Maska - 07 - o Estetyce Afrykańskiej

MASKA wydanie specjalne
magazyn antropologiczno-spoeczno-kulturowy
EstetykaAfrykanska.indb 1
2010-01-10 12:54:52
2010-01-10 12:54:52
TRANSKULTUROWA ESTETYKA AFRYKASKA

Materiay z oglnopolskiej konferencji naukowej
2010-01-10 12:54:52
Maska 7/2009: wydanie specjalne TRANSKULTUROWA ESTETYKA AFRYKASKA

materiay z oglnopolskiej konferencji naukowej
Krakw 2009
redakcja wydania
Karolina Dobosz
korekta
Agnieszka Siewicz
Emilia Chmielewska
Micha Radziechowski
DTP
f-16
okadka
projekt Karolina Dobosz
z uyciem obrazu Maska afrykaska autorstwa Anny Kostenko
ISSN: 18985497
nakad: 130 egz.
druk
AT Group Sp.z.o.o
ul. Wadysawa okietka 48
Krakw 31-334
www.atgroup.pl
Adres redakcji:
ul. Gobia 24, p.6
Krakw 31-007
2010-01-10 12:54:52
Spis treci
Od redakcji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Muzeum sztuki afrykaskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Baej Popawski
Kto, gdzie, jak, kiedy, skd i dlaczego zacz bada estetyk Afryki? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Rafa Kur
Inspiracje estetyk afrykaskich miast: urban art rda i specyfika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Karolina Marcinkowska
Ciao jako konstrukt kulturowy. Estetyka ciaa w Afryce na przykadzie skaryfikacji . . . . . . . . . 35
Katarzyna Zwolak
Od highlifeu do afrobeatu. Fela Anikulapo Kuti i wspczesne oblicze muzyki afrykaskiej . . . 45
Kaja Klimek
Afrokaraibska kultura Rastafari. Midzy afirmatywn transkulturacj
a symbolicznym gwatem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Aleksander Smardz
W poszukiwaniu mozambickoci hybrydyzacja i transkulturowo
w postkolonialnej literaturze Mozambiku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Renata Daz-Szmidt
Motyw tajnych stowarzysze i wadzy w twrczoci filmowej wybranych
reyserw Afryki Zachodniej: studium dwch przypadkw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Aleksandra Gutowska
2010-01-10 12:54:53
2010-01-10 12:54:53
Edytorial
W wydaniu specjalnym magazynu antropologiczno-spoeczno-kulturowego prezentujemy Pastwu materiay z oglnopolskiej konferencji naukowej pt. Transkulturowa estetyka
afrykaska, ktra odbya si w Krakowie 30 kwietnia 2009
roku. Bya to trzecia konferencja naukowa zorganizowana
przez Koo Naukowe Porwnawczych Studiw Cywilizacji,
bdca zarazem wydarzeniem towarzyszcym festiwalowi
filmowemu Afrykamera 2009.
Samo pojcie transkulturowoci zakada przenikanie si
poszczeglnych elementw stykajcych si kultur prowadzce do wytwarzania si nowych kategorii. Poniewa to cae
spoeczestwa i jednostki s transkulturowe, musielimy zastosowa rne podejcia badawcze dla zgbienia tego tematu. Zgromadzilimy przedstawicieli rnych dziedzin nauki,
od antropologii, przez histori sztuki, po nauki polityczne,
dla przyblienie sytuacji kulturowej, treci oraz znacze idei
reprezentowanych przez dziea afrykaskie.
Nasz interdyscyplinarn dyskusj rozpocza Pani
Febe Charlen Potgieter-Gqubule Ambasador Republiki
Poudniowej Afryki w Polsce, wyjaniajc jakie przemiany,
i dlaczego zaszy w afrykaskiej kinematografii.
Kolejne wystpienia konferencyjne odnosiy si do rozmaitych dziedzin sztuki afrykaskiej, od tradycyjnych, takich jak literatura, teatr, taniec, muzyka, rzemioso artystyczne, po wspczesne sztuki audiowizualne. Przygldalimy si symbolice
i motywom afrykaskim oraz ich ekspansji poza kontynentem
afrykaskim. Kilka wystpie zawierao socjologiczn analiz mechanizmu funkcjonowania afrykaskiego dziea artystycznego w okrelonych spoecznociach. Std, przywoane
zostay takie zagadnienia, jak: cielesno w kulturze, przemoc
symboliczna oraz problem wadzy i jej legitymizacji.
Konferencj uwietnia wystawa prac malarskich Pani
Anny Kostenko.
Serdecznie dzikujemy referentom oraz suchaczom
za udzia w konferencji!
Organizatorzy konferencji
2010-01-10 12:54:53
2010-01-10 12:54:53
Muzeum sztuki afrykaskiej

Baej Popawski
Muzeologia europejska
Muzeum stanowi trwa instytucj gromadzenia, przechowywania, konserwacji, badania, dokumentacji i udostpniania artefaktw i korelatw kultury. Instytucja muzeum
peni funkcje kulturowe, naukowe, owiatowe, dokumentacyjne, wychowawcze, a take ideologiczno-polityczne.
Gwny nonik ekspresji muzealnej tworz eksponaty.
Ich znaczenie jest zawsze negocjowane spoecznie: Rzeczy,
do ktrych si odnosimy, ucieleniaj w sobie stosunki spoeczne, ktre je stworzyy; poprzez ich zaprojektowanie,
sposb wykonania, pierwotne uycie, zamiar komunikowania poprzez nie i ich miejsce w istniejcym kulturowym
systemie przedmiotw 1.
Podkrelmy utopijno idei neutralnej aksjologicznie
muzealizacji obiektw kulturowych. James Clifford pisa:
Muzeum stwarza zudzenie adekwatnego przedstawienia
wiata () Nadawanie znaczenia w muzealnej klasyfikacji
i ekspozycji jest mistyfikowane jako odpowiednie przedstawienie. Czas i porzdek kolekcji zacieraj konkretny spoeczny wysiek tworzenia2.
1
2
Dant T, Kultura materialna w rzeczywistoci spoecznej,

tum. J. Baraski, Krakw 2007, s. 14.
Clifford J., Kopoty z kultur, Warszawa 2004, s. 238.
2010-01-10 12:54:53
wydanie specjalne MASKA 7/2009
Muzeum przechowuje pami o ludziach na poziomie

wiadomoci narodu, jak rwnie na poziomie wiadomoci wsplnot lokalnych. Kolekcja stanowi form reifikacji
pamici zbiorowej. Jest miejscem kultywowania historii
wsplnoty oraz indywidualnych wspomnie. Muzeum
peni rol miejsca kultu,,zakonserwowania zdarzenia3.
Instytucja ta jest zjawiskiem spoeczno-kulturowym,
a jego cele wykraczaj poza mechaniczne kolekcjonerstwo, promptuarium (uwidacznianie) oraz conditorium
(przedstawianie)4.
Muzea dzieli moemy na templa i fora, a kryterium
dystynktywne stanowi stopie udyskursywnienia przekazu, potencjau autentycznego dialogu, dziki zwikszeniu moliwoci hermeneutycznej interpretacji treci
wystawienniczej. Drugi z wymienionych typw muzeum
forum wie si z procesem wyaniania nowych idei, gdy
widz staje si aktywnym podmiotem w kreacji znaczenia
eksponatw, wspuczestnikiem aktu twrczego (waciwa interpretacja staje si szczeglnie wana w przypadku
muzeum sztuki wspczesnej). Przejcie od idei templum
do forum oznacza zatem odmuzealnienie muzeum, czyli
przejcie od kontemplacyjnego odbioru do aktywizacji
publicznoci, opartej na efektywnej animacji kulturowej.
W muzeach narracyjnych zanika monopol poznawczy
budowany przez rzecznikw okrelonej wizji porzdku
spoecznego, w miejsce monologu pojawia si dialog, pobudzanie do wymiany spostrzee.
Rytuay spoeczne w nowoczesnych muzeach polegaj na uwidocznieniu, powiadczeniu i autentyzowaniu istotnych poj i wartoci, na wpuszczeniu pewnych
symboli w obieg spoecznego funkcjonowania5. Muzeum
stanowi przestrze zmiany percepcji wiata. Wystawa jest
3
4
5
Sommer M., Zbieranie. Prba filozoficznego ujcia, tum.

J. Marecki, Warszawa 2003, s.111.
Gluziski W., U podstaw muzeologii, Warszawa 1980,
s. 268.
Wieczorkiewicz A., Muzeum jako miejsce rytuaw wspczesnoci, w: Religia i kultura w globalizujcym si wiecie,
Krakw 2000, s. 43.
2010-01-10 12:54:53
form gry z widzem, dialogu zmuszajcego do refleksji. Wychodzcy z wystawy nawet jeli niewiadomie
transformuje ogld wiata, wprowadzajc nowe komponenty poznawcze, dziki czemu zewntrzny wiat rzeczywisty daje si dowiadcza i ujmowa jedynie w formie
kolejnych reprezentacji6.
Muzeografia afrykaska
Z uwagi na potrzeb, ktra sprawia, e ludzie zawsze
pozostawi lad swej dziaalnoci w materii, niemal
wszystkie fenomeny ycia spoecznego mog wyraa
si w okrelonych obiektach. Systematycznie pozyskiwany zbir obiektw jest zatem bogatym nagromadzeniem
dopuszczalnych wiadectw. Ich zbir tworzy zatem bardziej pewne i wicej ujawniajce archiwum ni archiwum
tekstw zapisanych, poniewa s to autentyczne obiekty,
nie stworzone z uwagi na potrzeb danego przypadku,
a zatem lepiej charakteryzuj typy cywilizacji ni cokolwiek innego7.
,,Instructions sommaires pour les collecteurs dòbjets ethnographiques (1931) Marcela Maussa oraz
Marcela Griauleà potraktowa moemy za sui generis
manifest muzeografii afrykanistycznej. Zdaniem tych
francuskich antropologw, muzealna dokumentacja
obiektw przywraca ycie artefaktom kultury. Poprzez
kontekstualizacj muzealn wytworw danego spoeczestwa etnograf redukuje prawdopodobiestwo subiektywnej interpretacji opartej na wasnych przeyciach.
Jednoczenie wystawa traci znamiona kolonialnego silvae
rerum, gabinetu osobliwoci, przestrzeni pozbawionej historii, wypenionej przemieszanymi okazami wybranymi
wedle kryterium rzadkoci i egzotycznej innoci (opisanej
przez Edwarda Saida konstrukcji Orientu), potwierdzajcymi ewolucjonistyczn klasyfikacj trzeciego wiata.
6
7
Mitchell T., Egipt na wystawie wiata, tum. E. Klekot, Warszawa

2001, s. 54.
Clifford J., op. cit., s. 77.
2010-01-10 12:54:53
10
Muzea powstae w epoce wiktoriaskiej prezentoway stabilno i bezpieczestwo porzdku politycznego, przekonanie o trwaoci reprezentowanych wartoci.
Ekspozycje przepojone byy apolliskim szacunkiem
wobec przeszoci Starego wiata, konserwatyzmem, ideologi negacji pozaeuropejskich prymitywnych kultur8.
Dziea w skarbnicach kolonizatorw traktowane
byy jako trofea, symbole panowania. Wyrwany z kontekstu obiekt muzealny stopniowo traci na autentycznoci i oryginalnoci kulturowej, stawa si czci szerszej
narracji kolonizatora. Ekspozycja muzealna odrywaa
rol przestrzeni materializacji propagandy metropolitarnej. Prezentacja zbiorw miaa potwierdza wyobraenia na temat zasigu cywilizacji europejskiej (przypomnijmy klasyfikacje sztuki afrykaskiej dokonane przez
A.C. Haddona, E. Grosse, L. Frobeniusa).
Brak dokumentacji muzealnej, brak metody prezentacji artefaktw dzikich tylko pozornie nie kreowa struktury. W rzeczywistoci, chaos czyni z muzeum miejsce
nieprzewidywanych spotka z dziwacznymi fetyszami ()
Jeli pojcie fetyszu afrykaskiego miao w latach dwudziestych jakiekolwiek znaczenie, nie odnosio si ono do specyfiki wierze afrykaskich, lecz do sposobu konsumpcji afrykaszczyzny przez jej europejskich mionikw. Byle maska,
statuetka, czy jakikolwiek okruch czarnej kultury byy
wadne przywoa cay wiat marze i moliwoci- peen
pasji, rytmu, namacalnego konkretu, mistyczny, nieokieznany: jak Afryk9. Podobnie dziao si z kategori autentycznoci i historycznoci z przeszoci destylowano
fragmenty (desygnaty afrykaskoci) i kreowano z nich
homogeniczn struktur, ktrej najistotniejszym celem
stanowia legitymizacja starego adu politycznego.
Clifford czy proces powstawania muzew sztuki
ze zmianami w etnografii europejskiej od metodologii
8
Popawski B., Szeniawska K., Sztuka afrykaska oczami

Europejczykw, Przegld Afrykanistyczny, vol. 1, 2007,
s. 2538.
Clifford J., op. cit., s. 151152.
2010-01-10 12:54:54
11
Franza Boasa poczwszy. Jego zdaniem, socjogeneza

instytucji muzeum wie si cile z instytucjonalizacj
zachowa wsplnotowych opartych na europejskim pojciu czasowoci, cigoci i porzdku. Najwiksze kolekcje,
rozmachem przypominajce zbiory medycejskie, stanowiy bezporednie przeoenie estetycznej wizji Afryki istniejcej apriorycznie w umysach podrnikw-kolekcjonerw jeszcze przed wyruszeniem na wypraw do Afryki.
Wpisanie obiektw w wystaw stao si zabiegiem porwnywalnym do tworzenia mapy, rozumianej jako foucaultowska materializacja wadzy wzroku na przestrzeni
(obserwacji wszystkiego panoptic plan).
Nieco inna wizja prezentacji sztuki afrykaskiej pojawia si pod koniec XX-lecia w Muse de l`Homme.
Znikn tutaj nastrj powagi, rodem z kolonialnych muzew stylizowanych na sanktuaria religijno-polityczne.
Ekspozycja sztuki afrykaskiej uoona zostaa wedle
durkheimowsko-maussowskiej zasady caociowych faktw spoecznych. Zdaniem Clifforda, celem wystaw tego
typu byo wyzbycie si niszczco-twrczej gry ludzkimi kategoriami i rnicami, aktywnoci, ktra nie tylko oddaje
sprawiedliwo zrnicowaniu porzdkw kulturowych,
lecz otwarcie oczekuje, przyzwala, wrcz yczy sobie wasnej dezorientacji10. Nowy typ przedstawie nie potrafi
jednak wyranie zdystansowa si od dyskursu koneserstwa na rzecz uj uniwersalistycznych.
Po drugiej wojnie wiatowej orodki gromadzce
sztuk afrykask zaczy coraz wyraniej rnicowa
si na muzea i galerie, gdzie dystynkcj stanowio rozdzielenie pojcia sztuki i kultury, dyskursw estetycznego
i antropologicznego. Rozrnienie to, wedug Clifforda,
wprowadzono wraz z pojawieniem si modernizmu i zinstytucjonalizowanej antropologii kulturowej (antropolog
umniejsza znaczenie konsumeryzacji postaw kulturowych,
ktre to, zdaniem autora tekstu, determinuj wspczesny
odbir sztuki afrykaskiej). Waciciele galerii wybieraj
eksponaty posikujc si kryteriami formalno-estetycz10
Ibidem, s. 156.
2010-01-10 12:54:54
12
nymi, kustosze muzealni opieraj si na wartociowaniu

waciwym dla krgu spoecznego, gdzie dany artefakt powsta. W galeriach dziea plemienne zostaj wyrywane
z kontekstu lokalnego, co, do pewnego stopnia, stanowi
krok wstecz, w kierunku placwek neokolonialnych.
Przyszo muzealnictwa afrykaskiego

Muzealnictwo afrykaskie przeywa kryzys 11.
Zadecydowa o nim zbieg niefortunnych czynnikw,
z ktrych najistotniejsze wydaj si: wykradzenie obiektw
do pozaafrykaskich muzew, brak nowoczesnej infrastruktury muzealniczej, nieefektywna edukacja spoeczna
w dziedzinie ksztatowania wraliwoci estetyczno-kulturowej. Nadal dominuje krtkowzroczna perspektywa
sprzeday bardziej wartociowych artefaktw do krajw
Globalnej Pnocy. Muzea afrykaskie maj take ogromne problemy z przezwycieniem postkolonialnego dyskursu. Ekspozycje najczciej s skromne, nieatrakcyjne,
niezadbane. Wyjtkami s muzea narodowe te z kolei
pozostaj przytoczone patetycznym dyskursem wojujcego nacjonalizmu, marginalizujcym znaczenie gosw
kultur lokalnych, etnicznoci, roztapiajcym mae ojczyzny w szerszych wsplnotach wyobraonych.
O przetrwaniu muzew w wiecie globalnej wioski
decyduje ich komercyjna atrakcyjno, umiejtno stworzenia reklamy i ekspozycji intrygujcej widza, poczonej
z poszanowaniem dziedzictwa kultury. Rozpoznanie publicznoci definiowanej jako grupa spoeczna o uwsplnionej i wykreowanej wizji estetycznej, rozpoznanie jej
potrzeb i oczekiwa, wyrastajcych z tradycji kulturowej
umoliwia konkurowanie z instytucjami rozrywkowymi w walce o odbiorc masowego, a take prowadzenie
edukacji spoecznej. Zauwamy, i idea muzeum-forum
zakada indywidualizacj przekazu wystawienniczego,
11
Deliss C., Swobodne spadanie stopklatka. Afryka, wystawy, artyci, w: Muzeum sztuki. Antologia, red. M. Popczyk,
tum. art. O. Topol, Krakw 2005, s. 379400.
2010-01-10 12:54:54
13
co uatwia kontekstualizacj wystaw na podstawie uwypuklenia wzorw danych kultur.

Postp technologiczny zmienia zarwno metod ekspozycji, jak i determinuje sam mechanizm doboru eksponatw. W miejsce encyklopedycznych, racjonalistycznych
przedstawie, coraz czciej pojawiaj si przestrzenie
wypenione wiedz narracyjn, konstruowan w aktywnym dyskursie w sytuacjach interakcji midzy muzealnikiem, a widzem. Wydaje si, e dla muzew afrykaskich
najrozsdniejszym rozwizaniem jest prba pogodzenia
tradycji z nowoczesnoci, kreacja modelu forum dostosowanego do realiw afrykaskich.
Ciekawym przykadem zabiegw tego typu stanowi idea nowoczesnego muzeum lokalnego (dziaajcego w myl sloganu myl globalnie dziaaj lokalnie).
Zauwamy, e sam pomys tworzenia muzew regionalnych uzna mona za reakcj lokalnych kultur na proces
globalizacji12. To oddolna forma manifestowania zrewitalizowanej tosamoci lokalnej. Jej rola wynika z eksponowania alternatywnej wobec zglobalizowanej wizji
wiata, uwzgldniajcej jego rnorodno i zoono
(podkrelmy take, e skupienie si na poziomie mezo
zmniejsza take niebezpieczestwo nacjonalizacji sztuki,
szowinizmu kulturowego).
Metoda ekspozycji muzew regionalnych powinna bazowa na prezentacji bogatej spucizny oratury umieszczonej w kontekcie korelatw kultur przypisanych
do waciwych sobie porzdkw etnicznych. Taka ekspozycja odwoywaaby si do synestezji, jednoczesnej percepcji wielozmysowej, gdzie osi narracji jest opowie
nastpcy tradycyjnego grioty kontrolujca percepcj
treci wystawienniczej. Przypomnijmy, e w tradycyjnej
spoecznoci afrykaskiej griota peni wielorakie funkcje, ktrych znaczna cz dostrzegalna jest take w prze12
Popawski B., Relacja z bada: Jak kultury lokalne reaguj

na globalizacj? Artyci afroszirazyjscy i bantuscy wobec europejskich kanonw estetycznych, Przegld Afrykanistyczny,
vol. 2, 2008, s. 14.
2010-01-10 12:54:54
14
strzeni muzealnej. Griota to mediator, wiadek wydarze,

terapeuta przywracajcy pami zbiorow, wentyl bezpieczestwa, inhibujcy konflikty spoeczne.
Tworzenie regionalnego forum z griot (animatorem
kultury) w centrum oraz klarownym w percepcji ukadem
artefaktw uoonych wok mona uzna za afrykask
odpowied na europocentryczny panopticon. To jednoczenie redukujca koszty instalacji oraz atrakcyjna marketingowo strategia adaptacyjna polegajca na obaleniu
dyskursu kolonialnego, wiodca do budowania wasnej
tosamoci (czy te narracyjnej odbudowy utraconego
adu spoecznego) i pielgnacji tego co najistotniejsze
i najtrudniejsze do uchwycenia w wystawie intangible
cultural heritage (kultury duchowej, dziedzictwa niematerialnego).
2010-01-10 12:54:54
Kto, gdzie, jak, kiedy, skd i dlaczego zacz

bada estetyk Afryki?
Rafa Kur
Kady powinien zna trzy osignicia, ktre wyrniay ju

naszych pra-przodkw. W trudnej i twardej rzeczywistoci,
w jakiej przyszo im przeciera pierwsze cieki dla nastpnych pra-pokole, najwczeniejsze wytwory ich kultury
wyewoluoway w trojakiej postaci: narzdzi, mowy oraz
ekspresji artystycznej. Jeli datowane na ok. 600.000 lat
temu pojawienie si czekopodobnych miao miejsce
wanie w Afryce, to w sposb naturalny moemy rwnie mwi, i kontynent ten by miejscem powstania
sztuki. Daleko wysunit hipotez byoby stwierdzenie,
e wszyscy praludzie, aby wyraa swoje potrzeby artystyczne, instynktownie rzucali si na ciany, jednak faktem
jest, e kilkaset tysicy lat pniej to w Afryce natrafiono
na najwczeniejsze rysunki naskalne, upikszone przedmioty uytkowe i figurki ludzi i zwierzt.1
Humanity was born in Africa. All people, ultimately,
are African. Nie wnikajc w tautologiczno tego popularnego w Afryce cytatu, zauway naley, i zbieno
pocztkw ludzkoci oraz naturalnej potrzeby ekspresji artystycznej, niezamierzanie dopenia si wanie
na Czarnym Ldzie. Badajc estetyk afrykask, badamy wic nasze pra-pocztki, a mylc o tym miejscu, za1
Albert Theile, Sztuka Afryki, tum. Ryszard Handke, WAiF,

Warszawa 1974, s. 9.
2010-01-10 12:54:54
16
pomnianym ostatnio przez Boga, mylimy o nas samych.

