Michael Huber Polska

Farby offsetowe - arkuszowe i zwojowe

Farby fleksograficzne i wklsodrukowe
Lakiery dyspersyjne, olejowe i UV
Stabilaty do roztworw zwilajcych
rodki pomocnicze do druku

FARBY DRUKOWE
Copyright by Michael Huber Polska Spka z o. o.
Copyright by Stefan Jakucewicz
Opracowanie graficzne: AGENCJA LE Spka z o. o.
Konsultacja Ewa Rajnsz
Michael Huber Polska Spka z o. o.
Wydanie I.
Wrocaw 2001.
Druk: Wydawnictwo i Drukarnia KORAB Spka z o. o.
Wydrukowano na: okadka Garda Mat 135g,
rodek papier offsetowy 80g
dostarczonym przez firm

Wszelkie prawa zastrzeone.

ISBN 83-88861-04-2

Dobra ksika to taka, ktrej nigdzie nie mona ani kupi ani wypoyczy. Kiedy mwio si, e dobr ksik mona dosta spod lady.
Nie udao mi si dotychczas przeczyta ksiki o farbach drukarskich,
bo pono nigdzie nie mona ju takiej kupi. Kto, kiedy opowiada mi,
e bya... Sam braem udzia w redagowaniu niby skryptu przygotowywanego przed szecioma laty przez kolegw z Agory Gazety
Wyborczej, kiedy to nie mogli do koca wyedukowa modych
drukarzy przyjtych wanie do pracy w swojej pierwszej drukarni
w Warszawie. Trzeba byo, aby wiedzieli co o farbach drukarskich.
Farby drukarskie to nie jest z pewnoci temat na wiatowy bestseller
ale takiego nigdy nie mona by byo przecie przeczyta... gdyby nie
farby drukowe wanie.
Kto powinien napisa ksik o farbach potrzebnych do drukowania?
Oby tylko nie chemik! Widziaem takie ksiki - pene wzorw, tabelek.
Kto miaby w sobie tyle silnej woli, aby dzisiaj da sobie z tak ksik
rad. Studenci i naukowcy tak - oni musz.
Kiedy, gdy w naukowym gronie kto popuci wodze fantazji, usyszaem tak oto kwesti: matematyk musi mie w jednym palcu ca matematyk, wtedy jest prawdziwie wielkim matematykiem, fizyk musi umie
matematyk i fizyk, chemik: matematyk, fizyk i chemi, a specjalista
od poligrafii? Ten musi umie matematyk, fizyk, chemi i jeszcze
zna si na drukowaniu! Czyli na papierze, farbach drukarskich i maszynach drukujcych. Dlatego te wydawao mi si, e nie ma lepszego autora takiej ksiki ni Stefan Jakucewicz. Po jej przeczytaniu
i Pastwo bdziecie o tym przekonani. Bez niepotrzebnego wgbiania
si w zawie tajniki nauk cisych, z waciwym dystansem do problemu
druku, ksika ta wywizuje si znakomicie z roli przewodnika dla
wszystkich, ktrzy chc posi wiedz o farbach drukowych. Jest znakomitym podrcznikiem i informatorem. Moim zdaniem jest w brany
poligraficznej prawdziwym wydarzeniem.

Janusz Cymanek

Spis treci
1.
2.

3.

4.

5.

Wiadomoci wstpne o farbach drukowych

Surowce stosowane do wyrobu farb drukowych
2.1.
Barwida
2.1.1. Barwniki
2.1.2. Pigmenty
2.1.3. Laki
2.2.
Spoiwa
2.2.1. Spoiwa olejowe
2.2.2. Spoiwa olejowo - ywiczne
2.2.3. Spoiwa rozpuszczalnikowe
2.2.3.1. Rozpuszczalniki i rozcieczalniki
2.2.3.2. Przegld ywic najczciej stosowanych
w spoiwach rozpuszczalnikowych
2.3.
Inne surowce pomocnicze
Produkcja farb drukowych
3.1.
Sposoby produkcji spoiw
3.2.
Sposoby produkcji farb drukowych
3.3.
Nowe technologie w produkcji farb drukowych
Mechanizmy utrwalania farb
4.1.
Utrwalanie przez absorpcj
4.2.
Utrwalanie przez utlenienie
4.3.
Utrwalanie przez odparowanie rozpuszczalnika
4.4.
Utrwalanie farb promieniowaniem
4.4.1. Utrwalanie farb mikrofalami
4.4.2. Utrwalanie promieniowaniem podczerwonym
4.4.3. Utrwalanie promieniowaniem nadfioletowym
4.4.3.1. Utrwalanie promieniowaniem UV wedug
mechanizmu rodnikowego
4.4.3.2. Utrwalanie promieniowaniem UV wedug
mechanizmu kationowego
4.4.4. Utrwalanie strumieniem elektronw
4.5.
Utrwalanie przez termoutwardzanie (piecowo)
4.6.
Utrwalanie wilgoci
4.7.
Inne metody utrwalania farb
Waciwoci farb drukowych
5.1.
Stopie utarcia farb
5.2.
Waciwoci reologiczne farb drukowych
5.2.1. Lepko farb drukowych
5.2.2. Tiksotropia farb drukowych

str.
str.

9
11

str.
str.
str.
str.

13
15
22
25

str.
str.

27
32

str.
str.
str.

40
44
51

str.
str.
str.
str.
str.
str.

52
55
57
58
59
61

str.
str.

63
65

str.

66

str.
str.

68
69

str.
str.
str.

70
71
72

str.

76

5.2.3.
5.2.4.
5.2.5.
5.2.6.
5.3.
5.3.1.
5.3.2.
5.3.3.
5.3.4.
5.4.
5.4.1.
5.4.2.
5.4.3.
5.4.3.1.

6.

Lepko kinetyczna (umowna) farb ciekych

Tack farb mazistych
Intensywno obracania si farby w kaamarzu
Konsystencja, lejno i krtko farb
Waciwoci optyczne farb i drukw
Barwa
Poysk
Krycie i transparentowo farb drukowych
Intensywno barwy farb
Waciwoci uytkowe odbitki drukarskiej i drukw
Odporno na cieranie
Odporno na wiato
Smak i zapach
Zbadanie wpywu farby na zmian waciwoci
smakowych
5.4.3.2. Zbadanie wpywu farby na zmian zapachu
5.4.3.3 Oglna ocena testu Robinson
5.4.3.4. Chromatografia gazowa
5.4.3.5. Test Rostagno (indeks zapachw)
Waciwoci i wymagania stawiane poszczeglnym
rodzajom farb drukowych
6.1.
Charakterystyka farb typograficznych
6.1.1. Typograficzne farby gazetowe
6.1.2. Typograficzne farby do drukowania etykiet
samoprzylepnych
6.1.3. Typograficzne farby do numeratorw
6.2.
Charakterystyka farb offsetowych
6.2.1. Farby offsetowe arkuszowe
6.2.2. Farby gazetowe offsetowe tzw. cold-set
6.2.3. Farby offsetowe do drukowania czasopism
tzw. heat-set
6.2.4. Farby offsetowe utrwalane promieniowaniem UV
6.3.
Farby typooffsetowe
6.4.
Charakterystyka farb fleksograficznych
6.4.1. Farby rozpuszczalnikowe
6.4.2. Farby wodne
6.4.3. Farby utrwalane promieniowaniem UV
6.5.
Charakterystyka farb wklsodrukowych
6.5.1. Farby ilustracyjne
6.5.1.1. Farby toluenowe
6.5.1.2. Farby wodne (wodorozcieczalne)
6.5.2. Farby opakowaniowe

str.
str.
str.
str.

78
81
84
85

str. 86
str. 96
str. 97
str. 98
str. 99
str. 103
str. 104
str. 108

str. 109
str. 110
str. 111
str. 112
str. 113
str. 114
str. 115
str. 118
str. 124
str.
str.
str.
str.
str.
str.
str.
str.
str.

126
128
130
131
132
138
143
146
149

str. 150
str. 151

6.5.2.1 Farby rozpuszczalnikowe

6.5.2.2. Farby wodne
6.5.3. Farby dekoracyjne
6.5.3.1. Farby rozpuszczalnikowe
6.5.3.2. Farby wodne
6.6.
Farby sitodrukowe
6.7.
Farby tampondrukowe
6.8.
Farby stalorytnicze
6.9.
Farby do efektw specjalnych
6.10.
Farby do reprodukcji wielobarwnej tzw. triadowe
7.
Przygotowanie farby do drukowania
8.
Utrudnienia w procesie drukowania spowodowane
wadami farb
9.
Perspektywy rozwojowe w zakresie produkcji nowych
rodzajw farb drukowych
10. Bibliografia

str. 152
str. 153
str. 154

str.
str.
str.
str.
str.

160
162
163
164
170

str. 174
str. 179
str. 183

1. Wiadomoci wstpne
o farbach drukowych

Farby drukowe, zwane take potocznie farbami drukarskimi lub te farbami graficznymi, s materiaami powokotwrczymi ciekymi,
lub mazistymi, bdcymi zawiesinami lub roztworami substancji
barwicych w spoiwach. S one stosowane do wielokrotnego przenoszenia obrazu z formy drukowej na zadrukowywany materia zwany podoem
drukowym. Podstawowymi skadnikami farb drukowych s substancje
barwice zwane barwidami oraz spoiwa. Jako substancji barwicych
uywa si pigmentw organicznych i nieorganicznych naturalnych lub
syntetycznych, barwnikw kwasowych, zasadowych, kwasowo-zasadowych i innych, oraz lak utworzonych z tych barwnikw. Barwida nadaj
farbom drukowym okrelon barw oraz okrelone waciwoci fizykochemiczne, takie jak np. odporno na dziaanie wiata, wody, tuszczw itp.
W charakterze spoiw stosowane s najczciej kompozycje pokostw
olejowych (rolinnych, mineralnych) lub ywic (ywic naturalnych lub/i
syntetycznych, rozpuszczonych w odpowiednich rozpuszczalnikach)
z dodatkiem substancji pomocniczych (zmikczaczy, suszek, woskw itp.),
ktre wi rozproszone w nich czsteczki barwide midzy sob i zadrukowywanym podoem oraz nadaj farbom drukowym okrelone waciwoci fizykochemiczne, np. dobre utrwalanie si (schnicie) na podou
drukowym, zwilanie powierzchni uczestniczcych w przenoszeniu obrazu,
zwikszenie odpornoci na cieranie itp. Do farb drukowych wprowadza
si take inne surowce pomocnicze zwane dodatkami, takie jak; tzw. biele
drukarskie (przezroczyste i kryjce) do regulacji np. intensywnoci barw,
byszcze do zwikszania poysku warstwy farby, podbarwiacze do zmiany
odcienia barwy, pasty do zwikszenia m.in. lejnoci, przeciwdziaania
pyleniu, do regulacji lepkoci farby itp.
Ze wzgldu na przebieg procesu drukowania za najwaniejsze waciwoci farb drukowych uwaane s: adhezja (przyleganie nadrukowanej
warstwy farby do podoa wskutek dziaania si midzy czsteczkami
znajdujcymi si w odrbnych fazach); kohezja (wzajemne przyciganie si,
czyli spjno czstek skadnikw farby wskutek dziaania si midzycz-

steczkowych); trwae wizanie si warstwy farby z podoem podczas

jej utrwalania; cechy optyczne (barwa i jej odcie oraz poysk warstwy
farby); cechy technologiczne nazywane potocznie (niepoprawnie) drukownoci farby, tj. lepko, przylepno zwana tackiem (opr warstwy farby
podczas jej podziau w trakcie przenoszenia obrazu), konsystencja, utrwalanie si na podou itp. oraz ich waciwoci odpornociowe na dziaanie
czynnikw chemicznych, fizycznych i mechanicznych wystpujcych
w procesie drukowania i po jego zakoczeniu.
Istnieje wiele rnych podziaw farb drukowych. Najbardziej oglne
i najczciej stosowane s dwa:
- z punktu widzenia techniki drukowania, w ktrej s stosowane,
- ze wzgldu na ich posta.
W zalenoci od stosowanych technik drukowania, dla ktrych dane
farby s wytwarzane, dzielone s one na:
- typograficzne,
- offsetowe,
- wklsodrukowe,
- fleksograficzne,
- sitodrukowe,
- inne.
Podzia powyszy jest podziaem bardzo oglnym i w dalszej kolejnoci uwzgldnia specyfik wynikajc np. z odmian technik drukowania
tj. wyrnia farby do drukowania arkuszowego i zwojowego.
Ze wzgldu na posta farby s najczciej dzielone na: cieke (pynne)
i maziste. Ten podzia podobnie jak i powyszy przyporzdkowywuje dane
farby poszczeglnym technikom drukowania.
W ksice nie zostay omwione pewne rodzaje farb np. farby
stosowane do nanoszenia wzorw przy uyciu stosowanych w poligrafii
technik drukowania na tkaniny, wkniny itp. Stosowane do tego celu
farby s zupenie inne ni stosowane w poligrafii. Umoliwiaj one
miejscowe barwienie tkanin i wknin. Nie omwiono take rzadko
stosowanych farb specjalnego przeznaczenia stosowanych do zadrukowywania specyficznych podoy drukowych.

2. Surowce stosowane do
wyrobu farb drukowych

Do podstawowych surowcw stosowanych do produkcji farb drukowych nale:

- barwida bdce substancjami barwicymi, ktre najczciej
stanowi faz sta, rozproszon;
- spoiwa, ktre stanowi faz ciek, rozpraszajc;
- substancje pomocnicze.
Barwida s nonikiem barwy w farbie drukowej, spoiwa natomiast
wi barwida ze sob i z podoem drukowym, nadajc im odpowiednie
waciwoci drukowe. Stosowane spoiwa s najczciej kompozycj
rodkw wicych (np. ywic) i odpowiednich rozpuszczalnikw lub/i
rozcieczalnikw. Substancje pomocnicze stosowane przy produkcji farb
drukowych to najczciej: obcialniki, suszki, byszcze itp. Stosowane
s one najczciej w celu nadania farbie podanych waciwoci specjalnych.
Procentowy udzia podstawowych surowcw w farbach drukowych
zamyka si najczciej podanymi poniej wartociami:
- barwido
5-30%
- rodek wicy
15-60%
- rozpuszczalnik lub/i rozcieczalnik
20-70%
- substancje pomocnicze
1-10%
2.1. Barwida
Barwida, czyli substancje barwice stosowane do produkcji farb
drukowych musz charakteryzowa si nastpujcymi cechami:
- okrelon charakterystyk kolorymetryczn (kolorystyczn), tak aby po
zadrukowaniu podoa istniaa moliwo wiernego od wzorowania
oryginau;
- wysok intensywnoci barwy;
- du si krycia (lub transparentowoci - w zalenoci od przeznaczenia), nie zmieniajc si pod wpywem wiata;

11

- wysok odpornoci na wiato;

- wysokim stopniem rozdrobnienia;
- mikk tekstur, czyli mikkoci ziarna pigmentu lub laki umoliwiajc atwe utarcie ze spoiwem na jednorodn past (tekstur okrela si
iloci przej przez urzdzenia ucierajce mieszaniny pigmentu lub
laki ze spoiwem w celu uzyskania podanego stopnia zdyspergowania);
- atw zwilalnoci przez spoiwo, co umoliwia skrcenie czasu ucierania farby i zapewnia rwnomierne zdyspergowanie barwida
w farbie;
- wysok odpornoci na czynniki fizyczne i chemiczne.
Stopie rozdrobnienia barwida majcego posta ciaa staego
(pigmentu lub laki) jest jedn z podstawowych cech wpywajcych nie
tylko na przebieg ucierania farb, ale rwnie na ich jako, a wic
i na jako wykonywanych przy ich uyciu drukw. Im wyszy stopie
rozdrobnienia, tym krcej trwa ucieranie farby oraz wiksza jest gadko
utrwalonej warstwy farby i jej poysk. Szczeglnie wysokim stopieniem
rozdrobnienia powinny charakteryzowa si pigmenty lub/i laki stosowane
do produkcji farb offsetowych, poniewa grubo warstwy farby offsetowej w stanie suchym na papierze (lub innym podou) wynosi zwykle
od 0,8 do 1,5 m. Podana zatem wielko czsteczki pigmentu lub/i
laki powinna by nie mniejsza ni 0,1 m. Im wiksze rozdrobnienie
pigmentu lub/i laki (tj. mniejsza wielko czsteczek) tym wiksza intensywno barwy farby z nich wykonanej.
Naley przy tym zwrci uwag, e pigment lub/i laka poza rozdrobnieniem pierwotnym charakteryzuj si rwnie rozdrobnieniem wtrnym.
Spowodowane jest to faktem, e pierwotnie wytworzone czsteczki cz
si w flokulanty lub aglomeraty tworzc nowe wtrne struktury. Pigmenty
lub/i laki s przydatne do produkcji farb tylko wtedy, gdy trwao tworzonych struktur wtrnych jest niewielka. Na rys. 2.1 przedstawiono morfologi czstek pigmentw lub/i lak.

Rys. 2.1. Morfologia czstek pigmentw: u gry czstki pojedyncze; w rodku flokulanty; na dole
aglomeraty.

Pigmenty lub/i laki mog mie struktury krystaliczne, amorficzne lub

mieszane (krystaloidy). Rodzaj struktury decyduje o ich twardoci. Najwiksz twardoci charakteryzuj si pigmenty i laki o strukturze krystalicznej.
S one trudno dyspergowalne w spoiwie. Zdolno pigmentu lub/i laki
do tworzenia pastowatej masy przy ucieraniu ze spoiwem okrela si
liczb olejow. Liczba olejowa okrela chonno oleju lnianego potrzebnego do wytworzenia jednorodnej pasty ze 100 g danego suchego pigmentu lub/i laki. Waciwo ta zaley od wielu czynnikw takich jak np. budowa chemiczna, stopie rozdrobnienia, zdolno adsorpcji czy te od powierzchni waciwej. Liczba olejowa pigmentu lub laki informuje o tym
jak maksymaln ilo pigmentu lub laki mona wprowadzi do farby, aby
podwyszy jej intensywno. Liczba olejowa pigmentu lub/i laki ma take
wpyw na waciwoci reologiczne wykonanych z nich farb.
Barwida stosowane do wytwarzania farb drukowych dziel si na trzy
podstawowe grupy: barwniki, pigmenty i laki. Barwnik to barwido
rozpuszczalne w wodzie lub w innych rozpuszczalnikach. Barwida nierozpuszczalne w wodzie i innych rozpuszczalnikach nazywane s pigmentami.
Barwida otrzymane z barwnikw przez ich zlakowanie, czyli wytrcenie
w postaci nierozpuszczalnej lub te przez ich trwae osadzenie na podou
zwanym substratem, nazywane s lakami.
2.1.2. Barwniki
Wspczenie stosowanie barwnikw do produkcji farb drukowych jest
bardzo ograniczone. Barwniki to organiczne substancje selektywnie absorbujce promieniowanie widzialne i majce zdolno barwienia. Wystpowanie barwy zwizane jest z obecnoci w czsteczce tzw. chromoforw,
natomiast barwienie zwizane jest z obecnoci tzw. auksochromw.
Chromofory to ugrupowania atomw majce wizania podwjne midzy
atomami wgla, tlenu, azotu lub siarki, ktrych obecno w czsteczce
zwizku organicznego powoduje przesunicie selektywnej absorpcji
do zakresu widzialnego. Chromofory warunkuj barw zwizku organicznego. Auksochromy to grupy atomw, ktre po wprowadzeniu do czsteczek barwnikw potguj lub modyfikuj ich barw. Barwniki s substancjami barwicymi rozpuszczalnymi w wodzie, olejach i rozpuszczalnikach
organicznych. W zalenoci od tego dziel si np. na barwniki wodne,
spirytusowe, metalokompleksowe i tuszczowe.
Barwniki wodne
Barwniki wodne dzieli si, biorc pod uwag obecno w ich czsteczce charakterystycznych grup, na zasadowe , kwasowe i kwasowo-zasadowe.
Barwniki zasadowe zawierajce grupy -NH2, -NHCH3 itp. nale
do barwide o duej czystoci i intensywnoci barwy. Powan ich wad jest
niska wiatotrwao, ok. 1 - 2 w skali omiostopniowej. Rozpuszczaj si

13

atwo w wodzie i etanolu (spirytusie etylowym oraz innych alkoholach).

S uywane do produkcji farb fleksograficznych niekryjcych oraz podbarwianych. Farby wykonane z barwnikw zasadowych s stosowane obecnie,
pomimo braku odpornoci nadrukw nimi wykonanych na wod, kwasy,
zasady czy te tuszcze. Poza tym barwniki te charakteryzuj si siln skonnoci do migracji i tak nisk odpornoci na wiato, e nie mona drukowa nimi wyrobw, ktre bd wystawiane na dziaanie wiata dziennego. Zuycie farb fleksograficznych wykonanych przy zastosowaniu barwnikw zasadowych cigle si zmniejsza. Barwniki zasadowe su przede
wszystkim do produkcji lak.
Barwniki kwasowe s to gwnie barwida zawierajce chromofor
azowy. Ich czsteczka zawiera grupy: sulfonow -SO3H albo karboksylow
-COOH, powodujce rozpuszczalno w wodzie. Po przereagowaniu
z jonami Ca2+ lub Ba2+, a wic po zlakowaniu chlorkiem wapnia lub baru,
przestaj by rozpuszczalne. Barwniki kwasowe stosowane s gwnie
do produkcji lak, ktre nastpnie s uywane do produkcji farb drukowych.
Podobnie wyglda sprawa z barwnikami kwasowo - zasadowymi.
Barwniki spirytusowe
Barwniki spirytusowe s stosowane w postaci roztworw alkoholowych
do produkcji farb fleksograficznych niekryjcych (transparentowych) oraz
su w tych farbach jako podbarwiacze (tj. substancje umoliwiajce
w poczeniu z innym barwidem, najczciej pigmentem lub lak, otrzymanie substancji barwicej o podanej w miar czystej barwie). Do tej
grupy barwnikw nale: m.in.: zielenie malachitowa i brylantowa, fiolet
krystaliczny oraz rodamina (czerwona). Barwniki spirytusowe wymienione
powyej w wikszoci nale do grupy barwnikw zasadowych i s
rozpuszczalne zwykle, take i w wodzie. Barwniki spirytusowe s gownie
stosowane do produkcji lak.
Barwniki metalokompleksowe
Barwniki metalokompleksowe zajmuj miejsce pomidzy nieodpornymi
barwnikami zasadowymi i znacznie bardziej odpornymi pigmentami.
Bardzo czsto stosowane s barwniki metalokompleksowe do wzmocnienia fleksograficznych farb pigmentowanych. Maj one rwnie due
znaczenie, gdy podana jest wysoka transparentowo farby np. gdy drukuje si t farb foli aluminiow lub/i metalizowan (moe to by
rwnie papier metalizowany) w celu uzyskania barwy zotej. Barwniki metalokompleksowe s drogie w porwnaniu z pigmentami, nie maj te
szczeglnych zalet w stosunku do pigmentw i dlatego ich zastosowanie
jest niewielkie. S one stosowane szczeglnie do farb specjalnych.

Barwniki tuszczowe
Barwniki tuszczowe maj bardzo ograniczony zakres zastosowania
przy produkcji farb drukowych. Su one najczciej do pogbiania
czerni typograficznych farb gazetowych, tj. do usunicia niekorzystnego
brzowego odcienia. Do tego celu stosowane s barwniki niebieskie gwnie nigrozyna tuszczowa i bkit Victoria B, rozpuszczone w oleju lnianym.
S rwnie stosowane do zabarwiania farb dwutonowych, do tego celu
stosuje si zazwyczaj barwniki azowe z grupy sudanw.
2.1.2.Pigmenty
Pigmenty s to organiczne lub nieorganiczne substancje barwice,
praktycznie nierozpuszczalne w wodzie, rozpuszczalnikach organicznych,
olejach schncych i ywicach. Wykazuj one zdolno barwienia w stanie
staym. Pigmenty dzieli si na naturalne (kopalne, ziemne), obecnie nieuywane, oraz na syntetyczne. Do produkcji farb drukowych stosowane
s zarwno syntetyczne pigmenty nieorganiczne jak i organiczne. Stosowane s rwnie pigmenty wglowe (sadza) i o przeznaczeniu specjalnym
(metaliczne itp.).
Pigmenty nieorganiczne ziemne (kopalne) byy pierwszymi, ktrych
uyto do wytwarzania farb drukowych. Wspczenie nie s one stosowane ze wzgldu na ma intensywno i bardzo ze waciwoci drukowe.
Do dzi s jednak uywane ich nazwy jako okrelenia barw np. : umbra,
ochra, ugier, ultramaryna, itp.
Obecnie do produkcji farb drukowych stosowane s tylko pigmenty
nieorganiczne syntetyczne oraz organiczne syntetyczne.
Pigmenty nieorganiczne syntetyczne
Pigmenty nieorganiczne syntetyczne to rnorodne substancje
o zrnicowanej budowie chemicznej (tlenki i mniej lub bardziej zoone
pochodne nieorganiczne). Najczciej stosowane to: cienie cynkowe,
chromowe, kadmowe, elazowe, bkity Milori i ultramarynowy, zielenie
nieorganiczne, biele cynkowe, litoponowe, tytanowe, sadze, pigmenty metaliczne, czer magnetyczna oraz ostatnio wprowadzane do produkcji farb
pigmenty perowe.
cie cynkowa (zwizek kompleksowy o skadzie chemicznym
ZnCrO4K2CrO4ZnO), o ywym zielonkawym odcieniu jest odporna na wiato i czynniki atmosferyczne. Farby zawierajce cie cynkow s pkryjce. cie cynkowa w poczeniu z bkitem Milori daje pikne czyste
zielenie.
cienie chromowe daj bogat skal barw od bladorowej
(chromiany oowiawe PbCrO4) do ciemnopomaraczowych (zasadowe
chromiany oowiowe PbOPbCrO4). Odznaczaj si yw barw i do
du si krycia oraz niezbyt du wiatotrwaoci. Odmiany jasne

15

zawieraj zawsze siarczan oowiawy i s amfoteryczne, a pod wpywem

siarkowodoru i siarki czerniej. Jasne odmiany z biegiem czasu zmieniaj
barw. Farby zawierajce cenie chromowe w zetkniciu z alkaliami
ciemniej. cienie chromowe s toksyczne. Stosowane s obecnie
w bardzo ograniczonym zakresie, praktycznie tylko do niektrych farb sitodrukowych i do farb stosowanych do dekorowania porcelany ze wzgldu
na ich parametry odpornociowe.
cienie elazowe s to pigmenty okrelane wzorem Fe2O3 H2O lub
FeO(OH), mikkie, o wysokiej odpornoci na wiato, alkalia i kwasy. S nietoksyczne. W zalenoci od ladowych domieszek przyjmuj barwy
od tej do czerwonej. Silnie rozdrobniony pigment jest transparentowy.
Bkit Milori jest najczciej okrelany wzorem chemicznym:
K3Fe4[Fe(CN)6]312H2O. Jest to jasna odmiana bkitu elazowego, o intensywnym odcieniu bkitna. Bkity elazowe z odcieniem czerwonawym
i tendencj do brzowienia nazywane s bkitami pruskimi. Bkit Milori
powstaje w wyniku redukcji elazocyjanku potasowego roztworem siarczanu elazowego i utlenianiem powstaego osadu chromianem potasowym.
Jest to pigment transparentowy, o duej odpornoci na wiato, odporny
na kwasy, nieodporny na alkalia i temperatur (brzowieje). Z tego te
wzgldu nie mona go stosowa do produkcji farb przeznaczonych
do drukowania opakowa myde i proszkw do prania. Bkit Milori stosowany jest indywidualnie lub jako skadnik (po zmieszaniu) farb zielonych,
czsto uywany jest jako podbarwiacz farb czarnych.
Bkit ultramarynowy to syntetyczny pigment nieorganiczny o barwie
niebieskiej. Ultramaryn wytworzono w XIX wieku przez stapianie
kaolinu, sody, siarki i wgla w temperaturze okoo 900C. Otrzymanemu
produktowi
najczciej
przypisywany
jest
wzr
chemiczny
2(Na2OAl2O32SiO2) + Na2S2. Jest to pigment sabo kryjcy. Poszczeglne
odmiany ultramaryny rni si midzy sob intensywnoci barwy, odcieniem, stopniem rozdrobnienia i zawartoci wolnej siarki. Ultramaryna jest
pigmentem wiatotrwaym, odpornym na dziaanie zasad i podwyszonych temperatur, natomiast pod wpywem kwasw ulega odbarwieniu
i rozkada si z wydzieleniem siarkowodoru. Ultramaryny nie mona
miesza z pigmentami zawierajcymi ow. Stosowanie tego pigmentu
do farb drukowych jest ograniczone ze wzgldu na tward tekstur, ze
dyspergowanie w spoiwie i nisk intensywno. Jednake niska cena umoliwia stosowanie ultramaryny do farb stalorytniczych i sitodrukowych.
Zielenie nieorganiczne (cynkowa, chromowa) s to mieszaniny
bkitu Milori i cieni, odpowiednio cynkowej lub chromowej. Zielenie
cynkowe maj bardziej czysty odcie, a chromowe bywaj mniej lub wicej oliwkowe.
Biel cynkowa (ZnO) jest pigmentem bardzo lekkim, mikkim i drobnoziarnistym, kryjcym, o ywej biaej barwie, nieraz z niebieskawym

odcieniem. Jest mniej kryjca ni biel tytanowa. Gorsze gatunki maj

odcie tawy, spowodowany obecnoci zwizkw elaza, lub szarawy
wywoany nieutlenionym cynkiem metalicznym. Biel cynkowa nie jest trujca; roztworzona jednak w rozcieczonym kwasie daje sole trujce. Biel cynkowa majc charakter zasadowy moe reagowa ze spoiwami o zbyt duej
liczbie kwasowej, tworzc myda cynkowe. Powstawanie myde cynkowych
w farbie nazywane jest potocznie jej elowaniem lub cinaniem si. Farby
zelowane s nieuyteczne. Biel cynkowa z pokostem lnianym tworzy
powoki twarde, mao elastyczne odznaczajce si wysokim poyskiem
i gadkoci. Biel cynkowa neutralizuje produkty rozpadu spoiwa, tworzce si podczas jego schnicia; dziaa wic konserwujco na odbitki. Jest
nieprzezroczysta dla promieni ultrafioletowych, chroni spoiwo przed ich
dziaaniem zwikszajc trwao powoki. Nadaje ona farbie dobre waciwoci drukowe przez zwikszenie jej lejnoci. Jednake farbami wykonanymi z bieli cynkowej le si drukuje, osadzaj si one na wakach farbowych
i formie drukowej. W zwizku z tym do produkcji farb typograficznych
i offsetowych jest stosowana cznie z biel tytanow. Farby zawierajce
biel cynkow wysychaj do dobrze, tworzc bonki nie zmieniajce si
pod wpywem wiata i gazw przemysowych.
Biel litoponowa (litopon) jest mieszanin siarczku cynku i siarczanu
baru* (ZnS+BaSO4). Najwysze jakociowo gatunki litoponu maj czyst
bia barw, gorsze s tawe na skutek zanieczyszczenia zwizkami elaza. Sia krycia litoponu ustpuje jedynie bieli tytanowej, przewyszajc pod
tym wzgldem biel cynkow. Ziarno ma znacznie grubsze ni biel cynkowa, daje wic bonki o mniejszym poysku. Moe by mieszany ze wszystkimi spoiwami nie powodujc ich elowania, pod warunkiem, e nie zawiera tlenku cynku. Litopon wystawiony na dziaanie powietrza przechodzi
w rozpuszczalne sole cynku, co jest jednoznaczne ze zniszczeniem pigmentu.
Biel tytanowa jest dwutlenkiem tytanu (TiO2) otrzymywanym z minerau ilmenitu. Pod wzgldem budowy krystalicznej rozrnia si trzy odmiany dwutlenku tytanu. Tylko dwie z nich - anataz i rutyl - przydatne do
produkcji pigmentw biaych krystalizuj w ukadzie tetragonalnym,
rnic si midzy sob odmiennym rozmieszczeniem atomw tytanu i tlenu w sieci krystalicznej. Mamy wic do czynienia z odmianami alotropowymi, ktre rni si waciwociami fizycznymi i technicznymi. Ich waciwoci podano w tabeli 2.1.

Odmiany

Gsto
[g/cm3]

Twardo wg Mohsa
[]

Wspczynnik
zaamania wiata

Anataz

3,9

5,5 - 6,0

2,55

Rutyl

4,2

6,0 - 7,0

2,75

Tabela 2.1 Niektre waciwoci dwu odmian dwutlenku tytanu

*Siarczan baru: biay pigment - wypeniacz (obcialnik) opisany w dalszej czci ksiki przy omawianiu wypeniaczy.

17

Wysokogatunkowe biele tytanowe zawieraj 94-99% rutylu lub

anatazu. Reszt stanowi Al2O3 , SiO2 i ZnO. Biel tytanowa jest pigmentem
o czystej biaej barwie i bardzo drobnej strukturze, wyrnia si najwiksz
ze wszystkich biaych pigmentw si krycia i barwienia. Liczba olejowa
bieli tytanowej jest do wysoka, co pozwala uzyskiwa powoki o silnym
poysku. Biel tytanowa jest nietoksyczna. Jest odporna na dziaanie
kwasw, zasad i czynnikw atmosferycznych. Ze wzgldu na sw
chemiczn obojtno moe by ucierana ze spoiwami o duej liczbie kwasowej. Jest rwnie cakowicie niewraliwa na dziaanie siarki, siarkowodoru i dwutlenku siarki. Wysycha niezbyt szybko, dajc elastyczne i trwae
bonki.
Sadza jest zaliczana rwnie do pigmentw nieorganicznych. Jest ona
praktycznie mikrokrystaliczn odmian wgla. Sadza jest pigmentem
o duej sile barwienia, odpornym na wiato, kwasy, alkalia (ugi), wilgo
i temperatur. Sadz otrzymuje si przez niezupene spalanie zwizkw
organicznych. W zalenoci od tego, z jakiego materiau sadza zostaa
otrzymana rni si ona waciwociami fizycznymi i chemicznymi.
Rozrnia si m.in. sadz pomieniow, lampow, gazow i acetylenow.
Sadza pomieniowa (piecowa) powstaje przez spalanie - przy maym
dopywie powietrza - smoy, naftalenu, odpadw ywicznych albo pozostaoci podestylacyjnych przy produkcji olejw mineralnych w paskich eliwnych naczyniach. Wytworzona sadza, niesiona sztucznie wywoanym
prdem powietrza, wdruje przez wiele komr. Lejsze ziarenka sadzy
osadzaj si w dalszych komorach. Rezultatem tego zabiegu jest segregacja wg masy ziaren. Im drobniejsze s ziarna sadzy, tym cenniejsza jest jej
odmiana. Sadza pomieniowa ma barw od ciemnobrunatnej do czarnej.
Zawiera ona pewne iloci substancji czciowego utlenienia. W celu
usunicia tych resztek sadza pomieniowa bywa nieraz podawana obrbce
uszlachetniajcej - kalcynowaniu - polegajcej na praeniu w wolno obracajcych si rurach eliwnych. Jest to najtaszy gatunek sadzy.
Sadza lampowa jest najdawniej znan odmian sadzy i do chwili wprowadzenia sadzy gazowej bya najlepszym czarnym pigmentem. Otrzymywano j spalajc oleje mineralne, naft lub oleje rolinne w lampach knotowych, przy sabym dostpie powietrza. W ten sposb przed wiekami produkowano w Chinach z oleju drzewnego sadz, a z niej synne chiskie
tusze. Barwa sadzy lampowej nie jest tak czarna jak gazowej i wykazuje
wyrany brzowy odcie. Ziarenka jej s mniej wicej czterokrotnie wiksze
ni sadzy gazowej: rednica ich wynosi przecitnie 0,4 m. Oba te gatunki sadzy mao rni si gstoci, natomiast liczba olejowa sadzy lampowej jest duo nisza i waha si w granicach 90 - 130. Sadza lampowa
wysycha znacznie trudniej ni gazowa. Obecnie sadz lampow produkuje si z olejw mineralnych, spalanych w lampach knotowych. Barwa tej
odmiany jest szaroczarna.

Sadza gazowa powstaje przy niecakowitym spalaniu gazw, jest

najczystsz i najwyej cenion odmian sadzy. Czciowemu spalaniu poddaje si gazy ziemne towarzyszce polom naftowym. Sadza gazowa ma
intensywn czarn barw, a lekko brunatny odcie wystpuje po zmieszaniu z biel. Sadza ta skada si z bardzo drobnych, prawie koloidalnych
ziarenek wgla. Na powierzchni tych koloidalnych czsteczek atwo gromadzi si powietrze, dwutlenek wgla i wilgo atmosferyczna, ktrej zawarto moe dochodzi do 15%. Sadza gazowa ma ma gsto
(1,8 - 2,1 g/cm3), a w zwizku z tym na skutek drobnoziarnistej budowy wysok liczb olejow wynoszc rednio 150. Miesza si z wod. Sadza
utarta z pokostem lnianym schnie wolno i wymaga dodatku suszek
(tj. substancji przyspieszajcych schnicie).
Sadza acetylenowa jest otrzymywana przez spalanie acetylenu metodami stosowanymi przy wytwarzaniu sadzy gazowej. Ma barw czarnoniebiesk.
Wikszo produkowanych rodzajw sadzy nie ma wymaganej
tzw. gbokiej czerni i charakteryzuje si brunatnym odcieniem. W celu
usunicia tych wad wprowadza si do farb czarnych wytwarzanych z sadzy
podbarwiacze, ktre usuwaj te wady. Do podbarwiania uywa si
pigmentw i barwnikw o barwach granatowych, zielonych, niebieskich
i fioletowych. Do farb gazetowych najczciej stosuje si tanie barwniki
tuszczowe: nigrozyn, bkit Victoria B, natomiast do pozostaych farb:
bkit Milori oraz lak fioletow i niebiesk.
Pigmenty metaliczne (brzy)
Brz zoty jest stopem miedzi i cynku, w ktrym zawarto miedzi
zawiera si w przedziale 70 - 90%. Jest wic to mosidz o zawartoci cynku od 10 do 30%. Produkowany jest w trzech podstawowych odcieniach:
czerwonym, zotym i zielonym. Wymaga spoiw o niskiej liczbie kwasowej
i do niskiej lepkoci. Jest wraliwy na niektre zanieczyszczenia atmosferyczne, ciemniejc pod ich wpywem. Jego waciwoci drukowe s ze.
Z tego te wzgldu bywa zastpowany pigmentem srebrnym (rozdrobnionym glinem) podbarwionym barwnikiem tym o czerwonym odcieniu.
Brz srebrny jest to rozdrobniony glin. Jego waciwoci drukowe
s do dobre. Jest on uywany do produkcji wszystkich rodzajw farb.
W celu uzyskania specjalnych efektw bywa zabarwiany barwidami
o czystym odcieniu, np. lakami fanalowymi. Produkowane ostatnio modne
farby ekologiczne zote maj wanie zamiast brzu zotego podbarwiany
brz srebrny. Mimo, e produkcja tego typu pigmentu jest znacznie mniej
szkodliwa ni brzu zotego, to wykonane z jego udziaem farby s znacznie mniej kryjce ni wykonane z udziaem brzu zotego.
Brz zoty i srebrny odznaczaj si du zdolnoci krycia. Ich czsteczki maj ksztat usek (pytek) o wymiarach 10 x 30 m i gruboci : dla
zotego 0,3 m, dla srebrnego 0,2 m.

19

Czer magnetyczna jest pigmentem o wzorze FeOFe2O3 o barwie

czarnej z odcieniem brzowym. Jest to pigment matowy. Odznacza si
bardzo dobr odpornoci na podwyszon temperatur i wiato. Jego
cech podstawow s silne waciwoci magnetyczne. Suy on do produkcji farb specjalnych. Nadruki nim wykonane nadaj si do automatycznego
odczytu.
Pigmenty perowe
S to stosunkowo nowe materiay. Ich zastosowanie przemysowe
przypada na poow lat siedemdziesitych w charakterze pigmentw
stosowanych do lakierw samochodowych. Do farb drukowych zaczto
je stosowa dopiero w poowie lat dziewidziesitych. Jednak i dzi wystpuj problemy z ich szerokim zastosowaniem ze wzgldu na due rozmiary czsteczek pigmentw i ich krucho.
Do czasu wynalezienia pigmentw perowych stosowane pigmenty
ze wzgldu na odbijanie i pochanianie przez nie promieni wietlnych dzielono na: absorpcyjne i metaliczne.
Cech charakterystyczn pigmentw perowych jest ich poysk i efektowny wygld. Jest to nastpstwem przezroczystoci i pytkowej budowy
czstek tych pigmentw, utworzonych z materiaw o rnych wspczynnikach zaamania wiata. Wielokrotne odbicia wiata padajcego,
powstajce w tych strukturach, powoduj interferencj optyczn, ktra
z kolei wywouje efekty barwne, zmieniajce si zalenie od patrzenia
(rys. 2.2 str. ...).
Pigmenty perowe powstaj przez powlekanie miki, ktra stanowi
nonik, rnymi tlenkami metalu, o zrnicowanej gruboci. Dobr
odpowiedniego tlenku metalu, jego grubo i powoki daje szerok gam
odcieni barwnych i ich intensywnoci.
Cech charakterystyczn pigmentw perowych jest poysk perowy.
Poysk perowy to wiato emanujce z gbi. wiato przebywa relatywnie
dug drog w orodku, w ktrym osadzone s pigmenty perowe. wiato
odbite przez gbokie warstwy perowe musi znale drog z powrotem
do powierzchni materiau poprzez szereg innych warstw perowych.
Im wiksza przezroczysto orodka, w ktrym osadzone s pigmenty
perowe, tym mniejsza bdzie strata wiata. Wane jest te, aby pytki
pigmentu byy uoone rwnolegle do powierzchni. Tylko w ten sposb
mona zapewni podany kierunek odbicia wiata zamiast odbi rozproszonych. Perowy poysk uzyskuje si tylko w przypadku odbicia rwnolegego. Na rysunku (rys. 2.3 str. ...) przedstawiono odbicie wiata od trzech
rnych rodzajw pigmentw. Producentem tego rodzaju pigmentw jest
firma Merck. Pigmenty nosz firmow nazw Iridionpigmente.
Pigmenty organiczne syntetyczne
Pigmenty organiczne syntetyczne s coraz powszechniej stosowane,
a w porwnaniu z pigmentami nieorganicznymi wyrniaj si wysok

intensywnoci barwy, czystoci odcieni i nisk gstoci. Wytworzone

z nich farby s wydajne i charakteryzuj si dobrymi waciwociami
drukowymi. Dzieli si je na: azowe, ftalocyjaninowe, antrachinonowe
i chinakrydynowe.
Pigmenty azowe s najbardziej popularne. Charakterystyczne jest dla
nich wystpowanie w czsteczce grupy azowej N = N , zwanej chromoforem azowym. Odporno pigmentw na dziaanie wiata i rozpuszczalnikw przyjmuje wartoci rednie, a dla niektrych pigmentw w tej
grupie nawet niskie. Obejmuj one gam barw od jasnych cieni
do ciemnych czerwieni. Brak wrd nich zieleni, bkitw i fioletw.
Do produkcji farb drukowych najczciej stosowane s: cie Hansa G*;
czerwie pigmentowa B (czerwie para); szkarat litolowy trway RN i oran
litolowy RN.*
Pigmenty ftalocyjaninowe o skomplikowanej budowie chemicznej
(ukad czterobenzoazoporfiny) s pigmentami o wysokiej intensywnoci,
wyrniajce si szczeglnie wysok odpornoci na dziaanie wiata,
temperatury, rozpuszczalnikw, kwasw i zasad. Stosowane s one do
wszystkich rodzajw farb drukowych. W produkcji farb maj zastosowanie
dwie formy tego pigmentu: miedziowa i bezmetaliczna.
Ftalocyjanina miedziowa ma atom miedzi umieszczony centralnie
w czsteczce i zwizany wizaniem kowalencyjnym z dwoma atomami
azotu. Forma ta wystpuje w dwch odmianach krystalicznych: (pigmenty o odcieniu czerwonym) i (pigmenty o odcieniu zielonym). Odmiana
jest stabilna natomiast odmiana a ma zdolno rekrystalizacji
w wglowodorach aromatycznych do odmiany , efektem jest zmiana
odcienia z czerwonawego na zielonkawy. Odmian ftalocyjaniny
miedziowej stosuje si do produkcji farby triadowej cyjanowej
wg Europejskiej Skali Barw. Przez chlorowanie lub bromowanie ftalocyjaniny miedziowej otrzymuje si zielone pigmenty ftalocyjaninowe.
Druga forma ftalocyjaniny - bezmetaliczna- ma odcie zielonkawy. Jest
to pigment transparentny.
Wad pigmentw ftalocyjaninowych jest do twarda tekstura, czyli s
one do trudno ucieralne.
Pigmenty antrachinonowe s pochodnymi antrachinonu, o wysokiej
odpornoci na dziaanie wiata, temperatury, rozpuszczalnikw, kwasw
i zasad. Reprezentuj one szerok gam barw: cienie, fiolety, bkity,
orane i czerwienie. Najczciej stosowane do produkcji farb drukowych
s: cienie antrapirymidowa i flawantronowa, oran antrantronowy,
fiolet izowiolantronowy i bkit indantrenowy. Wad pigmentw antrachinonowych jest ich wysoka cena.
* Indeksy literowe i liczby przy nazwach pigmentw i barwnikw oznaczaj ich odcienie. W zalenoci od producenta
s to skrty pochodzce z rnych jzykw, np. G oznacza odcie zielony dla pigmentw produkowanych w krajach
niemieckojzycznych. Im wysza liczba np. przy G tym bardziej zielony jest pigment (np. 3G, 4G itp.)

