıgerı puryan
464 yıl boyunca Osmanlı Devleti'nin vurucu gücünü
oluşturdular. Roma lejyonerleriyle birlikte, tarihin yazdığı
en etkili piyade sınıfı olan Yeniçeriler; savaştaki
pervasız kahramanlıkları, barıştaki gündelik
zorbalıklarıyla imparatorluğun kaderini biçimledi.
İşte tarihi, adetleri, aletleri, isyanları ve günümüze
uzanan izleriyle bir zamanın efsane askeri.

NECDETSAKAOGLU Yaya askerlerinin beyaz börkünün

B ilecik ve Söğüt havalisinde

üstünlük kurmak için tekfur-
larla mücadele eden Osman
Gazi'nin (1299-1324) atlı
yaya Kayı yiğitlerinden savaş ­
çıları vardı. Bunlar kılıç çalar, ok atarlardı.
Ak Temür'ün Konya padişahından getirdi-
ği sancakla davul, Osmanın hem beyliğinin
hem askeri gücünün simgeleri olmuştu.
Orhan Gazi ağabeyi ve veziri Alaed-
din Bey'in uyarıları üzerine hutbe okutu-
rup sikke kestirmiş; askere ak, sivile kızıl
börk giydirmişti. Yaya ve Müsellem birlik-
leri kurduğu konusunda Aşıkpaşazade'den
Bostanzade Yahya'ya, Cevad ve Mahmud
Şevket paşalara kadar, şehnameciler, tarih
yazıcıları ağız birliği ettiklerinden ordu
kurucusu da sayılmıştır. Örneğin Katip
Çelebi Fezfeke'de "Orduda muhtelif sınıf­
ların beyaz, sarı ve siyah kalenseve giyerek
birbirinden ayrılmasını Sultan Orhan em-
retti. Kardeşi Alaeddin'i vezir yapıp askeri
çoğaltma işini ona ve Candarlı Kara Halil'e
danıştı. Kafır çocuklarının devşirilmesi
kararlaştırıldı. Devşirmeler yeniçeri adıyla
şöhret buldular" diyor.
daha sonra Yeniçerilere de giydirildiği
doğrudur ama, Candarlı Kara Halil'in,
Yeniçeri Ocağı'nın kuruluşundaki hizme-
ti, Murad Hüdavendigar zamanındadır.
Edirne'den Balkanlar'a doğru fetihlerin
genişlediği evrede, Orhanın oğlu Murad
Hüdavendigar'ın (1362-1389) Kara Rüs-
tem ile Candarlı Kara Halil Paşa'nın uyarısı
üzerine, her beş tutsaktan birinin hazineye
alınması için "pençik oğlanları" kanunna-
mesi düzenlettiği Oruç Beğ Tarihi'nde ya-
zılıdır.
Bunun ilk uygulaması Evranos Bey'e
ısmarlanmış ve akın ganimetlerinden
25 akçede beş akçe, beş tutsaktan da
birinin alınması emredilmiş. Devşirilen
oğlanların, Türkçeyi, Türk-İslam adetlerini
öğrenmeleri ıçın Anadolu'ya, köylü
ailelerinin hizmetine verilmeleri; bir iki
yıllık bir uyum sürecinden geçtikten
sonra Gelibolu Ocağı'na yazılıp askerlik
eğitimi almaları işbu Pençik Kanunu ile
başlamıştır.
Buna göre, Türk yanına verilip çiftlikler-
de çalıştırılan, Türkçeyi ve Türk adetlerini
öğrenen pençik oğlanları sefer zamanı
"kapuya getirilip ak börk giydirilip yaya ~
i
i
sof~ tezkiresi: Yeniçerinin nüfus kağıdı
Ocaga katılan her nefer için Orta veya Bölük çorbacısı
ta~af~ndan bu belge düzenlenir; geçerli olması için Çorbacı
Aga !Ie Aşçı-ustanın mühürleri ile onaylanırdı. Sofa tezkireleri
Ocagın kaldırılmasının ardından yakılarak imha edildiğinden '
gü~ü~üze Ç~k az sayıda örneği ulaşmıştır. Mehmed oğlu
Salıh ın, Ocagın .~01.
Cemaat'ine katıldığını gösteren tezkirenin,
cemaat ustası Suleyman Ağa ile odabaşı Mahmut Ağa
tara~ı~~~~ 1822 veya takip eden dört sene içinde düzenlendiği
ve turunun son örneklerinden biri olduğu anlaşılıyor.
NTV TARiH HAZiRAN 2009 27
 - Roma lejyonerleri, Memluk1erin onlu d~­ OCAK-TEKKE BAGLANTıSı
zendeki köle ordusu gibi- örneklerden soz
MUSTAFA KEMAL
edilebilir mi? Kuşkusuz evet. Ama Türkçe
Börklü, serpuşlu "yeni" ve "çeri"den birleşik "yeniçeri"lik,
bir yeniçeri ağası askerlik tarihi açısından özgün bir yapıdır. Bektaşilik:
"Çeri"nin çağatay Lügatı'ndaki karşılıkları:

• smail Hakkı Kavalalı, Atatürk'ün

"çerik, diri, canlı, asker, ceyş, koşun, alman,
başıbozuk, nöker"dir. Başka eski sözlükler-
Yeniçerinin
İ Selanik Askeri Rüştiyesi'nden de benzer karşılıklar var.
arkadaşıdır. Atatürk'ün Sofya'da askeri Yeniçeri adıyla ünlenen askerlerin, Ka- inanç
ataşe olarak bulunduğu sırada börk pıkulu Ocakları denen daimi ve ücretli or-
serpuşlu yeniçeri kıyafeti ile çektirdiği dunun temel yaya sınıfını oluşturduğunu sığınağı
fotoğrafın hikayesini şöyle anlatır: "Harp öncelikle belirtmek gerekir. Yine Türkçe bir
bileşik olan "kapıkulu"nun "kapı"sı padişah
Okulu'ndan sonra onu Sofya'da yarbay Tarihi rivayetler bir yana,
rütbesi ile ataşemiliter olarak gördüm. sarayı, "kul"u da asker demekti. Dolayı­
sıyla Kapıkulu Ocaklarının bütün sınıfları devşirme kökenli askerler,
Ben o zamanlar Bulgar Sorbanyası'nda
(Meclisinde) milletvekili idim . Dört
doğrudan padişaha bağlı, barışta ve savaşta sonradan olma Müslümanlıklarını
Osmanoğullarının güvenliğinden sorum-
arkadaşımla Bulgaristan'daki Türkleri Bektaşiliğe bağlılıkla
temsil ediyorduk. Kendisiyle hemen
luydular. Buna koşut, Osmanlı eyalet vali-
leri ve sancakbeyleri de "kapı halkı" denen sürdürebilmişlerdir .
her zaman konuşur, dertleşirdik. Bir
kendi güvenlik birliklerini oluştururlardı. L _ ..
gün gene Mustafa Kemal'le birlikteydik.
Yeniçeriler (yayalar) ve Sipahiler (adı­
Bulgarların düzenlediği bir kostümlü
lar) olmak üzere iki ana sınıftı. Bu sınıflar
baloya, yabancı devlet temsilcilerini
da ocak denen uzmanlık bölüklerine ayrıl­ lar adını alacak olan İstanbul'daki ilk kışla­
de milli giysiyle davet eder bir mektup
mıştı. Yaya sınıfları oluşturan Ocaklar: Ye- ları, Ttirklerin Vezneciler dediği bu semtte
geldi. Hiç unutmam, birdenbire gözleri
niçeriler, Acemi Oğlanları, Cebeciler, Top- yapılmıştı. 1400'lerin sonlarında Yeniçeri
parladı, bana döndü ve 'ı smail sen
çular, Top Arabacıları, Humbaracılar'dı. Bir Ocağı Aksaray'daki Yeni Odalar denen bü-
Bulgar treninde parasız gezebiliyorsun. de Sakalar Ocağı vardı. yük kışlaya taşınınca, Vezneciler'deki Eski
istanbul'a git. Bana bir yeniçeri ağası Odalar'da Acemi Oğlanı Ocağı kuruldu.
kostümü getir' İlk kışla Vezneciler'deydi İstanbul'da devşirme oğlanların eğitim
dedi. Bir de Kapıkulu sipahileri her ne kadar devşirme ve talimine tahsis edilen Eski Odalar, üç ka-
Enver Paşa'ya ve tutsak kökenli olsalar da Yeniçerilerden pılı,47 ocaklı 31 odalı (koğuşlu) olup odalar
hitap eder bir farklı konumda ve daha saygındılar. Ama Kışla meydanının iki tarafında sıralıydı. 55
mektup yazdı. İstanbul'daki etkinlikleri fazla değildi. Bu- kerevet, 21 çardak, bir tekke, Orta Mescidi,
istanbul'a nun nedeni, at besledikleri için bir kısmının hamamı ve ahırlar vardı. Acemi Ocağı'na
geldim, d e diği İstanbul kırsalında; çoğu bölüklerinin de IV. Murad (1623-1640) zamanına kadar
kostümü aldım Trakya ve Marmara yörelerindeki otlaklar- devşirmeler alınıyor; zeki, yetenekli olanlar
ve döndüm. da bulunmalarıydı. Saray Enderunu'ndaki Odalara aday yetiş­
Baloya Oysa Yeniçerilerin çoğunluğu ve bü- tirilmek üzere Galata ve İbrahim Paşa sa-
beraber gittik. yük kışlaları İstanbUı'daydı. Kent 1466'da rayları Ocaklarına kabul ediliyordu.
resmen payitaht olunca, Yeniçeri Orta- Kapıkulu ve diğer Ocaklara aday yetiş­
Bu giysiyle
larının büyük bir bölümü de Edirne'den tiren talimhane konumundaki bu Ocak, 59
bütün bakışları
Vezneciler'de yapılan kışlaya taşındı. Edir- Orta (bölük) olup yeniçeri ağasına. bağlı,
kendine
ne Odaları' ndaki kimi Yeniçeri bölükleri ise asıl amirleri de Istanbul ağasıydı. Ikincil
çekiyordu ... "
II. Mustafa (1695-1703) dönemine değin amirleri Çorbacı, Meydan Kethüdası ve
varlığını korumuştur. Sonradan Eski Oda- Kapıcı idi. Mevcutları 1560'larda 7.745'e

Kazan kaldırma, 4 Mayıs 1481 24 Nisan 1512 2 Nisan 1589 1 Nisan 1600
Başlar mızrakta Yavuz'un cülusu Ulufe isyanı Sipahi terörü
ayaklanma Düşük ayarlı akçe
Fatih'in ölümünü ii. Bayezid'in Sipahiler, düşük ayarlı
ve zorbalık gizleyerek Cem'in tahta şehzadeleri arasındaki ulufe akçesi yüzünden yüzünden eyleme
kronolojisi geçmesini amaçlayan taht mücadelesinde Divan-ı Hümayun'u geçen sipahiler, sarayın
1446'da Edirne'de Buçuktepe eylemiyle bastılar. Beylerbeyi rüşvet işlerini çevirdiği
Veziriazam Karamani Yavuz Selim'i
II. Mehmed'i Manisa'ya gönderip babası
Mehmed Paşa ' yı desteklediler; ii. Mehmed Paşa ile iddia edilen Yahudi
II. Murad'ı 2. kez tahta oturtan
katleden Yeniçeriler Bayezid'i tahttan Defterdar Mahmud kadın Ester Kira ' yı
Yeniçerilerin son ayaklanma girişimleri
başını mızrağa geçirip çekilmeye zorladılar, Efendi iii. Murad'ın parçaladılar. Oğulları da
1826'daydı ve Ocaklannın söndürülmesi,
kendilerinin de imhasıyla sonuçlandı. istanbul'da dolaştırdılar, Yavuz padişah oldu, fermanıyla idam edildi. idam edildi.
30 NTV TARiH HAZiRAN 2009

Y
eniçeriıerin Bektaşiliğe bağ lı lığı, Ocak-
Iılara "nife-i Bektaşiye, subaylarına
"Ağayan-ı Bektaşiyan" denilmesi çok
sonraki yakıştırmal ardır. Masal şudur: Orhan
Gazi, Suluca Kara Öyüğü'nde oturan Hacı
Bektaş Veli'den, kurduğu ordunun başarısı
içi n dua etmesini ve bir ad koymas ını dilemiş .
O da dua ederken bir askerin başına koyduğu
cübbesinin yeni arkaya doğru sarkm ı ş . Duasını
"Adı yeni çeri olsun! Hak yüzlerini ak, pazuların ı
güçlü, kılıçların ı keskin, oklarını öldürücü, kılsın"
diyerek bitirmiş. Hacı Bektaş, Orhan Gazi'den
ve Yen i çeriliğ i n ortaya çı k ı şından yüzyıl önceki
bir kim lik. Aş ı kpaşazade ve öteki ilk Osmanlı
tarihçileri bu öyküye ve Yeniçerilerin Bekta-
şiliğe bağlı lı ğına değinmiyorlar. Cevad Paşa,
Murad Hüdavendigar zamanın ı n bir şeyhi olan
ulaşmışken o yüzyılın sonunda 2.375'e,
1706 yılında L.860'a düşmüştü .
Acemiler, talim dışında odun gemile-
rinde, buz ve at kayıklarında, mir! inşaat­
larda çalıştırılırlardı. Acemilere künye def-
terlerindeki kayıtlarına göre ulufe ödendiği
gibi yılda iki kat giysi, odalarına sermeleri
için de hasır verilirdi. Yemeklerini kendi-
leri pişirirlerdi. Yedi yıl süren acemilik dö-
neminde her türlü zorluğa dayanıklı, silah
kullanabilir, itaatkar duruma getirilmiş;
Türkçeyi ve İslamiyet'i öğrenmiş olarak Ye-
niçeri ve diğer Ocak ve Ortalara çıkarlardı.
17. yüzyıl ortalarına doğru Devşirme
Kanunu uygulanamaz duruma gelince,
Acemi Ocağı da bir bakıma battala çıktı.
Buraya, Ocak emeklisi Yeniçerilerin, Kapı­
kulu süvarilerinin kuloğlu denen çocukla-
rı, mülazım (aday) denen köylü çocukları
alınmaya başlandı. Bu ikinci evrede Ocak,
giderek işlevini öylesine yitirdi ki, kimileri
bıçkın Yeniçerilere adeta kölelik eder oldu-
lar. Şurada burada dolaşır; çarşıda pazarda iş
Seyyid Mehmed'le kimi inanç bozguncuların ı n,
kötü ruhlar gibi Yeniçerileri etkilediklerini; daha
sonra ları bir Bektaşi babasının Yeni Odalar'da
94. Orta kışlasına oturduğunu; Hacı Bektaş'ta
post değişikliği olduğunda da yeni babanın
istanbul'a Ağa Kapıs ı 'na geldiğin i , kendi tacın ı
(sarığını) yeniçeri ağasının başına koyduğunu;
Paşakapıs ı 'nda ferace giydirilen baban ı n, Hacı
Bektaş'a dönünceye değin Yeniçerilerce konuk
edildiğini yazıyor.
Devşirme kökenli Yeniçerilerin yaşam
koşulları ve savaşç ı ruhları dikkate
alınd ı ğında , şer'i kurallara uyma ları
zor olduğundan, Müslüman lı klarını
Bektaşiliğe bağlılıkla sürdürebiimiş
olma l arı doğaldır.
Necdet Sakaoğlu
tutarlardı.Bunlara "taslakçı" denirdi.
Son evrede askerlikle ilgileri kalma-
yan ve Acemi yerine "Şadi" denen bu
gençler, İstanbul ağasının idaresinde
saraylara odun taşırlardı.
Yeniçeri Ocağı'nın ünlü kışla­
ları Aksaray Ahmediye'de, Tekke
Meydanı ya da Etmeydanı denen
çok geniş bir toplanma alanı da
olan Yeni Odalar'dı. Belgeler, bu
ahşap ağırlıklı yapı topluluğun­
da, Yeniçeri bölükleri efradının
barındığı 368 ocaklı oda, 130
çardak, 69 ocaklı kerevet, 90
talimhane, 20 köşk, bir orta
camii ile 4 tekke ve 158
ahır bulunduğunu gösteri-
yor. Koğuşlarda, subayla-
ra mahsus çardaklardan
ayrıca mutfaklar, kilerler
vardı. Her Oda kapısı ­
nın önünde, üzerinde
odalbölük nişanı ~
 'Aşk ile diyelim bir Allah'
en i çeri ıerin törenlerde ve bir işe girişmeden önce okudukları
Y Türkçe duaya "gülbank" denirdi. Tasavvufta da Bektaş i tekke-
lerinde ve Mevlevi dergahla rı nda da gülbank okunurdu. Metni, gür
sesli bir yeniçerini n oku m as ı na "gülbank çekmek" denirdi.
Her sabah Bölük ve Ortalarda et dağıt ı mı yap ıl madan önce; tahta
geçen padişah ı n cülus bahşişi dağıtmasında; yı l da dört defa ulufe
dağ ı tıld ı ğında ve sefere çık ıl madan önce kışl adan ay rılı rken gülbank
çekilmesi adetti. Gülbank kim i kaynaklara göre Yeniçeri kışla l arın ı n
avlusunda bulunan, bazı kaynaklarda ise k ı ş l a n ın kapıs ı nın açı l dığ ı
meydana yerleştirilen gülbank taş ı nın üzerine ç ıkılarak çekilirdi. Her
törenin ayrı bir gülbank ı vardı ve o devirde tahtta hangi padişah
varsa onun adına okunurdu. Elimizde bulunan yeniçeri gülban kla rı n ­
dan, 24 sene tahtta ka lan Sultan i. Mahmud dönemi (1730-1754) ait
birinin tam metni günümüz Tü rkçesiyle şöyled i r:

"Allah Allah illailah, kuvvetli ve büyük, gizleyenlerin yardımcısı, gecelerin

ve gündüzlerin yaratıcısı, sonsuz olan, ululuk ve kerem sahibi Allah 'tn
birliğine; perişan olası düşmanın kör olması için Allah birdir diye dua edelim.
Mutlu, halka şefkatli, fakir olanlara acı ma ve yardım hissi besleyen Sultan
oğlu Sultan olan Sultan Mahmud Han hazretlerinin tahtta olduğu şu kutsal
zamanda aşk ve tutku ile Allah birdir diye dua edelim. Öncesi Kur'an sonrası
Kur'an ki göklerden indiriimiş iyi ile kölünün farkInt gösteren kutsal kitaptır.
Eli kan, kılıcı kan, göğsü çıplak, ciğeri yanık Muhammed dini aşktna, şehit
ve gazi olanlar aşkına diyelim bir Allah. Öncesi gaza, yardım Allahtan,
kuvvet peygamberlerden; destek peygamberlerin b üyüğü ve sultant, Allahın
peygamberi ve sevglisinden. 0 , ahirette de koruyucumuz olan, Ebikasım
Muhammed Mustafa'dır. Ona saygımızla da aşkla, içtenlikle Allah birdir
diyelim. Ve bülÜn ulular, zamantn bekçileri olan Oçler'e Yediler'e Kırklar'a
Muhammed Gülbenki ve peygamber nuru olsun. Evliyantn en ulusu Ali
pirimiz Sultan Hacı Bektaş Veli, erenler
evliyalar, gerçekler için aşk ile içtenlikle hu
diyelim hu."

(alarnet) kazılı bir mermer sütun dikiliydi. ler (Cemaat), 61'i Bölüklüler (Ağa Bölük- hüdası, Zağarcı­
Padişah gelenek uyarınca ı. Ağa Bölüğüne leri), 34'ü Sekbanlar (Seymenler) idi. Her başı, Turnacıba-
mensup sayıldığından, bu bölüğün kışla­ Ortanın kimi ayrıcalığı, üstünlüğü ya da şı, Muhzır Ağa,
sında bir Taht-ı Hümayun Odası ve içinde özelliği söz konusuydu. Kuruluş yıllarında Büyük ve Küçük
de taht kuruluydu. Sıkça yaşanan yangınlar bin dolayında olan Yeniçeri sayısı, Kanuni Hasekiler, Başça­
bazen Yeni Odalara da sirayet eder, yanan (1520-1566) döneminde 12 binde dondu- vuş, Kethüdayeri,
kışlalar yapılıncaya kadar bölük halkları rulmuştu. Bu hesapça 196 Ortadan her biri Yeniçeri Efendisi
Yenibahçe'de kurulan çadırlarda kalırlardı. 60-70 mevcutluydu. Yine 196 Ortanın ye- (Katip) idi. Orta
Orta mevcut1arındaki eksilmeler, Eski niçerileri arasından seçilenler, Korucu ola- komutanlarına ise
Odalar'dan ve Gelibolu Ocağı'ndan ge- rak İstanbul, Edirne ve Bursa saraylarının Çorbacı (Bölükbaşı)
len acemiliğini tamamlamış gençlerle ta- güvenliğiyle görevlendirilirlerdi. deniyor; ayrıca her
mamlanır; bu yetimler yazıldıkları odanın Ocağın komutanı yeniçeri ağası Ortanın, Odabaşı,
en kıdemsizi sayılırlardı. Saray Bostancı­ Süleymaniye'deki Ağa Kapısı'nda otururdu. Vekilharç, Bayrakdar,
larından ve Baltacılarından da yedi yılda Ağa Kapısı, Kum Meydanı denen bir avlu Başeski, Aşçı-usta
bir çıkma yöntemiyle Yeniçeriliğe geçenler ve talim alanı çevresinde köşkleri, harem denen subayları; Or-
olurdu. 16. yüzyılda Ocağın mevcudu,I 96 dairesi, ek yapıları olan bir saraydı. Ağadan talardan birkaçına
Orta (bölük) olup bunun 101'i Yaya Beğ- sonra gelen subaylar, Sekbanbaşı, Kul Ket- birden hizmet veren,
 Hakkak Ser-cebeci, 1

Hakkı'nın
hakk ettiği
hakikat
"Muvaffakıyetim ancak Allah iledir" (Ve ma tevfiki illa billah) yazılı
mühürlerin çoğu l700'lerin meşhur ustası Hakkı tarafından yapılmış.

1. Yeniçerinin unvanı, bölük veya

GARO KÜRKMAN
cemaat remizi ve numarası bulunanlar,

Yeniçeri O c ağı'na ba ğlı 76. Cemaat'in
İmam, Zağarcı, Turnacı, Talimhaneci, So-
lak gibi daha alt basamaklarda görevlileri
vardı.
M eydan muharebelerinde merkezde
yer alan ve padişahı koruyan Yeniçeri-
lerin, sefere gitmedikleri zamanlarda Et
Meydanı'nda, Ok Meydanı'nda, Kum
Meydanı'nda ok ve tüfek talimi yapmaları
kanundu. Talimhane de atış ve spor ala-
nıydı. Savaşlarda duruma göre eğri veya
düz yüzlü kılıç, ok-yay, fitilli tüfek, kürde
(kargı) , balta ve zemberek, savunma için de
kalkan kullanırlardı. Koğuşlarda saz çal-
mak, B ektaşi nefesleri okumak, cenk ma-
s alları anlatmak Ocak adetlerindendi.
İlk zamanlar disiplin tamdı. Kuralla-
ra uymayan yeniçeriye, yere yatırılıp ~
Y eniçerilerin, kuruluşlarından
lağvedilmelerine kadar bağlı
oldukları bölük ve cemaatlerin
2. Sadece remiz bulunanlar,
3. Odabaşı, usta, alemdar gibi
görev belirtenler.
amblemIeriyle, bu amblemIere Bunların dışında kalan "ağa
bağlı numaraları belirtmeleri mühürleri" ise ötekilerden
gelenek olmuştur. Bölüklerin daha büyük ebatta, 39 mm
ve cemaatlerin çok çeşitli olup elips formundakilerin
işaretleri, yani "remiz" olarak ölçüsü 42 x 52 mmye ulaşır.
isimlendirilen amblemIeri Bunlardan 1721-1791 ara-
vardı. Bu remiz ve numaraları sında yapılanlarda herhangi bir
Kul Muhammed
sa nc ağı. ilk defa, Kont Luigi Fernando Ağa i Silahdar,
numara ve remize rastlanılma­
Marsigli tarafından 1732'de 1755. mış; ama silahdaran, sipahiyan
yayımlanan L'ttat Milita- gibi dergahlar belirtilmiştir. Bu
ire de L'ernpire Ottornan (Osmanlı dönemde ağa mühürlerinin çoğu, dev-
İmparatorluğu'nun Askeri Durumu) rin meşhur hakkakı Hakkı tarafından
adlı eserde görürüz. Marsigli' nin hakk edilmiştir (kazınmıştır).
kitabındaki "remiz"lerin bir kısmını
kendisinin gördüğünü ve bir kısmını
da çizdiğini; bulduğumuz mezar taşı
ve objeler üzerindeki remiz karşılaş­
tırmalarından anlıyoruz. Bunların bir
kısmı da -ki yayımladıklarının yarısın­
dan fazlası olduğunu diyebiliriz- tarif
üzerine çizilmiş veya çizdirilmiştir.
Bahsi geçen bölük ve cemaat
remizlerinin bulunduğu yerlerden biri
Yeniçeri mühürleridir. Üzerindeki
çizimlere göre bunları şöyle sınıflan­
dırmak mümkündür: e
Kul ibrahim, 1817. ol
c.!l

28-29 Eylül 1730 25 Mayıs 1807 16 Kasım 1808 28 Şubat 1821 16 Haziran 1826: Vaka-i Hayriye
Patrona Halil Kabakçı Mustafa Orduya karşı Sona doğru Tüfekle talimi kabul etmeyip kazan
Patrona Halil'in yönettiği Nizam-ı Cedid Sekban-ı Cedid Ulufe Divanı için kaldıran Yeniçerilere karşı Sancak-ı Şerif
kanlıayaklanmada, yeniliğine karşı adıyla modern bir ayaklanan ve türlü çıkarılıp, halk kutsal bayrak altına çağrıldı.
Sadrazam Nevşehirli başlatılan eylemlerde, ordu kurulmasına rezaletler sergileyerek Boğazlar Muhafızı Hüseyin Paşa, Topçu
Damat ıbrahim Paşa ve ayaklanmacıların başı karşı çıkan ve saraya yönelen Karacehennem ıbrahim Ağa, Yeniodalar'ı
kimi vezirler boğdurulup Kabakçı Mustafa'nın Alemdar Mustafa Yeniçeriler, halktan topa tuttular. Yeniçerilerin çoğu öldürüldü,
cesetleri sürüklendi. terörü sonucunda ııı. Paşa'yı alaşağı suçsuz insanları kaçanlar yakalandı. ii. Mahmud Yeniçeriliğin
ııı. Ahmed tahttan çekildi. Selim tahttan çekildi, etmek isteyen öldürmekten kökünün kazınmasını buyurdu. Vaka-i
ı. Mahmud cülus etti. İV. Mustafa cülus etti. Yeniçeriler ayaklandI. çekinmediler. Hayriye denen olayla Yeniçerilik son buldu.
NTV TARiH HAZiRAN 2009 33
80 değneğe kadar sopa vurulur; kimileri
"merd-i tımar", "merd-i kale", "defter çalı­
ğı" damgalamasıyla Ocaktan atılır; cinayet
işleyenler Rumelihisarı'nda boğulduktan
sonra ayağına taş bağlanıp denize atılırdı.
Bu infazdan sonra hisardan top atılması
da usuldendi. Yeniçeriler bekir yaşarlardı.
Yaşlanan veya çürüğe çıkanlar Oturak-
lar (emekli) sınıfına alınıp aylık bağlansa
da başıboş bırakılmaz; Ocak zabitlerinin
gözetiminde tutulurlardı. Ölenin terekesi
bedelinden borcu varsa ödenir, kalanı Kara
Sandık denen Orta kasasına konur; Bey-
tülmalcı burada biriken paraları çalıştım;
nemadan ortak giderler karşılanır, ölen
Yeniçerilerin ailelerine yardımda bulunu-
lurdu.
Yavuz (1512-1520) zamanında padi-
şah oluruyla kimi yaşlı Yeniçerilere evlen-
me izni verildiğinden bu da adet olmuştu.
Bunların çocuklarına kuloğlu denir; ölen
babalarının ulufesini alırlar, ayrıca her yıl
6 arşın donluk çuha, 15 arşın bez ve astar,
8 akçe de dikiş parası verilirdi. Ölü yeniçe-
rinin çocuklarına nan-haranlfodla-haran
denir, yani ekmek parası ödenirdi. Kul
oğulları Acemi Ocağı'na yazılırlardı.
Rüşvet, bozgun, çürüme
1582'yi izleyen yıllardan itibaren, rüşvet
veren herkesin yeniçeri yazılabildiği bo-
zuluş sürecine girildi. Öyle anlaşılıyor ki
işsizlik arttıkça, Yeniçeriliğin cazibesi de
artmaktaydı. Giderek esnaf zümreleri de
ocağa yazılmanın yolunu buldular. Görece
Orta sayısı sabit tutulsa da, Bölük mevcut-
ları aşıp taştı. Mahmud Şevket Paşa'nın
saptamalarına göre, İstanbul'da "yeniçeri-
yim" diyen 45 bin kişi vardı ama, çoğunun
askerlikle ilgisi yoktu. Asker geçinenler de
savaşa gitmeyen disiplinsiz zorbalardı. Bu
nedenle yenilgiler, bozgunlar, kul ayaklan-
maları yinelenir olmuştu.
Alınan önlemlerle 17. yüzyıl ortaların­
da sayı düşürülebilmişse de 18. yüzyılda
rüşvetle "esami pusulası" edinip ulufe alma
ayrıcalığı edinmek kolaylaştı; mevcut 70-
34 NTV TARiH HAZiRAN 2009
YENİçERİ REMİzLERİ- -
Taşa atılan
bölük ve
cemaat imzası
Yeniçerilerin yaşarken vücutlarına
dövme olarak yaptırdıkları
remizler, ölümlerinden sonra
da mezartaşlarına işlenmiştir .
Asır farkı ile aynı remiz
başka şekillerde karşımıza
çıkabilmektedir.
O çok
smanlı toplumu üç kıtaya yayı l mış
farklıkültür ve cemaatlerden
o l uşmuş güçlü bir imparatorluk idi.
Bu imparatorluk içindeki grup ve cemaatler
kendilerine ait remizler (işaretıer-semboller)
kullanmışlardır. Osmanlılarda kullanılmış
remizleri dört ana gruba ayırmak gereki-
yor: Askeri teşkilata ait yeniçeri remizleri,
tarikatlara ait remizler, esnaf ve sanatkarlara
ait remizler, dinsel cifrler (islami veya gayrı
Islami), vefkler.
Yeniçeri remizleri ise bölük ve cemaat
remizleri olarak ikiye ayrılır. Yeniçeriler
evrakla rı nda, mühürlerinde ve eşyalarında
remizler kullanmışlardır. Yaşarken vücut-
ları na dövme olarak yaptırdıkları remizler,
ölümlerinden sonra da mezartaşlarına işlen­
miştir. Nitekim sofa tezkiresi adıyla anı l an
yeniçerilik diploması veya bir nevi kimlik
belgesinde de renklendirilmiş olarak ilgili
Ortanın remizi yer a l mıştır. Yeniçeri mezar
taşlarındaki remizlerle ilgili belgeleri e mu-
kayeseli bir deneme yazıs ı nı, ilk defa 1979
yılında Turgut Kut yapmıştır. "Ülkemizde
yangın tulumbasını ilk kez imal eden gerçek
Davut'un ve bazı tulumbacıların mezartaşla­
rı" isimli makalesinde, 12 kitabe ile tulumba
remizli mezartaşlarını yay ım lamıştır.
L __ ~e~~~~.~~=_~z~~~rı ve üzerıer:~~_._ ~~~atıerin numaralarını ve remizıer:~_ _
- : ı :
Çatalkalafat serpuşlu taşın alt kısmında
53. bölüğün remzi siyah ay var.
Karacaahmet'teki mezarda 1757'de ölen
Bekir Ağa yatıyor.
remizlerle ilgili en eski ve en geniş araştır­
mayı ise ısmail Faz ı l Ayanoğlu (ö. 1974)
yapmıştı r. Aya noğ l u'nun Milli Kütüphane'de
halen neşredi l memiş halde bulunan 12 ciltlik
kitabeler koleksiyonunda, bir kıs ı m remizli
taş l ar da vardır. Bu mezar taşlarındaki
remizler dikkate alındığında, konuyla ilgili
en önemli kaynak kabul edi lmiş olan Comte
Marsigli ve Mahmut Şevket Paşa'nın eserle-
rindeki remizlere uymadığı görülür.
Yeniçeri remizleri, bayrak ve flamalarda,
çadırlarda, cepken ve gömleklerde, börk-
lerde, barutluk ve kemerlerde, silahlarda,
orta eşyaları (kap kacak, fener, kepçe , ibrik)
üzerinde, çad ı r direklerinde, önemli evrakta,
özellikle sofa tezkerelerinde, mühürlerde,
kale ve k ı şla kapı l arınd a, Yeniçeri kahve-
hane ve çardaklarında, kolluklarda kazılmış
veya çizi l miş olarak bulunur. Ayanoğlu'nun
yaptığı ça lı ş m anın bir d iğer faydası da
Istanbul ve Edirne'deki bölük ve cemaatlere
mensup ol an ların taşlarından, bu bölük ve
'
:i7~'" 3 1
. ~~
,:1',
a