Astronomowie, badajc promieniowanie szcztkowe,
widz w momencie Big-Bang pocztek wszechwiata.
Antropolodzy, badajc Afryk, widz pocztki ludzkoci.
Wreszcie filozofowie, badajc estetyk afrykask, rozwaaj pierwsze artystyczne myli czowieka, wynikajce
z najgbszych potrzeb wyraania siebie oraz z prb interpretowania wiata. W przypadku tej wanie estetyki
zachodzimy wic najdalej, jak to jest moliwe, w zwizku
z czym nie powinnimy rezygnowa z tego odkrycia,
lecz dry jak najdalej, jak najgbiej.
Badania sensu stricte nad estetyk afrykask rozwiny si dopiero w ostatniej dekadzie minionego wieku.
Sama estetyka, wraz ze swoim metodologicznym bagaem filozoficznym, jest rwnie wieym tworem. ladw
oczywicie mona si doszukiwa w staroytnoci, ale narodziny tego pojcia datujemy na XVIII wiek, kiedy to
Baumgarten rzecz nazwa po imieniu. Stao si to punktem wyjcia dla dalszego rozwoju tej dziedziny i jej subdyscyplin (w tym i naszej transkulturowoci).
Trudno dokadnie okreli, kto i kiedy zacz bada
sztuk afrykask. Mona zgadywa, e to ktry z pierwszych kolonizatorw przyczyni si do pooenia kamienia wgielnego pod ten gmach, wysyajc do swojego
mecenasa w Europie powiedzmy mask plemienn.
Inni wysyali dzidy, tarcze, rkodziea itp., tym samym
zasilajc przez kolejne lata nie tylko prywatne kolekcje,
ale i powstajce muzea (np. Muse dEthnographie du
Trocadro, dzi Muse de lHomme w Paryu)2. W stawianiu pierwszych krokw czarnej estetyki na europejskim gruncie pomagali rwnie artyci, zafascynowani odmiennoci i oryginalnoci afrykaskich
dzie. Pablo Picasso, Georges Braque, Andr Derain,
Andr Lhote, Henri Matisse, Maurice de Vlaminck i wielu
innych kolekcjonowao sztuk Trzeciego wiata.3 Jednak
2
3
Encyklopedia of Aesthetic, ed. Michael Kenny, vol. 1, Oxford

University Press, NY-Oxford 1998, s.38.
Ibidem.
2010-01-10 12:54:54
Kto, gdzie, jak, kiedy, skd i dlaczego zacz bada estetyk Afryki?
17
artyci w wikszoci fascynowali si tymi dzieami jedynie

ze wzgldu na wasne inspiracje, daleko im byo do mylenia etnograficznego, antropologicznego czy historycznego. To wanie przedstawiciele wymienionych nauk
humanistycznych przyczynili si ostatecznie do rozwoju
estetyki afrykaskiej jako takiej.
Estetyka jako dziedzina bada wartoci artystycznych
jest ju tradycyjnie zaliczana do jednych z gwnych
dziaw filozofii. Niewtpliwie, dziki jej interdyscyplinarnemu charakterowi, mona j umieci w gronie nauk
zajmujcych si szeroko rozumian kultur. Pocztkw filozofii afrykaskiej naley szuka w staroytnym Egipcie
oraz wpywie na tene obszar przed-sokratejskich filozofw, a z czasem klasycznej myli Grekw, Rzymian oraz
chrzecijan i muzumanw. Kada z tych kultur i wyzna
zostawiy gbokie lady, ktre s do dzi wielkimi odrbnymi polami bada naukowych. Oczywiste jest jednak,
e filozofia Afryki, ktra zajmuje wspczesnych, w jej
obecnym ksztacie jest efektem kolonizacji, ktry zakiekowa pod koniec redniowiecza. Na styku krgw kulturowych Afrykaczycy poznawali i inspirowali si europejskimi mylicielami i odwrotnie. Najgoniejszym przykadem jest XVII-wieczny filozof Zara Yaecob z Etiopii,
ktrego prace porwnywano z filozofi Kartezjusza.
Afrykaska filozofia w naturalny sposb rozwina swoj
dziedzin estetyki, gdy badajc czarn myl nie sposb
obojtnie przej koo czarnej sztuki.
Ze wzgldw historycznych, pocztkw myli o sztuce
Afryki naley szuka przede wszystkim w trzech rdach:
wrd badaczy krgu frankofoskiego, anglosaskiego oraz
pomidzy nimi krgu afrykaskiego. Oczywicie, naley wzi pod uwag rwnie wpywy kolonialne innych
pastw, ktre odciskay pitno na sposobie mylenia i pisania, jednake ani wpywy portugalskie, ani niemieckie nie
byy tak silne, jak wanie francuskie i angielskie. Znanym
wyjtkiem jest czsto spotykany w literaturze przedmiotu Anton Wilhelm Amo z Gwinei (17031758/9) wybitny filozof, lekarz i prawnik, poliglota, jeden z ojcw
filozofii negro. Naucza na uniwersytetach w Halle,
2010-01-10 12:54:54
18
Jenie, Wittenbergii, zna Leibniza, Wolffa i innych czoowych mylicieli niemieckich, ale by rwnie znawc
filozofii kartezjaskiej4 i wielu prdw filozoficznych
spoza Niemiec, co wiadczy tylko o sztucznoci podziaw w literaturze, ukrywajcych oczywiste przenikanie
si idei i wzajemn inspiracj mylicieli z kadego kraju
kontynentu europejskiego.5
Jest faktem, e afrykaska estetyka zostaa wspczenie
zdominowana przez badaczy krgu euro-amerykaskiego.
Jej pocztki w tym ujciu mona wyczyta w europejskich
dziennikach podrnikw (gwnie kolonizatorw), opisujcych sztuk afrykask jako prymitywn i na niskim
poziomie intelektualnym. Dopiero miniony wiek przynis
alternatywne spojrzenie i swoist,,odtrutk na europejskie
stereotypy, ktra powszechnie przyja si pod nazw nowego okrelenia afrykaskich wartoci: to ngritude (negro:,,czarny, murzyski) czyli murzysko. Jej elementem
jest rwnie wasna, czarna, niezachodnia estetyka.
Kada estetyka opiera si na przykadach. Najbardziej
typowym i najczciej cytowanym przyczynkiem do wstpnych analiz czarnej estetyki jest przykad ludu Yoruba z poudniowo-zachodniej Nigerii.6 Zarwno,,Encyklopedia
Estetyki, jak i ,,Encyklopedia Filozofii Routledge podaje,
i plemi to odzwierciedla estetyczny sownik znacze,
bdcy dobrym punktem wyjcia do analizy estetyki caej
Afryki. Badania wrd Yoruba, prowadzone w latach 70-tych
przez Anglikw pod przewodnictwem historyka sztuki
Roberta Farrisa Thompsona, pokazay, e: (a) czonkowie
tego plemienia w wikszoci s skoncentrowani na cigym
podkrelaniu najwyszych form pikna, ktre zarazem
4
5
6
Kwasi Wiredu, Amos Critique of Descartes Philosophy of Mind,

s. 200206.
William E. Abraham, Anton Wilhelm Amo, s. 191199.
Po polsku najczciej spotykana jest pisownia,,Joruba. Jeli
wystpuj uprawomocnione i przyjte tumaczenia, autor
uywa polskojzycznej terminologii; jednak w wikszoci
w niniejszym tekcie stosowane jest nazewnictwo w takiej formie, w jakiej wystpuje w obcojzycznej literaturze
przedmiotu. [R.K.]
2010-01-10 12:54:54
19
utosamiaj zalety charakteru; (b) artystyczne przedmioty

przez nich wytwarzane s rwnie przeznaczone do uytkowania (utylitaryzm pikna), a przypadki piknych rzeb
(c) wiadcz o kunszcie i inteligencji twrcy. Wyniki tych
bada nadal pozostaj modelowym przykadem eksploracji dla wspczesnych estetykw.7 Afrykaczycy rwnie
czerpi z tyche bada, o czym wiadcz na przykad prace
historykw sztuki: Rowlanda Abioduna i Babatunde Lawal,
wydane w ostatnich latach. 8
Badanie kadej kultury potrzebuje cigej innowacji
i nowych podej, poniewa sama kultura to fluktualna,
ywa tkanka, wynika z interakcji spoecznych. Badanie
wic wartoci danych kultur, porwnywanie ich jakoci jest
7
Kady aspekt sztuki badany z zewntrz, (np. europejska estetyka analizowana przez nieeuropejskich badaczy), ogldany
jest z innej perspektywy, a przez to moe prowadzi do odmiennych wnioskw. Kade podejcie jest warte zbadania,
a kada zmiana wskazana, jeli stosowane podejcie okazuje si niewystarczajce, pene bdnych i niejasnych poj,
teoretycznych wyobcowa, zamieszania i relatywnoci (zob.
do dzi dyskutowane problemy wartociowa w aksjologii).
Jest to typowy problem wspczesnej estetyki, ktry nawarstwi
si gwnie wskutek gwatownego rozwoju nauk humanistycznych, a wraz z nimi napczniaego bagau sownika.
Jest jeszcze jeden problem: etnocentryzm. Z trudem usuwa
si on z mentalnoci europejskiego uczonego, czego typowym
przykadem jest wci machinalne wpisywanie w literaturze
krajw europejskich do czegokolwiek si ona nie odnosi przymiotnika zachodni. Czy czytamy histori Europy,
czy wgbiamy si w filozofi, zazwyczaj znajdujemy j pod
hasem,,historii Zachodu czy,,filozofii zachodnioeuropejskiej. Eurocentryzm jest tutaj o tyle niebezpieczny, o ile wci
niewiadomie imputuje wyszo swojej kultury nad inn.
Dlatego odpowiednim okreleniem na badaczy naszego krgu
kulturowego jest sowo euro-amerykaski, a nie zachodni.
Najwyszy czas pozby si ju sztucznego podziau, wynikajcego z zaszoci politycznych Europy, gdy wiadczy on tylko
o pewnej ignorancji przedstawicieli wiata nauki wobec nowej
rzeczywistoci. Brak empatii naukowej w badaniach transkulturowych tym bardziej stanowi zagroenie. [R.K.]
Barry Hallen, African Aesthetics, s. 4344. Encyklopedia
of Aestheti. Op. cit.
2010-01-10 12:54:55
20
jak najbardziej na miejscu, ale we wnioskach naley by

ostronym nie tyle ze wzgldu na poprawno polityczn,
co na szacunek dla badanego. To, e posugujemy si swoimi
standardami badawczymi, wypracowanymi przez pokolenia
naukowcw oraz nauki pomocnicze (np. statystyk), wcale
nie wiadczy o jakociowej wyszoci europejskiej kultury.
Jako jakoci nie jest rwna. Porwnywanie jakoci jest
najwyej prb analizy w tym zakresie. Jakoci afrykaskie
najlepiej bada z perspektywy innych afrykaskich kultur
i wypracowanych przez nich systemw znacze.
Jak ju wspomnielimy, pocztki bada estetyki afrykaskiej delikatnie mwic nie kojarz si przyjemnie w pamici czarnych badaczy, poniewa kolekcjonerzy
sztuki afrykaskiej zaczli definiowa jej estetyczne walory w dobie kolonializmu. Pocztki ukonstytuowania afrykaskiej estetyki byy wic silnie nacechowane emocjonalnie pierwiastkami pejoratywnymi, penymi stereotypw.
Badania estetyczne nad sztuk afrykask wychodziy
zazwyczaj od kwestionowania etymologii czarnej inteligencji, a tym samym stwierdzay brak moliwoci wypracowania wasnych metod i zwizanej z nimi terminologii,
jak ju wypracowaa zachodnia estetyka. Afrykaczyka
postrzegano raczej jako kbek dzikich emocji, a nie jako
inteligentna. Afrykaska estetyka bya wic zazwyczaj
uwaana za wyraz prymitywizmu, pierwotnoci, kolektywnoci i instynktu. Tumaczono, e artefakty wytwarzane w czarnych kulturach byy rezultatem ekspresji
na wp uwiadomionych odczu nadziei i ez, wynikajcych z mglistego rozumienia si, ktre kontroluj plemi
i natur.9 Prymitywna sztuka bya rozumiana jako produkt prymitywnej wiadomoci.
Natomiast nowa estetyka, formuowana i rozwijana
przez czarnych badaczy, widziaa w tych emocjonalnych
i silnie ekspresyjnych czynnikach opozycj do racjonalnoci, postrzegan jako pozytywny wyraz kultury afrykaskiej, liryczny, autentyczny i estetycznie oczyszczony
z przeintelektualizowania. To ostatnie sowo charaktery9
Ibidem.
2010-01-10 12:54:55
21
zuje zreszt bardzo znamiennie ostatni kierunek rozwoju

estetyki europejskiej, jak i oglny trend sztuki i kultury
euro-amerykaskiej.
Nic wic dziwnego, e zaistniao wspomniane ju zjawisko ngritude, murzyskoci. Termin
ten pochodzi od afrokaraibskiego pisarza i polityka
Aim Csairea (19132008), a filozoficzne podoe pod
t nazw rozwin Jean-Paul Sartre w eseju ,,Czarna
Orchidea (1949).10 Wskutek nasilajcego si francuskiego
kolonializmu, pod t sam nazw powsta ruch skupiajcy
czarnych artystw i politykw. Pierwszym i najbardziej
aktywnym spord nich by wyksztacony we Francji
byy prezydent Senegalu, poeta i filozof Leopold Sdar
Senghor, ktry obok dziaa politycznych obwinia
zachodnich badaczy za zbyt sabe przypisywanie estetycznych znacze sztuce afrykaskiej, w ktrej on zauwaa
rwne, cho oddzielne ekwiwalenty estetyki europejskiej.
Senghor bardzo angaowa si w odnow czarnej sztuki,
widzia jej wielko i pikno na nowo, w nowych wspczesnych paradygmatach. Wspiera wic wszelkie nowe
artystyczne ruchy we dziedzinach typu dramat, literatura,
moda czy taniec. Teoretyczne elementy ngritude zostay
nastpnie zaadoptowane przez kulturalno-inteligenckie
ruchy identyfikujce si z Afrocentryzmem.
Badania prowadzone przez samych Afrykaczykw,
jak i wszystkich uczonych zwizanych z afrykask tematyk, powoli uzyskuj swj oddzielny status i autonomi w ramach filozofii. Sama filozofia dotyczca
i/lub pochodzca z Afryki jak pisze profesor Lucius T.
Outlaw Jr. z Vanderbilt University ma ambicje heurystyczne, o czym wiadczy coraz czciej spotykane wasne okrelenie: africana philosophy.11 Co za tym idzie,
nastpuje rozwj orodkw zajmujcych si t tematyk, jak powstae w latach 60-tych: Africana Studies
10
11
F. Abiola Irele, African Philosophy, Francophone, s. 110. oraz

Kwasi Wiredu, African Philosophy, Anglophone, s. 98.
Routledge Enc., op. cit.
Lucius T. Outlaw, Jr., Africana Philosophy: Origins and
Prospects.
2010-01-10 12:54:55
22
and Research Center na Cornell University (New York)

i Stowarzyszenie African Heritage Studies Association
(powstae na skutek odczenia si od African Studies
Association) a take rozwj czasopism, powiconych
tym badaniom.12 Specyfika danego orodka, badajcego
estetyk afrykask, zaley przede wszystkim od profilu
wydziau czy instytutu filozofii, ktrego jest on czci, jak
i od wykadowcw zajmujcych si t tematyk. W Afryce,
Stanach Zjednoczonych oraz w Europie (cho tu mniej)
wiele osb dziaa w stowarzyszeniach, orodkach badawczych czy instytutach zajmujcych si filozofi afrykask.
Przykadowo Inter-African Council of Philosophy ma swoje
oddziay m.in. w Kenii i Nigerii, a w USA funkcjonuj
Society for African Philosophy in North America (SAPINA)
oraz Society for the Study of Africana Philosophy (SSAP).
W Amerykaskim Stowarzyszeniu Filozoficznym dziaa Komitet na Rzecz Afrykaskiej Filozofii (Committee
on Blacks in Philosophy in the American Philosophical
Association). Lucius T. Outlaw wymienia te prnie dziaajce na rzecz czarnej filozofii (albo jej bliskie) orodki
akademickie (czsto s to jednostki badajce jednoczenie religie czarnego ldu) takie jak Howard University
(Waszyngton) czy New School University.13 Powoli
i Polska docza do tak zaszczytnego grona.
Faktem jest, e zainteresowanie estetyk afrykask
wci jest ywe i inspiruje do naukowych poszukiwa,
czego dowd stanowi rwnie ilo konferencji, seminariw i spotka powiconych tej tematyce, odbywajcych si na caym wiecie. Rwnie nasza obecna krakowska konferencja niewtpliwie bya tego dowodem.
Wspczesne studia nad estetyk afrykask s jedn
z najbardziej dynamicznie rozwijajcych si subdyscyplin transkulturowoci. Rozwijanie tych bada to z jednej
strony szansa na szukanie zniszczonej tosamoci, z drugiej na pokazanie wasnych, autonomicznych wartoci
caemu wiatu.
12
13
Ibidem., s. 91.
Ibidem.
2010-01-10 12:54:55
23
Bibliografia
Abiola Irele F., African Philosophy, Francophone, [w:] Routledge Encyclopedia
of Philosophy.
Abraham W. E., The Life and Times of Anton Wilhelm Amo, the First African (Black)
Philosopher in Europe, [w:] African Intelectual Heritage, (ed.) Molefi Kete Asante,
Abu S. Abarry, Temple University Press, 1996.
Kenny M. (ed.), Encyklopedia of Aesthetic, vol.1, Oxford University Press,
NY-Oxford 1998.
Hallen B., African Aesthetics, [w:] Encyklopedia of Aesthetic,, vol. 1, Oxford University
Press, NY-Oxford 1998.
Outlaw L.T. Jr., Africana Philosophy: Origins and Prospects. [w:] A Companion To
African Philosophy, (ed.) Wiredu K., Blackwell Publishing, 2005.
Theile A., Sztuka Afryki, tum. Ryszard Handke, WAiF, Warszawa 1974.
Wiredu K., African Philosophy, Anglophone, [w:] Routledge Encyclopedia of Philosophy.
Wiredu K., Amos Critique of Descartes Philosophy of Mind, [w:] A Companion To
African Philosophy, (ed.) Wiredu K., Blackwell Publishing, 2005.
2010-01-10 12:54:55
24
Bamako graffiti na cianie restauracji. 2009,

fot. K.Marcinkowska
Przed zakadem fryzjerskim w Bobo Dioulasso,

Burkina Faso, 2008, fot. K. Marcinkowska
Zderzak o waciwociach ochronnych, Bamako,

Mali, 2008, fot. K. Marcinkowska
Szyld baru w Morondawie, Madagaskar, 2008,

fot.K. Marcinkowska
Wymarzona stacja benzynowa w Timubuktu, Mali.

2008. Fot.K.Marcinkowska
2010-01-10 12:54:55
Inspiracje estetyk afrykaskich

miast: urban art rda i specyfika
Karolina Marcinkowska
Bamako, Kumasi, Nairobi, Wagadugu, Antananarywa

samo brzmienie tych nazw przywouje pozornie tylko
nieujarzmiony chaos pulsujcych miast, tumy ludzi,
uliczny haas i nawoywania sprzedawcw, mieszanin
zapachw, feeri barw pulsujcych w zjadliwym wietle
afrykaskiego soca. Dla wielu ich mieszkacw, miasto to nieposkromiony ywio kuszcy swoimi wdzikami na podobiestwo wszechobecnej bogini Mami Wata;
uosobienia niszczcej siy pienidza i pokus tzw. wielkiego wiata.
Spontanicznie kreowana estetyka miasta afrykaskiego musi odpowiada jego rytmowi, poda za jego nieustajcym tacem, balansowa midzy realnym obliczem
rzeczywistoci, a jej podszyt, wymarzon inkarnacj.
Ujawnia si w postaci szyldw sklepowych, graffiti, dekoracyjnego malarstwa naciennego, malowanych pojazdw. Efektywno sztuki funkcjonujcej w miecie bdzie
tym wiksza, im blisza bdzie ona ideaom, deniom,
upodobaniom i potrzebom jej odbiorcw.
Zjawiska urbanizacji, masowych migracji i przemian
kulturowych, spoecznych i gospodarczych z nimi zwizanych, najwikszy wydwik uzyskay w Afryce w latach
50-tych zeszego stulecia. W okresie, w ktrym zapoyczenia kulturowe, ich reinterpretacje i wcielenia w funkcjonujce dotychczas wzorce stay si wyjtkowo znaczce
2010-01-10 12:54:56
26
i zaczy promieniowa na gospodark, polityk i kultur poszczeglnych krajw afrykaskich, filozof i badacz
spoeczny John Mbiti dostrzeg w tych szeroko pojtych
wspczesnych zmianach zagroenie dla norm dotychczasowego ycia Afrykaczykw. Interpretowa je jako
sztuczne zaszczepienie nowej formy kultury, ktra przynajmniej na ziemi afrykaskiej jest kultura pytk1.
Mbiti widzia w niej przede wszystkim znaki desperackiej ucieczki od ycia uwiconego tradycj, odwrt
od mitycznego, bezpiecznego czasu zamani2 i niebezpieczne denie ku mamicym urokom niepewnej przyszoci3. W takim kontekcie jednostka znajduje si
w stanie zawieszenia midzy przestrzeni odziedziczon
przez mit, a zabjcz machin wspczesnego, globalnego
wiata nastawionego wycznie na konsumpcj. Cytujc
kenijskiego filozofa, przemiany urbanizacyjne zaszczepiaj kultur pisma i komiksu, muzyki pop i radia tranzystorowego, telewizji i magazynw ilustrowanych ze zdjciami
na p nagich kobiet, indywidualizmu i wspzawodnictwa
gospodarczego, masowej produkcji i cigle przyspieszonego tempa ycia4. Socjolog Zygmunt Komorowski posun
si ju krok dalej w analizie tego zjawiska, nazywajc go
afrykask kultur masow czerpic z importu, lecz
przeywan na wasne, specyficzne sposoby5.
Zmiany kulturowe wwczas zachodzce, miay przemoony wpyw na powstawanie nowych mitw, co do ktrych wartoci moralnych, estetycznych i filozoficznych
Mbiti mia due wtpliwoci. Zwane przez niego tajemniczo mitami przyszoci, stanowiy prawdopodobnie
swoisty collage pragnie, skrywanych tsknot, kuszcego
1
2
4
5
J.Mbiti, 1980, s.274. Podkrelenie K.M.