21

Pigmenty chinakrydynowe s pochodnymi chinankrydonu, o barwie

czerwonej i czerwonofioletowej, odznaczaj si doskona odpornoci na
wszystkie czynniki, tj. dziaanie wiata, rozpuszczalnikw, kwasw i zasad.
Pigmenty chinakrydynowe s bardzo drogie i s stosowane do produkcji
farb o specjalnym przeznaczeniu, np. niektrych farb do drukowania na
blasze.
Oprcz opisanych powyej grup pigmentw do produkcji farb
drukowych znajduj zastosowanie rwnie i inne pigmenty organiczne, np.
czer anilinowa bdca produktem utleniania aniliny i bkit alkaliczny
nalecy do grupy pigmentw trjfenylometanowych. Czer anilinowa
powstaje w wyniku skomplikowanego procesu utleniania na substratach
aniliny. Pigment jest matowy i znajduje zastosowanie do produkcji farb
czarnych o specjalnym przeznaczeniu. Bkit alkaliczny o barwie bkitnej
znajduje zastosowanie gownie do podbarwiania farb czarnych, cho i sam
moe by barwidem. Nazwa alkaliczny ma dzi znaczenie historyczne,
gdy by on stosowany do barwienia tkanin w kpieli o odczynie alkalicznym.
2.1.3.Laki
Laki to nierozpuszczalne substancje barwice bdce produktami
otrzymywanymi z barwnikw rozpuszczalnych w wodzie przez ich
wytrcenie w postaci nierozpuszczalnej lub trwale osadzonej na podou
(substracie). Przemysowe znaczenie lak cigle wzrasta, zastpuj one
z powodzeniem zarwno pigmenty nieorganiczne, jak i organiczne. Laki
charakteryzuj si waciwociami kryjcymi, jak rwnie transparentnymi.
Pozostae waciwoci lak, decydujce o ich przydatnoci do produkcji farb
drukowych s analogiczne jak w przypadku pigmentw. Z tego te powodu bardzo czsto w literaturze fachowej zagranicznej, gownie niemieckiej,
przy omawianiu barwide nie odrnia si pigmentw organicznych od lak.
Do produkcji stosuje si najczciej rozpuszczalne barwniki kwasowe,
lakowane solami baru, wapnia, strontu, glinu, cyny itp., oraz rozpuszczalne barwniki zasadowe lakowane zwizkami o charakterze kwanym,
np. kwasami fosforomolibdenowym i lub fosforowolframowymi.
Barwnikami kwasowymi nazywamy takie barwniki, ktrych czsteczki
zawieraj grupy kwasowe COOH lub SO3H. Tworz one sole wapniowe
lub barowe nierozpuszczalne w wodzie, bdce cennymi lakami. Do lak
barwnikw kwasowych nale midzy innymi:
- laka barowa cieni naftalowej S; jest to laka barwnika nitrowego
o wysokiej odpornoci na dziaanie wiata, lecz bardzo niskiej
odpornoci na dziaanie wody; powszechnie stosowana do produkcji
farb transparentowych, oczywicie z wyjtkiem farb offsetowych;
- laka barowa tetrazyny; jest to laka barwnika azowego o barwie tej,
o wysokiej odpornoci na dziaanie wiata, o niskiej odpornoci na
dziaanie wody i wysokiej transparentowoci;

- laka barowa cieni trwaej; jest to laka barwnika pirazolowego

o barwie tej, o wysokiej odpornoci na dziaanie wiata oraz
podwyszonych temperatur. Ta ostatnia waciwo pozwala na zastosowanie jej do produkcji farb offsetowych na blach (suszenie piecowe
w temp. 150 - 180C);
- czerwienie litolowe; s to laki barwnikw azowych, strcane solami
baru, wapnia lub strontu; w zalenoci od rodzaju kationu maj rn
barw: sl barowa - czerwon z lekkim odcieniem niebieskim, wapniowa - czerwononiebiesk, strontowa - czerwonofioletow; barwa
zaley rwnie od sposobu otrzymywania laki; w praktyce mona
uzyska ca gam odcieni od czerwonopomaraczowego do czerwonofioletowego; czerwienie litolowe maj du si krycia i redni
odporno na dziaanie wiata i chemikaliw; s stosowane praktycznie do farb uywanych we wszystkich technikach drukowania. S one
popularnie zwane litolami.
- laki fluoresceiny; s to laki barwnika ksantenowego strcanego glinu
lub cyny. Otrzymana laka ma barw topomaraczow, nisk
odporno na dziaanie wiata i wysok transparentowo.
Barwniki zasadowe zawieraj grupy - NH2, - NHCH3, - N(CH3)2,
- N(C2H5)2, tworz bardzo cenne laki z kompleksowymi kwasami fosforomolibdenowymi i fosforowolframowymi, zwane fanalami. Maj one dobr
odporno na wiato i wod oraz czyste i ywe barwy o wysokiej intensywnoci. Laki fanalowe s nieodporne na rozpuszczalniki polarne i alkalia.
W farbach zawierajcych wycznie ywice poliamidowe przeznaczone
do drukowania folii polietylenowej laki fanalowe nie mog znajdowa si,
gdy migruj one w gb polietylenu. Fanale take przyspieszaj katalityczne utrwalanie si farb zawierajcych oleje lub ywice schnce oraz
powoduj ich wczeniejsze starzenie si. Wystpujc w farbie obok ywic
poliamidowych powoduj miknienie zaschnitej warstwy farby oraz
powstawanie nieprzyjemnego zapachu. Z lak barwnikw zasadowych
najwaniejsze to:
- laki zieleni malachitowej i brylantowej; s to laki barwnikw trjfenylometanowych; maj one wysok odporno na dziaanie wody
i alkaliw i nieco mniejsz na dziaanie wiata; wad ich jest twarda
tekstura i opnianie wysychania farb o spoiwach na pokostach
olejowych;
- laki bkitu Victoria B; bkit Victoria B tworzy lak o duej intensywnoci barwy;
- laki rodaminy; rodamina naley do barwnikw zasadowych z grupy
ksantenowych; z rodaminy B otrzymuje si lak o barwie czerwononiebieskawej stosowanej do produkcji farby purpurowej przeznaczonej
do drukowania wielobarwnego (tzw. triady); bardziej taw purpur
otrzymuje si z barwnika rodaminy 6G.

23

Laki otrzymuje si rwnie z barwnikw zasadowo-kwasowych i zaprawowych (alizarynowych). Do produkcji farb stosowane s rwnie
tzw. pigmenty wglowe, ktre s lakami barwnikw fioletowych
i niebieskich osadzonych na sadzy. Maj one bardzo dobr barw czarn.
Ich dodatek do farb czarnych polepsza barw, obnia stopie pylenia
i przebijania farby.
Laki barwnikw kwasowych i zasadowych miesza si w celu
uzupenienia brakujcych odcieni barw. Wypadkowa barwa powstaa ze
zmieszania wypenia w tym przypadku luk w skali barw.
Pigmenty i laki do dalszego przerobu dostarczane s pod nastpujcymi postaciami:
- proszkw, wymagajcych w procesie wytwarzania farb dalszego
rozdrabniania za pomoc takich urzdze rozcierajcych jak trjwalcwki lub myny kulowe; jest to tradycyjna posta pigmentw i lak;
- proszkw preparowanych, obecnie stosowanych coraz czciej; otrzymywanych przez osadzanie na ziarnach pigmentu w czasie jego wytwarzania, rodkw uatwiajcych zdyspergowanie w spoiwie; trwa
ich zawiesin uzyskuje si przy uyciu mieszalnikw szybkoobrotowych;
- granulek, zmniejszajcych uciliwe pylenie towarzyszce stosowaniu
pigmentw pylistych;
- usek (tzw. chipsw), otrzymywanych przez odparowanie rozpuszczalnika z zawiesiny pigmentw lub laki w roztworze substancji bonotwrczej, najczciej nitrocelulozy; uski zawieraj pigment (lak),
nitroceluloz i plastyfikator; produkuje si dwa rodzaje chipsw:
z uyciem nitrocelulozy rozpuszczalnej w alkoholu i rozpuszczalnej
w estrach; wytwarzanie z nich farb fleksograficznych lub wklsodrukowych sprowadza si zazwyczaj do ich rozpuszczenia w odpowiednim
rozpuszczalniku, oprcz usek nitrocelulozowych (zwanych take nitropigmentami), stosowane rwnie uski poliamidowe, etylocelulozowe
oraz kalafoniowo - maleinowe, bonki farbowe utworzone przez farby
otrzymane z usek charakteryzuj si wysokim poyskiem i wysok
transparentownoci;
- past flaszowanych, bdcych mieszanin pigmentu i spoiwa otrzyman
w procesie flaszowania. Proces ten polega na usuniciu wody z pasty
wodnej pigmentu, otrzymanej na okrelonym etapie jej produkcji,
przez ugniatanie z odpowiednio dobranym spoiwem olejowym i rodkiem uatwiajcym przeprowadzenie procesu. Pigmenty flaszowane
odznaczaj si wybitnie drobnym ziarnem. Wytwarzanie z nich farb jest
znacznie uproszczone. Stosuje si je w niezbyt duym zakresie do produkcji niektrych odmian farb np. farb offsetowych do drukowania
zwojowego typu heat-set.

2.2. Spoiwa
Spoiwem nazywamy materia wicy, ktry w poczeniu z substancjami barwicymi tworzy farb. Spoiwo powinno zwila i otacza ziarna
barwida, powodujc jednorodno farby. Nie powinno ono reagowa
z barwidem, bo moe to spowodowa zmian barwy. Od spoiwa
w gwnej mierze zale waciwoci reologiczne farby, a wic jej waciwoci drukowe, takie jak odpowiednia lepko i tack. Waciwie dobrane
spoiwo winno gwarantowa nadanie farbie odpowiedniej adhezji do podoa i formy drukowej oraz zdolno przeniesienia farby w procesie
drukowania na powierzchni zadrukowywanego podoa. Podstawowym
zadaniem spoiwa jest trwae zwizanie substancji barwicej z zadrukowywanym podoem. Procesy drukowania przebiegaj szybko i od spoiwa
wymaga si zdolnoci szybkiego utrwalania farby na zadrukowywanym
podou oraz zapewnienia odpornoci wytworzonych bonek farbowych
na dziaania mechaniczne i wpywy atmosferyczne. Istotn spraw
w doborze spoiwa jest neutralno barwna, tak by spoiwo nie byo przyczyn znieksztace barwnych. Ponadto spoiwa musz by chemicznie
obojtne wzgldem substancji barwicych i materiaw, z ktrych wykonane s formy drukowe, gumy offsetowe (w drukowaniu offsetowym) oraz
waki zespow farbowych. Powysze wymagania stawiane spoiwom
mog by realizowane przy zrnicowanych warunkach stosowania farb,
poniewa istnieje do duy wybr substancji bonotwrczych. Biorc
za podstaw klasyfikacji skad surowcowy, spoiwa dzieli si na:
- olejowe,
- olejowo - ywiczne,
- rozpuszczalnikowe.
2.2.1. Spoiwa
olejowe

Spoiwa olejowe nale do najstarszych spoiw stosowanych do produkcji farb drukowych. S to modyfikowane oleje rolinne (pokosty), takie jak
olej lniany, konopny, sojowy oraz olej drzewny zwany tungowym. Oleje te
zaliczane s do grupy tzw. olejw schncych. Okrelenie olej schncy
naley rozumie jako zdolno przetwarzania si warstewki oleju w tward,
mocn i elastyczn bonk. Powolne tworzenie si bonek nie jest zgodne
z szybkoci drukowania. W uyciu s zatem oleje modyfikowane w postaci
pokostw, ktre si szybciej utrwalaj. Oleje rolinne nale do grupy
tuszczw; s mieszanin glicerydw wyszych kwasw tuszczowych,
gwnie nienasyconych. Pokosty naturalne otrzymuje si przez ogrzewanie
schncych olejw rolinnych w okrelonym czasie (kilku do kilkunastu
godzin), z wyeliminowaniem procesw utleniajcych. Mechanizm zmian
jakim ulega olej w trakcie ogrzewania, wie si z przebiegajcymi
rwnolegle dwoma procesami:
- zwikszeniem czsteczki oleju w wyniku reakcji polimeryzacji zwizanej
z obecnoci wiza podwjnych w czsteczkach oleju,
- czciowym rozpadem czsteczek oleju prowadzcym do powstania
wolnych kwasw tuszczowych i glicerolu (gliceryny).

25

Zmiany te s przyczyn skrcenia czasu tworzenia spoistych powok na

podou, na ktre naniesiono pokost. Naley zwrci uwag, e powstanie
nadmiaru wolnych kwasw tuszczowych w procesie modyfikacji olejw
moe mie niekorzystny wpyw w procesie drukowania technik offsetow.
Obecno wolnych kwasw tuszczowych w pokocie (take w ywicy)
okrela si tzw. liczb kwasow, tj. iloci miligramw KOH zuyt
do zobojtnienia jednego grama pokostu w przypadku miareczkowania
go w roztworze eterowym w obecnoci fenoloftaleiny.
Naturalne pokosty, stanowice do niedawna podstawowe rodki
wice w produkcji farb do drukowania typograficznego i offsetowego,
straciy na znaczeniu wobec szeroko stosowanych obecnie spoiw olejowo
- ywicznych.
Najczciej obecnie stosowane do produkcji spoiw oleje to: olej lniany,
olej sojowy, olej drzewny, olej rycynowy dehydratyzowany i oleje uretanowe.
Olej lniany otrzymuje si przez toczenie lub ekstrakcj nasion lnu.
Nasiona lnu zawieraj okoo 35% oleju. Olej ekstrahowany jest ciemniejszy
i trudniej wysycha nie powinien wic by stosowany do wyrobu farb
drukowych. Toczony wiey olej lniany ma barw jasnozocist, przyjemny
zapach i nieco gorzkawy smak. Chemicznie stanowi on przede wszystkim
mieszanin glicerydw nienasyconych kwasw tuszczowych, ktrym
zawdzicza zdolno wysychania. Zawiera on take ma ilo lipoidw,
cia barwnych i innych zwizkw, ktre nie bior udziau w procesie
schnicia, a wpywaj niekorzystnie na barw i trwao powoki. Do produkcji spoiw naley uywa olejw uprzednio pozbawionych niektrych
z tych skadnikw, czyli olejw odbiaczonych. Mona stosowa olej
klarowany lub najwyej sabo zmtniony.
Olej sojowy otrzymuje si z nasion soi uprawnej, hodowanej gwnie
w Chinach, USA i Brazylii. Warunki glebowe i klimatyczne uprawy wywieraj duy wpyw na waciwoci oleju. Zazwyczaj jest to ciecz jasno
brzowa lub tawa, o przyjemnym smaku i zapachu. Ma skonno
do tworzenia zmtnienia, a nawet zbitego osadu. May dodatek lecytyny
zmniejsza te zjawiska. Olej sojowy naniesiony na podoe niewsikliwe
wysycha do wolno. Traktowany jest jako olej pschncy. Jego schnicie
przyspiesza suszka Mn - Co (manganowo - kobaltowa). Olej sojowy stosuje si zazwyczaj z dodatkiem ktrego z olejw schncych w celu
przyspieszenia schnicia farby.
Olej sojowy jest szczeglnie chtnie stosowany do produkcji farb gazetowych. Zastpuje on zazwyczaj olej mineralny. Farby wyprodukowane
na jego bazie w porwnaniu z zawierajcymi olej mineralny, stanowi produkt znacznie ulepszony zarwno pod wzgldem waciwoci drukowych
jak i wygldu odbitki. Farba pokrywa j warstw rwnomiern, woln
od miejsc niezadrukowanych lub przeadowanych. Zuycie tych farb wzrasta mimo, i s one drosze (zwaszcza czarne) od farb na bazie oleju
mineralnego.

Olej sojowy jest take stosowany jako zamiennik oleju mineralnego

w tzw. arkuszowych ekologicznych farbach offsetowych.
Olej drzewny, zwany tungowym otrzymuje si z owocw drzewa tungowego rosncego w Chinach. Wysycha on szybciej ni olej lniany. Zawiera
glicerydy nienasyconych kwasw tuszczowych o sprzonych wizaniach
podwjnych, co umoliwia szybki przebieg schnicia. Tworzone bonki
s trwae i maj du przyczepno oraz odporno na czynniki korodujce. Olej drzewny odznacza si silnym charakterystycznym zapachem,
a barwa jego bywa od tej do ciemnooliwkowej, ma rozmaity stopie
zmtnienia. Jest to bardzo cenny surowiec do produkcji farb offsetowych,
lecz jego wysoka cena ogranicza powszechne zastosowanie.
Olej rycynowy dehydratyzowany jest otrzymywany z oleju rycynowego
przez jego odwodnienie. Wysycha wwczas szybciej ni olej lniany. Jest
bezbarwny, nie ciemnieje pod wpywem wiata ani podczas wypalania.
Jest stosowany do produkcji farb biaych i jasnych, zwaszcza utrwalanych
piecowo.
Oleje uretanowe, otrzymywane przez dziaanie izocyjanianw na oleje
rolinne, odznaczaj si szybkim wysychaniem, a po zestaleniu
odpornoci na wilgo i alkalia.
2.2.2. Spoiwa
olejowo-ywiczne
Spoiwa olejowo - ywiczne zwane czsto pokostami sztucznymi lub
syntetycznymi s mieszanin olejw mineralnych lub/i schncych olejw
rolinnych z rozpuszczonymi w nich ywicami naturalnymi lub syntetycznymi. Spoiwa te powszechnie stosowane do produkcji farb drukowych
(mazistych) w wielu przypadkach maj lepsze waciwoci od stosowanych
poprzednio pokostw naturalnych, np. s jasne i charakteryzuj si nisk
liczb kwasow.
W farbach przygotowanych z uyciem spoiw olejowo - ywicznych,
oleje speniaj rol rozpuszczalnika ywicy. S to oleje mineralne otrzymywane z ropy naftowej lub smoy wglowej. Najczciej oleje mineralne
s mieszanin wyszych wglowodorw alifatycznych. Nale do olejw
nieschncych. Charakteryzuj si zdolnoci rozpuszczania wielu ywic.
Bywaj stosowane do produkcji niektrych farb typograficznych i offsetowych na podoa wsikliwe lub jako dodatki do olejw schncych.
Do produkcji farb mazistych (tj. gownie offsetowych i typograficznych)
stosuje si pokosty syntetyczne otrzymywane z olejw mineralnych lub
rolinnych i rozpuszczonych w nich odpowiednich ywic. Najczciej
stosowane s w tym celu:
- pokosty kalafoniowe (kalafonia modyfikowana i oleje mineralne),
- pokosty alkidowe (ywice alkidowe i oleje mineralne lub rolinne),
- pokosty maleinowe (ywice maleinowe lub maleinowe modyfikowane
i oleje mineralne lub rolinne),

27

- pokosty fenolowe (ywice fenolowe i oleje mineralne).

- pokosty kumaronowe (ywice kumaronowe i oleje mineralne),
- pokosty asfaltowe (asfalty i oleje mineralne).
ywice s to bezpostaciowe lub czciowo krystaliczne substancje
zwykle nierozpuszczalne w wodzie, rozpuszczalne lub nierozpuszczalne
w odpowiednich rozpuszczalnikach organicznych. ywice s zwizkami
organicznymi. S to substancje o konsystencji od pciekej do staej
(szklistej). Maj one rnorodny skad i budow chemiczn, co wpywa
na ich zrnicowan rozpuszczalno w rozpuszczalnikach organicznych.
ywice dziel si na ywice naturalne i sztuczne.
Waciwie wszystkie ywice s zwizkami wielkoczsteczkowymi,
ale zastosowanie do produkcji farb drukowych znajduj tylko te, ktre maj
mao uporzdkowan struktur, krtkie acuchy i odpowiedni temperatur miknienia. O moliwoci zastosowania ywic do produkcji spoiw farb
drukowych decyduj ich waciwoci. Do najwaniejszych waciwoci
ywic naley zaliczy:
- temperatur miknienia; jej warto okrela, czy farba wykonana
na bazie danej ywicy nadaje si do drukowania z du prdkoci,
czy te nie; jeeli ywica ma nisk temperatur miknienia, zatrzymuje
ona resztki rozpuszczalnika, rozpuszczalnik migruje do powierzchni
bonki farbowej i powoduje sklejenie (blocking) drukw; wysza temperatura miknienia daje moliwo szybszego utrwalania farby
i umoliwia drukowanie z wiksz prdkoci;
- lepko roztworu ywicy; im bardziej spolimeryzowana ywica, tym
wiksza lepko; stosujc dany rozpuszczalnik i dan ywic musimy
rozpuci odpowiedni ilo ywicy dajc roztwr o okrelonej
lepkoci;
- mieszalno, czyli znoszenie si ywic midzy sob; w celu uzyskania
konkretnych waciwoci lub te ich poprawienia roztwory ywic
s mieszane ze sob; nie wszystkie ywice daj si miesza,
np. nie moe wystpowa obok siebie poliwinylobutyral i ywice
nitrocelulozowe;
- rozpuszczalno ywic w okrelonych rozpuszczalnikach; dobr
rozpuszczalnika decyduje o prdkoci utrwalania farby zawierajcej
rozpuszczalniki lotne;
- barwa ywicy; wpywa na barw farby, np. w przypadku ywic
ciemnych;
- poysk ywicy; wpywa on na poysk farby;
- liczba kwasowa ywicy; mwi ona o obecnoci wolnych grup kwasowych w ywicy, daje informacj o moliwoci stosowania barwide
i rozpuszczalnikw o okrelonym odczynie;
- odporno ywic na czynniki fizyczne i chemiczne; decyduje ona
najczciej o odpornoci farb na te czynniki;
- odporno ywic na zmian barwy pod wpywem wiata;
- adhezja ywic po ich utrwaleniu na podou; decyduje ona o adhezji
farby;

- zwilanie pigmentw i lak przez roztwory ywic; waciwo ta decyduje o moliwociach zastosowania konkretnego ukadu ywica - pigment lub laka, oraz decyduje o moliwociach wyprodukowania farb
drukowych o konkretnej intensywnoci.
ywice naturalne s zoonymi pochodnymi organicznymi o duej
masie czsteczkowej i okrelonej rozpuszczalnoci. Gwnie stanowi one
mieszanin zoonych kwasw organicznych, alkoholi, fenoli oraz estrw.
Wytwarzane s w tzw. komrkach ywicorodnych wielu drzew iglastych
i wydalane na zewntrz roliny. Dziel si na ywice wspczesne stanowice wydzielin drzew obecnie yjcych (kalafonia, damara, sandarak)
i kopalne powstae w glebie z wyciekw ywic z drzew czy rolin
wymarych (np. kopal Kongo). Spotyka si rwnie cho znacznie rzadziej
ywice bdce wydzielin z organizmw owadw (szelak).
ywicami syntetycznymi nazywa si bezpostaciowe produkty
wielkoczsteczkowe i oligomeryczne otrzymywane w odpowiednich
polireakcjach tj. gwnie polikondensacji i polimeryzacji. ywice syntetyczne tworz liczn grup o wielkiej skali zastosowa. W wielu przypadkach
wypary ywice naturalne. Przewag sw zawdziczaj wikszej jednorodnoci oraz korzystnym, dajcym si w szerokich granicach zmienia
waciwociom fizycznym i chemicznym. Maj one bardzo wan
waciwo tworzenia trwaych bonek na podou, na ktre je naniesiono
w postaci roztworu, po ulotnieniu si rozpuszczalnika lub po usieciowaniu.
Do najczciej stosowanych ywic w produkcji spoiw olejowo ywicznych do farb drukowych mazistych nale: kalafonia, ywice alkidowe w tym take i ywice ftalowe, melaminowe, melaminowo - kalafoniowe, fenolowe i kumaronowo - indenowe.
Kalafonia. Jest naturaln, kruch, pprzezroczyst ywic otrzymywan z wycieku drzew iglastych, dobrze rozpuszczaln w wielu rozpuszczalnikach organicznych, nierozpuszczaln w wodzie, atwopaln.
Pod wzgldem chemicznym stanowi w okoo 90% mieszanin kwasw
ywicznych (kwas abietynowy i pimarowy), ich pochodnych i w niewielkiej
iloci innych substancji organicznych i zanieczyszcze. Z uwagi
na zawarto kwasw ywicznych (wysoka liczba kwasowa) stosuje si
kalafoni modyfikowan (utwardzon), tj. kalafoni zawierajc kwasy
ywiczne w postaci soli wapniowych lub estrw alkoholi wielowodorotlenowych (glicerolu, pentaerytrytolu).
ywice alkidowe. S polikondensatami typu poliestrw wielokarboksylowych kwasw organicznych (kwasy ftalowy, maleinowy, adypinowy,
sebacynowy) i wielowodorotlenowych alkoholi (glicerol, pentaerytrytol).
Stosowanie ich jest ograniczone z uwagi na ma rozpuszczalno
i krucho bonek. Penowartociowymi substancjami bonotwrczymi staj
si dopiero po modyfikacji polegajcej na zestryfikowaniu wolnych grup

29

wodorotlenowych w alkoholach, stanowicych fragmenty makroczsteczki, nienasyconymi kwasami tuszczowymi lub ywicznymi. Modyfikowane
ywice alkidowe s dobrze rozpuszczalne w licznych rozpuszczalnikach
organicznych, np. typu wglowodorw aromatycznych, estrw, ketonw.
Stosowane s do wytwarzania plastyfikatorw i farb mazistych. ywice
te naniesione na odpowiednie podoa tworz elastyczne, bardzo trwae
bonki, w zasadzie bezbarwne, o znacznej wiatotrwaoci.
Z uwagi na wspczesne potrzeby zadrukowywania rnych podoy
i uzyskania odpowiednich spoiw, modyfikowane ywice alkidowe poddaje
si dalszej obrbce. Polega ona na wprowadzeniu do czsteczek ywicy
nowych elementw nadajcych spoiwu oczekiwane waciwoci. Alkidale
styrenowe powstaj na skutek reakcji styrenu z reszt nienasyconego
kwasu tuszczowego w czsteczce modyfikowanej ywicy. Alkidale
styrenowe uyte do farb drukowych piecowych znacznie skracaj czas
wypalania. Z tej racji znalazy zastosowanie w niektrych farbach offsetowych i sitodrukowych do drukowania na blasze. Alkidale akrylowe podobnie jak poprzednie, powstaj przez reakcj czsteczki ywicy z kwasem
akrylowym lub metakrylowym. Spoiwo takie charakteryzuje si elastycznoci i znaczn przyczepnoci, co umoliwia uycie go do farb
stosowanych przy zadrukowywaniu folii poliestrowych (z politereftalanu
etylenu), metakrylowych i z polistyrenu.
ywice ftalowe bdce estrami kwasu ftalowego i wyszych alkoholi
nale take do grupy ywic alkidowych. S one najczciej modyfikowane
olejami rolinnymi. Ich zastosowanie to produkcja farb offsetowych
i typograficznych oraz plastyfikatory farb mazistych.
Nowe rodzaje ywic alkidowych, ktre s ppynne, stosuje si do produkcji farb offsetowych arkuszowych neutralnych sensorycznie przeznaczonych do drukowania opakowa ywnoci i papierosw. Utrwalaj si one
oksydacyjnie (utlenienie z polimeryzacj) bez tworzenia zapachowych
produktw ubocznych (podczas utrwalania nie zachodzi rozpad na zwizki o krtkich acuchach).
ywice melaminowe. Powstaj w wyniku kondensacji melaminy i aldehydu mrwkowego; otrzymany produkt estryfikuje si butanolem.
Zmieszane z nitroceluloz, ywicami epoksydowymi i alkidowymi
stosowane s przy wytwarzaniu farb ciekych i mazistych do drukowania
papieru, kartonu, rnych folii z tworzyw sztucznych i folii aluminiowej.
ywice melaminowo - kalafoniowe . Powstaj w wyniku reakcji
bezwodnika maleinowego i kalafonii, a dalej estryfikacji otrzymanego
produktu przejciowego glicerolem lub pentaertrytolem. ywice te s
w znacznym stopniu przydatne do produkcji farb drukowych, maj jasn
barw, nie zmieniaj jej, tworz elastyczne bonki o znacznym poysku,
szybko si utrwalaj, s bezwonne. Stosowane do produkcji farb mazistych
i pynnych, s szczeglnie zalecane przy produkcji farb stosowanych
do drukowania opakowa rodkw spoywczych.

ywice fenolowe. S polikondensatami odpowiednich fenoli z aldehydem mrwkowym (formaldehydem). ywice te maj do ograniczone
zastosowanie w produkcji farb mazistych, z uwagi na ich nieodporno
na dziaanie wiata, pod wpywem, ktrego kn a nawet brzowiej.
Zastosowano je do produkcji farb czarnych i ciemnych. Zalet tych ywic
jest natomiast krtki czas utrwalania si, co pozwala na drukowanie farbami z ich zawartoci na bardzo gadkich i niewsikliwych podoach.
ywice fenolowe modyfikowane to polikondensaty poddane estryfikacji
glicerolem czy pentaertrytolem lub te poddane reakcji z kwasami
ywicznymi. Spoiwa te s rozpuszczalne w rnych rozpuszczalnikach,
uywane do produkcji farb gownie mazistych, cho mona je stosowa
do farb drukowych stosowanych we wszystkich technikach drukowania.
Utrwalaj si szybko, a wytworzone bonki maj du odporno mechaniczn.
ywice kumaronowo - indenowe. S produktami kopolimeryzacji
odpowiednich frakcji benzenu surowego i smoy surowej otrzymanej
z rozkadu wgla kamiennego (w ktrych wystpuje kumaron i inden).
ywice te maj do liczne wady, utrwalaj si do wolno, tworz matowe
powoki o maej przyczepnoci do podoa, ciemniej. S jednak tanie
i to pozwala uywa ich do produkcji farb gazetowych i niskogatunkowych
farb wklsodrukowych (rozpuszczaj si w wglowodorach aromatycznych).
Przedstawione powyej ywice nie wyczerpuj listy stosowanych substancji bonotwrczych uywanych w spoiwach olejowo - ywicznych.
Trzeba podkreli pewn uniwersalno niektrych ywic z uwagi na ich
moliwo zastosowa produkcyjnych tak do farb mazistych jak i ciekych.
Asfalty s to substancje bonotwrcze, jakkolwiek nie nale do grupy
ywic, czsto s stosowane jako spoiwa do wytwarzania farb, tak
mazistych jak i ciekych. Asfalt definiuje si jako mieszanin wglowodorw
wielkoczsteczkowych (alifatycznych, naftalenowych, aromatycznych)
pochodzenia naturalnego. Asfalty kopalne (naturalne) wystpuj jako
mineray np. gilsonit lub s otrzymane z przerbki ropy naftowej lub smoy
wglowej jako asfalty sztuczne; maj one konsystencj sta lub ppynn.
S stosowane do produkcji wysokogatunkowych czarnych farb
typograficznych i offsetowych oraz czarnych i brzowych farb
wklsodrukowych. Tworz one bonki twarde, trwae, o intensywnym
poysku.
2.2.3. Spoiwa
rozpuszczalnikowe
Spoiwa rozpuszczalnikowe s roztworami substancji bonotwrczej
w lotnym rozpuszczalniku. Rozpuszczalnikiem nazywa si ciecze organiczne charakteryzujce si zdolnoci rozpuszczania ywic i olejw oraz
tworzenia z nimi jednorodnych mieszanin. Podstawow rol rozpuszczal-

31

nika jest rozpuszczenie substancji bonotwrczych przy rwnoczesnym

mieszaniu si z pozostaymi skadnikami farby. Po ulotnieniu si rozpuszczalnika substancja bonotwrcza tworzy cienk bonk wic barwido
z zadrukowywanym podoem. Dobr odpowiedniego rozpuszczalnika
wie si z budow chemiczn ywicy. Obok zdolnoci rozpuszczania,
cech decydujc o zastosowaniu rozpuszczalnika jest jego lotno,
od ktrej zaley szybko utrwalania si farb. Rodzaj i ilo rozpuszczalnikw zaley od wymaganej dla danej farby lepkoci. I tak farby maziste
zawieraj od kilku do kilkunastu procent rozpuszczalnika, a cieke od 40
do 80%. Przygotowujc farby stosuje si zwykle nie jeden, a mieszanin
rozpuszczalnikw, poniewa w skad farby mog wchodzi rne substancje bonotwrcze czy te pomocnicze o rnej rozpuszczalnoci. Ponadto,
obok rozpuszczalnikw w farbach mog wystpowa rozcieczalniki czyli
ciecze, ktre nie rozpuszczaj substancji bonotwrczych, a w farbie speniaj role pomocnicze, np. obniaj lepko, czy te podwyszaj lotno
rozpuszczalnikw.
Najczciej stosowane rozpuszczalniki to alkohole i ich pochodne,
estry, ketony, wglowodory i ich pochodne oraz woda.
2.2.3.1.
Rozpuszczalniki
i rozcieczalniki
Obok ywic bdcych tzw. substancj bonotwrcz, drugim wanym
skadnikiem spoiw jest rozpuszczalnik lub mieszanina rozpuszczalnika i rozcieczalnika. Gwnym zadaniem rozpuszczalnika jest rozpuszczanie substancji bonotwrczej przy rwnoczesnym mieszaniu si z pozostaymi
skadnikami farb, jak: plastyfikatory, roztwory suszek, podbarwiacze, pasty
pomocnicze itp.
Rodzaj i ilo wprowadzonych do farb rozpuszczalnikw zaley
od postaci farby. Farby maziste zwykle zawieraj ich od kilku do kilkunastu
procent, cieke od 40 do 80%. Najczciej stosuje si mieszanin
rozpuszczalnikw, poniewa jeden rozpuszczalnik nie zawsze moe by
uniwersalny dla danego ukadu ywic, czy pozostaych skadnikw farby.
Poza rozpuszczaniem, ywic rozpuszczalnik reguluje czas schnicia farby
oraz jej waciwoci drukowe.
Rozpuszczalnik musi by tak dobrany, aby rozpuszcza w danym
stosunku substancj rozpuszczan. Rozpuszczalnik moe by
jednoskadnikowy, moe skada si (by roztworem) wielu skadnikw.
Substancja rozpuszczona moe by rwnie jednoskadnikowa, ale moe
te skada si z wielu skadnikw.
Do wytworzenia roztworu stosowane s wic rozpuszczalniki. Czsto
zdarza si, e dany roztwr trzeba rozcieczy tzn. zmniejszy jego
stenie, zmniejszy przy tym jego lepko. Do tego celu stosuje si substancje zwane rozcieczalnikami. Rozcieczalnikiem moe by taka sama
substancja lub substancje, ktre stosowane s w rozpuszczalniku. Jeli
rozpuszczalniki te s zbyt drogie, do rozcieczania mog by stosowane
substancje, ktre nie rozpuszczaj substancji rozpuszczonej warunkiem,

e nie powoduj wydzielenia z roztworu substancji rozpuszczonej

i rozpuszczaj si w rozpuszczalniku.
Taka substancja, ktra sama nie rozpuszcza substancji rozpuszczonej,
ale dodana do roztworu czy si z nim i nie powoduje wydzielenia
z roztworu substancji rozpuszczonej nazywa si rozcieczaczem.
Jednak rzadko si zdarza, aby do rozcieczania uywano samego
rozcieczacza. Stosuje si wtedy rozcieczalnik, ktry jest mieszanin
(roztworem) rozcieczaczy i rozpuszczalnikw.
Rozpuszczalniki mog by te stosowane do mycia i czyszczenia
zabrudzonych przedmiotw.
Rozpuszczalniki i rozcieczacze musz oprcz podstawowej funkcji
dobrego rozpuszczania lub rozcieczania substancji rozpuszczonej
spenia inne wymagania.
Bardzo wanym wymaganiem stawianym rozpuszczalnikom
i rozcieczaczom jest szybko odparowania. Szybko parowania musi by
dostosowana do szybkoci maszyny, w ktrej nastpuje suszenie oraz
intensywnoci suszenia. Przy wolniejszej pracy maszyny szybko
odparowywania powinna by mniejsza, przy szybszej pracy - wiksza.
Przy bardziej intensywnym suszeniu szybko odparowywania moe by
mniejsza, przy mniej intensywnym - wiksza.
Czsto w yciu codziennym szybko odparowywania okrela si jako
lotno. Substancja szybciej odparowywujca nazywana jest bardziej lotn,
wolniej - mniej lotn.
Dla okrelenia wartoci liczbowej szybkoci odparowywania czyli
lotnoci stosuje si tzw. liczb lotnoci. Liczba lotnoci wskazuje ile razy
duej odparowywuje dana ciecz w stosunku do czasu odparowywania
jednego z najszybciej odparowywujcych cieczy stosowanych jako rozpuszczalnik - eteru etylowego w danej temperaturze. Liczb lotnoci eteru
etylowego okrela si, jako 1. Tym samym im wiksza liczba lotnoci, tym
mniejsza jest szybko odparowywania czyli lotno.
Wartoci liczby lotnoci dla rnych rozpuszczalnikw podano w tabeli 2.2.
Dla regulacji szybkoci odparowania danego rozpuszczalnika stosuje
si dodatek odpowiednich substancji. Gdy chcemy zmniejszy lotno
dodaje si tzw. opniacza czyli rozpuszczalnika o duej liczbie lotnoci.
Gdy chcemy zwikszy lotno dodaje si tzw. przyspieszacza czyli
rozpuszczalnika o maej liczbie lotnoci.
Czsto wymagane jest, aby w mieszaninie substancji tworzcych dany
rozpuszczalnik substancja najmniej lotna miaa lotno mniejsz ni woda.
Zapobiega to wykraplaniu si wody na suszonej powierzchni z pary wodnej zawartej w powietrzu. Mogoby to spowodowa zmatowienie tej
powierzchni. Najmniej lotna substancja nie moe by te rozcieczaczem.
Wiksz intensywno odparowywania rozpuszczalnikw uzyskuje si
przez suszenie w podwyszonej temperaturze. Jednak nie mona stosowa
przy suszeniu dowolnie wysokiej temperatury. Nie wolno bowiem
doprowadzi do wrzenia rozpuszczalnika, bo to spowodowa mogoby
spcherzenie, spienienie wysuszonej substancji rozpuszczonej.* Spienienie
tej substancji jest niedopuszczalne.
*Innym czynnikiem ograniczajcym wysoko temperatury suszenia jest rodzaj zadrukowywanego materiau.

33

Alkohole i ich pochodne

Metanol
CH3OH
Etanol
C2H5OH
1-propanol
CH3H7OH
2-propanol
(CH3)2CHOH
1-butanol
C4H9OH
2-butanol
CH3CH(OH)CH2CH3
1-metoksypropanol 2
CH2(OCH3)CHOHCH3
1-etoksypropanol 2
CH2(OC2H5)CHOHCH3
Glikol etylenowy
C2H4(OH)2
Octan etylu
CH3COOC2H2
Octan propylu
CH3COOC3H7
Octan izopropylu
CH3CH(CH3COO)CH3
Octan butylu
CH3COOC4H9
Octan sec-butylu
CH3CH(CH3COO) CH2CH3
1-metoksyoctanpropylu-2
CH2(OCH3)CH(COOCH3)CH3
Ketony
Aceton
CH3COCH3
Metyloetyloketon (MEK)
CH3COC2H5
Metylopropyloketon (MPK)
CH3COC3H7
Metyloizobutyloketon (MBIK) CH3CO-CH2CH(CH3)CH3
Cykloheksanon
C6H10O
Wglowodory
Benzyna 80/110
Benzyna 100/140
Nafta
Olej mineralny 280/310
Tetralina
Dekalina
Toluen
Pochodne chlorowcowe
Czterochlorek wgla
Chlorek metylenu
Chlorek etylenu
Chlorobenzen
Woda
Eter etylowy

Najwysze dopuszczalne
stenie par rozpuszczalnikw
przy dziaaniu w cigu 8
godzin na dob w mg/m3

Wzr chemiczny

Liczba lotnoci

Nazwa

Temperatura zaponu
C

Rozpuszczalnik

Temperatura wrzenia
C

Tabela 2.2 Waciwoci niektrych wybranych rozpuszczalnikw

66
78
93
82
118
105
123
134
198
77
102
85
123
115
146

6
18
23
13
34
28
32
42
117
-4
4
10
24
19
44

6
8
16
10
33
25
22
33
2625
3
6
4
12
8
33

100
1000
200
900
300
100
15
200
200
900
-

56
80
101
117
157

-19
-1
16
14
44

2
3
23
10
40

200
200
100
200
20

80-110
4
100-140
6
160-300
21
ok. 100
280-310 >100 ok. 200

C10H12
C10H18
C6H5CH3

202
183
110

85
68
7

190
94
6

CCl4
C6H5CH3
C2H4Cl2
C6H5Cl
H2O

77
39
81
132
100

niepalny
niepalny
11
28
niepalna

4
20
40
12
80

C2H5OC2H5

34

-40

300
300
100
bez
ogranicze
100
100
100
20
50
50
bez
ogranicze
300

Dlatego te wan wielkoci dla rozpuszczalnikw jest temperatura

wrzenia. Wartoci temperatur wrzenia dla rnych rozpuszczalnikw
podano w tabeli 2.2.

Temperatura wrzenia i lotno nie s zalene od siebie dla rozpuszczalnikw o rnej budowie chemicznej. Jednak dla rozpuszczalnikw
o podobnej budowie chemicznej, posiadajcych te same grupy istnieje
regua, e im wiksza ich czsteczka, tym wysza jest temperatura wrzenia
i mniejsza lotno czyli wiksza liczba lotnoci.
Rozpuszczalniki i rozcieczacze nie mog ujemnie wpywa na materiay, z ktrymi si stykaj: czci maszyn, formy drukowe, podoe,
na ktre s nakadane. Nie mog powodowa ich rozpuszczania,
pcznienia, zmiany barwy itp.
Rozpuszczalniki i rozcieczacze nie powinny by toksyczne dla
czowieka. Gwnie interesuje nas toksyczno par rozpuszczalnikw, gdy
przy pracy z nimi zawsze w powietrzu znajduje si pewna ilo oparw.
Miar toksycznoci par rozpuszczalnikw jest warto dopuszczalnego
stenia tych par w powietrzu przy przebywaniu pracownikw w takim
otoczeniu 8 godzin na dob. Wyraa si j w mg par rozpuszczalnika
w 1m3 powietrza (mg/m3). Nie jest to wielko fizyczna i oznacza, e przy
steniu dopuszczalnym pary rozpuszczalnika i przebywaniu w tym otoczeniu przez 8 godzin na dob nie powinno to spowodowa ujemnych zmian
w stanie zdrowia czowieka oraz w stanie zdrowia jego przyszych pokole.
Wartoci te mog si rni w poszczeglnych krajach zalenie
od wagi, jak te kraje przywizuj do zdrowia czowieka.
Wartoci ste dopuszczalnych dla typowych rozpuszczalnikw
obowizujce w Polsce podano w tabeli 2.2. Wartoci te s regulowane
ustaw sejmow i dotycz tylko najczciej stosowanych rozpuszczalnikw.
Opary rozpuszczalnikw przedostaj si przez systemy wentylacyjne
z hal produkcyjnych na zewntrz zatruwajc otoczenie. W wielu przypadkach wymagane jest, aby powietrze to byo oczyszczone przed wypuszczeniem do atmosfery. Wtedy trzeba stosowa wyapywanie par rozpuszczalnikw (regeneracj) lub ich spalanie. Jest to bardzo kosztowne.
Rozpuszczalniki i rozcieczacze w postaci ciekej mog si przedosta
do organizmu czowieka take przez skr, gdy rozlejemy je np. na rce.
Nie powinny wic one oddziaywa negatywnie na skr czowieka i by
przez ni wchaniane do organizmu.
Rozpuszczalniki i rozcieczacze w postaci cieczy mog w przypadku
awarii rozla si i przedosta do gleby i wd podziemnych. Nie powinny
one przy tym skazi gleby i wd podziemnych. W przeciwnym przypadku
konieczne jest bardzo kosztowne oczyszczenie tzw. rekultywacja gleby.
Innym oddziaywaniem lotnych rozpuszczalnikw i rozcieczaczy
na czowieka jest zapach. Nie powinny one posiada zapachu, a o ile go
maj, zapach powinien by przyjemny, nie dranicy.
Przy suszeniu danego roztworu zapach ten powinien szybko zanikn.
Jeli uywalibymy czystych rozpuszczalnikw i rozcieczaczy, zapach
zaniknby przy suszeniu cakowicie. Niestety stosowane w praktyce rozpuszczalniki i rozcieczacze posiadaj zanieczyszczenia, ktre mog
pozostawa w produkcie po wysuszeniu i nadawa im zapach.
Rozpuszczalniki i rozcieczacze nie powinny by palne. Miar
okrelajc ich palno jest temperatura zaponu. Im nisza temperatura
zaponu, tym atwiej palna jest dana substancja.