pit edilmiş bulunmasıdır. Çünkü ısta n bul ' da
hangi bölüklerin mevcut olduğu da tamamen
tespit edilmemiş durumdad ı r.
Yeniçerilerin remizlerinin zaman zaman
d eğiştirildiği (istihale geçirdiği) veya rem izler-
den dolayı üstünlük kavgaları çı ktığı, remiz
konan yerin o bölük veya cemaatin hükmü
al tına g irdiğinin ilanı sayıld ı ğı ve baz ı mühim
bölük mensubu kişilerin bir başka cema-
ate veya bölüğe geçişi nin hadise old u ğu,
bunun remiz değişikliğine sebebiyet verdiği
Ayanoğlu ' nun bahsetlikleri aras ı ndadır.
Yeniçeri remizlerinin bölgesel hakimiyet
belirtisi olarak duvarlara, kapıla ra ve bazı
stratejik noktalara konulması, bilhassa ka-
z ıma tekniği ile duvarlara çizilmesi özellikle
istanbul'a mahsus adettir. Bölük ve cemaat
remizlerinin bir kısmı çeşitli zamanlarda
tamamen değiştirilmiştir. Dolayısıyla yüzyıl
fa rkı ile aynı remiz başka şekille rde karşı­
mı za çı kabilmektedir. Remizlerin ilk ç ıkış
devrine ait o l anları hem şekil hem de tarihsel
yönden pek ehemmiyetlidir. Bu sebeple
remizli mezar taşlarını toplayarak neşretmek
değil, bunları deşifre edip aynı remzi her
sene farklı tasvirleriyle kronolojik göstererek
a nlamını açıklamak mühimdir.
Yeniçeri remizlerinin taşlardan daha
önemli belgeleri sofa tezkireleridir. Renkli ve
şekilleri havi oluşu, halk tarafından da Ye-
niçeri alameti farikası olarak tanındığından;
ayrıca bir kısım eserde "put" olarak ifade
edilen bu belgelerin Ağa kapısındaki nüs-
haları, ulufe defterleri ve diğer belgeler, ii.
Mahmut'un emriyle Ayasofya meydanındaki
Haseki hamam i külhanında yaktırılmıştır.
Kağıt üzerine renkli yapılmış sofa tezkire-
lerinden Yeniçerilere verilen ve ailelerce
saklanmış olan nüshalar haricindekilerin
bulunması imkansızdır. Sofa tezkireleri bu
yüzden nadir ve kıymetlidir; çift remizli olan-
l arı ise çok daha nadirdir.
Yen içeri remizleri haricinde diğer bir grup
tarikat remizleridir. Tarikat taşlarında Yeniçeri
remzi görülmemiş ise de yeniçeri taşlarında
tarikat remzi kullanıldığı görülmektedir.
Tarikat mensuplarının taşlarında eşre­
fıyye gülü, bağdadi gül, el if ve lamelif gibi
remizler kullanılmıştır. Esnaf teşekkülleri ve
loncalar da kendilerinin alameti farikaları
remizler kullanmışlardır. Vefk ve cifr remiz-
leri ise büyü ve fal konusunda hazırlanmış
remizler olup,
içiçe geçmiş
üçgenler (Mührü
Süleyman), iç içe
geçmiş halkalar
arasına yazılmış
hurufat (harf-
ler) ve Hurufılik
kökenli bir k ı sım
kaligrafı ve sa-
yılarla meydana
getirilmiş tılsım ­
ıardır.
Mezar taşından tezkireye
Karacaahmet mezarlı ğındaki mezar taşının
kitabesinde "Ziyaretten murad bir duadıri
Bugün bana ise yarın sanad ı r" yazıyor.
Üzerinde 187x37 cm ebadında dardağan
serpuş l u taş bulunan mezarda, 1783'te ölen
Sandıkçı Oflu Salih Beşe yatıyor. Taşın üst
kısmındaki remiz, Nejat Eralp Bey tarafından
Askeri Müze'ye bağ ı ş l anan ve 1. bö l üğe ait
sofa tezkiresindekine çok benziyor.
80 bine; Ocak düzeninin büsbütün bozul-
duğu III. Selim (1789-1807) döneminde
ve II. Mahmud'un (1808-1839) ilk yılla­
rında 140 bine; kimi Ortaların mevcudu da
2-3 bine çıkmış; düzeni, yeniliği reddeden,
ikide bir ayaklanan Yeniçeri taslakları, 18.
yüzyılın ikinci yarısından 1826'da Ocakla-
rının imhasına değin İstanbul'a kabus ya-
şatmışlardı.
Son kez 16 Haziran 1826'da ayakla-
nan Yeniçerilere karşı II. Mahmud; Topçu,
Top Arabacı, Humbaracı, Lağımcı,Tersane
Ocaklarının ve halkın desteğini sağlamış;
yüzlerce yeniçeri öldürülmüş, kaçanlar
yakalanmış; Etmeydanı Kışlası topa tu-
tulmuş; Yeniçerilik adı, rütbeleri nişanları,
deyimleri yasaklanmış; Yeniçeriliğe ait ne
varsa imha edilmiştir. Bu operasyonun Os-
manlı tarihindeki adı Vaka-i Hayriye'dir.
İstanbul'da 350 yıl
1362-1826 arasındaki 464 yıl boyunca
görece düzenini ve varlığını sürdüren Ye-
niçeriliğin yaşıtı ve çağdaşı, geleneklerini
koruyabilmiş bir başka askeri kuruluş var
mıydı, sorusu da akla takılıyor. İkinci akla
takılan, işi gücü, yaşama bakışı silah ve sa-
vaş olan; kimi dönemlerde mevcutları on
binleri aşan Yeniçeriler, İstanbul gibi çok
özellikli ve özenli bir payitahtta şöyle ya da
böyle 350 yıl boyunca disiplin altında na-
sıl tutulmuşlardı? Eylem ve ayaklanmaları
bu uzun zamana yayıldığında, bu konudaki
başarıyı görmemek olası değildir.
Yeniçeriler, 464 yıllık bir serüvenin baş ­
kahramanları konumundadırlar. Şefierine
itaatkar, ama bazen önce onu öldürecek de-
recede de acımasız olabilmişlerdir. Açlığa,
aylarca yürüyüşe, iklim koşullarına daya-
nıklı, batıda doğuda inanılmaz galibiyetler
kazanmış bu maaşlı askerlere dair yazı­
lanları okuyanların, kazandıkları savaşlara,
katlandıkları koşullara
bakarak alkışlamak­
tan; korkunç ayaklanmalarını, estirdikleri
terörü, son evredeki rezalet denebilecek
eylemlerini öğrenince de öfke duymaktan
kendilerini alamamaları doğaldır. •
NTV TARiH HAZiRAN 2009 35
 31. Bölüğe ait bakır kahve güğümü
Güğümün gövdesinin her iki yanında 31.
Yeniçeri bölüğünün remzi olan çıpa ve
onun hemen üzerine de hangi yeniçeri
bölüğüne ait olduğunu gösteren "Kef 31"
ibaresi mevcuttur.
4. Cemaat 'e ait pirinç yağdan 71. Cemaat'e ait pirinç yağdan
Yağdanın yan kapağının üzerinde 4. Yağdanın her iki yan kapağının
Yeniçeri Cemaati'nin remzi işlenmiş,
ayrıca cemaat ismi yazılmıştır. Yeniçerinin üzerinde 71. Yeniçeri Cemaati'nin
remzi işle n miş, ayrıca "Cim 71"
şeklinde cemaatin ve "Es-seyyid
gündelik Ali Ağa" şeklinde de sahibinin
ismi yazılmıştır.

eşyaları
Yeniçerilerin profesyonel
ve özel hayatlarında
kullandıkları, bugün son
derece nadir bulunan eşyalar,
aynı zamanda ait oldukları
bölük veya cemaatlerin
işaretlerini taşıyor.

33. ve 61. Bölüklerin remzini 31. Bö l üğe ait pirinç yağdan

ve kaydın ı taşıyan bakır lenger Yağdanınher iki yan kapağının
Lengerin iki yerinde 61. Yeniçeri üzerinde 31. Yeniçeri bölüğünün çıpa
Bölüğü'nün, iki yerinde ise 33. şeklindeki remzi işlenmiş, ayrıca
Bölüğün remizleri ikişer defa "Kef 31" şeklinde bö l üğün ismi
işlenmiştir. En alttaki rozetin içinde kaydedilmişti r. Sağ üst köşede ise
"Ahmed Beşe'nin belgüzarıdır" hicri 1236 (1820) tarihi mevcuttur.
ibaresi ve hicri 1221 (1806) tarihi
mevcuttur. Bu lenger aynı obje
üzerinde iki farklı bölük remzinin yer
alması açısından ayrıca önem taşır.

64. Cemaat'in remzini taşıyan bakır tas

Tasın üzerinde mevcut remzin 64. Cemaat'e
ait olduğunu belirten sembolü vardır, ancak
bölüğün ismine dair bir işaret yoktur.

izzet Gündağ Kayaoğlu ... Türk folklor araştırmacısı ve seferdeyken kullandıkları güğüm, kahve güğümü, redeyse hepsinin üzerinde ilgili Yeniçeri Orta veya Bölü-
ve yayıncısı, yazar Kayaoğlu'nun ömrü müddetince leğen, maşrapa, sini, ibrik, kuşhane, tencere, sahan, ğünün işareti olan remzin ve ait olduğu askerin ismi ile
Anadolu'nun dört bir yanından toplayarak meydana tepsi, tas, lenger, kan leğeni, bakraç, tabanca ve tüfek yaptırıldığı (veya o kişinin tasarrufuna geçtiği) tarihin
>0>
getirdiği koleksiyon, 114 parça bakır ve pirinç objeden mekanizmalarını yağlamaya yarayan yağdan, barutluk yazılı olması. Koleksiyon yakın gelecekte kitaplaşacak
co
oluşuyor. Bunların arasında Yeniçeri leri n kışlalarında gibi eşyalar bulunuyor. Objelerin en önemli özelliği ne- ve bu alandaki büyük boşluğu dolduracak.
=================-=--=--=-=
..=
. -::-.:. .c::.::.. .-.::: J
"o
c:
<5 ~~_ ___________;;;.-______ :.:.--:::-.=--:::--:::-==-===-=-=-= ..__.. _. .-
38 NTV TARiH HAZiRAN 2009
 B alıkçıl Tüyü: Yeniçeri Ocağı ' na
bağlı olan zabitlerden Samsoncubaşı,
Turnacıbaşı, Muhzırağa, Zağarcıbaşı, Orta
Hasekileri ve Şuturban Alayı Zabitleri yani
Devecibaşı ile devecilerin tören sırasında
kullandıkları başlıklarına taktıkları akse-
su ardır.
Bayraktar: Bunlara "Alemdar" da de-
nirdi. Yeniçeri Ocağı'na bağlı orta, bölük
ve cemaatlere ait olan bayrakları taşıyan
yeniçeriye denirdi.
Beşe: Aslı "betçe"dir ve "at-
Dardağan: Yeniçeri orta ve bölüklerine
mensup askerlerin kullandıkları bir başlık
türü.
E Hi Altı: İstanbul'da belediye işlerine
bakan yeniçeri bölüğünün adıdır.
Bu bölüğün mensuplarının bir görevi de
Eminönü'ndeki Çardak ve Yemiş iske-
leIerine indirilen değişik çeşit malların
gümrük işleri ve nakledilmesiydi. Mer-
kezleri de bu bölgeydi. İstanbul' da korku
salan yeniçeri bölüklerinin başında 56.
Bölük gelirdi.

~
o>
maca, yırtıcı kuş" demektir.
Yeniçeri askerleri içinde ocağa
F alakacı: Yeniçeri Ağası şehir -
de teftiş e çıktığında, uygunsuz
intisap etmiş, acemiliği geç- halde gördüklerini cezalandırmak için
miş olanlara "beşe" denirdi. yanında Ocağa mensup falakacılar
da bulundururdu. Bunların başına ise
Börk: Ocağın kaldırıldığı ~
" Falakacıbaşı" denirdi.
1826' ya kadar Yeniçerilerin

ğaKapısı:
A Yeniçeri
(yaya askerlerin)resmi baş ­
lığı yok. Beyaz keçeden
G elibolu Ağası: Gelibolu'daki Acemi
Ocağı'nın ağası olan komutana
imal edilen börkün tepe- denirdi. Ağanın bir yolsuzluğu olmadığı
ağasının mai- den kıvrılıp omuz altına kadar uzanan takdirde ölene kadar "Gelibolu Ağası"
yeti ile birlikte arka kısmına ise "yatırma" denirdi. olarak kalır, ölümünün ardından yerine
yaş adığı ve

resmi kabullerini :UIll~JııııııiI". C ivelek: Yeniçeri Ocağı'na bağlı

Orta ve Bölüklerin aşçıbaşılarının
İstanbul'daki Acemi Ocağı'nın birinci
çorbacısı tayin edilirdi.
gerç ekle ştirdiği
Süleymaniye'deki
ahş ap yapılar
yardımcılarından olan genç neferlere
denirdi. Bunların en önemli özelliği görev
H aseki: Sarayda harem bölüğünde
ve Enderun'da hizmette eskiyenle-
başında yüzlerinin peçe ile örtülü olması re ; Yeniçeri Ocağı ' nda da 14., 49., 66. ve
grubunun ismi.
idi. 67. Ortalara "Haseki Ortası", bu ortalara
Ağa Kapısı olarak
adlandırılan bu binalar
1826'da Yeniçeri
ç eşme: Savaş sırasında yeniçeri
Ortaları ve Bölüklerinin kendi
mensup askerlere ise "Haseki" denirdi.

Ocağı kaldırıldıktan sonra Os- birlik alanlarında kurdukları tuvalet çadı ­

marılı İmparatorluğu'nda ilmiye sınıf-
larının baş ı olan şeyhülislarrıların kullanı­
mın a verilmiş ve o tarihten sonra "Bab - ı
Meşihat" olarak anılmıştır.
Ases: Yeniçeri Ocağı'nın şehrin güvenli-
ğinden sorumlu neferlerine denirdi. Bun-
ların komutanı, aynı zamanda Ocağın 28.
Ortası'nın çorbacısı da olan As esbaşı idi.
Asesbaşının bugünkü karşılığı emniyet
rına denirdi. Dikkati çekmesi için kırmızı ~
kumaştan hazırlanan bu çadırlara "kubbe
kenef" ve "edephane" de denirdi.
D ları
alkılıç: Savaş sırasında kuşatma ­
aşmak veya düşman birliklerine
baskın yapmak gibi tehlikeli saldırıları
gerçekleştirmek için oluşturulan gönüllü
birliklerdeki askerlere denirdi. Bunların
başındaki zabite ise " Dalkılıç Ağası"

müdürüdür. denmiştir .

NTV TARiH HAZiRAN 2009 39

 YENİçERİ DEYİM VE SÖZLERİ

Atı alan Üsküdar'ı

Atı alan geçti Dilimize fı rsatın
gemisini para veya haraç
karş ılı ğ ı nda ko rumas ı altına
Kazan devrildi
Yeniçeri Ocağ ı 'nın

Üsküdar'ı geçip kaçtığın ı , zamanın geçtiğini

belirten bir deyim olarak
nereye gitti? yerleşen bu söz, baz ı
kaynaklara göre yeniçeri
i Yüzlerce yı l boyunca sadece askerlerinin devlet otoritesi
ile karş ı karş ı ya kaldıkl arında
savaşlarda ve seferlerde deği l ,
son çare olarak Anadolu'ya
gündelik hayatımızda da önemli kaçıp yakalanmalarının artık
bir yer edinen Yeniçerilere mahsus mümkün olmad ı ğı haller
bazı uygulamalar, zaman içinde için söylenm iştir. O günün
deyim ve atasözü şe kli ni al mışt ı r. koşu llarına göre Istanbul'un
Rumeli yakasında Belgrad
orman ı arına, Anadolu
yakasında ise Üsküdar
s ı rtlarındak i Karacaa hmet
Mezarlı ğı ' nın
ard ına u l aşan
bir kaçağın
denirdi. Yeniçeri
bölüklerinden
herhangi birine
mensup bir
kabadayını n ,
yük taşıyan
bir
ticaret
a l dığ ı n ı
göstermek için,
mensup olduğu Orta, Bölük
veya Cemaatin işareti n i
koymas ı demekti. Aynı
uygulamaya Istanbul'daki
baz ı önemli bina hatta
şeh ri çevreleyen surları n
üzerindeki kapılarda da
rastlamak mümkündü .
Kazan - ı şerif çarpsın
Yeniçeri Ocağı'n d a her Orta
ve Bölüğün yemek pişirmek
için bir veya birkaç kazan ı
bulunurdu. Yen içeriler bölük
toplant ı la rı n ı da kutsal kabul
ettikleri bu kazanın etrafı nda
yaparlardı. Bu kazanlardan
başka bir de "kazan- ı şerif'
denen bir kazan daha vardı
ki varlığ ı hiçbir kaynakta
kesin olarak kaydedilmeyen
bu kazan ı n Süleymaniye'deki
Ağa Kapıs ı 'nda korunduğu
söylenirdi. Kazan hakkındaki
efsanelerden biri de kazanın
oyn atı l arak yerine su
döküldüğünde kıyametin
kopacağ ı na inanı l mas ı yd ı .
Yen içeriler a rasındaki en
büyük yemin, kazan üzerine
edilen "kazan- ı şerif çarps ı n"
yem iniydi.
kaldı rıl mas ı hakkında
ku llan ı lan bir tabi rdir. Izzet
M oll a'n ı n meşhur
ka ldı rmada n
"Koyup
ikide bir i Kazan
devrildi söndürdü ocağ ı"
beyti nin ikinci m ı sraı bu kan lı
bas kın ın ebced h esab ı ile
tarihi olmuştur. Cumhuriyet'in
ilk y ı lla rı nda tarihi ko nu ları
ele alarak romanlaşt ı ran
ünlü yazar M. Turhan Tan
da, Yeniçeri Ocağ ı 'nın
ka ld ı rılışı n ı hikaye ettiğ i ve
1939'da bası l an romanına
Devri/en Kazan ismini
vermi şti.
Kazan kaldırmak
Yeniçeriler isyan ettiklerinde
bölüklerine ait yemek
kazan l arı n ı s ı rı kla ra takarak
top land ı kları meydana
getirirlerdi. Böylelikle
yen içeri l iğin en önemli
sembollerinden biri olan
kazan k ı şladan çı kmış olur,
Yeniçeriler saraya karşı
tepkilerini belli ederlerdi. Bu
deyi m ocak ka ld ırıldıktan çok
daha sonraki yı llarda bile
devlete ve yönetime karşı
rahatsızl ıkların ı belli eden
gruplar için k ullan ı lır oldu.

Dört ortanın yayabaşısı yani komutanı, : de şehrin asayiş inden de sorumlu olmuş ­ "kullukçu", kullukçuların komutanına ise
padişahın tören sırasında ikişerli düzende : tur. "başkarakullukçu" denirdi.
sağında ve solunda bulunurlar ve "Hünkar
: K aıafat: Yeniçeri Ocağı'na mensup ek Çadırı : Seferde bağlı oldu-
Hasekisi" olarak bilinirlerdi. Bunların ara- : yüksek rütbeli zabitlerin kullandıkları L eyı
ğu Bölükten yahut Ortadan firar
sında en kıdemli olanına da "Başhaseki"
: başlıklardandır . Bu başlığın , dışa gelen eden yeniçeri neferlerinin yakalanıp geri

I
.
denirdi.
stanbul Ağası: Istanbul'daki Acemi
.
: beyaz tülbendin önü "v" şeklinde sarılınış
: olan türüne ise "çatalkalafat" denirdi.
getirildikten sonra cellada verilip idam
edildikleri çadırın ismidir. Bu çadır, ordu
Ocağı'nın başındaki zabite "İstanbul kararg8.hının ortasına kurulurdu.
Ağası" denirdi. Acemi Ocağı yayabaşısı
: Kulluk: Şehirlerin güvenliğini sağlamak
ehterbaşı Süleymaniye'deki
ve bölükbaşısının tayini ve görevden alın ­ : için yeniçeri orta ve bölüklerinden seçilen M Ağa Kapısı ' nda, sadece Yeniçeri
ması ile saray mutfağının odun ihtiyacının
: askerlerin nöbet tuttukları karakollara
"kulluk"; bu noktalarda görevli askerlere Ağası'na hizmetle görevli 19 kişilik bölü-
karşılanması işine bakardı. Bazı dönemler-

.i§i'BNiMı~ı~!P!!dt§3rnıı

' LU

u
L'STA
M I L I TAIR E
l'EM PI RE O TT OMAN.
rr-oo"u

..... _

.. . . .. . H

,
~T i .. DlC:Al)IUIC::I

'......
~ ı
····f"··
..... ..............
..... n" . . ....
,~.,

-.
........ H
.. .
fA I\ )1· L" CilMn OL' loi.\ ll' '' ;I. 1
T

•• ' . ·. . • ..

• • • ' . .. ,"' •• ,

...
.-~ ....
/ i aı ''' . 1 i t.
-
.. " 00 "
L'etat Militaire de
L'Empire Ottoman
Yeniçeri teş ki l atından
bahseden en eski ve
önemli kaynak, Kont Luigi
Ferdinando Marsigli'nin
çok say ı da gravür, harita,
plan ve cetvel içerir.
1?37'de Petersburg'daki
Fen ilimieri Akademisi
Matbaas ı 'nda tekrar
basılan kitap Osmanlı
içerir. Eserin tıpkıbas ı m ı
1972'de Avusturya'da,
yapılmışt ı r. Türkçe olarak
ilk defa Genelkurmay
Yayını olarak 1934'de
Osmanlı imparatorluğu'nun
Gülzar-ı Fütuhiit
Yeniçeri Ocağı ' nın son günleri
ve kald ı rılması ile ilgili önemli
kaynaklardan biridir. Bir diğer
ismi de, Risale-i Ocağ-ı Mülga'd ı r.
istanbul kütüphanelerinde üç adet
i

eseridir. 1732'de Devleti'nin kuru l uşu n dan Zuhur ve Terakkisinden yazma nüshas ı olan eseri, 1834'te
Amsterdam'da büyük 18. yüzyılın ilk çeyreğine inhitatı Zamanına Kadar Mısır'da ölen Şirva n lı Fatih Efendi
boyda bası l an kitap iki kadar ordunun durumu Askeri Vaziyeti ismiyle yazmıştır. Eser 2001 'de yen i
cilttir, toplam 352 sayfadır; ile ilgili detaylı bilgiler yayımlanmıştır. harflerle yayımlanmışt ı r.
ğün en kıdemlisine "mehterbaşı" denirdi.
Bunu ikinci mehter ve üçüncü mehter izli-
yordu. Osmanlı ordusunun resmi bandosu
S ekban: Yeniçeri Ocağı 'nın 65. Ce-
maati sekban ortalarından meydana
geliyordu. Bu cemaate mensup neferlere
hayattayken ileride ocağa kaydolmak için
aday yazılırlar ve babalarının ulufesinden
payalırlardı. Baba emekli olunca veya

olan "Mehterhane" ile ilgisi yoktur.
N öbetçi Yeniçeri: Özellikle sınırlara
yakın kalelerde barış dönemlerinde
görev yapan yeniçerilere denirdi. Nöbet
süresi üç yılla sınırlıydı ve bu süreyi dol-
duran komutanlar ve neferler İstanbul'daki
"sekban", komutanlarına ise "sekbanbaşı"
denirdi ki yeniçeri ağası İstanbul dışında
veya seferde olduğunda yerine sekbanbaşı
vekillet ederdi. Toplam 34 adet olan sek-
ban bölüklerinin bir bölüğü atlı, geri kalan
bölükleri ise yaya askerden oluşuyordu.
ölünce onun yerine ocağa kaydolurlardı.
Y eniçeri Ağası : " Ağa Paşa" da
denirdi. İmparatorluğun değişik
bölgelerindeki bütün yeniçeri birliklerinin
başındaki en rütbeli kumandandır. 16.
yüzyıla kadar Yeniçeri Ocağı'ndan seçilen

kışlalarına dönerlerdi.
O rta Camii: İstanbuL, Aksaray'daki
yeniçeri kışlası olan Yeni Odalar'ın
Kanuni Sultan Süleyman devrinde ve
padişahın damadı Maktul İbrahim Paşa
tarafından yaptırılan camiidir. Yeniçeri
Ocağı ile ilgili birçok önemli iş , Ocak ileri
gelenleri arasında düzenlenen toplantılar­
da ve bu camide görüşüıürdü. Daha sonra
ihtiyaca göre genişletilen cami, Ocağın
kaldırıldığı sırada II. Mahmud'un emri ile
tamamen yıktırılmıştır. Ahmediye Ca-
mii ismi ile de bilinen bugünkü cami ise
1902'de inşa edilmiştir.
••
O lüm Eri:
ayrılan
Yeniçeri neferlerinden
serdengeçtilere verilen diğer
bir ad.
Seksoncu: Bunlara "samsoncu" da
denirdi. Ocağın 71. Cemaat'indeki bu
neferler padişahın av gezilerini düzenler,
av partilerinin dışında seferlerde ordunun
konakladığı bölgeyi korumak için özel
olarak yetiştirilen av köpeklerine bakardı.
Bu köpeklere "samson" veya "sekson";
71. Cemaat'in başındaki çorbacıya ise
"seksoncubaşı ağa" veya "samsoncubaşı
ağa" denirdi ve kışlaları Tophane'deydi.
uturban Alayı: "Şuturban Ortaları"
Ş veya "Deveci Ortaları" da denirdi.
Ocağa bağlı 101 cemaatten ilk beşine
denirdi ve bu cemaatler siper kazmak ile
yük taşımakla görevliydiler.
urnacı: Ocağın 68. Cemaat'indeki
T neferlere "turnacı", bu cemaatin
yeniçeri ağası, sonraki yüzyıllarda sarayın
tanıdığı ve padişaha bağlı kimselerden se-
çilmeye başlanmıştır . Divan-ı Hümayun'a
katılma hakkı olmamakla birlikte, top-
lantıdan sonra padişahın huzuruna çıkar
ve baş başa görüşürdü. Resmi makamı
bugün İstanbul Müftülüğü olan binaların
yerindeki ahşap saraydı.
Z 64. cemaat ortalarına
ağarcı : Ocağın
mensup askerlere "zağarcı" , bunla-
rın orta komutanlarına ise "zağarcıbaşı"
denirdi. Ortanın mevcudu, çoğunluğu atlı
olmak üzere toplam
N
400 neferden olu- r:::
şuyordu .