zamani znaczy w jzyku suahili bardzo dawno temu.
Funkcjonuje rwnie jako kategoria filozoficzna, typ wiatopogldu zorientowanego ku przeszoci.
Podobn interpretacj obarcza si niejednokrotnie afrykask sztuk wspczesn, ktr widzi si jako zdetrybalizowan aberracj od tradycji /L.K. Sidney, 1999, s.20/.
J.Mbiti, 1980, s.274.
Z.Komorowski, 1994, s.173.
2010-01-10 12:54:56
Inspiracje estetyk afrykaskich miast: urban art rda i specyfika
27
zapachu nieznanego i obcego, lecz take oznaki swojskoci,

tego, co pomaga w odnalezieniu si jednostki w nowej
przestrzeni yciowej.
Nie bez przyczyny, jedno z najbardziej popularnych
tematw tzw. urban art jest wspomniana ju wczeniej
posta ambiwalentnej bogini Mami Wata6. Jej obce pochodzenie7, pontna aparycja, umiejtno wcielania si
w rne postaci i tajemnicza natura8 sprawia, e w wpisuje si idealnie w specyfik nieprzeniknionej dungli afrykaskiego miasta: pulsujcego, rnorodnego, wiecznie
zmiennego, podajcego z duchem czasw.
Sztuka wyrosa na takim gruncie, odpowiada przede
wszystkim potrzebie portretowania dynamicznej rzeczywistoci miasta: zarwno jej oblicza realnego i przeywanego, jak i tego wynionego, mamicego wiecidekami,
nowinkami i blichtrem.
Urban art to odzwierciedlenie mitu przyszoci zaszczepionego w codziennoci, czasie i przestrzeni profanum. To
te jedna z niewielu gazi sztuki, w ktrej wytwrcy dziel te same pragnienia, problemy i wiatopogld z odbiorcami swoich prac9. Pracuj oni wedle wskazwek swoich
klientw, starajc si zaspokoi oczekiwania jak najwikszej grupy potencjalnych nabywcw ich usug. Sztuka
malowania szyldw, portretw, obrazw dekoracyjnych
w odrnieniu od wymowy tzw. afrykaskiej sztuki tradycyjnej cile zwizanej z duchowoci powstaje w celach zarobkowych, komercyjnych. Aby sprosta coraz to
nowym oczekiwaniom mieszkacom i przybyszom miast,
6
8
9
Ze wzgldu na du popularno wizerunku Mami Wata

w Kongo, malarze miejscy nazywani s tam Watistes.
/S.Vogel, 1994, s.116/.
Jej wizerunek wywodzi si prawdopodobnie z grafiki wykonanej na zamwienie reklamowe cyrku Hagenbecka
z Hamburga przez Adolpha Friedlndera, okoo 1875 r.,
nastpnie rozpowszechnionej w Afryce Zachodniej dziki dodrukom wykonanym w 1955 w Bombaju przez Shree
Ram Calendar Company/H.J. Drewal, 2008, s.50, 51/.
Przejawia si ona w postaci ogona rybiego, ktry chowa czsto
przed napotkanymi przez ni ludmi. /H.J. Drewal, 2008, s.53/.
S.Vogel, 1994, s.114.
2010-01-10 12:54:56
28
malarze musz liczy si z rosnc konkurencj, orientowa si w zmieniajcych si z dnia na dzie modach,
trendach muzycznych, stosunkach spoecznych10.
Wiele aspektw typowych dla estetyki miasta afrykaskiego wpisuje si w ramy kultury popularnej, ktra obejmuje wielo i rnorodno form ekspresji znajdujcych
si midzy kultur tradycyjn a kultur elitarn11.
Kontekst urban art stawia wyzwania i narzuca konkretne zasady zarwno jej wytwrcom jak i odbiorcom.
W yciu miasta kady jego element ma swj dokadnie
sprecyzowany cel, a zaistnienie jakiejkolwiek formy malarskiej szyldu reklamowego, graffiti czy formy przestrzennej w ograniczonej zazwyczaj przestrzeni, moliwe jest tylko dziki jej czytelnoci, uniwersalnoci i uytecznoci. Nie bez powodu pokrewnym terminem odnoszcym si do tego samego zjawiska, jest sign painters art
czyli sztuka malarzy szyldw reklamowych, widoczna
przede wszystkim w Afryce Zachodniej: Ghanie, Beninie,
Burkina Faso, Nigerii12. Obecnie ta ga sztuki staa si
bardzo popularna take wrd kolekcjonerw z poza kontynentu afrykaskiego: szyldy fryzjerskie zdobi domy
prywatne, galerie i sale muzealne13.
Podstawow funkcj sztuki w przestrzeni miejskiej,
jest takie oddziaywanie na odbiorc, ktre wpynie
na jego reakcj (np. zakup reklamowanego produktu
czy skorzystanie z oferowanych usug), zaspokoi potrzeby (np. pikna, bogactwa, bezpieczestwa), pobudzi
wyobrani, skoncentruje uwag przechodnia na jedn
chwil jake cenn w kontekcie miejskiego tempa ycia.
Szyldy i reklamy maj skoni potencjalnych klientw
10
11
12
13
B.Weiss, 2009.
definicja Karin Barber cytowana przez P. Faber w hale
Popular culture /African folklore an encyclopedia, red.
P.M.Peek, K.Yankah, 2004/.
P.Faber, 2004, s.114.
Kolekcje szyldw afrykaskich prezentowane s na wystawach staych m.in. w British Museum w Londynie,
Troppen Museum w Amsterdamie i w Pastwowym
Muzeum Etnograficznnym w Warszawie.
2010-01-10 12:54:57
29
do dokonania waciwego wyboru: dlatego te odwouj

si do powszechnie znanego kodu estetycznego i etycznego, bd wizerunkw modnych w danym momencie.
Tematyka malarstwa o celach reklamowych zwizana
jest wic z ikonami kultury masowej, funkcjonujcymi
w danej spoecznoci (np. wrd modych mczyzn karierowiczw z Tanzanii14): gwiazdami muzyki hip-hop,
wielbionymi sportowcami czy wykreowanymi ideaami
bdcymi personifikacj kobiecej czy mskiej urody.
Wymowa czytelnego kodu rysunkowego uzupeniona
jest czsto sugestywn nazw konkretnej usugi, produktu
czy miejsca15. Salony fryzjerski o nazwie Brooklyn Barber
House, Boyz II Men, Sexy rock beast bd przycigay konkretn grup docelow, powoujc si na jej spoeczne
denia czy upodobania muzyczne. Sukienki sygnowane
Best african fashion, pyty ze sklepu Safari music fancy
centre czy fryzura o nazwie Jesus loves you mog przyku
wzrok i sprosta coraz liczniejszej konkurencji.
Podobny cel maj napisy malowane na pojazdach
transportu publicznego: zdobicych chociaby nigeryjskie ciarwki mami wagons, kenijskie mini busiki matatu, zachodnioafrykaskie taxi-brousse czy malgaskie
ryksze pousse-pousse. W kontekcie frenetycznego ycia
ulicy miejskiej slogany w rodzaju There is no King like
God, The Lord is my Shepherd maj niejednokrotnie spenia funkcje ochronne, zdradzaj wic czsto inspiracje
religijne16. Miewaj znaczenie czysto humorystyczne (To
be a man is not easy, beautiful woman has many men17)
bd nawizuj do powszechnie uznanych prawd i przysw (Le retard veut mieux que labsence, Le travaille est le
14
15
16
17
B.Weiss, 2009.
K.Marcinkowska, Wolne rozmylania wok afrykaskich
szyldw fryzjerskich, 2006.
A. Akinsola, 2004.
J.w.
2010-01-10 12:54:57
30
meilleur ami de lhomme18, Success due to mother19).

Materialne oznaki bogactwa czy promowanych powszechnie wartoci, s przedstawiane na rodkach transportu publicznego w formie rysunkw o symbolicznym
znaczeniu. Czste s wizerunki zwierzt nawizujcych
do konkretnych cech charakteru czy osobowoci (lew,
orze, so), postaci wywodzcych si z krgu kultury masowej (Rambo, Che Guevara, Bruce Lee, Madonna), symboli nawizujcych do kultury innych krajw, widzianej
niejednokrotnie w kategoriach ich bogactw materialnych
(flagi, marki samochodw, znanych produktw, takich jak
Nike, Samsung, Mercedes).
Malarstwo w przestrzeni miejskiej moe funkcjonowa
take wedle zasady sztuki dla sztuki nota bene cakowicie obcej tradycyjnemu wymiarowi rzeb czy masek afrykaskich. Jest to zaoenie czysto estetyczne, przekadalne
na maksym plaisir des eaux20 powtarzan przez afrykaskich sprzedawcw sztuki dla zachty do kupna ich towaru. Portrety uminionych i modnie ubranych mczyzn,
seksownych kobiet, wyobraenia wymarzonych pomieszcze (np. suto zastawionego stou, pokoju z komputerem,
penego wyposaenia stacji benzynowej) czy kuszcych
okolicznoci (para w objciach, kobieta przyjmujca
piercionek zarczynowy czy wsiadajca do luksusowego samochodu) wystpuj w przestrzeni prywatnej bd
publicznej jako forma czysto dekoracyjna21.
Podobnymi przesankami kierowali si fotografowie
zakadajcy swoje atelier w miejskich orodkach afryka18
19
20
21
Spnienie jest lepsze od nieobecnoci haso namalowane na zderzaku ciarwki sfotografowanej przez autork
w malijskim miecie Kayes. Praca jest najlepszym przyjacielem czowieka sentencja wypisana na odzi malgaskiej
w okolicach Morodawy.
Maksyma popularna w Ghanie udokumentowana przez
autork.
Zasada cieszenia oka, przyjemnoci oka.
Przykady odnosz si do zjawisk spotkanych i udokumentowanych fotograficznie przez autork w Mali, Ghanie
i na Madagaskarze.
2010-01-10 12:54:57
31
skich, poczwszy od lat 20-tych XX wieku22. W latach

50-tych i 60-tych, kiedy prace fotografw afrykaskich
cieszyy si najwikszym powodzeniem, ich wysmakowana stylistyka i dua formalno sugerowaa nie tylko status spoeczny i zamono klienta, lecz take jego denia,
ambicje, marzenia23. Dobitnym przykadem kreacji rzeczywistoci idealnej, jest twrczo ghaskiego fotografa
Philipa Kwame Apagya, ktry proponowa swoim klientom pozowanie na tle malowanych plansz przedstawiajcych wietnie wyposaone kuchnie, eleganckie salony
w amerykaskim stylu czy samoloty odlatujce do ziem
obiecanych, oczekujce na nich na pasie startowym24.
Skoncentrowanie si na postaci ludzkiej, przedstawionej centralnie i na pierwszym planie, oraz na tych jej atrybutach, ktre nios ze sob proste do odczytania znaczenie (np. zegarek, kapelusz, buty na wysokim obcasie, poza
i gesty postaci), stanowi jedn z cech wsplnych fotografii
studyjnej i malarstwa miejskiego. To wanie w zasadach
przyjtych przez fotografw Afrykaskich oraz w specyfice cile z nimi zwizanej techniki malarstwa na szkle,
Susan Vogel widzi korzenie estetyki urban art.25
Malarstwo na szkle zyskao swoj najwiksz popularno w Senegalu, w latach 50-tych XX wieku. Jego
pochodzenie czy si z tradycjami przyjtymi od muzumaskiej Pnocy Afryki26, jednak odbiega od nich
w kwestii czerpania inspiracji z estetyki fotografii wczenie jeszcze za drogiej dla szerszego grona odbiorcw.
Charakterystyczne dla stylistyki malarstwa na szkle byo
zastosowanie intensywnych, wietlistych kolorw, frontalno przedstawie, zrezygnowanie z ujcia perspektywicznego postaci, stosowanie si do zasad symetrii i horror vacui. Malowano na zamwienie portrety czonkw
22
23
24
25
26
P.Faber, 2004, s.352.

P. McClusky, 2002, s.255.
P.Faber, 2004, s.353.
S.Vogel, 1994, s.116, 177.
Malarstwo tunezyjskie i egipskie wywodzi si w duej mierze z tureckiej i bizantyskiej tradycji pisania ikon. S.Vogel,
1994, s.117.
2010-01-10 12:54:57
32
rodziny, bd postaci wanych przywdcw religijnych

czy politycznych, scenki zwizane z legendarnymi wydarzeniami bd codziennoci, wymarzone wiaty, maksymy i motta o charakterze ochronnym.
Senegalskie obrazki malowane na szkle stanowiy
modn ozdob domw miejskich, byy symbolicznym
wyrazem wpisania si w miejski rytm ycia, ledzenia jego
zmian, de i rytmu ycia27.
Efektem powstawania orodkw miejskich skupiajcych imigrantw i przybyszy o rnym pochodzeniu
etnicznym, kulturowym, religijnym, jest tak jak twierdzi Mbiti hod zoony mitowi przyszoci. Nie musi
by on jednak by odczytywany jako ofiara w postaci
ideaw, zasad i wartoci odziedziczonych od przodkw.
Zinternalizowane denia mieszkacw miast przekadaj si na jzyk estetyki przestrzeni, w ktrej funkcjonuj:
zarabiaj pienidze dla rodziny, ciesz si yciem bd
o nie walcz.
Szyldy reklamowe, graffiti, obrazki do uytku domowego czy zdobienie pojazdw s by moe wyrazem
spontanicznej chci odnalezienia swojego znajomego
bd wymarzonego wiata w szybko zmieniajcej si,
czsto zwodniczej, rnorodnej i oszaamiajco hybrydalnej rzeczywistoci miast afrykaskich.
27
Bouttiaux-Ndiaye A.M, 1994.
2010-01-10 12:54:57
33
Bibliografia
Akinsola, Akiwowo
2004 Decorated vehicles (focus on western Nigeria). W: African folklore
an encyclopedia, red. P.M.Peek, K.Yankah. New York, London: Routledge.
Bouttiaux-Ndiaye Anne-Marie
1994 Senegal behind glass: images of religious and daily life. New York, Munich: Prestel.
Drewal, Henry John, red.
2008 Mami Wata arts for water spirits in Africa and its diasporas. Los Angeles:
UCLA Fowler Museum of Cultural History.
Faber, Paul
2004 Popular culture. W: African folklore an encyclopedia, red. P.M.Peek,
K.Yankah. New York, London: Routledge.
Komorowski, Zygmunt
1994 Kultury Czarnej Afryki. Wrocaw: Zakad narodowy im. Ossoliskich.
Marcinkowska, Karolina
2006 Wolne rozmylania wok afrykaskich szyldw fryzjerskich. Na stronie
http://afryka.org/index.php?showNewsPlus=454
2006 Mami Wata wicej ni pikna kobieta. Na stronie
http://afryka.org/index.php?showNewsPlus=473
Mbiti, John
1980 Afrykaskie religie i filozofia. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.
McClusky, Pamela
2002 Negatives that breathe like you and me photographs from Bamako. W: Art
from Africa long steps never broke a back. Seattle: Seattle Art Museum.
Sidney Littlefield Kasfir
1999 Contemporary African Art. London: Thames & Hudson.
Vogel, Susan
1994 Aft of the here and now. W: Africa explores: 20th century African art,
red.S.Vogel, I.Ebong. New York: The Center for African Art.
Weiss, Brad
2009 Street dreams and hip hop. Barbershops: global fantasy in Urban Tanzania,
Indiana: Indiana University Press.
2010-01-10 12:54:57
2010-01-10 12:54:57
Ciao jako konstrukt kulturowy

Estetyka ciaa w Afryce
na przykadzie skaryfikacji
Katarzyna Zwolak
Ciao (jako takie) nie jest dostpne czowiekowi poza kultur i histori. Niemoliwe wrcz jest dotarcie do niego
bez znakw i znacze. Nie ma nagich (bezporednich)
dowiadcze ciaa, kade z nich programowane jest bowiem i interpretowane w kontekcie danej kultury. Jeli
ciao i cielesno wemiemy pod uwag jako element
struktur znakowych, to przestan si one objawia jako
naturalne. Okazuje si, e ciao w caoci, poszczeglne
jego czci, problem duszy, rozumienie czowieka jako
mikrokosmosu etc., maj swoj wasn semantyk i histori. Odkrywanie tej gstej sieci powiza, wzajemnych
determinacji ciaa i spoeczestwa, kultury i historii pokazuje, e cielesno nie jest wasnoci indywidualn,
a take, e podmiot ksztatuje si w intersubiektywnych
relacjach ycia spoecznego. Kady typ spoeczestwa wytwarza wasne typy ciaa, a tym, co pociga za sob jego
transformacje s transformacje spoeczno-kulturowe.1
Ciao ludzkie spenia podwjn funkcj: z jednej strony poprzez swoje pola zmysowe odwzorowuje naturalne
aspekty wiata stanowi to sfer percepcji. Ciao postrze1
Z. Libera, Makrokosmos, mikrokosmos i antropologia ciaa,

Tarnw 1997, s. 1617.
2010-01-10 12:54:57
36
ga i odbiera; przyjmuje wiat do wiadomoci. Z drugiej

strony natomiast, jako ciao czynne zwraca si na powrt
ku wiatu, by ustanowi midzy nim a sob stosunek znaczenia i to stanowi sfer ekspresji. Nie jest ono tylko
ciaem biernym nie tylko odbiera, ale te nadaje; samo
z siebie wysya komunikaty do wiata, by zaznaczy w nim
swoj obecno. Samo ciao jest ekspresj w wiecie o ile
z jednej strony kady podmiot ucieleniony jest niejako
otwartym rejestrem, w ktry wpisuj si treci czerpane
ze wiata, to z drugiej, kiedy si ju pojawia, jest zmuszony
co powiedzie, sta si jakim jzykiem, mie jaki sens.2
Czowiek poprzez swoje ciao staje si symbolem, zaczyna
mie sens; konstytuuje si jego egzystencja. W ten sposb
nastpuje jego komunikacja ze wiatem.
Samo definiowanie ciaa jest czci procesu spoecznej konstrukcji ciaa. Cech nieodczn spoecznego wizerunku ciaa jest jego kulturowa rnorodno i zmienno, jest on bowiem czci jzyka ciaa i jako taki
podlega reguom rzdzcym wiksz caoci.3 Kade
spoeczestwo wytwarza, kreuje pewien wasny wizerunek ciaa, ktry staje si czci wizerunku kadej poszczeglnej jednostki, nalecej do tego spoeczestwa.
Cielesno jest widoczn cech istoty ludzkiej i wie
si ona z jej samowiadomoci.4 Ciao jest tym, co konstytuuje czowieka, on staje si przez nie; konstruuje ono
jego tosamo i uosabia j poprzez jego wygld.5 Ciao
jest dla czowieka moliwoci wyraenia siebie, swoich
przekona i wartoci, swojej przynalenoci, a przede
wszystkim zaznaczenia wasnego ja. Tak wic modyfikuje on i zmienia je w ten sposb, by stao si dla otoczenia
komunikatem. Z jednej strony wszelkie zwizane z tym
praktyki d ku indywidualizacji i zapewnieniu odczucia
2
3
4
5
J. Migasiski, Merleau-Ponty, Warszawa 1995, s. 52.

M. Brocki, Jzyk ciaa w ujciu antropologicznym, Wrocaw,
2001, s.157.
M. Argyle, Psychologia stosunkw midzyludzkich, prze.
W. Domachowski, Warszawa 2001, s. 216.
Z. Melosik, Tosamo, ciao i wadza, Pozna-Toru 1996,
s. 6168.
2010-01-10 12:54:57
Ciao jako konstrukt kulturowy Estetyka ciaa w Afryce na przykadzie skaryfikacji
37
wyjtkowoci kadej jednostki; z drugiej natomiast, s one

wyrazem oglnego trendu postpuj tak, jak postpuj
inni, z ktrymi si utosamiam. Kada kultura ma swoje
wasne znaki i sposoby wyraania siebie bardzo czsto
ich obecno wyraa si wanie w cielesnoci.
Praktyki modyfikacji ciaa czy te ozdabiania go w inny,
mniej drastyczny sposb s wic przejawem wyraenia
swojej kultury i przynalenoci do niej. Ciao stanowi idealny rodek do osignicia tego celu jest ono bowiem
waciwie jedyn rzecz, jak posiada kady czowiek bez
wyjtku. Dlatego w oparciu o nie mona budowa swoj
tosamo. Ozdabianie ciaa ma dodatkowe znaczenie
wie si ono ze specyficznymi kanonami pikna i poczucia estetyki, wystpujcymi w kadej kulturze. Aby by
penoprawnym czonkiem spoeczestwa, naley postpowa i wyglda tak, jak wikszo ludzi, jak inni jego
czonkowie. Dlatego tak czsto czowiek ulega presji, dokonujc takiej czy innej praktyki ubierajc si w okrelony sposb, noszc charakterystyczne ozdoby czy te modyfikujc ciao w typowy dla danej spoecznoci sposb.
Jest to wyraz przynalenoci do tej grupy poprzez ciao
czowiek chce powiedzie Ja jestem X. Jestem czonkiem
tej grupy. Taki wanie komunikat wysyany jest w wiat
poprzez ten bezgony jzyk wizualny ciao.
Czowiek zawsze dy ku doskonaleniu swojego ciaa,
ku upikszaniu go. Modyfikacje ciaa w historii kultury
pojawiay si ju w najbardziej zamierzchych czasach.
Czowiek dokonywa ich z rnych wzgldw i w rnorodny sposb. Bruno Bettelheim uwaa, e fakt dokonywania okalecze ciaa zarwno u ludw najbardziej
pierwotnych, jak i wysoce cywilizowanych, oznacza,
e odzwierciedlaj one jakie gbokie potrzeby ludzkie.6 Modyfikacje ciaa zdaj si by symbolicznym gestem, ktry ma na celu przekazanie informacji o sobie
6
B. Bettelheim, Rany symboliczne. Rytuay inicjacji i zazdro

mska, prze. D. Danek, Warszawa, 1989, s. 66.
2010-01-10 12:54:58
38
oraz innych, czyli pewnej grupie, plemieniu czy narodzie.7

W wiecie plemiennym modyfikacje ciaa miay zawsze
swj okrelony czas i bardzo konkretne znaczenie, ktre
zwizane byo z przynalenoci do rodziny, klanu, plemienia symbolizoway uznanie przez duchy przodkw
oraz byy oznaczeniem statusu spoecznego.8 W spoecznociach pierwotnych rytuay inicjacyjne, zwizane
zazwyczaj z modyfikacjami ciaa, bardzo silnie wizay
ze sob czonkw grupy.9 Uzyskany wygld jednostki
mia przede wszystkim znamionowa jej tosamo spoeczn, a nie podkrela osobowo.10 Przykadem s
do dzi bardzo popularne w Afryce i Azji skaryfikacje,
ktre mwi innym o grupie, z ktrej wywodzi si dana
osoba. Zazwyczaj jednak nie s one aktami podejmowanymi dobrowolnie, w celu uzyskania penoprawnego
czonkostwa raczej wymogiem nakadanym jednostce
przez grup oraz przodkw. Dziaania te maj bowiem zapewni niemiertelno przodkom, a w dalszej kolejnoci
take danej jednostce.11
Przemiany w yciu jednostek zawsze zwizane byy
z koniecznoci psychicznej reorganizacji, ktra w kulturach tradycyjnych czsto przyjmowaa posta rytuaw
przejcia. W tych kulturach, w ktrych na poziomie zbiorowoci wszystko z pokolenia na pokolenie zasadniczo
pozostawao bez zmian, zmiana tosamoci jak wwczas, gdy jednostka z wieku dorastania wkraczaa w doroso bya wyranie zaznaczana.12
7
9
10
11
12
J. J. Rush, Spiritual Tatoo. A Cultural History of Tatooing, Piercing,

Scarification, Branding and Implants, Berkley-California 2005,
s. 225227.
B. Conradino, Modyfikacje ciaa jako narzdzie transgresji
modelowanie tosamoci w erze zniszczonego raju, (rdo:
http://www.magivanga.com.pl/page.php?125, 25.04.2008).
B. Bettelheim, dz. cyt., s. 67.
A. Giddens, Nowoczesno i tosamo. Ja i spoeczestwo
w epoce pnej nowoczesnoci, prze. A. Szulycka, Warszawa,
2001., s. 137.
J. J. Rush, dz. cyt., s. 225227.
A. Giddens, dz. cyt., s. 4749.
2010-01-10 12:54:58
39
W spoeczestwach, w ktrych brak jest tendencji do indywidualizmu, obserwuje si rne podejcia

do kwestii modyfikacji ciaa. Zdarza si, e spoeczestwo zakazuje modyfikacji ciaa i wwczas osoba, ktra
dokona takiego dziaania, jest skazana na spoeczny
ostracyzm. Moe zdarzy si tak, e modyfikacja stanie
si narzdziem w rkach wadzy wieckiej lub religijnej
i wwczas poprzez takie dziaania bdzie ona naznacza
wybrane jednostki, np. w celu ukarania za przewinienie.
Ostatnim wyjciem jest modyfikacja jako element zaznaczajcy przynaleno do danej grupy jednostka nie ma
wwczas wyboru aby istnie w danej spoecznoci, musi
pody jej ciekami.13
Przykadem modyfikacji s skaryfikacje, czyli wszelkie
praktyki zwizane z nacinaniem skry i uzyskiwaniem
w ten sposb efektu w postaci blizny (w ktr moe by
nastpnie wcierany pigment). S one wykonywane intencjonalnie i pozostawiaj trway, nieusuwalny lad na skrze.
Cel wykonywania naci na skrze to niezwykle istotne
i bardzo szerokie zagadnienie, bowiem waciwie kade
plemi ma swoj okrelon specyfik i charakterystyczne
motywacje do wykonywania tyche naci. Pod uwag naley wzi rwnie to, e wykonanie podobnego motywu
skaryfikacyjnego w odmiennych spoecznociach moe
mie zupenie inne znaczenie i komunikowa inn tre.
Biorc pod uwag liczb grup etnicznych zamieszkujcych Afryk, jednym z podstawowych
celw, dla ktrego skaryfikacje s tak powszechne
na tym kontynencie, jednym z najlepiej udokumentowanych powodw wykonywania naci na skrze jest:
dla jednostki oznaczenie jej tosamoci, natomiast dla
spoecznoci moliwo identyfikowania jej czonkw.14 Przede wszystkim wzory wykonywane na twarzy
daj moliwo identyfikacji pochodzenia danej jednostki zaznaczenia klanu, lineau czy plemienia, z ktrego
13
14
J. J. Rush, dz. cyt., s. 225227.