35

Wartoci temperatury zaponu dla typowych rozpuszczalnikw

i rozcieczaczy podano w tabeli 2.2.
atwopalne rozpuszczalniki i rozcieczacze mog by w pewnych
warunkach wybuchowe, co jest jeszcze bardziej grone ni zapalenie.
Aby nastpi wybuch par rozpuszczalnikw musi by ich w powietrzu
odpowiednio duo. Jeli jednak bdzie ich zbyt duo wybuch te
nie nastpi. Dlatego waciwoci wybuchowe s okrelane przez podanie
dwch wartoci:
- najniszego procentowego stenia objtociowego, przy ktrym
mieszanina par z powietrzem ma waciwoci wybuchowe, zwanego
doln granic wybuchowoci,
- najwyszego procentowego stenia objtociowego, przy ktrym
mieszanina par z powietrzem traci waciwoci wybuchowe, zwanego
grn granic wybuchowoci.
Naley zaznaczy, e dolna granica wybuchowoci jest znacznie
wiksza ni stenia dopuszczalne ze wzgldw zdrowotnych.
Groba wybuchu par danej substancji jest tym wiksza im nisza jest
dolna granica wybuchowoci, wiksza rnica midzy doln i grn
granic wybuchowoci oraz wiksza jej lotno.
Ze wzgldw ekonomicznych rozpuszczalniki i rozcieczacze powinny
by tanie i atwo dostpne.
Najlepszym rozpuszczalnikiem jest woda. Jest ona nietoksyczna, niepalna, bez zapachu, tania i powszechnie dostpna. Podstawow jej wad jest
to, e nie rozpuszcza wielu substancji wchodzcych w skad farb
drukowych, lakierw czy klejw. Trudno jest te regulowa jej lotno substancjami o podobnych waciwociach.
Ze wzgldu na to w wielu przypadkach jako rozpuszczalniki
i rozcieczacze trzeba stosowa inne substancje. S to cieke substancje
organiczne, w mniejszym lub wikszym stopniu toksyczne, posiadajce
bardziej lub mniej intensywny zapach, czsto palne i wybuchowe, a poza
tym znacznie drosze i trudniej dostpne.
Ze wzgldu na dobre waciwoci wody w coraz wikszym stopniu
do wykonywania farb drukowych, lakierw czy klejw wykorzystuje si tzw.
ukady emulsyjne, w ktrych nierozpuszczalna w wodzie substancja jest
w niej zawieszona w postaci bardzo maych kuleczek tworzc ciecz. Woda
w tym przypadku nie jest rozpuszczalnikiem, ale umoliwia uzyskanie ciekych
ukadw zawierajcych stae substancje. Stosowanie ukadw emulsyjnych
(popularnie emulsji) nie jest moliwe w kadym przypadku, ale zmniejsza
konieczno stosowania toksycznych rozpuszczalnikw organicznych.
Najczciej stosowane rozpuszczalniki organiczne mona podzieli
w zalenoci od ich budowy chemicznej na:
- alkohole i ich pochodne
- estry
- ketony
- wglowodory alifatyczne i aromatyczne
- pochodne chlorowcowe
- inne.

Alkohole i ich pochodne

Alkohole s pochodnymi wglowodorw alifatycznych i cyklicznych
posiadajcych w czsteczce grup wodorotlenow. Nisze alkohole
s cieczami dobrze rozpuszczajcymi niektre ze zwizkw
wielkoczsteczkowych wchodzcych w skad farb drukowych, lakierw
i klejw.
Najwaniejszym rozpuszczalnikiem z grupy alkoholi jest alkohol
etylowy (etanol). Jest on najmniej toksyczny ze wszystkich typowych
rozpuszczalnikw organicznych. Z tego powodu jest stosowany
we wszystkich przypadkach, gdy jest to moliwe. Dla roztworw z alkoholem etylowym jako rozpuszczalnikiem przyspieszaczem moe by alkohol
metylowy (metanol) lub octan etylu (p. estry). Jednak alkohol metylowy jest
siln trucizn dziaajc na system nerwowy czowieka, istnieje wic
zalecenie (mimo e jest tani) do eliminowania alkoholu metylowego
z wszelkich moliwych produktw. Stosuje si wic powszechnie jako
przyspieszacz octan etylu, ktry ma t jeszcze zalet, e ma znacznie
mniejsz liczb lotnoci.
Jako opniacze stosowano dawniej alkohole o wikszej czsteczce:
propylowy (1-propanol), izopropylowy (2-propanol), butylowy (1-butanol),
sec-butylowy (2-butanol) i inne. Obecnie zamiast tych alkoholi stosuje si
alkoholoetery (1-metoksypropanol-2 oraz 1-etoksypropanol-2) i eteroestry
(p. estry). Te zwizki maj oglnie lepsze waciwoci ni alkohole
o wikszej czsteczce.
Wad alkoholu etylowego jest to, e miesza si nieograniczenie z wod
a nawet chonie wilgo z powietrza pogarszajc waciwoci drukowe
farby, w skad ktrej wchodzi. Jest te podobnie jak inne alkohole i ich
pochodne palny oraz wybuchowy, posiada charakterystyczny zapach.
Zalet alkoholu etylowego jest stosunkowo niska cena oraz brak
oddziaywania na czci gumowe maszyn.
Estry
Estry s zwizkami organicznymi bdcymi poczeniem alkoholi
i kwasu. Niektre z estrw s cieczami dobrze rozpuszczajcymi wiele
zwizkw wielkoczsteczkowych i innych substancji organicznych.
Najczciej jako rozpuszczalniki stosowane s estry kwasu octowego octany. Najpopularniejszym z nich jest octan etylu.
Octan etylu jest bardzo dobrym rozpuszczalnikiem wielu zwizkw
wielkoczsteczkowych. Ma bardzo ma liczb lotnoci, nie potrzebuje
wic przyspieszaczy. Jako opniacze stosuje si mniej lotne estry lub inne
zwizki.
Estry s zwizkami o silnym zapachu, ale przewanie przyjemnym.
S bardziej toksyczne ni alkohol etylowy, palne i wybuchowe. S drosze
ni alkohol etylowy.
Octan etylu nie zawiera wody i jest stosowany do takich produktw,
ktre musz by chronione przed wod oraz w tych przypadkach, gdy sub-

37

stancje nie s rozpuszczalne w alkoholach. Ze wzgldu na negatywne

oddziaywanie na formy drukowe fotopolimerowe nie jest zalecany
do stosowania w farbach fleksograficznych w steniu powyej 10%.
Stosuje si go natomiast jako rozpuszczalnik farb wklsodrukowych
(czsto w mieszaninie z alkoholem etylowym).
Oprcz octanu etylu najczciej stosowanymi estrami s octany:
propylu, izopropylu, butylu, sec-butylu oraz eteroester: 1-metoksyoctanpropylu-2 stosowany jako opniacz dla alkoholu etylowego.
Ketony
Ketony s zwizkami organicznymi zawierajcymi grup karbonylow.
Niektre z ketonw s cieczami bardzo dobrze rozpuszczajcymi wiele
rnych grup zwizkw wielkoczsteczkowych i innych substancji organicznych. S to przewanie zwizki posiadajce agodny zapach, palne
i wybuchowe, drosze ni estry i stosowane w tych przypadkach,
gdy waciwoci rozpuszczajce estrw s niewystarczajce.
Najbardziej znanym ketonem jest aceton. Bywa on jednak rzadko
stosowany ze wzgldu na bardzo du lotno. Czciej stosowany jest
metyloetyloketon (skrt MEK), ktry ma lotno zblion do octanu etylu.
Opniaczami dla MEK mog by ketony o wikszej liczbie lotnoci: metylopropyloketon (MPK) i metyloizobutyloketon (MIBK). Te ketony maj
toksyczno zblion do toksycznoci estrw.
Znacznie bardziej toksyczny jest keton cykliczny - cykloheksanon. Jest
on
jednak
doskonaym
rozpuszczalnikiem
wielu
zwizkw
wielkoczsteczkowych. Ma ma lotno, jest palny i wybuchowy. Stosuje
si go wycznie w tych przypadkach, gdy zastosowanie innych ketonw
nie jest moliwe.
Wglowodory
Jako rozpuszczalniki mog by stosowane wglowodory alifatyczne,
cykliczne i aromatyczne.
Wglowodory alifatyczne . Gwnym surowcem dla uzyskania
wglowodorw alifatycznych jest ropa naftowa. Przez odpowiedni
przerbk i destylacj otrzymuje si z niej rne produkty. Niektre z tych
produktw maj zastosowanie jako rozpuszczalniki, ewentualnie
rozcieczacze i zmywacze. W poligrafii stosowane s w farbach olejowych.
Zaliczamy do nich benzyny, nafty i oleje mineralne.
Benzyny, nafty i oleje mineralne mog mie rny skad i waciwoci
w zalenoci z jakiej ropy naftowej s wykonane i jakim procesom
przerbki s poddane. Posiadaj te rne zanieczyszczenia. Jednak
zawsze przewaa w nich mieszanina wglowodorw alifatycznych.
Ze wzgldu na odmienne waciwoci i stopie oczyszczenia istnieje bardzo
duo benzyn, naft i olejw mineralnych stosowanych do rnych celw.

Oglnie benzyny, nafty i oleje mineralne s palne, maj waciwoci

wybuchowe, charakterystyczny zapach. Ich toksyczno zaley od stopnia
oczyszczenia. Przewanie jednak ich pary s do toksyczne i wchaniane
w postaci cieczy przez skr.
Najwaniejszym parametrem charakteryzujcym rne tzw. frakcje ropy
naftowej jest ich temperatura wrzenia. Wszystkie produkty ropy naftowej
maj temperatury wrzenia w pewnych przedziaach od pocztku do koca
destylacji.
Benzyny maj przedzia temperatur wrzenia od 30 do 200C,
ale poszczeglne gatunki mog mie przedzia temperatur wrzenia
znacznie mniejszy. Do farb stosowane s benzyny o temperaturach wrzenia
ok. 100C np. 80/100 lub 100/140. Takie liczby oznaczaj, e pocztek
wrzenia przy destylacji wynosi 80 lub 100C, koniec 100 lub 140C.
Ich toksyczno jest do niska.
Nafty maj przedzia temperatur wrzenia od 160-300C. Nafta
stosowana w poligrafii jako zmywacz farb olejowych ma przedzia temperatur wrzenia ok. 200-300C. Ich toksyczno jest wiksza ni benzyn.
Oleje mineralne maj temperatur wrzenia przewanie wysz
ni 300C. Oleje mineralne stosowane jako rozpuszczalnik lub tzw. spoiwo
do farb olejowych maj przewanie temperatur wrzenia na pograniczu
nafty i olejw np. 280/310.
Wglowodory cykliczne. W poligrafii do farb olejowych stosowane
s czasem wglowodory cykliczne, pochodne naftalenu: tetralina i dekalina. S one palne, maj waciwoci wybuchowe, a pary s do toksyczne.
Mog by stosowane zamiast nafty lub olejw mineralnych.
Wglowodory aromatyczne . Do wglowodorw aromatycznych
stosowanych jako rozpuszczalniki i rozcieczacze nale benzen, toluen
i ksylen. S one palnymi cieczami o waciwociach wybuchowych i charakterystycznych zapachach. Nie rozpuszczaj si one w wodzie.
Najbardziej lotnym jest benzen, najmniej ksylen. Otrzymuje si je przy
przerbce wgla kamiennego i ze wzgldu na nisk cen stosowane
s czasem jako rozcieczacze. Czasem wobec tego stosowane s jako
rozcieczacze.
Obecnie benzen, ktry ma waciwoci rakotwrcze i ksylen zostay
wyeliminowane z uycia w poligrafii. Stosuje si tylko toluen do tanich farb
w drukowaniu wklsym oraz w produktach, ktre nie mog zawiera
wody.
Pochodne chlorowcowe
Pochodne chlorowcowe wglowodorw s bardzo dobrymi
rozpuszczalnikami rnych zwizkw wielkoczsteczkowych. Dawniej
miay szerokie zastosowanie. Ze wzgldu jednak na ich du toksyczno
i niedawno odkryt bardzo du szkodliwo ekologiczn, s obecnie
prawie cakowicie wyeliminowane z uycia.

39

2.2.3.2. Przegld
ywic najczciej
stosowanych
w spoiwach
rozpuszczalnikowych
Spoiwa rozpuszczalnikowe stosowane do produkcji farb ciekych
skadaj si z ywic (lub ich kompozycji) i odpowiednich rozpuszczalnikw
sucych do ich rozpuszczania. Do najczciej stosowanych substancji
bonotwrczych (ywic) do farb ciekych zalicza si: ywice fenolowe
modyfikowane,
poliamidowe,
nitrocelulozowe,
etyloceluloz,
octanomalan celulozy, poliwinylobutyral, ywice akrylowe, styrenowe,
epoksydowe, chlorokauczuk, ywice polioctanowe, poliuretanowe,
ketonowe oraz ywiczany wapniowe i cynkowe.
ywice fenolowe modyfikowane, kumaronowo - indenowe i kalafonio
- maleinowe, ktre zostay omwione w poprzednim rozdziale rozpuszczalne gownie w toluenie s stosowane do produkcji farb
wklsodrukowych. Odmiany ywic fenolowych i kalafoniowo maleinowych rozpuszczalne w alkoholach s stosowane do produkcji farb
fleksograficznych.
ywice poliamidowe powstaj w wyniku reakcji polikondensacji
kwasw dwukarboksylowych i poliamin. Rozrnia si poliamidowe ywice
reaktywne o niskiej masie czsteczkowej, zawierajce wolne grupy
aminowe i termoplastyczne o redniej masie czsteczkowej, nie zawierajce wolnych grup aminowych. ywice reaktywne utwardzaj si w wyniku
zoonych reakcji z odpowiednimi substancjami utwardzajcymi. S dobrze
rozpuszczalne w wielu rozpuszczalnikach. Tworz powoki o duej
odpornoci mechanicznej i chemicznej. Stosowane bywaj do wytwarzania
tzw. dwuskadnikowych farb sitodrukowych do drukowania na metalach
i tworzywach sztucznych. ywice termoutwardzalne s zwykle stosowane
w postaci mieszanin z innymi ywicami. Utrwalaj si przez odparowanie
rozpuszczalnika. Charakteryzuj si doskona elastycznoci i odpornoci
chemiczn, s nietoksyczne. W zwizku z powyszym mog by stosowane
do produkcji farb do drukowania na foliach przeznaczonych na opakowania rodkw spoywczych.
ywice poliamidowe doskonale zwilaj pigmenty i laki, daj bonki
o wysokim poysku. Maj one wysok adhezj do aktywowanego
(najczciej metod wyadowa koronowych) polietylenu i polipropylenu.
S odporne na niskie temperatury. Mieszaj si z ywicami fenolowymi,
fenolowo - formaldehydowymi i maleinowymi oraz nitroceluloz.
Stosowane s przede wszystkim do produkcji farb ciekych (fleksograficznych i wklsodrukowych) do drukowania na podoach niewsikliwych,
a przede wszystkim do drukowania na folii z polietylenu i polipropylenu
oraz folii aluminiowej. ywice poliamidowe przeznaczone s do produkcji

farb przeznaczonych do drukowania opakowa, w tym opakowa

przeznaczonych do pakowania mroonek
ywice nitrocelulozowe (azotany celulozy) s estrami celulozy i kwasu
azotowego. Otrzymuje si je przez dziaanie kwasu azotowego
i siarkowego na oczyszczon celuloz. Stopie nitrowania jest
kontrolowany. Zaley od niego rozpuszczalno nitrocelulozy w rnych
rozpuszczalnikach. Przy zawartoci azotu 10,7 - 11,2% nitroceluloza
rozpuszcza si w alkoholach, przy zawartoci azotu 11,2 - 11,8% jest
rozpuszczalna w mieszaninie alkoholu i estru, za przy zawartoci azotu
11,5 - 12,2% w estrach. Graniczn wartoci stopnia znitrowania decydujc o przydatnoci do produkcji farb jest 12,5% azotu. Powyej tej
zawartoci azotu nitroceluloza ma waciwoci wybuchowe. Nitroceluloza
czy si z szelakiem, ywic maleinow, cykloheksanow (ketonow),
poliamidow i jest stosowana do produkcji farb fleksograficznych
i wklsodrukowych, najczciej jako podstawowy skadnik w mieszaninie
z w/w ywicami. Nitroceluloza stosowana jest zawsze z plastyfikatorem.
Farby zawierajce nitroceluloz przeznaczone s do drukowania: papieru,
folii aluminiowej i folii z tworzyw sztucznych. Nitroceluloza jako ywic
daje bonki elastyczne, nie zmieniajce barwy, o dobrej adhezji
do wikszoci podoy drukowych, bezwonne. Wchodzi rwnie ona
w skad niektrych lakierw do lakierowania drukw. Niewielki dodatek
nitrocelulozy do farb ciekych o innym zwizku bonotwrczym skutecznie
zapobiega sklejaniu si drukw (blockingowi). Nitroceluloza stwarza due
zagroenie poarowe. ywica nitrocelulozowa jest obecnie najczciej
uywanym spoiwem do produkcji farb ciekych tj. fleksograficznych
i wklsodrukowych.
Etyloceluloza jest estrem celulozy, ktrego rozpuszczalno zaley
od stopnia etoksylacji. Ma ona zastosowanie analogiczne jak nitroceluloza.
Octanomalan celulozy to ester celulozy, w ktrego czsteczkach
znajduj si niewielkie iloci grup hydroksylowych i butyrolowych. Ich obecno nadaje powokom wysok elastyczno i odporno na dziaanie
wody. Octanomalan celulozy jest stosowany obok ywic akrylowych
i fenolowych oraz nitrocelulozy do produkcji farb ciekych przeznaczonych
do drukowania folii poliamidowych.
Poliwinylobutyral powstaje w wyniku reakcji alkoholu poliwinylowego
z aldehydem masowym. Poliwinylobutyral (PVB) jest stosowany gwnie
do druku wewntrznego (tj. do laminowania tzw. druk midzywarstwowy).
Do tego celu stosowane s take specjalne farby nitrocelulozowe. Spoiwa
PVB zapewniaj dobr adhezj do duej liczby zadrukowywanych podoy
i s stosowane do produkcji farb fleksograficznych i wklsodrukowych.
Zapewniaj nisk pozostao rozpuszczalnikw. Nie nadaj si do wykonywania nadruku zewntrznego ze wzgldu na niewystarczajc odporno
na dziaanie wody i na zgrzewanie. ywica PVB nie moe by mieszana
z nitroceluloz, gdy nastpuje wytrcenie si poliwinylobutyralu.

41

ywice akrylowe s otrzymywane przez polimeryzacj monomerw

akrylowych lub metakrylowych. Do produkcji farb ciekych stosuje si
kopolimery ze styrenem, butadienem lub akrylonitrylem. Wystpuj jako
ywice termoplastyczne lub termoutwardzalne. Zalenie od rodzaju
rozpuszczaj si w estrach, wglowodorach aromatycznych lub alifatycznych o wysokiej lub niskiej temperaturze wrzenia, a nawet w alkoholach.
ywice akrylowe stosowane s gownie do produkcji farb fleksograficznych
i wklsodrukowych. Nadaj powokom farbowym dobr odporno
na dziaanie alkaliw, kwasw i soli, poprawiaj przyczepno farb
do podoa drukowego. Nieprzyjemny zapach resztek monomerw
w wielu ywicach akrylowych powoduje, e nie mog by wykorzystywane
do farb przeznaczonych do drukowania opakowa artykuw
spoywczych.
ywice styrenowe s stosowane do produkcji farb wklsodrukowych
w postaci polistyrenu lub jego kopolimerw. S to ciaa stae bezbarwne,
przezroczyste. Do produkcji farb stosuje si ich odmiany dajce roztwory
o niskiej lepkoci. Rozpuszczaj si one w wglowodorach aromatycznych
i chlorowanych oraz w estrach. Ich mieszanie z innymi ywicami jest ze.
Mog by plastyfikowane estrami kwasu ftalowego. Tworz powoki
o dobrej przyczepnoci lecz kruche, odporne na dziaanie wody, zasad,
kwasw, roztworw soli, olejw rolinnych i mineralnych oraz wielu rozpuszczalnikw. Spoiwa zawierajce ywice styrenowe s cakowicie
przezroczyste, bezbarwne i nie ciemniej na wietle. Nadaj si szczeglnie
do wytwarzania farb zawierajcych pigmenty lub laki fluoryzujce lub pigmenty metaliczne. S stosowane do produkcji farb przeznaczonych
do drukowania na przedmiotach metalowych, naraonych na dziaanie
czynnikw silnie agresywnych albo niskich temperatur.
ywice epoksydowe otrzymywane s w wyniku reakcji polikondensacji
dwufenoli ze zwizkami epoksydowymi (najczciej epichlorohydryny).
Zalenie od wzajemnej proporcji substratw otrzymuje si ywice pynne,
ppynne lub atwotopliwe ciaa stae. S rozpuszczalne w nielicznych rozpuszczalnikach. Stosowane w mieszaninie z innymi ywicami stanowi
spoiwa do produkcji ciekych farb fleksograficznych i wklsodrukowych
oraz mazistych sitodrukowych. Utrwalanie ich jest do zoone pod
wzgldem chemicznym. Rozpuszczaj si one w ketonach, mieszaj si
z ywicami fenolowymi, poliamidowymi, mocznikowo - i melamino formaldehydowymi, a nie mieszaj si z ywicami alkidowymi, olejami
rolinnymi i pochodnymi celulozy. Farby, w skad ktrych wchodz ywice
epoksydowe, maj dobr adhezj do zadrukowywanych podoy. Po ich
utwardzeniu np. ywic fenolowo - formaldehydow uzyskuje si produkt
o wikszej przyczepnoci do podoa i wikszej elastycznoci oraz wysokiej
odpornoci na czynniki fizyczne i chemiczne.
Chlorokauczuk, czyli kauczuk naturalny chlorowany, termoplastyczny
produkt otrzymywany przez chlorowanie kauczuku naturalnego.

Rozpuszcza si w estrach, wglowodorach aromatycznych, eterach

i ketonach, nie rozpuszcza si w alkoholach. Tworzy trwae, elastyczne,
bezbarwne bonki odporne na wilgo i cieranie oraz czynniki chemiczne.
Charakteryzuje si du odpornoci na dziaanie alkaliw, kwasw, czynnikw atmosferycznych i wody morskiej. Jest stosowany jako skadnik
pokostw gwnie farb wklsodrukowych toluenowych, przeznaczonych
do drukowania opakowa o charakterze alkalicznym, np. myde i proszkw
do prania oraz plakatw naraonych na dugie dziaanie czynnikw atmosferycznych.
ywice polioctanowe, do produkcji farb ciekych znajduj zastosowanie
polimery i kopolimery octanu winylu. Do produkcji farb fleksograficznych
i wklsodrukowych do zadrukowywania folii z polichlorku winylu stosuje
si kopolimer chlorku i octanu winylu. Nadaje on farbom odporno
na cieranie i na kwasy.
ywice poliuretanowe s to produkty reakcji izocyjanianw z alkoholami dwuwodorotlenowymi, polieterami lub poliestrami zawierajcymi
wolne grupy hydroksylowe. Stosowane s do produkcji dwuskadnikowych
farb fleksograficznych, wklsodrukowych i sitodrukowych, same lub jako
dodatek obok innych ywic. Nadaj one farbom wysok odporno
na dziaanie chemikaliw i wiata oraz odporno mechaniczn
(na cieranie, zadrapanie itp.).
ywice ketonowe s to produkty kondensacji formaldehydu i wyszych
ketonw, takich jak: cykloheksanon, metylocykloheksanon, acetofenon czy
naftalenometyloketon. Dobrze rozpuszczaj si w alkoholach, estrach
i wglowodorach aromatycznych. Mieszaj si z nitroceluloz, etyloceluloz i poliwynilobutyralem. Stosowane s do produkcji farb fleksograficznych
i wklsodrukowych lub te do modyfikowania waciwoci ciekych farb
nitrocelulozowych, nadajc im odporno na czynniki chemiczne i fizyczne.
ywica cykloheksanowa jest jedn z rodzaju ywic ketonowych.
ywiczany wapniowe i cynkowe. S to pochodne kalafonii. W zalenoci od rodzaju metalu i jego procentowego udziau w masie, czsteczki
maj rne temperatury miknienia i rn liczb kwasow. Daj kruche
powoki. S stosowane obok innych ywic do produkcji farb wklsodrukowych oraz farb offsetowych utrwalanych ciepem (typu heat - set).
2.3. Inne surowce
pomocnicze
Poza dwoma podstawowymi surowcami sucymi do wytwarzania
farb drukowych, a mianowicie barwidem i spoiwem, wprowadza si
do farb wiele innych surowcw pomocniczych, ktrych zadaniem jest
nadanie farbie okrelonych waciwoci drukowych oraz uytkowych.
Niektre surowce pomocnicze dodaje si jedynie podczas produkcji
skadnikw farb, inne mona wprowadza do gotowej ju farby.

43

Te ostatnie skadniki farb zwane s rodkami pomocniczymi i dodawane s

przez drukarzy w celu dostosowania waciwoci farby do technologii
drukowania lub w celu dostosowania szczeglnych waciwoci
uytkowych drukw.
Przykadem surowcw pomocniczych wprowadzanych do farby w czasie jej produkcji s: podbarwiacze, plastyfikatory, rodki powierzchniowo
czynne, rodki przeciw pienice, rodki alkalizujce i rodki konserwujce.
Podbarwiacze s to pigmenty, barwniki lub laki o barwie niebieskiej lub
fioletowej, ktre dodaje si do farb czarnych w celu pogbienia czerni
i usunicia brunatnego odcienia pochodzcego od asfaltw i sadzy.
Najczciej stosuje si niewielki dodatek barwnikw tuszczowych (nigrozyna), bkitu Milori lub bkitu alkalicznego.
Plastyfikatory (zwane inaczej zmikczaczami). S dodawane do farb
drukowych w celu nadania ich powokom wyszej elastycznoci i adhezji do
podoa. Poprawiaj one odporno farby na wod, na dziaanie niskich
i wysokich temperatur. Plastyfikator zapobiega zmianie barwy farby pod
wpywem wysokiej temperatury. Pastyfikatory s cieczami lub ciaami staymi.
Plastyfikatory dzieli si na:
- I - rzdowe (pierwszorzdowe), tj. rozpuszczalnikowe (chemiczne),
ktre dziaaj na ywic tak jak rozpuszczalnik; mieszaj si z ywic
w kadym stosunku;
- II - rzdowe tj. nierozpuszczalnikowe, ale rozcieczalnikowe, mieszajce si z ywic w pewnym zakresie;
- III - rzdowe tj. ywice plastyfikujce o bardzo niskiej temperaturze
miknicia.
Plastyfikator powinien spenia nastpujce warunki:
- by nielotnym w warunkach drukowania, gdy inaczej elastyczno
utrwalonej bonki farby spadaaby;
- mie jasn barw;
- dobrze zwila pigmenty i laki
- nie powinien by toksyczny ani te dziaa szkodliwie na produkty
spoywcze.
le dobrane plastyfikatory II - rzdowe mog migrowa do powierzchni farby i powodowa sklejanie si (blocking) drukw. Jest to zjawisko
synerezy (rozdzielenie ukadu dyspersyjnego na dwie czci). Zmikczacze
dodawane s w iloci od jednego do kilku procent w stosunku
do zmikczanej farby.
Jako plastyfikatory stosowane s ftalany, adypiniany lub cytryniany.
Najczciej jednak stosowane s ftalan dwubutylu i ftalan dwuoktylu.
rodki powierzchniowo czynne (dyspergujce). Uatwiaj one zwilanie
i dyspergowanie substancji barwicych w spoiwach. Ich dziaanie polega
tu na obnieniu napicia powierzchniowego na granicy faz ukadu spoiwo
- substancja barwica. Z chemicznego punktu widzenia dziel si one na

anionowe (produkty kondensacji kwasw naftalenosulfonowych z aldehydem mrwkowym), kationowe (sole pierwszo -, drugo - i trzeciorzdowych
amin alifatycznych) i niejonowe (produkty kondensacji tlenku etylenu
z alkoholami tuszczowymi).
rodki alkalizujce. Stosowane s jako dodatek do ciekych farb wodnych lub wodorozcieczalnych. Dziaanie ich polega na przeprowadzeniu
nierozpuszczalnych w wodzie ywic w rozpuszczalne w wodzie sole.
Uzyskuje si w ten sposb spoiwa wodne. Po zadrukowaniu podoa
drukowego alkalia paruj lub wsikaj w podoe, za ywica wytrca si,
co pozwala na utrwalenie si farby. Utrwalona warstwa farby odporna jest
na wod. W zalenoci od zastosowanego rodka alkalizujcego pen
odporno na wod zaschnita bonka farbowa uzyskuje w rnym czasie.
Najczciej do farb wprowadza si 35% wodny roztwr wodorotlenku
amonu lub morfolin (czterohydro-1,4-oksazyn), bdc rwnoczenie
emulgatorem czy te trjetanoloamin (hydroamin) speniajc
jednoczenie rol plastyfikatora czy te dwumetylenoetanoloamin.
rodki konserwujce. S to substancje dodawane do farb wodnych
lub wodorozcieczalnych w czasie ich produkcji w celu zapobieenia rozwojowi drobnoustrojw. Najczciej stosuje si w tym celu aldehyd benzoesowy, piciochlorofenolan sodu lub siarczan miedzi.
Do grupy skadnikw farby wprowadzanych w czasie jej produkcji lub/i
przez drukarzy do gotowej farby nale rwnie: wypeniacze, pokosty,
rodki antysuszce, wszelkiego rodzaju tzw. pasty pomocnicze
(np. woskowe, offsetowe itp.), suszki.
Wypeniacze (obcialniki). S to pigmenty na og biae, pozwalajce
nada farbie podane przy jej uytkowaniu waciwoci drukowe oraz
uatwiajce dobranie odpowiedniego odcienia (koloru). Obcialniki
s wprowadzane take do farb kolorowych w celu zmniejszenia iloci
drogich i intensywnych pigmentw barwnych, a tym samym w celu
obnienia ceny farby. W przemyle farb drukowych najczciej stosowanymi wypeniaczami s : strcany siarczan barowy, wodorotlenek glinowy
oraz mieszanina obu powyej wymienionych zwizkw. Te same zwizki
bywaj rwnie uywane jako substraty przy lakowaniu barwnikw.
Siarczan barowy wystpuje w przyrodzie w postaci minerau - szpatu
cikiego. W przemyle farb drukowych stosuje si wycznie strcany
BaSO4 otrzymywany przez dziaanie kwasu siarkowego lub jego
rozpuszczalnych soli na rozpuszczalne sole baru. Produkt tak otrzymany
jest drobnokrystaliczny, do mikki i o jednolitym skadzie. Nazywany jest
biel trwa lub blanc - fix. Ma szerokie zastosowanie jako obcialnik
i substrat przy lakowaniu barwnikw. Utarty z pokostem lnianym kryje
sabo, jest natomiast dobrze kryjcym pigmentem w spoiwach wodnych.
Zwiksza lejno farb zbyt plastycznych - nadaje wic im lepsze waciwoci

45

drukowe. Dziki bardzo maemu ziarnu, sprzyja powstaniu poysku

i bardzo odporny na dziaanie chemikaliw, moe by stosowany do wszystkich rodzajw farb tak pynnych, jak i mazistych.
Wodorotlenek glinowy, zwany rwnie biel przezroczyst lub transparentow, jest mikkim proszkiem o maej gstoci i wysokiej liczbie
olejowej. Wspczynnik refrakcji (zaamania wiata) Al (OH)3 jest niski
i bliski wspczynnikowi refrakcji pokostu lnianego. Pasta powstaa przez
utarcie Al (OH)3 z pokostem lnianym jest transparentowa do warstwy
o gruboci 2 - 3 m. Warstwy grube maj barw brunatn. Pasta z wodorotlenku glinu i pokostu olejowego stosowana jest przez drukarzy do farb
mazistych w celu obnienia intensywnoci barwy i zwikszenia jej adhezji
do podoa oraz zmniejszenia przebijania. W spoiwach wodnych Al (OH)3
kryje bardzo sabo. Zwiksza lepko farb i zapobiega sedymentacji
ciszych barwide. Ze spoiwami o wysokiej liczbie kwasowej moe tworzy
myda glinowe bdce powodem elowania farby.
Biel doprawowa jest mieszanin jednoczenie strcanych siarczanu
baru i wodorotlenku glinu. czy w sobie cechy obydwu skadnikw
poprawiajc dziki temu waciwoci drukowe farb. Biel doprawowa
produkowana jest jako pastowata zawiesina w oleju lnianym. W tej postaci
stosowana jest do farb mazistych w celu poprawienia ich waciwoci
drukowych.
W celu skorygowania waciwoci drukowych stosuje si rwnie
podane poniej skadniki.
Wglan wapnia strcany (kreda strcana) utarty ze spoiwem olejowym
daje farby przewitujce o bardzo dobrych waciwociach drukowych.
Nie nadaje si do farb zawierajcych spoiwa o wysokiej liczbie kwasowej.
Wglan magnezu nie moe by stosowany ze spoiwami o wysokiej
liczbie kwasowej. Farby zawierajce wglan magnezu tworz bonki
(powoki) matowe.
Krzemionka - zwizek o wzorze SiO2 lub SiO2H2O - bywa dodawana
do farb typograficznych lub offsetowych w celu zmniejszenia ich lepkoci
(skrcenia) lub zredukowania pylenia. Podobnie jak wglan magnezu bywa
stosowana jako rodek matujcy.
Talk - uwodniony krzemian magnezowy suy do zmniejszenia przylepnoci (tacku) farb typograficznych i offsetowych. Jest trudny do zdyspergowania, jest pigmentem pprzezroczystym.
Pokosty. Stosowane s jako rodki pomocnicze suce jako dodatek
do farb mazistych (typograficznych i offsetowych) w celu uzyskania
odpowiedniej konsystencji potrzebnej do prawidowego przebiegu

procesu drukowania. Stosowany jest pokost lniany o rnym stopniu

spolimeryzowania. Stopie ten zaley od czasu trwania reakcji i temperatury w jakiej ogrzewano olej lniany i ma bezporedni wpyw na lepko
pokostu. Stosowane s pokosty o rnych lepkociach. S to:
- pokost bardzo saby
- o lepkoci 900+/-45
mPas,
- pokost saby
- o lepkoci 1750+/-100 mPas,
- pokost redni
- o lepkoci 7500+/-400 mPas,
- pokost mocny
- o lepkoci 10000+/-500 mPas.
rodki antysuszce (pasty przeciwutleniajce) . Zwane s take
antyoksydantami lub antyutleniaczami. rodki te s wprowadzane do farb
mazistych, eby spowolni proces polimeryzacji olejw schncych tak,
aby farba bya stabilna i nie utrwalaa si gdy nie jest naoona na podoe.
Jako rodki antyutleniajce stosowane s naftole i aminy aromatyczne.
Dodatek tych rodkw ma na celu nie dopuci do zasychania farby
w ukadzie farbowym lub te na formie drukowej.
Pasty obniajce tack. S to rodki produkowane w postaci elu,
dodawane do farb mazistych, zmniejszajce ich tack bez zmiany konsystencji. Zawieraj one substancje elujce, wypeniacze (krzemionka,
wglan magnezu, talk, wglan wapnia), woski lub nawet ywice alkidowe.
Pasty offsetowe. S to pasty zawierajce pokost schncy i wod. S one
dodawane do farb w iloci kilku procent. Su do szybkiego ustalenia
rwnowagi ukadu farba - woda w drukowaniu offsetowym.
Pasty przeciwdziaajce odciganiu (odbijaniu). S bardzo zrnicowane
pod wzgldem skadu i mechanizmu dziaania. (np. mog by to mieszaniny krzemionki, pokostw i odpowiedniego rozpuszczalnika o rnym
skadzie lub na bazie skrobi). Stosowane s jako dodatek do farb
mazistych.
Pasty przeciw pyleniu. S to rodki obniajce skonno farby
do pylenia. Zawieraj olej lniany oraz wypeniacze (krzemionka lub wglan
magnezowy).
Pasty woskowe. Zawieraj one wosk zdyspergowany w spoiwie
i rozpuszczalnikach. S wprowadzane do wszystkich rodzajw farb
drukowych. Wspczenie najczciej stosowane s woski syntetyczne
(np. wosk polietylenowy i polipropylenowy). Woski wydatnie zwikszaj
elastyczno i rozcigliwo bonki farbowej oraz jej odporno
na cieranie. Nadaj one rwnie polizg oraz poprawiaj z reguy pynicie
farb i zapobiegaj zrywaniu powierzchni papieru.
Suszki (sykatywy). S grup rodkw pomocniczych bardzo chtnie
stosowanych przez drukarzy drukujcych farbami mazistymi. Suszki to sole
niektrych metali i kwasw organicznych, ktre przyspieszaj katalitycznie

47

wysychanie olejw schncych. Mog by stosowane wycznie do farb

typograficznych, offsetowych, typooffsetowych, sitodrukowych i stalorytniczych, ktre zawieraj oleje lub ywice schnce pod wpywem reakcji utleniania. Pod wzgldem chemicznym suszki to substancje o charakterze
myde (sole wyszych kwasw tuszczowych) lub sole kwasw ywicznych.
W zwizku z tym aniony soli stosowanych jako suszki stanowi linoleany,
nafteniany, oktoniany i ywiczany. Biorc pod uwag aktywno katalitycznych atomw metalu wystpujcego w suszce mona uoy nastpujcy
szereg ich aktywnoci:
Co, Fe, Mn, Pb, Zr, Zn,Ca.
Dzisiaj stosowane s prawie wycznie suszki manganowe, kobaltowe,
cynkowe lub mieszane. Ustalenie optymalnej iloci suszki wprowadzanej
do farby, ktrej dziaanie jest najlepsze, nie jest atwe. Optymalne stenie
suszki w procentach rwne jest 0,0022 masy atomowej metalu. Bardzo
czsto jednak ilo dodawanej suszki ustala si dowiadczalnie, uwaajc
by nie przedawkowa, poniewa mona uzyska rezultat odwrotny
od oczekiwanego. Z zasady stosuje si suszki mieszane, tzn. pochodne
rnych metali, dajce lepsze wyniki ni suszka jednometalowa. Rola
zoonej organicznej suszki - reszta wyszego kwasu tuszczowego lub
ywicznego - ogranicza si do spowodowania rozpuszczenia substancji
sykatywowej w oleju. Przyspieszenie utrwalania farb katalizuj atomy
metalu sykatywowego. Mechanizm suszek nie jest jeszcze do koca
wyjaniony.
W zalenoci od postaci suszki dzieli si na cieke i pastowate.
Suszki cieke zawieraj sole rozpuszczone w olejach schncych lub
rozpuszczalnikach organicznych. Stenie metalu zawiera si najczciej
w granicach 3-8%. Ten fakt decyduje, e s one znacznie aktywniejsze
w dziaaniu ni suszki pastowate.
Suszki pastowate zawieraj sole nierozpuszczalne w olejach organicznych i rozpuszczalnikach organicznych, utarte z olejem lnianym
i wypeniaczami (np. siarczanem barowym). W porwnaniu z suszkami
ciekymi maj one szereg zalet, atwo je wprowadzi i wymiesza z farb,
mona te kontrolowa schnicie, co ma due znaczenie przy drukowaniu
wielobarwnym.
Najaktywniejszymi katalizatorami procesu schnicia farb s sole kobaltu i manganu.
Suszka kobaltowa powoduje szybkie wysychanie grnej warstwy
farby, podczas gdy jej zestalenie si w masie przebiega wolno.
Jest to tzw. powierzchniowe utrwalanie, dajce utrwalon bonk
elastyczn i cigliw, mimo e jej powierzchnia staje si twarda i szklista.
Powierzchniowe utrwalanie farby utrudnia przyjmowanie nastpnej
warstwy farby. W zwizku z tym suszki kobaltowej nie naley stosowa
do farb triadowych ani te do tych, ktre bd nakadane na siebie.
Jest ona natomiast bardzo odpowiednia do farb i lakierw nanoszonych

na druki podlegajce czstemu zginaniu, np. obwoluty prospekty, foldery,

itp., gdy zaschnite bonki farbowe zawierajce suszk kobaltow
nie pkaj i nie krusz si.
Suszka kobaltowa ma zabarwienie niebieskofiletowe. Pozostaje ono
rwnie po rozpuszczeniu jej w benzynie lub wglowodorach aromatycznych. Roztwory soli kobaltu w rozpuszczalnikach zawierajcych nadtlenki
organiczne, np. w terpentynie lub tetralinie staj si zielone po przejciu
kationu kobaltu z plus drugiego stopnia utlenienia (barwa fioletowa)
na plus trzeci stopie utlenienia (barwa zielona). Zmiana stopnia utlenienia
kobaltu zwizana wizualnie ze zmian barwy nie zmniejsza skutecznoci
suszki. Suszka kobaltowa nadaje biaym (jasnym) farbom odcie
zielonkawy, ktry znika po pewnym czasie. Ze wzgldu na energiczne
dziaanie, suszk kobaltow naley stosowa do farb zawierajcych oleje
pschnce (sojowy, sonecznikowy) lub pigmenty opniajce schnicie
(sadza, czerwie toluidynowa). Zbyt dua ilo suszki kobaltowej
wprowadzonej do farby powoduje tworzenie si zmarszczek na jej
powierzchni.
Suszka manganowa powoduje utrwalanie farby jednoczenie w masie
i na powierzchni. Tworzy bonki farbowe twarde i kruche, powodujc
trwae knicie farb biaych i jasnych. Wysoka wilgotno powietrza
zmniejsza jej skuteczno. Najczciej uywa si manganu w poczeniu
z kobaltem w postaci suszki mieszanej manganowo-kobaltowej.
Suszka cynkowa tylko nieznacznie przyspiesza schnicie. Mimo to
dodawana jest do farb w znacznych nawet ilociach w celu nadania
powokom twardoci. Powoduje ona schnicie farby w masie. Uatwia
dyspergowanie pigmentw nieorganicznych. W tym zastosowaniu powinna by rozpuszczona w spoiwie, w ktrym zostaje zdyspergowany pigment. Suszka cynkowa wystpuje czsto w poczeniu z suszk kobaltow.
Jak wspomniano powyej, efektywno dziaania suszek zaley
od rodzaju zawartego w nich metalu. Przykadowo czas schnicia oleju
lnianego wynoszcy w temperaturze 20C i przy 40% wilgotnoci
wzgldnej powietrza 5-6 db bez dodatku suszki, zostaje skrcony
w wyniku dziaania suszek:
- kobaltowej do 5-6 godzin,
- manganowej do 10-12 godzin,
- cynkowej do 80 godzin.
Dla kadego metalu w postaci zwizanej ustalono jego optymaln
zawarto w farbie:
- kobaltu 0.05-0,15%;
- manganu 0.10-0,20%.
Znajc zawarto metalu w suszce mona obliczy, ile naley jej doda.
Jest to obliczenie orientacyjne, gdy niektre surowce farb wpywaj
korzystnie lub niekorzystnie na suszki. Tak wic pigmenty zasadowe,
np. biel cynkowa, tworz z wolnymi kwasami tuszczowymi myda,
dziaajce jak suszki. Podobnie pigmenty zawierajce ow i elazo, a wic
cienie chromowe i bkit Milori przyspieszaj wysychanie farby.

49

Laki barwnikw zasadowych opniaj schnicie farb. Pigmenty bardzo

rozdrobnione, a wic majce du powierzchni waciw, adsorbuj
na swojej powierzchni cz suszki czynic j nieaktywn. Dlatego te
do farb zawierajcych sadz, naley doda jej wicej ni to wynika
z oblicze. Niektre ywice fenolowe, mogce znale si w spoiwie,
zawieraj sporo wolnego fenolu. Zwizek ten jest do silnym inhibitorem
procesw prowadzcych do zestalenia olejw schncych, opniajcym
wysychanie farby. Take wolne kwasy karboksylowe hamuj proces utrwalania farby. W farbach s nimi kwasy tuszczowe i ywiczne. Zawarto tych
kwasw w farbie okrelana jest liczb kwasow. Im wysza liczba
kwasowa, tym duej mimo dodatku suszki utrwala si farba. Najsilniej
opniane jest ze wzgldu na du zawarto kwasw wysychanie farb
wykonanych na bazie oleju lnianego.
Efektywno dziaania suszek zaley nie tylko od ich skadu, a wic
od intensywnoci katalitycznego dziaania jej komponentw, ale rwnie
od takich czynnikw, jak temperatura, wilgotno powietrza, rodzaj
zadrukowanego podoa oraz omwiony powyej skad farby. I tak
np. dla suszki kobaltowej podwyszenie temperatury z 20 do 26C
podwaja intensywno dziaania. Dua wilgotno powietrza oraz podoa
obni aktywno suszki. Jest to szczeglnie widoczne w przypadku
zadrukowywania podoy niewsikliwych, ktre na skutek zmiany temperatury (np. w magazynie czy hali maszyn) s pokryte pewn, nawet niewielk
warstw pary wodnej. Wskutek obecnoci wilgoci czas schnicia wydua
si kilkakrotnie. Niekorzystnie na czas schnicia mog wpywa rwnie
niektre surowce pomocnicze stosowane przy produkcji papieru.
Podstawowym pytaniem dotyczcym suszek jest: w jakiej iloci
wprowadza je do farby? Odpowied nie jest prosta ze wzgldu na wpyw
na dziaanie suszek zbyt wielu czynnikw. Obowizuje w tym przypadku
generalna zasada, e suszki naley stosowa w jak najmniejszych ilociach,
aby nie zmieni waciwoci farby drukowej. Istniej pewne graniczne iloci
dodawania suszek po przekroczeniu, ktrych zamiast oczekiwanego
polepszenia schnicia nastpi jego pogorszenie.
Producenci farb oraz suszek podaj dokadne instrukcje czego
i ile stosowa. Zbyt may dodatek suszki do farby moe spowodowa takie
utrudnienia w procesie drukowania jak: niewysychanie farby, odciganie
w stosie, blocking, kredowanie, cieranie, przebijanie, ctkowanie itp. Zbyt
duy dodatek suszki moe by przyczyn: niewysychania, zasychania farby
na wakach maszyny lub na formie drukowej, zabijania oczek formy,
sadzenia itp.
Naley przy tym pamita, e w przypadku drukowania wielobarwnego sposobem mokro na mokro zastosowanie nieodpowiedniej suszki
lub nieodpowiedniej iloci prawidowej suszki moe spowodowa nieprzyjmowanie farby przez farb.