P ençik: Savaşta elde edilen esirler-

den beşte birinin Osmanlı ordusuna
çorbacısına
Turnacıbaşı ,
ise "Turnacıbaşı" denirdi.
Acemi Ocağı için oğlan dev-
asker olarak yetiştirilmek üzere seçilerek şirmekle yükümıüydü.
Acemi Ocağı'na gönderilenIere "pençik
oğlanı" bu kanuna ise "pençik kanunu"
denirdi. Pençik kanununa göre yaşı Acemi
U sta: "Yeniçeri Ustası" da denir.
Yeniçerilerin küçük rütbeli subayla-
rındandır. Ustalık unvanı II Mahmud'un
Ocağı'na gönderilmeye uygun olmayan
yaptığı reformlar sırasında aşçıbaşılığa
esirlerden ise "pençik resmi" ismiyle vergi
çevrilmiştir
alınırdı

R emiz: Yenıçeri cemaat ve bölükleri-

nın her bırının sembolune denir. 101
cemaat ve 61 bölüğün her birinin değişik
birer remzi vardı ve bunlar tabur sancak-
larına, çadırlarına, cemaat ve bölüklerle
ilgili binaların görülen yerlerine ve ölen
Yeniçerilerin mezar taşlarına işlenirdi.
U•• Sküt: Yeniçeri Ocağı'nın yüksek
rütbeli zabitlerinin giydiği ve börkten
farklı olarak çevresi dört parmak eninde
sırma şeritle çevrili başlık .
eıedeş-veıed-i kul: Yeniçerilerden
V Kapıkulu sipahi bölüklerine geçenler-
den evlenip çocuk sahibi olanların yetişkin
oğullarına denirdi. Veledeşler babaları

Üss-i Zafer
Sahaflar Şeyh i-zade Esad
Efendi tarafından kaleme
alınan ve ii. Mahmud'un
emriyle devlet matbaasında
bast ırıl an en önemli Türkçe
kaynak. Ocağın bozuluşunu
aktaran Esad Efendi, neden
yeni bir ordu ku rulması
gerektiğ in i de ikna edici bir dille
anlatmıştır. Kitapta teşkilatın
kald ı rılmasından sonra sürgüne
gönderilen Bektaşi şeyhlerinin
isimleri de verilmiştir. ilk
baskısı 1828'de yapılan kitabın
ikinci bas ı mı 1876'dadır. Kitap
Avrupa'da da ilgi uyandırmış
ve 1833'de Paris'te Frans ızca
olarak yayımlanmıştı. 2005'te
yeni harflerle yayımlanmışt ı r.
Tarih-i Askeri-i Osmani
iki ciltlik önemli bir kaynaktır.
1882'de Erkan-ı Harbiye
miralayı olan Ahmed Cevad
Paşa tarafından kaleme
alınmıştır. Birinci cildi metin;
büyük boyda basılan ikinci cildi
ise metni destekleyen taş baskı
çok sayıda tablo ve gravürü bir
araya getiren bir albümdür.
KapuJrulu Ocaklan
ismail Hakkı Uzunçarşılı' n ın
iki ciltlik araştırması, Acemi
ve Yeniçeri Ocakları hakk ı nda
en kapsamlı eserdir. 1943'te
yayımlanmış, 1984 ve 1988'de
iki baskı daha yapmıştır.
U zunçarşılı'nın eseri,
yayımlandığı tarihten bu yana
aşılamamıştır.
Yeniçeriler
Reşad Ekrem Koçu tarafınd an
kaleme alınan ve 1964'te
Koçu Yayınları tarafından
bastır ı lan 336 sayfalık eser,
günün okuyucusuna hitabeden
okunaklı bir üslupla kaleme
alınmış popüler bir metin
olmakla birlikte zengin içeriğe
sahiptir.
NTV TARiH HAZiRAN 2009 41
Mezar taşlarını
II. Mahmud
kırdırmadı
Ağa'nın Karacaahmet'teki
mezar taşı yakın geçmişe
kadar yerinde duruyordu.
Ve 1990'larda parçalanan
.~l!~ı<:. ÇE:'I'İl'J'I'~~ . .
Y eniçeri Ocağı 1826'da kaldırıldık­
tan sonra teşkilata bağlı askerlerin
devam ettikleri hamamlar, kahve-
haneler, yatıp kalktıkları kışlalar hiçbir iz
kalmamacasına yok edildi.
Yeniçerilik tarihine ışık tutacak kayıt­
ların tutulduğu, Eski ve Yeni Odalar ile
Süleymaniye'deki Ağa Kapısı'nda saklanan
yeniçeri belgeleri, masraf ve ödeme defter-
leri ile sofa tezkireleri saraydan gelen emir
doğrultusunda toplatıldı.
2008'de döşenen kaldırım taşlarının
altında kalan 64. Cemaat'ten Osman
Ağa'nın mezar taşı.
42 NTV TARiH HAZiRAN 2009
Sekbanbaş ı ismail
ta ştan geriye kalanlar...
Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde bulu-
nan bir belgede, Yeniçeri Ocağı'ndan geriye
kalan evrakın akıbeti ile ilgili ilginç bilgiler
vardır. Belgede özetle, Yeniçerilerden kalan
evrakın Sultanahmet'te Ayasof}ra Hamarnı
olarak da bilinen Hurrem Sultan Çifteha-
mamına götürülerek buradaki külhanlarda
yakılması için dönemin sadrazamından izin
istenmektedir. Belgede evrakın yakıldığına
dair bir kayıt yok. Yalnız sonraki tarihlerde
yapılan araştırmalar ve yayınlar, bunların
yaktınlmış olduğunu, bu işin günler sürdü-
ğünü göstermektedir.
Bazı kaynaklar yeniçeri kıyımını daha
geniş bir alana yayarak Yeniçerilere ait
mezar taşlarının bile dönemin padişahı II.
Mahmud'un emri ile kırdınldığını kayde-
diyor. Buna karşın, gerek İstanbul gerekse
Anadolu ve Rumeli coğraf}rasındaki me-
zarlıklarda yapılan araştırmalarda çok sayı­
da yeniçeri mezar taşına rastlanmıştır.
Bu konuda ilk araştırmayı yapan Fazıl
Ayanoğlu, o günkü ismiyle Vakıflar Umum
Müdürlüğü'nde çalışan bir memurdu.
Ayanoğlu, uzun seneler boyunca yaptığı
araştırma ve çalışmalarda binlerce yeniçe-
ri mezar taşı bulmuş ve bunlardan gerekli
gördüklerini o günün kısıtlı imkanlarına
rağmen fotoğraflamış; 1930'larda bu fo-
toğrafları konularına, dönemlerine ve böl-
gelerine göre kataloglayarak yayınlanmak
üzere Türk Tarih Kurumu'na teslim etmiş­
ti. Ama bu büyük araştırma ne yazık ki bir
türlü yayımlanamadı.
1990'lı senelerin başından bu yana
özellikle İstanbul genelinde yaptığım
araştırmalarda, çok sayıda yeniçeri mezar
taşının hala yerli yerinde durduğunu, ara-
dan bunca zaman geçmesine rağmen en
azından yok edilmediğini gördüm. Bir sayı
vermek gerekirse, tespit edip fotoğrafladı­
ğım ve "yeniçeri mezar taşı" geneli içinde
kabul edilebilecek mezar taşı sayısı yedi
binin üzerindedir. Bunların 400'ü aşkını
ise mezarı n sahibi olan yeniçerinin hayatta
iken mensubu olduğu Bölük veya Ortanın
işareti/sembolü olan remzi taşır.
Onca plansız büyümeye, istimlake
ve düzenleme adı altında yapılan yıkıma
rağmen, bu yüksek sayıya ulaşabilmek,
1826'dan sonra bir yeniçeri mezar taşı kı­
rımı olmadığının kanıtıdır.
Aslında hiç gerçekleşmediği halde ye-
niçeri mezar taşlarını II. Mahmud'a kır­
dırtanlar, yeniçeri mezar taşlarıyla birlikte
daha pek çok mezar taşının yakın geçmişte
nasıl yok edildiğinin farkında bile değil ...
1940'lardan itibaren şehrin imarı için
istimlak edilmesine karar verilen ilk alan-
lar, ne yazık ki her biri birer belge değe­
rinde olan mezar taşlarından binlercesini
barındıran tarihi mezarlıklarımız oldu ve
Topkapı, Edirnekapı ve Karacaahmet gibi
eski mezarlıklarımızın önemli bölümleri
ortadan kalktı.
20 sene öncesine kadar yerinde duran
pek çok mezar bugün ya kırılmış halde
yahut yarısına kadar betona, asfalta gö-
mülü. Sözün kısası tarihi mezar taşlarını
kırdırarak yok eden birilerini bulmak için
uzun bir zaman yolculuğuna çıkmaya ve II.
Mahmud'a kadar gitmeye gerek yok. .
 II.
IMGE ı M G E KİTAB EVİ YAyıNLARı
kıta bevi
imgeecurnet
ı nternet kitıbev i r

Türkiye'nin Yetiştirdiği
Evrensel Nit elikte
Bir iktisatçı
or ut
orata'Y'TOPlUEserleriyıe L imge Kitabevı Yayınlan'nda ...

Serbest piyasa ekonomisinden

başka seçenek üretmeyen,
kazanç hırsını insanhğın
en yüce değeri olarak öven,
"işsizlik" ve "yoksulluğu"
bireysel başarısızlık olarak algııatan,
neoliberal rüzgara kapılmış
iktisatçıların tam karşısında yer alan
bir iktisatçı.

2305.
1 14 TL

ii 1980'11 yıııardO
Türkiye'de
ı
t(O<1WI-
IstanbUl"
AnadolU'dan
K<ıd<UI­
YeniDünya
SOSyal • Dozeni
sınıfl~.r" sınıf profiııer! ~ Nereye
i Böıüşıım
I'
J,
t

iı

1 ,~ i
i
\
~

142 s. 169 S. 2455. 2395. 303 s.

1 911 11011 1 1411 11411 11811
 Bugünkü biçimiyle maya
diyebileceğimiz ilk giysiler
1907' de ortaya çıkmıştı.
1946'da ise Fransız modacı
Reard'ın yarattığı bikini,
amlamıyla bomba etkisi
attı. Reard zaten bu etkiyi
atmak için, Amerikalıların
eer denemeler yaptıkları
Büyük Okyanus'taki
Bikini adasının isminden
esinlenmişti.
Moda iskelesi , 1967.

l800'ler l890'lar 19l0'lar

19. yüzyıl başlarında özel bir deniz kıyafeti Deniz kıyafetleri tek Uzun eteklerden
üretilmemişti . Şehirde giyilen kıyafetler parçadan oluşmaya kurtulan genç kadınlar,
plaja uydurulduğundan , kadınlar rahatsız başlad ı. Ancak hala plajlarda ilk defa
ve pratik olmayan elbiseleriyle denize gündelik kıyafet kolsuz jarse mayo
giriyordu. havasındaydı. Naylonlu giymeye başladı.
kumaşlardan üretilen Bacak kısmı kapalı
"mayo"lar vücuda tam olsa da vücut hatlarını
yapışmasa da hatları ortaya çıkaran bu
biraz daha ortaya tarz, plaj modasında
çıkıyordu . devrim yarattı.

Çoğunlukla mini etekli
mayolar daha kadınsı
hatlara kavuşarak,
1920'lerin modasıyla yer
değiştirdi. Esther Williams
ve Dorothy Lamour gibi
Hollywood yıldızlarının
parlak deniz kıyafetleri,
yüksek bacak kesimleriyle
vücut hatlarını ortaya
çıkarıyordu.
Bikininin
altındaki
bomba
Kadınların plajlar1a tanışarak bu kum-
R. SERTAÇ KAYSERİLİOGLU
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 0.0 • • • • • • • • • • • • • • • • • 0.0 • • • • • • • • • 0.0
salları sevmesi ise, l800'lerin ortalarına
rastlamakta. Omuzlardan dize, ayrıca da
ayonun 102 yıllık bacakları kaplayacak bir kıyafet tasarımı
geçmişine bakıl­ içinde önceleri şapka ve pelerinIerini çı­
dığında, vücudun karmadan, elde şemsiye kumsalda "güneş­
hangi kısımlarının lenen" hanımlar, bir süre sonra çevredeki
örtülmesi gerek- erkeklerin yüreklerini hoplatmasına aldır­
tiğinin tartışıldı­ madan eteklerini dizlerine kadar toplaya-
ğı sosyal bir tarih ile karşılaşmaktayız. rak girmişler sahillerde suya ... Ama yine
Erkekler oldum olası "don-gömlek" ile aynı dönemlerde, tutuculuk ve ahlak göste-
denize girerken, l800'lü yılların başın­ rişinin damgasını vurduğu Kraliçe Victoria
da kadınlar tesettür mayoyu andıran ve İngiltere'sinde, denizde rahat yüzebilmeleri
vücudu boydan boya kaplayan bir deniz ve karşı cinsi tahrik etmemeleri için, kadın­
elbisesi ile yüzmüş. Suyla temas edince lar ancak denizin üzerinde yüzen soyunma
içini göstermeyecek kadar kalın bir ku- kabinini andıran "özel yüzme makineleri"
maş ile yırtılmasın diye güçlü dikişler içinde denize girebilmişler.
atılmış bir elbisedir sanki bu ... Avrupa'da 1900'lü yıllara yaklaşıl- ~
1940'lar 1960'lar
Üreticiler korse Mayolar naylon ya da likra
teknolojisini karışımı kumaşlardan
mayolara da üretilmeye başlandı. En
uyguladı. Saç önemli değişim iç çamaşırı
modellerini gibi vücudu sarmalarıydı.
korumak için 1962'de çekilen James Bond
taktıkları boneleri filminde Ursula Andress
yapraklarla hafızalara kazınan beyaz
süsleyen kadınlar bikinisiyle denizden çıkarken
kafalarını hep izleyicileri büyülüyordu.
suyun dışında
tutuyordu.
NTV TARiH HAZiRAN 2009 45
 PrOf. Agr. Or. OSMAN CEVDET
Tı.l'.kiU.. 'fP\.ı.,iNI ..ıı~u

DE iz llE GÜNEŞ
BA!'lYO!..IlB.!

j Ueniz nedir? Deniı banyo!an, re5.irıcri..o: niı .

banyolırı n/lsıl yapılmalı. ODneş ıiıısı. t esırlen
Oiin~ banyoları na611 yapılmah?

:~ Güneş ışınları ve etkileri

dığında ise, bugün çok çekici Mayonun bildiğimiz haldeki görünüşü
ol Dr. Osman Cevdet ( T ı p
.~ Fakültesi (Fizik Tedavi) gözükmese de kadınların artık ise 1900'lü yılların başında olacaktır. 1907
-g~ Şefi, Deniz ve Gü n eş çıplak vücutlarının özgürlüğü ­ yılında Amerika'ya gelen Avustralyalı yü-
~ Ba nyo/arı, Secit M at baas ı, nü ilan edeceklerinin sinyalleri zücü Annette Kellerman'ın mayosu bacak-
Galata, 1930, 51 sayfa . verilmiş. Vücutlarının daha az larını, kollarını ve boynunu gösterdiği için
kısımlarının örtülmesi gerek- tutuklanması, mayonun gelişiminde milat

Çocuklar denize nasıl girmelidir?

tiği inancı ile giysiler diz ka- olmuştur. İzleyen yıllarda kemerli etek, kol
Doktor Adana lı Ah med Ş ü krü , Denize Kim/er pa klarının ve yaka ağızları işleme­
Girebilir, Deniz Hamam/arı, Envaı, Menafii, biraz üzerinde kalarak li tuvaletler terk edilir;
istanbUl, Matbaa-i Kütüphane-i Cihan iki parçalı deniz kıya­ plaj için özel kıyafetler
1322/1 904, 58 sayfa .
fetlerine dönüşmüştür. yaratılmaya başlanır.
Kimi kadınlar, paçalı
iç donu üzerine kolsuz
Annette Kellerman ' ın fanila benzeri bir kıya­
özel tasarım mayosu
1900'lere damgasını
fetle kendilerini serin
vurmuştu (sağda). suların koynuna bıra­
1920'lerin mayo modası kırken, şıklık meraklıla­
Fransız kartposta ll arına
rı da dize kadar inen bir
da yansımıştı (altta).
iç donunu tamamlayan,
yıkanınca çekmiş görü-
nümlü kısa, büzgillü bir
elbise giymeye başlarlar.
Mayo ile aynı kumaştan
atkılı bale pabuçları ise
1913'te bir devrim gibi
karşılanır.
20. yüzyılın ilk çey-
regı dolarken, deniz giysileri
savaşının ilk raundu artık ka-
zanılmıştır. 1930'larda mayolar
"açılış"a geçerken, önce kollara,
ardından da kalçalara doğru
giysiler küçülmeye başlamıştı.
Bu anlamdaki ilk renkli mayo-
lar, dünyada ilk kez 30 Haziran

Moda Plajı, 1958.
1930 tarihinde İngiltere'de görülmüş; bu-
günün yüzücü mayolarını andıran şortlu
mayolar, o yıllarda tüm kadınların bedeni-
ni süslemişti. Tek renk, tek parça olan bu
deniz elbiseleri alışılmadık bir çekicilik ve
cazibe katmıştı kadın vücuduna.
Amerikalıların 1946 yılında atom
bombası denemeleri yaptıkları Büyük
O kyanus'taki Bikini adası, aslında bir başka
"bomba"nın da habercisiydi. Fransız moda-
cı Louis Reard, ilk kez 5 Temmuz 1946'da
Paris'te tanıttığı bu iki parçalı ve oldukça
cüretIcir mayosuna bu bombaya imada bu-
lunarak "bikini" adını vermiş, beli açıkta bı­
rakan ve o zamana göre "fevkaIade müsteh-
cen" bulunan bu mayo Vatikan tarafından
kınanırken, Fransa'nın bazı bölgelerindeki
belediyeler tarafından da yasaklamıştı.
60'lı yılların sonunda Brigitte Bardot,
Ursula Andress, Raquel Welch gibi ünlü
aktislerle popülaritesi artan bikini, 70'li ~
Süreyya Plajı'nda
'karaya girmek' LA 1'1, ,10f." IOFIII.....
Süreyya P laj ı, genç Cumhuriyet
döneminde birçok kültürel, sosyal, e ğitim
ve spor am a çlı giri ş imlere öncülük etmi ş
olan Süreyya il men t a rafından, 8 Haziran
1946 tarihind e Florya'dan (1935) sonra
istanbul'u n iki nci büyük plajı ola rak
hizmete a çılm ıştı. Maltepe'yle Küçükyalı
sahi li a ras ındaki plajın simgesi ise,
o zamanlar kıyıd a n 60 metre kadar
uzaklıkta deniz içindeki kayalar üzerine
yapılmış "Bakireler Ta p ınağı"ydı. Eski
Yu nan mitolojisinde evlenmek isteyen
genç kızl arı n Ba kireler Tapınağı'nı
ziyaret ettikleri ve koca buldukl a rı
efsanesinden esinlenerek yapılan bu
i. ,
yapı , sütunlar üzerine oturtulmuş bir
kubbe şeklindeydi. \., ,ro
II"" " ,11/., ''',I}. 11'/1'"'''11'''''''
Bakireler Tapın a ğı günümüzde kıyıya
ıi,,·.,<I, { .... i.
1 .. 1....... ".
ir- I.. I""
,.41>11
yi ne 60 metre mesafede.Ama denize
doğru d eğil, doldu rulan k ı yı şeridi Bakireler Mabedi, Süreyya Pl ajı'nın
nedeniyle ka raya doğru içeriye 60 metre alameti fa rik as ı olmu ş tu . F ra n s ı zca
mesafed e! Üstelik y a rısın a kadar da h az ırl a n a n rekl am afişind e "ideal Plaj-
toprağa gömülmüş bir halde ... M a rm a ra'nın incisi" deniyor.
NTV TARiH HAZiRAN 2009 47
 .. .... . .. ....... . ..... .. ..... .... .... ... ... . . . . .... . .... ..... . ......... .. ....... . ....... . .... ... . ....... . ... ..... ....... . . . . . . . . . ... ..

AYŞEGÜL PARLAYAN

.;..:
~
' C>
.9
o
li..

NTV TARiH HAZiRAN 2009

, '
.. . . ....... .. . . .. . ...... .. ..... ... . .... .. ...... . . . . . .... . ..... . . .......... . .................... . . . ......... . .... ... . . ... . ...... . .............. .. .... ... ......... . ...... . . .. .. .. .. ...... .. .....

... . . .... . .. ... .... . .... . ........ ... ...... . .... . ............. . . . .. . . . .. . ....... . ....... . .. .. . . . ......... . ......... . .... . .. . ...... . ...... .. .... .... ..... .... .. .. . . . . ..... . . .. ..... ...... .. .... .

Sansüre karşı
32 yıllık yürüyüş
T ürk sinema tarihinde sansüre
karşı topluca yapılan ilk eylem,
5 Kasım 1977'de başlayarak
üç gün süren İstanbul-Ankara
arası yürüyüştü. Işıkçı, sesçi tüm
set işçilerinden, ünlü oyuncu ve
yönetmenlere kadar bini aşkın sinema
emekçisinin katıldığı, Beşiktaş'tan
başlayıp Taksim Meydanı'na devam
edem tarihi yürüyüşte, Hale Soygazi ve
Fikret Hakan da vardı.
Yeşilçam' ın neredeyse tam kadro hazır
bulunduğu yürüyüş için iki sanatçı
da bugün "bir daha bunun gibisi
olmadL Şimdi de sinemada bir sürü
sorunla karşı karşıyayız ama, protesto
ruhu kalmadığından bu kadar büyük
çaplı eylemler yapılamıyor. Sanırız o,
68 ruhunun devamıydı" diyorlar. O
zamanki yürüyüşü telefonla kendisine
bildirdiklerinde Bodrum'da bulunan
Fikret Hakan hemen otobüse atlayıp
İstanbul'a gelmiş. Tıpkı bugün biz o anı
yeniden canlandırmak için kendisini
çağırdığımızda hasta yatağından kalkıp
geldiği gibi.
Hale Soygazi ise 32 yıl önce taşıdığı
pankartı güncellemiş. Sinemaya en
büyük tehdidinin o zamanlar sansürken
şimdi otosansüre dönüştüğünü söylüyor.

Moda'da zaman
1 973 yılının Pazar gezmelerinden
birinde aile dostumuzun
objektifine yakalanmışız.
bugünün güzelliklerini de yaşadığımız
için ne kadar şanslı olduğumuzun
farkında olarak. ..
Yer, Moda Çocuk Parkı. Soldan sağa: İstepan Gedik
Ağabeyim Dikran Gedik (1960),
babam Simon Gedik (1929), annem
Akabi Gedik (1940) ve ben (1965).
8 Haziran 2008'de bu defa planlı
olarak aynı yerde poz vermişiz. İki
resimde de sadece objektifin açısı
kadar olan yeri görebiliyoruz. Ama
belleğimiz bizi eski ile yeni arasında
Fotoğrafçı Ömer Uzun, Taksim trafiğindeki yolculuklara çıkarıyor ve eskinin
zorlu çe~imden sonra rahatladı. güzelliklerini hüzünle anıyoruz. Tabii,
65 yıl önce bu ay, Müttefik
güçler Nazi Almanya'sına
karşı Normandiya
sahillerinde gelmiş geçmiş
en görkemli kombine
amfibik ve hava indirme
harekatını gerçekleştirmişti.
4.308 gemi, 3.467 özel
çıkarma aracı, 9.901 uçak
ve 2.876.439 asker; 2. Dünya
Savaşı'nın kaderine el
koymaya gidiyordu. Paris
80 gün sonra kurtarıldı ama,
2 Mayıs 1945'te Berlin'i
eden KızılOrdu oldu.
M. TANJU AKAD
ormandiya Çıkarması (Ope-
ration Overlord) 2. Dünya
Savaşı'nın en kritik olayla-
rından biridir. Müttefiklerin
başarısızlığı durumunda savaş
yıllarca uzayabilir, çok farklı
bir dünya oluşabilirdi.
1944 baharında büyük çıkarmanın
yaklaştığı bütün taraflarca biliniyordu. Üç
yıldır ülkesi yanıp yıkılan Stalin, yana ya-
kıla ikinci bir büyük cephe istiyordu. Sa-
vaşı batıdan Almanya'ya doğru taşınınca,
Doğu Avrupa'da rahat hareket edebilmek
için hem Almanların hem de İngilizle­
rin Fransa'da bağlanması işine gelecekti.
Churchill ise tam da bu nedenle operas-
yonları Balkanlara kaydırmaya çalışıyor,
bir yandan da çıkarmanın riskinden kor-
kuyordu. Ne var ki büyük istila güçleri
İngiltere'yi dev bir kışlaya dönüştürürken,
artık geri dönüş noktası geçilmişti.
İngilizler rahat değillerdi; çünkü o
güne kadar Alman birlikleri eşit güçte-
ki her hasımlarını yenmeyi başarmışlardı.
Durumun değiştiğini gösteren bir kanıt
yoktu. Churchill belki bu nedenle Rusların
Almanları daha da yıpratmasını bekleyebi-
lirdi. Amerikalılar ise zaferin en kısa yolu-
nun düşmanı tayin edici muharebeye çek-
mek olduğuna inanıyorlardı. Kozları hava
üstünlüğü idi.
Sonuçta Amerikalıların dediği oldu;
çünkü artık tüm Müttefikleri onlar dona-
tıyor, hatta besliyordu. Öte yandan kerhen
evet dedikleri İtalya seferine harcanan
kaynakların, esas muharebe olarak düşün­
taşıyor ardı.
,.. .
dtikleri Normandiya'dan çalındığı kanısını
"
 M ilyonlarca ton betonla yapılan Atlan-
ti.k duvarının aşılmazlığı efsanesi arkasında,
Almanlar iki noktada anlaşmazlık içindey-
di. Rommel çıkarmanın Normandiya'ya
yapılacağını savunurken; Batı cephesi ko-
mutanı Mareşal von Rundstedt düşmanın
Manş Denizinin en dar geçidinin Fransa
ayağını oluştururan Pas de Calais'ye çıka­
cağı kanısındaydı.
Diğer tartışma ise hareket tarzıylail-
giliydi. Rommd çıkarmanın plajlarda
karşılanmasını şart görüyor; ilk 24 saatte
denize dökülmezlerse zaferin düşmanda
kalacağını ileri sürüyordu. Ne var ki inşası­
na hız verdiği Atlantik duvarının engelleri
ve mayınları henüz çok eksikti. Von Rund-
stedt ise çıkarmanın geride tutulacak güçlü
zırhlı ihtiyatların kar ı hücumuyla püskür-
tüleceğini savundu. Hitler sanıldığından
daha uzun ~üren bu tartışmada önceleri
• • ••• •
•••••
arabuluculuğa girişmişken daha sonra von :i:~:,:::· i A i
Rundstedt'in görüşünü desteklemiştir.
Rommel her iki konuda da haklıydI.
~:ıN a. Ki T Artvindek, heye
hakk,nd bir rap
Mrika'da Montgomery ile savaşırken, Müt- . onnandiyada 'Al ' ~i:':::
şJddeUi h .. ' man ar
tefik uçaklarının ihtiyatların hareketine
izin vermediğini görmüştü . Sonuçta Hitler
Ucuma başladıla
, İki şehri
Normandiya'daki 7. Ordu zırhlı ihtiyatı­
nın kendisinden izin alınmadan harekete
geçmesini yasakladı. Ne var ki Calais'deki
15. Ordu'nun da Normandiya'ya intika-
li önlenmeliydi. Bu sebeple Müttefikler,
Pas de Calais'ye çıkarma yapacak göster-
melik bir ordu kurarak başına en şöhretli
generalleri Patton'u getirdiler. Bu ordu,
karargahları, Almanların dinleyebile-
ceği telsizleri ve maketlerden oluşan üs-
leriyle, tarihin en başarılı savaş aldatma-
casını gerçekleştirdi . Bu arada Müttefik
uçakları çıkarma yerini belli etmeyecek
şekild ~fgenin ulaştırma altyapısını ~
•
 HAZiRAN \94
ORMANDIYA
Çıkarına günü olarak kararlaştırılan tahrip ediyorlardı.
Haziran başında
6 Haziran'da (D-Day) hava berbat,
patlayan büyük fırtına
deniz fırtınalıydı. Ama harekat Almanları gevşetirken,
geciktirilemezdi. Almanlar ise Müttefik başkomutanı
Eisenhower'ı büyük bir
Müttefiklerin bu havada geleceklerini
endişeye sevketti. Çı­
tahmin etmiyordu. karma ertelenirse med
cezirin bir sonraki uygun dönemine kadar
beklemek felaketli sonuçlar doğururdu.
Açılmış gemiler limanlara geri çağrılacak,
uçuşlar iptal edilecek, askerler indirilip
tekrar kamplara dönecekti. Son anda bil-
gilendirilmiş olan yüzbinlerce kişinin bu
sırrı saklamasına olanak yoktu. Bu gergin-
lik tekrar yaşanamaz ve çıkarma belki de
ebediyen iptalolurdu.
Eisenhower düşündü, meteorologlarına
son defa danıştı ve "gidiyoruz" dedi. Felaket
durumunda tüm sorumluluğu üstlendiğine
dair bir mesajı hazırlayıp cebine koymuştu.
Aynı anda Rommel de "Müttefikler bu ha-
vada gelemezler" düşüncesiyle komutası al-
tındaki 7. ve 15. Orduların bağlı olduğu B
Ordular Grubu karargahından Almanya'ya
doğru yola çıkmıştı.
5 Haziran günü gece yarısından itiba-
ren, 82. ve 101. Amerikan ve 6. İngiliz hava
indirme tümenleri paraşüt ve planörlerle
Normandiya'ya inmeye başladılar. Çoğu
yanlış yere bırakıldı ve bir kısmı sularda
boğulurken, büyük kısmı dağıldı, bir bölü-
mü tam düşman namlularının ağzına yem
oldu. Ancak geride kalanlar Almanları şa­
şırtarak ve bazı kilit noktaları ele geçirerek
çok yararlı işler yaptılar. Bir kısmı küçük
muharebe grupları oluşturarakAlman ihti-
yatlarının hareketini engellediler ve Alman
karargahlarının oluşturmaya çalıştıkları
taktik resmin karışmasını sağladılar. Bunlar
Mütefiklerin en seçkin askerleriydi. Ayrıca
paraşütle atılan maketler Almanların kafa-
sını daha da karıştırdı. Yoksa esas çıkarma
başka yere mi yapılacaktı?
Ne var ki Alman 7. Ordusu sabah 03.00
sularında durumu kavramış ve tam alarma
geçmişti. Bundan sonraki saatler Almanlar
açısından karışıklıkla geçti. Rommel yolda,
von Rundstedt'in karargahı ise insiyatif-
sizdi. General JodI Hitler'i uyandırmak
 LISieuX
· •
istemediğinden zırhlı ihtiyatlar
harekete geçemiyordu. Sabah
06.30'dan itibaren Montgomery,
Caen yakınlarında; Amerikalılar ise daha
batıda Carentan yakınlarında karaya çık­
maya başladı. Müttefikler bu operasyon
için 4.308 gemi, 3.467 özel çıkarma aracı,
9.901 uçak ve 2.876.439 personel tahsis
etmişler, hatta bir de suni liman getirmiş­
lerdi.
Herşey Rommel'in tahmin ettiği şe­
kilde gelişti . İlk saatlerde büyük zorluklara
rağmen kıyıya tutunabilen Müttefikler, bir
daha sökülüp atılamadılar. Almanlar sıkış­
tıkça, zırhlı birliklerini piyadenin yapacağiı
işler için parça parça savaşa sürmek zorunda
kaldılar. Kıyıda toplu taarruz olanağı artık
kalmamıştı. İhtiyatlar ise ancak gece hare-
ket edebiliyordu; çünkü hava hakimiyetini
kuran Müttefik uçakları kımıldayan herşe­
• yi vuruyordu. Bu arada savaşa sürülen Al-
man askerlerinin çoğu ya Rus cephesinde
işe y{lramayan, veya çok genç, hatta hasta
kadrolardan oluş,!Daktaydı. Seçkin Waffen-
,.
• ••
... .
SS birlikleri arasına bile "Hint Lejyonu"
• • •
gibi ekzotik elemanlar karışmıştı.
17 Temmuz 1944'te İngiliz uçakları,
cepheyi gezen Rommel'in arabasını taradı.
Kaderin garip bir cilvesi, vurulduğu yerin
hemen yakınındaki köy de, Norman asıllı
olan ezeli rakibi Montgomery'nin adı­
nı taşıyordu. Mareşal ağır yaralı iken 20
Temmuz'da Hitler'e bombalı suikast giri-
şimi yapıldı. Rommel'in adı da muhalif ge-
neraller arasında geçiyordu. Nekahat iznini
evinde geçirirken kendisine getirilen zehiri
içmekten başka çaresi kalmamıştı.
Komuta kargaşası Almanları etki-
sizleştirmiş ti. Bunda o hengamede von
Rundstedt'in yerine von Kluge'nin atanma-
sı ve Hitler'in fırsattan istifade her işe karış ­ ı. •
maya koyulmasının da payı büyüktür. Buna
rağmen Normandiya çatışmaları Müttefik-
lerin öngördüğünden çok daha uzun sürdü.
Her tarlayı çeviren taş duvarlar savunmayı
kolaylaştırıyor, adım adım ilerlenebiliyor-
du. Alman Tiger tankları Müttefiklerin
zayıf Sherman'larını düzinelerle avlıyordu.
Ancak üstün ateşgücü ve hava hakimiyeti
sonunda ı.e~disini kabul ettirdi.
• ••
~
NTV TARiH HAZiRAN 2009 57