H. Coleman, Scarification among African cultures, (rdo:
http://www.randafricanart.com/Scarification_and_
Cicatrisation_among_African_cultures.html, 15.01.2008).
2010-01-10 12:54:58
40
si ona wywodzi. Daje to niezwyke poczucie orientacji

w wiecie spotykajc dan osob, dziki swoistemu
oznakowaniu jej ciaa mona rozpozna, kim jest. Znaki
wewntrz plemienia wykonywane s rwnie po to, by
odrni od siebie rodziny lub mniejsze grupy spoeczne.15 Mona spotka rwnie opinie, e skaryfikacje
w przeszoci uznawane byy za czynnik odrniajcy
ludzi cywilizowanych (u ktrych ciao poprzez skaryfikacje komunikowao swoj przynaleno do spoecznoci
ludzkiej), od ciaa w stanie naturalnym.16
W historii Afryki Zachodniej wiek XIX zaznaczy si licznymi wojnami i konfliktami etnicznymi. Skaryfikacje odgryway wwczas bardzo znaczc rol dla rnych plemion, gdy
zaznaczay, kim jest i z jakiego ludu wywodzi si dany wojownik.17 Podobnie dziao si na innych terenach Czarnego Ldu
skaryfikacje w jasny i oczywisty sposb wskazyway tosamo posiadacza blizny i daway moliwo jednoznacznego okrelenia: przyjaciel czy wrg. W okresie niewolnictwa
nacicia na twarzy wykonywano, by uatwi krewnym ewentualne rozpoznanie zaginionych dzieci. W przypadku, gdyby
pojawia si moliwo ich odzyskania, od razu byoby oczywiste, z jakiego plemienia pochodzi dane dziecko. Wyranie
rysuje si wic tutaj historyczne to pochodzenia skaryfikacji.
Myl, e wart podkrelenia jest rwnie inny aspekt mrocznego okresu niewolnictwa na Czarnym Ldzie wrd niektrych plemion skaryfikacje wykonywano wwczas po to, by
oszpeci swoj twarz i uczyni wygld mniej atrakcyjnym, aby
w ten sposb uchroni si przed losem niewolnika.18
15
16
17
18
O. Ayeni, Observations on the medical and social aspects

of scarification in sub-Saharian Africa, (rdo: http://www.
med.uottawa.ca/medweb/hetenyi/ayeni.htm, 15.05.2008).
The Cultural Body: Body Alterations, (rdo: http://www.
uihealthcare.com/depts/medmuseum/wallexhibits/body/
bodyalterations/bodyalterations.html, 15.05.2008).
2010-01-10 12:54:58
41
Kolejn motywacj dokonywania skaryfikacji jest organizowanie w ten sposb ycia spoecznego. Zaznacza
si to np. w czonkostwie w jakim stowarzyszeniu tajemnym lub kulcie, gdzie czsto jednym z podstawowych warunkw przyczenia si jest oznakowanie swojego ciaa w okrelony sposb.19 Skaryfikacje sygnalizuj
wwczas przynaleno danej jednostki do konkretnej
grupy w spoecznoci. Jeli wykonuje si je na oznaczenie
uczestnictwa w kulcie tajemnym, s rozpoznawalne tylko
dla wybranych jednostek czonkw kultu. Dziki czemu
pozwalaj one zidentyfikowa siebie nawzajem wewntrz
tej organizacji.
Skaryfikacja moe by rwnie tratowana jako oznaczenie konkretnego etapu ycia20 w ten sposb okrelany jest status spoeczny danej jednostki w cyklu yciowym. Dziki temu moliwe jest, przykadowo, okrelenie,
czy dana osoba jest gotowa do maestwa czy te jest
ju polubiona. Wie si z tym dodatkowa przyczyna
wykonywania blizn na ciaach kobiet dziki naciciom
staj si one bardziej atrakcyjne dla mczyzn. Wynika
to zarwno ze wzgldw estetycznych, jak i przekonania,
e tak oznaczona kobieta bdzie w stanie pokona take
bl towarzyszcy narodzinom dziecka. Skaryfikacje s
bowiem powszechnie oznak siy, hartu ducha i odwagi,
przez co wywouj spoeczny podziw.21
Skaryfikowanie jest praktyk kulturow odwoujc
si do rnych ideaw i wartoci spoecznych. Jest rezultatem pojmowania i definiowania tosamoci, pikna
i siy zarazem. W rnych czciach wiata przetrwaa
ona prb czasu i zarwno w przeszoci, jak i obecnie,
oddziauje na rne dziedziny ycia, jak historia, sztuka
czy medycyna. Wsptworzy kanony pikna, inspiru19
20
21
H. J. Drewal, dz. cyt., s. 96.

The Cultural Body: Body Alterations, (rdo: http://www.
uihealthcare.com/depts/medmuseum/wallexhibits/body/
bodyalterations/bodyalterations.html, 15.05.2008).
2010-01-10 12:54:58
42
je powstawanie nowych wzorw, wpywa na medycyn

naturaln. Skaryfikacja nie jest bowiem przypadkowym
czy ubocznym efektem podejmowania innych dziaa.
Jest wiadom i zamierzon prb kontynuacji zwyczaju,
ktry udoskonalany by przez lata praktyki, a w swoich
technikach wykorzystywa korzyci pynce z naturalnego gojenia si ran.22
Jednak obecnie wrd wielu spoecznoci wzory skaryfikacyjne mona zobaczy ju tylko u najstarszych
czonkw plemion.23 Tradycja ta zmienia si nie tylko
w Afryce, ale i w pozostaych rejonach wiata. W opozycji do niej bardzo czsto stoi zarwno Koci, jak i coraz
silniej zaznaczajce si, zachodnie kanony pikna i mody.24 W wikszoci spoeczestw Afryki subsaharyjskiej
zaznacza si zdecydowany spadek liczby osb poddajcych si omawianym zabiegom. Wydaje si, e poprzez
dokonujce si obecnie procesy globalizacyjne, ktrych
element stanowi coraz wyraniej obserwowalne wkraczanie do Afryki ideaw kultury Zachodu, istnienie praktyk
skaryfikacji w XXI wieku jest zagroone.
22
23
24

2010-01-10 12:54:58
43
Bibliografia
Argyle M., Psychologia stosunkw midzyludzkich, prze. W. Domachowski, Warszawa,
2001.
Ayeni O. Observations on the medical and social aspects of scarification in sub-Saharian
Africa, 2004, rdo: http://www.med.uottawa.ca/medweb/hetenyi/ayeni.htm.
Bettelheim B., Rany symboliczne. Rytuay inicjacji i zazdro mska, prze. D. Danek,
Warszawa, 1989.
Brocki M., Jzyk ciaa w ujciu antropologicznym, Wrocaw, 2001.
Coleman H., Scarification among African cultures, rdo: http://www.randafricanart.
com/Scarification_and_Cicatrisation_among_African_cultures.html
Conradino B., Modyfikacje ciaa jako narzdzie transgresji modelowanie tosamoci
w erze zniszczonego raju, rdo: http://www.magivanga.com.pl/page.php?125.
Drewal H. J., Beauty and being: aesthetics and ontology in Yoruba body art [w:] Marks
of Civilization: Artistic Transformations of the Human Body pod red. A. Rubin,
Los Angeles, 1988.
Giddens A., Nowoczesno i tosamo. Ja i spoeczestwo w epoce pnej nowoczesnoci,
prze. A. Szulycka, Warszawa, 2001.
Libera Z., Makrokosmos, mikrokosmos i antropologia ciaa, Tarnw, 1997.
Melosik Z., Tosamo, ciao i wadza, Pozna-Toru, 1996.
Migasiski J., Merleau-Ponty, Warszawa, 1995.
Rush J., Spiritual Tatoo. A Cultural History of Tatooing, Piercing, Scarification, Branding
and Implants, Berkley-California, 2005.
The Cultural Body: Body Alterations, rdo: http://www.uihealthcare.com/depts/
medmuseum/wallexhibits/body/bodyalterations/bodyalterations.html.
2010-01-10 12:54:58
2010-01-10 12:54:58
Od highlifeu do afrobeatu
Fela Anikulapo Kuti i wspczesne oblicze
muzyki afrykaskiej
Kaja Klimek
Zapytaam kierowc takswki, co dziao si w Lagos, gdy w 1997 roku zmar Fela.
Przekrzykujc uliczny gwar, odpowiedzia:
Gdy Fela zmar, wiedzielimy, e by prorokiem.
Kiedy by tu, w the Shrine, po prostu taczylimy i wietnie si bawilimy.
Ale teraz widzimy, e wszystko o czym wtedy mwi, naprawd si dzieje.
By prorokiem.
Sarah Adams
Black President: The Art and Legacy of Fela Anikulapo-Kuti.1
,,Czarny prezydent, ,,czarny prorok to tylko dwa z tytuw, jakim fani, czy raczej wyznawcy Feli Anikulapo
Kutiego go honorowali. Tak naprawd kogo? Muzyka, czy
moe rewolucjonist? Zacznijmy od muzyka. Czoowa
(obok Kinga Sunny Adei) rola tej postaci dla muzyki
nigeryjskiej jest niepodwaalna. Inspiracje, ktre z jego
twrczoci czerpali liczni artyci, by wspomnie tylko
tak wane nazwiska jak James Brown, Lester Bowie czy
Ginger Baker, pozwalaj na postawienie tezy, i bez niego
oraz afrobeatu, oblicze wspczenie tworzonej muzyki,
nie tylko tej z pki world music, wygldaoby inaczej.
S. Adams, Black President: The Ar t and Legac y

of Fela Anikulapo-Kuti., African Arts. Vol. 37, 2004,.s. 83.
2010-01-10 12:54:58
46
A czy okrelenie Feli Kutiego jako rewolucjonisty jest

rwnie zasadne? Jego muzyka przepeniona bya politycznym przekazem, walk o rwno praw w odrodzonej
po 1960 roku Nigerii, walk z reimem wojskowym, pod
rzdami ktrego kraj niemal od razu si znalaz, szeroko
rozumian walk z systemem wyraon w hale Music
is the weapon. Fela by zatem i muzykiem, i rewolucjonist, oraz postaci uwaan za wielce kontrowersyjn
w ojczynie. Mocnymi sowami zapisa si w jej historii,
podobnie jak w historii muzyki.
Niepowtarzalna mieszanka, w ktrej tradycyjne nigeryjskie i w ogle zachodnioafrykaskie dwiki cz
si z brzmieniem zapoyczonym od jazzowych i beatowych kompozycji z samego serca Londynu lat 60. tym
w duym zarysie jest afrobeat. Temu, jak si narodzi, powicona bdzie pierwsza cz niniejszego opracowania.
Nacisk zostanie pooony na ghanijski highlife i jego odmiany, bo ten gatunek muzyczny odcisn obok jazzu
i soulu najwiksze pitno na twrczoci muzycznej Feli.
To z niego i maych barw na wybrzeu, gdzie ludzie
przychodzili sucha muzyki i uczyli si gra wyoni si
afrobeat.
Muzyka Feli to jedynie cz opowieci. Przejcie od highlifeowego grania do naadowanego politycznym przekazem afrobeatu nie nastpioby, gdyby nie ideologiczna
edukacja Czarnego prezydenta. Przeszed j on pod
okiem przedstawicieli Czarnych Panter. To spotkanie
obudzio tosamo Feli i popchno go w stron afrocentryzmu i walki o rwno praw, ktre stay si tematem
tekstw. Ideologia stojca za przekazem oraz prby wprowadzania jej w ycie przez Fel i jego wyznawcw zgromadzonych wok The Shrine i Republiki Kalakuta to
temat drugiej czci. Rozwaania zamknie pobiene omwienie dalszych losw afrobeatu po mierci jego twrcy.
Od highlifeu
Lagos, kolonialna stolica Nigerii bya w czasach, gdy
rodzi si highlife, stolic muzyczn Zachodniej Afryki.
2010-01-10 12:54:59
Od highlifeu do afrobeatuFela Anikulapo Kuti i wspczesne oblicze muzyki afrykaskiej
47
Jest rwnie tem, z ktrego wyoni si pniejszy afrobeat, jak i miejscem, gdzie zacza si muzyczna droga
Feli Anikulapo Kutiego. W tym miejscu naley zauway, e w Afryce najwaniejszym medium od zawsze byo
radio, ktre rozwijao si od lat dwudziestych XX wieku.
W regionie wszyscy suchali radia nigeryjskiego, bo grao
najlepsz muzyk. Oprcz wietnego radia, Lagos jako
pierwsze miao due studio nagraniowe, ktre oczywicie byo inwestycj kolonialn. Naley bowiem pamita, e do 1960 roku, pamitnego Roku Afryki, Nigeria
znajdowaa si pod wpywem Brytyjczykw. Kolejna
zdobycz techniki, ktra sprzyjaa popularyzacji muzyki
w ogle i przy okazji rozwojowi nowych stylw, to obecne
tu od pocztku XX wieku gramofon i pyty. Potem ich
rol przejy tasze ni pyty CD kasety magnetofonowe.
Z instrumentw najwaniejszym bya gitara akustyczna, a potem elektryczna, ktrej brzmienie obecne byo
w wikszoci synkretycznych odmian muzyki nigeryjskiej.
Wane jest, e przemys muzyczny w Nigerii rozwija si
mniej wicej do lat 90. pniej, ze wzgldu na wojny,
rzdy wojskowe i kryzys ekonomiczny, nastpia zapa.
Ten krtki zarys pozwala nakreli okolicznoci, w jakich
do Nigerii przywdrowa highlife.
Sam highlife, czyli muzyka, ktra przenikaa w latach
50. i 60. nigeryjskie ycie, to styl, ktry do kraju przyby
z Ghany. Narodzi si we Freetown, stolicy Sierra Leone
i by muzyk wyzwolonych afrykaskich niewolnikw
wracajcych z Jamajki. Jest zatem reprezentantem zjawiska, ktre mona nazwa zamkniciem krgu muzycznej
wdrwki. To muzyka wywiezionych do Ameryki niewolnikw, ktra po stuleciach i licznych przeksztaceniach
wrcia do Afryki. Po drodze ulegaa silnym afro-kubaskim wpywom. Jak twierdz muzykolodzy, Nie byoby
highlifeu, bez zderzenia tego, co afrykaskie, amerykaskie i karaibskie2.
Zaczerpnite z wypowiedzi Johna Collinsa, muzykologa

z Uniwersytetu w Ghanie, w filmie dokumentalnym Living
the hiplife re. Jesse Shipley.
2010-01-10 12:54:59
48
Wyrnia si trzy odmiany highlifeu:

adaha highlife, ktry jest najstarsz odmian, a swoje
korzenie ma w muzyce kolonialnych orkiestr militarnych. Wojskowe brass-bandy odegray ogromn rol
w tworzeniu i rozwoju muzyki, gdy po przejciu w stan
spoczynku onierze zabierali ze sob instrumenty
i czsto sami stawali si nauczycielami gry. Odmiana
ta rozwijaa si mniej wicej od 1880 roku, pod wpywem onierzy z Indii Zachodnich, ktrych przywieziono na Cape Coast, by pomogli Brytyjczykom walczy z ludem Aszanti.
ballroom highlife, czyli highlife sal tanecznych grany
wrd elity mieszkajcej na wybrzeu przez zespoy
akompaniujce do taca. Wyrs ze zderzenia muzyki ragtime z latynoamerykask muzyk taneczn.
Pojawi si okoo 1940 roku, gdy orkiestry taneczne
byy zatrudniane przez ghanijskie elity, by gray w klubach dla bogaczy.
palm-wine highlife, bazujcy na muzyce gitarowej,
grany w knajpach pod palm, gdzie spotykali si nalecy do niszych klas mieszkacy, ktrych nie sta
byo na uczestnictwo w tanecznych imprezach dla bogatych elit. Sta si najpopularniejsz odmian i grany
by w wikszoci popularnych klubw.
Sama nazwa stylu highlife wie si wanie z centraln rol ycia klubowego. Ci, ktrych byo sta na wejcie do klubu, mogli zetkn si z yciem wyszych sfer,
czyli highlifem. Ci, ktrzy gromadzili si na zewntrz
i syszeli jej dwiki, sami zaczli j tworzy i nazwali
highlife.3 Nocne kluby byy bardzo istotnym elementem
krajobrazu nie tylko Akry, lecz rwnie Lagos i Nigerii
lat 60. Mieszkacy Nigerii uwaali highlife za uosobienie
nigeryjskoci: historii, kultury, opowieci. Cho ten styl
traci popularno na rzecz juju i fuji (granych midzy innymi przez Kinga Sunny Ade) to jednak odciska swoje
3
Richard Nidel, World Music: The Basics, Routledge, 2005,

s. 35.
2010-01-10 12:54:59
49
pitno na Feli Kutim, ktry czerpic z niego inspiracje

tworzy afrobeat. W nim highlife czy si z poyczonymi
z Zachodu brzmieniami spod znaku jazzu i soulu.
do afrobeatu
Muzyczna historia Feli Kutiego zaczyna si od highlifeowych orkiestr Bobiego Bensona i Victora Olaiyi. Potem
w 1958 roku w wieku 20 lat, mody muzyk wyjeda
do Trinity College w Londynie, by uczy si gry na trbce.
Po czasie wraca i przywozi ze sob jazz i grajc inaczej ni
wszyscy, zdobywa coraz wiksz popularno. Zakada swj
pierwszy zesp, Koolah Lobitos i gra inspirowany jazzem
nowatorski highlife. Z czasem uzupenia go o inne inspiracje. Gdy coraz popularniejszy staje si soul, Fela zaczyna
do swej muzyki wcza jego elementy. Formujcy go ideologicznie wyjazd do Stanw Zjednoczonych w 1969 roku
ma rwnie inny wymiar. Podr zaplanowana jako trasa
koncertowa grupy Koolah Lobitos zmienia mylenie Feli
na bardziej wyzwolone, wrcz rewolucyjne, a na pewno
afrocentryczne. To jednak nie wszystko, bo oprcz ludzi
zwizanych z ruchem Czarnych Panter, poznaje take
prawdziwy amerykaski soul.
Po powrocie z tej duchowej i muzycznej podry Fela
ostatecznie zarzuca granie highlifeu i wykorzystujc
znajomo zachodniej muzyki, czy tradycyjne dwiki
tworzone przez plemi Yoruba zapoyczonymi jazzem
i soulem. Tak powstaje afrobeat. Nowy, duy zesp muzykw, z ktrymi wystpuje pod nazw Africa 70. staje
si klasycznym afrobeatowym skadem. Jest to czternastu
muzykw: czerech lub piciu gra na instrumentach dtych, tylu na perkusyjnych, a skadu dopenia trzech gitarzystw, ktrym przewodzi piewajcy i grajcy na klawiszach Fela. W swoim pniejszym skadzie, utworzonym
ju w latach 80. Fela Kuti & Egypt 80, Fela rozszerza
grup instrumentw dtych do a dziewiciu, a sam zarzuca klawisze na rzecz saksofonu tenorowego.
Klasyczny afrobeatowy skad opiera si na trzech warstwach instrumentalnych:
2010-01-10 12:54:59
50
sekcja rytmiczna perkusja i gitara basowa,

centralna cz gitara elektryczna, afrykaskie kongi,
sekcja dta, ktra wtruje piewowi4.
Koncerty najczciej odbyway si w zaoonym i prowadzonym przez Fel i jego rodzin klubie The Africa
Shrine w Lagos. Przyjmoway form publicznych
Dionizjw, gdzie wykonanie jednego utworu mogo trwa
godzin lub wicej5. Zaznaczy bowiem trzeba, i klasyczne utwory afrobeatowe jak rwnie wspczesne
(grane na koncertach przez takie zespoy jak Antibalas czy
Karl Hector& The Malcouns) trwaj co najmniej kilkanacie minut i maj form improwizacji, gdzie temat gwny
obudowany jest wariacjami i solwkami muzykw.
Zarwno w warstwie tekstowej, jak i obudowujcych
j dwikach, wyranie dostrzec mona tematyk utworw Feli. Porusza on ca gam tematw zwizanych z politycznym, ekonomicznym, socjologicznym i kulturowym
wymiarem wspczesnego ycia w Afryce.6. Powraca tu
sprzeciw wobec niesprawiedliwoci w rnych postaciach: rasizmu obserwowanego na poziomie globalnym
i lokalnym, wielkich nierwnoci w kwestii dochodw
i szans. Inne to korupcja i zagroenie uyciem siy, ktre
wie si z kad wadz, a szczeglnie z t sprawowan
przez wojsko.7
Ta tematyka to wynik ideologicznej przemiany, jak
przeszed Fela w czasie swojego tourne po USA w 1969
roku. Spotkanie z Sandr Smith, aktywn dziaaczk
Czarnych Panter, zmienio stosunek Feli do wasnego
4
5
6
7
R. M. Stone, The Garland Handbook of African Music,