3. Produkcja farb
drukowych

Procesy wytwarzania farb drukowych dzieli si zazwyczaj na dwa etapy:

- przygotowanie spoiwa,
- rozdrobnienie barwida (pigmentu lub laki) i zdyspergowanie
go w spoiwie (czyli waciwy proces produkcji farby).
3.1. Sposoby
produkcji spoiw
Spoiwa, zwane rwnie czsto pokostami lub lakierami s pproduktami w procesie wytwarzania farb drukowych. Spoiwa w zalenoci
od charakteru wchodzcych w ich skad surowcw dziel si na:
rozpuszczalnikowe, olejowe mineralne, olejowe rolinne, olejowe rolinno
- mineralne, olejowo - ywiczne (zwane take syntetycznymi), specjalne
kompozycje spoiw stosowane do farb utrwalanych promieniowanie UV
i strumieniem elektronw.
Rodzaj spoiwa decyduje o jego technologii produkcji.
Produkcja spoiw rozpuszczalnikowych (alkoholowych, toluenowych,
wodnych itp.) polega na og na dokadnym wymieszaniu skadnikw spoiwa i ewentualnym podgrzaniu w celu cakowitego ich rozpuszczenia.
Proces ten prowadzi si w hermetycznie zamknitych mieszalnikach
rnego typu, ogrzewanych par wodn lub ciepym powietrzem.
Bardziej zoony jest proces produkcji spoiw zawierajcych oleje oraz
oleje i ywice. Prowadzi si go w otwartych metalowych kotach o pojemnoci 500 - 3000 dm3. Najczciej koty wykonane s z aluminium,
natomiast dno wyoone jest miedzi co zapewnia dobre przewodzenie
ciepa. Koty s ogrzewane par wodn lub elektrycznie. S one
wyposaone w mieszada mechaniczne lub gazowe (CO2 lub N2),
termometr oraz urzdzenie do odprowadzania gazowych produktw
rozkadu oleju. Podczas podgrzewania oleju nastpuje jego polimeryzacja.
Proces ten naley stale kontrolowa (mieszanie, temperatura), aby otrzyma produkt przewidziany dan technologi. Podczas produkcji nie wolno
dopuci do wykipienia lub nadmiernego spienienia si pokostu.

51

Naley rwnie pamita, e surowce s atwopalne, a gaszenie

nagrzanego pokostu jest bardzo trudne. W podobny sposb produkuje si
spoiwa olejowo - ywiczne, z tym, e w pierwszym etapie nastpuje roztworzenie ywicy. Naley pamita o tym, aby nie przekroczy temperatury zaponu uytego oleju. Spoiwa farb utrwalanych promieniowaniem UV
zestawia si zgodnie ze skadem i miesza w celu uzyskania jednorodnej
cieczy.
3.2. Sposoby
produkcji farb
drukowych
Waciwy proces produkcji farb skada si z etapw stadiw. W pierwszym nastpuje wymieszanie skadnikw, co w rezultacie prowadzi do rozdrobnienia i zwilenia barwida (pigmentu lub laki) spoiwem, za w drugim
- zdyspergowanie powstaej masy w celu rwnomiernego rozprowadzenia
barwida w spoiwie. Na rysunku 3.1 przedstawiono mikroskopowy obraz
dobrej (a) i zej (b) dyspersji pigmentw w farbie. Technologia produkcji
poszczeglnych asortymentw farb jest rna i przedstawia si nastpujco:
a)

b)

Rys. 3.1. Mikroskopowy obraz farby: a) dobrze zdyspergowany pigment, b) le zdyspergowany pigment

Produkcja farb gazetowych. Sadz lub pigment miesza si z czci

spoiwa w mieszalniku opatkowym w celu uzyskania jednorodnej pasty.
Nastpnie past przenosi si do urzdzenia zwanego trjwalcwk w celu
jej zdyspergowania. Trjwalcwka skada si z trzech metalowych walcw,
ktrych prdko obrotowa jest rna (prdko kadego nastpnego
ze stykajcych si walcy jest trzykrotnie wiksza ni poprzedniego).
Na rysunku 3.2 przedstawiono schemat trjwalcwki do ucierania farb.
W czasie przechodzenia past przez trjwalcwk nastpuje roztarcie pigmentu (laki) i zwilenie go spoiwem. Tworz si wtedy solwaty skadajce
si z czsteczek pigmentu (lub laki) otoczonych czsteczkami spoiwa.
Powstanie solwatw zapewnia stabilno ukadowi. Nastpnie otrzymana
pasta mieszana jest w mieszalniku z podbarwiaczami i pozosta iloci
spoiwa. Tak otrzymana farba po kontroli parametrw technologicznych
rozlewana jest do pojemnikw: kontenerw lub beczek.

Rys. 3.2. Schemat dziaania trjwalcwki do ucierania farb: a) poziomej, b) pionowej;

1 - kaamarz, 2 - walec tylny, 3 - walec rodkowy, 4- walec przedni, 5- n zdejmujcy,
6- koryto

Produkcja farb offsetowych typu heat - set. Cay proces technologiczny

obejmuje kilka etapw. Cz spoiwa podobnie jak przy produkcji farb
gazetowych (take offsetowych cold -setowych) jest mieszana z pigmentami, wypeniaczami i substancjami pomocniczymi w tarczowym mieszalniku
szybkoobrotowym zwanym dissolverem. Nastpnie otrzymana pasta jest
przepompowywana do myna kulowego, gdzie nastpuje roztarcie pigmentw i wstpne zdyspergowanie pigmentu. Nastpnie farba przechodzi
do drugiego mieszalnika tarczowego, gdzie dodawana jest pozostaa cz
spoiwa i olej mineralny bdcy rozpuszczalnikiem tego typu farb.
Po wymieszaniu farba jest przenoszona do trjwalcwki, gdzie nastpuje
ostateczne zdyspergowanie caej farby. Po przeprowadzeniu kontroli
jakoci farba pakowana jest do kontenerw lub beczek.
Produkcja farb offsetowych arkuszowych. Proces produkcyjny farb
offsetowych arkuszowych kolorowych przebiega dwuetapowo. W pierwszym etapie nastpuje wymieszanie pigmentu z czci spoiwa na past
i pozostawienie jej celem dojrzenia na ok. 10 godzin. W tym czasie
nastpuje zwilenie pigmentu. Po tym czasie dojrza past uciera si
kilkakrotnie na trjwalcwce, dalej przenosi do mieszalnika szybkoobrotowego, gdzie homogenizuje si j z pozostaymi skadnikami.
Jednym z wariantw tej metody jest stosowanie zamiast suchych
pigmentw i lak, past fleszowanych. Proces produkcyjny w tym przypadku
jest prostszy. Past fleszowan miesza si ze spoiwem i rodkiem

53

powierzchniowo czynnym, uatwiajcym zwilenie pigmentu spoiwem.

Nastpuje wydzielenie wody z pasty. Ziarna barwida zostaj otoczone
czsteczkami spoiwa, tworzc stabilne solwaty. W dalszej kolejnoci
nastpuje oddzielenie wody w kotle prniowym i kilkakrotne rozcieranie
otrzymanej mieszaniny w trjwalcwce z ogrzewanymi walcami. Metoda
ta pozwala na otrzymanie farb o wysokim stopniu dyspersji oraz o duej
intensywnoci barwy. Jest ona wykorzystywana rwnie przy produkcji farb
czarnych z sadzy.
Sadza jest pigmentem do trudno zwilalnym spoiwem. W zwizku
z tym czarne farby naley uciera bardzo dugo. Proces ten mona znacznie
skrci mieszajc sadz z wod z dodatkiem alkoholu izopropylowego.
Alkohol izopropylowy dziaa jako rodek powierzchniowo czynny uatwiajcy zwilenie sadzy wod. Woda wnika w agregaty sadzy, obniajc jej
zdolno absorpcji. Po wprowadzeniu spoiwa i oddzieleniu wody otrzymuje si zawiesin o wysokim stopniu dyspersji sadzy, ktra dalej jest ucierana
w celu jej homogenizacji z pozostaymi skadnikami farby i ze spoiwem.
Produkcja farb wklsodrukowych. W mieszalnikach turbinowych
miesza si pigment lub lak z poow spoiwa. Powsta mieszanin uciera
si z pozosta czci spoiwa w mynach kulkowych, w ktrych kulki stalowe lub porcelanowe rozcieraj farb. Proces ten trwa okoo 20 godzin.
Jego wada to zanieczyszczenia ze cierajcych si kulek. Farba musi by
filtrowana celem pozbycia si tych zanieczyszcze.
Inny, znacznie prostszy przebieg ma produkcja farb wklsodrukowych
przy zastosowaniu usek, czyli chipsw, ktre stanowi pigment lub lak
zdyspergowan w twardej ywicy (najczciej w nitrocelulozie). Chipsy
naley rozpuci przez mieszanie i doda ewentualnie niezbdne dodatki.
W ten sposb otrzymuje si gotow farb.
Produkcja farb fleksograficznych. Farby fleksograficzne produkowane
s w sposb analogiczny do wklsodrukowych. Stosuje si do tego celu
pigmenty bd laki lub chipsy. Czas ucierania farb z pigmentw bd lak
jest uzaleniony od waciwoci skadnikw i wynosi od kilku do kilkunastu
godzin. Po tym czasie kontroluje si lepko farby i wprowadza w miar
potrzeb rozpuszczalnik lub rozcieczalnik.
Produkcja farb sitodrukowych . Technologia produkcji tych farb
uzaleniona jest od rodzaju i skadu zastosowanego spoiwa. Sitodrukowe
farby olejowe produkuje si w sposb analogiczny do produkcji farb
offsetowych przez ucieranie na trjwalcwce pigmentw i lak ze spoiwem.
Czas ucierania jest uzaleniony od waciwoci surowcw i jest zwykle
duszy od czasu potrzebnego na utarcie farb offsetowych ze wzgldu
na tward tekstur stosowanych pigmentw.
Farby sitodrukowe produkowane na spoiwach rozpuszczalnikowych
produkuje si analogznie jak farby fleksograficzne czy te wklsodrukowe.
W pierwszym etapie nastpuje rozpuszczenie polimeru (ywicy)
w odpowiednim rozpuszczalniku. Nastpnie w prowadzane s porcjami

pozostae skadniki farby. Tego rodzaju farby stosowane s do drukowania

tworzyw sztucznych.
Przedstawiono tutaj tylko schematycznie zarysy procesw wytwarzania
niektrych rodzajw farb drukowych. Istnieje wiele ich technologicznych
wariantw z moliwoci zastosowania rnych urzdze ucierajcych
i dyspergujcych, np. mieszalnikw planetarnych, zgniatarek, mieszalnikw
dwutarczowych, ucieraczek jednowalcowych, attritorw itp.
Farby po ich wytworzeniu s pakowane w zalenoci od rodzaju w kontenery, beczki, hoboki, puszki, tuby itp. Rodzaj opakowa zaley od postaci
farby i jednostkowego zapotrzebowania na farby przez drukarni.
Na rysunku 3.3 przedstawiono schematycznie metody produkcji rnych
rodzajw farb offsetowych.
3.3. Nowe
technologie
w produkcji farb
drukowych
Przedstawiony powyej materia dotyczy klasycznych technologii
produkcji farb drukowych. Od pewnego czasu stosowane s nowe technologie suce do produkcji farb drukowych. Do najbardziej znanych nale
nastpujce technologie:
- produkcja farb typu heat - set z past fleszowanych opracowana
w koncernie SunChemical,
- Technologia HIT (Highly Improwed Technology) stosowana w koncernie
Michael Huber do produkcji farb offsetowych arkuszowych, zwojowych
typu cold - set i heat - set.
Farby heat - set z pigmentami fleszowanymi. Jest to opatentowana
technologia sposobu produkcji pigmentw w postaci past fleszowanych
i dalszego ich przerobu na farby offsetowe typu heat - set. Pasty
flaszowane otrzymywane s z wodnych zawiesin pigmentw strcanych
z pominiciem operacji suszenia. Nie zawieraj one aglomeratw jak
pigmenty suszone, a jedynie czstki pierwotne o przecitnej, bardzo maej
rednicy, bo wynoszcej okoo 1m. Pasty o duym steniu nie wymagaj
ucierania. Zalet farb heat - setowych produkowanych z past fleszowanych
jest prostszy od tradycyjnego sposb ich produkcji, wysoki poysk i bardzo
dobre krycie uzyskiwane dziki bardzo maej rednicy stosowanych
pigmentw.
Technologia HIT. Technologia ta stosowana jest w koncernie Michael
Huber do produkcji rnych rodzajw farb offsetowych. Jej podstaw jest
opracowanie
nowej
technologii
dyspergowania
pigmentw.
Najwaniejszym etapem produkcji farb drukowych jest ich dyspergowanie,
tzn. ucieranie pigmentw lub lak z pozostaymi komponentami spoiwa.
Pigmenty stosowane do produkcji maj najczciej posta gruboziarnistych
grudek tzw. aglomeratw, skadajcych si z pierwotnych czstek.
Przez oddziaywanie si mechanicznych nastpuje niezbdne rozbicie

55

aglomeratw na czstki pierwotne, a nastpnie ich ustabilizowanie

(zawieszenie) w spoiwie dziki intensywnemu ich zwilenia spoiwem.
Czsteczki pierwotne pigmentw o wymiarach 0,02 do 0,5 m posiadaj
du energi powierzchniow, ktra wspiera aglomerowanie czstek pierwotnych. Spoiwo musi pokona te siy. Pierwszym etapem jest usuwanie
gazw zaabsorbowanych na powierzchni czstek pigmentw, nastpnie
spoiwo zakotwicza si mocno w porach na powierzchni pigmentu,
tworzc dystans midzy czsteczkami, zapobiegajc w ten sposb ich
rekrystalizacji. Jest to zarys teorii dyspergowania dziki, ktrej mona
uzyska nowe jakociowo farby offsetowe arkuszowe, offsetowe zwojowe
typu heat - set i typu cold - set.

Rys. 3.3. Schemat produkcji rnych rodzajw farb ofsetowych.

4. Mechanizmy utrwalania
farb

Utrwalanie farb to zesp procesw fizycznych i chemicznych wynikajcych ze wspdziaania farby i podoa, oraz procesw zachodzcych
w warstwie farby prowadzcych do utworzenia trwaej plamy. Utrwalanie
potocznie nazywane jest schniciem farby.
Przez pojecie utworzenie trwaej plamy naley rozumie nadanie
warstwie farby naniesionej na podoe drukowe, odpornoci na cieranie
i odciganie.
Przebieg utrwalania farby zaley od rodzaju zastosowanego podoa
drukowego. Inny jest mechanizm utrwalania farby na podou chonnym
(wsikliwym) ni mechanizm utrwalania farby na podou niechonnym
(niewsikliwym).
Utrwalanie farby na podou chonnym (wsikliwym) przebiega
dwuetapowo. Utrwalanie dwuetapowe jest najczstszym przypadkiem
procesu utrwalania farb. Wedug tego mechanizmu utrwala si wikszo
farb typograficznych i offsetowych przeznaczonych do drukowania
na podoach chonnych (wsikliwych), np. na produktach papierowych.
W pierwszym etapie przewaaj zjawiska fizyczne, a mianowicie:
- zwilanie podoa drukowego farb,
- wtaczanie farby, od chwili zetknicia si podoa drukowego z form
drukow lub z obcigiem przenoszcym farb, w pory i kapilary
podoa,
- swobodne wnikanie (wsikanie) ciekych skadnikw farby w podoe,
- ulatnianie (odparowanie) rozpuszczalnikw (o ile farba je zawiera).
Na drugi etap utrwalania farb skadaj si gwnie reakcje chemiczne
powodujce zestalenie si (polimeryzacj) ywic i olejw schncych.
Inny mechanizm utrwalania maj farby nie zawierajce skadnikw
zdolnych do polimeryzacji. Mog by one utrwalane przez:
- wycznie przez absorpcj (wsikanie), mechanizm ten dotyczy farb
zwojowych gazetowych (rotacyjnych) typograficznych i zwojowych
offsetowych utrwalajcych si bez doprowadzenia ciepa (farby typu
cold-set),

57

- wycznie przez ulatnianie si (odparowanie) rozpuszczalnikw (farby

rozpuszczalnikowe przeznaczone do drukowania na podoach
niechonnych),
- obydwa procesy jednoczenie (farby offsetowe zwojowe utrwalane
ciepem tzw. farby heat-set oraz farby wklsodrukowe i fleksograficzne do drukowania na papierze).
Farby drukowe utrwalaj si najczciej wedug podanych poniej
mechanizmw lub ich kombinacji:
- przez absorpcj (wsikanie w podoe),
- przez utlenienie z polimeryzacj (tzw. utrwalanie oksydacyjne),
- przez odparowanie rozpuszczalnika,
- promieniowaniem,
- przez termoutwardzanie (piecowo),
- pod wpywem wilgoci.
Trzy pierwsze mechanizmy nazywane s konwencjonalnymi; byy i s
najczciej spotykane wrd mechanizmw utrwalania si farb. Nastpne
wymienione metody to tzw. niekonwencjonalne, wedug ktrych utrwalaj si farby opracowane w ostatnich trzydziestu latach. Powstanie tych farb
spowodowane zostao wprowadzeniem nowych podoy drukowych
i stale wzrastajc wydajnoci maszyn drukujcych.
4.1. Utrwalanie
przez absorpcj
Mechanizm utrwalania farb drukowych przez absorpcj dotyczy
w zasadzie wycznie zadrukowywania papieru gazetowego lub niektrych
innych niepowlekanych papierw zwojowych. Zwilanie papieru przez farb dochodzi do skutku, gdy warto napicia powierzchniowego papieru
jest co najmniej rwna jego wartoci dla farby. Jednoczenie ze zwileniem
nastpuje wtaczanie farby pod powierzchni papieru. Gboko tego
wtoczenia zaley od wielkoci nacisku jednostkowego, czasu jego trwania,
waciwoci reologicznych farby i porowatoci papieru (rys. 4.1).

Rys. 4.1. Mechanizm utrwalanie farby przez absorpcj: 1-pigment zwizany ywic,
2- zaadsorbowany skadnik, 3-podstawowa warstwa papieru

Utrwalanie przez absorpcj jest najprostszym z moliwych mechanizmw, gdy nastpuje wskutek fizycznej absorpcji (wsikania) farby
w pory chonnego papieru.

Po odczeniu odbitki od formy lub od cylindra poredniego offsetowego przenoszcego farb, a wic po ustaniu nacisku, rozpoczyna si
kolejna faza pierwszego etapu utrwalania. Mona w niej wyrni:
- swobodne wnikanie (wsikanie) farby w pory papieru,
- czciowy rozdzia pigmentu i spoiwa,
- wdrwk czci spoiwa kapilarami papieru.
Jest to wic faza wzajemnego oddziaywania na siebie papieru i farby
bez udziau nacisku. Wnikanie farby w pory zaley od ich iloci i wielkoci,
od stopnia zwilania papieru farb oraz od lepkoci farby.
Pory wypenione powietrzem s to przestrzenie midzy luno uoonymi wknami lub wknami i wypeniaczami. W porach umiejscawia si
wiec cz farby i przedostaje si w gb papieru kapilarami. Kapilary
to wskie kanaliki miedzy ciasno stoczonymi wknami celulozy lub
czsteczkami wypeniaczy, bd wystpujce wewntrz tych wkien. Ilo
i wymiary kapilar decyduj o charakterze i stopniu penetracji skadnikw
farby. W kapilary przenika gwnie spoiwo farby. Farba staje si ubosza
w spoiwo, ziarna pigmentu ukadaj si coraz cianiej, a przestrzenie
midzy nimi wypenione spoiwem staj si coraz wsze. Zaczynaj
rwnie i tutaj dziaa siy kapilarne, przeciwdziaajce zasysaniu spoiwa
przez kapilary papieru. W pewnym momencie dochodzi do zrwnowaenia przeciwnie skierowanych oddziaywa i penetracja spoiwa ustaje.
Podobnie dzieje si podczas odfiltrowania wielkoczsteczkowych skadnikw spoiwa od jego fazy o maej lepkoci. Ostatecznie najgbiej
w kapilary wnikaj skadniki spoiwa o najmniejszej lepkoci, a oddzielone
w ten sposb due czsteczki zwizku bonotwrczego (wielkoczsteczkowego) wi ziarna pigmentu z papierem.
Wedug tego mechanizmu utrwalaj si farby gazetowe typograficzne
i gazetowe offsetowe utrwalane bez doprowadzenia ciepa tzw. farby
offsetowe zwojowe cold-set.
4.2. Utrwalanie
przez utlenienie

Farby typograficzne i farby offsetowe do drukowania na maszynach

arkuszowych podoy niechonnych (niewsikliwych) utrwalaj si w wyniku utlenienia i zwizanej z tym dziaaniem polimeryzacji. Spoiwa tego typu
farb skadaj si z olejw schncych lub/i modyfikowanych nimi ywic.
Take farby typooffsetowe do drukowania podoy niechonnych schn
rwnie wedug tego schematu. Mechanizm utrwalania przebiega nastpujco:
- farba zwila podoe niechonne i zostaje na nie naoona,
- zawarte w farbie oleje schnce lub modyfikowane nimi ywice
zaczynaj pod wpywem tlenu z powietrza polimeryzowa (tlen
wbudowywuje si w podwjne wizanie oleju lub ywicy wykorzystujc jednowartociowe wizanie; uzyskuje w ten sposb wolne aktywne
drugie wizanie, ktre reaguje z nastpnymi czsteczkami oleju lub
ywicy) - nastpuje polimeryzacja spoiwa (olejw schncych lub/i
modyfikowanych nimi ywic). Proces jest przyspieszany przez dodatek
suszek.

59

Wedug schematu, ale ju tylko jako cz kombinowanego procesu

utrwalania (drugi etap) schn farby arkuszowe typograficzne, offsetowe
i typooffsetowe przeznaczone do zadrukowywania papierw niepowlekanych i powlekanych Farby wymienione powyej utrwalaj si przez wsikanie i utlenienie z polimeryzacj. Podobnie przebiega proces utrwalania
farb stalorytniczych. Farby stalorytnicze nakadane s z reguy na papier
w podwyszonej temperaturze.
Proces utrwalania wszystkich farb, ktre maj w swym mechanizmie
utlenienie wraz z polimeryzacj moe by przyspieszany przez dodatek
suszek.
Mechanizm utrwalania farb na papierze niepowlekanym ma nastpujcy przebieg:
- farba zostaje naniesiona na powierzchni papieru,
- nastpuje zaabsorbowanie przez papier mniejszych czsteczek olejw
schncych lub ywic nimi modyfikowanych (tzn. czsteczek o krtszych
acuchach),
- pozostae wiksze czsteczki olejw schncych lub/i ywicy zaczynaj
na powierzchni papieru polimeryzowa pod wpywem tlenu zawartego w powietrzu tworzc coraz dusze acuchy,
- proces ten bdzie tak dugo przebiega, a nastpi powierzchniowe
zestalenie farby,
- przejcie olejw schncych i modyfikowanych nimi ywic ze stanu
pynnego w stan cakowicie stay przebiega bardzo wolno, tj. w czasie
od kilku do kilkunastu dni,
- tradycyjn metod jego przyspieszenia jest stosowanie suszek jako
dodatku do farb; s one dodawane zarwno podczas produkcji farb
w fabryce jaki w czasie drukowania bezporednio do kaamarza
maszyny drukujcej.
Przy arkuszowym drukowaniu offsetowym lub typograficznym naley
pamita, e papiery typu chromolux (tj. powlekane metod odlewu)
s w znaczcej swej wikszoci niechonne i naley do ich drukowania
stosowa specjalne farby na podoa niechonne. Jak podoa niechonne
zachowuj si papiery typu chromolux, ktre s fabrycznie po ich produkcji lakierowane. Podobnie ma si sprawa z papierami metalizowanymi
- w tym przypadku naley stosowa specjalne farby do drukowania
papierw metalizowanych.
Metod kombinowan utrwalaj si rwnie farby wytworzone
z uyciem spoiw olejowo-ywicznych. W przypadku naoenia farby ze
spoiwem olejowo-ywicznym na papier powlekany, pigmenty zwizane
przez ywic i cz oleju schncego pozostaj na powierzchni papieru,
natomiast reszta oleju lub rozpuszczalnik wnikaj (wsikaj) w drobne
pory powoki. Nastpuje rozdzielenie faz. Warstewka spoiwa z pigmentem
zwiksza gwatownie sw lepko i szybko zestala si przez utlenienie
i polimeryzacj na powierzchni papieru. Ten typ farb okrela si jako farby
szybko utrwalajce si (szybko schnce). Obecnie s to przede wszystkim
farby offsetowe do drukowania na maszynach arkuszowych.

4.3. Utrwalanie
przez
odparowanie
rozpuszczalnika
Ten typ utrwalania wystpuje w postaci czystej w zasadzie tylko przy
utrwalaniu farb ciekych (fleksograficznych i wklsodrukowych) stosowanych do drukowania podoy niechonnych oraz w przypadku niektrych
farby sitodrukowych i typooffsetowych przeznaczonych gwnie do drukowania podoy niechonnych. W powyszych przypadkach odparowanie
lotnego rozpuszczalnika nastpuje w temperaturze 25 - 35C. Po odparowaniu rozpuszczalnika nastpuje zestalenie si ywicy i zwizanie pigmentu
przez ywic z zadrukowywanym podoem.
Wedug schematu kombinowanego tj. wsikanie w papier z jednoczesnym odparowaniem rozpuszczalnika utrwalaj si farby offsetowe typu
heat-set oraz farby fleksograficzne i wklsodrukowe przeznaczone
do drukowania podoy chonnych (papierowych). Utrwalanie farb fleksograficznych i wklsodrukowych zachodzi w temperaturze 25 - 35C,
za typu heat-set zachodzi pod wpywem dostarczenia znacznych iloci
ciepa (nadmuch gorcego powietrza, tunele suszce ogrzewane poncym
gazem itp.). W zalenoci od ukadu suszenia wstga papieru ma temperatur od 90 do150C, co odpowiada temperaturze czynnika suszcego
200-300C. W tak wysokich temperaturach odparowywuje olej mineralny,
ktry jest rozpuszczalnikiem farb typu heat-set oraz woda (wilgo)
z papieru i rodki zwilajce. Najwicej energii dostarczanej do kanau
suszcego potrzeba na odparowanie wody, co jest niepodane,
ale niestety nieuniknione. Woda, ktra odparowaa z papieru musi by
uzupeniona, gdy w przeciwnym wypadku papier jest zbyt kruchy,
aby mc go po zadrukowaniu podda dalszej obrbce.
4.4. Utrwalanie
farb
promieniowaniem
Do utrwalania farb drukowych stosuje si : mikrofale, promieniowanie
podczerwone, promieniowanie nadfioletowe (ultrafioletowe) oraz wizk
przyspieszonych elektronw (strumie elektronw). Wizka przyspieszonych elektronw zwana take promieniowaniem elektronowym nie jest
fal (promieniowaniem) elektromagnetyczn, niemniej energia jak niesie
odpowiada energii krtkofalowego promieniowania UV i jest czsto stosowana zamiast promieniowania UV do utrwalania farb fotoutwardzalnych.
Omawianie mechanizmu utrwalania farb promieniowaniem zaczniemy
od najduszych fal sucych do tego celu.
4.4.1. Utrwalanie
farb mikrofalami
Mikrofale to promieniowanie elektromagnetyczne o dugoci fali
od 1mm do 1m. Zakres ten odpowiada falom emitowanym i odbieranym
przez radar. Mikrofale s czsto w obcej literaturze przedmiotu nazywane

61

falami radarowymi. Metoda ta suy do utrwalania farb ciekych (wklsodrukowych lub/i fleksograficznych), ktre maj w charakterze rozpuszczalnika lub/i rozcieczalnika alkohole, glikole lub wod. Metoda utrwalania
polega na wytworzeniu ciepa w warstewce odpowiednio uczulonej farby
wskutek zaabsorbowania mikrofal przez polarne czsteczki (alkohole,
glikole, woda). W wyniku wzrostu temperatury nastpuje gwatowne
parowanie rozpuszczalnika prowadzce do zestalenia si bonki farbowej.
Mechanizm tego typu utrwalania przedstawiono na rys.4.2.

Rys. 4.2. Mechanizm utrwalania farb mikrofalami.

Promieniowanie elektromagnetyczne stosowane do utrwalania farb

charakteryzuje si nastpujcymi dugociami fal:

Zakres promieniowania
Daleki
Nadfiolet
Bliski
Fioletowe
Niebieskie
wietlne
zielone
(widzialne)
te
pomaraczowe
czerwone
Bliska
Podczerwie
rednia
Daleka
Mikrofale

Dugo fali, nm
10 - 100
100 - 380
380 - 460
460 - 490
490 - 560
560 - 580
580 - 610
610 - 780
780 - 3000
3000 - 30000
30000 - 1mm
1mm - 1m

Tabela nr 4.1 Podzia widma fal elektromagnetycznych stosowanych do utrwalania farb.

4.4.2. Utrwalanie
promieniowaniem
podczerwonym
Jest to kolejny sposb podnoszenia temperatury warstwy farby naniesionej na podoe przez nawietlanie promieniowaniem podczerwonym
(IR). Rozrnia si nastpujce rodzaje promieniowania podczerwonego:
- krtkofalowe - nie jest pochaniane przez powietrze wolne od wilgoci
lub pyw; zachowuje si ono podobnie jak wiato widzialne, a wic
moe by odbite lub skupione za pomoc reflektora; nie nagrzewa
powietrza i jest nazywane i okrelane jako promieniowanie zimne;
ma ono zdolno penetrowania na znaczn gboko pod powierzchni ciaa, na ktre zostao skierowane, fakt ten jest wykorzystywany
w przypadkach nagrzewania grubych warstw farby;
- redniofalowe - jest ono pochaniane w duym stopniu przez substancje wchodzce w skad farby drukowej - powoduje ogrzanie warstwy
farby, w przypadku bardzo cienkiej warstwy farby znaczna cz
promieniowania przenika, a do podoa; pewna cz promieniowania pochaniana jest przez powietrze, powodujc jego podgrzanie,
co jest jednoznaczne z powstawaniem strat energii cieplnej;
- dugofalowe - przenika w warstw farby tylko na nieznaczn
gboko, powodujc jedynie jej powierzchniowe ogrzanie; przechodzc przez warstw powietrza ulega znacznemu rozproszeniu
i pochoniciu, co czyni je odpowiednim do ogrzewania pomieszcze.
Podane powyej przypadki zostay przedstawione na rys. nr 4.3.

Rys. 4.3. Przenikalno promieniowania podczerwonego: a) fale krtkie, b) fale rednie,

c) fale dugie ,1 - farba, 2 - podoe.

Wytwarzane obecnie promienniki podczerwieni charakteryzuj si rnymi zakresami dugoci fal, mianowicie: krtkofalowe maj maksymaln
emisj ok. 1,3 m; redniofalowe 2,3 - 3,4 m, dugofalowe za 3 - 5 m.
Maksimum absorpcji dla wikszoci farb drukowych ley w granicach
od 2,8 do 3,4 m, w zwizku z tym najskuteczniej przyspiesza ich
utrwalanie promieniowanie podczerwone redniofalowe. Fale dostarczane
przez promienniki dugofalowe s nieodpowiednie, gdy ulegajc absorpcji
tu pod powierzchni farby powoduj nadmierne ogrzanie, a w konsekwencji nieraz i zeszklenie jej grnej warstwy przy jednoczesnym,

63

niewystarczajcym oddziaywaniu na partie gbiej pooone.

Promieniowanie podczerwone o dugoci mniejszej ni 2,5 m dociera
prawie w caoci a do podoa, jeeli warstwa farby nie jest wystarczajco gruba, nie wywoujc w niej podanych efektw.
Warunkiem podwyszenia temperatury farby przez skierowany na ni
strumie podczerwieni jest pochonicie przez ni znacznej czci padajcego promieniowania. W tabeli 4.2 podano najczciej spotykany redni
zakres absorpcji promieniowania podczerwonego, obserwowany w przypadku farb graficznych. Zalenie od ich skadu surowcowego, maksimum
absorpcji moe ulega znacznym przesuniciom.
Maksimum promieniowania w m
Skadniki
1,5

2,0

2,5

3,0

3,5

5,0

7,0

0,05

0,02

50

30

10

80

15

15

15

15

40

15

30

0,05

0,05

35

65

10

55

Chlorek poliwinylu

10

10

15

10

60

10

80

Polietylen

18

15

30

15

98

90

Polistyren

10

10

19

10

90

40

90

ywice poliestrowe

15

15

15

20

90

15

50

Octan celulozy
ywice epoksydowe
Etyloceluloza

Tabela 4.2 Stopie absorpcji promieniowania podczerwonego dla wybranych skadnikw

farb i podoy drukowych.

Stopie pochaniania promieni podczerwonych zaley nie tylko od

budowy chemicznej ciaa, na ktre one padaj, lecz rwnie od barwy jego
powierzchni. Fale krtkie, podobnie jak wiato widzialne, odbijaj si
w znacznym stopniu od powierzchni cia jasnych, a wic nagrzewaj
je sabiej ni ciaa o barwach ciemnych. Odbicie fal dugich od powierzchni jasnych jest mniejsze, a w zwizku z tym bardziej intensywne pochanianie. Niezalenie od dugoci fal zastosowanego promieniowania,
nagrzewanie powierzchni jasnych i ciemnych bdzie przebiegao z rn
szybkoci, a wic z inn dla farb jasnych i z inn dla farb czarnych.
Wrd producentw i uytkownikw farb panuje rnica pogldw,
ktry zakres promieniowania jest najskuteczniejszy do utrwalania farb.
Za promieniowaniem krtkofalowym przemawia kilka okolicznoci,
a mianowicie: przenosz one najwiksz ilo energii, przenikaj
na znaczn gboko, w najmniejszym stopniu s absorbowane przez
powietrze. Fale rednie s wprawdzie silnie pochaniane przez farb,
powodujc jej ogrzanie, lecz ulegaj odbiciu od biaej powierzchni papieru.
Temperatura wewntrz stosu papieru nie bdzie wic do wysoka i proces
utrwalania farby zostanie spowolniony. W przypadku optymalnym tj. przy
temperaturze 45C, proces utrwalania farby zostaje zakoczony po 30 min.
Przyspieszanie utrwalania farb drukowych podczerwieni zastosowano
po raz pierwszy na skale przemysow do dosuszania farb offsetowych

arkuszowych przeznaczonych do drukowania papieru. Farby dosuszane

promieniowaniem podczerwonym s farbami, ktrych proces utrwalania
przebiega dwuetapowo. W pierwszym etapie penetracja farby w kapilary
podoa zostaje przyspieszona wskutek zmniejszenia lepkoci farb przez ich
nagrzanie. W drugim etapie polimeryzacja skadnikw farby przebiega
niezbyt szybko, przez co do dugo pozostaj wilgotne, zmuszajc czsto
do napylania. Stano to na przeszkodzie szerszego zastosowania farb tego
typu. Ponad to dwuetapowe utrwalanie zawa zakres przydatnoci tych
farb do podoy wsikliwych (praktycznie wycznie papierowych).
Bez napromieniowania podczerwieni farby utrwalaj si rwnie,
ale w znacznie duszym czasie. Zachowanie farb dosuszanych
promieniowaniem podczerwonym jest zupenie inne ni farb utrwalanych
promieniowaniem nadfioletowym (UV), ktre bez napromieniowania
w ogle nie zestalaj si. Farby dosuszane promieniowaniem IR mimo
dodatkowych kosztw energii niezbdnej do ich utrwalenia maj take
niepodwaalne zalety. Gwn zalet jest cakowite utrwalenie farb
po 30-40 minutach. Fakt powyszy umoliwia praktycznie natychmiastow
obrbk wykoczeniow otrzymanych drukw. W zwizku z tym farby
offsetowe dosuszane promieniowaniem IR stosowane s do drukowania
papierowych opakowa.
4.4.3. Utrwalanie
promieniowaniem
nadfioletowym
Utrwalanie farb drukowych promieniowaniem nadfioletowym (UV)
powoduje praktycznie ich natychmiastowe cakowite zestalenie bez
odparowania jakichkolwiek substancji. Farby drukowe utrwalane
promieniowaniem UV utrwalaj si wedug dwch odmiennych mechanizmw. Produkowane s farby utrwalane promieniowaniem UV wedug
rodnikowego i kationowego mechanizmu reakcji polimeryzacji.
Do utrwalania farb drukowych i lakierw stosowane jest
promieniowanie UV z tzw. zakresu bliskiego nadfioletu. Rozrniane s trzy
zakresy tego promieniowania UV:
- UV-A 380-315 nm,
- UV-B 315-280 nm,
- UV-C 280-100 nm.
Najlepsze efekty a tym samym najwiksz skuteczno ma promieniowanie UV krtkofalowe tj. poniej 300 nm. Promienniki emitujce
promieniowanie UV o dugoci fal poniej 300 nm emituj take
promieniowanie widzialne i podczerwone. Przy nawietlaniu
promieniowaniem UV tworzy si z tlenu ozon. W zwizku z tym dla prawidowego przebiegu procesu drukowania i utrwalania farb UV niezbdnym
jest odprowadzenie z maszyny ozonu i ciepa.

65

4.4.3.1. Utrwalanie
promieniowaniem
UV wedug
mechanizmu
rodnikowego
W tym przypadku polimeryzacja pynnego spoiwa przebiega
na zasadzie rodnikowej acuchowej reakcji chemicznej. W spoiwie obok
ywic nienasyconych, ktrymi najczciej s akrylany wystpuj monomery
i fotoinicjatory. Monomery maj do spenienia dwa zadania; s nielotnym
rozpuszczalnikiem ywicy i wspdziaaj w procesie sieciowania
skadnikw spoiwa. Stanowi one przewaajc cz utrwalonej
promieniowaniem UV powoki i nadaj jej okrelone waciwoci. S one
czsteczkami substancji ulegajcej polimeryzacji, maj one zwykle ma
mas czsteczkow. Ze wzgldu na niewystarczajcy poziom energetyczny
promieniowania UV do wywoania polimeryzacji niezbdnym okazao si
wprowadzenie do farby substancji o duej reaktywnoci w zakresie
emitowanego promieniowania UV. S to fotoinicjatory, ktre absorbujc
energi promieniowania UV, tworz wolne rodniki aktywujce polimeryzacj monomerw, uczestniczcych przy sieciowaniu ywicy. Rodnikowa
reakcja sieciowania ywicy przebiega w uamku sekundy. Po tym czasie
otrzymujemy cakowicie utrwalon farb. Otrzymany w ten sposb druk
jest od razu gotowy do dalszej obrbki. Farby polimeryzujce wedug
systemu rodnikowego mog by take utrwalane strumieniem elektronw.
Farby UV rodnikowe ze wzgldu na obecno w nadmiarze fotoinicjatorw nie mog by stosowane do drukowania opakowa majcych
bezporedni kontakt ze rodkami spoywczymi (rys. 4.4-4.5).
Farby utrwalane UV rodnikowe produkowane s gownie do drukowania zwojowego typograficznego (etykiety i opakowania mikkie, pudeka
do automatycznego pakowania), arkuszowego offsetowego, offsetowego
zwojowego do drukowania formularzy bez koca, fleksograficznego,
typooffsetowego na podoa niechonne, sitowego i tamponowego.
4.4.3.2. Utrwalanie
promieniowaniem
UV wedug
mechanizmu
kationowego
Utrwalanie kationowe zachodzi nie tylko pod wpywem promieniowania UV. Do zapocztkowania reakcji niezbdna jest pewna ilo energii
cieplnej. Podobnie jak w przypadku farb utrwalanych wedug systemu
rodnikowego tak i w przypadku utrwalania kationowego spoiwo farb
skada si z nienasyconej ywicy , alkoholi wielowodorotlenowych lub
polialkoholi i fotoinicjatora. W charakterze ywic nienasyconych w tym
przypadku stosowane s najczciej cykloalifatyczne ywice epoksydowe.
Stosowane fotoinicjatory maj zupenie inn budow. Ich zadaniem jest
wydzielenie pod wpywem promieniowania UV kwasw (kationw).
Kwasy te oddziaywuj na spoiwo i zapocztkowywuj polimeryzacj.

Rys. 4.4. Schematyczny proces utrwalania promieniowaniem UV farb rodnikowych.

Rys. 4.5. Promiennik UV.

67

Reakcja kationowa cho take przebiega w uamku sekundy jest wolniejsza

od reakcji rodnikowej.
Inhibitorem rekcji kationowej utrwalania promieniowaniem spoiwa
farb i lakierw UV jest woda. W zwizku z tym nie ma farb offsetowych
utrwalanych kationowo.
Farby kationowe utrwalane UV s dopuszczone do drukowania
opakowa majcych bezporedni kontakt ze rodkami spoywczymi. Farby
UV utrwalane kationowo produkowane s gwnie do drukowania
zwojowego typograficznego i fleksograficznego.
Na pocztku 2000 roku stwierdzono, e w przypadku stosowania jako
fotoinicjatora benzofenonu wydziela si podczas reakcji fotoutwardzania
benzen. W zwizku z powyszym na prawie pl roku zaprzestano
produkcji farb utrwalanych promieniowaniem UV wg mechanizmu
kationowego. Po tym czasie zostay znalezione inne fotoincjatory, ktre s
bezpieczne. Niestety produkcja farb jest minimalna z tego wzgldu,
e farby z zastosowaniem nowego fotoinicjatora s 2-3 razy drosze
od farb z benzofenonem jako fotoinicjatorem.
4.4.4. Utrwalanie
strumieniem
elektronw
Farby utrwalane promieniowaniem UV polimeryzujce wedug
mechanizmu rodnikowego mog by rwnie utwardzane strumieniem
elektronw. Proces ten bywa bardzo czsto nieprawidowo nazywany
utrwalaniem promieniowaniem elektronowym. Farby, ktre podawane
s procesowi suszenia przy pomocy strumienia elektronw nie musz
zawiera w swoim skadzie fotoinicjatora. Energia jak niesie ze sob strumie elektronw odpowiada w zasadzie energii promieniowania
rentgenowskiego (promieniowania X), bd energii dalekiego nadfioletu.
Zaabsorbowanie energii o takiej wartoci zapocztkowywuje reakcje
polimeryzacji bez koniecznoci stosowania fotoinicjatorw. System ten jest
znacznie droszy od rodnikowego systemu UV. Farby utrwalane strumieniem elektronw nie zawierajce fotoinicjatorw mog by stosowane
do drukowania opakowa majcych bezporedni kontakt ze rodkami
spoywczymi (rys. 4.6-4.7).

Rys. 4.6. Mechanizm utrwalania farb strumieniem elektronw.

Rys. 4.7. Suszarka emitujca strumie elektronw.

4.5. Utrwalanie
przez
termoutwardzanie
(piecowo)
Farby termoutwardzalne stosowane s do drukowania na blasze
technik offsetow oraz na ksztatkach z metalu lub tworzyw sztucznych
zadrukowywanych w technice sitowej i niekiedy typooffsetowej. Ich utrwalanie odbywa si w piecach, w szerokim przedziale temperatur, najczciej
120-130C albo 150-160C, zalenie od uytej ywicy. Charakter ywicy
decyduje rwnie o czasie wypalania, ktry moe wynosi nawet kilka
minut. Stosowane s take farby offsetowe na blach wymagajce
do utwardzenia temperatur okoo 260C, tworz one pokrycia o bardzo
wysokiej odpornoci.
Powanym problemem utrwalania piecowego s pary rozpuszczalnikw i gazowe produkty powstajce w znacznych ilociach podczas wypalania. Odprowadzane do atmosfery stanowi znaczne zagroenie dla
rodowiska naturalnego. Ich spalanie u wylotu instalacji wycigowej daje
rezultat poowiczny, a usuwanie przy pomocy absorbentw jest kosztowne. W zwizku z tym farby termoutwardzalne na blach wypierane s przez
farby utrwalane promieniowaniem UV. Nie mniej nie da si ich cakowicie
wyeliminowa.
4.6. Utrwalanie
wilgoci
W skad farb utrwalanych wilgoci wchodzi jako spoiwo glikolowy
roztwr nierozpuszczalnej w wodzie ywicy. W chwili zadrukowania tak
farb papieru higroskopijny glikol absorbuje wilgo z powietrza i papieru.
Nastpuje wytrcenie ywicy, ktra jest nierozpuszczalna w mieszaninie
glikol - woda. Wytrcona ywica wie pigment; nastpuje utrwalenie
farby. Wilgoci utrwalane s farby typograficzne i typooffsetowe
stosowane do zadrukowywania opakowa papierowych rodkw
spoywczych. Produkowane s dwie odmiany tych farb:
- farby, ktrym do zwizania si z papierem wystarcza wilgo w nim
zawarta,

69

- farby wymagajce nadmuchiwania par wodn w celu wytworzenia

utrwalonej bonki.
Obydwie odmiany s bezwonne; std szczeglna ich przydatno do
drukowania opakowa. Ich odporno na cieranie jest zazwyczaj niewielka. S wraliwe na wilgo i pozbawione poysku.
4.7. Inne metody
utrwalania farb
Farby cieke dwuskadnikowe: wklsodrukowe, fleksograficzne i sitodrukowe bardzo czsto s utrwalane przez utwardzenie zastosowanej
ywicy utwardzaczem. S to farby rozpuszczalnikowe, w zwizku z tym
w pierwszym, etapie musi nastpi odparowanie rozpuszczalnika,
a nastpnie reakcja chemoutwardzenia. Jednym ze skadnikw w tym przypadku jest ywica reaktywna majca wolne grupy funkcyjne wchodzce
w reakcj z aktywnymi grupami utwardzacza. Drugim skadnikiem farby
jest utwardzacz, ktry naley doda do farby przed jej wlaniem do
kaamarza maszyny. W temperaturze pokojowej reakcja polimeryzacji
ywicy wskutek dziaania na ywic utwardzacza jest wolna. Proces
suszenia czyni j bardzo szybk. Wedug tego mechanizmu utrwalaj si
farby wklsodrukowe i fleksograficzne na bazie ywic poliuretanowych
czy te farby sitodrukowe na bazie ywic epoksydowych.
Stosowane s rwnie farby sitodrukowe (gwnie do drukowania
na szkle) i farby wklsodrukowe, ktre nanoszone s na podoe
w podwyszonej temperaturze, a ich utrwalenie nastpuje wskutek
obnienia temperatury. Tego rodzaju farby wymagaj ogrzewanego
zespou farbowego i ogrzewanych form. Jako spoiwo stosuje si specjalne
kompozycje topnikw i ywic, woskw i parafiny.
Farby typu heat-set zamiast utrwalania otwartym pomieniem lub
strumieniem gorcego powietrza mog by utrwalane dielektrycznie.
Utrwalanie dielektryczne jest agodniejsze od dwch poprzednich. Zasada
utrwalania dielektrycznego wykorzystuje fakt, e czsteczki polarne,
umieszczone w zmiennym polu elektrycznym, przemieszczaj si zgodnie
z czstotliwoci zmian kierunku tego pola. W wyniku tarcia wywoanego
ruchem dipoli nastpuje podwyszenie temperatury, ktra z kolei powoduje odparowanie rozpuszczalnika, co w konsekwencji prowadzi do utrwalenia farby.
Przedstawione w tym rozdziale metody utrwalania farb nie wyczerpuj
wszystkich znanych w praktyce przypadkw.