* 4.414 Müttefiklerin çıkannanın ilk günü verdikleri ölü
* 15.000 Müttefikler'in ilk günkü toplam zayiatı (Ölü, yaralı, kayıp, esir)
* 9.000 Almanlann ilk günkü toplam zayiatı (Ölü, yaralı, kayıp, esir)
* 425.000 Nonnandiya muharebelerinin tamamında İngiliz, Amerikan,
Kanada ve Alman birliklerinin toplam zayiatı
* 20.000 Muharebeler sırasında ölen sivil Fransızlar (kayıplann büyük
bölümü, Müttefik hava saldırılan sonucu meydana geldi)
Hitler'in taktik olarak dahi geri çekil-
meyi mutlak şekilde yasaklaması, Alman
komutanların elini kolunu bağlamıştı.
Hitler'in emrine uymayıp çekilenler hariç,
çoğu bulundukları yerde öleceklerdi. Hit-
ler bu kuvvetleri harcarken Alman 7. Or-
dusunu bitirici karşı taarruza (Unterneh-
men Lüttich) hazırlık için gerekli zamanı
kazandırmayı amaçlıyordu ki, bunda da
başarılı olmuştur. Ne var ki von Kluge'nin
işi aceleye getirerek başlattığı saldırı 8
Ağustos'ta Mortain ve Avranches arasın­
da kırıldı. Montgomery Caen'da Alman
zırhlı birliklerini tutarken, Normandiya'da
Patton komutasında oluşturulan 3. Ame-
rikan Ordusu Cotentin yarımadasından
....-.......
fırlayarak Almanları kuşattı. Büy\ik Alm~n
• • •-.•
• -~
,
Normandiya'dan sonra
Berlin bllmecesi...
"Sovyet taarruzunun Ağustos ile Aralık 1944
arasındaki gecikmes i göz önüne a lın dığ ında ,
Ingiliz-Amerikan orduları Berlin'e Kızıl
Ordu'dan evvel giremezler miydi? 1944
Kasım baş ında, KızılOrdu ve Bat ılı ordular
Berlin'den hemen hemen eşit uzaklıktaydılar,
Rusl arın önünde 4.000 tankla üç milyon
Alman askeri ve I ng iliz-Amerika lıların önünde
1.600 tankla bir milyon Alman askleri vard ı."
(John Erickson, The Road to Berlin)
... ve cevabı
"Berlin ödülünün kaybıyla sonuçlanan
Eisenh ower'ın tereddütünün iki büyük askeri
saiki vardı : Alm an başkentinde ç ıkacak sokak
çarp ışmalarının korkunç maliyetinden duyu lan
korku (Berlin'in zaptının Batılı Müttefikl ere
100 bin askere malOla cağını düşünüyordU;
oysa Ruslar Berlin'in zaptında 300 bin kişi
kaybettil er) ve kuvvetleri mümkün olduğunca
hızlı bir şekilde Pasifik cephesine aktarma
ihtiyacı." (Ernest Mandel, Ikinci Dünya
Savaşı'nm Anlamı, Yaz ın Yayınc ılık)
kuvvetleri imha edildi ve Müttefikler 25
Ağustos 1944'te, çıkarmadan 80 gün sonra
Paris'e girdiler.
Eylül başında savaşın 1-2 ay içinde bi-
teceği düşünülürken, Hollanda'da Mütte-
fiklerin hızı özellikle Arnhem bozgunun-
dan sonra yavaşladı. Almanlar mucizevi
bir şekilde toparlanıp, Ardenlerde zaferin
eşiğine bile gelerek savaşı sekiz ay daha
uzattılar.
1944 yazında Normandiya'da bu dra-
matik gelişmeler olurken, Ruslar doğuda
•
Varşova'ya kadar ilerlemişlerdi. Stalin bt-
ada durdu, Almanların ayaklanan Polon-
yalıları dinesıni bekledi (VistUl katliamı);
KızılOrdu ancak 1945 ocak ayında tekrar
harekete geçecekti . •
 MURAT BELGE
•
ISTANBUL'UN SAYFALARı
-'-
Murat Belge
rehberliğinde,
•
bir Istanbul
• •
gezısı ...

Roma ve Bizans
uygarlıklarından Osmanlı
İmparatorluğu'na;
kozmopolit Beyoğlu ve MURAT BELGE
çevresinden kendine has
mimarisi ve renkleriyle
B oğaziçi'ne, belli başlı
dönemleri ve eserleri üç yüz
elliyi aşkın renkli fotoğrafla
tanıtan bir kaynak kitap.

Hollanıdalı ressam Josse Lieferinxe!jn
yıllarına
ait tablosunda Saint
ve veba kurbanları.
Bugün "HıNı "in yakın
tehdidi
altındaki dünya ; uzun yıllar nedeni
bilinmeyen, çaresi bulunamayan
hastalıklarla inledi. Tarih boyunca
salgın hastalıklar, insanlığın
kaderinde savaşlardan daha fazla
etkili oldu. Son 2500 yılın kitlesel
ölüm getiren salgın felaketleri. ..
FATMAÖZLEN
MÖ 431: Önce tifo vardı
Salgın hastalıklara dair bilinen en eski kayıtlar MÖ 431
yılına, Yunan medeniyetinin en parlak dönemine uzanıyor.
Uzun yıllar süren Pers savaşlarından güçlenerek çıkan Ati-
na, Spartalılar tarafından kuşatıldığında, savunmayı ilk yaran
bir "illet" olmuştu. Başağrısı, yüksek ateş ve deri döküntüleri
ile başlayan hastalık; sancılı kramplar ve ishalle şiddetleniyor
ve ortalama yedi gün içinde ölümle sonlanıyordu . Yüzyıllar
boyunca esrarını koruyan bu hastalığın, 2006 yılında yapılan
arkeolojik kazılarda ortaya çıkan ceset dişlerinin incelenmesi
sonucunda, büyük ihtimalle tifo olduğu ortaya çıktı.
Salgın hızla yayılarak onbinlerce insanın ölümüne sebep
oldu, dört yıl içinde nüfusun üçte birini yok etti. Atina'nın li-
deri Perikles de kurbanlardan biriydi. "Tanrıların gazabı" ola-
rak Homeros'un İlyada destanında da yer alan tifo, Atina'nın
kudretine ölümcül bir darbe vurmuştu .
165: "Çiçek" açıyor
Bu olaydan 596 yıl sonra, Roma ordu-
su Mezopotamya'dan başkente dönerken,
askerlerin bir kısmı hastalandı. Çok geç-
meden ciddi bir salgının pençesine düşen
Roma'da, günde beş bin kişi ölmeye başladı.
Felaket tam 15 yıl sürdü ve toplam beş mil-
yon insan öldü. Hekim Galen tarafından
tarif edilen salgın, muhtemelen çiçek has-
talığından çıkmıştı.
 Veba 18. yüzyı l başlarına
dek Avrupa'da etkisin i
sürdürdü ve isviçreli
ressam Arnold Böcklin'in
1898 tarihli tablosunda
yerini aldı.

540: Ve veba Veba Orta Asya steplerinden ticaret yolları bo-

6. yüzyılın ortalarına gelindiğinde, Bizans İmpara­
torluğu Avrupa'ya yayılmış, Akdeniz'i çevrelemişti.
540 yılında, yazılı tarihin ilk küresel salgını başladı:
Veba! Mısır'dan hastalık taşıyan sıçanlar, liman şeh­
ri Pelusium'a (Bugünkü Port Said yakınları) geldi-
ğinde, İmparator Justinian'ın rüyası lcibusa döne-
cekti. Hastalık gemilerle önce İskenderiye'ye sonra
da Doğu Roma'nın başkenti Konstantinopolis'e ya-
yıldı. Hastalık sıçanların taşıdığı pirelerle başlamış;
savaşa giden askerlerle yayılmış; ticari ve diğer as-
keri hareketliliklerle Batı Avrupa'ya taşınmıştı. 542
yılının ilkbaharında, günde 10 bin insan ölüyor ve
İstanbul'da ölüm çanları çalıyordu. Sokaklar ceset
doluydu, mezarlıklar yetmiyordu. Veba kurbanları
Haliç'in karşı kıyısında Galata'da açılan dev çukur-
lara atılıyor; her biri 70 bin ceset alan çukurlar da
kısa zamanda doluyordu. Zengin-fakir herkesi et-
kileyen salgın şehir hayatına büyük darbe vurmuş,
ticaret durmuştu; ekmek bulunmuyordu ve insanların bir
kısmı da açlıktan ölüyordu. Dört ay içinde şehir nüfusunun
%40'ı yok olmuş, sokaklar ıssızlaşmıştı. İmparator Justinian
da hastalığa yakalananlar arasındaydı.
1095: Haçlı felaketi
Ortaçağ Avrupa'sında ıı. yüzyıldan başlayarak, 13. yüzyılın
ortalarına kadar süren Haçlı Seferleri'nin ardından çiçek sal-
gınları ortaya çıkmıştı. Salgın üstüne salgın Avrupa'nın üçte
birini öldürmüş, sağ kalan üçte birinde ise kalıcı izler, yani
görmeyen gözler bırakmıştı.
1300'ler: Kara ölümün dönüşü
14. yüzyılın ortalarına gelindiğinde, Haçlı Seferleri sona ermiş;
Avrupa'da büyük kıtlık yaşanmıştı. İngiltere ile Fransa arasın­
da 100 Yıl Savaşları sürüyor, Bizans İmparatorluğu güçten
düşüyordu. Son salgının üzerinden yaklaşık 800 yıl geçmişti
ki; bu uzun sessizliğin ardından kara ölüm Avrupa'yaen ka-
ranlık çağında geri döndü. Kurbanlarında deri altı kanama-
lara yol açan, doku ölümü ve gangrene yol açıyor; uzuvların
rengini siyaha döndürüyor
ve bu sebeple kara ölüm
olarak anılıyordu. Bu ta-
nım aynı zamanda kederli,
kasvetli bir ölümü de tasvir
ediyordu.
isviçre Toggenburg'da 1411'de
bası l an "Toggenburg incili"nde
"kara ölüm" veba kurbanları .
yunca batıya doğru ilerledi 1334'te Karadeniz üze-
rinden bir kez daha İstanbul' a uzandı. Liman şehir­
lerini vurdu; denizden ve karadan ticaret yollarını
izleyerek yayıldı. 1347'de Kırım yarımadasındaki
Kefe şehrinden Ceneviz gemileri ile gelen veba,
Avrupa'ya Sicilya'nın Messina limanından girdi.
Şehir kısa sürede kıyıma uğramış, neredeyse terke-
dilmiş gibiydi. Bir yıl içinde salgın Sicilya'dan tüm
İtalya'ya yayılmış, Fransa'da Papa VI. Clement'in
yaşadığı Avignon'a ulaşmıştı.
75 milyon kurban
Hastalık başlangıçta pireli sıçanları taşıyan gemi-
lerle gelmiş
olsa bile, sonrasında kişiden kişiye ve
kişilerden gruplara bulaşıyor, olağanüstü bir hızla
yayılıyordu. Kimi bölgelerde nüfusun yüzde 90'dan
fazlasını yok eden bu yıkıcı salgın şehirden şehire
bütün Avrupa'yı dolaşıyordu. 60 bin kişinin öldüğü
Floransa'nın tarihte gördüğü en büyük yıkım, Boccaccio'nun
Decameron'unda tasvir ediliyordu. Venedik'te 100 bin kişi öl-
müştü. Kanalın diğer tarafında, Londra'da da ölü sayısı 100
bindi.
Yaşanan felaket kitlesel bir cinnete yol açmış, ahlaki de-
ğerler yıkılıp gitmişti. Çaresizlik azınlıklara karşı öfke ve
nefrete dönüşmüş; Yahudiler, dilenciler, lepralılar acımasız­
ca katledilmeye başlanmıştı. Kilise çaresizdi; salgını durdu-
ramıyordu. Din adamları ve kutsal günlerde doğan çocuk-
lar bile herkes gibi ölüp gidiyordu. Buna mukabil, vebanın
günahlcirlar için Tanrı'nın yeryüzüne gönderdiği gazap ol-
duğuna ve salgın sona erdiğinde insanların hoşgörü, sevgi ve
adaletle dolacaklarına inanılıyordu.Yaklaşan kaçınılmaz ~
ENDEMi Bir hastalığın belli aylarında görü len grip
bir bölgede sürekli görülüyor salgınıarı.
olması; örneğin sıtma, bazı PANDEMi Bu la şıcı bir
tropikal ülkelerde endemiktir. hastalık salgınının dünya
EPiDEMi Belli bir zaman genelinde birçok bölgeyi/
içinde ortaya çıkan bulaşıcı ülkeyi birden etkileyecek
bir hastalığın aynı bölgedeki küresel yaygınlığa ulaşması;
insanlar arasında hızla örneğin 1918'de yaşanan
yayılma sı ; örneğin kış influenza salgını.
Bu tanımların hepsi bulaşıcı enfeksiyon hastalıkları için kulla-
nılıyor. Bir hastalık ne kadar yaygın olursa olsun , eğer "insan-
dan insana" geçmiyorsa , bu tanımların dışında kalıyor ; örneğin
kanser ya da kalp hastalıkları bütün dünyada yaygın olmakla
birlikte hiçbir zaman epidemik ya da pandemik değildir.

NTV TARiH HAZiRAN 2009 61

 Pieter Bruegel'in,
1562 tarihli meşhur
"Ölümün Zaferi" adlı
tablosu .

Devitt Welsh'in veba, sarıhumma ve

tüberku loza karşı savaşı vurgulayan
1918 tarihli poster çalışması.

19. yüzyılda büyük kolera salgını~h

i • j

Osmanlı Devleti
~
'"
~ NOW VENEREAL DIS~E~
co
...:
"bize bir şeyolmaz"
ölümü tevekkülle kabullenen, hatta ümitle bekleyenler de
vardı. Yükselen ağırkadavra kokusunu hafifletmek için ceset-
dememişti
lerin arasına çiçek demetleri atılıyordu. çürümüş cesetlerin
kokusuna dayanabilmek için kuş gagası gibi maskeler takarak 1861 ve 1892'de imparatorluğu kasıp
çalışan hekimler ellerinden geleni yapıyor, ama onlar da di- kavuran koleraya karşı, ciddi önlemler
ğerleri gibi ölüyordu. Veba sadece altı yıl içinde Avrupa nü-
alınmış; Avrupa'dan uzman doktorlar,
fusunun yarıya yakınını, 20-30 milyon kişiyi öldürdü. Dünya
genelinde ise tahminen 75 milyon can aldı. ilaçlar getirtilmiş; bilimsel koruyucu
metotlar uygulanmıştı.
1490: Frenginin Rönesans'ı
15. yüzyıl sonlarından itibaren ortaya çıkan sifılis (frengi) tüm
Avrupa'ya yayıldı ve ölümcül seyretti. Cinsel yoldan bulaşan
hastalığın anavatanı Amerika'ydı. Hayatta kalabilenlerde de
hayat boyu geçmeyecek izler bırakıyordu. Suçlananlar yine
günahlcirlardı. Savaşlar çağında orduların kitlesel hareketleri,
yol aldıkları ve kamp kurdukları bütün istikametlere bulaşıcı
hastalıkları daha hızlı ve yoğun şekilde sürüklüyordu. Sifılis
1495 yılında Almanya ve İsviçre'ye, 1496 yılında İngiltere
ve H ollanda'ya ulaştı. 1497 yılında Vasco da Gama'nın tay-
fası, hastalığı Ümit Burnu'ndan öteye taşımış, 1498 yılında
H indistan'da salgın başgöstermişti.

1521: Bir silah olarak çiçek ÖN YÜZ ARKA YÜZ

1489 yılında İspanya'da Ferdinand ve Isabella'nın ordusu
Araplara karşı savaşıyordu. Tifus Avrupa'daki ilk darbesini bu
sırada yaptı ve savaşın kaderini değiştirdi. Savaşta üç bin kişi
kaybeden İspanya, tifuse 20 bin kurban vermişti.
1866 Kolera Madalyası Ön yüzde: " Abdülaziz Han,
saltanatıilelebet sürsün - Yapılan iyiliğe minnet nişanesi" ;
arka yüzde ise " Osman'ın soyu ağaçların en yücesi - Büyük
meşe ağacı , altındaki fideleri şimşeklerden korur" yazıyor. ~

Yeni Dünya'da ise Avrupalı lcişifler ve istilacılar ayak basa- Hattat Abdülfettah Efendi, hakkak James Robertson, 36.6 mm . -a.<ii
o

62 NTV TARiH HAZiRAN 2009

na kadar çiçek, tifüs, kolera ve kızamık yoktu. Cortez, pusudaydı; binlerce kişi hayatını kaybetti. 1542'de Balkanlar-
Meksika'yı işgale geldiğinde beraberindeki İspanyol daki savaşlardatifüse 30 bin kurban veren Osmanlı ordusu,
ordusundan daha güçlü müttefıki çiçek hastalığıy­ doğudan Avrupa içlerine ilediyordu. Macaristan'ı savunan
dı ve ne Azteklerin ne de diğer yerlilerin bağışıklığı Avusturya ordusu da hastalıktan kırılıyordu ve aynı şekilde
yoktu. İlk ataklarında geri püskürtülen Cortez ve or- 30 bin asker kaybetmişti. Otuz Yıl Savaşlarında (1618-1648)
dusu, bir yıl sonra 1521 yılında Meksika'ya yeniden ise sekiz milyon Alman veba ve tiflisten öldü.
girdiğinde yerliler ilk çatışmalarında kaptıkları has- Veba Avrupa'da son kez 1720 yılında Marsilya'yı vurdu.
talıktan ölüyordu; asker ve sivil nüfusun neredeyse Arkasında bir milyon ölü bıraktıktan yüz yıl kadar sonra,
yarısı kaybedilmişti. 11 yıl sonra yine İspanyol gemi- Asya seferine çıkmış; 1855'te Çin ve Hindistandan başlayarak
leriyle giren ikinci salgın Meksika'yı yerle bir edecek, 1894'te Hong Kong'a ulaştığında 12 milyon can almıştı. ~
18 milyon insan ölecekti.

16. yüzyıl: Tifüs zamanı 1500'le-

rin ortalarında Fransızlar ve İspanyollar Avrupa'da
hakimiyet kurmak için savaşıyordu. Madrid barışının illet-i vebadan gitti 1767'de istanbul mezarlıklarında ,
değişiktarihlerde şehri esir almış veba salgınıarında ölen
ardından İspanyol gemileri Napoli limanına girdi-
kimselere ait pek çok mezar taşı hala görülüyor. Yakup
ğinde tifüs salgını başgösterdi ve 11 bin asker anında Ağa'nın genç yaşta ölen oğlu Ahmed Ağa'nın Silivrikapı ' daki
öldü. Fransız ordusu da bundan kurtulamadı ve 25 Yedi Emirler Dergahı ' nın haziresinde bulunan 1767 tarihli
bin askerini kaybetti. Almanya kapılarında tifüs yine mezar taşında "illet-i ta'n-ı vebadan gittiği" yazılı.

en önemli tedbir, sa l gının ülkeye girişine mış, şehir bölgelere ayrılarak sürekli denetim
MUZAFFER ALBAYRAK
engelolmaktı. Bunun için sın ı r kapılarında , altında tutulmuş, kolera vakası görülen evler
Kolera Hindistan ve civarında hemen her limanlarda, tren istasyonlarında karantinalar kardon altına alınmıştı. Tedbirler en ücra
zaman görü len bir salgın hastalık iken , kurulmuştu ve bunu standart hale getire- köşeden saraya kadar tatbik edilmekteydi.
1820'den itibaren coğrafyası dışına taşıp kı- bilmek için Ko/era Karanlinası Hakkında Hatta padişah tarafından yabancı ülke impa-
ta ları aştı. Hindistan kökenli bir salgın hasta- Nizamname başlığı altında bir kitapçık hazır- ratorlarına, krallarına yazı l an mektuplar bile
l ık olması dolay ı sıyla, yayılma yolu üzerinde lanarak dağıtılmıştı. Salgının zirveye ulaştığı dezenfekte edilmek için etüvden geçirilm i şti

bulunan Osmanlı Devleti de bu salgından her 1893-94 yıllarında, başta istanbulolmak üze- (Ama etüvden geçen kağıtlardaki mürekkebin
seferinde nasibini aldı. Bu salg ı nıardan en re bütün vilayetlerde kolerayla mücadelenin bozulduğu ve yazı yeniden yazılmak zorunda
ciddi sonuçlar doğuranı , 1861-65 ve 1892-95 na s ıl yapılacağı hususunda halkı bilinçlendir- kalındığından dolayı bundan vazgeçilmişti ) .

a rasındakilerdir. mek adına talimatnameler hazırlandı. Hastalığı takip edebilmek ve kontrol alt ı nda

Osmanlı sınırlarına koleranın sirayet etmesi Kolera ile mücadelenin organize olarak yürü- tutabilmek için ko lera vakaların ın gün gün
hemen her zaman iki yolla olm u ştur: Hindis- tülmesi için "Hıfzısıhha-i Umumiye Komisyo- yazıldığı takip cetvelleri hazırlanmıştı.