Nowy Jork 2000.
Michel-Andr Bossy, Thomas Brothers, John C. Mcenroe,
Kim Domenico, Steven Goldberg, James Manheim, John C.
Mcenroe, Deborah Pokinski, Sasha Watson, Artists, Writers,
and Musicians: An Encyclopedia of People Who Changed
the World, Oryx Press, 2001.
L. A. Lindsay, Tejumola Olaniyan, Arrest the Music! Fela and
His Rebel Art and Politics, Africa. Vol. 76, 2006, s. 600.
S. Adams, op. cit.
2010-01-10 12:54:59
51
pochodzenia, a hasa spod znaku Black Power! wpyny na jego postaw, ktra staa si bardziej afrocentryczna i rewolucyjna. Opowiadaa mi o polityce, historii i o Afryce. Nauczya mnie tego, co sama wiedziaa
i co uwaaa za dobre dla mnie na pocztek. wspomina.8
Po powrocie do Nigerii nowe idee wczy w swoje teksty i w trakcie koncertw w The Shrine przekazywa je
swoim rodakom.
Nie bez znaczenia pozostawao rwnie to, e matka
Feli, Funmilayo bya jedn z najbardziej przeomowych
postaci na arenie politycznej Nigerii. Walczya o prawa
kobiet, bya laureatk Pokojowej Nagrody im. Lenina, spotykaa si z Mao Zedongiem, a jednym z jej najbliszych
towarzyszy by Kwame Nkrumah dziaajcy w Ghanie.
Wydaje si, e rewolucyjne pogldy, ktrych katalizatorem byo spotkanie z Sandr Smith ju wczeniej nie byy
obce artycie.
Program polityczny Feli cigle by konstruowany. Jego
sdy polityczne czsto byy nieprzemylane, niemal pochopne, a argumentacja niezbyt spjna. To, co czyo
wszystkie, to proafrykanizm, opowiadanie si po stronie sabszych, walka z niesprawiedliwoci i blichtrem.9
Krytyka nie odbywaa si jedynie na poziomie sw, lecz
przyjmowaa take form dziaa. Przykad to majcy niemale charakter performanceu lub z dwudziestoma siedmioma kobietami, ktre jako wokalistki i tancerki przynaleay do The Shrine. Cae wydarzenie przypominajce
tradycyjn ceremoni, miao zwrci uwag na problem
hipokryzji toczcej wysze klasy w Nigerii. Wielu z reprezentantw elity pozowao bowiem na nowoczesnych
i przykadnych mw i ojcw, co nie przeszkadzao im
otacza si licznymi kochankami, z ktrymi mieli dzieci.
Hipokryzja bya jedn z bardziej znienawidzonych przez
Fel cech, nieustannie krytykowa j w swoich tekstach,
z ktrych jednym z najbardziej znanych by ten do utwo-
8
9
Nigerias Afrobeat Legend: What a Fela, African Business,

Nr. 341, Kwiecie 2008.
S. Adams, op.cit.
2010-01-10 12:54:59
52
ru Gentleman, nagranego w 1972 roku. Fela skupi si

tu na stylu elit nigeryjskich, ktre prboway imitowa zachodni styl ubioru. Warto przywoa ten tekst, by zobrazowa talent satyryczny Feli. W tekcie Gentleman obecne
s rwnie wtki afrocentryczne i antysystemowe.
I no be gentleman at all
I no be gentleman at all
I no be gentleman at all o
I no be gentleman at all, at all
[Chorus]
I no be gentleman at all o!
I be Africa man original
I be Africa man original
Them call you, make you come chop
You chop small, you say you belly full
You say you be gentleman
You go hungry
You go suffer
You go quench
Me I no be gentleman like that
[Chorus]
You dey go your way, the jeje way
Somebody come bring original trouble
You no talk, you no act
You say you be gentleman
You go suffer
You go tire
You go quench
Me I no be gentleman like that
[Chorus]
Africa hot, I like am so
I know what to wear but my friends dont know
Him put him socks, him put him shoe
Him put him pant, him put him singlet
Him put him trouser, him put him shirt
Him put him tie, him put him coat
Him come cover all with him hat
Him be gentleman
Him go sweat all over
Him go faint right down
Him go smell like shit
Him go piss for body, him no go know
Me I no be gentleman like that ()10
10
rdo: http://www.songmeanings.net/songs/view/3530822107858727868 oczyt: 14 kwietnia 2009.
2010-01-10 12:54:59
53
Buntownicza postawa Feli stwarzaa problemy dla

niego i jego rodziny. Czsto by aresztowany, jego siedziba Republika Kalakuta zostaa zniszczona, a matka tragicznie zgina w trakcie tych wydarze. Nie zmieniao to
jednak radykalnej postawy, ktr Fela reprezentowa a
do mierci w 1997 roku. Si jego muzycznego przekazu
i jego politycznych konsekwencji porwnywano do tego,
ktry miaa muzyka i postawa Boba Marleya. Obydwu
artystw rnio to, e podczas gdy teksty Marleya miay
wymiar oglny i nawoyway do walki z systemem, Fela
skupia si na konkretach.11
Twrczo Feli znalaza licznych kontynuatorw
na caym wiecie. Z czasem muzyczna stolica afrobeatu
z przyczyn politycznych, za ktre uzna naley nieustanne
zmiany u wadz oraz dziaania ze strony reimu wojskowego, przeniosa si do Nowego Jorku. Tam powstaway
nowe zespoy inspirowane twrczoci Feli, by wspomnie tylko The Daktaris i zwizanych z nimi Antibalas
Afrobeat Orchestra oraz idcego w lady ojca Femiego Kuti.
W Europie dziaaj miedzy innymi The Heliocentrics czy
Karl Hektor & The Malcouns. Wszystkie te skady czy
klasyczne afrobeatowe instrumentarium. Cho polityczny
przekaz osab, sia muzyki jest nadal ta sama. Jak mawia
Fela Music is the weapon, a to niezalenie od czasw
i szerokoci geograficznej pozostaje niezmienne.
11
Michel-Andr Bossy i in. op. cit.
2010-01-10 12:54:59
54
Bibliografia
S. Adams, Black President: The Art and Legacy of Fela Anikulapo-Kuti., African Arts.
Vol. 37, 2004.
Richard Nidel, World Music: The Basics, Routledge, 2005.
filmi dokumentalny Living the hiplife re. Jesse Shipley.
R. M. Stone, The Garland Handbook of African Music, Nowy Jork 2000.
Michel-Andr Bossy, Thomas Brothers, John C. Mcenroe, Kim Domenico,
Steven Goldberg, James Manheim, John C. Mcenroe, Deborah Pokinski,
Sasha Watson, Artists, Writers, and Musicians: An Encyclopedia of People Who
Changed the World, Oryx Press, 2001.
L. A. Lindsay, Tejumola Olaniyan, Arrest the Music! Fela and His Rebel Art and Politics,
Africa. Vol. 76, 2006.
Nigerias Afrobeat Legend: What a Fela, African Business, Nr. 341, Kwiecie 2008.
rdo: http://www.songmeanings.net/songs/view/3530822107858727868/oczyt: 14
kwietnia 2009.
2010-01-10 12:55:00
Afrokaraibska kultura Rastafari

Midzy afirmatywn transkulturacj
a symbolicznym gwatem
Aleksander Smardz
Rastafari narodzi si na Karaibach wrd spauperyzowanego spoeczestwa Jamajki i pocztkowo stanowi form
protestu przeciwko biaej supremacji. Cho jego korzenie sigaj pierwszej poowy XIX w. i poniekd wi si
z anty-brytyjskim powstaniem Samuela Sharpea, ktre
miao miejsce w latach 18311832, to jednak sam rozwj
rastafarianizmu1 przypada na pocztek lat trzydziestych
XX w.
Etymologicznie nazwa pochodzi od imienia 225 cesarza Etiopii Hajle Sellasje I, ktry przed koronacj nosi
imi Ras Tafari Makonnen. Splot tych dwch pierwszych wyrazw da pocztek nazwie ruchu. Ras to w j1
Rastamani wyraaj niech do okrelania ich wierze i ruchu

jako rastafarianizm. Aprobujc jedynie jedyn poprawn, wedug nich, nazw rastafari. W myl powiedzenia no ism no
schism. Rastafari jest bezwtpienia neologizmem i ma charakter eponimiczny. Tote autor tekstu podobnie jak, wielu
innych badaczy owej kultury, jak chociaby Leonard Barrett,
bdzie obie nazwy stosowa naprzemiennie traktujc rastafarianizm eufemistycznie, nie za jak rastafarianie w sposb
pejoratywny.
2010-01-10 12:55:00
56
zyku amharskim dosownie gowa2 natomiast Tafari

to przed-koronacyjne imi cesarza. Idea etiopianizmu
bya zatem silnie skorelowana i bardzo bliska ludnoci
Karaibw. Przede wszystkim ze wzgldu na fakt zamieszkiwania tego obszaru przez wielu potomkw czarnoskrych niewolnikw, nazywanych czciej przez biaych
osadnikw Maronami, ni Jamajczykami3. Dodatkowo
etos Etiopii i Czarnego Ldu zosta wzmocniony przez
postaw murzyskich ideologw, a w szczeglnoci przez
Jamajczyka Marcus Garvey propagatora powrotu czarnoskrych mieszkacw do Afryki. Doktryna Garveya stanowi podoe ideologiczne kultury Afro-karaibskiej rastafari. Jamajczyk bowiem odnowi znaczenie czerni
i afrykask kultur jako symbole wielkoci i obietnice
powrotu do Afryki4.
W konsekwencji kultura rastafari oparta jest na pewnej
symbolicznej dychotomii midzy Babilonem, symbolem
jamajskiej opresji i banicji negroidalnej ludnoci oraz
Syjonem ojczyn i kolebk kultury afrykaskiej.
Niniejszy artyku stanowi analiz Afro-karaibskiej
kultury rastafarianizmu w kontekcie symboli i znakw,
ktre stanowi, zdaniem autora, rdo kultury rastafari.
Artyku jest podzielony na trzy czci. W pierwszej autor
prezentuje specyfik i charakterystyk najwaniejszych
symboli rastafarianizmu, ktre wskazuj na silne zwizki
tej kultury z Afryk. Druga cz prezentuje rozwaania
na temat charakteru rastafarianizmu w aspekcie transkul2
3
A. Bartnicki, J., Mantel-Nieko, Historia Etiopii, Wrocaw

1987, s. 486.
Maronowie (ang. Maroons; hiszp. cimarron- niesforny) nazwa potoczna, ktra odnosia si do grupy okoo
1500 afrykaskich niewolnikw, ktrzy zostali uwolnieni w 1655 r. przez hiszpaskich plantatorw. Maronowie
schronili si w centralnej czci Jamajki. Zob. T. White,
ycie Boba Marleya. Catch a Fire, Warszawa 2007, s. 5 oraz
L. Barrett, The Rastafarians: Sounds of Cultural Dissonance,
London 1997, s. 30.
J. Besson, Martha Braes to histories: European expansion
and Caribbean culture-building in Jamaica, UNC Press,
2002, s. 266.
2010-01-10 12:55:00
Afrokaraibska kultura RastafariMidzy afirmatywn transkulturacj a symbolicznym gwatem
57
turacji i gwatu symbolicznego z uwzgldnieniem pojcia

inkulturacji. Trzeci stanowi wnioski.
Symbole Rastafarianizmu
Symbole to konstelacje znakw, ktre w wielu kulturach
przybieraj rne znaczenia. Sowo pochodzi z jzyka
greckiego i oznacza niewielki, rozamany znak rozpoznawalny dla kilku osb, ktre czy specyficzna wie, przyja, pokrewiestwo, wsplne cele czy interesy i uczucia. Wizualne i werbalne elementy odgrywaj istotn
rol w duchowym i kulturowym yciu wielu wsplnot.
Rastafarianie nie stanowi pod tym wzgldem wyjtku.
Moc witych ksig. Biblia i Kebra Negast

rdami mdroci Rasta
Dla rastafarian Biblia jest wit ksig lecz nie wszystkie treci w niej zawarte s dopuszczalne w kulturze
Afro-karaibskiej. Interpretacja tekstu biblijnego jest
niejednoznaczna. Ze wzgldu na wielo przekadw
Pisma witego z jzykw oryginalnych doszo, zdaniem
rastafarian, do przekama i znieksztace oryginalnych
poda. Wspczesne Biblie tumaczone s czsto z pozycji biaego czowieka i waciciela niewolnikw. Zadaniem
rastamana jest odnalezienie niecisoci i biblijnych przekama.5 Pismo wite jest podstawowym elementem
rytualnym rastafari, a jego treci czsto przyjmuje si
w formie symboli odczytywanych na specjalnych spotkaniach (ang. meetings). Rastafarianie wykorzystuj zatem
Bibli w praktykach religijnych. Korzystanie z jej treci
zaleca sam cesarz Etiopii Hajle Sellasje, ktry uwaa,
e My w Etiopii posiadamy jedn z najstarszych wersji
Biblii, jednake stara wersja moe by przetumaczona
na inne jzyki pod warunkiem e tre pozostanie nienaruszona. Tekst zawarty w Biblii nie odnosi si do jedne5
L. Barrett, op. cit., s. 114.
2010-01-10 12:55:00
58
go narodu, ma charakter sub-regionalny i ponadrasowy.

Mog powiedzie, e od dziecistwa nauczano mnie docenia przekaz Biblii, a moja mio Ksigi wzrastaa wraz
z upywem czasu.6
Rastafarianie najczciej korzystaj z Biblii w wersji
Krla Jakuba (ang. King James Version, KJV) wydanej
w 1611 r. Poza tym w praktykach religijnych wykorzystuj te Holy Piby utrzymujc, e jest to najbardziej wierne
oryginaowi tumaczenie staroytnej Biblii, ktrej te
ulega znieksztaceniom i przekamaniu na przestrzeni
dziejw przez zowieszcze siy Babilonu. Holy Piby, czyli
Biblia Czarnego Czowieka zostaa opracowana w latach
19131917 przez Roberta Athlyi Rogersa z Anguilli. Jednak
na Jamajce zostaa rozpowszechniona dopiero w 1925 r.
przez pastorw Charlesa F. Goodridgea z Barbadosu
i Grace Jenkinsa Garrisona7. Mimo tego, e Holy Piby
jest zbliona do Biblii judeochrzecijaskiej, ktr posuguj si chrzecijanie i ydzi, to jej tekst jest jednak
w kilkuset miejscach odmienny. Twrcami tumaczenia
Holy Piby bya grupa kaznodziejw skupionych wok
Marcusa Garveya. Egzemplarze tej ksigi s jednak bardzo rzadko spotykane i uywane.
Drug wit ksig rastafarian jest Kebra Nagast
(amhar. Chwaa Krlw Abisynii) opisujca dzieje Etiopii,
ktra prawdopodobnie zostaa spisana przez etiopskich
mnichw.
Hajle Sellasje I i etiopski Syjon

Pytanie: Kim jest Hajle Sellasje? zadane rastamanowi jest
rwnoznaczne z pytaniem, Kim jest Chrystus? zadane
chrzecijaninowi lub Kim jest Mahomet? zadane muzumaninowi.8 Wielu rastafarian uznaje Hajle Sellasje za kolejne
6
7
8
Ibidem.
T. White, op. cit., s. 9.
N. S. Murrell, W. D. Spencer, A. A. McFarlane, Chanting
Down Babylon: The Rastafari Reader, Philadelphia 1998,
s. 159.
2010-01-10 12:55:00
59
po Jezusie Chrystusie wcielanie Mesjasza. Oczywicie kwestia witoci osoby cesarza jest niejednoznaczna i budzi
wtpliwoci wrd odamw rastafari. Najstarsi z nich o nazwie Nyahbinghi i wsplnota Bobo Ashanti (Bobos) wierz
w globalne teokratyczne przywdztwo cesarza i uznaj go
za pomazaca boego. Jednake inne bardziej liberalne odamy, jak chociaby 12 Plemion Izraela akceptuj Chrystusa
jako zbawiciela, za ich stosunek do Hajle Sellasje nie jest
do koca sprecyzowany. Pewne jest, e wielu czonkw tego
odamu uznaje go za namoszczonego przez samego Boga.
Jednake fakt ten nie jest rwnoznaczny z przypisywaniem
mu roli Jezusa.
cznikiem rastafarian z Afryk jest nie tylko cesarz,
ale i caa Etiopia, uwaana za bastion walki z kolonializmem i symbol afrykaskiej niezawisoci. Kraj pooony
na Dachu Afryki9, a do 1847 r. by jedynym niepodlegym
pastwem na Czarnym Ldzie10, od ok. 200 r. p.n.e. rzdzonym przez cesarzy. Abisynia symbolizowaa wolno utosamian z ca Afryk, za jej mieszkacy mieli peni rol
narodu wybranego, jako rda oporu przeciwko hegemonii biaych osadnikw na kontynencie. W kulturze i wierzeniach rastafari bya interpretowana jako biblijny Syjon,
czyli krain szczcia, z ktrej wywodzi si cay ludzki rd.
Dlatego rastafarianie bardzo czsto powouj si na Psalm
87 Syjon macierz wszystkich ludw, w ktrym napisano:
O Syjonie za bdzie si mwi: <Kady w nim si narodzi,
a najwyszy sam go umocni> oraz na pierwszy wers Psalmu
137 Nad rzekami Babilonu tam mymy siedzieli i pakali,
kiedymy wspominali Syjon11.
9
10
11
L. Onichimowski, Koniec cesarstwa na Dachu Afryki, Warszawa

1976, s. 5.
26 lipca 1847 r. Liberia staa si drugim niepodlegym pastwem na kontynencie.
Tre Psalmu 137 jest identyczna zarwno w Biblii Tysiclecia
jak i Biblii Krla Jakuba z 1611 r. Co si tyczy Psalmu 87,
tre jego tumaczenia jest niekompatybilna. Wedug tumaczenia, na ktre powouje si wikszo rastafarian
w KJV: Wspaniae rzeczy gosz o tobie, o miasto Boe!
Wymieni Rahab i Babel wrd tych, co mnie znaj; oto
Filistyni i Tyr razem z Etiopi (Kusz); ten i si tam urodzi.
2010-01-10 12:55:00
60
Magia liczb i barw

W wielu tradycjach i kulturach duchowych wiata grupy
kategorii i poj doktrynalno-ideologicznych tworz
pewne stae i logiczne ukady numeryczne. Niektre z nich
jak dziesi przykaza boych w tradycji judeochrzecijaskiej czy pi filarw wiary w islamie s powszechnie
znane. Wiedza na temat innych konstelacji liczb i znakw
bdcych nierozerwalnymi korelatami wierze czsto
pozostaje jedynie ezoterycznym przywilejem wtajemniczonych, przynajmniej do czasu, gdy niektrzy badacze
literatury sakralnej nie przetumacz i udostpni enigmatycznych tekstw wieckiej publicznoci.
Kwintesencj numerologii pozostaje zatem jej tajemnica. Warto jednak czasem przekaza sens liczb, poniewa mog one pobudzi ludzk ciekawo i wiadomo
do podjcia dziaa dostarczajc przy okazji zachty
i wsparcia.
Rastafari w swych zamierzeniach traktuje niektre elementy liczb ewidentnie w kategorii stricte symbolicznej,
aczkolwiek niektre z nich zasadniczo wynikaj z sensu
i celu ludzkiego ycia.
Rastafarianizm stara si kierowa pacyfizmem i zakazem walki zbrojnej, przybierajc form ruchu o charakterze kolektywistyczno-altruistycznym powstaym, aby
pomc sabym i wykorzystywanym przez system rasowej
dyskryminacji ludziom. Dlatego pocztkowo jego filozofia i sens kryy wok trzech zasadniczych komponentw zainicjowanych przez Marcusa Garveya12:
Rasy (Race), ktr Murzyni powinni uwzgldnia w literaturze i kulturze, a take rozpowszechnia w yciu
codziennym i nie wstydzi si swojego koloru skry,
Zaufania (Self), bo tylko ono buduje wizi midzyludzkie i relacje interpersonalne,
Narodowoci (Nationality), jako ostatniego i zarazem
najtrudniejszego komponentu do zrealizowania.
12 T. Martin, Pan- Africanism, 1441 to the 21st Century.