5. Waciwoci farb
drukowych

Farby drukowe s charakteryzowane przez zesp cech fizykochemicznych decydujcych o prawidowym przebiegu procesu drukowania oraz
o jakoci i waciwociach uytkowych odbitek (drukw). Zesp cech fizykochemicznych mona podzieli na dwie podstawowe grupy:
1) waciwoci farby wpywajce na przebieg procesu drukowania,
tzw. waciwoci drukowe;
2) waciwoci farby charakteryzujce waciwoci uytkowe drukw
(tj. waciwoci warstwy farby utrwalonej na odbitce).
Podzia ten jest podziaem umownym, gdy nie mona dokona ostrego rozgraniczenia midzy wpywem niektrych waciwoci wpywajcych
na przebieg procesu drukowania (np. lepko), a brakiem ich wpywu
na waciwoci uytkowe odbitki.
Do waciwoci wpywajcych na przebieg procesu drukowania mona
zaliczy: stopie utarcia farb, waciwoci reologiczne (oraz ich pochodne,
takie jak: intensywno obracania si farby w kaamarzu, skonno do
pylenia, skonno do emulgowania) oraz pH farb. Skonno do pylenia
i emulgowania oraz intensywno obracania si farby w kaamarzu wystpuj gwnie w przypadku farb mazistych i bardzo czsto nazywane
s waciwociami technologicznymi farb.
Do grupy charakteryzujcej waciwoci uytkowe drukw zalicza si:
waciwoci optyczne drukw i wszelkie waciwoci odpornociowe drukw, np. na cieranie, na wiato i na inne czynniki chemiczne i fizyczne.
Naley przy tym rozrni waciwoci drukw od waciwoci utrwalonej
farby drukowej. Rnica midzy waciwociami farby charakteryzujcymi
waciwoci uytkowe drukw, a waciwociami utrwalonej warstwy farby
polega na tym, e waciwoci farby, ktre charakteryzuj waciwoci
uytkowe odbitki (druku) s okrelane dla odbitek wykonanych maszynowo (tj. na danej maszynie drukujcej), a waciwoci zaschnitej warstwy
farby dla odbitek standardowych o cile okrelonych grubociach farby.

71

Poniej podano gruboci warstwy farby w stanie nieutrwalonym, ktre

musz mie odbitki standardowe do badania waciwoci utrwalonej
na danym podou warstwy farby:
- do farb typograficznych i offsetowych 2,5 - 3,0 m,
- do farb wklsodrukowych i fleksograficznych 6,0 m,
- do farb sitodrukowych 30 - 50 m.
Metodyki oznaczania waciwoci utrwalonej warstwy farby i druku
s takie same - rna jest natomiast grubo naoonej warstwy farby,
co prowadzi oczywicie do uzyskania rnych wynikw.
5.1. Stopie
utarcia farb
Stopie utarcia farb mwi nam o stopniu zdyspergowania pigmentu
lub laki w spoiwie. Farba drukowa, aby moga by stosowana do drukowania, musi by dyspersj o cile okrelonej (w zalenoci od stosowanej
techniki drukowania) wielkoci czstek pigmentu lub laki. Odpowiedni
dobr spoiwa do pigmentu czy te laki musi zapewnia dobre utarcie
pigmentu. W rezultacie procesu ucierania pigmentu w spoiwie otrzymuje
si odpowiedni dyspersj.
Czstki pigmentu lub laki maj skonno do tworzenia w spoiwie
aglomeratw (poczenia trwae) oraz flokulantw (poczenia nietrwae).
Pozostanie tych pocze prowadzi do zmniejszenia stopnia zdyspergowania farby, a w efekcie kocowym moe wpywa na zmian waciwoci
drukowych i powodowa zakcenia w procesie drukowania. Farby o nieodpowiednim stopniu utarcia naley podda przed uyciem ponownemu
utarciu lub wymieni na inne o odpowiednim stopniu utarcia.
5.2. Waciwoci
reologiczne farb
drukowych
Reologia jest nauk o odksztaceniu i przepywie materii. Jej przedmiotem s ruchy jednych elementw ciaa wzgldem drugich (tj. odksztacenia), a nie jego ruchy jako cao.
Najwikszy wpyw na cechy uytkowe farb maj takie waciwoci
reologiczne jak: lepko, granica pynicia, tiksotropia, tack, wskanik
rozlewu, konsystencja, lejno, krtko. Wiele z tych waciwoci zaley
dla danego rodzaju farby - od rodzaju uytego pigmentu (lub laki),
jego koncentracji, dyspersji, od typu ywic i rozpuszczalnikw.
5.2.1. Lepko
farb drukowych.
Lepkoci nazywamy t waciwo pynu (cieczy lub gazu), ktra
sprawia, e przy zmianie ksztatu wystpuje w pynie naprenie styczne,
wykazujce proporcjonalno do prdkoci (szybko cinania) zmiany
ksztatu.
W przypadku cieczy lepko jest waciwoci polegajc na stawianiu oporu
przy przesuwaniu laminarnym i nie przyspieszonym dwch graniczcych

ze sob warstewek cieczy (rys.5.1). Jeeli dwie warstewki cieczy

w odlegoci y od siebie o powierzchni A, kada pod dziaaniem siy F
przesuwa si wzgldem siebie z szybkoci v, to wewntrz tej cieczy
wytwarza si opr, ktry jest tarciem wewntrznym cieczy (F) okrelonym
prawem Newtona:

Rys. 5.1. Model lepkoci dynamicznej.

F = h A yv

(5.1)

w ktrym:
A - powierzchnia warstwy cieczy,
v - prdko przesuwania warstwy cieczy,
y - odlego warstw ruchomych,
h - wspczynnik wartoci dynamicznej, okrelajce tarcie wewntrzne
cieczy, gdy A = 1m2 i yv = 1s-1.
Stosunek siy F do powierzchni A nazywany jest napreniem stycznym
(cinajcym) i oznaczany przez T:
N
T = AF m
2

(5.2)

Stosunek v do y nazywany jest szybkoci cinania i oznaczany jest

przez D:
D = yv [s-1]

(5.3)

Naprenie statyczne jest proporcjonalne do szybkoci cinania i lepkoci

dynamicznej (zwanej dalej w skrcie lepkoci).
T=hD
std
h = T/D lub h = T

(5.4)
dy
dv

(5.5)

Krzywa pynicia, czyli zaleno D = f(T) (tzw. reogram) dla cieczy

newtonowskich (tj. tych cieczy, ktre speniaj prawo Newtona) jest lini
prost wychodzc z ukadu wsprzdnych. Ciecze podlegajce temu
prawu charakteryzuj dwie cechy (rys. 5.2.)

73

Rys. 5.2. Wykresy ilustrujce zaleno midzy lepkoci, napreniem stycznym

i szybkoci cinania dla cieczy newtonowskich.

ciecz zaczyna pyn nawet wtedy, gdy naprenia styczne s

ekstremalnie mae;
wspczynnik lepkoci jest niezaleny od naprenia stycznego (cinajcego). Jest on tylko funkcj temperatury i cinienia.
Wspczynnik lepkoci h maleje ze wzrostem temperatury cieczy.
Przyjto go mierzy w temperaturze 20C i przy cinieniu 1,01325 10-1 MPa.
W przypadku farb bdcych cieczami newtonowskimi wystarczy pojedynczy pomiar naprenia statycznego i odpowiadajcy mu gradient
prdkoci, aby wyznaczy lepko. Jednostk lepkoci dynamicznej jest
paskalosekunda (1 Pas = 1 Ns/m2).Tylko nieliczne farby fleksograficzne
i wklsodrukowe przy maej koncentracji ywicy i barwida w roztworze
rozpuszczalnika lub (i) rozcieczalnika mog by cieczami newtonowskimi.
Do pomiaru lepkoci stosowane s przyrzdy zwane wiskozymetrami.
Maj one rn konstrukcj. Do pomiaru lepkoci farb ciekych stosowane
s najczciej kubki wypywowe. W Europie najczciej stosowany jest
kubek Forda o objtoci 100 ml i rednicy wypywu 4 mm (mog by
stosowane rwnie inne rednice otworu wypywowego: 2, 3 lub 6 mm).
Kubek Forda to cylindryczne naczynie przechodzce w dolnej czci
w stoek city. Czas wypywu jest wprost proporcjonalny do lepkoci
wypywajcej farby. W zwizku z tym lepko farb ciekych okrelana jest
najczciej w sekundach. Sam pomiar jest bardzo prosty i polega
na zmierzeniu czasu wypywu 100 ml farby; mona go stosowa
w warunkach produkcyjnych. Najczciej do drukowania stosowane
s farby wklsodrukowe i fleksograficzne o lepkoci 16 - 30 s wg kubka
Forda o 4 mm.
Farby drukowe z nielicznymi opisanymi powyej wyjtkami nale do
cieczy nie newtonowskich (wyjtek stanowi farby po uplastycznieniu).
Lepko farb drukowych zaley od gradientu prdkoci cinania oraz
od wielkoci naprenia stycznego. W zalenoci od charakterystyki krzywej
D = f(T) ciecze nienewtonowskie dzielimy na*:
- idealnie plastyczne,
- pseudoplastyczne,
* Istnieje rwnie inny podzia cieczy nienewtonowskich na: reostabilne (szybko cinania jest funkcj naprenia stycznego,
nie zaley od czasu cinania), reologicznie niestabilne (szybko cinania jest funkcj naprenia stycznego i czasu jego trwania)
i sprystolepkie.

- dylatancyjne,
- lepkospryste.
Cechy farb bdcych cieczami nienewtonowskimi, ktre s nieraz
bardzo zoonymi ukadami dyspersyjnymi s rezultatem oddziaywania
wielu czynnikw, jak: ksztat i rozmiar czstek fazy rozproszonej,
ich solwatacja przez orodek rozpraszajcy, obecno na nich adunku
elektrycznego, a zwaszcza stenie czstek ciaa staego w cieczy.
Ciecze idealnie plastyczne charakteryzuje lepko A pozorna (h = T/D),
zmniejszajca si ze wzrostem D lub T. Nastpuje to tylko do okrelonej
wartoci t, zwanej granic pynicia. Ciecz zaczyna pyn wwczas, gdy
naprenie styczne osignie pewn, charakterystyczn dla danej cieczy
warto granicy pynicia. Po przekroczeniu granicy pynicia gradient
prdkoci ronie proporcjonalnie do naprenia cinajcego pomniejszonego o warto granicy pynicia (rys. 5.3).

Rys. 5.3. Krzywa pynicia cieczy idealnie plastycznej.

hr=

T - T0
D

= const

(5.6)

gdzie
hr - lepko plastyczna; jest to odwrotno gradientu naprenia
stycznego wyznaczonego z zalenoci D = f(T) lub gradient naprenia
stycznego wyznaczony z zalenoci T = f(D) dla substancji idealnie plastycznej. Jednostk jest Pas.
Do cieczy idealnie plastycznych mona zaliczy farby gazetowe.
Ciecze pseudoplastyczne charakteryzuje spadek lepkoci pozornej
ze wzrostem D lub T. Funkcja D = f(T) ma posta linii prostej tylko dla
wikszych napre stycznych. Granicznej wartoci cotangensa kta
nachylenia krzywej pynicia odpowiada lepko przy prdkoci cinania
nieskoczenie duej h (rys. 5.4). Wielko h jest wspczynnikiem
lepkoci plastycznej przy duych szybkociach, a wic takich jakie wystpuj
na maszynie drukujcej. Do grupy cieczy pseudoplastycznych naley
wikszo farb typograficznych i offsetowych, przeznaczonych gwnie
do drukowania na maszynach arkuszowych.
Ciecze dylatancyjne charakteryzuj si wzrostem lepkoci pozornej
h = T/D ze wzrostem szybkoci cinania lub naprenia cinajcego
(rys. 5.5). Fakt ten mona najprawdopodobniej wyjani przez wytworzenie si podczas pynicia pewnych struktur wicych. Tego typu ciecz nie
ma odpowiednikw wrd farb drukowych.

75

Rys. 5.4. Krzywa pynicia cieczy

pseudoplastycznej.

Rys. 5.5. Krzywa pynicia cieczy

dylatacyjnych.

Ciecze lepkospryste cz w sobie cechy cieczy lepliwej (doskonaej)

Newtona i ciaa sprystego Hookea. Naprenia styczne wywouj wic
w nich zarwno przepyw jak i odksztacenie spryste.
O ile w dalszej czci ksiki bdzie mowa o lepkoci farb bez ich
bliszego okrelenia, to naley przez to pojcie rozumie lepko plastyczn.
Cieczami lepkosprystymi s pewne grupy farb offsetowych o wysokiej
lepkoci. Zaleno D = f(T) dla tych farb wykazuje anomalie charakterystyczne dla pynicia cieczy lepkosprystych. Du grup farb drukowych
offsetowych i typograficznych stanowi ciecze, ktrych lepko zaley
nie tylko od gradientu prdkoci, ale rwnie od czasu cinania.
Farby te wykazuj zjawisko tiksotropii. Tiksotropia jest to izotermiczna
odwracalna przemiana elu w zol, przebiegajca pod wpywem czynnikw
mechanicznych.
5.2.2. Tiksotropia
farb drukowych.
Termin tiksotropia pochodzi od greckich sw: tixis - porusza lub
wstrzsa oraz trepo - obraca lub zmienia. Termin ten zosta wprowadzony dla okrelenia charakterystycznych waciwoci pewnych ukadw
koloidalnych. Zol takiego ukadu pozostawiony w spoczynku zestala si
w el, ktry pod wpywem wstrzsw moe by znowu przeprowadzony
w pynny zol. W miar rozwoju bada nad ukadami reologicznie niestabilnymi znaczenie terminu tiksotropia zostao rozszerzone. Terminem tym
okrela si obecnie kady proces, w ktrym - wskutek niszczenia
wewntrznej struktury ukadu - nastpuje izotermiczne zmniejszenie si
tarcia wewntrznego pynu z upywem czasu cinania, jak rwnie dostatecznie wolny (dajcy si zmieni w czasie) powrt do pierwotnej konsystencji w czasie spoczynku.
Pojcie tiksotropii nie obejmuje natomiast zjawiska nieodwracalnego
zmniejszenia si tarcia wewntrznego w czasie cinania, wywoanego
rzeczywist destrukcj czstek lub czsteczek (np. skracanie acuchw
polimerw).
Farba drukowa jest najczciej dwufazowym ukadem dyspersyjnym
ciaa staego, jakim jest pigment lub laka w ciekym spoiwie.

Drobiny pigmentu lub laki cz si ze sob tworzc trwae agregaty.

Agregaty te cz si w taki sposb, e midzy wizaniami pojawiaj si
rwnie drobiny spoiwa. W efekcie tego powstaje do sztywna solwatacyjna struktura farby. Trwao tej struktury zaley od rodzaju pigmentu
(lub laki) i spoiwa. Jest ona rwnie zwizana z polarnoci grup
funkcyjnych pigmentu (lub laki) i spoiwa oraz zaley od iloci powstaych
wiza, tzn. od koncentracji pigmentu (lub laki) i jego stopnia dyspersji.
Np. czsteczki sadzy maj du skonno do tworzenia trwaych struktur
solwatacyjnych, natomiast bkit Milori czy te biae pigmenty nieorganiczne praktycznie nie tworz takich struktur. Trwao solwatacyjnej struktury
farby nie jest zbyt dua. Wystarczy farb energicznie zamiesza, aby
z postaci twardej (sztywnej) przeksztaci w bardziej plastyczn. Gdy tak
uplastycznion farb (zol) pozostawi si w bezruchu, nastpi odbudowanie struktury i powrci ona do stanu pierwotnego (elu). Ta waciwo
farby (przechodzenie z jednej struktury w drug przy staej temperaturze)
jest zwana tiksotropi farby drukowej.
Tiksotropia jest przyczyn zmian lepkoci farby. Przy maych napreniach cinajcych nie nastpuje zniszczenie struktury farby - ma ona
lepko maksymaln. Gdy naprenie cinajce wzrasta, lepko farby
maleje. Nastpuje stopniowe rozbijanie struktury agregatw, a w kocowym etapie cakowite jej zniszczenie. Taki stan farby cakowicie uplastycznionej (wolnej od struktury) charakteryzuje staa lepko minimalna.
Na wykresie pynicia farby (rys. 5.6), ktry ilustruje zaleno D = f(T)
mona wyodrbni trzy podstawowe odcinki (przedstawiony rysunek ma
charakter pogldowy):
I - odcinek maksymalnej staej lepkoci, ktry odpowiada farbie
z nie naruszon struktur;
II - odcinek zmniejszajcej si lepkoci, ktry odpowiada staemu niszczeniu struktury farby;
III - odcinek minimalnej staej lepkoci, ktry odpowiada cakowitemu
zniszczeniu struktury farby.

Rys. 5.6. Krzywa pynicia farby

Rys. 5.7. Zmiany lepkoci pod wpywem

naprenia cinajcego

Zmiany lepkoci pod wpywem naprenia stycznego przedstawiono

na rysunku 5.7. Farba uplastyczniona, tj. z cakowicie zniszczon struktur,
spenia prawo Newtona.

77

W zwizku z tym:
h = T/D

(5.7)

Rys. 5.8. Krzywa pynicia farb wykazujcych zjawisko tiksotropii.

Na rysunku 5.8 przedstawiono krzyw pynicia farb wykazujcych

zjawisko tiksotropii. Ma ona bardzo charakterystyczny ksztat. Cz krzywej uzyskana dla farb przy zwikszeniu gradientu prdkoci nie pokrywa si
z czci krzywej obrazujc zmniejszenie gradientu prdkoci. Krzywa
pynicia farb tiksotropowych tworzy tzw. ptl histerezy.
5.2.3. Lepko
kinetyczna
(umowna) farb
ciekych
Lepko kinetyczn (zwan rwnie kinematyczn) okrela si jako
stosunek lepkoci dynamicznej (h) do gstoci cieczy (r) oznaczonych w tej
samej temperaturze i wyraajcych si rwnaniem
v=h/r

(5.8)

w ktrym:
h - lepko dynamiczna, Pas
r - gsto farby kg/m3
Jednostk lepkoci kinetycznej jest m2/s.
Przy laminarnym przepywie (wypywie) cieczy (farb ciekych) czas
wypywu farb z naczynia o okrelonej rednicy wypywu jest proporcjonalny do lepkoci kinetycznej. Na rysunku 5.9 przedstawiono tak zaleno
dla kubka Forda o rednicy otworu 4 mm. Lepko kinetyczn mierzy si
jako czas wypywu farby.

Rys. 5.9. Krzywa czasu wypywu.

Rys. 5.10. Lepkociomierz (kubek) wypywowy Forda.

Zakres stosowania tego lepkociomierza to 12 - 200 s (w tym przedziale jest prostoliniowa zaleno lepkoci kinetycznej do czasu wypywu
farby).
Farby rozpuszczalnikowe i wodorozcieczalne (take wodne) produkowane s jako tzw. koncentrat czyli maj one wysz lepko ni lepko
robocza. W przypadku tych farb do oznaczania lepkoci stosowane
s kubki wypywowe i lepko jest podawana jako czas wypywu farby
w sekundach przy okrelonej rednicy wypywu. Istnieje wiele rnych
kubkw wypywowych. W Polsce najbardziej rozpowszechniony jest kubek
Forda o 4 mm (nie naley go myli z kubkiem 4 mm wg DIN
gdy jest to kubek Frikmara i ma inn budow ni kubek Forda).

79

Rysunek 5.10 przedstawia kubek Forda. W tabeli 5.1 przedstawiono

najczciej stosowane kubki do pomiaru lepkoci farb pynnych wraz z ich
wizerunkami i rwnowanymi czasami wypywu.

Tabela 5.1 Najczciej stosowane kubki wypywowe do pomiaru lepkoci farb ciekych.

W drukarni poprzez dodawanie rozpuszczalnika lub/i rozcieczalnika

farby musz zosta doprowadzone do danej lepkoci drukowania.
Dla farb pigmentowych do drukowania podoy niechonnych (folie)
zaleca si stosowanie farb o lepkoci wg Forda 4 mm 23-34 s (Frikmar
4 20-30 s).
Przy drukowaniu na podoach wsikliwych lepko farb powinna by
nieco nisza 19-28 s (Frikmar 4 18-25 s).
Lepko farb fleksograficznych, a co za tym idzie czas wypywu z kubka
Forda (i innych) jest zalena od temperatury. Przy wzrocie temperatury
lepko maleje. W zalenoci od zastosowanego pigmentu i rodka
wicego wpyw temperatury na lepko jest silniejszy lub sabszy.
Kierujc si t zalenoci naley pamita, e pomiaru lepkoci nie naley
wykonywa od razu po dostarczeniu farby z magazynu, a dopiero po zrwnaniu si temperatury pojemnika z farb z temperatur drukarni (hali
maszyn).
Lepko zimnych farb silnie spada podczas ich ogrzewania. W ukadzie
pneumatycznym maszyny pomiaru lepkoci mona dokona po okoo
15 minutach od uruchomienia pomp.
W przedziale temperatur 150C-180C lepko pigmentowych farb
wodorozcieczalnych i poliamidowych ze spadkiem temperatury

z 180C do 150C, silnie wzrasta gdy do ich produkcji zostay uyte

pigmenty organiczne. Farby o tych samych spoiwach, przy zastosowaniu
pigmentw nieorganicznych biaych wykazuj podobny efekt ale
w przedziale temperatur 120C-140C.
Naley take pamita, e dodatek niewielkich iloci rozpuszczalnika
(wody z dodatkiem etanolu) w przypadku farb wodorozcieczalnych
powoduje znaczne obnienie lepkoci.
Przy zastosowaniu farb fleksograficznych naley przestrzega zalece
producenta odnonie lepkoci roboczej. Jest ona zwykle rna nie tylko
przy drukowaniu rastrowym i kreskowym danego typu farb, ale take
w zalenoci od tego czy stosowane s waki anilox z raklem czy te waki
bez rakla. Take farby wykonane na rnych spoiwach mog mie
zakadan rn lepko robocz.
5.2.4. Tack farb
mazistych
Tack (termin angielski, brak odpowiednika w jzyku polskim) okrelany
jest jako og waciwoci adhezyjno-kohezyjnych farb drukowych, klejw
i innych cieczy o podobnym charakterze reologicznym.
Tack farby drukowej zwizany jest z podatnoci podziau warstwy
farby w ukadzie farbowym oraz do podziau farby przy jej przenoszeniu
na form drukow i z formy na podoe. Naley wyrni tutaj dwa
zjawiska skadajce si na tack farby: adhezj farby do powierzchni, z ktr
si ona styka, i opr, jaki stawia warstwa farby podczas jej podziau
pomidzy dwie powierzchnie. Tack ma istotne znaczenie dla farb
mazistych.
Tack utosamiany jest bardzo czsto ze spjnoci, cigliwoci lub
kleistoci farby. Takie utosamianie jest znacznym uproszczeniem i spyca
zakres tego pojcia. Od wielkoci tacku zaley rozcieranie i przenoszenie
farby w ukadzie farbowym, nadawanie farby na form drukow i jej
przenoszenie z formy na papier (lub na inne podoe). Farba o maym tacku
nie obraca si w kaamarzu farbowym, przechodzc na powierzchni
wakw farbowych zachowuje si jak plastyczny smar, tj. nie dzieli si i nie
przechodzi na dolne waki farbowe, a powoduje jedynie ich polizg.
W przypadku farb typograficznych i offsetowych adhezja do podoa
zawsze przewysza ich kohezj. Dlatego te przy rozcieraniu i nadawaniu
farby na form i przy przenoszeniu jej na papier rozerwanie farby zachodzi
w jej warstwie. Siy kohezji farb drukowych jako cia pynnych lub mazistych
s niewielkie. Analiza procesw hydrodynamicznych zachodzcych
w warstwie farby rozcieranej wakiem wskazuje, e w kadym jej punkcie
powstaj naprenia normalne P(X) i styczne F(X) (rys. 5.11).
Wypadkowa skadowych pionowych tworzy si uniesienia Y przeciwdziaajc naciskowi waka q i zapewniajc szczelin niezbdn do przechodzenia farby. Wypadkowa skadowych poziomych charakteryzuje opr
wynikajcy z oddziaywa adhezyjno-kohezyjnych okrelanych mianem
tacku, przeciwdziaajcy sile cigncej Q. Oddziaywanie si FX , PX i Q
powoduje obrt waka.

81

Rys. 5.11. Rozkad si przy toczeniu walca po paszczynie pokrytej farb.

Przyblione rozwizanie problemu hydrodynamicznego przedstawionego na powyszym rysunku opisuje wzr

Q = 1,5 x (hwR)0,75( Rh )0.75q0,25

(5.9)

gdzie:
Q - tack farby [Nm2]
h - lepko farby [Pas]
w - prdko ktowa waka
R - promie waka [m]
h - grubo warstwy farby [m]
q - sia nacisku waka [N].
Wprowadzenie funkcjonalnej zalenoci tacku od lepkoci farby
i szybkoci obrotu waka zgodne jest z danymi dowiadczalnymi. Dowiadczalnie stwierdzono, e warto tacku nie jest staa, zaley ona od
prdkoci rozrywania warstwy farby (tj. od prdkoci obracajcych si
wakw). Im wiksza szybko, tym wyszy tack. Tack farby obnia si
rwnie przez dodatek do farby rozpuszczalnika lub rozcieczalnika
o wysokiej temperaturze wrzenia, dodatek olejw, woskw i past
woskowych (rys. 5.12, rys.5.13). Tack farby jest mierzony za pomoc
specjalnie do tego celu skonstruowanych przyrzdw zwanych tackometrami. Przyrzdy te skadaj si z obracajcych si wakw, midzy ktrymi
rozrywana jest warstwa farby. Mierzona jest sia lub praca rozerwania
warstwy farby przy okrelonej temperaturze w funkcji prdkoci obracajcych si wakw. Pomiary s z reguy porednie i tackometry wskazuj
warto tacku w swoich umownych jednostkach, ktre ze wzgldu
na poredni charakter pomiaru nie maj sensu fizycznego (np. nie jest to
pomiar siy ani pracy, mimo i przypisywane s im jednostki siy lub pracy).

Rys. 5.12. Wpyw temperatury na warto

tacku farb offsetowych arkuszowych

Rys. 5.13. Wpyw pokostu i pasty skracajcej na warto tacku

Kada z konstrukcji tackometrw pozwala na pomiar tacku w kontrolowanych warunkach:

- prdko podziau farby (odpowiadajcej prdkoci drukowania rwnej
5 - 30 tys. obr./h),
- grubo warstwy farby,
- temperatury.
Waciwoci drukowe farb s lepiej charakteryzowane przez zmiany
wartoci tacku w czasie mierzenia przy wzrastajcej prdkoci podziau
warstwy farby, wpywaj one bowiem na prawidowy przebieg procesu
przenoszenia farby, jej stabilno na maszynie i intensywno pylenia oraz
na zrywanie powierzchni papieru (lub innego podoa).
Z reguy im wyszy tack, tym lepsza farba. Jednake przy zbyt wysokim
tacku moe nastpi zrywanie powierzchni podoa (papieru), zwaszcza
gdy ma on zbyt nisk spoisto powierzchni. Jak ju wspomniano w tym
rozdziale, rozcieranie, podzia i przenoszenie farby oraz jej obracanie si
w kaamarzu farbowym jest uzalenione od tacku farby. Jeeli jest on zbyt
niski, to farba nie bdzie obracaa si w kaamarzu, nie bdzie rozcierana,
dzielona i przenoszona - czyli bdzie nieprzydatna do drukowania.
Stabilno farby podczas drukowania jest uzaleniona od zmian tacku
w czasie. Jest ona tym nisza, im mniejsza jest warto przyrostu tacku.
Tack farby wpywa rwnie na jej intensywno pylenia, co wie si
z wpywem adhezji farby na skonno do tworzenia dugich nitek
przy podziale warstwy farby pomidzy wakami farbowymi (rys. 5.14).

83

Rys. 5.14. Schematyczny podzia farby midzy wakami farbowymi: a) powstawanie nitek
dugich (farba pyli), b) powstawanie nitek krtkich (farba nie pyli).

Im niszy tack, tym zwykle wysza intensywno pylenia farby. Nisz

skonno do pylenia maj farby drukowe o duej tiksotropii (o duym
spadku lepkoci pod wpywem si cinajcych). Jest to zwizane z obecnoci stosunkowo trwaej struktury solwatacyjnej farby, ktra nie sprzyja
tworzeniu dugich, cienkich nitek. W celu wyeliminowania zjawiska pylenia,
naleaoby produkowa farby o duej tiksotropii. Konieczny jest w tej
sprawie kompromis, gdy takie farby mniej intensywnie obracaj si
w kaamarzu co powoduje nierwnomierne ich przechodzenie przez duktor.
Przy drukowaniu cztero-(triad) lub trjbarwnym mokro na mokro tack
i lepko kolejno nakadanych farb powinny stopniowo zmniejsza si
w miar nakadania kolejnych farb.
Tack w przypadku farb offsetowych decyduje take o skonnoci farb
do emulgowania. Farba o najniszym tacku lub o najwikszym spadku
tacku w czasie bdzie miaa najwiksz skonno do emulgowania, czyli
bdzie tworzya niestabiln emulsj typu woda w oleju (farbie) zawierajc
duy procent wody, ktra to emulsja bdzie niestabilna w czasie. Bdzie
nastpowao jej rozwarstwienie, co z kolei bdzie powodowao zakcenia
lub nawet niemono drukowania. Farby o wyszym tacku bd tworzyy
emulsje stabilne.
5.2.5.
Intensywno
obracania si farby
w kaamarzu
Jest to typowy umowny parametr technologiczny. Parametr ten
w sposb umowny opisuje zachowanie si farby mazistej w kaamarzu
maszyny drukujcej, a w szczeglnoci jej zdolno do obracania si i przechodzenia przez duktor. Jeeli mamy farby przygotowane na tym samym
spoiwie i ich intensywno obracania si w kaamarzu jest niewielka
to zwykle charakteryzuj si one niskimi wartociami lepkoci plastycznej
i wysokimi wartociami granic pynicia.
Farby, ktre dobrze obracaj si w kaamarzu i dobrze przechodz
przez duktor, charakteryzuj si wysok lepkoci plastyczn i wysok
wartoci granicy pynicia (wysok wartoci naprenia cinajcego)

lub nisk lepkoci plastyczn i nisk wartoci granicy pynicia (nisk

wartoci naprenia cinajcego). Stosunek granicznej wartoci
naprenia cinajcego, przy ktrej dana farba zaczyna pyn i jej lepkoci
plastycznej okrelamy jako jej krtko (S). Intensywno obracania si
danej farby mazistej w kaamarzu przewanie maleje ze wzrostem wartoci
jej krtkoci.
5.2.6.
Konsystencja,
lejno
i krtko farb
Konsystencja to opr, jaki stawia ciecz newtonowska przy dziaaniu na
ni si odksztacajcych. Konsystencja w przypadku cieczy newtonowskich
odpowiada lepkoci, natomiast w przypadku cieczy nienewtonowskich,
w tym i farb drukowych, jest to pojcie zoone i trudne do jednoznacznego okrelenia. Konsystencja farb drukowych jest wypadkow takich
waciwoci, jak lepko, tiksotropia, plastyczno, napicie powierzchniowe, tack. Konsystencja jest najczciej okrelana przez sposb spywania
farby drukowej ze szpachli. Farba ta moe wycign si w dug lub
krtk nitk, moe cieka ze szpachli szybko (saba lub lejna) albo bardzo
wolno (mocna). Charakteryzujc konsystencj farby mona wyrni cztery
skrajne przypadki:
- farba krtka saba - konsystencja bardzo saba,
- farba duga, saba - konsystencja saba,
- farba krtka, mocna - konsystencja normalna,
- farba duga, mocna - konsystencja mocna.
Lejno farby okrelana jest jako odwrotno lepkoci.
Krtko farby (S) jest to stosunek wartoci granicznego naprenia
cinajcego, przy ktrym farba zaczyna pyn do jej lepkoci plastycznej.
Okrela on moliwo wycignicia farby w dug nitk. Farby
o najwyszych wartociach krtkoci wykazuj bardzo intensywne pylenie.
Przedstawione powyej terminy s czsto uywane w jzyku
potocznym, dlatego te okrelono, co one oznaczaj.
5.3. Waciwoci
optyczne farb
i drukw
Do waciwoci optycznych farb i drukw zalicza si te waciwoci,
ktre bada si bezporednio po sporzdzeniu odbitek w warunkach laboratoryjnych lub te w warunkach produkcyjnych. Do tej grupy waciwoci
nale: gsto optyczna, barwa, poysk, intensywno, krycie i transparentowo, intensywno barwy i inne. Obiektywna ocena waciwoci tej
grupy jest moliwa tylko przy zastosowaniu przyrzdw optycznych takich
jak: densytometry, fotometry lub spektrofotometry. Do bada waciwoci
optycznych warstwy farby stosuje si odbitk standardow wykonan
na specjalnie do tego celu produkowanym papierze APCO II/II.

85

5.3.1. Barwa
Barwa jest to wraenie wzrokowe wywoywane przez promieniowanie
elektromagnetyczne o odpowiedniej dugoci fali. Dla oka ludzkiego zakres
ten mieci si w granicach 380 - 780 nm i rozciga si od krtkofalowego
fioletu, poprzez bkity, ziele, cie - do dugofalowej czerwieni, noszc
nazw wiata widzialnego.
Jedna z najbardziej oglnych definicji barwy mwi, e barwa jest
waciwoci przedmiotw materialnych, dziki ktrej rozrniamy
je wzrokowo jako np. czerwone, zielone, brzowe biae itp. Jest to definicja potoczna, z ktrej wynika, e doznawane przez nas wraenia barwne
s zespolone ze spostrzegaln materi.
Definicja szczegowa mwi nam, e barwa to cecha wraenia
wzrokowego (w znaczeniu psychofizjologicznym) lub charakterystyka
promieniowania widzialnego (w znaczeniu psychofizycznym) umoliwiajca obserwatorowi rozrnienie dwu czci pola widzenia o takich samych
wymiarach, ksztacie i strukturze, rnicych si skadem widmowym
promieniowania w kierunku obserwacji.
Barwa jako doznanie jest elementarna w procesie percepcji wzrokowej
przedmiotw materialnych, a jej cechy wasne zwane atrybutami barwy:
jasno, kolor i nasycenie s uwarunkowane waciwociami struktur
materialnych tych przedmiotw.
Barwy dzielone s na barwy achromatyczne i barwy chromatyczne.
Barwa achromatyczna jest to barwa pozbawiona koloru, czsto inaczej
zwanego odcieniem, za barwa chromatyczna to barwa majca kolor.
Barwy achromatyczne to czer i biel.
Jak wczeniej podano, kad barw charakteryzuj jej trzy waciwoci
zwane atrybutami:
- jasno, zwana rwnie jaskrawoci, ktra jest subiektywn miar
poziomu energetycznego promieniowania widzialnego;
- kolor, zwany rwnie odcieniem, ktry uzaleniony jest od dugoci
promieniowania monochromatycznego, wywoujcy wraenie barwne;
- nasycenie, zwane rwnie intensywnoci, okrelajce domieszki barwy
biaej do barwy chromatycznej; od stopnia nasycenia zaley intensywno barwy, mogca si zmienia od duej, penej do sabej powodujcej zabarwienie bledsze, rozcieczone.
Poszczeglne atrybuty barwy maj nastpujce znaczenie:
- jasno jest tym atrybutem spostrzeganej barwy, dziki ktremu
jestemy w stanie wyznaczy dla jakiejkolwiek barwy chromatycznej
rwnowan jej barw achromatyczn, podajc okrelenie: barwy
jednakowo jasne, barwy ciemnione, barwy ciemne, barwa janiejsza,
barwa ciemniejsza;
- kolor jest tym atrybutem spostrzeganej barwy, dziki ktremu
rozrniamy barw: niebiesk, t, zielon, czerwon, brzow,
fioletow itp.;
- nasycenie jest atrybutem spostrzeganej barwy, dziki ktremu jestemy
w stanie dokona rozrnienia wrd barw tego samego koloru i tej

samej jasnoci, podajc okrelenia: barwa szarawa, barwa waciwa

w kolorze, barwa mocna, barwa ywa, barwa mniej lub wicej
nasycona kolorem (nasycenie nazywane jest rwnie intensywnoci).
Zagadnienia barw dotycz w naszym konkretnym przypadku farb
drukowych (drukw) i surowcw stosowanych do ich wyrobu (gwnie
barwide).
W mowie potocznej wyrazy barwa lub kolor s czsto uywane
w znaczeniu poj przeciwnych do biae, czarne lub szare. Przymiotnik
barwne lub kolorowe znaczy zazwyczaj, e barwa jest chromatyczna.
Widzenie barw. Oko ludzkie zbudowane jest podobnie jak kamera
aparatu fotograficznego. Ekranem w oku, na ktry pada obraz jest
wiatoczua siatkwka skadajca si z kilku warstw. Jedn z nich jest
warstwa wkien nerwu wzrokowego. Wkna te zakoczone
s wiatoczuymi komrkami wyduonego ksztatu, tzw. prcikami i czopkami. Prciki s wraliwe na sabe owietlenie, ale nie rozrniaj barw.
Czopki wymagaj silniejszego owietlenia, za ich pomoc rozrniamy
barwy. Dziaanie na czopki danych barwnych wiate, odbitych na przykad
od oryginau nazywamy podniet. S trzy rodzaje czopkw, z ktrych
kady jest czuy na inny zakres promieniowania widma wiata biaego.
Naturalne wiato soneczne, wiato arwek lub lampy ukowej daje
wraenie wzrokowe okrelane jako wiato biae. wiato to nie jest
jednorodne (monochromatyczne). Mona je rozszczepi przepuszczajc
przez pryzmat lub wsk szczelin. Ulega ono rozszczepieniu i odchyleniu
w postaci wstgi o barwach tczy. Jest to tzw. widmo (spektrum) wiata
biaego. W widmie tym s widoczne rne wizki barwne w nastpujcej
kolejnoci: czerwona, pomaraczowa, oran, ta, zielona, niebieska,
indygo, fioletowa. Kadej z tych barw odpowiada okrelona dugo fali
w granicach od okoo 380 nm dla barwy fioletowej do okoo 780 nm dla
barwy czerwonej.
Zjawisko widma powstaje wskutek tego, e wiato biae jest mieszanin rnych barw, majcych rne wspczynniki zaamania w szkle i innych
orodkach przezroczystych. Najsilniej zaamuje si wiato fioletowe,
najsabiej czerwone. wiato biae rozszczepione mona zebra za pomoc
drugiego pryzmatu z powrotem w wizk bia, co oznacza, e rozszczepienie wizki biaej przez pryzmat jest rozszczepieniem ostatecznym.
Na rysunku 5.15 przedstawiono schemat rozszczepienia wiata
biaego za pomoc pryzmatu podajc 7 barw widma. W rzeczywistoci
barw, a zasadzie ich kolorw (odcieni), jest w widmie znacznie wicej,
gdy kadej liczbie zawartej midzy 380 - 780 nm odpowiada okrelona
barwa. Normalne oko ludzkie jest w stanie rozrni w widmie wiata
biaego okoo 100 odcieni (kolorw) barw. Wszelkie wic podziay na 3, 6,
7, 8, 9, lub 11 barw podstawowych s zupenie dowolne. wiato
odpowiadajce okrelonej dugoci fal, np. 400 nm, nazywamy wiatem
monochromatycznym. Barwy odpowiadajce takiemu wiatu spotykamy
bardzo rzadko. Najczciej barwy, jakie widzimy w naturze, s w mniejszym
lub wikszym stopniu barwami zoonymi z do szerokich zakresw
promieniowania (rys 5.16 str. 185).

87

Rys. 5.15. Schemat rozszczepienia wiata.

Wrd barw widma wiata biaego nie wystpuje barwa purpurowa

powstajca ze zmieszania dwch skrajnych barw: fioletowej i czerwonej,
gdy widmo liniowe przeksztacimy w widmo w ksztacie koa barw lub gdy
rzutujemy na ekran dwa widma jedno po drugim stykajce si ze sob.
Poza granic 380 nm znajduje si obszar promieniowania nadfioletowego o mniejszej dugoci fal, ktrych oko nie odbiera. To samo dotyczy
promieniowania o wikszej dugoci fal, znajdujcego si poza granic
780 nm i zwanego promieniowaniem podczerwonym. Dostrzegalna wic
dla oka cz promieniowania stanowi tylko niewielki odcinek obszaru fal
elektromagnetycznych w granicach od okoo 380 nm do okoo 780 nm.
wiato wypromieniowane przez ciaa stae i pynne ma widmo cige,
w ktrych poszczeglne barwy przechodz jedna w drug bez wyranych
granic. Ciaa gazowe i pary pobudzone do wiecenia wysyaj tylko
niektre promienie - na ekranie otrzymujemy wwczas obraz wskich
w ksztacie linijek barwnych, jest to tzw. widmo liniowe. W widmach
gazw wystpuj rwnie tzw. widma pasmowe w postaci zagszczonych
linii widmowych. Pasma takie maj zwykle jasn krawd. Jasno ta
zmniejsza si stopniowo ku rodkowi.
Jak ju wspomniano, w oku wystpuj trzy rodzaje czopkw, z ktrych
kady jest czuy na inny zakres promieniowania widma wiata biaego.
Wedug teorii Younga i Helmholza pierwszy rodzaj czopkw czuy jest na
wizk wietln fioletow (lub niebiesk), drugi na - zielon, a trzeci na czerwon. Trzy zakresy wietlne pozwalaj na rozrnianie przez czowieka
okoo miliona barw. Te trzy zakresy barwnych bodcw wietlnych nazywane s barwami podstawowymi w addycji. Zakres czuoci czopkw nie
jest monochromatyczny. Czopki s czue na do szeroki zakres

promieniowania. Najczciej przyjmuje si, e czopki wraliwe na

promieniowanie fioletowe s czue na promieniowanie zakresu
400 - 500 nm, drugi rodzaj czopkw jest czuy na promieniowanie zielone,
ktre odpowiada promieniowaniu o zakresie 500 - 600 nm, za trzeci
rodzaj czopkw - na promieniowanie czerwone, tj. o dugoci fal wietlnych 600 - 700 nm. I wanie ten zakres odpowiadajcy trzem zakresom
czopkw tj. od 400 do 700 nm przyjmowany jest najczciej jako zakres
promieniowania widzialnego w przyrzdach mierzcych barw. W zwizku
z tym mona si bardzo czsto spotka ze stwierdzeniem, e zakres
promieniowania widzialnego to 400 - 700 nm. Jest to spowodowane tym,
e wzgldna widzialno zakresu 380 do 400 nm i zakresu 700 do 780 nm
jest niewielka i mona j pomin. W zwizku z tym przyrzdy pomiarowe
stosowane w poligrafii dla pomiarw barwy posuguj si zakresem
od 400 do 700 nm.
Addytywne mieszanie barw. Jeeli trzy grupy czopkw doznaj
jednakowych podniet w postaci trzech podstawowych barw, albo inaczej
mwic, jeeli zmieszamy trzy barwne wizki wiata o odpowiednim
skadzie jakociowym i ilociowym, to otrzymamy wiato biae. Jeeli taka
podnieta bdzie dostatecznie dua, wiato bdzie cile biae, jeeli saba
- to wiato bdzie szare. Otrzymane barwy szare mona uszeregowa
w cig liniowych stopni szaroci w postaci tzw. cigej i stopniowej skali
szaroci. Im sabsza bdzie podnieta, tym ciemniejsza bdzie barwa. Barwa
biaa i barwy szare a do czerni, jak ju wczeniej wspomniano, nazywane
s barwami achromatycznymi.
Jeeli przewaa podnieta jednej lub dwu grup czopkw, to wwczas
otrzymuje si wraenie barwy.
Przy dodawaniu (addycji) barwnych wiate natenie wiata
(okrelane wizualnie) bdzie si zwikszao przy dodawaniu kadej
nastpnej wizki barwnej. wiato biae mona otrzyma czc
promieniowania wszystkich barw tczy lub te barw dopeniajcych.
Wycofujc z widma wiata biaego np. promieniowanie o barwie
czerwonej otrzyma si promieniowanie o barwie zielononiebieskiej. Takich
par barw istnieje wiele. Po zmieszaniu wiate o barwie czerwonej
i zielononiebieskiej powstanie znowu wiato biae. Barwa zielononiebieska
jest w stosunku do czerwonej barw dopeniajc do bieli. Taka para barw
nosi nazw barw dopeniajcych. Najprostsze z nich tworz pary barw
dopeniajcych:
fioletowa
- zielonota
niebieska
- pomaraczowa
niebieskozielona
- czerwona
zielona
- purpurowa
zielonota
- fioletowa
pomaraczowa
- niebieska
czerwona
- zielononiebieska
purpurowa
- zielona.