tan üzerinden gelen gemiler, kole rayı Basra nu" adıyla bir komisyon kurulmuş; izlenecek Üç yıl süren mücadele sonucunda kolera
Körfezi veya Kız ı ldeniz yoluyla ülke içine yol ve alınacak kararlar bu komisyona havale bertaraf edi l miş , ama binlerce kişi kurban
b u laştırmıştır. Koleranın Osmanlı toprakla- edilmişti. Avrupa'da kolera ile mücadelede verilmişti. Buna rağmen Osmanlı s ı hhiye

rı nda yayılıp bulaşmasında etkin d i ğer bir yol başarı kazanmış devletlerin tecrübelerinden teşkilatının 19. yüzyılın son salgınında kole-
da hac idi. faydalanıimış , orada kullanılan ilaçlar getir- raya karşı savaşta başarı l ı olduğu ve ciddi
1861 yı l ında Bağdat ' ta görülen kolera , üç- tiimiş, ha stalıkla mücadelede yardım almak tecrübe kazandığına şüphe yoktur.
dört sene içinde Kudüs, Kıbrıs, Girit, ı zmir ve üzere yine Avrupa'dan biliminsanıarı ülkeye
Edirne'ye ulaşmış, nihayet istanbul'u etkisine davet edilmişti. Fransa'da kolera salgınının

a l mıştı. Güçlükle bastırılan salgın binlerce ba stırılmasında tecrübe kazanmış Doktor

k i şinin ölümüne sebep oldu ve büyük korku Chantemis, kullandığı ilaçlarla Eylül 1893'te
ya rattı. Devrin padişahı Sultan Abdülaziz, Türkiye'ye gelmiş, ardından yine kolera ile
s a lgını n yok edilmesinde yararlık gösteren le- mücadelede uzmanlaşmış Avusturya'dan ırt. ".I'.~,1 .rJ, ....... 0;" i
re verilmek üzere "Kolera Madalyası " adıyla Doktor Karlinski , Almanya'dan Emerich _'_---... ~_;[.;;:*' ': .1
bir madalya bile çıkarmıştı. getirtilerek tecrübelerinden istifade edilmişti. istanbul'da tutulan ~. -'-'</ b~.I'~ ~~:20,:k:~~~ -t ~.. . i' ,
~~v,"" ".:~ '''~__ ~v . . . ",,'. ,'"
1892-95
sa lgını
yılları arasında yaşanan

ise önceki ne göre daha

kolera
geniş bir coğ ­
Fransa'da koleraya
rısı kanıtlanmış
karşı uygulanarak
olan talimat ve yönetmelikler
başa­ bir kolera vukuat
cetveli. Buna göre
•.,:1' " ..... ................" .... " ~~~2 ~ ... ;.j;.,; .•. , ,1
· ::.r~ ... ~.ı'· ... · ..."_ .~"'~: ... . _,,... . ,,,,1
yürürlüğe
25 ve 26 Şubat 1895 ; ..... ~ı..L ."",i..iJ
rafyay ı etkiledi, daha çok insanı öldürdü. tercüme edilerek ülke içerisinde
tarihlerinde altı yeni
Yine Hindistan'dan yayılan kolera , Osmanlı konmuştu .
vaka görülmüş,
to praklarına bu defa Rusya ve iran üzerin- istanbul'a su veren Belgrad ormanıarındaki üç kişi hastalıktan
den gelmişti. Ko lerayla savaşta uygulanacak bentler ilaçlanmış, açıkta lağım bırakılma - ölmüş.
1918 influenza salgını sırasında
New York, Ellis Adası'nda Avrupalı
göçmenler muayene ediliyor.
1918: İspanyol gribi
ve yıkım
20. yüzyıl savaşlar ve salgınlarla baş ­
ladı. 1. Dünya Savaşı sırasında, tifüs
salgınıarı Sırbistan'da 150 binden
fazla insan öldürmüş, 1918'de Rusya'da ortaya çıkan salgında
ise birkaç yıl içinde üç milyon kurban verilmişti. 1918'in mart
ayında,ı. Dünya Savaşı'nın sonuna gelinmişti. Kansas'ta bir
askeri kampta b aşlayan sıradan bir grip salgını altı ay içinde
bütün dünyayı saracak, yeryüzü tarih boyunca gördüğü en
ölümcül hastalığın kıyımına uğrayacaktı. Ağustos sonların­
da ölümcül seyreden ikinci salgın dalgası
geldiğinde hiç kimse hazırlıklı değildi.
Hastalık son derece hızlı seyrediyor,
tamamen sağlıklı bir insanı 48 saatten
az bir zamanda öldürebiliyordu. Sokak-
ta hastalanıp sokakta ölen insanlardan
bahsediliyordu. Sıradan grip gibi başla­
yan hastalık öylesine alışılmadık bir tab-
loda ve öylesine şiddetli seyrediyordu ki
başlangıçta "influenza" (İspanyol gribi,
İspanyol nezlesi) akla bile gelmemiş, ve-
banın geri döndüğü sanılmıştı. Hekimler
çaresizdi; antibiyotikler henüz keşfedil­
memiş, virüs henüz izole edilmemişti,
etkin bir aşı yoktu. İnfluenza virüsünün
insandan izolasyonu için 1933'e kadar
beklemek gerekecekti.
Salgın başgösterdiğinde devam et-
mekte olan savaş, kara orduları ve gemi-
lerle kitlesel insan hareketlerine sebep
olduğundan muhtemelen virüsün hızla
yayılmasını da kolaylaştırmış, bulaştığı
insanlarla her yana taşınmış, her ülkeden
ve her sosyal sınıftan insan hastalanmıştı.
İspanyol gribi bir yılı bulmayan bir süre-
de dünya genelinde yaklaşık 40-50 mil- ABD Massachusetts'teki AIDS'le Savaş Komitesi'nin du; Mexico City'de yüzlerce grip vakası
yon insanın ölümüne sebep oldu. 1919 1987 tarihli afişi: "AIDS dersini unutma."
64 NTV TARiH HAZiRAN 2009
yılının ortalarında İspanyol gribi başladığı gibi hiç beklen-
medik bir şekilde sona erdi. 20. yüzyılın ortalarında, İspanyol
gribine oranla çok daha hafif seyreden '~sya gribi" iki milyon
ve 1968 "Hong Kong gribi" ise bir milyon insanın ölümüyle
sonuçlandı.
1981: AIDS hanedanlığı
Bugün içinde yaşadığımız dünyanın halen
devam eden pandemisi AIDS (Acquired
Immune Deficiency Syndrome) ise, ilk
kez saptandığı 1981 yılından beri 25 mil-
yon insanın ölümüne sebep oldu. Güney
ve Doğu Mrika'da yüzde 25'e ulaşan en-
feksiyon oranı ile AIDS halen pandemik.
Bütün koruyucu önlemlere rağmen 2004
yılından beri HIV (Human Immunode-
ficiency Virus) ile enfekte nüfus yüzde 50
arttı ve hastalık yalnızca 2007 yılında 2.1
milyon can aldı. BM tahminlerine göre
2025 yılına kadar AIDS Hindistan'da 31
milyon, Çin'de 18 milyon ve Mrika'da
90-100 milyon can alabilir.
2009: Domuzdan
toprağa
Geçen mart sonlarında ise, Meksika'da
endüstriyel domuz çiftliklerinin bulun-
duğu Veracruz eyaletinde sıradan grip
vakaları görülmeye başlandı. Olağan
grip mevsimi bitmiş olmasına rağmen
giderek artan sayıda insan hastalanıyor­
ortaya çıktı ve nisan ayı içinde bir salgına
 Sahaftan
'İstanbul'da İspanyol
14 bin insan kardaşımızı
bi-insafane ebediyete götürdü'
Tüm uluslararası
havaalanıarında
- . . . . . 01'
artık domuz gribi
.j.'!~' .: '"
riskine karşı terrnal
":-~ ' -.~::''';-,,:'~~' ' r;" · ·~"
kameralar var. Güney
Kore'deki Seul
Incheon Havaalanı'nda
yolcuların terrnal
kam eraya yansıyan
görüntüsü.
dönüştü. Bu sırada Teksas eyaletinde de grip vakaları görül-
1 Dünya S avaşı'nın
bitimine yakın patlak
• veren ispanyol nezlesi
(i spanyol gribi-influenza)
dü.
Türkiye'ye de sıçramıştı. Bu
Hastalık etkeninin "influenza N virüsünün geçmiş yıl­
konuda biri Sam sun 'da (Raif
larda domuzlarda görülen viral enfeksiyonun da müsebbibi Hasan, ispanyal Nez/esi, Samsun,
olan "HINI" tipi olduğu kesinlik kazanınca "domuz gribi- Şem s Matbaası, 1335/1919, 28
swine flu" olarak anılmaya başlandı. Bu yıl nisan sonunda sayfa), diğeri istanbul'da olmak
D ünya Sağlık Teşkilatı (WHO) bu salgının bir pandemiye üzere iki kitap ba sı lır. ispanyal
gidebileceği uyarısında bulunarak alarm düzeyini 5. seviyeye Nezlesi adlı ikinci kitabın uzun bir
(en üstün bir altı) yükseltiyordu; dünya yeni bir pandeminin altbaşlığı vardır: "i spanyol nezlesi
eşiğindeydi. Geçen ayın ilk haftasına gelindiğinde Amerika nasıl bir hastalıktır? Bu hastalığa
kıtası dışında 18 ülkeden daha domuz gribi vakaları bildiril- lutulmamak için ne gibi çareler
v ard ır? Hastalığın vehameti.
miş ve toplam 31 ölüm teyit edilmişti.
Ha sta lığa tutulduktan sonra
kurtulmak çareleri var mıdır?
Umut var mı? Var Tedabir-i vakiye ve tahaffuziye. Bu
G enetik köken itibariyle virüsün domuzlardan kaynaklandığı hastalığa aid hefaya-y ı sıhhiyye
kesinleşti; fakat grip domuzdan insana değil insandan insana ve istatistik."
geçiyor; yani domuz hastalığı değil, insan hastalığı. Modern Kitaptan anlaşıldığına göre
çağda tıp ilerledi ve veba, sifılis, tifüs, kolera, sıtma gibi birçok eserin yayımlandığı tarihlerde
bakteriyel hastalığın çaresi bulundu. Ama ne var ki mikro- istanbul'da pek çok ha sta lık
organizmaların evrimi de devam ediyor. Tam koruyuculuk ortalığı kasıp kavurmaktadır.
sağlayan aşıların geliştirilmesi son derece güç ve küreselle- Eserin girişinde"Bi r iki söz"
başlığı ile yazılan önsözde,
şen dünya enfeksiyon hastalıklarına daima açık durumda.
"istanbul 'umuz da frengi,
M odern sağlık ve hijyen uygulamaları da salgın hastalıklar
bel soğ ukluğu, uyuz gibi emraz- ı
tehlikesini henüz bertaraf edemedi. Nüfusun hızla artması,
efrenciye ve cildiye hüküm-
ulaşımın yüksek ve hızlı yoğunluğu, ilaçlara rezistans geliş­
ferma olurken ve bunların def'i
mesi, eski hastalıkların yeni formları için salgın potansiyelini ve iza lesi çareleri aranılırken ,
arttırıyor.
bunlara zamimeten bir de veba,
Teorik olarak örneğin HIV virüsünün bir mutasyon geçir- lekeli humma, ispanyol nezlesi
diğini ve grip kadar kolay bulaştığını varsaysak, dünya mutlak gibi müdhiş ve mehalik illetler baş
bir felakete sürüklenirdi. Ama diğer yandan mikropların has- gösterdi" denilmektedir. Yine ayn ı
talık yapma potansiyeli doğal seleksiyonun bir sonucu olarak bölümün içinde "Geçen sene bu
zaman içinde azalıyor; çünkü hızla ölüme götüren bir mikrop menhus nezle şehrimizde zuhur
aynı zamanda kendi yayılma olanağını da kısıtlamış oluyor. _ ederek on dört bini mütecaviz
vatandaşımızı , insan kardaşımızı
NEDRETİşLİ
nezlesi
1920'de bas ı ldı Doktor gazetesi
sa hibi ve sermuharriri Avanzade
M. Süleyman tarafından kaleme
alınan ispanyo/ Hez/esi adlı
kitap, "Bayezid'de Maliye
Karşısında (Ferruhzadeler) pul,
kartpostal, kırta s iye ve kitab
ticarethanes i"nce yayımlanmış .
1920'de Şehzadebaşı'ndaki Evkaf
M atbaası'nca basılan 16 sayfalık
eser, 5 kuruş fiyatla satılmış .
bi-insafane aramızdan alarak
ebediyete götürmüştü" ifadesi yer
almaktadır.
Kitapta bu hastalığa karşılık
ihmal edilmeden alınması gereken
tedbirler sıra lanmaktadır. On
maddeden oluşan bu önlemler
içinde, hastalığa yakalanmış
olanlarla görüşmemek; sinema,
tiyatro ve pazar mahalleri,
kahvehanelere gitmemek; soğuk
almamak; işret etmemek; ağzı
s ık sık yıkamak; dişleri temiz
tutmak; öksürürken ağıza mendil
kapamak; en ufak bir kırıklık
hissinde doktora gitmek; hastayı
ayrı bir odaya taşımak gibi sağlık
tedbirleri bildirilmektedir.
Ayrıca sağlık başkanlığının
okulların kapanması için milli
eğitime;sinema ve tiyatroların
kapanması için de polise
başvurduğu yazılıd ı r. Hastalığın
ilk kez Ş işlisemti tarafında
başladığı da verilen bilgiler
arasındad i r.
istanbullulara mümkün olduğu
kadar sokağa çıkmamaları tavsiye
olunan eserde, üniversitenin ve
sultani mekteplerin in on beş gün
tatil edildiğ i ifade edilmektedir.
ispanyol nezlesinin taun, veba gibi
hastalıklardan bile mühim bir illet
olduğunu söyleyen Eczacı B inba ş ı
Avanzade Mehmed Sü leyman,
eserini " Ce nab- ı Hak ümmet-i
islamiye ile bilad-ı Osmaniyeyi
her türlü kötülük ve felaketten
korusun" diyerek bitirir.
NTV TARiH HAZiRAN 2009 65
Haziranda Ölmek Zor
Hasan Hüseyin'in meşhur şiiri,
edebiyatımızın haziran ayında kayan
yıldızlarını hafızalarımıza mıhlıyor.
<f~<J;j-.lV: J;'ı:.'
. \ "~ ,,
Ahmet Haşim'in Yusuf Ziya'ya
1931 yılında imza l adığı
Gurabahane-i Lak/akan adlı eseri.
Orhan Kemal bir pazar günü Erol
ismindeki arkadaşına uğrar, evde
bulamaz. Kartvizitini ve üzerindeki
k ı sa notuyla imzasını bırakı r.
68 NTV TARiH HAZiRAN 2009
Ahmed Arif,
Hasretinden Pranga/ar
Eskittim'i 1969'da
imzalamış.
A
eli, aynı
hmet Haşim, Nazım
Hikmet, Orhan Kemal
ve Ahmed Arif. Bütün
insanları eşitleyen ölümün
ayda dokundu onlara: Haziran
Tarih 4 Haziran 1933. Ahmet Haşim
uzun bir süredir kalp ve böbreklerinden
rahatsızdır. O gün öğleden sonra birden
yatağından fırlar. Doktoru gideli yarım saat
olmuştur. Yeni evlendiği eşi Güzin Hanım
çıplak ayakla yere bastığını görerek ayağına
terlik vermek ister. Haşim terlik giymenin
sırası olmadığını söyleyerek yatağa düşer;
ölmüştür.
Yakup Kadri (Karaosmanoğlu), Ah-
met Haşim adlı kitabında, doktorunun
"Keşke, bir an evvel ölse de kurtulsa; çün-
kü her gün çektiği azap bin ölüme be-
.1
~~,.~ ~0.N
\ ) \ if'!
N~
Nazım Hikmet
J
1954''tı Sofya'd a
bas ılan Seçilmiş Şiil/erini
1959'da Moskova'da Ş ükrü
isimli arka daşına im za l a mış .
Aını/ED ARIF
HASRETINDEN PRANGALAR ESK/ TTIM
deldir" dediğini yazar. Aynı kitapta ölüm
haberini alınca, bir yıldır beklemesine rağ­
men yıldırımla vurulmuşa döndüğünü de
anlatır. Haşim ölüm fikriyle o kadar çeliş­
mektedir ki onun gözünde: ''Ahmet H a-
şim hayat demekti. Bu formül haricinde
bir Ahmet Haşim tasavvur etmek, fizikçe
uyuşmaları mümkün olmayan unsurları bi-
raraya toplamak gibi tabii kanunların, aklın,
idrakin kabul edemeyeceği bir şeydi ."
Ahmet Haşim hakkındaki en ciddi
eserlerden birini ve bence en güzelini Beşir
Ayvazoğlu yazmıştır. Şairin ölümünden 67
yıl sonra basılan Ömrüm Benim Bir Atef-
ti adlı kitap, yazarının Haşim'in mezarını
ziyaret etmek istemesinin öyküsüyle başlar.
İlk gittiğinde bulamadığı mezarı, daha son-
ra bir arkadaşının yardımıyla bulur. Mezarı
arayan, ziyaret eden pek kalmamıştır artık.
 Hasan Hüseyin Korkmazgil'in 13 yıl
yüreğinde taşıdıktan sonra yazdığı şiirin
adıdır "Haziranda Ölmek Zor". Nazım
Hikmet'in ölümüyle oluşmaya başlayan di-
zeler, başka bir dostunun, Orhan Kemal'in
ölümüyle kağıda dökülmüş ve onun "güzel
anısına" adanmıştır:

uyarına gelirse
tepemde bir de çınar"
demişti on yıl önce
demek ki on yıl sonra ~

demek ki sabah sabah \9.";- '" ~ ~~-a..>L

\ .,. b ~ ~~. Vl~
demek ki "manda gönü"
demek ki "şile bezi"
demek ki "yeşil biber" Orhan Kemal'i beklerken Ercümend
bir de Memet'in yüzü kalbinin durumunu. Yine de son yıllarda Behzad Uiv, Orhan Murat Arıburnu, Aydın
Hatipoğlu, Hayati Asılyazıcı, Kapıkule'de
bir de güzel istanbul ölüm daha bir düşüyordu aklına ve dizcle-
Orhan Kemal'in cenazesini bekliyor. Fotoğrafı
bir de "saman sarısı" rine ... Ölümünden birkaç ay önce yazdığı çekip daha sonra arkadaş l arına imzalatan
bir de özlem kırmızısı şiirde şöyle diyordu: Arıburnu, yazdığı nottaki tarihte yanı i mış.

demek ki göçtü usta

kaldı yürek sızısı "bir kırmızı gül dalı
Bizim avludan mı kalkacak cenaze m? şimdi uzakta
Nasıl indireceksiniz beni üçüncü bir kırmızı gül dalı
N azım Hikmet 3 Haziran 1963 sabahı kattan? iğilmiş üzerine
kapıya bırakılan gazete ve mektupları al- Asansöre sığmaz tabut, yatıyor oralarda
mak için yatağından kalktı. 1952'de geçir- Merdivenler daracık bir eski gömütlükte
diği kalp krizinden sonra hasta bir kalple yatıyor usta

yaşamaya alışmıştı belki. Bursa mahpus- bir kırmızı gül dalı

hanesinde geçirdiği yıllardan beri biliyordu
Nadir bir kitap Yakup Kadri'nin 1934'te
basılan kitabı Ahmet Haşim'in kapağında ,
şairin ölümünden sonra yüzünden
alınan mask var. Yukarıdaki kitap Macit
Gökberk' in satın alıp eşi Za hide Hanım'a
hediye ettiği nüsha.
Kapıdaki gazeteleri aldıktan sonra kalbi
durdu. Sessizce öldü. Sessizce, çünkü karısı
çıkan değil, çıkmayan seslerden korkarak
fırladı yataktan. Nazım'la Son Söyleiimiz adlı
kitabında o anı şöyle anlatıyor: "Koridora
fırladım ve askılığın yanında, yerde gördüm
seni. Sırtınla kapıya yaslanmış, elinle yere
dayanmış, bir bacağını Türk usulünce altına
almış, ötekini hafifçe ileriye uzatmış, otu-
ruyordun. Beyaz ve alışılmadık bir şekilde
sakin yüzünün anlatımından daha ilk sani-
yede anladım ölmüş olduğunu."
Hasan Hüseyin devam ediyor:
yıllar var ki ter içinde
taşıdım ben bu yükü
bıraktım acının alkışlarına
3 haziran '63'ü
" ran 1991'de. Dağların, Anadolu' nun ve sev-
Nazım Hikmet'in cenazesi iki gün son-
ra Novadeviçiy Mezarlığı'na defnedildi. En
ünlü Rusların gömülü olduğu bu mezarlık­
ta, T urgenyev, Çehov, Gogol ve Mayakovski
gibi yazar ve şairlere komşu oldu.
iğilmiş üzerine
okşar yanan alnını
bir kırmızı gül dalı
nazım ustanın ... "
Hasan Hüseyin'in bu şiirini ithaf ettiği
Orhan Kemal de 2 Haziran 1970'te öldü.
Son iki yıldır sağlığı ciddi bir şekilde bozu-
lan Orhan Kemal, hem gezi hem de tedavi
için gittiği Bulgaristan'da yaşamını yitirdi.
6 Haziran'da cenazesi özel bir arabay-
la Kapıkule sınır kapısına getirildi. Eski
arkadaşlarından bir grup onu karşıladı ve
İstanbul'akadar arabasına eşlik ettiler. Er-
tesi gün Zincirlikuyu Mezarlığı'nda topra-
ğa verildi. O da şiirle başlamıştı edebiyata,
Nazım Hikmet'in yönlendirmesiyle düzya-
zıya geçmişti.
Ahmed Arif de öldü aynı gün, 2 Hazi-
danın ozanıydı. Ahmed Arif yaşıyor:
"Canımın gizlisinde bir can idin ki,
Kan değil, sevdamız akardı geceye,
Sıktıkça cellad,
Kemendi ... "
NTV TARiH HAZiRAN 2009 69
K.itap.::::::::::::::::::.:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::.
Tanrım Bizi
Türklerden Konı
Ls·yia··C·öşan······················
Yeditepe Yayınevi,
403 sayfa, 20 TL
DERYATULGA
L eyla Coşan' ın eseriAlmanya'daki
Tı.irk
imgesinin tarihsel kökeni-
ne gönderme yaparak başlıyor
ve yazar bunu "Türk duaları"
denen edebi türün sınırları içinde irdeliyor.
Bu literatürün varyantIarı ve işlevi genel
olarak tanıtıldıktan sonra, "Tı.irk korkusu"
ve "ezeli düşman" gibi kavramların bu ka-
nallardan nasıl kamuoyuna maledildiği ör-
nekleri ile sunuluyor.
Kitabın haklı olarak üzerinde yoğun­
laştığı kişi, Martin Luther. Onun çelişkiler
ve zikzaklarla dolu Türk-İslam yaklaşımını
bilmeden, bugün bile geçerli olan bazı tep-
kileri anlamak mümkün değildir. Luther
Türklerin peşinen lanetIenmesi değil, ta-
nınması fikrini savunmuştur. Protestanlı­
ğın "Her ev bir kilise, her baba bir rahiptir"
anlayışı ile elele giden bu düşünce umul-
madık bir başarıya da imza atmıştır.
Leyla Coşkun'un eseri beş ana, bir ek
ve iki de yardımcı bölümden oluşuyor. 16
sayfalık bir değerlendirme bölümü ve kita-
bı tamamlayan 12 de gravür var.
Osmanlı İmparatorluğu'nun tarihi-
ne ayrılmış birinci bölümün birinci kısmı,
kitabın en zayıf tarafı. Neticede Wolfgang
Gust gibi tarihçi olmadığını kendisi bile
kabul eden yazarları kaynak olarak kul-
lanmak, bu arada Almanca dışı çok önemli
literatüre iltifat etmemek bunun başlıca
sebebi.
İkinci kısım "Birinin Türk olması, Hı-
70 NlV TARiH HAZiRAN 2009
16. yüzyılda Türklere karşı duadan medet umulmuştu
TanrıAlman 'ı
korusun
Osmanlıların Avrupaıda hüküm sürdüğü dönemlerde,
anti -Türk propagandası özellikle dini bir tema olarak da
kullanılıyordu. Lutherlin başını çektiği Alman Protestanlığı,
Türk imgesini kullanarak dini iktidarını güçlendirmek
istemişti. Az bilinen konuda önemli bir kitap.
Macaristan'da köylüleri süren Osmanlılar.
ristiyanların düşmanı olabilmesi için yeter-
lidir" diyerek "ezeli düşman" olan Türk tip-
lemesinin altını çizen ünlü Papa II. Pius'a
gönderme yaparak başlıyor. Türk'ün devlet
ve kilise tarafından parmakla gösterilmesi-
ne rağmen; savaş halinin esas kurbanı olan
halk bu "tehlike"ye karşı başlangıçta pek
duyarlı değildir. "Düşmanı yenmek için ta-
nımak da gerekir" ilkesi o günlerde başattır.
Bu bakımdan başta Türklerin askeri değeri
olmak üzere olumlu özellikleri, bu arada
dinsel hoşgörüleri ve dindarlıkları öVÜıür.
Neticede yaşanan çağ, din savaşlarının
Avrupa'sının devridir.
Üçüncü kısım Martin Luther'e ay-
rılmış. Biyografik veriler sıralandıktan
sonra kendisinin Türkler hakkındaki ge-
nel görüşleri incelenmiş. Yenmek istediği
düşmanın özellikle inanç alemine nüfuz
etmek Luther'in baş uğraşısıydı gerçek-
ten. Kendisi de provokatif olmasına rağ-
men, ucuz propagandacıların aksine, yalan
yanlış bilgilendirmeye karşıdır. O kadar ki
İslamiyet'le başetmenin çaresini Kuran'ı
geniş halk kitlelerine tanıtmakta bile arar.
Luther'e göre "görünüşlerine bakıldı­
ğında bazıları Türkleri insandan çok melek
sanabilir, ama buna kanmamak gerekir...
Aslında Türkler Katoliklere benzerler;
onlar için sadece kendi inançları değerli,
gerçek Hıristiyanlar ise gülünç yaratıklar­
dır... Kuran'ın Tanrı buyruğu değil de insan
elinden çıktığı bu kitabın mantığa ve insan
fıtratına uyumundan bellidir... Türk, Hıris­
tiyanların başındaki Tanrı'dan korkmayı ve
dua etmeyi zorla dayatan öğretmendir..."
Yazar bundan sonra, Luther'in aynı ve-
rilere bağlı olarak yaşadığı kişisel buhranı;
a. Türklerle savaşılmaz b. Türklerle savaş­
mak gerekir c. Türkler asla yenilmezler,
şemasına nasıl taşıdığını örnekleri ile su-
nuyor.
Kitap son bölümde ise devrin Katolik
ve Protestan dualarını semantik süzgeçten
geçirerek didaktik bir form alıyor. Önemli
duaların Almanca asılları da ekte verilmiş .
Gerekli literatüre ulaşmaktaki zorluklar
da hesaba katıldığında, eserin bu az bilinen
konuyu okura ulaştırmakla önemli bir ba-
şarıya imza attığını söyleyebiliriz.
Dil açısından bazı savruklukların olma-
sı, özellikle bazı dinsel kavramlarda keşme­
keşe düşülmesi, yapılan tercümelerde ufak
tefek dikkatsizlikler bulunması ise bizde
lektörlük kurumunun az gelişmesine bağlı
bir şey. •
 •
ILBER ORTAYLI
istanbul' dan
Sayfalar

Türk süvarilerince götürülen, aç lıkta n ve yorgunluktan perişan bir aile.

Türklere karşı dualar

Tanrı'ya akıl öğreten:
Korkut düşm a nı, kır cesaretini. Demesin ki o: "Nerede onl a rın
Ta nrı s ı?"
Tanrı'yla pazarlığa oturan:
Sözünde dur, barış ver ülkeye, ki tanıya lım seni hak ettiğin
şekilde.
istanbul, Dersaadet ya da Byzantion.
Tanrı'ya rüşvet teklif eden: Himayen altına al zava llı
Hıristiyanlığı. Sonsuza dek methetsinler adını. 300 yıla yaklaşan muhteş em bir geçmiş.
Tanrı'ya yardım vaadeden: Dualarımızdan güçlenerek Kültürlerin, dillerin ve dinlerin karıştığı
hazırlan , H ı ri stiyanlığın düşmanına karşı.
büyülü bir dünya.
Ismarlama ceza isteyen:
Ölçüyle cezalandır, öfkeyle değiL. Kaybolmayalım biz bu Cami/eri, kiliseleri, çeşme/eriyle;
sonsuzlukta. Konakları, yalıları, saraylarıyla;
Tanrı'ya kendini acındıran:
Babıali'si, Beyoğlu'su, Boğaz'ıyla;
Çünkü bizim gücümüz senin yardımın olmadan bu dü ş m a n a
karşı yetersiz ve zayıft ı r.
Balat'ı,
Eyüp'ü, Sultanahmet'i, Haliç'i
Tanrı'nın başına kakan: ve tarih kokan her köşesiyle
Ama seni inkar etmiş olsaydık eğer, bizi rahat bıra kırlardı.
bu benzersiz şehirde,
Onlar bizden çok senin düşmanın .
Ulusalcı:
Prof. ilber Ortaylı'nın sunduğu rengarenk
Türk'ün senin emanetin olan Alman milletini tamamen yok bir yolculuğa çıkmak isteyenlere...
etmeye çalıştığını söylüyoruz.
Objektif-miş gibi yapan:
Haklıolan tarafa ve çok hoşuna gidene; az kan dökülerek ve
az zarar görerek merhametinle zafer bahşet. info@turkuvazkitap.com.tr i www.turkuvazkitap.com.tr
Barbaros Bulvan No: 153 Kat: 8 Balmumcu - Beşiktaş i İstanbul
TURKUVAZ
Tel: 0212 354 30 00 i Fax: 0212 288 50 67
KiTAP

NTV TARiH HAZiRAN 2009 73

• • • • • :..: • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • o • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Anadolu'nun Ustaları ·· · AHMET·YEŞ·İLTEPE· · · · ····· · · · · ·· · ····· · · · · · · · · · ······ ·· ................ .

. . . . . . . . . . . . . . ... . . . . .. .... .. . . . . . . . .... . . .... . . . . . . . . . . . . .. . ..... . .. .. ... . . ... .. . . . .. .... . ...... . . . . .. . . .. . . ... . . ... . .. . .. .... . . . . . ... . ... . . . .. .. .. ........ .. . . . . . .. . .. . . . . .. . ... ...... . . ..

Osman lı imparatorluğu'nun manevi babası Şeyh

Ede Ba l ı NTV Tarih'e "kuru l uş"u an l att ı

Osman Gazi isim verdi,

dergiihımız cisim verdi
Tasavvuf yoluna girmiş erenlerle yoldaş olduk;
birdik pir olduk, ilimde derya, amelde yüksek,
takva ve verada örnek olduk. Ertuğrul Gazi'nin
400 çadırına selam ettik YOlumuza düşüp geldiler.
Allah cümlesinden razıdır ki, ata sözü dinleyen
bu yiğitler sayesinde; boy idik devlet olduk.