Building on the Vision of Our Ancestors, manuscript, s. 17.
2010-01-10 12:55:00
61
Symbolika liczby trzy powizana jest rwnie z barwami. Rastafarianie eksponuj je na ubraniach oraz w wystrojach wntrz swoich mieszka. Kolory: zielony, ty
(zoty) i czerwony nie s jednak uywane tak po prostu,
maj one okrelone znaczenie symboliczne. Zielony symbolizuje ziemi, ojczyzn, afrykaski ld, ktrego spokj
i harmoni zaburzy kolonializm. Ponadto ziele symbolizuje kontynent, z ktrego wywodz si pierwsi ludzie.
ty (Zoty) oznacza bogactwo Czarnego Ldu permanentnie defraudowane i rozgrabiane przez metropolie
kolonialne. Natomiast czerwony to krew przelana przez
Afrykanw w walce z najedc.
Ciekawostk jest to, e rastamaskie kolory widniej
na flagach wikszoci wspczesnych pastw afrykaskich.
Spord 53 pastw, a 21 umiecio wszystkie trzy barwy
na swoich narodowych flagach, a na 15 sztandarach pastwowych widniej dwa z trzech kolorw rastafari. Moe
to by tylko zwyky zbieg okolicznoci, ale zdaniem autora
w okresie walk o niepodlego wielu przywdcw afrykaskich tzw. pierwszego garnituru byo zainspirowanych
ideami murzyskiego nacjonalizmu Marcus Garveya.
Dlatego podajc tym tropem inspiracj barw narodowych mogy sta si trzy kolory rastafarian.
Poszukiwanie i utrwalanie pewnych schematw
wie si nierozerwalnie z sensem ludzkiej egzystencji.
Zauway t prawidowo filozof Michael Polanyi, ktry
stwierdzi w swej monografii Meaning, e Czowiek yje
pord sensw, ktre jest w stanie rozpozna. Przedua
siebie na to, co jest dla niego spjne i tam czuje si u siebie.
S to sensy najrozmaitszych rodzajw i typw.13 Ludzie
ktrzy dowiadczaj rzeczywistoci tworz pewne obrazy.
Czsto diametralnie rni si one od siebie, poniewa
z antropologicznego punktu widzenia czowiek dysponuje bogactwem stylw poznawczych, odczuwania i percepcji. Dlatego zrozumienie rzeczywistoci czsto zaley
od naszych wiadomych wysikw i dziaa. Ludzie s
13 G. Feuerstein, Na pocztku bya liczba, Bydgoszcz 1995,
s. 22.
2010-01-10 12:55:00
62
monadami rzeczywistymi i sensualnymi. Std podstaw

kadej ludzkiej egzystencji s relacje interpersonalne.
W przypadku kultury rastafari rwnie istnieje podobna relacja midzy jednostkami. Objawiaj si one w jednostkach, ktre s ze sob skorelowane: mczynie, kobiecie i dziecku. Ich egzystencja z kolei jest uzaleniona
od ywiow: wody, powietrza i ziemi. Dziki siom witalnym istnieje czowiek, ktry jako homo sapiens przejawia
trzy tendencje: umysow, duchow i fizyczn.
Wosy
Dredy (ang. dreadlocks) to gste grubo splecione wosy
przypominajce swym ksztatem sznurki lub loki. Ayana
D. Byrd i Lori L. Tharps stwierdziy, e pocztkowo kategoria ta miaa konotacj pejoratywn. Wizaa si bowiem z afrykaskimi niewolnikami, ktrych masowo
przewoono na europejskich okrtach z rodzimych obszarw zachodniego wybrzea Afryki do Nowego wiata.
Brak kpieli, spartaskie warunki higieniczne, w jakich
przyszo im podrowa spowodoway, e ich gste
wosy byy brudne i poklejone budzc czsto wrd
wielu Europejczykw zgroz i obrzydzenie (ang. dreadful
trwoga; okropny, przeraajcy)14.
Obecnie dredy s integraln czci kultury i tradycji
rastamaskiej. Trend plecenia wosw w taki sposb wzrs
w okresie walki o niepodlego Jamajczykw z administracj brytyjsk na przeomie lat 40 i 50 ubiegego stulecia.
Wosy byy z jednej strony form protestu przeciwko biaej
supremacji, a z drugiej oznak czystoci i nieskazitelnoci.
Na pocztku lat pidziesitych XX w. dredy byy charakterystycznym elementem stylu i wierze czarnoskrej ludnoci Jamajki. Rastamani uzasadnienie noszenia dredw od14 V. Sherrow, Encyclopedia of Hair: a Cultural History,
Greenwod Publishing Group 2006, s. 107.
2010-01-10 12:55:01
63
najduj w Biblii. Powouj si na przepowiedni Nazireat15

w Ksidze Kapaskiej (ac. Leviticus) Starego Testamentu
21:5, ktra gosi: Nie bd sobie strzygli gowy do skry, nie
bd golili krajw brody, nie bd nacinali swojego ciaa.16
Rastamani odnajduj legitymizacj w tym zakresie take
w Ksidze Liczb (ac. Numeri) 6:5: Przez cay czas trwania
nazireatu noyce nie dotkn jego gowy. Dopki nie upynie
okres czasu, na ktry powici si Panu, bdzie wity i ma
pozwoli, by wosy jego rosy swobodnie17. Niektrzy uczeni
uwaaj, e rwnie Jan Chrzciciel i Samson nosili fryzury przypominajce dredy. We wosach tkwia ich fizyczna
i duchowa sia. Dredy nosiy rwnie inne staroytne ludy
Azji, Egiptu, Indii oraz Germanowie, ludy wysp Pacyfiku
czy Indianie z plemienia Naga.18 Okoo 1800 r. p. n. e. hinduscy wici mczyni zwani sadhus nosili fryzury przypominajce dredy. Z kolei na jednym z rysunkw fryzura
egipskiego wadcy Tut bardzo przypomina t, ktre nosz
rastamani. Rwnie wrd wielu plemion afrykaskich
moemy odnale taki styl ukadania wosw jak: Himba
w Namibii i Angoli, Somali, Galla, Ibo w Nigerii, Masajowie
w Afryce Wschodniej, Aszanti w Ghanie, a take Maorysi
w Nowej Zelandii. Egzemplifikacja jest zatem szeroka.
Wojownicy z najliczniejszego kenijskiego plemienia
Kikuju jeszcze podczas anty-brytyjskiego powstania
Mau-Mau w latach 50 ubiegego stulecia nosili dredy.
Co ciekawe wielu z nich nasczao loki krwi konajcych,
ktra miaa ich chroni przed zymi mocami19. Przed
V w. p. n. e. wielu koptyjskich duchownych Bahatowie
w Etiopii preferowao taki styl ukadania wosw.
15
16
17
18
19
Nazireat (dos. powicony Bogu), lubowanie mczyzny lub

kobiety wzgldem Stwrcy, ktre polegao na tym, e wierzcy
zobowizywa si nie strzyc wosw, nie uywa napojw alkoholowych i nie zblia si do zmarych. Zob. szer. Ksiga Liczb
6, [w:] Pismo wite Starego i Nowego Testamentu, red.
Ks. K. Dynarski, Pozna-Warszawa 1980, s. 142.
V. Sherrow, op. cit.
Pismo wite Starego i Nowego Testamentu, op. cit.
V. Sherrow, op. cit., s. 107.
Ibidem, s. 108.
2010-01-10 12:55:01
64
Niewtpliwie rastafarianie zaczli nosi te charakterystyczne fryzury na znak silnych wizi z ziemi swych przodkw. Dredy symbolizoway wolno duchow i pewien
rodzaj ludzkiego naturalizmu. Ow sakralizacj dodatkowo podkrelay fragmenty zawarte w Pimie witym
wiadczce o tym, e wiele biblijnych postaci nosio dredy.
Jeszcze w latach pidziesitych XX w. dredy dla wielu
rastafarian byy oznak duchowej czystoci i ycia bez
grzechu. Jeeli kto popeni grzechy musia ci wosy.
Dredy byy wyrazem buntu i protestu przeciwko dominacji biaych osadnikw na Jamajce. Rastamanie, ktrzy
je nosili spotykali si czsto z przeladowaniami z tego
tytuu ze strony brytyjskiej administracji w postaci zwolnie z pracy czy wyrzucenia ze szk. Brytyjczycy bowiem
traktowali noszenie tego typu fryzur jako form oportunizmu w stosunku do ich rzekomo legalnej wadzy.
Dzi sublimis dredw uleg upowszechnieniu. Coraz
czciej sprowadzony jedynie do stylu fryzury noszonej praktycznie wszdzie, w kadym zaktku wiata, bez
wzgldu na kolor skry i wierzenia. Dredy nosz gwiazdy filmowe jak Whoopie Goldberg czy piosenkarki:
Tracy Chapman, Lauren Hill, Erykah Badu etc. Fryzury
te wykorzystywane s rwnie w modzie20. Wspczenie
takie styl ukadania wosw wynika czciej z pobudek osobistych, ni jak to czyni brytyjska poetka Dorothea Smart,
z odczuwania silnych wizi z afrykask spucizn21.
Symbol Lwa Judy

Lew to jeden z oficjalnych tytuw cesarzy Etiopii, ale
rwnie symbol wierze ruchu rastafari. Jego geneza
jest rnie interpretowana. Niektrzy uczeni przypisuj mu mityczne uzasadnienie, inni z kolei twierdz,
e lew to motyw biblijny, ktry oznacza symbol plemienia Judy. Wedug legendy krl Salomon podarowa pier20
21
W sezonie wiosna/lato 2000 r. modelki Dior nosiy dredy

w rnych kolorach. Ibidem, s. 109.
Ibidem.
2010-01-10 12:55:01
65
cie w wygrawerowan pieczci Lwa Judy krlowej

Saby, Makedzie po spdzeniu z ni nocy, aby ta z kolei
przekazaa klejnot swojemu pierworodnemu synowi22.
W konsekwencji wie si on z symbolik pastwow cesarstwa Etiopii. Krlowie Abisynii uywali tytuu
Waleczny lub Niezwyciony Lew Plemienia Judy (amhar.
Moà Anbessa Zeimnegede Yihuda, ang. The Conquering
Lion of the Tribe of Judah), wywodzc t tradycj od wspomnianego krla Salomona i krlowej Saby, ktrych potomkami i spadkobiercami mienili si wszyscy etiopscy
wadcy.
Z kolei w tradycji chrzecijaskiej Lew ma reprezentowa Chrystusa. Poprzez osob uznawan za jedno z wciele Boga (Jah), ktra jako cesarz Etiopii, posugiwaa si
powyszym tytuem, symbol lwa zosta przejty przez
rastafarian. Wedug nich wizerunek zwierzcia mia sugerowa si, dominacj i ducha walki przeciwko przejawom rasizmu. Widnia on take, a do upadku cesarstwa,
na fladze Etiopii. Wizerunek zwierzcia jest integraln
czci rastafarianizmu. Symbol moemy odnale w domach czonkw wsplnoty, na obrazach i rzebach, oraz
w poezji i tekstach piosenek reggae.
Jzyk jako symbol

Istot relacji midzyludzkiej jest jzyk. wiat w ktrym
yjemy ksztatujemy wedle subiektywnych wyobrae.
Jednak czsto nasze pogldy czy interpretacje s tak rozbiene, e bez jzyka nie jestemy w stanie wzajemnie si
zrozumie. Wymiana myli, dowiadcze i pogldw buduje solidarn wsplnot ludzi i poczucie odpowiedzialnoci za losy jednostki. Kultura wielu plemion, ludw
i narodw wskazuje na fakt, e wasny jzyk buduje solidarno, tosamo i odrbno. Bez wtpienia ten aspekt
teleologiczny sta si istotnym elementem w budowie dialektu jamajskiego majcego nazw patois (czyt. pata). To
specyficzny nowy rodzaj jzyka wynikajcy z poczenia
22
T. White, op. cit., s. 42.
2010-01-10 12:55:01
66
kilku jzykw europejskich: angielskiego, hiszpaskiego

i francuskiego.
W efekcie patois jest jzykiem etnicznym nalecym
do grupy jzykw kreolskich, ktry wyksztaci si w wyniku oddziaywania na siebie rnych grup jzykowych.
W porwnaniu z pierwotnymi jzykami kolonialnymi
jamajski jest stale rozbudowywany poprzez tworzenie
nowych sw. Jzyk ten ma wic elastyczn struktur
i rozbudowan leksyk. Pocztkowo patois peni funkcj
jzyka literackiego znajdujc zastosowanie w jamajskiej
poezji i prozie. Obecnie dialekt przeywa rozkwit i jest
powszechnie uywany w krgach rastafarian yjcych
w diasporach na caym wiecie, a take rozpowszechniany przez jamajskich artystw reggae piszcych teksty
piosenek w tym jzyku. O elastycznoci jamajskiego moe
wiadczy to, e jest wykorzystywany zarwno na poziomie filozoficznym jak i w mowie potocznej.
Wielu rastafarian okrela go jzykiem getta czy halucynogennym jzykiem, podkrelajc tym samym jego
masowy charakter. Prostota patois wyraa si w niegramatycznych formach i czstym niestosowaniu czasownikw23. Ze wzgldu na swj niepowtarzalny styl jzyk
jamajski symbolizuje niezaleno i odrbno kulturow
rastafarian. Poprzez zapoyczone z innych jzykw wyrazy i zwroty, znaczna ich cz staa si w procesie ewolucji
charakterystyczna tylko dla Jamajki. Wemy chociaby
dla przykadu zwrot I and I (Ja i ja). Odnosi si on relacji
midzy jednostk a Bogiem (Jah), jak i z blinimi. Ja i ja
oznacza mnie i mojego Boga. Jedno ja jest tzw. maym
ja, a drugie duym Ja. Mae odnosi do niszej jani
czowieka, do jego cielesnoci i do jego bytu rzeczywistego, ktry narodzi si i umrze. Mae ja dowiadcza
wszelkich pragnie, ambicji, niedoli, szczcia, blu,
a w kocu mierci. Jest ono zewntrzn sfer duego Ja,
narzdziem dziki ktremu due Ja jest wiecznie ywe,
niemiertelne, jest prawdziw jani, ktra nigdy si nie
narodzia i nie moe umrze. To jest duch boskoci i wi23
L. Barrett, op. cit., s. 128.
2010-01-10 12:55:01
67
toci tkwicy w gbi kadego. Due Ja to dusza, czysty

duch, lub yciowa energia. To swego rodzaju trzeci wymiar powszechnego umysu. Poznawanie siebie oznacza
dla rastamana podanie w kierunku zespolenia maego
ja z duym Ja, tak aby mae ja pozostao podniesione
w sowach i w myli, by dana osoba staa si maym ja
(jak dziecko) w stosunku do wikszego Ja, Boga.
Najwiksza wolno i moc, wedug rastafarian, pochodzi z umiejtnoci rozrnienia midzy prawdziwym
Ja a naszym ego, fizyczno umysow osobowoci.
Samowiadomo i samodoskonalenie zawsze zblia
nas do utosamiania sumienia z duym Ja. Wynikiem
tego jest duchowa sia, dziki ktrej jednostka otwiera si
na niewyczerpan energi z kosmosu. Ja i ja jest rwnie
zwrotem, ktry rastamanie stosuj w konwersacji z blinimi. Nigdy nie uywaj zwrotu ja ty lecz odnosz si
do rozmwcy w pierwszej osobie. Taka forma relacji jest
wyrazem szacunku wynikajcym z idei pacyfizmu i spoecznego egalitaryzmu.
Meandry afro-karaibskiej kultury Rastafari

Analiza wybranych symboli wskazuje na jeden niezaprzeczalny fakt, a mianowicie e afro-karaibska kultura rastafari jest mocno sprzona z upowszechnieniem
transportu i zwizanej z nim wymiany midzykulturowej. Kultury wspczesnego wiata rozpoczy intensywny dialog co jest spowodowane w znacznej mierze
rozwojem bezporedniej komunikacji i moliwoci podrowania. Rastafarianizm jest tego znakomitym przykadem. W miar zacienienia relacji midzy kulturami
i powstawania wzajemnych zalenoci ekonomicznych
i politycznych przetrwanie wielu grup spoecznych byo
silnie uzalenione od wasnych wiadomych wyborw
i wysikw zmierzajcych do wzajemnego zrozumienia odrbnej interpretacji rzeczywistoci czy kosmologii. W konsekwencji wielu Maronw prbowao zachowa blisze relacje z rodzim kultur, swych przodkw.
Rozwj kolonializmu i upowszechnienie murzyskiego
2010-01-10 12:55:01
68
niewolnictwa doprowadziy do przenikania si kultur

rodzimych z zachodnioeuropejsk. W efekcie potomkowie niewolnikw ulegli europejskim wpywom kulturowym, ktre w poczeniu z rodzimymi tradycjami
Czarnego Ldu uksztatoway now konceptualizacj
kultury zwan transkulturacj. Pod wpywem przemieszania si kultur ludw zachodnioafrykaskich Ashanti
czy Ibo z europejsk (angielsk, francusk, iberyjsk),
tosamo czarnoskrych mieszkacw Jamajki zacza
ulega pluralizacji, poniewa granice kulturowe zaczy
si krzyowa. Tym samym na bazie dialogu monokultur
wytworzya si nowa mieszanka kulturowa zwana rastafari. Pod wpywem czenia w sobie diametralnie rnych
tradycji religijnych, wyznaniowych, narodowych i kulturowo ideologicznych rastafarianizm sta si przykadem
synkretyzmu, ktry zakada poczenie rnych, czsto
rozbienych i niekompatybilnych pogldw, co w efekcie prowadzi do uksztatowania si nielogicznego i niekonsekwentnego eklektyzmu. Moemy zatem odnale
w tej kulturze synkretyzm ideologiczny, ktry zderza
ze sob kilka pogldw filozoficznych i religijnych jak:
afrykaski, hinduski24 czy europejski. Przykadem moe
by religia rastafarian, ktra czerpie swe rda z anglikanizmu, baptyzmu i katolicyzmu (ze wzgldu na obecno Brytyjczykw i Hiszpanw na Karaibach), a nawet
24
Przypuszcza si, e wyraz okrelajcy Boga Jah pochodzi

od hinduskiego sowa Jai wychwalajcego Stwrc i jest
jego fonetyczn derywacj. Cho Frank Cassidy twierdzi, e sowo pochodzi od skrconej wersji angielskiej
Jehovah.
2010-01-10 12:55:01
69
nawizuje do judaizmu25 i czcy wszystkie te elementy

z okultystycznymi praktykami magicznymi Obeah (Obi)
i Myal, ktre stanowi dla Jamajczykw pewn form czarownictwa26.
Zasadniczo Obi suya celom negatywnym, za Myal
praktycznym i pozytywnym. Z czasem podzia doprowadzi do jawnego konfliktu midzy zwolennikami biaej
i czarnej magii, co objawiao si agresj ze strony Myal
w stosunku do Obeah. W konsekwencji administracja
brytyjska zakazaa stosowania praktyk czarownikom
i znachorom Myal pod grob kar wiziennych, co spowodowao rozprzestrzenienie si czarnej magii.
Brytyjczycy prbowali zatem stosowa pewn form
gwatu symbolicznego prbujc, w wyniku zderzenia
kulturowego, narzuci (czsto przemoc) byym niewolnikom normy i wartoci sprzeczne z rodzimymi afrykaskimi systemem aksjonormatywnym. Poprzez zakazanie
praktyk afirmatywnego czarownictwa Brytyjczycy starali
si wyrugowa ze spoeczestwa konkurencyjne systemy
wartoci, by na ich miejsce wprowadzi wasne, zmuszajc
tym samym wielu tradycjonalistw do przejmowania europejskich wzorcw kulturowych. Prba deprecjacji tradycyjnych zwyczajw okazaa si jednak nieskuteczna. Wiele
25
26
Szczeglnie to wida w sposobie odywiania si rasta nazywanym I-tal. Wyraz zbliony do arabskiego halal oznaczajcy czysty. Utosamiany z hebrajskim koszer. Sowo jednak
pochodzi z jzyka angielskiego vital- witalny, wany. I-tal
odnosi si do sposobu odywiania polegajcego na jedzeniu
przez rastafarian jedynie produktw naturalnych i czystych.
Std jedzenie wieprzowiny jest zabronione. To samo tyczy
si wikszoci innych potraw misnych. Wikszo rastafarian jest wegetarianami lub weganami. Nie mog pic kawy
i alkoholu, a take stosowa soli. Zakaz spoywania wieprzowiny jest bardzo zbliony do zasad koszernoci stosowanych wrd ydw. Zob. szer. K. Hansing, Rasta, race and
revolution: the emergence and development of the Rastafari
movement in socialist Cuba, Berlin-Hamburg-Mnster 2007,
s. 95.
Obeah wywodzi si z jzyka aszanti i dosownie oznacza
czarnoksistwo. Zob. M. Ivor, Obeah, Christ, and Rastaman:
Jamaica and Its Religion, James Clarke & Co. 1982, s. 52.
2010-01-10 12:55:01
70
symptomw kultury europejskiej zostao przyjtych w wyniku inkulturacji, ktra najoglniej oznacza w tym przypadku wczenie nauki Chrystusa w okrelon kultur27.
Inkulturacja ta miaa jednak charakter selektywny, polegajcy na odwoywaniu si tylko do tych symboli biblijnych,
ktre jednoznacznie nawizuj do rodzimej prekolonialnej
tradycji i podtrzymuj tosamo oraz odrbno kulturow rastafarian. Std nawizanie do Syjonu i Babilonu czy
silnie rozwinity okultyzm mesjanistyczny.
Wnioski
W dobie globalizacji i rozwoju elektronicznej komunikacji
rastafarianizm uleg uniwersalizacji stajc si kultur kosmopolityczn, jest on przyjmowany w coraz wikszej iloci miejsc. Jego wyznawcw moemy odnale praktycznie wszdzie: w USA, Europie, Brazylii, na Kubie, Afryce,
a take wrd Maorysw i Aborygenw i na niektrych
wyspach Oceanii28. Moemy zatem mwi o hybrydyzacji
rastafari, ktra polega na swobodzie konsumpcji tej kultury. Dowodem na to s symbole, ktre rastafarianie czerpi zarwno z rodzimej tradycji afrykaskiej, jak i kultury
zachodu. Bliskie relacje z Europ i wpyw spucizny plemion afrykaskich wiadcz o synkretyzmie kulturowym
rastafarianizmu.
27
28
Inkulturacja jest neologizmem i stosunkowo nowym pojciem. Szczeglne upodobanie znalazo sobie w naukach
teologicznych. Czsto kategoria ta utosamiana jest z adaptacj, akomodacj czy indygenizacj (dos. proces urdzennienia). Jako pierwszy terminu inkulturacji uy prawdopodobnie w 1953 r. francuski misjolog Pierre Charles. W kontekcie teologicznym natomiast uy go po raz pierwszy
w 1959 r. belgijski misjolog Joseph Masson. Do dzi jednak inkulturacja nie jest jednoznacznie definiowana. Zob.
szer. K. Gadkowski, Inkulturacja a demokracja, [w:] Plemi,
pastwo, demokracja. Uwarunkowania kultury politycznej
w krajach pozaeuropejskich, red. R. Vorbrich, Pozna 2007,
s. 1415.
African folklore: an encyclopedia, red. P. M. Peek, K. Yankah,
Taylor & Francis 2004, s. 388.
2010-01-10 12:55:01
71
Niewtpliwie przeby on dug drog ewolucji od formy

protestu przeciwko brytyjskiej dominacji po ruch wykraczajcy poza rzeczywiste i duchowego granice wiata. Jego fenomen polega przede wszystkim na trudnoci
jednoznacznego i jasnego zdefiniowania. Rastafarianizm
jest bowiem okrelany jako ruch spoeczny, ideologia,
systemem wierze (religia), sekta, organizacja pozarzdowa etc. Co ciekawe w ramach ustanowienia w 1976 r.
przez brytyjski parlament ustawy Race Relations Act rastamanie oficjalnie zostali uznani za grup etniczn29.
Z kolei w 1996 r. organizacja Midzynarodowego Postpu
Spoeczestwa Rastafariaskiego (ang. International
Development Rastafarain Society) zostaa wpisana przez
ONZ do rejestru jako midzynarodowa organizacja pozarzdowa30. Cho powysze przykady wskazuj jednoznacznie, e rastafarianizm uleg upowszechnieniu, to
jednak jego symbole i wierzenia pozostay niezmienne.
Jeeli chcemy zrozumie jego kosmopolityczny i pacyfistyczny charakter, to musimy uwzgldni zasadniczy fakt,
e tak naprawd rastafarianie nigdy nie budowali barykad kulturowych nierwnoci lecz w duchu egalitaryzmu
i sprawiedliwoci prbowali je rujnowa, co podkrela
pionier muzyki reggae Peter Tosh piewajc: Wszyscy pacz za pokojem, nikt nie pacze za sprawiedliwoci. Ja nie
chc pokoju. Chc rwnych praw i sprawiedliwoci!31.
29
30
31
Rastamanie uzyskujc status grupy etnicznej nie mogli