89

wiato biae mona rwnie zsyntezowa z trzech odpowiednio

dobranych zakresw promieniowania, a mianowicie: czerwonego,
niebieskiego i zielonego. Taka trjka barw stanowi system trjchromatyczny
i umoliwia w wyniku zmian proporcji skadnikw, otrzymanie wszystkich
barw widma oraz bieli (rys.5.17 str. 185).
Do tej pory zajmowalimy si mieszaniem bodcw wietlnych. Jest to
mieszanie promieniowania elektromagnetycznego w zakresie widma
widzialnego. W przypadku farb drukowych lub ich skadnikw mamy
doczynienia z mieszaniem cia materialnych barwnych, ktre jest zupenie
innym zjawiskiem i podlega innym prawom. Promienie wietlne s pewn
form energii, dodajc je do siebie sumuje si energi przez nie reprezentowan. Dwie lub wicej fal czy si zatem w wiato o wikszej energii
ni ta, jak miay wystpujc pojedynczo. W miar wzrostu iloci
skadnikw natenie wiata wzrasta dochodzc do biaego odznaczajcego si najwiksz jasnoci. W tym przypadku zachodzi sumowanie,
czyli addycja energii promienistych.
Mieszanie cia barwnych (farb drukowych). Odbywa si wprawdzie
te przez dodawanie, ale tylko materii, a nie energii (promieniowania).
Optyczny przebieg tego zjawiska jest zupenie inny - wiato po zetkniciu
si z materi ulega czciowo odbiciu, czciowo pochoniciu. Jeli jaka
powierzchnia pochania nieznacznie, lecz rwnomiernie promieniowanie
wszystkich dugoci fal wiata biaego (np. wiey nieg) okrela si j jako
bia. Kiedy ciao zaabsorbuje promieniowanie tylko pewnej dugoci fal,
promieni tych brakuje w wietle odbitym, a ciao przybiera barw dopeniajc do barwy promieniowania zaabsorbowanego. W przypadku gdyby
owa powierzchnia zostaa owietlona promieniowaniem jednobarwnym
i to wanie promieniowanie absorbowaa, wydawaaby si nam czarna.
Rwnie czarn barw przybiera substancja owietlona wiatem biaym,
pochaniajca rwnomiernie i w bardzo duym stopniu jego skadniki.
Jako szar okrela si powierzchni pochaniajc rwnomiernie padajce
na ni wiato biae, lecz w nieduym stopniu.
Ciaa materialne refleksyjne, czyli nieprzezroczyste zawdziczaj sw
barw pochoniciu czci padajcego na nie promieniowania i odbiciu
pozostaego spektrum. Przyjmuj one barw promieniowania dopeniajcego do pochonitego, czyli odbitego. Ciaa przezroczyste (inaczej zwane
transparentowymi) zawdziczaj sw barw promieniowaniu, ktre przez
siebie przepuszczaj. W tym przypadku przyjmuj barw promieniowania
przez nie przechodzcego.
Energia promieni odbitych od mieszaniny cia rnobarwnych ma
mniejsz warto ni energia promieni odbitych przez kady ze skadnikw.
Zachodzi tu bowiem odejmowanie, czyli substrakcja energii. W miar przybywania substancji rozmaicie zabarwionych, np. podczas mieszania farb
drukowych o rnych barwach zachodzi wygaszanie fal pewnych dugoci.
Ze wzgldu na fakt, e w wyniku substrakcji ubywa wiata, barwy staj
si mniej ywe, a przy okrelonej mieszaninie cia barwnych przechodz
w czer (rys. 5.18 str. 185). Pojawienie si czerni dowodzi braku promieni

wietlnych odbitych. Wynika std regua: im wicej rnobarwnych

skadnikw, np. farb drukowych, dodaje si do mieszaniny, tym sabsze
bdzie promieniowanie od niej odbite. Dobierajc dan barw farby
drukowej, trzeba stara si uzyska j z jak najmniejszej liczby farb, gdy
tylko tym sposobem uzyska si farb o barwie ywej i o odpowiedniej
jasnoci. Naley tak postpowa, aby przez zmieszanie dwu,
a w wyjtkowych wypadkach trzech farb, uzyska farb o podanej
barwie zgodnej z barw (kolorem) wzorca.
Mieszanie farb drukowych bdcych materi barwn poczone jest
z substrakcj wiata. Zjawisko substrakcji wiata jest dla reprodukcji
poligraficznej wielobarwnej bardzo wane, gdy proces mieszania
addytwnego zachodzi np. przy widzeniu barw, natomiast wszystkie
procesy reprodukcji poligraficznej barwnej odbywaj si metod
substrakcji.
Przy dodawaniu wiate barwnych, barwy: czerwona, zielona i niebieska (niebieskofioletowa) nazywane s podstawowymi w addycji, za barwy:
ta, purpurowa (zwana rwnie magent) i niebieskozielona (zwana
rwnie cyjanow) s w substrakcji barw nazywane podstawowymi barwami substrakcji, normalnymi lub pierwszorzdowymi. Tworz one razem
triad barw. Farby o tych barwach po nadrukowaniu na siebie daj barw
czarn. Natomiast barwy: pomaraczowa, zielona i fioletowa, powstae
ze zmieszania ze sob dwch kolejnych farb pierwszorzdowych
w substrakcji, nazywane s barwami drugorzdowymi. Barwy powstae
ze zmieszania w rnych proporcjach trzech barw podstawowych substrakcji daj barwy trzeciorzdowe tj. o duym stopniu zbrudzenia,
o odcieniach oliwkowych, brunatnych, brzowych, granatowych, oraz
szaroci o rnej jasnoci. Barwy trzeciorzdowe spotyka si najczciej
w przyrodzie i wrd przedmiotw wytworzonych przez czowieka. Barwy
drugorzdowe spotyka si znacznie rzadziej.
Przez analogi do barw w substrakcji, farby drukowe o identycznych
barwach nazywane s pierwszo-, drugo- i trzeciorzdowymi. Farby pierwszorzdowe, tj. ta, purpurowa i niebieskozielona nazywane s farbami
triadowymi. Maj one okrelone charakterystyki barwne. Czer powstaa
w wyniku nakadania na siebie tych trzech farb nie ma odpowiedniej intensywnoci. Dlatego te do tych trzech farb o okrelonej charakterystyce
barwnej (zwanych triadowymi), dodano czwart farb o barwie czerni
neutralnej. Stosujc te cztery farby mona odtworzy w reprodukcji
poligraficznej mniej lub bardziej wiernie (dokadnie) wszystkie oryginay
wielobarwne. Odchylenia barwne od barw otrzymanych na odbitce
drukarskiej wynikaj z niedoskonaoci barwnej farb triadowych. Uywajc
farb triadowych i farby o barwie czerni neutralnej odtwarza si w reprodukcji poligraficznej wszelkie oryginay wielobarwne w technice drukowania
typograficznego, offsetowego, wklsego, fleksograficznego, typooffsetowego i sitowego.
Subiektywny sposb pomiaru barwy. Prosty, porwnawczy sposb
oceny barwy polega na sporzdzeniu odbitki z farby badanej i wzorcowej

91

za pomoc szpachli i opisie sownym rozrnienia odcienia i czystoci

barwy, stwierdzonych w rozproszonym wietle dziennym. Barw badanej
odbitki ocenia si jako odpowiadajc wzorcowi, zblion lub nie
odpowiadajc wzorcowi. Bardzo pomocny przy ocenie jest szablon
z czarnego matowego kartonu z dwoma okienkami okrgymi o rednicy
2-3 cm. Szablon nakada si na odbitk w taki sposb, aby w danym
okienku otrzyma obraz jednej z farb.
Porwnywa barw mona take w kabinie wiata dziennego.
Wyposaona jest ona w rdo wiata i filtry, dajce na pulpicie sztuczne
wiato dzienne. W kabinie wiata dziennego porwnuje si najczciej
barw odbitki nakadowej z zaakceptowanym wzorcem, poprzez ustawienie badanych odbitek pod ktem 450 do pulpitu, na ktry prostopadle
pada wiato. Rnice odcienia i czystoci barwy okrela si sownie.
Barw farb mona okrela w sposb porwnawczy stosujc do tego
celu densytometr. Metoda ta dotyczy obecnie tylko farb triadowych, gdy
znanych jest ju wiele przypadkw, e farby o kolorach (barwach) specjalnych maj identyczne wyniki pomiaru gstoci optycznej jak farby triadowe. Do tego celu stosuje si densytometr dla podoy refleksyjnych mierzcy w wietle odbitym, za dla podoy transparentowych densytometr do
wiata przechodzcego. Dokonujc pomiarw przez poszczeglne filtry
densytometrw mona ocenia barw farby (odbitka standardowa o danej
gruboci wykonana na papierze APCO II/II) lub odbitki drukarskiej
maszynowej. Posugujc si podanymi poniej wzorami mona na podstawie mierzonych gstoci optycznych wyliczy nastpujce wielkoci:
K - odchylenie odcienia od barwy optymalnej (idealnej), w %,
P - spadek jasnoci (zszarzenie), w %,
E - wskanik intensywnoci (zdolno reprodukowania duej rozpitoci
barw).
K=

a-b
100%
c-b

P = (1 -

E=

a+b
) 100%
2c

2c
100%
a+b

gdzie:
a - rednia warto gstoci optycznej,
b - najmniejsza warto gstoci optycznej,
c - najwiksza warto gstoci optycznej.

(5.10)

(5.11)

(5.12)

Wartoci a, b, c, uzyskuje si przez pomiar gstoci optycznej danej

barwy przy odpowiednich filtrach:
Tabela 5.2

Barwa
ta
Magenta
Cyjanowa

czerwony
b
b
c

Filtr
zielony
a
c
a

niebieski
c
a
b

Obiektywny sposb pomiaru barwy. Spord kilku metod mierzenia

barwy do okrelania barwy farb i odbitek przyjto system CIE L* a* b*.
W tym systemie barwna ma trzy osie gwne prostopade do siebie
(rys. 5.19 str. 185). W jednej paszczynie le osie a* i b*. Na ich przeciciu znajduje si punkt achromatyczny (nie majcy koloru). Im barwa ma
wyrazistszy odcie, tym dalej ley od punktu achromatycznego.
W zalenoci od odcienia barwa moe mie warto a* dodatni (odcie
czerwony) lub ujemn (odcie zielony) oraz warto b* dodatni (odcie
ty) lub ujemn (odcie niebieski). Trzeci osi jest o L* prostopada
do paszczyzny a*, b*. Okrela ona jasno barwy i ma warto 0 dla
idealnej czerni i 100 dla powierzchni, ktra cakowicie odbija padajce
wiato przy wszystkich dugociach fal. Pomiary s wykonywane dla
zakresu fal 400 - 700 nm.
Wsprzdne L* a* b* wylicza si ze skadowych trjchromatycznych
X, Y, Z dla iluminanta (rda wiata) D65 i obserwatora dodatkowego,
ktrego pole widzenia obejmuje kt 10 (D65/10), wg poniszych wzorw:
L* = 116(Y/Y0)1/3 - 16

(5.13)

a* = 500[(X/X0)1/3 - (Y/Y0)1/3]

(5.14)

b* = 200[(Y/Y0)1/3 - (Z/Z0)1/3]

(5.15)

gdy: X/X0, Y/Y0, Z/Z0>0,01; skadowe X0 = 94,81, Y0 = 100,0,

Z0 = 107,3 okrelaj barw ciaa nominalnie biaego owietlonego
luminantem D65/10.
Rnic barwy DE* (badanej farby lub odbitki wzgldem wzorca)
wylicza si ze wzoru:
DE* = [(DL*)2 + (Da*)2 +(Db*)2]1/2

93

(5.16)

Wspczenie przy pomiarze barwy otrzymuje si dane wprost

z przyrzdu bez koniecznoci kopotliwego przeliczania X, Y, Z, na L* a* b*
i DE*.
Rnica barwy DE* podaje odchylenia od barwy wzorcowej
(zaoonej), w zalenoci od jej wartoci rnie jest postrzegana rnica
barw. Gdy mamy:
DE* midzy 0 i 1 - to s to normalnie niewidoczne odchylenia;
DE* midzy 1 i 2 - bardzo mae odchylenia; rozpoznawalne tylko przez
dowiadczonego obserwatora;
DE* midzy 2 i 3,5 - rednie odchylenia; rozpoznawalne take przez
niedowiadczonego obserwatora;
DE* midzy 3,5 i 5 - wyrane odchylenia;
DE* powyej 5 - due odchylenia.
Zintegrowane systemy barwne . Zintegrowane systemy barwne
pozwalaj na uzyskanie wielokolorowej (bez drukowania wielobarwnego
z form rastrowanych) odbitki drukowej w tej samej kolorystyce, w jakiej
grafik wykona projekt. Odtworzenie projektu normalnymi (nie systemowymi, najczciej przy pomocy triady) metodami poligraficznymi cigle
jeszcze stwarza pewne trudnoci wynikajce przede wszystkim z niskiego
stopnia standaryzacji parametrw materiaw stosowanych w caym
procesie od projektu do gotowego druku.
Szeroki wachlarz materiaw tradycyjnie stosowanych przez grafikw
do celw projektowych wiadczy o ich rnorodnoci pod wzgldem
barwy i daje przesanki do wnioskowania, e oryginay wykonane
za pomoc tych nonikw barwy bd stwarzay okrelone trudnoci przy
drukowaniu. Trudnoci te polegaj gownie na koniecznoci kadorazowego dorabiania kolorystycznego farby. W deniu do wyeliminowania tych
niedogodnoci powstao na wiecie wiele rozwiza, w ramach ktrych
znormalizowano pod wzgldem kolorystycznym w zintegrowanych
systemach, materiay (lub programy komputerowe) do celw graficznych
(projektowych) oraz farby drukowe. Obecnie w Europie stosowane s dwa
systemy: Pantone, z ktrego najpopularniejszy jest Pantone Matching
System oraz system HKS. System Pantone ma zasig wiatowy, HKS jest
systemem stosowanym wycznie w Europie.
Pantone Matching System. Zintegrowany system barwny obecny
na wiatowym rynku od 1963 roku. System opracowany jest dla farb
offsetowych. Podstaw systemu jest wzornik wydrukowany tymi samymi
farbami na papierze niepowlekanym i powlekanym. Liczy on wedug ostatniej wersji 1000 znormalizowanych barw otrzymanych z 12 kolorowych
farb podstawowych plus dwie achromatyczne tj. biaa i czarna. Barwy
powstaj poprzez mieszanie farb podstawowych w okrelonym stosunku
wagowym. Mona je dobra samemu lub zleci mieszalni albo w przypadku duej iloci zamwi w fabryce. W fazie pocztkowej narzdziami
grafikw byy flamastry i areografy a jako materiay suyy barwne folie
samoprzylepne i barwne papiery podkadowe. Dzisiaj narzdziami

s pantonowskie programy komputerowe. Wszystko co dotychczas

opisano dotyczy drukowania aplowego (tj. paszczyznowego bez uycia
triady), to znaczy, e kady kolor Systemu Pantone Matching jest
drukowany jedn farb o tzw. kolorze specjalnym. Naley przy tym zaznaczy, e barwa na papierze niepowlekanym jest rna od barwy tej samej
farby nadrukowanej na papier powlekany. Do drukowania offsetowego
stosowane s jeszcze dwa inne wzorniki: wzornik barw pastelowych 120
barw i wzornik barw metalicznych 204 barwy. Farby wg systemu Pantone
produkowane s przez wszystkie liczce si fabryki farb na wiecie. Jest to
najbardziej obszerny wzornik barw stosowany do bezrastrowego drukowania offsetowego. Produkowane s rwnie i inne rodzaje farb wg barw
systemu Pantone np. fleksograficzne lub wklsodrukowe. Farby maj
barw farb pantonowskich z wyeliminowaniem wpywu podoa. W tym
momencie nastpuj czsto nieporozumienia, bo wzornik jest
wydrukowany technik offsetow na papierze i odpowiednia farba
pantonowska o tym samym numerze ma inn barw nadrukowana np. na
foli ni ta, ktra jest we wzorniku. Firma Pantone produkuje rwnie
programy komputerowe dajce moliwo odtwarzania barw przy
pomocy triady (CMYK) lub przy pomocy szeciu farb podstawowych
(system Hexachrome).
System HKS. Jest to lokalny system europejski stosowany przez dwa
due koncerny produkujce farby drukowe: firmy Michael Huber i BASF.
Zaoenia systemu HKS s inne ni Pantone. W przypadku systemu HKS
nastpuje zrwnanie barwy na papierze powlekanym i niepowlekanym.
Oznacza to, e farby systemowe majca ten sam numer we wzorniku,
ale wydrukowane na papierze powlekanym i niepowlekanym maj t sam
barw, wraz z uwzgldnieniem wpywu podoa, ale za to rny udzia
farb podstawowych, z ktrych zostay wytworzone. Tylko czyste farby
podstawowe s takie same na papierze powlekanym i niepowlekanym.
System HKS obejmuje tylko 84 barwy dla farb offsetowych. Podstaw
systemu jest 9 farb kolorowych plus dodatkowo biaa i czarna. Jest rwnie
przystosowany do farb gazetowych, do drukowania formularzy bez koca
i do sitodruku z tym, e w tych wzornikach liczba barw jest znacznie
ograniczona. W przypadku farb gazetowych i sitodrukowych system
obejmuje tylko po 48 farb, za w przypadku formularzy 50. System HKS
rozpoczyna jako system integrujcy farby malarskie z drukowymi.
Oczywicie do dyspozycji grafikw s take papiery i folie kolorowe
w barwach HKS zarwno z penym pokryciem jak i z rnym pokryciem
powierzchni rastrowanych. Obecnie istnieje jeszcze moliwo zastosowania flamastrw w barwach HKS, i oczywicie specjalnego programu
komputerowego, ktry jest ostatnio najczciej stosowany.
To, e farby drukowe systemu HKS produkowane s przez firm
Michael Huber i BASF nie oznacza, e te dwa koncerny nie produkuj farb
systemu Pantone. Tak si skada, e w tych dwch firmach produkowane
s farby drukowe skadajce si na oba wyej opisane systemy.

95

5.3.2. Poysk
Poysk farb drukowych po ich utrwaleniu jest waciwoci wytworzonej bonki farbowej, charakteryzuje jej odblask, a wic zdolno kierunkowego odbijania przez ni wiata. Poysk farby zaley od stosunku wiata
odbitego kierunkowo od powierzchni bonki farbowej do wiata odbitego
w sposb rozproszony. Im wiksza cz wiata odbitego kierunkowo,
tym wikszy jest poysk.
W zalenoci od rodzaju druku i przeznaczenia odbitki mog by
wykonane farb z poyskiem lub farb matow. Poysk odbitki drukowej
moe by rwnie realizowany przez laminowanie lub lakierowanie druku.
Farby dajce po utrwaleniu bonk farbow z poyskiem stosowane
s najczciej do drukowania podoy o duej gadkoci i okrelonej
chonnoci (np. do papierw powlekanych), gdy podoe wpywa na
poysk warstwy farby. Podoe o nierwnej powierzchni, tj. maej gadkoci
i duej chonnoci obnia poysk warstwy farby.
Bardzo wysoki poysk jest odczuciem zwizanym ze zwierciadlanym
odbiciem wiata od gadkiej powierzchni (np. polerowanych metali, szka
itp.). W przypadku warstw farb drukowych lub lakierw wiato odbite
kierunkowo jest biae i nie wchodzi ono w kontakt z barwidami znajdujcymi si w warstwie farby. Natomiast cz wiata, ktre odbija si
w sposb rozproszony od warstwy farby jest barwna i przyjmuje barw
farby (barwida).
W przypadku farby z poyskiem wielokrotnie zaamana cz wiata
rozproszonego w warstwie farby wychodzi z niej jako wiato barwne.
W tym przypadku barwne promieniowanie nie czy si z biaym i sprawia
zwikszenie nasycenia barwy farby drukowej (rys. 5.20)

Rys. 5.20. Odbicie wiata biaego (strzaki

cige) i rozproszenie promieniowania
barwnego (strzaki przerywane) od warstwy farby z poyskiem.

Rys. 5.21. Odbicie _wiata biaego (strzaki

cige) i rozproszenie promieniowania
barwnego (strzaki przerywane) od matowej warstwy farby.

Natomiast od farby matowej wiato odbija si w sposb rozproszony,

zarwno wiato biae, jak i barwne. Efekt ten powoduje po zmieszaniu si
promieniowa zjawisko obnienia nasycenia barwy farby (rys. 5.21).

Warstwa utrwalonej farby wtedy ma poysk, jeeli spoiwo pokrywa

czsteczki pigmentw lub lak w ten sposb, e znajduj si one pod gadk
paszczyzn utrwalonej bonki spoiwa. Poysk farb zaley nie tylko od
jakoci spoiwa, lecz rwnie od struktury czstek pigmentw lub lak oraz
od doboru suszki; skad farby musi uwzgldnia struktur podoa,
a w szczeglnoci jego chonno i poysk.
Pigmenty lub laki stosowane do produkcji farb mazistych z poyskiem
powinny mie redni lub du liczb olejow, by atwo zwilalne przez
spoiwo, atwo ulega dyspersji (dobrze uciera si). Flokulanty, tj. lune
skupiska czstek, obniaj poysk bonki farbowej, wskazany jest dodatek
ultradrobnych czstek pigmentu lub laki, ktre zapobiegaj flokulacji.
Nadmiar pigmentu lub laki w farbie obnia jej poysk, gdy cz czstek
pigmentu lub laki na powierzchni bonki nie jest pokryta spoiwem,
co powoduje rozproszenie wiata. Do farb z poyskiem nie naley
dodawa pigmentw dajcych refleks metalizujcy (brzowanie). Tylko
nieliczne ywice stosowane do produkcji spoiw daj bonki z poyskiem.
Szybkie zestalenie (utrwalenie si) farb drukowych jest niezbdne dla
farb z poyskiem. Ma to zapobiec wsikaniu farby w podoe, gdy
wsikanie obnia poysk.
5.3.3. Krycie
i transparentowo farb
drukowych
Krycie farby to parametr charakteryzujcy wielko powierzchni w cm2,
ktr zdolny jest pokry 1g farby warstw o gruboci rwnej kryjcej.
Grubo kryjca to najmniejsza grubo nie wyschnitej warstwy farby, przy
ktrej przestaje by widoczna powierzchnia czarno - biaego kontrastu.
Przy drukowaniu na barwnym podou lub barwnym tle oraz na introligatorskich materiaach pokryciowych farba powinna mie dostateczne
krycie, eby cienka jej warstwa zakrywaa podoe i tworzya na barwnym
tle ostry i kontrastowy rysunek.
Odwrotnie przy drukowaniu wielobarwnym, kiedy barwy porednie
powstaj z naoenia na siebie kilku warstw farby o rnej barwie, farby
musz by transparentowe.
Krycie i transparentowo farb zale od waciwoci farb jako ukadu
dyspersyjnego. Z reguy im bardziej mae czsteczki pigmentu (laki), tym
wiksza transparentowo. Obecno w farbie duej iloci pigmentu lub
laki wywouje wielokrotne zaamanie i odbicie wiata przy jego przejciu
wewntrz warstwy farby. Jeeli rnica wspczynnikw refrakcji pigmentu
(laki) i spoiwa bdzie dua, to wiato wewntrz warstwy farby zaamuje
si wielokrotnie, odbija si rwnie wielokrotnie i w rezultacie tych zjawisk
rozprasza si. Nie osiga ono podoa drukowego i wychodzc z warstwy
farby zmienia kierunek (rys. 5.22) Farba w tym przypadku jest
nieprzezroczysta (kryjca). Obserwator widzi odbicie promieni wietlnych
bez wpywu podoa.

97

Rys. 5.22. Odbicie wiata od powierzchni

farby kryjcej.

Rys. 5.23. Przebieg promieni wietlnych

w warstwie transparentowej farby.

Farba bdzie transparentowa wtedy, gdy rnica wspczynnikw

refrakcji pigmentu i spoiwa jest rwna lub bliska zeru. Wtedy promienie
wietlne odbijaj si od podoa drukowego i nie zmieniaj swego
kierunku, rwnie nie rozpraszaj si (rys. 5.23). Obserwator widzi promie
wietlny, ktrego barwa okrelona jest waciwociami optycznymi kolejnych nakadanych na siebie warstw farby lub farby i podoa. Zwyczajowo
farby okrela si sownie - farba kryjca, pkryjca, transparentowa.
5.3.4. Intensywno barwy farb

Jest to waciwo farb nadajca im podane charakterystyki optyczne

(a w oglnym ujciu gstoci optyczne) przy minimalnym ich zuyciu.
Z dwch farb o jednakowej barwie bardziej intensywna bdzie ta, ktrej
potrzeba mniej do uzyskania jednakowego efektu optycznego (jednakowej
gstoci optycznej). Intensywno farby ocenia si po wzrocie gstoci
optycznej odbitki w zalenoci od znajdujcej si na niej iloci farby.
Najczciej stosowana metoda oceny intensywnoci polega na porwnaniu
standardowo wykonanej odbitki ze wzorcem intensywnoci danej barwy.
Intensywno farby zaley przede wszystkim od waciwoci pigmentu
(lub laki), od jego chemicznej struktury, stopnia dyspersji, a take od jego
koncentracji w farbie. Zwikszenie koncentracji pigmentu lub laki w farbie
moe by ograniczone przez moliwo utworzenia stabilnego ukadu
dyspersyjnego.
Intensywno barwy odbitek wykonanych t sam farb bdzie rna
w zalenoci od rodzaju uytego podoa, jego biaoci i gadkoci,
struktury powierzchni i sposobu wizania si farby z podoem.
Gsto optyczna odbitki zaley nie tylko od intensywnoci farby,
ale take od jej iloci na odbitce, co w pierwszej kolejnoci zaley od iloci
farby przeniesionej na podoe podczas drukowania. Oprcz tego gsto
optyczna odbitki zaley take od chonnoci podoa. Przykadowo:
podczas drukowania na papierach o wysokiej gadkoci i o maej
chonnoci potrzeba mniej farby do zapenienia mikronierwnoci papieru
i nadania mu barwy, ni dla papierw o niszej gadkoci i bardziej
chonnych.

W przypadku odbitek wykonanych farbami triadowymi (do drukowania

czterobarwnego) intensywno okrela si na podstawie pomiaru gstoci
optycznej odbitki o okrelonej gruboci warstwy farby. Gsto optyczn
mierzy si w wietle odbitym stosujc filtr dopeniajcy do danej barwy,
przy zaoeniu, e stopie remisji podoa wynosi 100 % (D - 0,00).
5.4. Waciwoci
uytkowe odbitki
drukarskiej
i drukw
Ta grupa waciwoci farb drukowych obejmuje waciwoci wykonanych przy ich udziale drukw pod ktem ich zastosowania do rnych
celw. Waciwoci uytkowe drukw (odbitek drukarskich), ze wzgldu na
zaschnit na ich powierzchni warstw farby, okrelane s przez odporno
na cieranie i wiato, zapach i smak przekazywany przez zaschnit
warstw farby, odporno na alkalia, kwasy i rozpuszczalniki organiczne
oraz skonno do blockingu. S to najczciej stawiane wymagania
uytkowe. Niektre rodzaje farb, jak np. farby stosowane do drukowania
osonek wdliniarskich, musz by odporne na warunki sterylizacji lub/i
wdzenia (tj. temperatur, gotowanie, parzenie itp.)
Zastosowanie drukw (wzgldnie odbitek) drukarskich do konkretnego
celu lub dalszej obrbki wymaga zazwyczaj odpowiednich waciwoci
utrwalonej warstwy farby na konkretnym podou. W zwizku
z powyszym waciwoci te zwane potocznie uytkowymi oceniane s
poprzez badanie odbitki lub druku. W przypadku badania warstwy
zaschnitej farby na odbitce oceny dokonuje si na odbitkach standardowych wykonanych w znormalizowany sposb. Te same waciwoci mona
oceni na gotowym druku wykonanym na maszynie produkcyjnej.
W pierwszym przypadku badamy warstw zaschnitej farby, za w drugim
druk.
Wikszo wymaga stawianych zaschnitej warstwie farby narzucana
jest przez stosowanie zadrukowanych podoy w charakterze opakowa
lub materiaw opakowaniowych albo przez dalsz ich obrbk uszlachetniajc. Dotycz one wic waciwoci odbitki drukarskiej lub druku.
Wikszo produktw przemysu poligraficznego jest naraona
na cieranie . Dotyczy to szczeglnie rnego rodzaju opakowa
z nadrukiem, ktre naraone s na cieranie nie tylko w trakcie transportu,
ale rwnie tu po wykonaniu nadruku w trakcie przejcia
zadrukowywanego materiau przez maszyn drukujc, pniej podczas
operacji wykoczeniowych (np. wykrawania, toczenia, sklejania, zgrzewania itp.), gotowych opakowa jak rwnie w trakcie automatycznego
pakowania wsadu.
Odporno na cieranie powinny posiada poza opakowaniami
rwnie druki, ktre przeznaczone s do dugiego okresu uytkowania
np. ksiki, broszury, druki wartociowe takie jak: banknoty, znaczki
pocztowe i skarbowe, obligacje, akcje przedsibiorstw, czeki, weksle itp.

99

Odporno danego druku na cieranie uwarunkowana jest tym,

czy farba uyta do drukowania danego druku jest w stanie utrwalonym
odporna na cieranie. Podatno farby na cieranie zaley przede wszystkim
od rodzaju ywicy stosowanej przy produkcji danego rodzaju farby i zastosowanych dodatkw (np. pasty woskowe podwyszaj odporno drukw
na cieranie).
Odporno na cieranie wymagana jest np. od farb fleksograficznych
przeznaczonych do zadrukowywania polietylenu, papieru pakowego, folii
aluminiowej, od farb offsetowych przeznaczonych do zadrukowania
papierw offsetowych i powlekanych, od farb wklsodrukowych przeznaczonych do drukowania folii aluminiowej itp.
Wan waciwoci wielu produktw poligraficznych, decydujc
o ich jakoci, jest ich odporno na dziaanie wiata. Liczne druki barwne
s w wikszym lub mniejszym stopniu naraone na dziaanie wiata
sonecznego, np. plakaty, okadki, obwoluty, mapy, reprodukcje malarstwa
przeznaczone do zawieszania na cianach, opakowania itp. W czasie
dziaania wiata na druk zachodz rnego rodzaju reakcje fotochemiczne, w wyniku ktrych nastpuje knicie papieru lub wyblaknicie nadrukw. wiatotrwao drukw zaley przede wszystkim od odpornoci
barwide (barwnikw, pigmentw lub lak) uytych do produkcji farb, a tym
samym od odpornoci na wiato farby, ktrymi wykonano druki. Wpyw
rodzaju podoa, gruboci naoonej warstwy farby i warunkw atmosferycznych jest zauwaalny, ale nie decydujcy.
Odporno drukw na wiato mona zwikszy przez pokrycie ich
warstw lakieru lub przez polaminowanie (pokrycie foli).
Od pewnych rodzajw farb wymagana jest odporno na podwyszo n temperatur. Dotyczy to szczeglnie farb offsetowych przeznaczonych
do drukowania na blach, farb do drukowania tapet, ktre bd podlegay
wytaczaniu na gorco, oraz farb stosowanych do drukowania opakowa
formowanych metod zgrzania lub opakowa przeznaczonych do sterylizacji.
Jedn z najpowszechniej stosowanych metod w przechowalnictwie
ywnoci jest stosowanie niskich temperatur w czasie jej skadowania.
Z tego te powodu farby stosowane do zadrukowywania opakowa takich
produktw powinny by odporne na niskie temperatury, przy czym
najistotniejsz rzecz jest odporno nadruku na opakowaniu w czasie
rozmraania produktu, po wyjciu go z lodwki (chodni).
W przypadku drukowania podoy niechonnych (folie z tworzyw
sztucznych, folie aluminiowe itp.) technik fleksograficzn lub
wklsodrukow moe wystpowa niekorzystne zjawisko sklejania si
drukw bd odbitek zwane blockingiem. Zjawisko to wystpuje gwnie
przy drukowaniu ze zwoju na zwj. Blocking powoduje utrudnienia bd
niemoliwo rozdzielenia drukw lub odbitek bez ich uszkodzenia.
Zjawisko to powoduje sklejanie si przy pomocy farby drukowej wstgi
(lub arkuszy) tworzywa sztucznego w zwoju (lub stosie).Przyczyn tego
zjawiska jest najczciej zbyt dugi czas schnicia farb stosowanych do
drukowania folii i tworzyw sztucznych lub aluminium lub zbyt dua ilo

plastyfikatora w farbie. Zbyt dugi czas schnicia farby spowodowany jest

najczciej obecnoci w farbie ywicy wolno oddajcej rozpuszczalnik,
obecno trudno lotnego rozpuszczalnika oraz zbyt nisk temperatur
suszenia. Blocking moe by take powodowany migracj plastyfikatora
z folii do farby, niewystarczajcym ochodzeniem folii przed ponownym jej
nawiniciem lub zbyt ciasnym nawiniciem zwoju. W przypadku
wystpowania blockingu naley stosowa nastpujce czynnoci mogce
zmniejszy lub zniwelowa to zjawisko:
- podwyszenie temperatury suszenia i zintensyfikowanie przepywu
powietrza,
- dodanie atwo lotnego rozpuszczalnika,
- dokadniejsze ochodzenie zadrukowanej folii i lune jej nawinicie.
Naley jednak pamita, e przesuszenie drukw wykonanych gwnie
na foliach z tworzyw sztucznych wskutek zbyt intensywnego suszenia
w za wysokiej temperaturze zmniejsza elastyczno warstwy farby
i wywouje krucho folii. Farba wtedy odpryskuje na skutek utraty czci
lotnego plastyfikatora, natomiast folia w wyniku nadmiernego suszenia
moe ulega deformacji termicznej lub stawa si amliwa (krucha).
W zwizku z powyszym do farb przeznaczonych gwnie do
drukowania folii z tworzywa sztucznego lub aluminium w systemie zwj na
zwj wymagana jest odporno na skonno do blockingu.
Oprcz czynnikw fizycznych druki naraone s na dziaanie rnych
mediw chemicznych takich jak: rozpuszczalniki organiczne, woda, alkalia,
kwasy, mydo, detergenty, tuszcze, twarg, ser, parafina, woski itp.
Wiele papierw powlekanych zawiera substancje alkaliczne w warstwie
powlekajcej, dlatego do ich zadrukowania naley uywa farb, ktre bd
odporne na alkalia. Naley zwraca rwnie uwag na to czy druk nie
bdzie mia stycznoci z substancjami alkalicznymi w trakcie jego
uytkowania np. do drukowania plakatw naley stosowa farby odporne
na alkalia, poniewa wiele klejw stosowanych do ich klejenia ma odczyn
alkaliczny.
Podobnie jest w przypadku drukowania etykiet do rcznego klejenia.
Naley zwrci uwag na fakt, e farby purpurowe (magenta) wchodzce
w skad triad skali europejskiej nie s odporne na alkalia. Wan kwesti
jest rwnie konieczno zapewnienia trwaych opakowa na rodki alkaliczne, gdy nadruki na takich opakowaniach s naraone na dziaanie
pakowanych w nie rodkw alkalicznych.
Odporno farb na kwasy jest szczeglnie wana tam, gdzie druk
mgby zetkn si z kwasem octowym lub roztworem marynujcym,
a wic w przemyle spoywczym, przy produkcji artykuw marynowanych
takich jak: grzyby, liwki, ogrki konserwowe itp.
Przeprowadzenie badania odpornoci na kwasy (szczeglnie na kwas
mlekowy) jest take istotne w przemyle mleczarskim, poniewa powoduje on wiele trudnoci przy rozlewaniu mleka do woreczkw z tworzyw
sztucznych z nadrukiem. Jest to szczeglnie wane dla farb fleksograficznych przeznaczonych do zadrukowania folii z polietylenu, gdy pigmenty
zawarte w tych farbach czsto rozpuszczaj si w mleku, co powoduje
zmywanie wykonanych napisw.

101

Farby, ktre maj by uyte do drukowania opakowa myde

i detergentw powinny by odporne na pakowane produkty, aby nie
nastpowao brudzenie i rozmazywanie nadrukw wykonanych na tych
opakowaniach. Jest to wane ze wzgldw estetycznych oraz reklamowych.
Pigmenty i laki zawarte w farbach do drukowania opakowa artykuw
spoywczych nie powinny zabarwia artykuw przeznaczonych
do bezporedniej konsumpcji, a take nadruk na tych opakowaniach nie
powinien ulega uszkodzeniu pod wpywem pakowanych wyrobw.
Dotyczy to szczeglnie rnego rodzaju tuszczw (masa, margaryny,
smalcu), twarogu, serw, a take takich artykuw jak: herbatniki,
przyprawy do zup itp. Jest to bardzo wane, gdy zastosowanie artykuw
opakowaniowych zabarwiajcych lub udzielajcych obcych zapachw
pakowanym produktom ywnociowym, wpywa na waciwoci
organoleptyczne tych artykuw, a zmiana tych cech jest zawsze
niepodana i prowadzca do obnienia jakoci, a czasem take do
dyskwalifikacji pakowanych wyrobw.
Obce zapachy mog by udzielane rwnie przez farby. W zwizku
z tym do pakowania produktw spoywczych (gwnie podatnych na
przyjmowanie obcych zapachw np. czekolady, kawy, wyrobw tytoniowych itp.) naley stosowa farby bezzapachowe albo o znikomym
zapachu.
Odporno farb na wosk i parafin jest konieczna wszdzie tam, gdzie
parafinowaniu lub woskowaniu podawane s opakowania drukowane
z papierw np. kartony na lody, pojemniki do automatw sprzedajcych
rnorodne towary oraz etykiety na te sery, lub te druki s woskowane
lub parafinowane albo pokrywane hot-meltami. Hot-melty czyli gorce
stopy su gwnie do uszlachetniania wierzchniej powierzchni opakowa
papierowych przeznaczonych do pakowania ciekych rodkw
spoywczych (np. mleko i jego przetwory, soki itp.) oraz do uszlachetniania okadek lub oklejek. W skad hot-meltu, ktry nakadany jest na
gorco wchodz rwnie parafiny i woski.
W skad zadrukowywanych tworzyw sztucznych, a take w skad
uywanych do ich zadrukowywania farb czsto wchodz plastyfikatory.
Z tego te powodu wana jest znajomo ich oddziaywania na pigmenty
(lub laki) zawarte farbach, ktrymi zadrukowywane s take podoa. Jest
to szczeglnie wane w przypadku farb, ktre s uywane do drukowania
na plastyfikowanym PVC, jak rwnie do drukowania tapet winylowych.
W przemyle nawozw sztucznych ogromnie wane jest, aby farby
stosowane do drukowania workw na nawozy byy odporne na wod
amoniakaln oraz mocznik, poniewa w przypadku uszkodzenia opakowania moe nastpi zniszczenie nadruku przy zetkniciu si pakowanego
nawozu z nieodporn farb. Bardzo czsto brak nadruku, ktrym w tym
przypadku jest napis informacyjny, dyskwalifikuje cay wyrb.
Ze wzgldu na coraz czstsze stosowanie lakierowanych odbitek
drukarskich w celu zwikszenia ich trwaoci oraz estetyki, istotne znaczenie
ma znajomo odpornoci uytych do drukowania farb na stosowany lakier.

Oznaczenie takiej odpornoci pozwala okreli czy na skutek lakierowania

nie nastpi zmiana charakterystyki barwnej odbitek, co dyskwalifikowaoby
ich uyteczno.
Podobnie wyglda sprawa w przypadku laminowania drukw
(czyli pokrywania ich foli). W przypadku laminowania klejowego farba
musi by odporna na dany rodzaj kleju.
Obecnie podstawowe waciwoci odpornociowe, do ktrych
najczciej zalicza si: odporno na wiato, odporno na alkohol
etylowy, odporno na lakier nitrocelulozowy i odporno na alkalia oraz
stopie krycia podawane s przez producenta na opakowaniu farby
i dodatkowo w prospekcie zalecajcym stosowanie farb zwykle w wersji
poszerzonej o odporno na cieranie. Niestety wikszo pozostaych
waciwoci odpornociowych naley zbada lub dodatkowo zapyta
producenta.
Jak wida z powyej przedstawionego tekstu wymaga wzgldem
utrwalonej warstwy farby na odbitce czy druku jest wiele. Nie wszystkie
zreszt zostay tutaj przedstawione.
5.4.1. Odporno
na cieranie
Odporno na cieranie jest wan waciwoci drukw szczeglnie
opakowaniowych. Podczas transportu, zwaszcza samochodowego,
dochodzi do dugotrwaego ocierania jednych opakowa jednostkowych
o drugie, w wyniku czego nadruk moe by rozmazany lub starty. cieranie
zadrukowanego obrazu zachodzi take przy transporcie zadrukowywanych
arkuszy oraz przy ich zamywaniu. Przyjmuje si rwnie, e odporno na
cieranie jest podstawowym wymogiem stawianym lakierom pokryciowym,
ktre su do uszlachetniania drukw. Definiuje si j jako odporno na
mechaniczne uszkodzenie pod dziaaniem tarcia, nacisku i uderzenia.
O odpornoci farby drukowej na cieranie decyduje w pierwszym
rzdzie odporno ywicy uytej do produkcji danej farby. Przykadowo,
farby cieke zawierajce ywice poliamidowe maj du odporno na
cieranie. Dodatek ywic cyklokauczukowych do farb offsetowych lub
typograficznych zwiksza ich odporno na cieranie. Take dodatek ywic
cyklokauczukowych i chlorokauczuku do farb wklsodrukowych
i sitodrukowych zwiksza ich odporno na cieranie.
Chcc zapobiec cieraniu farb offsetowych i typograficznych z podoy
papierowych naley:
- unika dodawania do farb olejw lub pokostw o niskiej lepkoi;
w przypadku zrywania powierzchni papieru farb naley skrci ma
iloci pasty skracajcej (obniajc tack);
- napyla bardzo oszczdnie; napylanie zapobiega wprawdzie odciganiu farby w stosie, obni jednak odporno na cieranie.
cieranie obrazu drukowego wystpuje zwaszcza przy stosowaniu
papierw powlekanych matowych.
Do bada cieralnoci stosowanych jest kilka rnych przyrzdw
wykorzystujcych rne zasady pomiarowe. Zwizane jest to przede

103

wszystkim z rnorodnoci zadrukowywanych podoy drukowych.

Stosowane s rne materiay cierajce. W przypadku drukw wykonanych na papierze, materiaem cierajcym jest ten sam papier
niezadrukowany. Do drukw wykonanych na tworzywach sztucznych
najczciej stosuje si papier cierny lub tarcze cierne lub karborund.
Ocena odpornoci na cieranie jest cile zwizana z zastosowanym
aparatem pomiarowym.
5.4.2. Odporno
na wiato
Pod wpywem wiata dziennego wszystkie farby prdzej lub pniej
powiej (tj. staj si coraz janiejsze) a do cakowitego odbarwienia.
Wyranie wida to m.in. na pocztwkach, ktre wystawione w oknach
wystawowych na bezporednie dziaanie promieniowania sonecznego,
stosunkowo szybko powiej, przy czym zazwyczaj najszybciej zmieniaj si
barwy czerwone i te. Proces ten przyspiesza ciepo (np. latem) oraz
zwikszona wilgotno, jak te niektre gazy przemysowe. Ponadto
wiatotrwao czyli odporno drukw na wiato zaley od wiatlotrwaoci stosowanego podoa drukowego np. papieru czy kartonu oraz od
zawartoci (stenia) i jakoci barwide w farbie drukowej.
Odporno drukw na wiato jest wanym czynnikiem decydujcym
o ich jakoci, zawaszcza tych drukw, ktre przeznaczone s do dugiego
przechowywania lub naraone na dziaanie wiata sonecznego i czynnikw atmosferycznych. Mona do nich zaliczy wszelkiego rodzaju encyklopedie, sowniki, albumy z zakresu sztuki, plakaty, okadki, obwoluty, mapy,
reprodukcje malarskie przeznaczone do zawieszania na cianach itp. druki.
Odporno na wiato zaley z jednej strony od czynnikw dajcych si
regulowa w fabryce farb lub drukarni, a wic rodzaju i procentowej
zawartoci barwida, obcialnika i spoiwa w farbie, gruboci i sposobu
jej naoenia, rodzaju i odmiany papieru lub innego podoa, z drugiej
strony od wpywu warunkw atmosferyczno-klimatycznych, na ktre
skadaj si: intensywno i dugo nasonecznienia oraz zawarto wilgoci, gazw przemysowych i innych zanieczyszcze. Na obnienie stopnia
wiatotrwaoci drukw na rwnie wpyw intensywno i czas ekspozycji
wiata zawierajcego promieniowanie ultrafioletowe, pochodzcego
ze sztucznych rde (np. lampy ultrafioletowe, niektre wietlwki itp.).
Przyspieszaj one obnianie wiatotrwaoci drukw.
Jednym z czynnikw decydujcych o zachowaniu si drukw pod
wpywem wiata jest rodzaj oraz procentowa zawarto barwida
w farbie. Barwida maj rn odporno na wiato. Zmiany barwy, jakie
s spowodowane dziaaniem wiata i warunkw atmosferycznych, mog
by bardzo niewielkie lub bardzo silne. Te ostatnie wystpuj najczciej.
Dziaanie wiata i warunkw atmosferycznych objawia si w przypadku
barwide organicznych blakniciem. Do niedawna stosowano jeszcze
pewne pigmenty nieorganiczne, ktre pod wpywem wiata i warunkw
atmosferycznych ciemniay; obecnie ze wzgldu na ich szkodliwe
oddziaywanie nie s ju stosowane.