••
O mrü 120 yıla uzanmış olsa da,
hikayesi uzun değildir ben-
cileyin Ede Balı kulunuzun.
Bazıları için kocamış karga
ardı sırayollara düştüm.
Yürümeliydim; usanma-
dan yorulmadan Türkmen
boylarıyla RUrllun ocağına,
misali, karındaş yarenliğiyle geçmiştir öm- hatta kucağına, yani o yeni
rüm Türkmen boyları arasında. Bazıları ise dünya nizamının kurulaca-
uzunca anlatır ilim ve veli Ede Balı'nın ğı yere kadar yürümeliydim.
dergahındaki meclisi. meclisin her demi,
Türkmen boylarına mefkı1re aşılayan soh-
° Tüm bu yollar; önce Ahi
Evran, sonra Hacı Bektaş-ı
°
bet halidir. mefk.ı.1re birlik olmaktır; be-
raber durmaktır; cihan devleti kurmaktır.
Veli yolu ve nihayet Mev-
lana Celaleddin-i Rumi,
Birileri Konya havalisinden Adana; di- Anadolu'daki Türkmenlere
ğerleri -ki çoğunluktur, Karaman merkez edep tezgahında dokunmuş
-
der doğduğum yere. Horasan'ın Merv şeh­ yeni kıyafetler giydirdiler. ü
rini zikredenler de vardır, lakin Karaman Selçuklu artık tarih sahne-
ıaıı~~ {
toyluk yıllarımı geçirdiğim memlekettir.
Takviminize göre 1206 civarıdır fani haya-
sinden çekilmek üzere idi.
Velakin beyliklere bölünüp
. ._...". " i c::
<:(

ta gelişim . Karaman'da ilk tedrisatım, Nec- parçalanarak ciddi yara almış

meddin ez-Zahidi'den Hanefi nizamıdır.
Sonra Dımaşk (Şam) ilinde Cema-
olan Anadolu birliğini yeni-
den tesis bir yiğide elbette
. t
o
.,
leddin el-Hasiri ve Sadreddin Süley- nasip olacaktı. Mehmed Bey'in Hünername's inde
Osman Gazi'nin hükümdar ol u ş u .
man bin Ebul'iz gibi dönemin en büyük Onlardan biri, Kayı boyunun önderi
ilimIerinden fıkıh, tefsir ve hadis öğrenip Ertuğrul Gazi'ydi. 0, Anadolu Selçuklu
tasavvufa meylettim uzunca bir süre. Hac Sultanının elbette kendisine mülk olarak Ertuğrul Gazi dirlik edinmiş, Bilecik
farizasını da ifa eyleyip Karaman'a dön- verdiği, Söğüt (Sagouda) kasabası ve civa- (Bele Kome) tekfurunu vergiye bağlamış­
düm. rı ile yaylak olarak kullandığı Domaniç'te tı. Kayı aşiretinin uzun süredir bölgesinde
İşte o günlerde değişti kaderim. yaklaşık 40 yıldır beyliğini sürdürüyordu. yarattığı sarsılmaz hükümranlık ve huzur,
Anadolu'nun kıraç ovalarında, sarp yollarda Başlarda burada yaşamak için bu uç beyli- beni 30 çadırlık obamla buraya getirdi.
ilerleyen yorgun ve amaçsız Türkmen oba- ğini kabul etmek, aslında zehirli bir hedi- Eskişehir yakınlarında İtburnu köyün-
larını görünce asıl görevime yöneldim. Ey- yeyi almak gibiydi. Hemen dibinde Bizans de bir zaviye kurdum. Ertuğrul Gazi'yi
leyeceğim güzel amellere güzergah çizmesi ile her an savaşa hazır yaşayan Kayılar, za- dergahımda sıkça ağırladım. İşte bu karşı­
için Rabbime sığınıp, Türkmen boylarının manla cenkte mahirleştiler. laşmaların birinde yanında getirdiği toy bir

74 NTV TARiH HAZiRAN 2009

 13. yüzyıl sonu, 14. yüzyıl
başında Anadolu'daki pek
çok Türkmen beyliğinden
biri ve en küçüğü, Eskişehir­
Sakarya-Söğüt çevresindeki
Osmanoğulları Beyliği'ydi.
yiğit dikkatimi çekti. Kulağıma fısıldandı­
ğına göre küçük kızım Malhun Hatun için
bekler dururmuş.
Osmancık diye hitap olunan bu toy,
meğer fikri ve zikri kuvvetli bir Alperen,
babayiğitmiş . Müritlerin odacığında dö-
şeğine varmadan dizinin üstünde sabahı
beklermiş, zira yan gelip yatmayı başucun­
daki Kuran-ı Kerim'e saygısızlık addeder-
miş . Bir gece halvet içerisinde bağdaşken
içi geçip bir rüya görmüş. Dursun Fakih bu
rüyayı bana aktardı ki, oracıkta hayretten
donakaldım.
Osman Gazi'nin rüyası
Osmancık rüyasında, benim göğsümden
çıkan bir nur ile kuşatıldığı­
nı görmüş, sonra yüreğimden
yükselen nurlu bir hilalin do-
lunaya döndüğünü ve kendi
bedenine girdiğini hissetmiş.
Ardından, bu rahmetin ken-
di yüreğinden koca bir çınar
olup büyüdüğünü, dal budak
verdiğini, yapraklarının bu-
lutlara değdiğini, köklerinin
kıtalara tutunduğunu seyrey-
lemiş. Dört yana rahmet ve
nur yağdıran bu koca çınarın
gölgesinde çağlayan sular, ışıl
ışıl otlaklar, mümbit tarlalar
ve üzerlerinde mutlu insanlar
hasıl olmuş. Dağlar, ovalar,
nehirler, şehirler. . . İnsanlar Orhan Gazi Camii ve Şeyh Edebali Türbesi, eski Bilecik'ten kalan iki Osmanlı yapısı. yeşerdi . •
fevç fevç gelir gölgesine girerlermiş. Çınarın
gölgesine huzur, refah ve neşe hakim imiş.
Cennetten bir bahçeyi sağlayan çınarın,
devletimizi haberdar eylediği aşikardı. Çı­
narı toy beyimizin böğründe büyüten do-
lunay, benim bedenimden bir parça, kızım
Malhun Hatun idi.
Osmancık' a kurması gereken devleti,
esaslarını, mefkUresini telkin eyledim. Kı­
zımı hatun eyledi, beni baba yarısı. ..
Selçuklu'nun İlhanlı'ya teslim olup,
Sultan III. Keykubad'ın da Isfahan'da
tutulduğu haberi gelince, Yarhisar ve Bi-
lecik hisarlarının alındığı 1299 baharında
Dursun Fakih'i Osman Gazi'ye gönderip,
adına bu defa "sultanlık makamı" için hut-
be okutması gerektiğini ilettim. Dedim ki,
"Selçuklu diye bir şey yok gayri ve bundan
böyle olmayacak; İslam' ın, Türkmenlerin,
Anadolu ve Rum'un mesuliyeti, kısmeti
sensin, senin boyundan gelenler. Üzerine
düşen vazifeyi şimdi yap ve kur devletini."
Gaziler fetihten fetihe koşarken halkın
idaresi, adaleti, can ve mal emniyeti de sağ­
landı. İznik ve İznikmid (İzmit) alınınca
buralara medrese, tekke, zaYiye, diğer hayır
ve hayrat müesseseleri inşa edildi. Osma-
noğlu Orhan Gazi'nin Bursa'yı da ele ge-
çirdiği kendisine muştulanınca son nefesi-
ni huzur içerisinde verdi.
Biz de Bilecik'e yakın Kozağaç (Karaa-
ğaç) köyüne zaYiyemize çekildik ve sema-
nın yıldızlarını seyre daldık.
Hakk' avasıl olduğumuzda
Hicri 726, miladi 1326 olmuş
idi.
Osmanlı cihan hakimiyeti,
kudretli devlet ve nizam ide-
allmiz manevi kaynağını
şüphesiz İslam mefkı1resi ve
cihat ruhundan aldı. Söğüt'te
temerküz eden gaza ruhu
ehlullahın ve Türkmen ba-
balarının "Gaziyan-ı Rum,
Abdalan-ı Rum ... " himme-
tiyle yükseldi; camiler, med-
reseler, tekkeler Söğüt'ten
Bursa'yı aşıp Rumeli'ye da-
ğıldı. Çınar büyüdü, dalları
NTV TARiH HAZiRAN 2009 75
.~yı.iY.~ ç. Q .ı~b.._ ..
SEYAHAT NAME/ iZMiT
Evlerin ensesi dağlar
dağların üzeri bağlar
C
uma günü Yemiş İskelesi'nden
elbisemizi gemiye koyduk. Cuma
namazını iskeledeki Ahi Çelebi
Camii'nde kıldıktan sonra ge-
miye binerek poyraz rüzgarıyla kayıp Dil
İskelesi'ne geldik. Burada Konya, Halep,
Şam hacıları, tüccar ve yolcular at kayık­
larına binip karşı kıyıdaki H ersek Dili'ne
geçerler. Körfezin nihayetinde İzmit vardır.
Üç mil kadar kürek çekerek liman havada
İçme Suyu menziline geldik.
Cümle dostlarımızla dışarı çıkıp lebi-
deryada çadır kurarak zevk ve sefaya ko-
yulduk. Buradaki müshil suyu içmesine her
sene kiraz mevsiminde İstanbul'dan ve di-
ğer şehirlerden binlerce kişi birikip çadırlar
kurarlar. Bir saz ve eğlence, yeme ve içme
alemi olur ki kırk gün kırk gece sürer. Tüfek
ve fışek şadumanlıkları dil ile anlatılamaz.
Ahlad-ı faside marazına mübtela olanlar
burada üç gün kalıp müshil içmesinden
İstanbul -İzmit ulaşımı
Bağdat caddesi denen şoseden (kervan yolundan) iki konaklık
(günlük) yoldu. Marmara-Körfez su yolundan da yelkenli,
kürekli deniz taşıtlarıyla yine iki günde ulaşılıyordu.
76 NTV TARiH HAZiRAN 2009
. .·. ·. ·.·.·.·. ·.·.· . . . . . .. . . . .. ... ... . . . . . . ..... . ... . . ... . . . ................ . . ... . .. . ....... .................
W.H. Bartlett'in
gravüründe
19. yü zyıl d a izmit.
içerler. Sarı, yeşil safra sevda, balgam, kara
balgam . .. çıkarır, sanki yeniden hayat bu-
lurlar.
Buradan hareketle İnehacı, Zeytinbur-
nu köylerinin açığından geçtik. Yamaçlarda
bayındır köyler var. Körfezin iki kıyısında­
ki mamureleri temaşa ederek sekiz saatte
İzmit kalesine yetiştik. İskender'in burada
yaptırdığı kaleden bir burçla bir bam kal-
mıştır. Şehri, İstanbul RumIarından Orhan
Gazi 831'de almıştır. Hala kıyıda dört köşe
ve tek kapılı büyük bir kule vardır.
İzmit'in zengin tüccarları ekseriya ke-
reste ticareti yaparlar. Bunlar türlü çeşitli
akmişe-i haririye giyerler. Şehirde cümle üç
bin beş yüz mükellef ve müzeyyen tabaka
tabaka bağlı bahçeli, kırmızı kiremit örtülü
evler vardır. Büyük saraylarının en mun-
tazamı Bağdat Fatihi Murad Han'ınkidir
ki bağlı bahçelidir. Bahçe üstadı ve iki yüz
kadar bostancı vazifelidir. Ayrıca Paşa Sara-
Kiraz mevsimi
ilkbaharın ikinci evresi olan Mayıs-Hazran aylarında padişah,
haremiyle Anadolu yakasındaki yazık saray ve köşklere göçer,
varlıklılar, esnaf grupları da korulara giderek günlerce eğlenirdi.
II
Gelenin gidenin
konakl adığı Pertev Paşa
Mihma n-Sarayı'nda bin yüz
dükkan vardır. Bayırdaki
evlerin pencereleri kıb l e
tarafına, deryaya bakar.
Sokaklar baştan başa
beyaz taş döşe l idir. Havas ı
suyu latif, ha l kı cana yak ın,
yüzleri de aktı r. II
yı, Altıntopoğlu
meşhurdur.
ve Serdar Solak konakları
23 mahalleden üçü Hıristiyan
biri Yahudilerindir. 23 Caminin en eskisi
çarşı içindeki Kanuni Süleyman'nın veziri
Pertev Paşa'nın, Mimar Sinan'a yaptırdığı
Mahkeme Camii'dir.
Hanların en büyüğü de Pertev Paşa
Mihman sarayıdır. Gelenin gidenin konak-
ladığı 70 ocak toloz (tonoz) kubbeli kurşun
kaplı kargir handır. Çarşı bin yüz dükkandır.
Duvarları münakkaş kırk da kahvehane-
ler vardır ki her biri pek usta civanlarıyla
meşhurdur. Tersane-i amire, Hünkar Sarayı
yakınındadır. Bayırdaki evlerin pencereleri
Kıble tarafına deryaya bakar. Sokaklar baş­
tan başa beyaz taş döşelidir. Evlerin ensesi
dağlar, dağların üzeri de bağlardır. Havası
suyu latif, halkı cana yakın, yüzleri de aktır.
İzmit'in doğu tarafındaki dağlara "ağaç
denizi" derler ki içinde insan kaybolur.
Göğe ser çekmiş ulu ağaçların altında on
bin koyun gölgelenir. Ormanlarda elli arşın
boyunda çapa direk keserler. Rumeli ve bal-
van direkleri meşhurdur. Kesilenleri biçen
bıçkı değirmenleri suyla döndürülür. •
Seyahatname, C. II, İkdam Matbaası,
1314, sS.60-6S'ten.
At kayığı
Ulaşım ve taşımaların hayvanlarla yapıldığı dönemlerde
Boğaz, Haliç, Körfez kıyıları arasında yük ve binek
hayvanlarının bindirildiği büyük kayıklardı.
 aB
ATiK VAli DE KÜL livES i
Cami, kışla, depo, hapishane,
okul ve sanat merkezi
ubbeler şehri
İstanbul'un ünlü
siluetinin parçası,
Anadolu yakasında bir Mimar
Sinan eseridir. Yapımına
1570'te başlanmış, 1583'te
bitirilmiş. II. Selim'in eşi, III.
Murad'ın annesi Nurbanu
Sultan' ın yaptırdığı külliye,
Üsküdar'ın Toptaşı semtinde,
beton çölünün ortasında bir
vaha gibi. Cami, medrese,
imaret, kervansaray ve
hamamdan oluşan külliyenin
en iyi korunmuş yapısı,
avlusunda yaşlı ulu çınarların
olduğu Atik Valide Camii'dir.
Sedef ve fıldişi kakmalı kapı
ve pencere kanatları, kubbe
BÜNYADDİNÇ
ve kemerlerdeki kalem işleri,
yapım döneminden kalan
minberi, mihrap tarafındaki
çinileri ve dinginlik veren
çevresinden etkilenmemek
mümkün değiL.
Külliyeyi oluşturan diğer
bölümlerin hikayesi ise
çok uzun. Bu bölümler
III. Selim zamanından
Atili: N'alide Kulliyesı
Oltu Rus Kilisesi
başlayarak 1865'e dek
kışla;1927'ye kadar da akıl
hastanesi olarak kullanılmış.
1935 yılında Gümrük Atik Va lide Camii'ni n
ve Tekel Bakanlığı'na hemen yanındak i hazire.
devredilerek yaprak tütün
bakım atölyesi olmuş, 1976
Üsküdar iskelesi C.ıi'··'
yılında ise Vakıflar Genel • .\,?1>t'4:.
f6e\çr.ar-o.
Müdürlüğü'ne devredilmiş.
Binaların bir bölümü yakın ~~;~e;~~~ Selami.-ıli Efendi Caddesi
•
zamana kadar ünlü Toptaşı q.", Atik Valide
Cezaevi'ydi; bir kısmı da
İmam Hatip Lisesi olarak .
Doğa ncılar Paı1ı:1
~~0,;,
·1~a
~
Külliyesi
O
~o:
hizmet veriyordu. Bütün bu
badireleri bir şekilde atlatan
D İstanbul Üsküdar
Unutmayın: Cami dışındaki yapılar
yapılar, en sonunda Marmara ziyarete kapalı, sadece dışandan
Üniversitesi Güzel Sanatlar görebilirsiniz.
Fakültesi'ne bir sanat merkezi mAptullah Kuran, Mimar Sinan, Hürriyet Vakfı
Yayınları, 1986.
oluşturması için verildi.
NTV TARiH HAZiRAN 2009 77
.~.~~~p..~.y.~! ..................................................
ALEXANDREiA TROAS
Çanakkale'den
Makedonya'ya
üyük İskender'in
kendisi ve daha sonra
ardılları Alexandreia
adlı birçok kent kurmuştur.
Diğerleriyle karıştırılmaması
için, antik Troas bölgesindeki
bu kente Alexandreia Troas
denmiş.
Kent, MÖ 4. yüzyıl
sonunda İskender'in
komutanlarından Antigonos
tarafından kurulmuş ve ilk
olarak Antigoneia olarak
adlandırılmış. Kurulmasındaki
en önemli amaç, Trakya
karayolunu kullanmadan
Makedonya ile Troas bölgesi
arasında irtibatı sağlayacak
bir liman kenti yaratmaktı.
Antigonos'un ölümünden
sonra yöreye egemen
olan Kral Lysmakhos,
kentin adını
Alexandreia Troas'a
çevirmiş. Kent en
zengin ve görkemli
yıllarını Roma İmparatorluğu
döneminde yaşamış.
Alexandreia Troas, kapladığı
alan bakımından Anadolu'daki
en büyük kentlerden biri.
Kalıntılar Dalyan köyünün
hemen güneyindeki antik
limandan başlar. Teknelere
yüklenmek üzere getirilmiş
devasa antik sütunların bir
bölümü, toprağa gömülü
olsa da görülebilir. Sahilin
iç kısımlarında, kentin
günümüze ulaşan en
görkemli kalıntısı Herodes Kumburun.
Atticus hamamıdır. Hemen Mecidiye
•
yakınındaki antik tapınağın Geyikli e Gökçebay ı r Eıine
• •
zemini ve basamakları da
gün yüzüne çıkarılmış. Diğer
D a ıya n ·
o Alexandreıa Troas .
kalıntılar zeytinliklerle kaplı •
Uluköy
. Şap köy
geniş araziye dağılmış. Tiyatro, •
Yaylacık
stadium ve surların izleri
belirgin. Kıyıdan içerilerde,
D Çanakkale Dalyan
Unutmayın: Kalıntılar birbirinden
sur dışında kalan ılıcalar çok uzakta; arabaya ihtiyacınız var.
bölgesinde kentin doğu
nekropolünü oluşturan çok ı:m Y.M. Cook, The Troad: An Archaeological
and Topographical Study, Oxford University
sayıda mezar kalıntısı da Press, 1974 • Troya: Efsane ife Gerçek Arası Bir
araziye yayılmış durumda. Kente Yolculuk, Yapı Kredi Yayınları, 2002.

Eğri Minare, 1973'te çel ik
halat larla sağlamlaştırılmış.
ALACAHisAR
Taşradaki
sminden bir kale anlamı
çıksada, Alacahisar
aslında Antalya'nın
Demre ilçesinin arkasındaki
dağları kaplayan ormanlar
arasında gizli kalmış bir
kilise kalıntısıdır. Bir tepe
üzerindeki kilisenin doğu
kısmı devasa, yekpare bir kaya
kütlesinin özenle oyulmasıyla
oluşturulmuştur. Böylece
yapının bu kısmı günümüze
ulaşabilmiştir. Batıdaki
duvarları yıkılmış olsa da,
izleri ve diğer kalıntıları
görülebilir durumda. Kesin
yapım tarihi bilinememekle
beraber, araştırmalar yapıyı 6.
yüzyıla tarihlendirmektedir.
Kiliseyi önemli kılan özelliği,
başkent Konstantiniyye'deki
dinsel mimari özelliklerin
Anadolu'daki etkilerini
yansıtmasıdır. çevreye
EGRI MiNARE
Hafif eğimli Selçuklu tarihi
ksaray il merkezinde
bulunan, Selçuklu
Sultanı 1. Keyhüsrev
tarafından yaptırılan Eğri
Minare, yapımında kullanılan
tuğlaların kırmızı olmasından
dolayı halk arasında "kızıl
minare" olarak da adlandırılır.
Minare dışında caminin ana
yapısı ve kitabesi günümüze
ulaşmamış. Bu yüzden mimari
ve süsleme özellikleri dikkate
alınarak, 1221-1236 yıllarına
tarihlendirilir. Dört köşe bir
kaide üzerine yerleştirilmiş
silindirik gövdesi H orasan
harcıyla birleştirilmiş
tuğlalardan yapılmıştır.
İnce bir silme, gövdeyi ikiye
Bizans
dağılmış yapı elemanlarının
üzerindeki motiflerde ve
bezerne tekniklerinde, yöreye
özgün nitelikler görünse de
Lykia- Konstantiniyye ilişkisi
gözlemlenebilmektedir.
Burası tamamen doğanın
Kilisenin mimarisi Anadolu'daki
e
Kırşehir
böler. Alt kısmı zikzak • Şereflikoçhisar
bezemeler, üst kısmı ise TuzGöıÜ
• Nevşehir
-büyük kısmı dökülmüş- mavi,
yeşil çinilerle kaplıdır. Tepeye O Aksaray
yakın inşa edilmiş şerefesine Eğri '
92 basamakla çıkılır. Batı­
Minare'- ~ e Niöde
kuzeybatı yönünde gözle fark ii Aksaray Merkez
edilir derecede eğilmiştir, ama Unutmayın: Kapadokya'da gönnck
isteyeceğiniz çok yer var ; yine de genel
nedeni bilinmemektedir.
çizginin dışına çıkın ve yörenin az
Yöre halkının inanışına bilinen noktalarına da vakit ayıml.
göre ise minare sonradan
~ Temel Bayrak, H, Murat Yılmaz, Eğri
eğümemiş; mimar ustalığını Minarenin Eğilmesinin Statik Analizi, Aksaray
göstermek için özellikle Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Jeodezi ve
Fotogrametri Mühendisliği Bölümü' M, Görür,
bu şekilde inşa etmiştir. "Aksaray'da Anadolu Selçuklu Döneminde
Buna rağmen 36 yıl önce iki Tuğla Minare", ilgi, istanbul 2002, • E,M,
Çetintürk, Aksaray ve Çevresindeki Türk
yapı, yıkılma tehlikesine
Eserleri, Ankara Üniversitesi doktora tezi, 1986,
karşı gövdesinden yere
çelik halatlarla bağlanarak
sağlamlaştırılmıştır.
Kilisenin iç
mekanından
mimari bir detay.
ve definecilerin insafına
bırakılmış durumdadır.
Ulaşılması zahmetli de
olsa, doğa ve tarihin
bütünleştiği bu özel yer,
tarih meraklılarının mutlaka
hedefi olmalıdır.
,/ . çağman
Alacahisar
O
".
Yavu
De~azlar Gü~es
"O#" Demre
Kapaklı
. ,
ii Antalya Demre
Unutmayın: Altı yüksek bir arabaya
ihtiyacuıızvar; Karabel köyünden
itibaren bozuk bir toprak yol sizi
bekliyor' Mutlaka yöreden yerel rehber
bulun; yön belirten hiçbir tabela yok ve
çok sapak var.
~ Sema Doğan, 'Lykia'da Alacahisar Kilisesinin
Kiborium Kemerleri", Hacettepe Üniversdesi
Edebiyat Fakünesi Dergisi, Cilt 20, Sayı 1, 2003.
diğer örneklerden ayrılıyor.
NTV TARiH HAZiRAN 2009 79
OLTU RUS KiL isES i

Çanlar Ruslar için çaldığında

877-18780smanlı­ burayıellerinde tutmuşlar. neredeyse sapasağlam ulaşmış . girişiolan yapının asıl giriş i
Rus Savaşı sonucunda Bu dönemin en önemli izi ise Doğu ve batı cephesinde birer batı cephesinde. Kilisenin içi,
yapılan Ayastefanos yerleşirnin doğu tarafındaki, çan kulesi var. Sadece batıdaki dışının aksine fazlasıyla tahrip
Antlaşması ile Oltu Rusya'ya Oltu için anıtsal sayılabilecek kulenin çatı örtüsü yıkık olmuş. Özellikle 2002'de
bırakılmış. Ruslar 1917 kilise yapısıdır. Haç planlı durumda. Çanlar Erzurum bilinmeyen bir sebepten çıkan
Bolşevik Devrimi' ne kadar binanın dışı, günümüze Müzesi'ne götürülmüş. Dört yangınla tahribat daha da
artmış. Üzerinde herhangi bir
kitabe bulunmadığından, yapı
hakkında detaylı bilgiye sahip
değiliz. Kilise büyük acılarla
yoğrulmuş bir dönemin
Oltu'daki sessiz tanığı gibi.

• Ardahan
Artvin e

Yusufeli
• Kars
dO ,tu •
Oltu Rus _ Sarı ka mı ş

Kilisesi
Erzurum
•
ii Erzurum Oltu
Unutmayın: Cağ kebabı
diyanndasınız ; en iyisini burada
bulacağınızdan emin olun.
~ Gürsoy Solmaz, Erzurum ilçe ve
Köylerindeki Tarihi Varlıklar, Erzurum 2003.

MAVGA KALESi
Sadece bir kule yeter
ut'a bağlı Kozlar
yaylasının hemen
yanındaki eski
yerleşimin merkezinde,
çok sarp ve korkutucu
uçurumlarla çevrili kayalığın
üzerinde bulunuyor. Tam bir
doğal kale olan bu kayalığın
üzerinde sadece yarım daire
şeklinde bir kule var. Bunun
dışında başka herhangi bir
savunma yapısı inşa edilmeye
ihtiyaç duyulmamış; burayı
LAooiKEiA
Bir antik kent yeniden
enizli' nin merkezine
yakın olmasına
rağmen, günümüzde
Pamukkale ve Hierapolis'in
gölgesinde kalmış ve ihmal
edilmiş dört dörtlük bir antik
kent burası. Antik kaynaklara
göre Laodikeia, Diospolis ve
daha sonra Rhoas adlı daha
eski yerleşimIerin üzerine
kurulmuş. Bu döneme ait
buluntular kentin batısındaki
Gümüşçay'ın yamaçlarında
yapılan araştırmalarda
ortaya
çıkarılmış ve MÖ 3500'lere
uzanıyor.
Bugün görülen Helenistik
kent ise Seleukoslar kralı II.
Antiokhos tarafından, eşi
kraliçe Laodikeia adına MÖ
3. yüzyıl ortalarında kurulmuş.
görünce bunun gereksizliği
de anlaşılıyor. Hiçbir yerden
bağlantısı olmayan kalenin
bulunduğu kütleye, belki
de zamanında ancak açılır
kapanır ahşap bir köprüyle
ulaşılabiliyordu. Üzerindeki
kitabeye göre kulenin 13.
yüzyıl başlarında A1aeddin
Keykubat zamanında
inşa edildiği
sanılmaktadır.
doğuyor
Bu dönemde Anadolu'da başlarındaki büyük deprem
birden çok Laodikeia isimli sonrasıterk edilmiş.
kent kurulduğundan, bu Uzun yıllar tahrip edilen
yerleşim yanındaki ırmağın Laodikeia'nın değeri, son
ismiyle anılmış
ve Lykos yıllarda yapılan kazılarla
Laodikeia'sı (Laodikeia ad anlaşıldı ve Helenistik
Lycum) denmiştir. Kent, MÖ yapılarına kavuşmaya başladı.
190'da Magnesia savaşı ve
sonrasında MÖ 188'de yapılan . Pamukkale
Apameia (Dinar) barışına
kadar Seleukoslar'da kalmış, Goncalı
• • Korucuk
MÖ 153'e kadar Bergama Eskihisar e O
Krallığı'na bağlanmış. MÖ Laodikeia
129'da ise Roma yönetimine 1'( •
Denizli
dahilolmuş . Kente adını ll .
veren kraliçe Laodikeia, Roma ii Denizli Goncah
döneminde de kentin koruyucu Unutmayın: Arazi yürüyüşüne uygıın
tanrıçası olarak kabul edilmiş. giyirün; toprak
kalıntılar arasında
patiımlarda yürüyeceksiniz .
Birçok defa depremle yıkılan
00 C. Şimşek· M. Büyükkolancı, 'Laodikeia Antik
kent, her seferinde tekrar Kenti Su Kaynakları ve Dağıtım Sistemi", Ada/ya
ayağa kaldırılsa da 7. yüzyıl /X,2006.
Kale çevresinde ve çevre bir yerleşimin izleri olabilir.
kayalıklarda hem doğal hem Mavga kalesi, Anadolu
de insan eliyle oyulmuş, kimi tarihinin hakkında çok fazla
yerlerde koridorlarla bilgi sahibi olamadığımız
birbirine bağlı sayısız en etkileyici ve şaşırtıcı
yaşam alanı, daha eski örneklerinden biridir.
O. Kozlar Yaylası
• Mavga Kalesi
Esençay
BaCcağız
Ortaköy
•
•
Kelceköy
•
Mut
•
IJ Mersin Mut
Unutmayın: Kozlar yaylası Mut'un
sayfiyesi gibidir; yaylada her türlü
ihtiyacınızı karşılayabilirsimz. Yaylaya
yerel ulaşım bulunuyor • Kozlar Doğa
savunma yapısı Otel: O 324 776 02 25.
olan kule.
NTVTARiH HAZiRAN 2009 81
Cahillikler Tarihi . . . . . ... . . .... . .... . ... . . . . . ... . . . ... . . . . ... ... . . ... . . . .. .. . . ... .
Osmanlı Devleti

Yanlış Şeriatla yönetiliyordu

Doğru Şeriatı siyaset yönetiyordu

1841 'de tedavül e çıka n

yüzde 12 faizli ilk
matbu kaime (sold a).
Lambert de Vos'un 1574
tarihli albümünden
şeyhüli s lam resmi
( sa ğd a ).