w wietle obowizujcego prawa by dyskryminowani
na obszarze Wielkiej Brytanii. Niewtpliwie przyczynia
si do tego sytuacja hinduskich Sikhw, ktrzy przez wiele
lat byli dyskryminowani przez Brytyjczykw za noszenie
turbanw. W 1989 r. Brytyjczyk Trevor Dawkins urodzony
w Birmingham wygra proces o zniesawienie i dyskryminacj ze wzgldu na wyznawanie rastafarianizmu. Zob. szer.
Rastafarian movement, [w:] Dictionary of race and ethnic
relations, red. E. Casmore, London/New York 1995, s. 287.
J. Basson, op. cit., s. 266.
Fragment tekstu piosenki Equal Rights.
2010-01-10 12:55:02
72
Bibliografia
African Americans and the Bible: Sacred Texts and Social Structures (2001), eds.
V. L. Wimbush, R. C. Rodman, Continuum International Publishing Group
African folklore: an encyclopedia (2004), eds. P. M. Peek, K. Yankah, Taylor & Francis
Bartnicki A., Mantel-Nieko J. (1987), Historia Etiopii, Wrocaw: Ossolineum
Barrett L. (1997), The Rastafarians: Sounds of Cultural Dissonance, London: Bacon Press
Besson J. (2002), Martha Braes to histories: European expansion and Caribbean
culture-building in Jamaica, UNC Press
Dictionary of race and ethnic relations (1995), eds. E. Casmore, London/New York:
Routledge
Edmonds B. E. (2003), Rastafari: From Outcasts to Culture Bearers, Oxford University
Press US
Feuerstein G. (1995), Na pocztku bya liczba, Dom Wydawniczy Limba, Bydgoszcz
Gadkowski K. (2007), Inkulturacja a demokracja, [w:] Plemi, pastwo, demokracja.
Uwarunkowania kultury politycznej w krajach pozaeuropejskich, red. R. Vorbrich,
Pozna: Biblioteka Telgte
Hanley A., Schott J. (1996), Culture, Religion, and Childbearing in a Multiracial Society:
A Handbook for Health Professionals, Elsevier Health Sciences
Hansing K., Rasta, race and revolution: the emergence and development of the Rastafari
movement in socialist Cuba (2007), LIT Verlag Berlin-Hamburg-Mnster
Ivor M. (1982), Obeah, Christ, and Rastaman: Jamaica and Its Religion, James Clarce &
Co.
Lewis R. J. (2005), Cults: A Reference Handbook, ABC-CLIO
Martin T., Pan- Africanism, 1441 to the 21st Century. Building on the Vision
of Our Ancestors, manuscript
Murrell N. S., Spencer W. D., McFarlane A. A.(1998), Chanting Down Babylon:
The Rastafari Reader, Philadelphia: Temple University Press
Onichimowski L. (1976), Koniec cesarstwa na Dachu Afryki, Warszawa
Pismo wite Starego i Nowego Testamentu (1980), red. Ks. K. Dynarski,
Wydawnictwo Pallottinum, Pozna-Warszawa
Reggae, Rastafari, and the Rhetoric of Social Control, eds. S. A. King, B. T. Bays III,
P. R. Foster, University Press of Mississippi
Religion, culture, and tradition in the Caribbean (2000), eds. H. Gossai, N. S. Murrell,
Palgrave Macmillan
Sherrow V. (2006), Encyclopedia of Hair: a Cultural History, Greenwod Publishing
Group
White T. (2007), ycie Boba Marleya. Catch a Fire, Warszawa
2010-01-10 12:55:02
W poszukiwaniu mozambickoci hybrydyzacja

i transkulturowo w postkolonialnej literaturze
Mozambiku
Renata Daz-Szmidt
Co to znaczy by Mozambijczykiem? Nie podejmuj si udzieli odpowiedzi na to pytanie,

bo istot Mozambiku jest to, e jest mozaik wielu kultur, wielu grup etnicznych, wielu jzykw.
Kraj ten ksztatuje mieszanka wartoci. Ch definiowania go prowadzi do jego zuboenia.
Nelson Sate
Mozambik jest dzisiaj fascynujcym tyglem kulturowym,

w ktrym pokojowo wspistniej ludzie pochodzcy
z rnych grup etnicznych: Afrykanie, Arabowie, Hindusi
i Europejczycy. W V w. n.e. tereny pierwotnie zamieszkane przez lud San, a nastpnie przez plemiona Khoisan
zostay podbite przez ludy Bantu. Od VIII wieku istniay
na wybrzeu liczne arabskie i hinduskie faktorie. Kiedy
portugalski eglarz Vasco da Gama dotar do Mozambiku
w 1498 roku zasta tam ju wtedy mozaik religijn i kulturow, ktr Portugalczycy wzbogacili o komponent
europejski. Jeden z najwikszych dzi pisarzy i mylicieli
mozambickich Mia Couto twierdzi, e: kiedy mwimy
o metysau, mwimy ze wstydem tak, jakby produkt
hybrydyzacji by czym nieczystym. Ale nie moe by
mowy o czystoci, jeli rozmawiamy o rodzaju ludzkim1.
Wzajemne przenikanie si ras, tradycji, zwyczajw i religii
w Mozambiku doprowadzio do narodzin spoeczestwa
1
Couto, M. Pensatempos, Lizbona 2005, s.19.
2010-01-10 12:55:02
74
transkulturowego. Sztuka czsto daje wyraz tej transkulturowoci, chocia mona take znale w Mozambiku
przykady dziaalnoci artystycznej ludzi zakorzenionych
tylko w swojej lokalnej kulturze i nie majcych kontaktu z innymi. Przykadem moe by tutaj twrczo
Reinaty Sadimby rzebiarki z ludu Makonde2. Niemniej
jednak, jeli taka sytuacja w Mozambiku jest moliwa, to
tylko w odniesieniu do sztuk plastycznych. Literatura,
ktrej powicony jest ten artyku, jest za stuprocentowym dowodem na toczce si wci w Mozambiku procesy transkulturacji.
Literatura pisana narodzia si w Mozambiku bardzo
pno. Chocia druk dotar do tej kolonii portugalskiej
w 1854 roku, to do lat 40-tych XX wieku nie mona mwi
o rozwoju jakiej znaczcej twrczoci literackiej na jej
terytorium3. Z lat 60, 70 i 80 XIX wieku pochodzi pierwszych 31 wierszy portugalskiego poety Camposa Oliveiry
(18471911) mieszkajcego w kolonii i utosamiajcego
si z ni. Jego poezje zostaj jednak zebrane i wydane
dopiero w 1985 roku przez pierwszego badacza literatur
afrykaskich jzyka portugalskiego, Manuela Ferreir.
W 1925 roku Joo Albasini (18761922) publikuje zbir
opowiada O livro da dor (Ksiga blu), a w 1946 roku
wydane zostaj napisane w latach 19321936 Sonetos
(Sonety) Rui de Noronha (19051943), poety wyranie
zainspirowanego twrczoci trzeciego pokolenia romantykw portugalskich oraz zafascynowanego dzieami luzytaskiego poety Antero de Quental. Nawet pobiena lektura tekstw tworzonych w Mozambiku do lat
40-tych minionego stulecia pozwala zauway, e piset
2
Rzba Makonde jest jedn z najbardziej znanych form

artystycznych w Afryce, zob. Winiewska, A. Styl shetani.
Nowoczesna rzeba ludu Makonde w Tanzanii, Warszawa
2003, a take Art makond-tradition et modernit, Pary
1989 oraz Dias, M. O fenmeno da escultura maconde chamada moderna, Lizbona 1973 i Dias, J. i Guerreiro, M. Os
macondes de Moambique, Lizbona 1970.
Laranjeira, P. Literaturas Africanas de Expresso Portuguesa,
Lizbona 1995, s. 256.
2010-01-10 12:55:02
W poszukiwaniu mozambickoci hybrydyzacja i transkulturowo w postkolonialnej literaturze Mozambiku
75
lat portugalskiej kolonizacji wywaro olbrzymi wpyw

na estetyk, sztuk i literatur tego kraju, czego dobitnym przykadem jest literatura kolonialna4. Zaznaczy
te trzeba, e literatura pisana w Mozambiku, w przeciwiestwie do dzie mwionych tworzonych w jzykach
afrykaskich, zawsze powstawaa po portugalsku, a wic
w jzyku narzuconym przez kolonizatorw. W swoim zalku literatura mozambicka niekwestionowanie czerpaa
wic wzory z literatur europejskich, pisarze naladowali
formy i styl obcych twrcw o innej wraliwoci, innych
warunkach ycia i o odmiennej mentalnoci.
Zmiany w rozwoju literatury mozambickiej zaczynaj si w latach 40 XX wieku, kiedy poeci Rui Knopfli
(19321997) i Orlando Mendes (1916 1990) zaznaczaj
niemiao swoj literack autonomi i prbuj oderwa
si od wzorw narzucanych przez metropoli5. Lata
50-te to czas rozwoju idei ngritude decydujco wpywajcej na uformowanie si wiadomoci grupowej skolonizowanych i zdominowanych Afrykanw, ktrzy zaczynaj docenia warto rodzimych tradycji i zwyczajw.
Zauway jednak naley, e w Mozambiku prd ngritude
nigdy nie mia tak silnego zabarwienia rasowego jak w innych krajach afrykaskich. O uznanie przez kolonizatorw odmiennoci kulturowej mieszkacw kolonii walczyli nie tylko ich czarnoskrzy przedstawiciele, ale take
tzw. filhos da terra (synowie ziemi), a wic potomkowie
Portugalczykw urodzeni i wychowani w Mozambiku.
W literaturze lat 50-tych wyrniaj si Nomia de
Sousa (1926 2002) uwaana za matk poezji mozambickiej tworzca w latach 19481951 oraz Jos Craveirinha
(1922 2003) nazywany ojcem literatury Mozambiku,
ktry wydaje pierwszy zbir poezji w 1964 roku. W 1952
roku wychodzi pierwszy i jedyny numer pisma kulturalnego Msaho. Jego autorzy pragn stworzy warunki
do rozwoju literatury mozambickiej w perspektywie mo4
5
Zob. Noa, F. Imprio, mito e miopia. Moambique como

inveno literria, Lizbona 2005.
Chabal, P. Vozes moambicanas. Literatura e Nacionalidade,
Lizbona 1994, s. 46.
2010-01-10 12:55:02
76
zambickoci postrzeganej jeszcze wtedy przez pryzmat

takich poj jak natywizm6, teluryzm7 i kastycyzm8.
W 1962 roku kilka antykolonialnych grup politycznych
tworzy Front Wyzwolenia Mozambiku (FRELIMO), ktry
we wrzeniu 1964 roku rozpoczyna zbrojn kampani wymierzon przeciwko Portugalczykom. Literatura lat 60-tych
i pocztku 70-tych to gwnie rewolucyjna poezja walki silnie zaangaowana politycznie. Jedyn zasugujc na uwag
pozycj w literackiej panoramie tego czasu jest wydany
w 1964 roku zbir opowiada Ns matamos o co tinhoso
(Zabilimy parszywego psa) Luisa Bernarndo Honwany (ur.
1942) zafascynowanego neorealizmem i mitologi antybohatera zaczerpnit z Macunaimy Brazylijczyka Mrio de
Andrade. Opowiadania stanowi jawny atak pisarza na administracj oraz ideologi kolonialn9.
Od 1964 roku do zakoczenia wojny kolonialnej
w 1975 roku nie pojawia si w prozie i poezji Mozambiku
nic szczeglnie interesujcego. Data utworzenia niepodlegego pastwa niewiele zreszt zmienia w jego literaturze zaangaowanej w walk polityczn midzy rzdzc FRELIMO o orientacji marksistowsko-leninowskiej
a parti opozycyjn RENAMO. Starcia midzy utworzon
w 1979 roku opozycj i rzdem doprowadzaj do wybuchu wojny domowej zakoczonej dopiero w 1992 roku.
Pierwsze lata niepodlegoci naznaczone s twrczoci
literack o charakterze propagandowym i pamfletowym
o niskiej wartoci artystycznej.
Rok 1975 jest wic dat zwrotn w historii Mozambiku,
ale nie w historii jego literatury. Zasadniczej przemianie
zaczyna za to ulega wiadomo mieszkacw nowo6
7
8
9
Natywizmem okrela si denie do zachowania tosamoci

kulturowej zagroonej przez kolonializm poprzez autoafirmacj jej kultury i podkrelenie tubylczoci.
Teluryzm to mio i przywizanie do ziemi ojczystej, wierno jej i troska o ni.
Kastycyzm to postawa ideologiczna propagujca czysto
rasy, jej jedno i spjno wartoci.
Laban, M. Moambique. Encontro com escritores, Porto 1998,
s. 657662.
2010-01-10 12:55:02
77
narodzonego kraju. Z dnia na dzie, po piciuset latach

kolonizacji i bycia traktowanymi jak obywatele drugiej
kategorii, ludzie zamieszkujcy terytorium zamorskie
Portugalii dowiaduj si, e s Mozambijczykami i maj
swoje pastwo. Pojawia si wic problem z ustaleniem
wasnej tosamoci, ktra u zarania niepodlegoci jest
podwjna, rozchwiana i niezdefiniowana. W pierwszych
latach z trudem wywalczonej wolnoci starano si radykalnie odegnywa od wszystkiego, co portugalskie
w myl Senghora, aby zapomnie o Europie w sercu
Senegalu. Szybko jednak okazuje si, e jest to pomys
utopijny i niemoliwy do zrealizowania. Przez dugie stulecia nastpi bowiem nieodwracalny proces hybrydyzacji
i metysau spoeczestwa mozambickiego. W pierwszym
dziesicioleciu niepodlegoci mozambiccy intelektualici
i pisarze musieli postawia sobie wic pytanie o esencj
mozambickoci, rozumiejc j teraz jako intelektualny
projekt wykuwania nowej, postkolonialnej tosamoci
narodowej, kulturowej i indywidualnej.
Wan dat w postkolonialnej literaturze mozambickiej jest rok 1983. Mia Couto (ur 1955) wydaje wtedy
swj pierwszy zbir poezji Raiz de orvalho (Korzenie
rosy), w ktrym zrywa z literatur polityczn, pamfletow
i zaangaowan. Ta bardziej intymna liryka odegnujca
si od upolitycznionych kwestii nacjonalistycznych spotyka si z niezrozumieniem wrd czytelnikw, wzbudza
konsternacj i nie cieszy si przychylnoci. Nowa poezja
zajmujca si wiatem wewntrznych przey czowieka
nie jest atwa w odbiorze, a jej interpretacja nastrcza
wielu trudnoci. Mia Couto celowo dokonuje jednak tej
zmiany, aby pokaza, e literatura Mozambiku moe by
uwaana za mozambick nawet wtedy, kiedy nie odnosi
si do konkretnych wydarze historycznych lub politycznych. Poszukiwanie i prba ksztatowania mozambickoci nie opiera si ju na negowaniu wpyww portugalskich na kultury Mozambiku, ale na ich zrozumieniu,
przyswojeniu, zinterpretowaniu i twrczemu przekszta-
2010-01-10 12:55:03
78
ceniu10. Transkulturowo we wszystkich aspektach ycia

ksztatuje dzisiaj codzienno i imaginarium wspczesnego Mozambijczyka.
Uksztatowanie mozambickoci przez pisarzy, ktrym ju udaje si wedug Bernarda Mouralisa11 stworzy odrbny system literacki jest celem, jaki postawili
sobie modzi autorzy publikujcy od 1984 roku w pimie
o wymownym w tym kontekcie tytule Charua (Pug)12:
Ungulani Ba Ka Khosa, Hlder Muteia, Pedro Chissano,
Juvenal Bucuane. W 1986 roku ukazuje si kontrowersyjny zbir opowiada Mia Couto Vozes Anoitecidas (Gosy
zmierzchnione). Ju sam tytu, w ktrym pisarz tworzy
przymiotnikowy neologizm anoitecidas (zmierzchnione) od portugalskich sw noite (noc) i anoitecer (czasownik oznaczajcy zapadanie nocy) wskazuje na nowe
podejcie do literatury mozambickiej. Pisarz poda ladami Jamesa Joycea (Irlandia), Joo Guuimares Rosy
(Brazylia) i Luandino Vieiry (Angola), ktrzy uywajc
jzyka kolonizatorw starali si jednoczenie zaznaczy
jego lingwistyczn i literack odmienno. Mia Couto
postanawia eksperymentowa z jzykiem portugalskim
tak, eby sta si bardziej mozambicki. Dlatego w caej
jego prozatorskiej twrczoci mamy do czynienia z grami
jzykowymi i wymylaniem wyrazw, a take z naladowaniem struktur syntaktycznych i skadniowych jzykw
afrykaskich oraz dopasowywaniem gramatyki do mozambickiej normy portugalskiego. Proci ludzie, najczciej bdcy bohaterami opowiada Mia Couto, yjcy
z dala od duych miast mwi omijajc przyimki i zaimki, powtarzaj synonimiczne zwroty w jednym zdaniu
np. by moe, chyba, stosuj trzeci osob liczby mnogiej czasownikw do podmiotu w liczbie pojedynczej etc.
Wielu autorw wplata w sw proz wyrazy z miejscowych
10
11
12
Afonso, M.F. O Conto moambicano. Escritas ps-coloniais.

Lizbona 2004, s. 78.
Mouralis, B. As Contraliteraturas, Coimbra 1982.
Zob. Portugal Salinas, F. Entre Prspero e Caliban.
Literaturas Africanas de Lngua Portuguesa, Santiago de
Compostela1999, s. 8897.
2010-01-10 12:55:03
79
jzykw chope i ronga (Aldino Muianga, Nelson Saute,

Borges Coelho, Suleiman Cassamo) i nadaje prozie rytm
charakterystyczny dla opowieci snutych wieczorami
wok ogniska. Pisarze osigaj ten cel uywajc licznych
powtrze, opniajcych bieg akcji typowych zwrotw
oraz retardacji. Autorzy czsto cytuj mdroci ludowe
(Paulina Chizane, Lila Mompl, Suleiman Cassamo),
wprowadzaj duo czci dialogowych, zwracaj si bezporednio do czytelnika (Suleiman Cassamo, Mia Couto)
i umieszczaj przysowia we wstpie do rozdziaw (Ba
Ka Khosa). Czyni to wszystko, eby da wyraz afrykaskoci i rwnoczenie transkulturowoci prozy pisanej
po portugalsku.
Cech charakterystyczn nowej literatury zapowiedzian w Vozes anoitecidas jest rwnie dwojakie traktowanie realizmu. Z jednej strony pisarze zaczynaj wykazywa bardzo due zainteresowanie rodzimymi tradycjami i zwyczajami. Nie odwouj si do ju wzorcw portugalskich i nie staraj si interpretowa rzeczywistoci
mozambickiej przez pryzmat mentalnoci kolonizatorw,
ale opieraj si na wartociach swoich lokalnych kultur
i w nich szukaj rde swej mozambickoci. Utwory powicone tym zagadnieniom charakteryzuj si skrajnym
realizmem, czy wrcz naturalizmem. A fogueira (Ognisko)
opowiadanie rozpoczynajce Vozes Anoitecidas Mia
Couto przedstawia w przejmujcy sposb ostatnie dni
dwjki starych, osamotnionych i biednych ludzi majcych w swoim posiadaniu zaledwie kilka garnkw i koszy.
M czujc, e jest coraz sabszy i e nie bdzie y ju
dugo, zwraca si do ony sowami: Najwysza ju pora
kobieto, ebym zacz kopa grb dla Ciebie. Na te sowa
ona nie reaguje protestem i oczekiwanym przez europejskiego czytelnika oburzeniem, a wrcz przeciwnie
odpowiada ze zrozumieniem: Jaki ty jeste dobry, mj
mu. Rozumie bowiem, e propozycja ma wypywa
z jego troski o to, eby po jego mierci ona nie znalaza
si w sytuacji, w ktrej nie bdzie komu jej pochowa, gdy
wybije take i jej godzina. W tradycji afrykaskiej nie ma
wikszego nieszczcia ni nie zosta pogrzebanym przez
2010-01-10 12:55:03
80
bliskich. M oferujc onie wykopanie dla niej grobu

i zabicie jej, aby umara pierwsza okazuje starej kobiecie
sw mio. mier nie przeraa Afrykaczyka, jest czci
ycia, przejciem do innego stanu. W tym momencie surowy realizm czsto zaangaowany spoecznie przeksztaca si w realizm magiczny. Proza Mia Couto, a nastpnie
twrczo take innych, modych pisarzy mozambickich
(Suleimana Cassamo, Pauliny Chiziane) pena jest umarych rozmawiajcych z yjcymi, ludzi zamieniajcych
si w zwierzta, przemawiajcych drzew i czarownikw
uprawiajcych magi zdoln odmieni ludzkie ycie.
Dla Afrykaczykw wszystko to jest moliwe i prawdopodobne. Angolscy pisarze Henrique Abrantes i Pepetela
nie mwi wic nawet o realizmie magicznym w literaturze afrykaskiej, zostawiajc to okrelenie dla prozy poudniowoamerykaskiej (Garca Marquez, Carlos Fuentes
etc), a dla scharakteryzowania prozy afrykaskiej uywaj
terminu realizm animistyczny.
Literatura tworzona w Mozambiku po 1984 roku jest
ciekawym wiadectwem poszukiwania wasnej i oryginalnej drogi twrczej, ktra jest owocem hybrydyzacji,
w sensie jaki nadaje temu terminowi Bhabha susznie
uwaajcy, i literatura postkolonialna tworzy third
space of enunciation (trzeci przestrze wypowiedzi)13.
Pisarze mozambiccy rzeczywicie tworz now, transkulturow przestrze w literaturze, szukajc jej na przeciciu
rodzimych tradycji afrykaskich, arabskich i hinduskich
z estetyk zachodnioeuropejsk i staraj si, aby nie bya
ona ani biernym odwzorowaniem pierwszych, ani bezkrytycznym naladownictwem drugich. Trwa poszukiwanie esencji mozambickoci, ktra przejawia si w stylu,
atmosferze, w tym nieuchwytnym czym, co nadaje
tworzonej na naszych oczach literaturze niepowtarzalny
charakter, a rwnoczenie wiadczy o uksztatowaniu si
ju wasnej, odrbnej tosamoci.
13
Bhabha, H. The Location of Culture, Londyn 1994, s.7.
2010-01-10 12:55:03
81
Bibliografia
Afonso, M. F. O Conto moambicano. Escritas ps-coloniais. Lizbona 2004.
Art makond-tradition et modernit, Pary 1989.
Bhabha, H. The Location of Culture, Londyn 1994.
Chabal, P.Vozes moambicanas. Literatura e Nacionalidade, Lizbona 1994.
Couto, M. Pensatempos, Lizbona 2005.
Couto, M. Raiz de orvalho e Outros Poemas, Lizbona 1999.
Couto, M. Vozes Anoitecidas, Lizbona 2006, (8 wyd.).
Dias, M. O fenmeno da escultura maconde chamada moderna, Lizbona 1973.
Dias, J. i Guerreiro, M. Os macondes de Moambique, Lizbona 1970.
Laban, M. Moambique. Encontro com escritores, Porto 1998.
Laranjeira, P. Literaturas Africanas de Expresso Portuguesa, Lizbona 1995.
Mouralis, B. As Contraliteraturas, Coimbra 1982.
Noa, F. Imprio, mito e miopia. Moambique como inveno literria, Lizbona 2002.
Salinas, Portugal, F. Entre Prspero e Caliban. Literaturas Africanas de
Lngua Portuguesa, Santiago de Compostela 1999.
Winiewska, A. K. Styl Shetani. Nowoczesna rzezba ludu Makonde w Tanzanii,
Warszawa 2003.
2010-01-10 12:55:03
2010-01-10 12:55:03
Motyw tajnych stowarzysze i wadzy