W wyniku dziaania wiata i czynnikw atmosferycznych na barwida

organiczne nastpuje ich blaknicie. Moe nastpi nawet cakowity zanik
barwy. Najczciej jednake blaknicie zatrzymuje si na pewnym etapie.
Dalsze nawietlanie nie wywouje wtedy dostrzegalnych zmian barwy.
Zjawisko blaknicia spowodowane jest reakcj fotochemiczn, ktra ma
rny przebieg w zalenoci od chemicznej budowy barwida oraz od
towarzyszcych jej warunkw fizykochemicznych (rodzaj promieniowania,
wilgotno, wysoko temperatury oraz charakter substancji wystpujcych
obok barwida). Moe zachodzi utlenienie, redukcja lub przemiany innego
typu prowadzce do zniszczenia grup chromoforowych nadajcych barw
barwidom.
Szczeglnie podatne na blaknicie s barwida organiczne zawierajce
wolne grupy zasadowe, std bardzo niska wiatotrwao barwnikw
zasadowych, np. zieleni brylantynowej i malachitowej oraz znacznie
wysza wiatotrwao tych samych barwnikw po przeprowadzeniu ich
w laki, z tego wzgldu, e przeprowadzenie w laki polega na zobojtnieniu grup zasadowych. Podobnie laki barwnikw kwasowych maj wysz
wiatotrwao od uytych do ich produkcji barwnikw kwasowych.
Najwiksz odpornoci na dziaanie wiata charakteryzuj si pigmenty,
ktre nie zawieraj grup auksochromowych, np. sadza. Najbardziej
niekorzystnie na wiatotrwao wpywaj wolne grupy hydroksylowe;
podstawione natomiast metalem trac t waciwo. Z pigmentw
organicznych najodporniejsze na dziaanie wiata s pochodne antrachinonu, indyga i ftalocyjaniny. Nieco mniej wiatotrwae s pigmenty azowe.
Odporno na wiato wielu barwide moe zalee od sposobu
i warunkw ich wytwarzania. Kade odchylenie w technologii produkcji
barwide moe spowodowa inn wiatotrwao produktu. Obecno
w farbie dwu lub wikszej liczby barwide powoduje zwykle obnienie jej
wiatotrwaoci wzgldem nich. Mechanizm oddziaywa barwide
prowadzcy do zmniejszenia wiatotrwaoci nie jest do koca wyjaniony.
Przyjmuje si, e dwa (lub wicej) barwida wystpujce jednoczenie oddziaywuj na siebie katalitycznie. W wyniku tego barwido, o zadawalajcej wiatotrwaoci uyte pojedynczo, traci t waciwo po zmieszaniu
go z drugim barwidem. Najbardziej znanym katalizatorem wywoujcym
blaknicie jest biel cynkowa. Podobnie dziaa biel tytanowa. Farby
rozbielone maj nisz wiatotrwao ni farby nierozbielone. Mieszanie
dwch lub wicej farb drukowych o rnych wiatotrwaociach
nie powoduje polepszenia wiatotrwaoci farby o niszym stopniu lecz
pogorszenie wiatotrwaoci farby o wyszej wiatotrwaoci.
W wypadku rozjaniania farby obnia si jej wiatotrwao. Zaleno
t ilustruje ponisze dane:
Rozjanianie biel transparentn
1:1
1:3

105

Redukcja wiatotrwaoci
o 1 stopie
o 2 stopnie

Powysze rozwaania powinny pomc drukarzowi w doborze

odpowiedniej farby do konkretnej pracy i w ocenie wiatotrwaoci druku.
Oprcz tego drukarz powinien pamita o tym, e postulat wikszej
wiatotrwaoci wie si z zastosowaniem farby z drogimi pigmentami,
co z kolei wpywa na cen farby drukowej. Ponadto moe si zdarzy,
e wysokie wymagania odnonie wiatotrwaoci oznaczaj jednoczenie
problemy ze zgodnoci koloru druku z miarodajnym oryginaem
barwnym. Podobnie jest w wypadku innych rodzajw odpornoci.
Na wiatotrwao farby wpywa grubo jej naoenia a w przypadku
drukowania na papierze - jego odmiana. W grubej warstwie farby jest
wicej ziaren barwida ni w cienkiej, dlatego te w tym samym czasie
grubsza warstwa blaknie wolniej. Druki offsetowe, na ktrych farba
naoona jest ciesz warstw ni w innych technikach drukowania, blakn
najszybciej. Natomiast odbitki wykonane technik sitodrukow lub stalorytnicz, ktre charakteryzuj si grubym nakadaniem farby, charakteryzuj
si wysok wiatotrwaoci.
wiato powoduje take knicie papierw gownie drzewnych
i pdrzewnych. knicie znieksztaca barwy odbitek wykonanych farbami o jasnych barwach.
Niekorzystnie, podobnie jak rozbielenie farby, na wiatotrwao
wpywa uycie rastra do wykonania drukw. Pene paszczyzny i grube
kreski s odporniejsze na dziaanie wiata ni odbitki wielotonalne
(tak czarno - biae, jak i barwne).
Sposb wykoczenia powierzchni podoa wpywa na wiatotrwao
druku wykonanego na nim. W przypadku papierw niekorzystnie na
wiatotrwao wpywa sabe zaklejenie papieru i uycie do zaklejania
powierzchniowego klejw pochodzenia zwierzcego. W przypadku
sabego zaklejenia papier ma du chonno - spoiwo wsika w papier,
na powierzchni zostaje pigment lub laka otoczona niewielk jego iloci,
std mniejsza wiatotrwao gotowego druku. Papiery powlekane,
zwaszcza dwukrotnie, s najbardziej wiatotrwae i najmniej wpywaj na
wiatotrwao wykonanych na nich drukw. S odpowiednie do wykonywania drukw do dugiego przechowywania.
wiatotrwao drukw mona zwikszy przez uycie papierw sabo
zaklejonych powleczonych przed drukowaniem pokostem, co powoduje
zmniejszenie chonnoci papieru, oraz przez lakierowanie lub laminowanie
drukw - dodatkowa warstwa lakieru lub te dodatkowe warstwy folii
(i kleju) tworz ochron przed dziaaniem wiata.
Stopie wiatotrwaoci druku nie jest cech sta, niezmienn, lecz
zaley od wielu okolicznoci i moe ulega znacznym wahaniom. W efekcie kocowym o trwaoci na wiato decyduj waciwoci odbitki, mimo,
i wiatotrwao farby ma najwikszy wpyw na zachowanie si druku.
Przy okrelaniu wiatotrwaoci naley rozgraniczy wiatotrwao
farb drukowych oznaczan jako waciwo zaschnitej warstwy farby
o cile okrelonej gruboci dla kadej z technik drukowania naniesionej
na papier APCO II/II (z papierni w Scheufelen, NRF) w warunkach laboratoryjnych, od wiatotrwaoci drukw (odbitek drukarskich) wykonanych
maszynowo na papierze (podou) stosowanym do wykonania nakadu.

wiatotrwao farb drukowych i odbitek okrelana jest w stopniach

wiatotrwaoci WS tzw. 8 - stopniowej skali wenianej. Przyjto jako
wzorzec wybarwienia weny z tego punktu widzenia, e ulegaj one
podczas nawietlania najmniejszym przypadkowym wpywom, zwaszcza
zmianom wilgotnoci. Przyjta skala jest jednobarwna - niebieska i przy
pomocy standardowej skali szarej pozwala na ocen wiatotrwaoci
wszystkich innych barwnych cia (w tym i farb drukowych). Jest ona tak
zbudowana, e kady nastpny stopie skali oznacza dwukrotnie wiksz
wiatotrwao.
wiatotrwao ustala si wycznie na apli. W tym celu wystawia si
odbitk standardow lub prbk druku na wiato dzienne razem ze skal
wiatotrwaoci. Urzdzenia kontrolne do badania wiatotrwaoci
z wysokocinieniowym, ksenonowym rdem wiata daj w wypadku
bada krtkotrwaych wyniki porwnywalne w przyblieniu z wynikami
uzyskanymi w wietle dziennym. wiatotrwao jest oceniana przez
porwnanie, ktry stopie skali wiatotrwaoci zmieni si najbardziej
w sposb porwnywalny z prbk.
Skala wiatotrwaoci to skala 8 niebieskich zrnicowanych pod
wzgldem wiatotrwaoci typowych zabarwie weny, std te nazwa
skali wenianej.
Oznaczenia stopni wiatotrwaoci s nastpujce :
1
2
3
4

=
=
=
=

trwao
trwao
trwao
trwao

za
niedostateczna
mierna
dostateczna

5
6
7
8

=
=
=
=

trwao
trwao
trwao
trwao

dobra
bardzo dobra
celujca
wybitna

Co moe wywnioskowa drukarz i praktyk na podstawie parametrw

wiatotrwaoci? Jak moe je zastosowa w pracy? Z reguy interesuje go
jedynie to, czy wyprodukowany przez niego druk sprawdzi si w praktyce.
W tym celu midzy innymi musi mie wyobraenie, jakiej iloci dni lub
tygodni oddziaywania wiata odpowiada okrelony stopie
wiatotrwaoci, przy czym decydujce znaczenie ma rwnie pora roku
i pooenie geograficzne. Punktem wyjcia mog by ponisze dane:
Stopnie wiatotrwaoci
stopie
stopie
stopie
stopie
stopie
stopie

3
4
5
6
7
8

lato
4 - 8 dni
2 - 3 tygodni
3 - 5 tygodni
6 - 8 tygodni
3 - 4 miesicy
ponad 1 1/2 roku

zima
2
2
4
5
7

4
3
5
6
9

tygodni
miesicy
miesicy
miesicy
miesicy

Odporno na wiato oznaczana jest jako odporno na wiato

dzienne lub odporno na wiato sztuczne. W przypadku rda wiata
sztucznego cile okrelona jest: jego temperatura barwowa i skad spektralny.

107

Stosowanie sztucznego wiata znacznie zmniejsza czas prowadzenia

badania i uniezalenia badanie od wpywu temperatury. Farby drukowe
zalenie od zastosowania powinny mie okrelon wiatotrwao.
Oczywicie im wyszy stopie wiatotrwaoci tym lepsza farba.
Do drukowania odbitek naraonych na dugotrwae oddziaywania wiata
sonecznego powinno si stosowa farby o wiatotrwaoci
minimum 6 stopni wg skali wenianej (WS 6).
5.4.3. Smak
i zapach
Do oceny sensorycznej drukw i odbitek (take farb) stosowany jest
powszechnie test Robinson, chromatografia gazowa oraz test Rostagno.
Test Robinson obejmuje badania wpywu materiaw opakowaniowych
(w tym podoa, warstwy farby i ew. klejw) na zapach i smak zawartoci
opakowa. Najczciej bada si wpyw materiaw opakowaniowych na
zmian smaku i zapachu czekolady.
Nas jako poligrafw stosujcych farby drukowe interesuje przede
wszystkim zbadanie wpywu farby na zapach i smak. Do tego celu
najczciej stosowany jest zmodyfikowany test Robinson. Rnica
pomidzy normalnym a zmodyfikowanym testem Robinson polega na tym,
e przy normalnym tecie stosuje si gotowe opakowanie (druk), a przy
zmodyfikowanym stosuje si prbn odbitk.
Celem bada jest okrelenie wpywu farby drukowej na odbitce prbnej na smak i zapach czekolady. Do bada farb offsetowych stosuje si
odbitki standardowe w postaci apli o pokryciu farb 1,50,15 g/m2.
Wykonuje si 8 odbitek prbnych, ktre po 5 min. od zakoczenia
drukowania wkada si midzy dwie pytki szklane, obcia je ciarkiem
500g i przechowuje przez 24 godziny.
5.4.3.1. Zbadanie
wpywu farby na
zmian waciwoci smakowych
Do 2 soikw szklanych z przykrywk np. typu Wecka wkada si po
jednej paskiej szalce szklanej (tzw. szalki Petryego) o rednicy 7 cm.
W szalkach tych umieszcza si po 3 g tartej czekolady. Z wykonanych
8 odbitek wkada si 2 paski do pierwszego soika w ten sposb, e farba
drukowa nie kontaktuje si bezporednio z czekolad (rys. 5.24 str. 186).
W drugim soiku szklanym znajduje si czekolada bez odbitki prbnej
(prba lepa). Obydwa zamknite soiki przechowuje si w tych samych
warunkach przez 24 godziny. Nastpnie co najmniej 5 osb sprawdza
smak poszczeglnych prbek czekolady, wyrabiajc sobie wczeniej poczucie smaku czekolady przy pomocy wieo utartej czekolady.

Podobnie jak w tradycyjnym tecie Robinson przyjmuje si nastpujc

skal ocen:
0 - nie mona stwierdzi rnicy smaku midzy badan prbk a wieo
utart czekolad,
1 - ledwie wyczuwalna rnica smaku,
2 - sabo wyczuwalna rnica smaku (saby posmak),
3 - wyranie wyczuwalna rnica smaku (wyrany posmak),
4 - silnie wyczuwalna rnica smaku (silny posmak).
5.4.3.2. Zbadanie
wpywu farby na
zmian zapachu
Z wykonanych odbitek prbnych wkada si 5 paskw do soikw
szklanych z doszlifowanym korkiem i przechowuje rwnie przez
24 godziny (rys. 5.25 str. 186). Z prby lepej mona w tym przypadku
zrezygnowa. Ocen przeprowadza si wg schematu z pkt. 5.4.3.1., przy
czym przy ocenie 0 nie mona stwierdzi rnicy zapachu, a przy
kracowej ocenie 4 wyczuwalna jest znaczna rnica zapachu.
5.4.3.3. Oglna
ocena testu
Robinson
Przy przeprowadzeniu w/w testw mona zmienia zarwno czas jak
i warunki przechowywania odbitki prbnej pomidzy pytkami szklanymi
oraz w soikach z badanym produktem. Przechowywanie odbitki prbnej
pomidzy pytkami szklanymi w wilgotnej atmosferze (powyej 65% wilgotnoci wzgldnej) moe spowodowa znacznie wiksze rnice (w tecie
Robinson), pomidzy smakiem czekolady przechowywanej w soiku
z odbitk prbn, a wieo utart czekolad.
Konwencjonalne farby offsetowe do drukowania arkuszowego, jak
i lakiery do lakierowania odbitek wykazuj na og ze wyniki w tecie
Robinson. Do zadrukowania opakowa produktw wraliwych na zmian
smaku i zapachu naley stosowa farby odznaczajce si bardzo sabym
zapachem wasnym. Ponadto naley wtedy wybra odpowiednie podoe
drukowe oraz kleje.
Spord lakierw do lakierowania odbitek drukowych szczeglnie
korzystne s lakiery dyspersyjne (rozcieczalne wod) o nieznacznym
zapachu, przy czym naley rwnie zwrci uwag na waciwy skad
chemiczny lakieru.
Poniej podano wpyw lakierw oraz farby konwencjonalnej i specjalnej farby nisko zapachowej na zmian smaku i zapachu.
Rodzaj lakieru lub farby
Lakier dyspersyjny
Lakier drukowy (olejowy)
Konwencjonalna farba offsetowa
Specjalna farba offsetowa

109

Test smakowy

Test zapachowy

0
2,5-4
>2,5
0,5

0-2
2,5-4
>2,5
0,5

5.4.3.4.
Chromatografia
gazowa
W chromatografii gazowej substancje lotne s przepuszczane przy
pomocy gazu noonego przez kolumn rektyfikacyjn. Jeeli testowane
mieszanki nie wystpuj w postaci gazowej w temperaturze pokojowej to
naley je odparowa. Po przejociu przez kolumn rektyfikacyjn gazy przechodz przez tzw. detektory, rozpoznajce bardzo mae iloci substancji.
Jednym z najlepszych rodzajw detektorw jest promieniowo-jonizacyjny
(ang. Flame Ionizator Detektor - FID). Detektor jest poczony z komputerem, rejestrujcym ilo i moment opuszczania kolumny rektyfikacyjnej
przez gazy, a nastpnie wykonujcym tzw. chromatogram gazowy.
Identyfikacja poszczeglnych substancji nastpuje przez porwnanie
z gazowym chromatogramem wzorcowym znanych substancji pynnych.
Moliwa jest zarwno analiza jakociowa, jak i ilociowa. Powierzchnia pod
zapisanymi wierzchokami, pozwala na ustalanie ilociowe substancji przez
porwnanie zdefiniowanej iloci.
Do badania nieznanych substancji, wystpujcych np. w opakowaniach
kartonowych, mona poczy chromatograf gazowy ze spektrometrem
masy (MS), sucym do identyfikacji nieznanych substancji.
Oprcz tego mona jeszcze wcha gaz nony, uchodzcy z kolumny
rektyfikacyjnej, uzyskujc jednoczenie rozdzia i identyfikacje substancji
zapachowych przy pomocy detektorw fizycznych i sensorycznych.
W gazowo-chromatograficznych badaniach opakowan stosuje si
rwnie analiz pary. W tym wypadku badane prbki zamknite s w buteleczkach testowych, analizowane substancje wyparowuj w wyniku
podgrzania i s badane w sposb opisany powyej.
Chromatografia gazowa jest bardzo czsto wykorzystywana do
oznaczania tzw. rozpuszczalnika resztkowego w opakowaniach i materiaach zadrukowanych (gwnie technik fleksograficzn lub wklsodrukow) przeznaczonych do pakowania ywnoci. Opakowania przeznaczone do pakowania ywnoci powinny mie jak najnisz retencj
rozpuszczalnikw rzdu kilku mg/m2, aby bya jak najmniejsza moliwo
ich przejcia do zawartoci opakowania. Jako graniczn warto retencji
rozpuszczalnikw przyjmuje si najczciej warto 10 mg/m2. Zbyt wysoka pozostao rozpuszczalnikw wykryta w miar szybko (przy narzdzaniu nakadu) pozwala na uniknicie wydrukowania caej partii materiau
ze zbyt wysok iloci pozostajcych w niej rozpuszczalnikw. Ilo pozostaych w zaschnitej warstwie farby rozpuszczalnikw mona zmniejszya
poprzez zmniejszenie prdkoci drukowania (w wielu przypadkach retencja
rozpuszczalnika stanowi czynnik ograniczajcy prdko drukowania),
ale take poprzez zwikszenie iloci i temperatury suszcego powietrza.
Istniej zalenoci pomidzy retencj rozpuszczalnika, a iloci nanoszonej
farby, jej rodzajem i lepkoci, a take rodzajem uytego w farbie rozpuszczalnika i zadrukowywanego podoa. Badania wykazuj, e warto
retencji rozpuszczalnika ronie wykadniczo wraz ze wzrostem gruboci
warstwy farby.

5.4.3.5. Test
Rostagno (indeks
zapachw)
Podczas testu Rostagno materia opakowaniowy jest poddawany destylacji w parze wodnej a uzyskany destylat bada si spektrofotometrycznie
promieniowaniem UV.
Do naczynia destylatorki wkada si 50 g rozdrobnionego materiau
opakowaniowego, zalewa 50 ml destylowanej wody i destyluje. 100 ml
koncentratu zbiera si do kolby pomiarowej i filtruje.
Gsto optyczna filtratu jest mierzona spektrofotometrem w zakresie
dugoci fal 200-300 nm i zapisywana w postaci krzywej. Na podstawie
wartooci absorbcji E przy dugociach fali 280, 265 i 255 nm wzitych
z krzywej tworzy si redni warto E.
Indeks zapachowy (AI) = E 100
Ocena:
Smak neutralny AI = do 10
Saby smak AI = 10 do 30
Mocny, wyrany smak AI = powyej 30
Okazao si, e indeks zapachowy nie musi by zgodny z wynikami
testowania drukw metod Robinson.
Dlatego te test Rostagno mona stosowa tylko w ograniczonym
zakresie, w kontroli produkcji, do stwierdzania odchyle w poszczeglnych
partiach. Test ten by opracowany z myl o wykonywaniu charakterystyki
kakao, gdzie okaza si najbardziej przydatny.

111

6. Waciwoci i wymagania
stawiane poszczeglnym
rodzajom farb drukowych

Farby drukowe w zalenoci od techniki drukowania, dla ktrej s przeznaczone, musz spenia szereg wymaga. Rodzaj podoa i prdko
drukowania narzucaj farbom drukowym okrelone waciwoci. Poniej
przedstawione zostan waciwoci i wymagania stawiane farbom drukowym w rozbiciu na poszczeglne techniki drukowania.
6.1.
Charakterystyka
farb
typograficznych
Farby typograficzne przez kilka stuleci byy gwnymi reprezentantami
farb drukowych; obecnie bardzo straciy one na znaczeniu. W zasadzie
jako oddzielny rodzaj produkowane s tylko jako farby gazetowe oraz do
drukowania etykiet (gwnie samoprzylepnych na wskich specjalistycznych maszynach drukujcych z form fotopolimerowych) i do numeratorw
stosowanych przy drukowaniu papierw wartociowych i drukw numerowanych. Do nielicznych jeszcze pracujcych maszyn typograficznych
dociskowych i paskich arkuszowych stosowane s specjalnie produkowane tzw. offsetowe farby uniwersalne, ktre przeznaczone s rwnie do
drukowania typograficznego. Technika drukowania typograficznego
ustpia miejsca technikom drukowania szybszym i taszym. Istnieje kilka
przyczyn zaniku techniki drukowania typograficznego. Za najwaniejsze
uwaa si powszechnie nisk wydajno maszyn typograficznych w porwnaniu z offsetowymi, bardzo du energochonno oraz trudnoci
z poprawn ich automatyzacj i sterowaniem. Zastpienie skadu metalowego przez skad fotograficzny preferuje technik offsetow. W ostatnich
latach zaprzestano produkcji maszyn typograficznych (w tym rwnie
i gazetowych) z wyjtkiem maszyn dociskowych i wskich maszyn do
drukowania etykiet oraz sporadycznie produkowanych i to gownie w Azji
arkuszowych maszyn pformatowych (tj. maszyn o moliwociach zadrukowywania podoa do formatu 500 x 700mm).

Farby typograficzne musz spenia szereg wymaga i mie takie

cechy jak:
- odpowiednie waciwoci reologiczne;
- znaczn trwao (np. nie mog ulega sedymentacji i elowaniu);
- zdolno do obracania si w kaamarzu (gdy farba nie obraca si,
nastpuje jej nagrzewanie si na skutek tarcia z duktorem i w konsekwencji spada jej lepko);
- waciwo rwnomiernego rozcierania si na wakach;
- waciwo niezasychania na wakach podczas drukowania;
- waciwo rwnomiernego nakadania si na form drukow
bez zalewania i zapychania elementw niedrukujcych;
- nie powinny pyli;
- brak zanieczyszcze mechanicznych lub nieroztartych aglomeratw
barwida (niszczenie form drukowych szczeglnie rastrowanych);
- winny by chemicznie bierne wzgldem materiau, z ktrego wykonane s formy drukowe i waki zespou farbowego oraz nie powodowa
ich pcznienia;
- winny na powierzchni zadrukowywan przechodzi z formy drukowej
w dostatecznej iloci nie zrywajc powierzchni podoa (adhezja farb
do zadrukowywanego podoa winna by wiksza od ich kohezji);
- winny si odpowiednio szybko utrwala niezalenie od mechanizmu
tego zjawiska;
- winny powodowa, by druki byy o danej barwie, wiatotrwaoci,
odpornoci na cieranie, matowe lub z poyskiem.
Przedstawione wymagania, jakkolwiek dotycz przede wszystkim farb
typograficznych, mona okreli jako oglne wymagania stawiane farbom
drukowym.
6.1.1
Typograficzne
farby gazetowe
Farby gazetowe typograficzne produkowane s jako czarne i kolorowe,
w tym rwnie jako farby triadowe. Obecnie produkowane triadowe farby
gazetowe stosowane s do drukowania z form fotopolimerowych.
Farby typograficzne gazetowe produkowane s obecnie o lepkoci od
okoo 2 Pas do kilku Pas. Maj one najwyszy wskanik rozlewu spord
farb na spoiwach olejowych. Produkowane s take farby czarne o niszej
lepkoci bo wynoszcej 0,4 Pas. Gazetowe maszyny typograficzne pracuj
obecnie z prdkociami od 25 000 do 40 000 obrotw na godzin. Farby
o niszych lepkociach s stosowane do maszyn najszybszych. Lepko
farby musi by dostosowana do prdkoci drukowania oraz chonnoci
zadrukowywanego podoa. Przy duych prdkociach lepko powinna
by nisza, ale w pewnych okrelonych granicach, poniewa farby o niszej
lepkoci maj wiksz skonno do pylenia oraz przebijania na drug
stron zadrukowywanego papieru.
Farby gazetowe stosowane s do drukowania papierw odmiany
drzewnej (gazetowych) i pdrzewnej. Utrwalanie farb typograficznych

113

gazetowych zachodzi wycznie w wyniku wsikania spoiwa. Farby gazetowe typograficzne nie zawieraj praktycznie olejw ani ywic schncych.
Tylko w niektrych wyjtkowych przypadkach ich zawarto moe dochodzi do 5%, co praktycznie i tak nie ma wpywu na mechanizm utrwalania
si tych farb. Skad farb typograficznych gazetowych np. czarnych to
sadza, podbarwiacz (pigment lub barwnik niebiesko-fioletowy pozwalajcy uzyska gbi czerni) i olej mineralny jako spoiwo. Olej mineralny ma
zwykle za ma lepko, w zwizku z tym rozpuszcza si lub roztwarza
w nim asfalt naturalny lub pewne iloci niedrogiej ywicy. W przypadku
farb kolorowych spoiwo musi mie barw jasn, w zwizku z tym nie
mona stosowa asfaltw. W tym przypadku stosowane s bardzo czsto
mieszaniny ywicy kumaronowej (o jasnej barwie) z ywic alkidow.
6.1.2.
Typograficzne
farby do drukowania etykiet
samoprzylepnych

Do drukowania etykiet samoprzylepnych na wskich zwojowych wielozespoowych maszynach typograficznych lub maszynach kombinowanych
zawierajcych zespoy typograficzne stosowane s dwie grupy farb. S to
farby na spoiwach olejowych (oleje schnce i ywice jako zagstnik
rozpuszczone w wysokowrzcych wglowodorach alifatycznych lub oleju
mineralnym) oraz farby utrwalane promieniowaniem UV wedug mechanizmu rodnikowego. W obu przypadkach produkowane s farby czarne,
triadowe i kolorowe. Farby olejowe maj nieco wysz lepko ni farby
gazetowe i do ich produkcji stosowane s barwida i spoiwa o wyszej
czystoci.
Drukowanie etykiet samoprzylepnych farbami olejowymi odbywa si
zwykle przy niewielkich prdkociach drukowania wynoszcych okoo
40 m/min. Produkowane s najczciej dwie odmiany farb olejowych:
jedna do drukowania papierw powlekanych lub niepowlekanych stanowicych warstw wierzchni materiau samoprzylepnego i druga, ktra
suy do drukowania wierzchniej strony materiaw samoprzylepnych
wykonanych z powlekanego papieru, folii PVC, folii metalizowanej lub
papieru metalizowanego. Farba druga to typowa farba na podoa
niechonne. Farby olejowe s utrwalane przez zestalenie olejw schncych.
po odparowaniu wglowodorw alifatycznych, ktre s w skadzie farb.
Niezbdnym czynnikiem do przyspieszajcym schnicie jest nadmuch gorcego powietrza lub promienniki podczerwieni (IR), powodujce gwnie
odparowanie wglowodorw alifatycznych lub oleju mineralnego.
Przy zastosowaniu farb utrwalanych promieniowaniem UV mona
materiay samoprzylepne drukowa ze znacznie wikszymi szybkociami,
bo dochodzcymi nawet do 120 m/min. z rozbiciem na rne pokrycia
materiaw samoprzylepnych.
W obu rodzajach farb typograficznych do drukowania etykiet wystpuj ograniczenia w kolorach - nie ma po prostu odpowiednich do tego
celu pigmentw lub lak.

6.1.3. Typograficzne farby do

numeratorw
S to specjalne farby na spoiwach olejowo-ywicznych lub olejowych
o postaci mazistej utrwalaj si przez wsikanie i polimeryzacj pod wpywem tlenu z powietrza. Farby te charakteryzuj si wysokimi chemicznymi
i mechanicznymi parametrami odpornociowymi odpowiadajcymi wymogom farb banknotowych. S one stosowane do drukowania numerw
najczciej na papierach wartociowych (banknoty, akcje, obligacje itp.).
Drukowanie numerw jest realizowane przy pomocy tzw. numeratorw,
ktre najczciej obecnie s zintegrowane z maszyn offsetow lub
rzadziej z typograficzn. Po uderzeniu w papier nastpuje przesunicie
cyfry i przy nastpnym uderzeniu (arkuszu) uzyskujemy wyszy numer.
Najczciej numeratory stosowane s jako wielokrotne urzdzenia na
powierzchni jednego arkusza drukowego. Ich ilo zaley od formatu
numerowanego druku i od formatu arkusza, ktry jest zadrukowywany.
Zazwyczaj produkowane s farby o barwie czarnej i czerwonej. Zawieraj
one w spoiwie barwnik niewidzialny w wietle dziennym, a wieccy
w okrelonym zakresie promieniowania UV lub/i w IR (promieniowaniu
podczerwonym), inn barw ni ta, ktr ma farba.
Najczciej stosowane s ponisze rodzaje farb do numeratorw:
- farba czarna standardowa widoczna w promieniowaniu IR,
- farba czarna niewidoczna w promieniowaniu IR (nie dajca si
skopiowa np. w kserografach),
- farba czarna niewidoczna w promieniowaniu IR, fluoryzujca
(wiecca) w promieniowaniu (wietle) UV (365 nm) barw t,
- farba czarna wiecca po nawietleniu promieniowaniem IR,
- farba czarna wiecca tym wiatem po nawietleniu
promieniowaniem UV (365 nm),
- farba czarna wiecca czerwonawym wiatem po nawietleniu
promieniowaniem UV (365 nm),
- farba czarna wiecca niebieskim wiatem po nawietleniu
promieniowaniem UV (365 nm),
- farba czarna magnetyczna wykrywana przez odpowiedni detektor,
ktra ma w swoim skadzie pigment magnetyczny,
- farba czarna penetrujca, czerwona cz spoiwa farby czarnej
penetruje na drug stron druku, dajc obraz czerwony;
na powierzchni zostaje czarny nadruk,
- farba czerwona niewidoczna w promieniowaniu IR,
- farba czerwona wiecca czerwonym wiatem po nawietleniu
promieniowaniem UV (365 nm).
6.2. Charakterystyka farb
offsetowych
Wspczenie produkowane farby offsetowe naley w pierwszej kolejnoci podzieli na utrwalane w sposb konwencjonalny oraz utrwalane

115

promieniowaniem UV. Te pierwsze, ktre stanowi ponad 90% produkowanych farb offsetowych mona podzieli na trzy gwne grupy ze
wzgldu na technologi drukowania, w ktrej s stosowane. Mamy wic
farby do drukowania offsetowego arkuszowego i do drukowania
offsetowego zwojowego, ktre dziel si na farby utrwalane przez
wsikanie czyli typu cold-set i na farby utrwalane przez odparowanie
wysokowrzcego rozpuszczalnika gorcym powietrzem lub pomieniem
czyli typu heat-set. Miedzy tymi trzema gwnymi rodzajami farb offsetowych wystpuj zazwyczaj znaczce rnice w skadzie farb i ich lepkoci.
Poniej podano przecitne przykadowe skady, lepkoci i tack
(w temperaturze pokojowej) rnych rodzajw farb offsetowych.
Skadniki farb
Pigmenty
ywice
Alkidale / oleje schnce
Olej mineralny
(temp. wrzenia C)
Dodatki
Lepko, [Pas]
Tack

Farby arkuszowe

Farby heat-set

Farby cold-set

15 - 25
25 - 20
30 - 20
20 - 25
(250 - 300)
5 - 10
10 - 50
9 -13

15 - 25
25 - 35
15 - 5
40 - 25
(200 - 300)
5 - 10
5 -15
7 -12

20 - 25
8 - 12
12 - 0
ok. 60
250 - 400
1-5
2 - 10
3,5 - 5

Tabela 6.1 Skad farb offsetowych w %.

Pomimo rnic jakie podano powyej w tabeli farby offsetowe musz

mie cechy wsplne wynikajce z faktu ich stosowania do drukowania
w technice offsetowej. Charakterystycznym dla techniki drukowania
offsetowego jest:
- przenoszenie farby z formy drukowej na zadrukowywane podoe
poprzez cylinder poredni (tzw. offsetowy),
- pooenie elementw drukujcych i niedrukujcych w zasadzie
w jednej paszczynie,
- zwilanie formy drukowej roztworem nawilajcym (najczciej
roztworem wodnym).
Farby offsetowe ze wzgldu na ich przenoszenie poprzez cylinder
poredni (offsetowy) musz charakteryzowa si du intensywnoci
barwy oraz znaczn wiatotrwaoci. Grubo warstwy farby offsetowej
wynosi najczciej 1-2 m (dla porwnania przy drukowaniu
typograficznym zwykle 3-5 m). Ze wzgldu na ma grubo warstwy
farby offsetowej uzyskanie waciwej odbitki umoliwiaj tylko farby
o duej intensywnoci barwy i duej wiatotrwaoci. Uzyskuje si to przez
zwikszenie zawartoci pigmentu lub laki, uycie barwide o znacznej
intensywnoci barwy oraz przez bardzo dobre utarcie farby. Farba offsetowa musi mie odpowiednio dobrane waciwoci reologiczne (gwnie
tack), aby jej przenoszenie midzy rnymi materiaami takimi jak metal,
guma, i papier (lub inne podoe) przebiegao bez zakce.

Cech charakterystyczn techniki drukowania offsetowego jest rwnie

to, e elementy drukujce i nie drukujce formy drukowej znajduj si w tej
samej paszczynie. S one tak spreparowane, e elementy drukujce s
hydrofobowe a niedrukujce - hydrofilowe. W zwizku z tym farba offsetowa musi by hydrofobowa, tzn. nie moe zwila elementw niedrukujcych formy, a by przyjmowana tylko przez elementy drukujce.
Hydrofobowy charakter farby jest uzaleniony od rodzaju spoiwa uytego
do jej wytwarzania.
Kolejn waciwoci techniki drukowania offsetowego jest fakt,
e obok farby w procesie drukowania bierze udzia pyn nawilajcy (woda)
i nastpuje bezporedni kontakt farby z pynem nawilajcym. Roztwr
nawilajcy, ktrego gwnym skadnikiem jest woda, wpywa na zmian
waciwoci farby wskutek tego, e woda tworzy ze spoiwem farby
emulsj typu woda - olej. Zwykle farba offsetowa tworzc emulsj tego
typu przyjmuje ok. 10% wody. Powstanie emulsji powoduje obnienie
koncentracji pigmentw lub lak, powodujc jednoczenie obnienie intensywnoci farby. Nastpuje take zmiana waciwoci reologicznych emulsji,
gdy zmiana koncentracji pigmentu (lub laki) powoduje obnienie jej
lepkoci w stosunku do lepkoci farby. Rwnolegle z powstawaniem
emulsji woda - olej tworzy si emulsja olej - woda. Ta ostatnia emulsja ma
duo wysz lepko ni spoiwo uyte do produkcji farby. Powstanie
emulsji olej - woda powoduje gstnienie farby podczas drukowania.
Zmian waciwoci farb offsetowych okrela nie tylko ilo zemulgowanej przez nie wody, ale rwnie typ powstaej emulsji, tj. czy emulsja jest
typu woda - olej czy te typu olej - woda, (tzn. ktry skadnik jest faz
rozproszon, a ktry rozpraszajc). Farba offsetowa musi mie charakter
hydrofobowy. Emulsja woda w oleju (farbie) zachowuje ten charakter
i zwila tylko elementy drukujce formy offsetowej nie powodujc zakce
procesu drukowania.
Jeli w procesie emulgowania powstaje emulsja typu olej (farba)
w wodzie, nastpuje zmiana charakteru farby z hydrofobowego na hydrofilowy. Farba taka pokrywa hydrofilowe (tj. niedrukujce) elementy formy,
co zakca proces drukowania.
Praktycznie w trakcie drukowania tworz si oba typy emulsji z tym,
e przewaa emulsja typu woda w farbie. Ustala si jednak stan rwnowagi pomidzy oboma typami emulsji. W przypadku zwikszenia si udziau
emulsji farba w wodzie, moe wystpi zjawisko tonowania. Polega ono na
tym, e oprcz elementw drukujcych formy, zwilane s farb rwnie
elementy hydrofilowe, niedrukujce i one tworz dodatkowy obraz
(najczciej to). Aby zapobiec tonowaniu, wprowadza si do farb
offsetowych dodatki stabilizujce powstawanie emulsji typu woda w farbie
i nie dopuszczajce do jej przeobraenia si w emulsj farba w wodzie.
S nimi np. sole dwu- i trjwartociowych metali (Co, Mn) i kwasw organicznych, nierozpuszczalne w wodzie, a rozpuszczalne w spoiwie farby
(rys. 6.1).

117

Rys.6.1. Emulsje farby powstajce podczas drukowania offsetowego: a) emulsja typu

woda w oleju, b) emulsja typu olej w wodzie.

Stosowanie spoiw o niskiej lub wysokiej liczbie kwasowej oddziauje

niekorzystnie na form drukow, prowadzc w pierwszym przypadku do
zanikania fragmentw rysunku, w drugim do emulgowania farby w wodzie
powodujc tonowanie.
Wspczenie produkowane s nastpujce rodzaje farb offsetowych:
- farby arkuszowe: czarne, kolorowe, triadowe i metaliczne,
- farby gazetowe offsetowe tzw. cold-set: czarne, kolorowe i triadowe,
- farby zwojowe offsetowe utrwalane ciepem tzw. heat-set: czarne,
kolorowe, triadowe i metaliczne,
- farby utrwalane promieniowaniem UV do drukowania na maszynach
arkuszowych i zwojowych: czarne, kolorowe, triadowe i metaliczne.
6.2.1. Farby
offsetowe
arkuszowe
Offsetowe farby arkuszowe stosowane s do drukowania na rnych
podoach, takich jak: wszelkiego rodzaju produkty papierowe oraz
podoa niechonne takie jak blacha biaa lub czarna, folie z tworzyw
sztucznych np. PVC, polietylen (jako powoka na papierze), folie
polimerowe i aluminiowe oraz papiery metalizowane bdce grn
warstw etykiet samoprzylepnych itp. Nowoczesne arkuszowe maszyny
offsetowe drukuj obecnie z prdkoci 13 000 - 20 000 arkuszy na
godzin (w zalenoci od formatu). Ta wysoka szybko drukowania jest
prawdziwym wyzwaniem dla producentw farb. Podziaw arkuszowych
farb offsetowych istnieje wiele, jednak najczciej stosowany jest podzia
przedstawiony poniej.
Farby do drukowania produktw papierowych:
- farby do drukowania papierw i kartonw niepowlekanych,
- farby do drukowania papierw powlekanych,
- farby dodrukowania papierow powlekanych pmatowych i matowych,
- farby do drukowania papierw i kartonw powlekanych z wysokim
poyskiem (np. typu Chromolux biaych nielakierowanych),

- farby do drukowania podoy niechonnych i niewsikliwych

(np.: Chromolux Color, papiery typu Chromolux lakierowane, papiery
metalizowane, papiery powlekane tworzywem sztucznym, folie z PVC
i PS i itp.),
- farby o wysokim poysku,
- farby do drukowania opakowa i do drukowania papierw matowych,
- farby arkuszowe offsetowe do drukowania dwustronnego w jednym
przejciu przez maszyn tzw. do drukowania z odwracaniem,
- farby do drukowania plakatw,
- farby dla tzw. maego offsetu,
- farby niskozapachowe do drukowania opakowa (rodki spoywcze
i papierosy),
- farby do papierw majcych tendencj do zwijania si (tzw. o mikkim
zrecepturowaniu),
- farby do drukowania opakowa papierowych dosuszane
promieniowaniem IR,
- farby niezasychajce w kaamarzu i na wakach farbowych,
- farby ekologiczne (bez olejw mineralnych),
- farby metaliczne,
- farby przeznaczone do lakierowania lakierami utwardzanymi
promieniowaniem UV.
Pozostae farby do drukowania arkuszowego:
- farby odblaskowe,
- farby do drukowania blachy,
- farby do drukowania tzw. bezwodnym offsetem waterless offset, itp.
Jak wida z powyszego asortyment farb offsetowych arkuszowych jest
bardzo duy i bardzo zrnicowany. Najczciej z wyej wymienionych
rodzajw farb arkuszowych produkowane s farby triadowe zwane take
czsto farbami skalowymi, suce do drukowania obrazw wielotonalnych. S to farby: ta, magenta, cyjan, czarna neutralna do uzupenienia
triady i czarna tekstowa - ilustracyjna o wysokim kontracie. W wielu
przypadkach produkowane s tzw. kolory specjalne wg Pantone lub
wg HKS lub te na specjalne zmwienie klienta.
Farby do drukowania produktw papierowych . Stanowi one
najwikszy asortyment farb offsetowych. W tabeli 6.2. podano wedug
jakiego mechanizmu powinny si utrwala farby offsetowe w zalenoci od
chonnoci podoa. Z uwagi na rnorodno podoy skad farb offsetowych arkuszowych rni si miedzy sob. Obecnie nie produkuje si farb
do cile okrelonej szybkoci maszyny. Wiadomo, e szybko drukowania
wynosi dzi kilkanacie tysicy arkuszy na godzin i jej musi podoa praktycznie kada farba offsetowa arkuszowa. Produkowane s natomiast
specjalne farby przeznaczone do maszyn maego offsetu. Ich skad jest tak
dobrany, e szybko ustala si rwnowaga woda-farba (pomimo krtkiego
zespou farbowego) oraz szybko utrwalaj si na papierze offsetowym
(tj. na papierze niepowlekanym). Specjalnym rozwizaniem technicznym

119

s take farby do drukowania z odwracaniem czyli przeznaczone do

drukowania dwustronnego przy jednym przejciu przez arkuszow
maszyn wielozespoow. Farba normalna czyli standardowa podczas
odwracania arkusza papieru w celu zadrukowania jego drugiej strony
rozmazywaaby si. Farby skonstruowane specjalnie do tego celu szybko
utrwalaj si gownie powierzchniowo umoliwiajc, odwracanie arkusza
bez rozmazywania si farby.
Od farb przeznaczonych do drukowania afiszy wymagana jest
odpornoc na alkalia, ze wzgldu na stosowany do klejenia klej, ktry ma
odczyn zasadowy a druk jest pokrywany klejem od spodu i wierzchu.
Standardowe farby purpurowe nie maj tej odpornoci. W zwizku z tym
do drukowania afiszy produkowane s farby triadowe (skalowe) odporne
na alkalia. Triada taka ma niestety inn barw od skali europejskiej.
Wymagana jest rwnie podwyszona wiatotrwao szczeglnie farb
o barwach czerwonych.
Na szczegln uwag zasuguj farby przeznaczone do drukowania
papierw matowych. Charakteryzuj si one podwyszon odpornoci na
cieranie i odpornoci na karbonizacj oraz schniciem gownie oksydacyjnym. Farby do drukowania podoy niechonnych w tym i papierw typu
Chromolux Color i Metalic, papierw metalizowanych i powlekanych
tworzywem sztucznym musz by produkowane jako farby utrwalajce si
metod oksydacyjn (polimeryzacja spoiwa pod wpywem tlenu bez
procesu wsikania). Podoa niechonne w tym wypadku to take folie
z PVC oraz folie z polistyrenu i jego kopolimerw.
W zalenoci od przeznaczenia rny jest skad spoiwa farb i nieco inny
mechanizm utrwalania.

Rodzaj podoa

Papier offsetowy
Karton jednostronnie kryty
Papier jednostronnie
powlekany
Papiery i kartony powlekane
z poyskiem lub matowe
oraz typu chromolux (biae)
Papiery typu Chromolux
Color, Metalic, papiery
metalizowane, tworzywa
sztuczne, blacha

Schnicie przez wsikanie

[%]

Schnicie przez utlenienie

i polimeryzacj [%]

70-80%
50-60%

20-30%
40-50%

30-50%

50-70%

30-50%

50-70%

0%

100%

Tabela 6.2 Mechanizm utrwalania si farb offsetowych arkuszowych w zalenoci od

stosowanego podoa.