Sünni İslam dünyasında gayrımüslimlerin (zimmilerin)

. _t'lr"!:ı,
O
smanlı
Devleti'nin
bir şeriat devleti
olduğunu iddia
etmek, Osmanlı
Devleti' ni hiç tanımamanın
yanısıra, şeriatın da ne
olduğunu hiç bilmernek
demektir. Bir kere şeriat,
modernlik öncesinin bir tür
"medeni kanunu" olması
nedeniyle, nasıl siyaset
yapılacağına ilişkin herhangi
bir kural getirmez. Bu
yüzden Osmanlı Devleti de
dahil olmak üzere, çeşitli
dönemlerde çeşitli Müslüman
toplumlarını yöneten
devletlerin hiçbiri "şeriat
devleti" değildi.
Bununla birlikte İslam
tarihinde gelmiş geçmiş bütün
devletlerden, İslam ilimlerinin
meşrulaştırıcı destekleri
karşılığında, şeriatı korumaları
ve toplumun şeriata göre
yaşamasını sağlamaları
beklenmiş; alacakları kararların
da şeriata ilişkin herhangi
bir kuralı ihlal etmemesi
istenmiştir. Bunun sonucunda,
egemen olmuş bütün
devletler, devlet ideolojilerinin
bir parçası olarak, bütün
yaptıklarının şeriata uygun
olduğunu vurgulamaya özen
göstermişlerdir.
Tahmin edilebileceği gibi,
bazı siyasi kararların şeriatı
ihlal ettiği de olmuştur.
Bu tür durumların ortaya
çıkması, şeriatın ne olduğuna
ve dolayısıyla neyin şeriatla
çelişip neyin çelişmediğine
karar veren İslam ilimlerinin
son kertede birer "devlet
memuru" olmaları nedeniyle
mümkün olmuştur. Yani
devletler her istediklerini,
şeriata aykırı olsa bile
yapabilmişler, hatta bunların
da şeriata uygun olduğuna
ilişkin fetvalar verecek ilimler
bulabilmişlerdir. Örneğin,
Osmanlı Devleti'nin sürekli
uyguladığı iktisat politikaları
arasında bulunan narh, İslam
alimlerinin şeriata aykırı
buldukları bir uygulamaydı.
Aynı biçimde, Müslümanların
yönettiği devlete vergi vererek
o devletin korumasına alınmış
Müslüman edilmesi şeriat
kanunlarına aykırı olmasına
rağmen, devşirme uygulaması
üçyüz elli yıldan fazla
sürebilmiştir. Yine şeriata
aykırı olduğu çoğunlukça
kabul edilen faiz uygulaması,
Osmanlı toplumunda çok
yaygın olduğu gibi, birçok
Müslüman doğrudan
doğruya nakit para bile
vakfedebilmiştir.
Bu yüzden, iki sonuca
varıyoruz. Bunların birincisi,
şeyhülislamını siyasete
karışmaması gerektiğini
söyleyerek uyaran Yavuz
Sultan Selim örneğinden yola
çıkarak vardığımız, genelde
İslam dünyasında, özelde de
Osmanlı İmparatorluğu'nda,
şeriatla siyasetin ayrı alanlar
olduklarıdır.
İkinci sonuç ise, siyasetle
şeriatın çelişmeleri halinde,
daha doğrusu, siyasetin şeriata
aykırı sonuçlar doğurması
halinde son sözü şeriatın
değil, siyasetin söylediği; yani
şeriatın siyaseti değil, siyasetin
şeriatı yönettiğidir. •

82 NTV TARiH HAZiRAN 2009

Elektrik öpüCÜğü
ıektrik Elektrik üzerine yaptığı
E ve 18.
özellikle 17.
yüzyıldan deneyler sonucu insan
itibaren, üretiminden vücudunun iletkenliğini
depolanmasına, kontrolünden anlayan Gray, bu amaçla
aktarımına kadar pek çok ele ele tutuşmuş ya da
yönüyle araştırmacılara konu ayakları metal bir cetvel veya
olmuş. Bu araştırmacılardan telle bağlanmış iki gencin
biri de İngiliz boyacı ve kullandığı bir düzenek kurdu.
astronom Stephen Gray. ilk kişiye verilen elektrik,
diğerinde elektrostatik güç
yaratıyordu. Elektriğin bu
geçişi, "insanlararası iletişim"
fikrinin de ince bir parodisini
sunuyordu. Elektriği en iyi
sembolize eden "kıvılcımlar"ı
ortaya çıkardığı gibi,
insanın elektriğin "tadına
bakmasını" sağlayan icadın
sahibi ise, Georg Mathias
Bose idi. Onun "Venüs
~L
--_.-
Electrificata" olarak da
bilinen eseri Elektrik
Öpücüğü, "interaktif" bir
salon gösterisiydi. Bose'nin
kurduğu düzenekte; çekici bir
kadın, yalıtkan bir platform
üzerinde durur ve gizlice
statik elektrikle yüklenirdi;
yeni gelen konuklar onu
öptüğünde ya da ona
dokunduğunda güçlü elektrik
akımı tarafından çarpılırdı.
Elektrik öpücüğünün zaman
içerisinde farklı uygulama
şekilleri de ortaya çıkmış.
Hatta "elektrik öpücüğü
partileri" düzenlenmeye bile
başlanmış. Bu gösteriler;
18. yüzyılda erkek ve kadın
arasındaki erotik-duygusal
alışverişin bir simgesi olarak
da algılanıyordu.
Serhat Küçük
83
 Hilal- i Ahdar, Yeşil Hilal,

Yeşilay: İçmeyelim
arkadaşlar
ı nO'de Mazhar Osman bulunduğu İçki Düşmanı
(Usman) Bey'in başkanlığında Gazete'yi çıkarıyordu. O
kurulan H ilal-i Ahdar yılların afişlerindeki"alkol
cemiyeti, alkol ve uyuşturucu canavarı" hiç de soyut değildi;
konusunda halkı ve gençliği alkollü içkilerin organlara
uyarmak amacını taşıyordu. "verdiği fenalıklar" da tek tek
Cumhuriyet'le birlikte Yeşil resmedilmişti.
Hilal adını alan cemiyet, Cengiz Kahraman
ı 930'lu yılların
sonuna doğru
Yeşilay adını
kullanmaya başladı.
Günümüzde
de Türkiye
Yeşilay Cemiyeti
olarak varlığını
devam ettiriyor.
Yeşilaycıların önde
.;; gelen isimlerinden
~ Fahrettin Kerim
~ (Gökay) 1930'larda
~ içinde eğlenceli
Ş.
.i5, yazıların da
c:
cl)
u

çay şekeri çay

ISTANBUL SERGISININ
EN CA.Zİp ~ÜŞESİ
Bir zamanlar "kurabiye", "soğukluk" ~
ya da "çay şekeri" diye satılan, ~\9J-jıı
kabakgillerden karpuz, yaz aylarıyla .!f'1:CıliG. OI"",,,CifOfııfu.
birlikte yeniden sofralarımızda ... K"....I . . .... ı"d. Herk es o to mob ı l kullanabilir

Karpuzların eski tadı yerinde ama,

MUlOr O,r.~" y?!! Vi .ay' .ter bl'O '.'" k'n ıımııı ,

sokak satıcıları ve hemen her semtte -.-

011,1 ...(>' E )'1 a"n'bııı,

kurulan kavun, karpuz sergileri

epeyazaldı. Olgun ve lezzetli bir
karpuzu kesmeden seçmenin kolay
Pratik Otomobıil
yolunu Sermet Muhtar Alus'un,
7 Temmuz ı 946 tarihinde Ak,ıam Okulu
gazetesinde "Dünden, bugüne
karpuz" başlıklı yazısından okuyoruz: İlki ı 949 yılında düzenlenen
"Malum a, seçerken kavunun ağınna, İstanbul Sergisi kapsamında,
karpuzun hafifine bakılır. Üstüne Taksim Talimhane'de Fiat Garajı
fiskeyi vurunca tınlamalı; bu tınlayış karşısında açılan bir "okul". Özel
güneşte kalıp gerilmiş bir kudüm otoların parmakla gösterildiği
derisi sesine andırmalı; sonra, iki günlerde, Talimhane sakinlerinin
avucun arasında sıkınca da hafifbir H udson, Buick marka otomobilleri,
kütürdeyiş duyu1malı." Aynı yıllarda Surp Agop tesislerinin altındaki
Diyarbakır'da karpuzlarla hatıra Fiat Garajı'na park edilir; garaj
fotoğrafı çektiren bir çocuk. çalışanları her sabah otoları
Feza Kürkçüoğlu sahiplerinin kapı önlerine bırakıl'dı.

84 NTV TARiH HAZiRAN 2009

 Yı):3 Sayı: 26 Şubat- 1935
Fotoğraf modası
DİMAGA ALKOL KOYMAK, BIR"

• MAKINENIN YATAKLARINA
KUM KOYMAGA BENZER.

i
ÜtWAMI
i
\.~---- GAZlTı:
AY'AŞLIGIN VEROiGi fENALIKLAR

Ha.sta mid.~.

· El değmiş fotoğraflar

• Bir döneme damgasını vuran, kartpostallar, önceleri sadece

t<ciyüıen.
Bayburt saat kulesi: Durmayan zaman :
Anadolu'da şehir merkezlerini
süsleyen saat kuleleri,
Osmanlı devletinin son
dönemi ile Cumhuriyet'in
ilk yıllarında inşa edilir.
Cumhuriyet'ten sonra
yapılanlardan biri de Bayburt
Saat Kulesi. Yapımına 1923
yılında başlanan kule, bir
yıldan daha kısa bir sürede
tamamlanır. Bayburtlu ustalar
tarafından çokgen kaide
üzerinde sekizgen gövdeli, 21
metre uzunluğunda bir saat
kulesi olarak inşa edilir ve 29
E kim 1924'te, Cumhuriyet
B ayramı'nda törenle açılır.
ç orum Saat Kulesi'nin bir
benzeri olan, sırtını tarihi
Bayburt Kalesi'ne veren
yapının üzerindeki dört saat ve
makine aksamı Almanya'dan
getirilmiştir. Bayburt Saat
• ülkeden ülkeye, elden ele
• dolaşan kartpostallar; artık
sadece koleksiyonerlerin ilgi
alanında ... Kartpostallar,
• 1900'lü yıllardan başlayarak
matbaacılığın gelişimiyle
• birlikte bir moda olarak
bütün dünyayı sarar.
Manzaralar, portreler,
kadın fotoğrafları, nü'ler o
• yılların en revaçta temaları
arasındadır. Yeni yılda,
bayramlarda, özel günlerde ve
elbet seyahatlerde insanların
birbirlerine yolladıkları
Kulesi işlevini günümüzde de
sürdürüyor.
Feza Kürkçüoğlu
siyah beyaz ya da sepya renkli
olarak basılırken, gelişime
paralel olarak daha sonraki
yıllarda renkli basılmaya
başlanır. 1 940'lı yıllarda artık
kartpostallar renklidir. ..
Siyah-beyaz kartpostallarla
renkli kartpostallar arasında
var olan bir ara dönemde,
elle renklendirilmiş
kartpostallar kullanılır. Özel
boyalarla fotoğrafın tümü
değil, seçilmiş yerleri elle
renklendirilir...
Feza Kürkçüoğlu

NTV TARiH HAZiRAN 2009 85

 Tavanarası

Evlilik sezonu
açılırken ...

1910,1923 ve 1947'den

-----o
gelin-damat fotoğrafları
ve davetiye örneği. Biri
romantik, biri hafıf zoraki,
diğeri ise gayet mesut poz
veren çiftler... Kızını Süc- 1 ' Doklo
i
, il iLin .. rı 'I i
crü -
l'") nu
i
akıı:ı,anu \'"..4 nl- r
i
i
r<,1 e e,· <'nm<,s; - 1.1 S i
Dlunas(" X"(ı e
IıancOlizel,. 1\" "' i \ ar'7anı bn Oır("('("os..• ı.Sadıiv.
ii e "1 J "i i

ına <'v ('nr . . II . rn~ı ta. ('~in ('ki

-bi . .i <'Sı I<'ril ec i (~(,f"ğ;'1(l("n
n.ıı il oI,wilğınıızı '.ürmed"..; . i saat 8 .Ie l"f ri (;n;zle
RJız c arz c~yl('rjz efendim.

S.J." 7... J~
Eınine Hüseyin

· .... ... .. .......... .. .. .

Reklamda

·· ~~0~___________

;1Fosfarsol
Kan kuvvet v€!
iştaha şurubu
Cihan doktorlarının en
büyük kıymet ve ehemmİ­
yet verip beğend i kleri bir
formüldür. Kansızlık, işti­
hasızlık ve kuvvetsizlik,
bilhassa nevresteni, ademi
iktidar, mide ve barsak
tembelliğinden doğan ha-
zımsızlık ve kabızlarda en
birinci devadır. 3 günde şa­
yanı hayret tesirini gösterir.
Vücuda dinçlik, yanaklara,
dudaldara, pembelik, dlde ta-
ra vet, saçlara ve gözlere ateş
ve parlaklık veren bu kuvvet
şurubu Türkiyenin her eez_ane.
i
sidde bulunur.

86 NTV TARiH HAZiRAN 2009

 Adab-ı Muaşeret
3 Haziran 1964:
Lefter veda
ediyor
Milli Takım ve
Fenerbahçe'nin unutulmaz
futbolcularından Lefter
Küçükandoniyadis'in,
yeşil sahalara veda ettiği
Beşiktaş- :Fenerbahçe jübile
maçı öncesinde, ellerinde
dönemin en popüler fotoğraf
makineleri olan Leica ve
Rolleiflex'lere sahip gaz;ete Sofrada en ayıp şeylerden iiri de yemek ,onunu bek-
muhabirieri tarafından lemeden sigara içmektir. Saygısız almayın ız.
alınmış son pozIarından
biri. 3 Haziran ı 964,
Dolmabahçe Stadı.

.. . . .... . . . . . . . .... . . . . . . . . . . .. . . . . . .... . . . . . .. ..

R. Sertaç Kayserilioğlu

0"
~ ~i~~~ı;;;ta~~~~~~

~rJ>e ~,h!ll!!.@sr!li!il_~~!rW[fi'!7@~ ,

YENi HAYAT ve FıSTıK SUYU GAZiNOLARI a Evveıli kadın ei uzatır. O el uzatmadıkça el "kamalıssı­
nız Kabalığmız yüzüniize v urulursa sakın kızmayın.

Geceleride açıkltr a.
Otomobil gider ~ •

BÜYÜKDERE ~.
r~~~~~~~~~~~JJ .
Kafes Kasrı'nda en uzun süre
kalan Osmanlı padişahı kimdir?

Mayıs sorusunun cevabı:

Tahta çıktıktan sonra sünnet
DıKKAT olan üç Osmanlı padişahı
kimdir?
Haval. ile gön-
Sırasıyla ; i. Ahmed, iV. Murad ve LV.
derilen p araların
Sı RÜ ...., ŞENY ÜZ Mehmed 'dir. Çok küçük yaşta tahta
namına yazma. çıkmışlardır; i. Ahmed 14 yaşında,
Jarını çok rica LV. Murad 11 yaşında, ıV. Mehmed
ederiz. Zira bu- ise 6 yaşında.

radan al mak için

Doğru cevap veren okurlanmız:
zorluk çekiyoruz.
ılker Alemdar, Oğuzhan Kılmçel

Her sayımızda okurlardan gelen sorulara, yine okurlarımız

cevap veriyor. ntvtarih@ntv.com.tr

NTV TARiH HAZiRAN 2009 87

 ••
yç~~~~ . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..~~~.~~~~ . ~~~??~~ . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . .... .
Bir işaret: Tuğ
Ay-yıldızlı mızraktan
ilk generale
Ucuna atkuyruğu bağlanmış,
ay-yıldız temrenli mızrağa
verilen addır. Tuğlar, Orta
Asya'da Türk hakan ve
hanlarının, bağımsızlık ve
erk simgeleriydi. Sonraki
dönemlerde Türkiye'ye de
taşındı. Osman Gazi'den II.
Mahmud'a kadar padişahların,
vezirlerin, sancakbeylerinin
konumlarını tuğlar
simgeliyordu. Seferlerde ve
törenlerde padişahın
önünde altı; vezirlerin
üç, sancakbeylerinin
ise tek tuğ taşıyan
süvariler giderdi. Savaş kararı
alındığında tuğlar ilkin saray
kapısına çıkartılır; buradan
Davutpaşa sahrasında kurulan
ordugaha götürülerek Otağ-ı
Hümayun'un önüne dikilirdi.
Vezir ve sancakbeyleri de
birliklerinin başında tuğ
çekerek ordugaha gelir,
alay gösterirlerdi. Tanzimat
yıllarına doğru rütbe düzenine
geçilirken tuğların yerini rütbe
ve nişanlar alınca eski tuğlar
da saray depolarına, askeri
müzeye konulmuş; taşrada
ise büyük camilerin minber
kapılarınabirer hatıra olarak
bağlanmıştı. Korunabilen tuğ
örnekleri müzelerdedir.
Yabancı dillerden
alınma söz ve terimlerin
Türkçeleştirilmesi
çalışmalarına önemli katkıları
olan Atatürk, "zabit" ve
"nefer" karşılığı "subay" ve
"er"i önerdiği gibi, rütbe
adlarını Türkçeleştirmiş;
"Mirliva"yerine "tuğ­
general"i önermiştir.
1935'te bir genelgeyle
yürürlük kazanan bu
yeni adlandırmada, Asya
Türkçesinin"tuğ"una,
"tuğ-general", "tuğ-amiral",
"tuğ-bay", "tugay" türevleriyle
güncellik ve geçerlilik
kazandırması anlamlıdır. Bugünkü rütbelerin atas ı: Tuğ .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . . . . . .. . . . . . . . ... .. . . . . . . . . . . . . . . . .. .. . . . .
Bir deyim: Tarih
Harflerin sayı değeri
olayın tarihini verir
Padişahın tahta çıkışı, zafer,
doğum, ölüm gibi olayların
tarihlerinin "ebced" denen,
sayı değerli Arapça harflerle
şifrelendirilmiş bir dize ya
da beyide saptanmasıdır.
Tarih düşürülmüş dizelerdeki
harflerin her birinin sayısal
değeri toplandığında ilgili
olayın Hicri takvime göre yılı
bulunurdu. Tarih düşürmenin
edebi değeri yanında yabana
atılmayacak bir önemi de
düşürmek
tarih düşürülmüş dizeler,
hem daha kalıcı ve sanatsal
hem de açıklama içerirdi. Bu
nedenle anıtsal eserlere, mezar
taşlarına tarih düşürülmüş
dizeler özellikle yazılırdı.
İstanbul'daki mimarlık sanatı
harikalarından III. Ahmet
Çeşmesi için Seyyid Vehbi'nin
yazdığı manzum kitabedeki,
III. Ahmed'le birlikte
düşürdükleri ''Aç Besmeleyle • tomruğa vurulanlar taşıma
iç suyu / I-lan Ahmed'e eyle
dua" dizeleri, ebced hesabına
· Bir yapı: Tomrnk
Hapishane
ve işkence
• Tomruk damı, tomruk
dairesi, tomrukhane de
denen hapishanelerdir.
: Buralara kapatılan kimi
suçluların çenelerinin
altına veya ayak bileklerine
Dairesi ise
yıkılmıştır. Kasımpaşa'da
zincirle tomruk denen kalaslar
• bağlanırdı. Bir-iki metre tersane içindeki Bambul
zindanı da bir tür tomruktu.
uzunluğundaki bir tomruğa,
Osmanlı vilayet merkezlerinde
• iki üç mahkumun yan yana
bağlanması da adetti. Aynı de valilerin Paşa Sarayı denen
konakları yanında birer tomruk
damı bulunurdu.
işkencesine koşut, birlikte

2
söz konusuydu. Bir olayın
rakamlarla yazılan
tarihinin, rakamların
silinmesi veya yanlış
okunması olasıyken,
göre, eserin yapıldığı 1141
(Miladi 1729) yılını verir ki
bu geleneğinin en güzel ve
anlamlı örneklerindendir.
• oturmak yatmak, yürümek
Geçen sayıdaki "Se-yasa" için ek:
zorundaydılar. Osmanlı ibn Bibi'nin Selçukname'sinde, Alaeddin
Devleti zamanında İstanbul'da Keykubad'ın (ö.1231) okuduğu
• ve vilayet merkezlerinde kitaplardan birinin, Nizamülmülk'ün
• tomrukhane, tomruk damı (ö.1092) Siyerü'l-müIOk olduğu yazı l ı.
Eseri Tü rkçeye çeviren Prof. Dr.
denen hapishaneler vardı.
Mürsel Öztürk, bu eserin bir adının da
• Saraya ait Sultanahmet'teki "Siyasetname" olduğunu belirtmiş'.
• Tomrukhane'nin yerine Anlaşılıyor ki, Siyerü'I-MüIOk çok
• sonradan yapılan sonraları Siyasetname adını almış.

• hapishane günümüzde Bu durumda "se-yasa"nın zamanla

otele dönüştürülmüştür.
Paşakapısı' nın
(Babıali'nin)
Cağaloğlu Hamarnı
civarındaki Tomruk
"siyaset'e dönüştüğü de doğ ruluk
kazanıyor.
Necdet Sakaoğlu
ibn Bibi, el-fvamirü'I-Ala'iye fi'I-Umüri'l-
A'a'iye (Selçukname), Haz. Mürsel
üZfürk, Ankara, 1996, s.246.

88 NTV TARiH HAZiRAN 2009

 Prensesler, sadece sizin ihtiyaçlarlnıza özel,
hayatınızı kolaylaştıracak bir kasko sunuyoruz •••
Siz hayatınızın keyfini sürerken, biz Prenses Kaskoplus
ile yolların keyfini sürmenizi sağlıyoruz .

• SiGORTA
(212) 4444 RAY (729) i www.raysigorta.com.tr VIENNA INSURANCE GROUP
 Net Tarih
.. .......... ....... .... ............... ................... ....... ..... .................. ..................... ... .. ................... ... ... .. .. ........ ..... ... .. ....... .............

Siryalıyız.biz
Yok olmanın
eşiğindeyiz!

E ski adı Sirya olan,

Artvin'in merkez
ilçesine bağlı Zeytinlik
~.:.:~~
11- =
:::: .....
\
abc
C~~~ı;n §"~--::-
___ _
köyünün internet sitesi, "İmdat! ıD -
a ::._ t YlIOıır.ılfhio;: :=====-
a -
Yok olmanın eşiğindeyiz!" Sn.. ', ... Mut1~

çağırısıyla açılıyor; azalan nüfus

ve kaybolan kültürel değerlere """'"' 0_
~~'":;~I"'*W!
Soryjlç""v!d-.ı

Matbaa ve yazının tarihi

-
5orv,, 'nıns..vnk

B
SIlV,,'nını;:ı.o.

dikkati çekiyor. Köye özgü askı, dizgi ve yazı tarihinin

oyunlar, yöre mutfağının yanısıra, 07 MıııO«otlll
FI)I(>jj(~
08.O<I.OISlRr.ı. kapsamlı bir şekilde anlatıldığı
Siryalı meslek sahipleri ve
twfÇNAR1Ql

Fransızca
sitede tipografınin
0803.OIISIRY'"
GEc;ESIFOTı::ılMll

Köy Enstitülüler de Siryalıyız. gelişimini, konuya eşlik eden görseller ve

biz sayfalarında yerini almış . fotoğrafları ve eski okul hatıraları anılıyor.
çizimlerle izlemek mümkün. Matbaanın
"Sararan fotoğraflar" başlığı altında "Sirya'dan belgeler"de ise Köy Enstitüsü, ilk kullanımından bugüne önemli
geçmişe tanıklık eden portreler, aile Millet Mektebi diplomaları, eski evlilik isimlerin biyografıleri, yazı tiplerinin ve
cüzdanları var.
alfabenin zaman içinde değişimi, Arap
Sirya yerel ağzı üzerine hazırlanan kaligrafısinin
sözlükte kurbağa için "makaka-vakaka"; Batı'ya etkisi gibi
lapa lapa yağan kar için "partam başlıklar göze
partan" ya da inek çağırmak için "puçi çarpıyor. Özel dosya
puçi" sözcüklerinin kullanıldığını konuları içinde
öğrenebilirsiniz.
Gutenberg'le ilgili
ayrıntılı bilgiler de
bulunuyor.

NTV dergilerine İki dergiye

birden
abone olınak için II sayı
fiyatına
abonelikte
ekstra %10
indirim
çok sebebiniz var! ıa sayı

---- ..
-----
1 yıllık abonelik fiyatı
İstediğiniz
adrese
teslim
Eski
sayıları
temin etme
fU'satı
1 yıllık abonelik fiyatı .A g ~
....ag ı ı;-
/" " yerine
/ 2 dergi birden '" 55 TL
1 yıllık abonelik fiyatı
.ııg L'C"
yerine
100 TL
Hemen abone olmak iQin
www.ntvtarih.com.tr ve www.ntvbüim.com.tr
Web sitelerimizden isterseniz güvenli bir şekilde kredi kartınız ile veya
web sitesindeki formu doldurarak havale yoluyla abone olabilirsiniz.
Bonus card, Axess, Maximum card ve (ard Finans'a özel 3 taksit fırsatı.
 ·anda · ··· · · · · · · · · · ··· ······ . · · . ··. .. . . ........ .. .. ........ .... . . . . ... . . ... . ..

'SarıLevhalar', 1. BÖLÜM
Tıp ve şifanın

gerçek masallar doğduğu topraklar:

Anadolu'nun zengin tarihi mirasına yönelen "Sarı
Levhalar" programı , geçmişi binlerce yıl öncesine
uzanan kültür ve yerleşimIerin izini sürüyor.
Bergama, Allianoi
Bergama .. . Sağlık tanrısı Asklepios'un ve
tarihin ilk tam teşekküllü "hastane"si kabul
edilen Asklepion'un yurdu Ik bölümün
konuğu. Antik çağ halkının nasıl şifa

Ahmet Yeşiltepe "sarı levhalar"ın ardındaki olağanüstü
ve gerçek öyküleri anlatıyor.
bulduğu, ünlü hekim Galen'in öyküsü,
iskender'in hazinesinin kente nasıl miras
kaldığı, kuzeyden gelen "sarışın adam l ar"ın
yan i Galatların Bergama yenilgisi bu
bölümde açıklığa kavuşuyor. Yeryüzündeki
en eski kaplıca merkezlerinden Allianoi de
"Sarı Levhalar"ın ilk bölümünde.

2. BÖLÜM
Şehiralik, felsefe,
kehanet: Priene,
Miletos, Didyma
Anadolu'nun en iyi korunmuş Helenistik
kenti ve ilk pl anlı yerleşimi Priene; doğa
felsefesinin doğduğu ve Doğu Akdeniz'de
gO'dan fazla kolon i kente sahip Miletos;
bilicilik (kehanet) merkezi Didyma ve
döneminin en ihtişamlı yapı l arından Apolion
Tapınağ ı 'nın az bilinen öyküsü ikinci
bölümün sürprizleri olacak.
15 Haziran'dan sonra NTV'de...

NTV TARiH HAZiRAN 2009 91

.~j.~.~~~.......................... -.......,
Sergi
Odalar içinde
bir minyatür
kahvehane
17 Aralık 2008-15 Eylül 2009
Rahmi Koç Müzesi , istanbu l
Kahve ocağ ı , duvarlar,
Yıllardırminik ve kusursuz sütunlar, tabureler, avizeler
bir kuyumcu inceliği ve
detaylara sahip dünyalar
zarafetiyle işlenm i ş.
yaratan Henry Kupjack'ın
"Minyatür Odala r''ı, ayırt
etmeden her tarih, her kültür
ve her yaşamdan izler taşıyor.
Her bir oda, bir televizyon olduğunu ve nası l çalışt ı ğ ı nı
ekranından içeri bakıyormuş NTV Tarih'e anlattı. altıhafta ile dört ayarasında yansıtabileceğini düşündüm .
hissi uyandı rı yor. Kurgunun değişen süreçlerde ortaya çıkt ı. Rahmi Koç da aynı fikirdeydi.
başarısı , doğru orantı l amayla NTVT: Minyatür odalan nasil NTVT: Osmanlı kahvehanesi Nötr bir mekan o l ması ve
da ilgili; Kupjack'a göre ideal ve ne süreçte hazırladmız? seçiminizde size ilham veren hayalgücümü kullanabilmem
oran 1/12 ölçeğine denk HK: Üç binin üzerinde m ima rlık ne oldu? açısından da en uyg unu
düşüyor. tarihi ve dekorasyon kitab ı HK: Aklımda medrese ve kahvehaneydi. Bu minyatür
Henry Kupjack'ın, "Minyatür inceledim. Değişik tarz ve Osmanlı dükkan ı alternatifleri oda için Osmanlı coğrafyas ın da
Odalar" için Osmanlı üsluplar üzerine çalışt ı m. de vardı. Ancak, sosyal var olan bütün kahvehane
kültüründen seçimi ise Tek tek elle yapılan minyatür alanda önemli bir yere örneklerini araştırdım .
kahvehane o l muş. oda l arın her biri uzun bir sahip olan kahvehanenin www.rmk-museum.org.tr
Seçimin in neden kahvehane araştırma döneminin ardından, Osmanlı kültürünü daha iyi Gü/şah Seyhan

Üç farklı deniz mitolojisi sergide

Osmanlı Alman Almanca "heimatlos"
iç içe geçiyor; tarihin zihinlere kelimesinden gelen
donanması kazınmış gemileri, savaşlar biliminsanıarı "haymatloz", vatansız anlamını
ve efsaneleşen kahramanlar. taşıyor. Almanya'da 1933'teki
karaya çıktı Merkezde ise geleneksel Türkiye'deyken Nazi ikt idarıyla birlikte çal ı ş ma
15 Mayıs-4 Ekim denizcilik anlayışından modern 3-12 Haziran olanaklarını kaybeden,
Pera Müzesi, istanbul denizciliğe geçişin serüveni Van Devlet Tiyatrosu ülkelerini terk eden ve bir k ısmı
var. iktidar arzuları, yıkılan Türkiye'ye taşınmak zorunda
istanbul Deniz Müzesi tahtlar ve insanın kaderini kalan Alman biliminsanıarı ve
işbirliğiyle gerçekleştirilen denizle özdeşleştirmesi bu uzman la rı , "1933 Üniversite
"Osmanlı Donanmasının Seyir serüvenin ardındaki belki de en Reformu" sırasında, genç
Defteri: Gemiler, Efsaneler, eski öykü . 16. yüzyılO s manlı Cumhuriyet'in -başta
Denizciler" sergisi, 16. kadırgasından Yavuz z ırhlısına üniversiteler olmak üzere-
yüzyıldan 20. yüzyıl başına uzanan bir tarih, denizcilerin modern eğitim sisteminin
Osmanlı denizcilik tarihine ışık anılarıyla karaya çıkıyor. kuruluşuna yapt ıkl arı katkıla rla
tutuyor. www.peramuzesi .org.tr hatırlanıyor.
"Haymatloz, Özgürlüğe
Hovhannes Umed Giden Yol" sergisi,
Be hzad'ın "Şadiye 2. Dünya Savaşı yılla rı ndaki bu
Kalyonu", 1867.
s ıradışı olay ı n ka hramanları n ı
bugüne taşıyor. Verein Aktives
Museum'un hazı rlad ığ ı sergi,
Milli Reasürans Sanat Galerisi
organizasyonu ile Türk Alman
i şadam l arı Kültür Vakfı, Goethe
Institut ve Orient Institut
sponsorluğunda gerçekleşiyor.
öğrenci l eriyle bir oyun
provasında, yıl 1937 . www.vandt.gov.tr
1937'den 1947'ye
Nürnberg
11 Haziran-11 Temmuz
AKMED Sergi Salonu,
Ka leiçi Antalya
Şe h ir ArşivDairesi'nin
Fotoğrafların da - 193Tden
194Tye kadar- Nürnberg
başlıklı fotoğraf sergisi,
Nürnberg Arşiv Dai resi'nin
yakla ş ık 900.000 resim
ve negatiften oluşan
1947-4S'e ait renkli fotoğraflar,
kentin yeniden yapılanm a
sürecini belgeliyor.
Şah Abbas Londra'da
19 Ş ubat- 14 Haziran
British Museum, Londra
"Shah-Abbas: The Remaking
of Iran" sergisi, iranlı ve
ingiliz kültür uzmanlarının
işbi rliğiyle hazırl anmış . iran
Devrimi'nin 30 . yıldönümüne
rastlayan serg i, beş in ci Safevi
şahı Abbas dönemi eserleri
üzerinden bugünün i ran' ı nı
anlamak için fırsat su nuyor. 16.
yüzyı lda iran'da Safevi devletini
kuran ve Oniki imam Şiiliğin i
devletin dini olarak yerleştiren
Şah ismail' in torunlarında n Şah
Abbas, 1588-1629 arasında
hüküm sürdü . Kültürel ve siyasi
alanlarda ve özell ikle merkezi
devleti güçlendirme yönünde
koleksiyonundan seçilen,
şehri n 2. Dünya Savaş ı
öncesi ve sonrası
görüntülerinden oluşan 70
fotoğrafı içeriyor.
Savaş öncesi çekilen
renkl i fotoğraflar, romantik
ve çekici bir Nürnberg
şeh rini kaydederken,
1943 son rası fotoğrafl ar
bombalanm ı ş kentin
yılg ın ve yıkık halin i
gösteriyor.
www.akmed.org .tr
yaptığ ı reformlarla, Safevilere
"altın çağ"ını yaşattı. Kendisin i
sanat ve mimarinin de en
güçlü ham isi olarak gören Şah
Abbas, bu bağlamda devlet
merkezini, Kazvin'den isfahan'a
nakletmiş; şehrin mimarisini
yeniden yap ıl andırarak,
hakimiyet anlayışın ın sembolü
haline getirmiştir. isfahan'da
camiier, türbe ve saraylar
gibi pek çok mimari eser inşa
edilmiştir. Şehri dönemin diğer
başşehirlerden ayıran en
önemli öze lli ği, "Nakş-i jahan"
(dünyanın süsü) ya da "Şah-ı
meydan" adı verilen büyük
meydanıdır. Şah Abbas devri,
iran'ın yeni bir kimlik, Fars-iran
kimliği, kazandığı bir devirdir.
2 Ocak 1945'teki hava sa ldırı s ı
Nürnberg'i yerle bir etmişt i.
Şa h Abbas döneminde resim
ve minyatür sanat ı gelişmiş ve
"isfahan üslubu"yla tanınmıştı.
isfahan, 1640 (üstte).
Devrin diğer imparatorluk l arı
gibi dünyanın siyasi, ekonomik
ve kültürel hayatına önemli
izler bırakmıştır.
Nurten Kılıç
İstanbul'un ruh
ikizi: Lizbon
14 Mayı s -14 Temmuz
Sak ıp Sabanc ı Müzesi,
istanbul
"Lizbon Bir Başka Şeh irden
Hatıralar" sergisi, kültürleri,
dinleri, uygarlıkları, hatta
kıtaları birleştiren iki tarihi
şehrin, Lizbon ile istanbul'un
ortak yanlarını, 19. yüzyıl
sonu ile 20. yüzyıl başında
yaşamış önemli Portekizli
s anatçıların resimleriyle
gözler önüne seriyor.
http://muze.sabanciuniv.edu
 Ajanda
........ . ....... ... ..... . ......... .. .. ...... . ...