w twrczoci filmowej wybranych reyserw
Afryki Zachodniej: studium dwch przypadkw
Aleksandra Gutowska
Bogata symbolika kultury Bambarw

symbol wiata w filmie Yeelen
Film Yeelen (z jzyka Bambara:,,wiato) jest histori
Nianankoro, uciekajcego przed swoim ojcem, ktry chce
go ukara za zdrad sekretw Komo, jednego z siedmiu
tajnych stowarzysze Bambarw. Matka wysya chopaka
z misj przekazania stryjowi Dgigui zielonego krysztau-oka Kr, czci magicznego skrzyda Kr, w ktrym
skondensowana jest magiczna wiedza-moc caej grupy.
Soma ojciec Nianankoro, jest mdrcem tajnego stowarzyszenia, ktre wykorzystuje posiadan wiedz w subie
za i niesprawiedliwoci. Pojedynek Nianankoro i Somy
przywraca ad w grupie w imi najwaniejszych wartoci.
Film cechuje nagromadzenie symboli odsyajcych
do sfery sacrum. Do waciwego odczytania symboli
w Yeelen niezbdne jest odwoanie si do bogatej kultury Bambarw. Wedug wierze tej grupy, wiat powsta
w wyniku wyzwolenia energii twrczej zo przez wibracj
gla pierwotnej prni, ktra skada si z dwch elementw (bliniaczo jest podstaw twrcz u Bambarw).
2010-01-10 12:55:03
84
Z tego kontaktu wytworzya si wilgotna substancja zo

sumale, ktra uformowaa twarde i byszczce bryy.
W tym samym czasie wpyw, jaki oba gla miay na siebie,
spowodowa eksplozj, ktra wyrzucia wibrujc, cik materi twrcz. W wyniku wibracji po kolei zaczy
si pojawia znaki. Przycigane przez tworzce si rzeczy,
przylegay do nich, dziki czemu kada z nich posiada
swj symbol1. W systemie 226-ciu znakw i ideogramw
zapisana jest caa wiedza Bambarw. Kady symbol ma
swj odpowiednik Sowo, ktre jest jego wiadkiem.
Goniya, T, Dy Ita, to ideogramy otwierajce film.
Tworz one formu, ktrej znaczenie mona odda jako:
Jasno Gorc wznieca ogie, za dwa wiaty (ziemia
i niebo) istniej poprzez wiato (Brigthness: Heat
makes fire, and the two worlds earth and sky exist
through the light)2. Nawizuje ona do mitu Bambarw
o stworzeniu wiata. Symbol wiata odsya take do tajemnej wiedzy tego ludu, wedle ktrej sia wiatru, wytworzona przez poruszajc si si zo nami, daa pocztek
wszystkim rzeczom sekretnym i niewidzialnym. Para najwyszych bstw Pemba i Faro, ktre s odpowiednikami
Ziemi i Nieba, powstaa w wyniku jej dziaania3.
wiato stanowi symbol umiejtnoci posugiwania si
tajemn wiedz bractwa, a dostp do niej jest jednoczenie wyrnikiem przynalenoci do tej grupy. wiato
jest zarazem niszczycielsk moc, ktra daje nieograniczon wadz.
1
2
Dieterlen G., Essai sur la religion bambara, Editions de lUniversit de Bruxelles, Brussels,1988, s. 29.
Gentile P., In the Midst of Secrets : Souleymane Cisss
Yeelen, IRIS revue de thorie de limage et du son, nr 18,
numer tematyczny, Nouveaux discours du cinma africain,
Paris, 1995, str. 125135, s. 133.
Dieterlen, op. cit., s. 59.
2010-01-10 12:55:03
Motyw tajnych stowarzysze i wadzy w twrczoci filmowej wybranych reyserw Afryki Zachodniej: studium dwch przypadkw
85
Sowo narzdziem wadzy krlestwa

Wagadu
W filmie Daniego Kouyat historia toczy si w krlestwie
Wagadu. Wadc jest Kaya Maghan. Jego przybycie jest
zawsze specjalnie anonsowane, a wszystkie ceremonie
dworskie poprzedzaj dugie mowy pochwalne wygaszane przez griota na jego cze. Do najwaniejszych
pomocnikw wadcy naley Wakhan Sakho, dowdca
wojskowy i szef policji. rdem autorytetu spoecznego,
do pewnego stopnia uzupenianym przez posta griota,
jest siedmiu kapanw kultu pytona. S oni przekazicielami sw bstwa, porednikami midzy nim a wadc
i mieszkacami Koumbi. Rezyduj w tajemnym lesie, przy
jaskini boga pytona. Ich wadza wynika z przewiadczenia
ludzi o istnieniu boskiego wa i o jego potdze. Podczas
spotkania z wadc, kapani siedz przed jego tronem.
Zabieraj gos, gdy otrzymaj na to pozwolenie.
Sowo stanowi gwny instrument rzdzenia w filmie Daniego Kouyate. Wagadu-Bida bg-pyton jest
Panem Pierwszego Sowa, wypowiedzianego na pocztku wszechwiata. Przekazicielami woli pytona s kapani.
Sowo jest przede wszystkim nonikiem tradycji, na ktrej zbudowany jest wiat. Ktokolwiek sprzeciwi si sowom kapanw, uwaany jest za blunierc. Na dworze
Kayi Maghana jeden z kapanw zaczyna swoj przemow
od sw:
Nos coutumes sont fondamentales!
La mmoire est leur racine,
La parole donne en est le fruit,
Les oracles parlent4.
Nasze zwyczaje maj podstawowe znaczenie!
Korzeniami tkwi w pamici,
Dane sowo jest ich owocem,
Wyrocznie mwi.
eby zapewni urodzaj i dobrobyt, mieszkacy Wagadu

co roku skadaj w ofierze bogowi-pytonowi najpikniejsz dziewic. Wyrocznie na kolejn ofiar wskazay
4
Cytat z filmu.
2010-01-10 12:55:04
86
Si Yatabr, najpikniejsz i najszlachetniejsz dziewic

w krlestwie. Kiedy Wakhan sprzeciwia si wyroczni
podkrelajc, e Sia jest narzeczon Mamadiego sugeruje,
by da mu moliwo poegnania si z ukochan przed
zoeniem dziewczyny w ofierze zostaje oskarony
o blunierstwo. Wykluczenie szanowanego przez spoeczno Wakhan, umacnia pozycj kapanw.
Szczegln rol w krlestwie Wagadu odgrywa Kerfa
szaleniec. Jest to posta ambiwalentna. Z jednej strony
tylko jego sowa uznawane s za szczere, jest wic symbolem prawdy i wolnoci w rzeczywistoci, w ktrej dominuje kamstwo. Z drugiej za, jest wymiewany i pogardzany przez cz miejscowej ludnoci.
Kaya Maghan przywouje Kerf na rozmow, poniewa widzi, e jest on jedyn osob godn jego zaufania
i tylko sowa szaleca mog wzmocni autorytet wadcy.
Wadza Kerfy nie wynika ze stanowiska, z funkcji sprawowanej na dworze krlewskim, lecz ma swoje rdo w zaufaniu spoeczestwa, ktre wierzy sowom szaleca jako
jedynym prawdziwym. Maj one tak moc, e Wakhan,
planujc przejcie wadzy, nie ma odwagi zabi szaleca
osobicie. Jest on wiadomy tego, e ywy Kerfa nie zagraa jego wadzy jako takiej, poniewa jego sowa zostan jedynie wysuchane, zabicie szaleca za spowoduje,
e ludzie uznaj go za mczennika, a jego sowa zamienione zostan w czyny.
Rola szaleca stanowi przeciwwag dla czonkw
tajnego stowarzyszenia. Zna on prawd, ktra daje mu
wadz nad Kay Maghanem oraz jest podstaw zaufania
spoecznego. Po mierci Kerfy, jego nastpczyni zostaje
Sia, a rytua przejcia dziewczyny ma wymiar symboliczny: traci ona zmysy po przybyciu do jaskini boga-pytona.
Opowiadajc Mamadiemu o caym zdarzeniu, uywa wyraenia tous les sept ont mis le feu mon ventre5 (kady
z nich siedmiu podoy ogie w mj brzuch). Kobieta,
posugujc si t zawi metaforyk, przedstawia scen
gwatu, dokonanego na niej przez kapanw. Zwrmy
5
Cytat z filmu.
2010-01-10 12:55:04
87
uwag na symboliczny charakter wiedzy tajemnej, ktra

materializuje si w sowach Sii. U ludw Mande brzuch
jest organem ciszy, z ktrego wydobywa si mowa. O ile
jzyk i usta budz negatywne skojarzenia, o tyle narzdy
wewntrzne s nacechowane pozytywnie, poniewa stanowi rdo, z ktrego wychodzi prawdziwe sowo6. Sia
staje si nastpczyni Kerfy, szalon kobiet, ktra jest
wiadkiem nowej historii, tworzonej tym razem przez
Mamadiego.
Tradycja narzdziem przekazu

uniwersalnego przesania
Wadza tajnego stowarzyszenia w Yeelen opiera si na autorytecie depozytariuszy wiedzy magiczno-religijnej.
Instrumentem wadzy wobec ludzi jest Sowo. Czonkowie
tajnych bractw podlegaj woli bogw, bstw i przodkw, z ktrymi komunikuj si poprzez skadanie ofiar.
rdem legitymizacji wadzy kapanw jest przewiadczenie pozostaych czonkw spoecznoci o ich umiejtnoci komunikowania z przodkami, bogami i bstwami.
Wiedza magiczno-religijna to zesp norm i wartoci,
na ktrych opiera si funkcjonowanie caych spoecznoci w analizowanym utworze. Przywrcenie adu w imi
najwaniejszych, niezmiennych wartoci, to zaprzeczenie
status quo w jakiej mierze odwoujcego si do tych
norm, lecz wypaczonego przez niektrych czonkw spoecznoci.
Tajne stowarzyszenie w Yeelen to grupa starcw, ktra
dziki posiadanej wiedzy i wynikajcej z niej mocy ma
nieograniczon wadz nad otaczajc rzeczywistoci.
Rd Diarra, z ktrego pochodzili wielcy kapani Komo,
by od wiekw w posiadaniu skrzyda Kr. Soma wykorzystywa skondensowan w nim Wiedz w subie
za i niesprawiedliwoci. Impulsem do zmiany sytuacji
jest konflikt Somy z synem, zainicjowany przez matk
i wuja modzieca. Nianankoro, stajc do pojedynku
6
Miller Ch. L., op. cit., s. 81.
2010-01-10 12:55:04
88
z wasnym ojcem, zaprzecza tradycji, bronic jednoczenie wartoci lecych u jej podstaw. Bogowie karz Som
mierci za naduywanie wadzy. Olepiony wiatem
Kr Nianankoro rwnie ginie.
Akcja Yeelen toczy si w Afryce przedkolonialnej, jednak refleksje artysty powicone kulturze tradycyjnej
maj o wiele bardziej uniwersalne przesanie przedstawi on w filmie problemy wspczesnoci. W jednym
z wywiadw podkrela, i skorumpowana, naduywajca
wadzy i obawiajca si zmian grupa starcw to karykaturalny opis wspczesnych elit politycznych7.
Wikszo badaczy kina afrykaskiego uwaa, e film
Yeelen wpisuje si w nurt powrotu do korzeni, ktry
do koca lat siedemdziesitych dominowa w twrczoci
reyserw pochodzcych z tego kontynentu. W rzeczywistoci jest to uniwersalistyczna metafora, ilustrujca problem wadzy, ktry dotyka formy pastwowe na rnym
etapie ich rozwoju.
Yeelen is embedded in deep cultural codes (). The film tries to interpret the rituals, the rich imagery and
symbolism are carefully depicted to achieve a specific goal and significance, which is to invite the spectator to
seek for the deeper meaning which transcends the literal meaning of what the entire film signifies8.
Fabua Yeelen jest oparta na kodach kulturowych (). Film stara si zinterpretowa rytuay. Bogate
obrazowanie i symbolizm s starannie wplecione w fabu, by osign specyficzny cel i znaczenie, ktrym jest
zachcenie widza do poszukiwania ukrytego znaczenia, wykraczajcego poza dosowny sens caego filmu.
Souleymane Ciss stanowi przykad reysera zaangaowanego spoecznie. Jego filmy cechuje silny dydaktyzm
i jawne zaangaowanie polityczne. Sam tak mwi o swoim
filmie:
My film positions the spectator in the midst of these secrets and keeps him/her looking, interpreting, exploring.
It is this level of the film that is incredibly exciting for the Malian spectator. For the spectator who is not
initiated, I mean American, French or British, I am sure the film is perceived literally9.
Lubomirska R., Dialogue des cinastes avec la tradition dans

les pays francophones de lAfrique de lOuest, Africana Bulletin,
nr 53, str. 85-114, s. 91.
Ukadike N. F., Questioning African Cinema: Conversations
with Filmmakers, University of Minnesota Press, USA, 2002,
s. 22.
Gentile P., op. cit., s. 126.
2010-01-10 12:55:04
89
Mj film stawia widza porodku tych tajemnic i zmusza go do staego patrzenia, interpretowania i badania. Ten
poziom filmu jest niezwykle pobudzajcy dla malijskiego widza. Przez widza, ktry nie przeszed inicjacji, mam
na myli Amerykanina, Francuza czy Brytyjczyka, jestem pewien, e film jest odbierany dosownie.
Dani Kouyat podkrela, e w swoim filmie Sia le rve du

python nie zaprzecza tradycji, lecz korzysta z niej, by mwi
o wspczesnych problemach. Cytujc starego mdrca mwi,
e: les socits et les hommes sont comme les arbres, il faut
savoir tailler les vieilles branches (spoeczestwa i ludzie s
jak drzewa, trzeba umie obcina stare gazie)10.
W konstrukcji filmu reyser przemyca elementy, ktre
ka widzowi odczyta przesanie historii jako ponadczasowe, oderwane od miejsca, w ktrym si ona toczy. Film
jest metafor, a Dani Kouyat, niczym griot, nie podaje
jedynie suchych faktw, lecz opowiada histori, ktra ma
pobudzi suchaczy do krytycznego mylenia.
Film rozpoczyna si od sw :
La lgende raconte : il fut un temps o un empire offrait ses plus belles filles au Dieu-Python en contrepartie de
la prosprit, mais aujourdhui o se passe notre histoire ? En quelle poque?11
Legenda mwi, e kiedy imperium skadao w ofierze swe najpikniejsze dziewczyny bogu-pytonowi w zamian
za urodzaj, ale dzisiaj gdzie dzieje si nasza historia? W jakiej epoce?
Na uwag zasuguje take konstrukcja klamrowa filmu.

Osoba szalona, najpierw Kerfa, pniej za Sia, wykrzykuje te same sowa. Nawizanie do marzenia sennego oraz
powtrzenie tej samej sceny na pocztku i na kocu filmu
ma na celu podkrelenie ponadczasowoci przesania
dziea. Zdanie, ktre zaczyna film, dodatkowo wzmacnia to przesanie, cest le privilge de lgendes dtre sans
ge12 (przywilejem legend jest by bez wieku).
Sprbujmy zestawi te sowa z wypowiedzi
Daniego Kouyat o swoim filmie Sia le rve du python:
Je mattache aux raisons des luttes intestines qui ensanglantent lAfrique, en cherchant les causes (non cette
fois dans lesclavage ou le colonialisme), mais en allant bien au-del, [pour] interroger nos mythes fondateurs.
Mythes, qui du fait des doses pernicieuses de totalitarisme quils contiennent parfois, ont leur part de
responsabilit assumer. Sia, le rve du python part de la lgende du Wagadu, mythe fondateur des peuples
pr-mandingues, pour devenir une fable politique universelle13
10
11
12
13
wywiad z Danim Kouyat, 2001, dodatek do filmu.

Cytat z filmu.
Cytat z filmu.
Dani Kouyat, www.sialefilm.com
2010-01-10 12:55:04
Koncentruj si na powodach walk wewntrznych, ktre zalewaj Afryk krwi, szukajc ich przyczyn (tym
razem nie w niewolnictwie czy kolonizacji), lecz sigajc znacznie dalej, badajc nasze mity zaoycielskie. Mity,
ktre zawierajc czasami szkodliwe dawki totalitaryzmu, musz podj cz swojej odpowiedzialnoci. Sia, le
rve du python powstaa na podstawie legendy o Wagadu, micie zaoycielskim ludw, z ktrych wywodz si
Mandingowie, eby sta si uniwersaln opowieci polityczn.
Film pokazuje, e podstaw funkcjonowania pastwa Wagadu jest mit, ktrego moc oddziaywania wynika z wiary ludzkiej w jego prawdziwo. Na pocztku filmu funkcjonowanie krlestwa Wagadu opiera si
na przekonaniu, i pyton jest jego bstwem opiekuczym. Mieszkacy krlestwa zapewniaj sobie dobrobyt,
speniajc dania pytona oznajmiane przez wyroczni
i przekazywane przez tajne stowarzyszenie. Gdy okazuje
si, e pyton nigdy nie istnia, Mamadi i Wakhan utrzymuj to w tajemnicy, kreujc mit bohatera, ktry uwolni
mieszkacw Wagadu od wadzy wa. Odwoanie si
do mitw jest jedynym sposobem legitymizacji wadzy.
Nowy porzdek zbudowany zostaje na starych fundamentach, a s nimi kamstwo i intryga. Filary te przesdzaj
o nietrwaoci struktury politycznej.
Obydwa filmy moemy uzna za przykady dyskursu
o wadzy bd o sytuacji politycznej lub spoecznej. Nie
s to jednak opowieci o zamierzchych czasach. Bogata
symbolika powoduje, e dziea te stanowi parabole o uniwersalnym przesaniu, a po odsoniciu kotary znacze
staj si zrozumiae dla wspczesnego widza z kadego
krgu kulturowego.
2010-01-10 12:55:04
91
Bibliografia
Dieterlen G., Essai sur la religion bambara, Editions de lUniversit de Bruxelles,
Brussels,1988.
Gentile P., In the Midst of Secrets : Souleymane Cisss Yeelen, [w :] IRIS revue de
thorie de limage et du son, nr 18, numer tematyczny, Nouveaux discours du
cinma africain, Paris, 1995.
Lubomirska R., Dialogue des cinastes avec la tradition dans les pays francophones
de lAfrique de lOuest, Africana Bulletin, nr 53.
Ukadike N. F., Questioning African Cinema: Conversations with Filmmakers, University
of Minnesota Press, USA, 2002.
www.sialefilm.com
2010-01-10 12:55:04
Wydawca
Emilia Chmielewska
ul. Paderewskiego 62
42-580 Wojkowice
2010-01-10 12:55:04

Maska - 07 - o Estetyce Afrykańskiej

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Maska - 07 - o Estetyce Afrykańskiej

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MASKA wydanie specjalne

TRANSKULTUROWA ESTETYKA AFRYKASKA

Maska 7/2009: wydanie specjalne TRANSKULTUROWA ESTETYKA AFRYKASKA

Muzeum sztuki afrykaskiej

Dant T, Kultura materialna w rzeczywistoci spoecznej,

wydanie specjalne MASKA 7/2009

Muzeum przechowuje pami o ludziach na poziomie

Sommer M., Zbieranie. Prba filozoficznego ujcia, tum.

Muzeum sztuki afrykaskiej

Mitchell T., Egipt na wystawie wiata, tum. E. Klekot, Warszawa

wydanie specjalne MASKA 7/2009

Popawski B., Szeniawska K., Sztuka afrykaska oczami

Muzeum sztuki afrykaskiej

Franza Boasa poczwszy. Jego zdaniem, socjogeneza

wydanie specjalne MASKA 7/2009

nymi, kustosze muzealni opieraj si na wartociowaniu

Przyszo muzealnictwa afrykaskiego

Muzeum sztuki afrykaskiej

co uatwia kontekstualizacj wystaw na podstawie uwypuklenia wzorw danych kultur.

Popawski B., Relacja z bada: Jak kultury lokalne reaguj

wydanie specjalne MASKA 7/2009

strzeni muzealnej. Griota to mediator, wiadek wydarze,

Kto, gdzie, jak, kiedy, skd i dlaczego zacz

Kady powinien zna trzy osignicia, ktre wyrniay ju

Albert Theile, Sztuka Afryki, tum. Ryszard Handke, WAiF,

wydanie specjalne MASKA 7/2009

pomnianym ostatnio przez Boga, mylimy o nas samych.

Encyklopedia of Aesthetic, ed. Michael Kenny, vol. 1, Oxford

artyci w wikszoci fascynowali si tymi dzieami jedynie

wydanie specjalne MASKA 7/2009

Kwasi Wiredu, Amos Critique of Descartes Philosophy of Mind,

utosamiaj zalety charakteru; (b) artystyczne przedmioty

wydanie specjalne MASKA 7/2009

jak najbardziej na miejscu, ale we wnioskach naley by

zuje zreszt bardzo znamiennie ostatni kierunek rozwoju

F. Abiola Irele, African Philosophy, Francophone, s. 110. oraz

wydanie specjalne MASKA 7/2009

and Research Center na Cornell University (New York)

wydanie specjalne MASKA 7/2009

Bamako graffiti na cianie restauracji. 2009,

Przed zakadem fryzjerskim w Bobo Dioulasso,

Zderzak o waciwociach ochronnych, Bamako,

Szyld baru w Morondawie, Madagaskar, 2008,

Wymarzona stacja benzynowa w Timubuktu, Mali.

Inspiracje estetyk afrykaskich

Bamako, Kumasi, Nairobi, Wagadugu, Antananarywa

wydanie specjalne MASKA 7/2009

J.Mbiti, 1980, s.274. Podkrelenie K.M.

Inspiracje estetyk afrykaskich miast: urban art rda i specyfika

zapachu nieznanego i obcego, lecz take oznaki swojskoci,

Ze wzgldu na du popularno wizerunku Mami Wata

wydanie specjalne MASKA 7/2009

Inspiracje estetyk afrykaskich miast: urban art rda i specyfika

do dokonania waciwego wyboru: dlatego te odwouj

wydanie specjalne MASKA 7/2009

meilleur ami de lhomme18, Success due to mother19).

Inspiracje estetyk afrykaskich miast: urban art rda i specyfika

skich, poczwszy od lat 20-tych XX wieku22. W latach

P.Faber, 2004, s.352.

wydanie specjalne MASKA 7/2009

rodziny, bd postaci wanych przywdcw religijnych

Bouttiaux-Ndiaye A.M, 1994.

Inspiracje estetyk afrykaskich miast: urban art rda i specyfika