Belgesel Sergi
Documentar-ist "Silinmeyen
İmzalar"
İstanbul Belgesel
7-13 Haziran
Günleri M. Akif Ersoy Sanat
Merkezi, Pendik, Istanbul
2-7 Haziran
Goethe Institut istanbul
Prof. Dr. Haluk Oral'ın
Fransız Kültür Merkezi
Hollanda Konsolos lu ğu 20 yıldır o l şturduğu özel
Pera Müzesi Sineması koleksiyonundan, Türk
"Melankoli'nin Üç Odası", (Yangtze Nehri), "Unmistaken edebiyat ı nın önem li
Pek çok ödüllü belgeseli "Zarif Kıvrımlar", "Devrim" Child" (Seçilm i ş Çocuk), isimlerine ait imzaların yer
biraraya getiren Documentar- gibi klasikler ve "Darwin's "Stranded" (Mahsur) gibi öneml i a l d ı ğı kitap, mektup ve
ist'in bu y ı lki programında Nightmare" (Darwin'in Kabusu), son dönem belgeseller yer resimler ilk defa sergileniyor.
Kuzey Avrupa ve Finlandiya "A Decent Factory" (Örnek Bir alıyor.
yapımı filmler ağırlı kta. Fabrika), "Up the Yangtze" www.documentar-ist.org
Özel fotoğraflaıla
Çanakkale Destanı
19 Mayıs-19 Haziran
istanbul Metrosu
Taksim durağı

istanbul Ticaret Odası

ile istanbul Büyükşehir
Belediyesi işbirl i ğiyle
açılan "Çanakkale Destan ı "
fotoğraf sergisi, Çanakkale
muharebeleri sırasında
çekilmiş özel karelere yer
veriyor.

••• • i

UNIVERSlTE ı

Geleneksel
Türk Sanatlan
Sempozyumu
4-6 Haziran 2009
Erzurum Atatürk Üniversitesi

Tarihi ipek Yolu üzerinde

yer alan, Selçuklu ve
"Oyuncusuz bir film" alt usta yön etmenleri a ras ında Osmanlı'nın derin izlerini
başlığıyla, 1920'lerin yeralacak olan Billy taşıyan Erzurum yeni bir
Berlin'inde yaşayan bir Wilder'a ait olan, Curt ve sempozyuma ev sahipliği
grup insanın pazar gününü Robert Siodmak'ın 1929-30 Avangard mimarinin yapıyor. 2007 yılında
anlatan "Mensehen am tarihli filmi, sessiz sinema Avrupa'daki kalbi olan kenti, kuruluşunun 50 . y ı lı n ı
Sonntag" (Bir Pazar Günü) döneminin unutulmaz sokakları, meydanları, kutlayan Atatürk Üniversitesi,
Türkiye'de seyirciyle ilk yapıtları arasında yer alıyor. parkıarı ve sıradan "Geleneksel Türk Sanatları
kez buluşuyor. Orijinal Filmin, küçük bütçeli film insanlarıyla görmek nadir Sempozyumu" ile bölgenin
kopyası kayıp olan film, yapımcılarından oluşan bir deneyim. Yönetmen Billy kültür ve sanat ortam ı na
birkaç yıl önce British Film Berlinli oyuncu kadrosu, Wilder Hitler Almanya'sından katkı sağlamayı hedefliyor.
Enstitüsü'nün çabalarıyla filmde yine kendi yaşamlarını kaçarak Hollywood'a Sergi , Güzel Sanatlar
kayıp kısım l arı farklı oynuyor. Hitler iktidarı öncesi gitmeden önce çektiği son Fakültesi Geleneksel Türk
kopyalardan birleştiril e rek Berlin'i anlatan "Mensehen film bu; geride bıraktığı EI Sanatları Bölümü'nce
restore edildi. Senaryosu, am Sonntag", eşi az bulunan ailesi ise Auschwitz toplama düzenleniyor.
daha sonra sinema tarihinin belgeseller arasında. kampında ölmüştü. www.ataunLedu.tr

94 NTV TARiH HAZiRAN 2009

 Kendinizi
değerli hissettiğiniz
o an ...
Annenizin bin türlü uğraşına rağmen
yataktan çıkmamak için direndiğiniz
o günü hatırlıyor musunuz? Okula
gitmemek için binlerce bahane bulmaya
çalışıyordunuz da son çare dereceyi
.wı;...;.;;;:...-:;;;:___.----o;..::.....J kaloriferin üzerine koyup "ateşim çıktı"
numarası yapmış, inleye sızlana kalkamadığınızı söylemiştiniz.
Nasılolduysa bir iki saat içinde gerçekten de ateşiniz çıkmış,
gerçekten de yataktan çıkamayacak kadar hasta olmuş, ertesi gün
bile okula gidememiştiniz. Bu kadar acı çekmeye değer miydi
hatırlamıyorsunuz ama annenizin bir dakika olsun yanınızdan
ayrılmadığını, ateşinizi düşürmek için her yolu denediğini,
sızlanmalarınızı geçirmek için ayaküstü uydurduğu masalları hiç
unutmuyorsunuz. Kendinizi değerli hissettiğiniz o günden beri,
böyle anların önemini daha iyi anlıyorsunuz.

ANADOLU
SAGLlK
MERKEZi
... . .... - ...... .... ... fS
t i i i , 1 r n "i 1 ii

JOHNS HOPKINS
\i i il i i i , "

Özel Anadolu Sağlık Merkezi Özel Anadolu Sağlık Özel Anado lu Sağlık
Hastanesi Ataşehir Tı p
Merkezi Suadiye Tıp Merkezi 44 44 276
Gebze Ataşehi r Kadıköy www.anado lusaglik.org
Bulmaca
2 3 4 5 6 7
2
3
4 durumu - Hazır, mevcut. 10)
5 Közlenmiş patlıcan, yoğurt ve
6 Boru sesi. 11) Felç - Soğuk ve ta tlı
7 saç tutamını tersinden kabartıp
8
9 antik dönemlerdeki adı. 13) İlave
10
11
12
13
14
15
SOLDAN SAGA:
1) 1915'te doğmuş , Tevrat, İncil ve
Kuran'daki birçok meselin Sümer
kayn aklarındaki kökenlerini ortaya
çıkaran araştırmalarıyla tanınmış,
yaşamı Çivi Çiviyi Söker adlı kitab a
konu olmuş kadın sümerologumuz
- ". .. oluban eriyernIYanam hey
dost deyü deyü" (Yunus Emre) .
2) Hac zamanı dışında Kiibe ve
diğer kutsal yerleri ziyaret etme
- Antalya yakınlarındaki ünlü
arkeolojik mağara - "Beni ...
kuyularda merdivensiz bıraktın"
(Ümit Yaşar Oğuzcan) - "Yilbik,
tutarık" gibi adlar da verilen sinir
hastalığı. 3) Derviş selamı - Uygur
Türkleri tarafından 1 1. yüzyıla
doğru Çin'de dokunan çok ince
kalite ipek duvar halılarına verilen
ad - Yapıştırıcı bir madde - Radyo
dalgalarının yankısını alarak
cisimlerin yerini ve uzaklığını
saptayan aygıt. 4) İttihat ve Terakki
Cemiyeti üyesi ya da yanlısı olan
kimse - Erden çavuşa kadar olan
askerlere verilen ad - Doğru yolu
gösterme. 5) Safran, amber ve
misk karıştırılarak yapılan güzel
bir koku - Gözleri görmeyen - Bir
toplulukta çalışan insanların her
biri - Nikel elementinin simgesi.
6) Eski Mısır dininde ruhun
başlıca görünümlerinden biri -
"Dar-ül ... ": Türkiye'de açılan ilk
96 NTVTARiH HAZiRAN 2009
SEDAT YAŞAYAN
8 9 10 11 12 13
resmi müzik okulu - Bir balık -
Soğukla sıcak arası. 7) Maden
eşya üzerine vurulan bir cins
cila - Hititlcrin gelişinden önce
Orta Anadolu'da yaşayan halk -
"Çinkirazı" da denilen bir meyve
ağacı. 8) Ş ube, kol - 16. yüzyılda
Marmaris'te yaşayan, denizci
ve balıkçıların evliyası sayılan
Türk kadın ermiş - Sanayi -
Neptünyum elementinin simgesi.
9) Istanbul'un eski adlarından biri
- Atatürk'ün manevi evladı olan
ilk kadın pilotumuz. 10) Rolls
Royce otomobilinin kısa yazılışı
- Düşünce - Samsun'un dağ
köylerinde dokunan bir tür yün
kumaş - Temel, esas - Tavlada
"üç" sayısı. 11) Uğraş tırıcı, pürüzlü
iş - Kuzu sesi - Uluslararası
Çalışma Örgütü'nün simgesi -
Hz. Muhammed'in çevresinde
toplanan Müslü manların tümü.
12) Peru ve Bolivya'da yünü için
yetiştirilen evcil alpaka türü -
Olabileceği dü şün ülen kötülüklere
karşı önlem almak - Basketbolda
çemberi taşıyan levha. 13)
Osmanlılar dö neminde İstanbul'da
ve büyükliman kentlerinde yaşayan
ve ticaretle uğraşan, M üslüman
olmayan azınlıklara verilen ad -
Doğu Göktürk devletinin 621 -
630 yılları arasında hüküm süren
son hakanı. 14) Eski Türklerde
14 15 16 17 18 19 20
ve Moğollarda hakanın seçme
muhafızlarına verilen ad - Abide
- Yumurta biçimli ve sekiz delikli
bir tür flüt. 15) Mitoloji - Kirpiye
benzer dikenleri olan bir hayvan -
Kalesi ve Damlataş Mağarası'yla
ünlü turistik bir ilçemiz.
YUKARIDAN AŞAGIYA
1) 1921'de doğmuş, Anadolu'nun
birçok yerinde çeşitli kazılar
yap mı ş , ayrıca Hititçe metinlerin
oku nmasına da katkıda bulunmu ş
ünlü kadın arkeologumuz - Bir
soru sözü. 2) Yılmaz Güney'in bir
filmi - Bar tın' ın bir ilçesi - Sarı
renkli ve verimli bir balçık türü.
3) Utanç duyma - Uzaklık işareti
- Dört Halife'nin sonuncusu -
"Altın kökü" de denilen kusturucu
bir kök. 4) Hasan Fehmi ve
Ahmet Samim'den sonra II .
Meşrutiyet döneminde öldürülen
üçüncü gazeteci - Kuran' ı güzel,
yüksek sesle ve usulünce okuma.
5) Becerikli, yetenekli, usta kişi
- Ayrıca değerli taşlarla süslü
olmayan, altın ya da gümüşten
yapılmış kuyumculuk işleri . 6)
1870'te İstanbul'da Fener Rum
Patrikhanesi'nden ayrılarak
kurulan bağımsız Bulgar
O rtodoks Kilisesi - "Güzelliğin .. .
par'etmez/Bu bendeki aş k olmasa"
(Aşık Veysel). 7) Matematikteki
artı işaretinin eski adı - İSViçre 'de
bir ırmak - Tantal elementinin
simgesi. 8) İran' ın plaka işareti -
Yontulmamış ağaç kütükleriyle
yapılan, Kuzey Anadolu'ya özgü
ev tipi - Götürü, toptan iş. 9)
Gerekli - Üzüntülü düşünce
Farrow: ABD'li aktris -
kıymayla yapılan bir yemek -
sularda yaşayan bir balık. 12) Her
üst kısmını düzleştirerek saçların
hacmini artırma - Konya'nın
- Acılı hayatı Behçet Necatigil'in
Ertuğrul Facia.rı adlı oyununa
konu olmuş 19. yüzyıl Türk ş airi
- Ördeğe benzer bir su kuşu . 14)
Mimarlıkta, yağmur suyunun
ç atının dışına atılması için yapılmış
kısa oluk - Eski M ı sır'da gü I)eş
tanrısı - Padişahların vezirlerine
seslenirken kullandıkları san. 15)
Karakter - İspanya'da şarabıyla
ünlü bir kent - İcar. 16) Saydam
tabaka üzerine çekilen pozitif
fotoğraf Kurtuluş Savaşı
sırasınd a Türklerle Yunanlılar
arasında yapılan iki çarpışmanın
adı - Geçirimsiz bir toprak cinsi.
17) Yağmur suyunu biriktirmeye
yarayan depo Çan. 18)
Askerlikte yürüyüşe geçmek i ~in
verilen komut - Bilge Olgaç' ın ,
hiç kadın oyuncu kullanmadığı
filmi Ankara yakınları nda
bir göl. 19) Mezopotamya'da
kurulmuş en büyük sitelerden biri
- Yaşanmış olayların anlatıldığı
yazı türü - İspanya'nın para birimi.
20) Sakızla tatlandırılmış rakı -
İsrail'de bir kent.
Bulmacanın doğru çözümünü
17 Haziran'a dek bize ulaştıra"l
tüm okurlarımıza,
NTV Yayınları ' ndan çıkan
Din/er At/ası kitab ını
armağan ediyoruz.
NTVTarih
NTV Yayınları, Eski Büyükdere Cad.
No: 245A Masiaklİstanbul
Bilmece NEVZAT ERKMEN

e New Yo rk'taki Özgürlük An ıtı , birçok tanrıçayla birlikte Juno'dan da

Haziran'ın esin lenmiştir.
DOGRU D YANlıŞ D
doğruları, yanlışları
8 10 Haziran 1980'de Kuzey ırlanda'nın başkenti Belfast'ta düzenlenen
o Haziran Ingilizce "June", Fransızca 11. Dünya Büyükler Boks Şampiyonası'nda, 57 kiloda Ramazan Paliani
"Juin", Almanca "Juni", ı ta l ya nca
Dünya Şa m piyonu oldu.
"Giugno"dur; bu adların kökeni Yunan DOGRU D YANlıŞ D
Tanr ı ça s ı Juno'dan gelmektedir.
DOGRU D YANlıŞ D e Haziran sözcüğü Süryanice'den gelir ve "sıcak" anlamı taşır.
DOGRU D YANlıŞ D
e Haziran'ın 3. pazar günü Türkiye dahil
tüm dünya ülkelerinde "Babalar Günü" olarak cl) 25 Haziran 1801'de Kahire'deki Ingiliz işgalordu l arı, Türk ordusuna
kutla nır. teslim oldu.
DOGRU D YANlıŞ D DOGRU D YANlıŞ D
e 16 Haziran ı rl an da ve tüm dünyada James G 30 Haziran 1949'da Hatay'ın Türkiye'ye katılması oy birliğiyl e kabul
Joyce tutk u nları a ra s ı nd a Bloomsday (Bloom edildi.
Günü) olarak kutlanır.
Bloom, Joyce'un U/ysses DOGRU D YAN lı Ş D
roma n ı n ın baş kahramanlarından Mr. Leopold
Bloom'un soyadıd ı r.

DOGRU D YANlıŞ D J!P,ii61 ıııI. §nırun~

Juno JIPIilI. 6C61 'I!gap 6P61 'SIlN\fA 'O~ ,,!u.!JaIJaAAn)! eAeH ~Jnl 'SI1N\fA .t>
o Tü rk Hava Kuvvetleri 1 Haziran 1931'de kuru l muştur. JıpueınpJO Je6s1 zısueı:ı mJ!')oo'\:
DOGRU D YAN lı Ş D 'I!gap ueınpJO le6s1 z1116u! 'SIlN\fA '6
n<ı!')oo's
:ı/UeIJn~ apıal4,uell/~JeJ apa~m 8C
1!4ep e,{I!ZllJe aA ue~,{eqJaz\f 'SI1N\fA 'z
JIPIilı' ıaoz 'I!gap OS61 'SIlN\fA 'L :J1p,eJBH BS! IpeUlUlse!JuueJ ueun;.., ')np
0 10 Haziran 1946'da ıtalya'da krallık sona erdi, Cumhuriyet ilan edildi. ' n<ı!')oo '9 (ounf} ounr ısejuueı ewo~ 'SIlN\fA . ~

DOGRU D
YANlıŞ D ' n<ı!')oo 's :<l\fld\f1\3:)

Geçen ayın çözümü

6 7 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

Gönderen: Tevfik Cesur

Geçen ayın çözümü

Dünya Dilleri Af/ası kitabını kazananlar:
Ahmet Saldır Filiz Akın Özcan Memet Bostancıoğlu Sevim Baykara 17. yüzyıl Çin yapımı
Ali Çalışkan Gökhan Evci Mete Üçok Sibel Akb ı yık
Atı n ç Tezölmez Gökhan Geçer Mustafa Baldır Sibel çaycı tükürük hokkası
Avni Aksay Gülden Aysoysal Mustafa Erdoğan Sinan Kanmaz
Ayhan Kara Gülnur Solmaz Nadir Orkun Üzümcü Şahap Özdemir Qing sülalesi, Kangxi dönemine
Ayşe Çelebi GülsOm Baykal Nafiz Sürgün Şenol Dönmez
Ba rı ş Erdil Gülsüm Korkmaz Olgun Oruç Tank Ayabakan ait (1662-1722); halka dipli ,
Ba rı ş Müneweroğlu Güngör Aras Onur Odabaş Tayfun Vural
Berkan Yaman Güven Okatan Onur Sansözen Turgay Altun
ku lplu, dilimli silindirik gövdelidir.
Burcu Kiriş Güven Özen Orkun Kuş Turay Saner Yüksekliği 8.5 cm'dir. Gövdesi ve
Celal Ertaş Hakan Güven Osman Cemoğlu Yusuf Geren
Cem Bayram Hasan Taylan Ömer Aslantepe YOksel GOngör yukar ı doğru geniş l eyen boynun dış
Cem Tuna Hünkar Deniz Dalk ı lınç Özlem Koyuncu
Cem ıı Eker ılker Alemdar Recep Kandemir k ı smı sıraltı kobaittır. Dal, çiçek ve
Cihad Kayacı ısmail Terkeşli Rıdvan Uyanık
Cüneyt lşıtman ısmail Yılmaz Rüya Gülmez
feniks figürleriyle bezelidir. Eserin
Emir Tuzkaya ısmet Altınışık Salim Ünal benzerleri British Museum ve Cevap larınız ve NTV Tarih'te yer
Ender Kamil Boyacı Kerim Tezel Seda Sefer
Enes Demir
Engin Can
Levent Cingöz
Levent Çavuş
Sedat Demirezen
Selam i Keskin
IIIIIIL Amsterdam Rij ksm u seum'dad ı r. a l masın ı istediği n iz fotoğrafl ı
sorularınız için:
Erdem Ers6z Levent Çetintürk Sema Kaşlı Doğru cevabı veren oku rla rımı z:
Kitap g6rıderim/eri
ntvtarih@ntv.com.tr
Ersin Özer Mehmet Ali Ercan Semra Yıldırım
her aym sonunda Başak Benlioğlu, Güven Okatan
Eymen Şim şe k Mehmet Ali Sa{ııroğlu Senih Kavlak
F ı rat Şükrü Eker Mehmet Murat Tan Serkan Bağcı gerçekleşmektedir.

NTV TARiH HAZiRAN 2009 97

Zamanın Izinde
•
19 yaşında Hunlara gelin giden Zhao
Jun'un, Hohhot kentindeki heykeli ve
kaidesindeki tanıtım yazısı.
G eçen yıl ekim ayında Çin'in
kuzeyindeki İç Moğolis­
tan Özerk Bölgesi Bilimler
Akademisi'nin düzenlediği
"Mongolistler" konferansı­
na katıldım. Herşey konferans sonrasında
düzenlenen geziye yorgunluk sebebiyle ka-
tılamamamla başladı. İç Moğolistan Özerk
Bölgesi'nin başkenti olan Hohhot'un
dışında bir yere gidiliyordu ve orada bir
mezar ziyaret edilecekti. Bunun bir mezar
olmaktan çok bir "makarn" olduğunu son-
radan öğrenecektim.
Biraz dinlendikten sonra şehri dolaş­
mak için dışarı çıkınca, karşıda "Zhao Jun
Oteli" yazısını gördüm. Bu aslında benim
katılamadığım gezide, ziyaret edilecek
makam-mezarın sahibi olan kişiydi.
Otelin önünde bir kadın heykeli ve
altında bir yazıt vardı ve üzerinde genel
olarak şöyle deniyordu: "MÖ 52 yılında
doğmuş olan bu hanım, Zhao Jun adında
bir nedime idi; kendisi Çin tarihinde gü-
zelliği ile meşhur dört kadından biri diye
bilinir. MÖ 33 yılında kuzeydeki Hunların
şanyü'sü Huhanye, Han sülalesine tabi ol-
mayı kabul etmiş ve buna karşılık barışse­
ver ilişkilerin simgesi olmak üzere sarayın
uygun göreceği birisini gelin olarak götür-
mek istemişti. Zhao Jun da imparatorun bu
konudaki emrine uymuş ve kendisine saray
tarafından "Hunlara Huzur Veren Hatun"
unvanı tevcih edilmişti. Zhao Jun'un böy-
lece "Sedd'in dışına göçmesi, Hun ve Çin
98 NTV TARiH HAZiRAN 2009
··· · İ~~~·~·i~~;~~~~ · · · · ····· · ····· ··· ········ · · ·· ··· · · .................... ......... ....... ......
halklarının
şılıklı
mutlu bir evlilik vasıtasıyla kar-
uyum içinde yaşamalarına büyük bir
katkıda bulunmuş oldu."
Heykel de yazıt da yeni idi. Durum bir
kaç açıdan ilginçti. Özellikle otelin adı,
Hürrem Sultan gibi "gelen bir gelin"in de-
ğil de, "giden bir gelin"in öyküsünü canlan-
dırması açısından ilginçti. Bizde "Nilüfer
Hatun Oteli"ni düşünebiliyordum ama,
değil onun anısını bir otel adı ile yaşatmayı,
bizden dışarıya, ele gelin gitmiş bir kadının
adını bile bilmiyordum.
Belki de bizim "gelin gidenler"in adını
anmamış olmamızın da, hem kitabi hem de
yaşayan kültürde yaşayan izleri vardır diye
tarihi kurcalamaya başladım. Moğollarda
dünüre "kuda", ticarete de "kudalduğa" yani
dünürleşme dedikleri için, onlarda salt kız
alma değil de, karşılıklı olarak kız alma ve
kız verme söz konusu idi. Moğolların 13.
yüzyıl öncesinde hiyerarşik olmayan ya-
pıları çerçevesinde bu durumu anlamak
mümkündü. Ama bizim gibi hiyerarşik
bir toplum olan Çinliler, niçin kız vermeye
önem atfetmişlerdi?
Başlangıçta Osmanlılar
Germiyan'dan kız almış, Karaman'a kız
vermişlerdi. Ama daha sonraları kız veren
değil, kendine devşirme vezirlerden damat
edinen bir yapıya dönüşmüşlerdi. Osmanlı
hanedanının "gelin"leri olan cariye köken-
li hasekiler, kadın efendilerin arkası "yuf-
ka" idi; onlara arka çıkacak kimse yoktu.
Hanedanın çöküşü ile eşzamanlı olarak,
alan" bir kültür olduğumuz
"Kız
için mi gidenlerle ilgilenmiyoruz?
"Gelen gelinleri" biliyoruz da,
neden "giden gelinler"i bilmiyoruz?
Çin saraylarında da cariye kültürü
vardı ama, imparator dünürlerinin
hatırını gözetmek durumunda idi.
örneğin
sultanların
Haydarabat'a gelin giden hanım
şündürmelidir.
hikayelerini bilmemiz bizi dü-
Hanedan dışına baktığımız zaman, bir
kültür olarak hiyerarşik yapıya ve statüye
duyduğumuz yakınlık eşitlikçi bir tutum
sergilemez. Geldiği aileden daha üstün
bir aileye gelin gitme ile o kızın statüsü-
nün yükselmesi beklenen, arzu edilendir.
Böyle olmayan durumlarda "onlar bize kız
vermez" deriz. Yani "biz onların kızını ala-
cak konumda değiliz" konusunda oldukça
bilinçliyiz denebilir.
Bir kültür olarak kendi kızlarımızın
başka ailenin ferdi olacaklarını göz önünde
tutarak yetiştirirken, acaba giden gelinleri
de başka kültürlerin "malı" olarak gördüğü­
müz için mi onlar hakkında bilgimiz yok?
Yoksa antropolojik teorilerin bize öğ­
rettiği gibi "kız alan" bir kültür olduğumuz
için mi gidenlerle ilgilenmiyoruz? Kız ve-
rirken başlık parası aldığımızı düşünürs ek,
almanın önemi ortaya çıkar. Neticede gelen
gelin de ailemize aldığımız ve evlat olarak
kabul ettiğimiz bir kişidir. Ama ister gelsin,
da ister gitsin bizde kadınların hikayeleri tari-
he malolmadığı gibi, adları da çoğunlukla
şecerelere girmemiştir.
Çin saraylarında cariye kültürü vardı
ama, imparatoriçelerin arkası "yufka" de-
ğildi; imparator dünürlerinin hatırını gö-
zetmek durumunda idi. Onun için de Çin
küıtüründe "giden gelinler" ülkenin dış ül-
kelerdeki elçileri olarak algılanmışlardır. •
C:::I. •. •.
arihimizden Uç Başlık Uç Kitap

Osmanlı Son Dönemi

Yahudilik ve Hahambaşılık
Sadece Yahudi cemaatinin tarihini değil,
19.yüzyıl Osmanlı Türkiye'sini, çeşitli dinsel
toplulukların birbiriyle ve devletle ilişkilerini
anlamak için önemli bir kaynak.

Bektaşilikte Son Nefes

Anadolu ve Rumeli kent kültürü açısından çok
önemli bir yer tutan bektaşilik, yeniçeriliğin
kaldırılmasından sonra büyük bir darbe alır ve
neredeyse son nefesini verir. 19. yüzyılın pek
bilinmeyen bir alanında yapılmış özgün bir
çalışma.

OsmanlıDevleti ve
Dubrovnik İlişkileri
Türklerin 16.yüzyıl Akdeniz ve Avrupa siyasetinde
önemli bir yer tutan Dubrovnik; Bir imparatorlukla
bir kent devletinin karmaşık ilişkisi. Emek verilmiş,
merak uyandıran bir kitap.

L
giZA
Giza Yayınları
0212288 5846 • kitap@gizaltd.com.tr
www.bitturk.net

*Biletleme, rezervasyondan sonra 72 saat içerisinde yapılmalıdır.

Her şey dahil 533 Euro 22 Mayıs 2009 tarihli Merkez Bankası kuru esas alındığında
ücret ı ı 49 TL'dir. Bilet alındığı günün döviz kuru esas alınır.
Detaylı bilgi için thy.com

TÜRK HAVA YOLLARI

www.thy.comI444 O849 AS T AR A L LlA N C E M EMB ER ..
ı ~'"