Produkowane s rwnie farby do drukowania sublimacyjnego zawierajce barwido sublimujce podczas przenoszenia z papieru na tkaniny
z wkien syntetycznych w wysokiej temperaturze uzyskiwanej w kalandrze
lub prasie. Barwido zamienia si w wysokiej temperaturze w gaz i wnika
w podgrzewan tkanin, ktra ma by zadrukowana metod transferu.
Na targach Drupa 2000 byy eksponowane nowe farby offsetowe
przeznaczone do drukowania papierw powlekanych. S to tzw. farby
hybrydowe, ktre bazuj na spoiwach farb konwencjonalnych, ale zawieraj take okoo 25% spoiwa utrwalanego promieniowaniem UV. Przy ich
zastosowaniu mona drukowa kartony o duej gramaturze z prdkociami ponad 12 000 ark. /h.
Do drukowania opakowa papierowych przeznaczonych do pakowania produktw spoywczych stosowane s farby niskozapachowe
i dosuszane promieniowaniem podczerwonym (IR).
Farby offsetowe arkuszowe s ostatnio czsto produkowane w trzech
rnych wariantach ze wzgldu na zachowywanie si w maszynie podczas
procesu drukowania, s to farby: standard, niezasychajce w kaamarzu
farbowym (semifresh) i niezasychajce na walcach farbowych (fresh). Farby
niezasychajce w kaamarzu farbowym lub na walcach farbowych mona
pozostawi noc. Farby niezasychajce maj w swoim skadzie antyutleniacze, ktre blokuj dostp tlenu do farby, a tym samym uniemoliwiaj jej
utrwalenie. W zwizku z powyszym tylko farb standard czyli normaln,
przy przerwaniu procesu drukowania naley usun z walcw farbowych
i z kaamarza farbowego, gdy mog na nich zaschn. Obecnie wikszo
producentw farb produkujcych farby typu fresh i semifresh produkuje
je w wersji niezasychajcej na walcach farbowych. Rnica midzy tymi
dwoma odmianami polega tylko na okresie czasu na jaki mona pozostawi maszyn z zarobion farb.
Farby arkuszowe tzw. ekologiczne. S to farby sporzdzone wycznie
na bazie olejw rolinnych. Najczciej olej sojowy zastpuje olej mineralny, ktrego przecitna zawarto wynosi ok. 25%. Oleje rolinne, w tym
i olej sojowy nazywane s surowcami odnawialnymi. Farby tego typu
zaczto produkowa stosunkowo niedawno. S one produkowane jako:
czarne, kolorowe i triadowe, w wersji niezasychajcej w kaamarzu
farbowym, niezasychajce na wakach maszyny drukujcej oraz w wersji
standard. Zamiana oleju mineralnego na rolinny objawia si mniejsz
zawartoci substancji szkodliwych, biodegradowalnoci i atwiejszym
recyclingiem. Farby tego typu charakteryzuj si lepszym przekazywaniem,
stabiln rwnowag woda/farba, mniejszym zuyciem oraz mniejsz iloci
odpadw. Farby ekologiczne przeznaczone s do drukowania na papierach
offsetowych niepowlekanych i powlekanych, w tym na tzw. papierach
ekologicznych (otrzymywanych z celulozy bielonej bezchlorowo typu ECF
i TCF) oraz papierw makulaturowych. S one gwnie produkowane jako
farby triadowe. Do niektrych offsetowych farb ekologicznych stosowane
s specjalne zmywacze bezrozpuszczalnikowe, w skad ktrych wchodzi
woda z rozpuszczonymi solami i detergenty. Niestety ilo produkowanych
farb offsetowych ekologicznych jest cigle jeszcze niewielka.

121

Farby metaliczne. S to farby oparte o pigmenty metaliczne zwane

brzami. Dziel si one na farby zote i farby srebrne. Pigmentem
stosowanym do produkcji brzw zotych jest mosidz lub mied. Farby
metaliczne maj z reguy nisk odporno na cieranie, w zwizku z tym
druki wykonane nimi s lakierowane. Najlepszym rozwizaniem w tym
wypadku jest lakierowanie drukw lakierami dyspersyjnymi.
Farby zote produkowane s w trzech odcieniach: czerwonym, zotym
i zielonym. Zastosowane pigmenty rni si zawartoci miedzi i cynku.
Produkowana jest jeszcze farba nazywana mied - stosowany do jej
produkcji pigment to rozdrobniona mied. Farby zote wymagaj spoiw
o niskiej liczbie kwasowej i o do niskiej lepkoci. Brz zoty ciemnieje na
powietrzu i ma ze waciwoci drukowe. Aby osign efekt metaliczny pH
pynu nawilajcego nie powinno by nisze ni 5,5 (najlepsze efekty
otrzymuje si przy pynie nawilajcym o pH zasadowym). Offsetowe farby
zote produkowane s jako jedno lub dwuskadnikowe. Farby
jednoskadnikowe to gotowe farby prosto z puszki. Farby dwuskadnikowe
to pasta z pigmentem metalicznym zotym i pokost. Przed uyciem naley
je zmiesza najczciej w stosunku 1:1. Naley pamita, e do drukowania na farbie zotej tekstu szczeglnie w systemie mokro na mokro naley
stosowa specjalne farby czarne. Ostatnio zamiast brzw stosowane s
barwione pigmenty aluminiowe. Uzyskiwane efekty przy tego rodzaju
farbie s znacznie gorsze ni w przypadku farb na pigmentach brzowych.
Farby zote na barwionych pigmentach aluminiowych nazywane s farbami ekologicznymi, z tego powodu, e eliminuj uciliwy dla rodowiska
naturalnego i dla czowieka proces wytwarzania brzw.
Farby srebrne produkowane s przy zastosowaniu pigmentu aluminiowego. Rwnie i w tym przypadku, o ile chce si uzyska optymalny efekt
metaliczny wymaga si, aby pH pynu nawilajcego nie byo nisze od 5,5.
Produkowane s jako farby jednoskadnikowe i dwuskadnikowe. Farby
jednoskadnikowe gotowe s do drukowania po wyjciu z puszki, za
dwuskadnikowe podobnie jak i zote skadaj si z pasty i pokostu. Oba
skadniki naley przed uyciem wymiesza. Podobnie jak i w przypadku
farby zotej tak i przy stosowaniu srebrnej najlepsze efekty metaliczne
uzyskuje si drukujc farbami dwuskadnikowymi. Do drukowania na
srebrnej farbie stosowa naley specjaln farb czarn identyczn jak do
drukowania na farbie zotej. Pod lakier UV konieczna jest specjalna farba
srebrna.
Pozostae farby arkuszowe do drukowania offsetowego to przede
wszystkim: farby odblaskowe, farby do drukowania blachy i farby do
drukowania technik bezwodnego offsetu (waterless offset) czyli offsetu
bez nawilania.
Farby odblaskowe to farby, ktre zawieraj pigmenty lub laki zdolne do
fosforescencji lub fluorescencji pod wpywem nawietlenia wiatem dziennym lub sztucznym. W przypadku farb fosforescencyjnych pigment lub laki
po zaabsorbowaniu energii wiata i po zaprzestaniu jego emisji
wypromieniowuj w ciemnoci wiato wzbudzone (wiec w ciemnoci).
Farby tego typu stosowane s do drukowania wszelkiego rodzaju znakw
ostrzegawczych, ktre musz by rwnie rozpoznawalne w ciemnoci.

Farby do drukowania blachy . Technik offsetow blachy

zadrukowywane s najczciej na maszynach jedno- lub dwukolorowych,
drukowanie offsetowe cztero- lub szeciokolorowe blach naley jeszcze
cigle do rzadkoci (oczywicie poza stosowaniem farb utrwalanych
promieniowaniem UV), przy czym farby nanosi si obok siebie lub jedna na
drug (tzw. sposb mokro na mokro). Blachy najczciej zadrukowywuje si po uprzednim pokryciu ich emali lub lakierem podoowym. Czsto
rwnie po zadrukowaniu blacha jest lakierowana. Farbom offsetowym do
drukowania blachy stawia si dodatkowe wymagania wynikajce z technologii drukowania blach czy te ze wzgldu na ich przeznaczenie po
zadrukowaniu. Ze wzgldu na specyfik technologii drukowania wymaga
si, aby farby wysychay w cigu kilku minut w temperaturze pieca
suszcego (150-180C).Utworzona powierzchnia bonki farbowej musi by
odporna na zarysowanie i cieranie, a powoka musi by na tyle elastyczna,
aby bya odporna na zginanie i rozciganie (z zadrukowanej blachy
formowane s opakowania np. puszki). Bonka farbowa powinna by
rwnoczenie twarda, aby nie wystpowao odbijanie (odciganie)
w stosie.
Spoiwa farb do drukowania na blasze maj wysok lepko. W ich
skad wchodz ywice alkidowe oraz oleje schnce modyfikowane winylotoluenem, w celu polepszenia twardoci i przyspieszenia schnicia stosowane s rwnie wysokowrzce frakcje rozpuszczalnikw organicznych.
W przypadku farb do drukowania blachy, ktra przed formowaniem
z niej opakowa nie bdzie pokrywana lakierami, do spoiw wprowadza si
modyfikowane ywice maleinowe lub fenolowe. Dodatek tych ywic
zwiksza twardo bonki oraz poysk. Farby na bazie tych ywic maj
wyduony czas schnicia. Dlatego te naley stosowa suszki lub zamiast
suszek niewielkie iloci wysokowrzcych wglowodorw alifatycznych.
Spoiwa farb jasnych nie mog zmienia barwy, kn czy ciemnie
w temperaturze pieca suszarniczego. Rwnie stosowane pigmenty musz
by odporne na dziaanie wysokich temperatur (180-200C). Wikszo
pigmentw odporna jest na temperatur nie przekraczajc 120C,
w zwizku z tym asortyment pigmentw nie jest szeroki. Ponadto pigmenty stosowane do produkcji farb na blach musz by odporne na
rozpuszczalniki z grupy wglowodorw aromatycznych, jak te na ketony
i aldehydy. Lakiery pokryciowe zawieraj czsto te rozpuszczalniki. W przypadku gdy pigment ma nisk odporno na rozpuszczalniki, nastpuje
zjawisko wymywania substancji barwicej z farby przez lakier. Farby do
drukowania na blasze w niektrych przypadkach musz by odporne na
sterylizacj lub pasteryzacj.
Farby do drukowania blachy utrwalaj si dwuetapowo. W pierwszym
etapie nastpuje odparowanie rozpuszczalnika. Proces ten zaczyna si
w momencie pooenia warstwy farby na blasze, a koczy si w tunelu
suszcym (w piecu). Drugi etap, przebiegajcy w podwyszonej
temperaturze, polega na utlenianiu i polimeryzacji olejw schncych.
W wyniku tego tworzy si powierzchniowa bonka farby, ktra pniej
utwardza si.

123

Farby do bezwodnego drukowania offsetowego. S to stosunkowo

nowe produkty zreszt jak i sama technika drukowania. Farby musz mie
nieco inn budow ni normalne offsetowe ze wzgldu na brak roztworu
nawilajcego i zwizany z tym wzrost temperatury. Charakter oleofilowy
farby powoduje, e jest ona przyjmowana przez oleofilowe elementy
drukujce formy. Najczciej do offsetu bez nawilania produkowane s
tylko farby czarne i triadowe. Jednym z najwaniejszych czynnikw, ktre
maj wpyw na proces bezwodnego drukowania offsetowego jest temperatura. Farba musi wytrzymywa wysz temperatur podczas drukowania,
tak aby na skutek zmniejszania si jej lepkoci nie nastpowao zjawisko
zwikszania wartoci tonalnych (zabijania punktw rastrowych) i brudzenia
w miejscach niedrukujcych. Tak podan odporno uzyskuje si
poprzez dobr odpowiednich spoiw i pigmentw uzyskiwanych metod
flaszowania. Tak farb mona drukowa do temperatury 30C. Oczywicie
cylindry formowe maszyny musz by chodzone. W porwnaniu z konwencjonalnymi farbami offsetowymi, farby do bezwodnego offsetu maj
wyszy tack, ktry ze wzgldu na brak rodka nawilajcego (nie tworzy si
emulsja wody w oleju) nie zmienia si w czasie drukowania. Fakt ten
powoduje konieczno stosowania rodkw pomocniczych przy drukowaniu papierw o maej odpornoci na zrywanie powierzchni lub stosowania
papierw o duej odpornoci na zrywanie powierzchni, gdy ilo
dodawanych rodkw redukujcych tack jest ograniczona, bo moe ona
powodowa zmian charakteru farby. Powodowaoby to ze przyjmowanie
farby przez form.
Farby tego typu musz mie drobniejszy ni zwykle i bardzo dobrze
roztarty pigment (lak) ze wzgldu na ryzyko zarysowania delikatnej formy
drukowej do bezwodnego offsetu.
Ostatni nowoci byo prezentowanie na targach Drupa 2000 farb
wodozmywalnych i dyspersyjnych wodnych do drukowania technik
bezwodnego offsetu.
6.2.2. Farby
gazetowe
offsetowe tzw.
cold-set
S to farby przeznaczone do zwojowego drukowania gazet technik
offsetow na papierach drzewnych, pdrzewnych i makulaturowych,
ksiek telefonicznych i adresowych na papierach drzewnych TDP
(Telephone Directory Paper) oraz drukw na papierach offsetowych bezdrzewnych i drzewnych. Farby te su take do drukowania formularzy
bez koca. Produkowane s one jako czarne, kolorowe i triadowe.
Szybko drukowania w tej technice jest znaczna i wynosi ostatnio 35 000
- 40 000 obrotw na godzin. Farby typy cold-set utrwalaj si przez
wsikanie oleju mineralnego, ktry jest rozpuszczalnikiem stosowanych do
produkcji farb ywic kalafoniowo-maleinowych i alkidowych. W przypadku
farb czarnych ywice kalafoniowo-maleinowe moe zastpowa asfalt.
Farby gazetowe offsetowe zawieraj praktycznie zawsze w swoim skadzie

w iloci poniej 10% spolimeryzowany olej lniany. Nie ma on praktycznie

adnego wpywu na mechanizm utrwalania si farby (jest on zagstnikiem
spoiwa). W porwnaniu z gazetowymi farbami typograficznymi farby
offsetowe maj wysz intensywno barwy (zwykle poprzez wiksz
zawarto pigmentu lub laki) oraz nieco wysz lepko i tack.
Intensywno farb typograficznych jest mniejsza ze wzgldu na przenoszenie na papier wikszej iloci farby:
- w drukowaniu offsetowym przenoszone jest 0,8-1,3 g/m2 farby,
- w drukowaniu typograficznym przenoszone jest 1,6-2,0 g/m2 farby.
Mimo to tylko w technice offsetowej zapewnione jest rwnomierne
krycie apli bez pkni (tzw. naku szpilek).
Na 1 kg farby drukowej jest zuywane przecitnie 2,5 kg rodka
nawilajcego. Ta ilo rodka nawilajacego suy do zwilania miejsc
niedrukujacych formy oraz do zemulgowania w farbie cold-setowej.
Farby gazetowe offsetowe maj zblion lepko i nieco wyszy tack
ni typograficzne gazetowe. Farby offsetowe cold-setowe s tak zbudowane, e ich tack nie narzuca kolejnoci drukowania (tack jest praktycznie
taki sam). Tack poszczeglnych farb dostosowuje si do kolejnoci
ustawienia kolorw na maszynie. Kolejno drukowania najczciej
w praktyce zaley od :
- konfiguracji maszyn,
- konkretnej produkcji tzn. prowadzenia tamy papieru w maszynie.
Czsto dobiera si taki ukad farb w maszynie, aby przy rnorodnej
produkcji byo jak najmniej mycia zespow farbowych. W takich przypadkach najczciej drukuje si najpierw farb czarn, cho istnieje ryzyko
zabrudzenia kolejnych farb: cyjanu, purpury i tej. Farby wydrukowane
jako pierwsze maj kontakt z kolejnymi obcigami offsetowymi co moe
np. powodowa: deformacje punktw rastrowych. W zwizku z tym farby
wraliwe na deformacj punktw rastrowych powinny by drukowanie
jako ostatnie.

Farba
Farba gazetowa
offsetowa
Farba gazetowa
typograficzna

Lepko Pas, 20 C

Tack (Tack-O-Scope)

2-10

3,5-5,0

3,5-10

2,5-3,5

Tabela 6.3 Porwnanie lepkoci i tacku farb gazetowych offsetowych i typograficznych.

Waciwoci reologiczne farb gazetowych offsetowych zale m.in. od

typu zespou farbowego, np. od tego czy ma dolny czy grny n farbowy.
Zarwno lepko jak i tack zmieniaj si na skutek zemulgowanego rodka
nawilajcego w zespole drukujcym. Z tego te powodu, aby osign
dobry jakociowo druk, rodek nawilajcy musi by odpowiednio dobrany,

125

by mg spenia pewne specyficzne wymagania wynikajce z tej technologii drukowania. Farby cold-setowe w zalenoci od metody ich nadawania na form drukow rni si midzy sob do znacznie granic
pynicia.
W zespoach drukowych duych maszyn rotacyjnych gazetowych
temperatura moe przekracza 40C. Podstawow przyczyn tego zjawiska
jest tarcie spowodowane przez odksztacanie si elastycznych obcigw.
Wzrost temperatury powoduje jednoczesny spadek lepkoci i tacku farby.
Przy czym tack farby zwiksza si ze wzrostem szybkoci maszyny drukujcej, co moe prowadzi do zrywania powierzchni papieru.
6.2.3. Farby
offsetowe do
drukowania
czasopism tzw.
heat-set
S to farby przeznaczone do zwojowego drukowania kolorowych
(wielobarwnych) czasopism, akcydensw, gazet itp. produktw technik
offsetow przy zastosowaniu farb utrwalanych ciepem tzw. heat-set.
Do drukowania stosowane s gwnie papiery typu LWC (Lightweight
Coated), SC (Supercalendered) i ulepszone gazetowe (Improved
Newsprint). Rzadziej stosowane s papiery MWC (Medium Weight
Coated), HWC (Hevy Weight Coated) i LoWC (Low Weight Coated).
W zwizku z obecnie do zrnicowanym asortymentem zadrukowywanych papierw - rwnie i asortyment farb jest ukierunkowany na dane
grupy papierw. Najoglniej stosowane farby typu heat-set produkowane
s w dwch podstawowych odmianach: z przeznaczeniem do drukowania
papierw powlekanych i niepowlekanych oraz do drukowania papierw
o maej odpornoci na zrywanie powierzchni. Farby produkowane s jako
czarne, kolorowe i triadowe. Szybko drukowania w tej technice jest
znaczna i wynosi ostatnio 40 000 - 55 000 obrotw na godzin. Farby typy
heat-set utrwalaj si wskutek odparowania wysokowrzcego rozpuszczalnika w temperaturze tunelu suszcego wynoszcej 200-300C.
Lepko farb heat-setowych wynosi zwykle od 5 do15 Pas, rni si
one podobnie jak i farby cold-setowe granic pynicia, ktra jest
uzaleniona od sposobu nadawania farby. Tack farb zwykle zamyka si
w granicach 7-12 jednostek (Tack-O-Scope).
Do produkcji farb heat-setowych stosowane s spoiwa zawierajce
w swym skadzie ywice fenolowo-formaldehydowe i alkidowe,
spolimeryzowany olej lniany, olej mineralny (frakcje o temperaturze wrzenia 240-300C), substancje barwice, podbarwiacze oraz substancje pomocnicze.
Oleje mineralne stosowane do produkcji farb typu heat-set to specjalne
gatunki najczciej naftenowych olejw mineralnych. S one rafinowane
w taki sposb, eby byy prawie bezwonne i bezbarwne. W zalenoci
od stopnia destylacji, ich temperatura wrzenia mieci si w granicach
od 240-270C, 260-290C jak rwnie 270-300C. W farbach triadowych
oleje mineralne rni si zakresem temperatur wrzenia, poniewa:

- ze wzrostem temperatury wrzenia zmniejsza si cinienie pary,

a w zwizku z tym i lotno,
- farby o rnych kolorach maj do przebycia w maszynie drukowej
drogi o rnych dugociach.
W zwizku z tym farba czarna, ktra ma do przebycia najdusz drog
ma w swoim skadzie olej o najniszej lotnoci. Farba ta przebywa
najkrtsz drog i dlatego zawiera olej mineralny o najwyszej lotnoci.
Najczciej na jedn stron papieru nanoszone jest 2 g/m2 farby. rodek
nawilajcy zawiera zawsze alkohol izopropylowy (lub jego zamiennik).
W chwili obecnej istniej dwa rda dostarczajce energi ciepln,
ktra wykorzystywana jest do utrwalania farb typu heat-set:
- pomie palnika gazowego,
- nawiew strumienia gorcego powietrza.
Najczciej spotyka si jednak tunele suszce, ktre zawieraj zarwno
palniki gazowe jak i dmuchawy ciepego powietrza oraz tunele suszce
tylko z dmuchawami.
W tunelach suszcych z palnikami gazowymi i dmuchawami,
umieszczenie wstgi zadrukowanego papieru nad palnikami powoduje
ulotnienie rozpuszczalnika oraz spalenie jego par. Dochodzi przy tym do
znacznego ogrzania wstgi papieru, ktrej temperatura moe dochodzi
do 150C. Najczciej wstga zadrukowanego papieru podczas suszenia
farby osiga temperatur od 90C do 150C, co odpowiada temperaturze
schnicia 200-300C. W tak wysokich temperaturach nie tylko ulatniaj si
i odparowywuj z farb oleje mineralne, ale take i to w pierwszym rzdzie
wilgo z papieru oraz rodki nawilajce. W zwizku z powyszym wstga
papieru po wyjciu z tunelu suszcego musi by chodzona i nawilana.
Nawilanie jest najczciej realizowane poprzez naniesienie na druk
emulsji silikonowej za pomoc wakw, obecnie stosowane s take
w przypadku papierw powlekanych metody elektrostatyczne czce
w sobie oddziaywania wyadowa koronowych i pary wodnej. Nawilanie
jest konieczne z tego punktu widzenia, i papier przesuszony jest trudno
obrabialny-jest po prostu kruchy, zrywa si i pka.
Do produkcji farb heat-setowych stosowane s oleje mineralne zawierajce zwizki aromatyczne. Oleje te podejrzewane s o dziaanie
rakotwrcze, ale jako dotychczas nie ma ich czym zastpi. Mimo licznych
prb nie udao si znale innego rwnie dobrego rozpuszczalnika ywic
twardych.
Najczciej produkowane s farby heat-setowe triadowe (czarne, te,
czerwone i niebieskie). Produkowane s rwnie farby wg systemu Pantone
i HKS.
Oprcz gwnego zastosowania technologii heat-setowej, ktrym jest
drukowanie kolorowych czasopism, zajmuje si ona rwnie drukowaniem
formularzy, reklam, informacji do odczytu maszynowego, drukw
przetwarzanych w drukarkach laserowych itp. W zwizku z powyszym
produkowane s farby do heat-setu: do drukowania formularzy bez koca,
do drukowania kodw kreskowych i ta, do drukowania formularzy
przetwarzanych w drukarkach laserowych (termoodporne), wiecce (fluo rescencyjne) do drukowania reklam, farby metaliczne itp.

127

6.2.4. Farby
offsetowe utrwalane promieniowaniem UV
Farby utrwalane promieniowaniem UV przeznaczone do drukowania
technik offsetow s wycznie farbami rodnikowymi. Mog by take
utrwalane strumieniem elektronw. W tym przypadku niepotrzebny jest
w skadzie farb fotoinicjator. Farby utrwalane strumieniem elektronw s
dopuszczone do drukowania opakowa rodkw spoywczych. Ostatnio
s ju produkowane rwnie farby utrwalane promieniowaniem UV
(z fotoinicjatorem), ktre maj zoptymalizowany skad do tego stopnia,
e s one bezzapachowe lub o bardzo niskim zapachu wasnym. Tego
rodzaju farby zaczynaj ju by stosowane do drukowania opakowa
rodkw spoywczych.
Farby offsetowe utrwalane promieniowaniem UV dziel si na dwie
zasadnicze grupy farb: do drukowania na maszynach arkuszowych i do
drukowania na maszynach zwojowych. Wizualnie te ostatnie maj
znacznie mniejsz lepko. Lepko farb offsetowych arkuszowych
utrwalanych promieniowaniem UV wynosi zwykle od 35 do 50 Pas, za
zwojowych poniej 30 Pas.
Tak jak wszystkie farby, rwnie i farby utrwalane promieniowaniem UV
skadaj si z pigmentw, spoiwa i rodkw pomocniczych. Pigmenty s
najczciej takie same jak w farbach konwencjonalnych. S to sadze,
organiczne pigmenty barwne, nieorganiczne, biae pigmenty kryjce
i bezbarwne, przezroczyste wypeniacze (obcialniki). Pigmenty metaliczne i fluorescencyjne s stosowane w farbach utrwalanych UV jako systemy
dwuskadnikowe, tworzone przez pasty pigmentowe i pokosty. Tu przed
drukowaniem naley zmiesza w odpowiedniej proporcji pasty pigmentowe z pokostem utrwalanym promieniowaniem UV. Powodem produkowania i sprzedawania tego rodzaju farb w postaci dwuskadnikowej jest ich
maa stabilno po zmieszaniu. Naley pamita, e wyej wymienione
pasty pigmentowe zawieraj konwencjonalne skadniki spoiwa, ktre
niszcz obcigi i waki farbowe wykonane na bazie elastomeru EPDM
(Ethylene-Propylene-Diene-Monomers), ktre s niezbdne w przypadku
drukowania farbami (jednoskadnikowymi) utrwalanymi promieniowaniem
UV. W przypadku stosowania dwuskadnikowych farb utrwalanych
promieniowaniem UV naley zastosowa w maszynie waki i obcigi
nitrokauczukowe o wysokiej twardoci (400 Shore), nadajce si do
drukowania take farbami konwencjonalnymi. Elastomer EPDM nazywany
jest take kauczukiem etylenowo-propylenowym. Ostatnio zamiast
elastomeru EPDM stosowane s elastomery styrenowo-butadienowe lub
styrenowo-butadienowo-nitrylowe o ile wymagana odporno tych
pierwszych jest niewystarczajaca. Przez rny udzia poszczeglnych
merw uzyskuje si materia o odpowiedniej odpornoci chemicznej
i mechanicznej.
Przez zastosowanie farb utrwalanych promieniowaniem UV do
drukowania w technice offsetowej arkuszowej uzyskuje si:

- moliwo wyeliminowania napylania; opnia to zuywanie

niektrych elementw maszyny, zwaszcza oysk, oraz zmniejsza liczb
zabiegw konserwatorskich;
- cakowite zlikwidowanie odcigania farby w stosie;
- warunki do natychmiastowego drukowania na drugiej stronie arkusza
lub natychmiastowego przekazania druku do dalszej obrbki, jak:
cicie, zamywanie itp.
W przypadku drukowania na zwojowych maszynach offsetowych
uzyskuje si nastpujce korzyci:
- temperatura zestalania farby jest tylko nieznacznie podwyszona,
nie zachodzi wic obawa (jak to byo przy farbach utrwalanych
ciepem), aby papier utraci zbyt wiele wilgoci, aby sta si kruchy
i podatny na zerwanie albo poky;
- farby utrwalane promieniowaniem UV nie zawieraj skadnikw
lotnych, nie zasychaj wic na walcach farbowych, uzyskuje si
oszczdnoci na rodkach myjcych;
- maszyny wyposaone w urzdzenia do utrwalania farby
promieniowaniem UV s gabarytowo mniejsze, droga papieru jest
krtsza, brak tunelu i walcw chodzcych.
Farby arkuszowe utrwalane promieniowaniem UV znajduj coraz
szersze zastosowanie do drukowania blachy. Za ich stosowaniem przemawiaj nastpujce przesanki:
- unika si zanieczyszczenia atmosfery parami rozpuszczalnikw;
- nastpuje znaczne skrcenie czasu schnicia farby z 15 minut
do sekundy lub jej uamka;
- uniknicie drukowania mokro na mokro, gdy farba zdy si ju
utrwali po kadym jej naoeniu;
- mniejsze gabaryty urzdze produkcyjnych;
- uzyskane nadruki odznaczaj si duo wiksz odpornoci
na dziaanie wszystkich czynnikw niszczcych ni nadruki uzyskane
przy uyciu innego typu farb na blach.
Offsetowe farby utrwalane promieniowaniem UV do drukowania na
maszynach zwojowych ostatnio s coraz szerzej stosowane do drukowania
etykiet samoprzylepnych na wskich maszynach hybrydowych lub
wycznie offsetowych. Przyczyna tego stanu rzeczy ley przede wszystkim
w niskiej temperaturze utrwalania farb oraz w natychmiastowym (uamek
sekundy) czasie schnicia.
Farby utrwalane promieniowaniem UV mimo bezsprzecznych zalet
maj take i wady, do ktrych naley zaliczy m.in.:
- nie s fizjologicznie obojtne;
- nie s trwae (trwao wynosi zwykle 3-6 miesicy);
- wymagaj kosztownych, o stosunkowo maej ywotnoci, lamp
dajcych promieniowanie UV;
- wymagaj stosowania specjalnych tworzyw pokrywajcych walce
farbowe i obcigi;
- konieczny jest odpowiedni dobr form presensybilizowanych;
- wymagaj cienkiego i rwnomiernego naoenia gwarantujcego
cakowite zestalenie przy duych szybkociach;

129

- w przypadku drukowania na wyrobach papierowych wymagaj ich

duej gadkoci.
Farby arkuszowe utrwalane promieniowaniem UV to farby przeznaczone do drukowania: papierw i kartonw, folii z tworzyw sztucznych,
i blachy. Produkowane s jako biae, czarne, triadowe, metaliczne,
wiecce oraz w barwach Pantone i HKS.
Farby zwojowe utrwalane promieniowaniem UV to przede wszystkim
farby przeznaczone do drukowania wszelkiego rodzaju formularzy, w tym
formularzy bez koca i formularzy wypenianych przy zastosowaniu
drukarek laserowych oraz farby przeznaczone do drukowania etykiet
samoprzylepnych.
Produkowane s take farby utrwalane promieniowaniem UV do
bezwodnego offsetu (waterless offset). S to farby czarne i triadowe.
Nie mog by one drukowane przy zastosowaniu wakw i obcigw
wykonanych z EPDM.
6.3. Farby
typooffsetowe
Technik drukowania typooffsetowego stosuje si obecnie gwnie do
drukowania podoy niechonnych w postaci ksztatek oraz produktw
papierowych przeznaczonych do produkcji banknotw, papierw
wartociowych i znaczkw pocztowych. Zadrukowywanie papieru typooffsetem jest stosunkowo niewielkie w porwnaniu z rnego rodzaju
ksztatkami takimi jak: tuby (z tworzyw sztucznych i aluminium), kubki
z tworzyw sztucznych, puszki napojowe itp. W zwizku z powyszym
asortyment farb typooffsetowych jest znaczny.
Produkowane s farby czarne, biae podkadowe, kolorowe, triadowe,
metaliczne i wg systemu Pantone. Jednake zarwno w przypadku farb
typooffsetowych utrwalanych konwencjonalnie jak i promieniowaniem UV
wystpuje ograniczenie iloci barw farb - jest ich stosunkowo niewiele
w porwnaniu z farbami offsetowymi arkuszowymi.. Farby typooffsetowe
zawieraj zwykle wicej pigmentu ni farby typograficzne i w zasadzie
niewiele si rni od swych odpowiednikw offsetowych lub
typograficznych. Ich lepko najczciej zawiera si w przedziale
50-150 Pas.
Grubo warstwy farby przenoszonej na zadrukowywane podoe
w typooffsecie jest zalena od zadrukowywanego podoa, ale najczciej
zawiera si w przedziale 1,2-1,8 m.
Farby typooffsetowe mona podzieli na dwie grupy:
- farby utrwalane w sposb konwencjonalny,
- farby utrwalane promieniowaniem UV.
Konwencjonalny sposb utrwalania farb to najczciej polimeryzacja
spoiwa olejowo-ywicznego spowodowana dziaaniem tlenu z powietrza
wspomagana promieniowaniem IR (np. kubki i pojemniki z tworzyw
sztucznych, karty kredytowe), termoutwardzanie (np. puszki napojowe
i inne pojemniki metalowe), absorpcja (wsikanie) i polimeryzacja pod
wpywem tlenu z powietrza (papiery wartociowe i banknoty).

Farby utrwalane promieniowaniem UV to najczciej farby stosowane

do zadrukowywania kubkw, pokrywek i tub z tworzyw sztucznych oraz
tub aluminiowych i metalowych puszek napojowych, kart kredytowych
oraz banknotw i innych papierw wartociowych (tzw. farby symultaniczne do dwustronnego drukowania ta i giloszy). Stosowane s praktycznie
wycznie farby utrwalajce si wg mechanizmu rodnikowego. S one
nakadane zwykle, o ile s drukowane tworzywa sztuczne, w nieco
podwyszonej temperaturze wynoszcej 30-35C. Ich lepko w temperaturze 20C jest znaczna i wynosi zwykle 124-150 Pas, oczywicie po
podgrzaniu do temperatury drukowania znacznie spada. Do drukowania
farbami utrwalanymi promieniowaniem UV naley stosowa odpowiednie
do tego celu obcigi oraz waki farbowe.
Kubki, denka, tuby i arkusze z tworzyw sztucznych przed ich
zadrukowaniem powinny mie odpowiednio przygotowan powierzchni
przez obrbk koronow lub za pomoc pomienia gazowego. Ksztatki
metalowe s najczciej przed ich zadrukowaniem pokrywane lakierem
podkadowym
6.4. Charakterystyka farb
fleksograficznych
Farby fleksograficzne razem z farbami wklsodrukowymi nale do
grupy farb ciekych. Skadaj si najczciej z: barwida, rodka wicego,
specjalnych dodatkw i rozpuszczalnikw. Farby fleksograficzne produkowane s na bazie lotnych rozpuszczalnikw organicznych lub wody
oraz w wersji bezrozpuszczalnikowej jako farby utrwalane promieniowaniem UV. W zwizku z tym wspczenie mona podzieli farby
fleksograficzne na:
- farby rozpuszczalnikowe,
- farby wodne (wodorozcieczalne),
- farby fotoutwardzalne UV.
Farby rozpuszczalnikowe i wodorozcieczalne produkowane s jako
tzw. koncentraty o lepkoci 100-250 mPas (odpowiada to najczciej
40-90 s wg kubka Forda 4 mm). Roztwory robocze maj lepko
w zalenoci od tego czy pracujemy bez rakla czy te z raklem 19-32 s
wg kubka Forda 4 mm. Farby UV maj znacznie wysz lepko powyej
100 s wg kubka Forda 4 mm - jest to zwykle okoo 400 mPas. Farby UV
nakadane s w podwyszonej temperaturze. Wraz ze wzrostem temperatury maleje lepko.
Wszystkie rodzaje farb fleksograficznych produkowane s jako: czarne,
biae, kolorowe (w tym rwnie wg wzornika Pantone), triadowe i metaliczne. Produkowane s take farby do drukowania transferowego.
Technika drukowania fleksograficznego, bdca pochodn techniki
wypukej, jest stosowana gwnie do zadrukowywania materiaw
opakowaniowych. Std te, ze wzgldu na rnorodno stosowanych
podoy drukowych wystpuje wiele rodzajw farb fleksograficznych
przeznaczonych do drukowania na konkretnym materiale. W ostatnich

131

latach zaczto w USA i Woszech drukowa technik fleksograficzn

kolorowe gazety przy zastosowaniu farb wodorozcieczalnych.
Drukowanie fleksograficzne realizowane jest gwnie przy zastosowaniu
maszyn zwojowych pracujcych ze stosunkowo du prdkoci drukowania (dochodzc do 350 m/min). Maszyny arkuszowe pracuj ze znacznie
nisz prdkoci i stosowane s gwnie do zadrukowywania tektury
falistej.
W zalenoci od uytego barwida farby fleksograficzne mog by
transparentowe lub kryjce. Farby transparentowe produkowane s
z barwnikw zasadowych rozpuszczalnych w etanolu. Farby kryjce
w zalenoci od iloci zawartego pigmentu nazywane s pigmentowymi
lub ppigmentowymi.
Farby pigmentowe zawieraj 10-15% pigmentw organicznych lub te
do roztworu alkoholowego ywicy i barwnika (czyli farby transparentowej)
wprowadza si do 45% bieli tytanowej i w ten sposb rwnie otrzymuje
si farb kryjc. Farby fleksograficzne pigmentowane wykazuj zawsze
skonno do tworzenia osadu w hoboku, puszce czy te w zbiorniku.
Konieczne zatem jest wymieszanie farby przed jej uyciem.
Do rozjaniania barw farby suy tzw. domieszka czyli roztwr spoiwa
w rozpuszczalniku.
Spoiwa stosowane do produkcji farb fleksograficznych rozpuszczalnikowych i wodnych oraz do produkcji farb wklsodrukowych opakowaniowych i dekoracyjnych (take rozpuszczalnikowych i wodnych) z maymi
wyjtkami s takie same lub te same. Rne s natomiast stosowane
rozpuszczalniki organiczne. We wklsodruku stosowane s z reguy
bardziej agresywne rozpuszczalniki, ktre mog powodowa niszczenie
formy fleksograficznej. Ponadto tylko we fleksografii stosowane s
alkoholowe farby barwnikowe. W zwizku z tym producenci farb
drukowych produkuj najczciej tzw. farby uniwersalne przeznaczone
po odpowiednim rozcieczeniu do fleksografii lub wklsodruku.
6.4.1. Farby
rozpuszczalnikowe
Farby rozpuszczalnikowe nale do najstarszych farb. Zawieraj one:
- spoiwa (ywice sztuczne),
- pigmenty albo barwniki,
- rodki pomocnicze do poprawienia niektrych waciwoci
np. odpornoci na cieranie, gadkoci powierzchniowej, adhezji itp.,
- rozpuszczalniki w ktrych rozpuszczone s spoiwa, ew. barwniki
(jeli s obecne) i niektre rodki pomocnicze.
Proces utrwalania farby na podou polega na odparowaniu
rozpuszczalnika, w wyniku czego na podou pozostaje warstwa spoiwa
i pigmentu (lub laki) z dodatkami. Niektre rodki pomocnicze jak np. substancje sieciujce wywouj odpowiednie reakcje chemiczne, co zmienia ich
struktur chemiczn. Powysze dotyczy farb dwuskadnikowych utrwalanych poprzez reakcje chemiczne.
Najczciej stosuje si nastpujce rozpuszczalniki: alkohol etylowy,
octan etylu, metoksypropanol, etoksypropanol itp.

W czasie wielu dziesitek lat produkcji i stosowania farb rozpuszczalnikowych zostay one odpowiednio udoskonalone i ich waciwoci
s dobrze znane. Istnieje moliwo zastosowania rnorodnych spoiw,
rodkw barwicych i rodkw pomocniczych, tak e obecnie farby rozpuszczalnikowe mog spenia prawie wszystkie wymagania techniczne.
Wszystko to doprowadzio do tego, e za pomoc farb rozpuszczalnikowych mona uzyska najlepsze efekty w czasie drukowania. Przy tym
samym nakadzie rodkw technicznych i finansowych uzyskuje si odbitki
o jakoci dotychczas niedocignionej przy drukowaniu innymi farbami.
Do farb tych przystosowane zostay maszyny drukujce o dobrych parametrach technicznych i stosunkowo niskich cenach.
Wad farb rozpuszczalnikowych jest ich palno oraz konieczno
usunicia powstaych par rozpuszczalnikw.
Palno farb pociga za sob dodatkowe koszty zwizane z:
- koniecznoci organizowania specjalnych magazynw dla palnych
substancji,
- przestrzeganiem odpowiednich zasad przy ich transporcie (duy nakad
pracy biurokratycznej),
- zastosowaniem odpowiednich urzdze zabezpieczajcych przed
eksplozj w maszynie drukujcej.
Do usunicia par rozpuszczalnikw powstaych w czasie procesu
drukowania stosowane s dwa zabiegi:
- spalanie,
- kondensacja par z odzyskaniem rozpuszczalnikw (destylacja).
Przy spalaniu par mona wprawdzie odzyska energi termiczn
rozpuszczalnika, ale koszty utrzymania urzdze do spalania s
stosunkowo wysokie, zwaszcza wtedy kiedy jest potrzebny palnik pomocniczy.
Przy odzyskaniu rozpuszczalnikw naley oddzieli rozpuszczalnik od
powietrza przez jego kondensacj, a nastpnie przez destylacj zostaj
wyodrbnione poszczeglne rozpuszczalniki. Z tego wzgldu mieszanina
rozpuszczalnikw uyta do produkcji farb nie powinna zawiera zbyt wielu
skadnikw, gdy wtedy ich rozdzielenie przez destylacj jest stosunkowo
kopotliwe.
Wspczenie ograniczono ilo usuwanych par rozpuszczalnikw
poprzez zmniejszenie ich iloci przez stosowanie farb o wysokim steniu
pigmentw i/lub barwnikw, ale o mniejszej zawartoci rozpuszczalnikw,
co umoliwia nanoszenie cieszych warstw farby w czasie drukowania.
Odparowywanie rozpuszczalnikw w maszynie drukujcej mona take
zmniejszy przez zastosowanie zamknitych systemw np. natryskowego
nanoszenia farby na cylindry anilox przy zastosowaniu rakla komorowego.
Umoliwia to zmniejszenie iloci rozpuszczalnikw do 30%.
Farby fleksograficzne rozpuszczalnikowe mona dzieli wedug
stosowanych do ich produkcji rodkw wicych (ywic) lub wedug
rozpuszczalnikw. Jednak aden z podziaw nie jest do koca czysty
tj. nie mona przeprowadzi klasyfikacji farb fleksograficznych ze wzgldu
na stosowany rozpuszczalnik lub stosowan ywic, chyba e dokona si

133

podziau gwnego farb fleksograficznych na: farby barwnikowe i farby

pigmentowane. Przy takim zaoeniu istnieje moliwo prawie identycznego podziau fleksograficznych farb pigmentowanych wedug stosowanych
rodkw wicych jak, farb wklsodrukowych opakowaniowych i dekoracyjnych.
Alkoholowe farby barwnikowe. Obecnie s produkowane trzy rne
rodzaje alkoholowych farb barwnikowych. S to farby do produkcji ktrych
zastosowano:
1.Barwniki zasadowe rozpuszczone w wodnym roztworze alkoholu
etylowego z tanin jako zapraw barwnika (utrwalenie na powierzchni
wkien celulozowych) i kwane ywice akrylowe.
2.Barwniki zasadowe rozpuszczone w wodnym roztworze alkoholu
etylowego w wodnym spoiwie ze zmydlonej amoniakiem lub aminami
ywicy akrylowej (nie jest to farba wodorozcieczalna, gdy jej
rozpuszczalnik i rozcieczalnik stanowi alkohol etylowy).
3.Barwniki metalokompleksowe w alkoholowym roztworze ywicy
nitrocelulozowej lub poliamidowej
Farba zaprawowa (1) stosowana jest do drukowania papierw
opakowaniowych do pakowania ywnoci, torebek papierowych do
pakowania ywnoci sypkiej (cukier, mka itp.), papierw niskogramaturowych, formularzy, kopert, prospektw. Charakteryzuje si ona bardzo nisk
wiatotrwaoci i dobr wodoodpornoci.
Farba alkoholowa na zmydlanych ywicach (2) ma takie samo zastosowanie plus dodatkowo do drukowania rolek kasowych. Ma ona take bardzo nisk wiatotrwao, jest dostatecznie wodoodporna, o punkcie
zaponu powyej 21C.
Farba na barwnikach metalokompleksowych (3) suy przede wszystkim do drukowania pergaminu i folii aluminiowej, take do barwienia folii
aluminiowej. W zalenoci od wymaganej odpornoci na zgrzewanie
stosowane s farby nitrocelulozowe z innymi ywicami celulozowymi oraz
ywice poliamidowe przy braku wymogu odpornoci na zgrzewanie.
Jest ona odporna na wiato i wodoodporna. W przypadku stosowania
ywicy poliamidowej jej rozpuszczalnikiem jest alkohol izopropylowy.
Pozostae farby rozpuszczalnikowe pigmentowane mona podzieli
wedug stosowanych do ich produkcji ywic na:
- nitrocelulozowe (NC),
- z poliwinylobutyralu (PVB),
- poliamidowe (PA),
- akrylowe,
- z polichlorku winylu,
- poliuretanowych dwuskadnikowych.
Z wyjtkiem farb na spoiwach z polichlorku winylu lub mieszanin z jego
udziaem pozostae farby wykonywane s jako alkoholowe lub jako
alkoholowe z niewielk iloci estrw, gwnie octanu etylu. W adnym
przypadku zawarto estrw nie moe przekroczy 20%, gdy bdzie
nastpowao wtedy rozpuszczanie form fotopolimerowych i pcznienie
gumowych wakw i form.

O waciwociach farby fleksograficznej, takich jak np. poysk,

przyczepno do okrelonych podoy, odporno na zgrzewanie, sterylizacj, laminowanie itp., decyduj przede wszystkim uyte rodki wice
i dodatki. Spord spoiw wyrnia si spoiwa gwne i dodatki, takie jak
zmikczacze, ywice zmikczajce, woski, rodki polizgowe i inne
substancje niezbdne do osignicia specjalnych waciwoci farby.
Farby nitrocelulozowe (NC) produkowane s najczciej w oparciu
o spoiwa mieszane z przewag nitrocelulozy. Generalnie s one produkowane w dwch rodzajach: do druku zewntrznego i do druku
wewntrznego (do laminowania). S one odporne na wysok temperatur,
na cieranie, wiato, wod i maj niski zapach wasny. Przeznaczone s do
drukowania wszelkiego rodzaju papieru, pergaminu, lakierowanej folii
aluminiowej, papieru metalizowanego, torebek i workw papierowych
przeznaczonych do pakowania rodkw spoywczych i innych produktw,
tapet itp.
Farby z poliwinylobutyralu (PVB) s przeznaczone tylko do drukowania
wewntrznego, gdy s nieodporne na wod oraz na wysok temperatur
(zgrzewanie). Farb z PVB nie naley miesza z innymi, a szczeglnie
nitrocelulozowymi, gdy moe nastpi wytrcenie spoiw. Dodatkiem
do spoiwa PVB mog by poliiminy, ktre gwarantuj wysok adhezj do
zadrukowywanych podoy. Farby PVB przeznaczone s do zadrukowywania nastpujcych folii bdcych czci skadow laminatw:
polietylenowych o wysokiej i niskiej gstoci (LDPE i HDPE) aktywowanych,
polipropylenowych orientowanych i wylewanych, polipropylenowych koekstrudowanych, poliestrowych aktywowanych, poliestrowych powlekanych,
celofanw nielakierowanych i lakierowanych nitroceluloz, poliamidowych
aktywowanych podczas drukowania, lakierowanej folii aluminiowej oraz
papieru. Farby PVB charakteryzuj si wysok wiatotrwaoci oraz nisk
retencj rozpuszczalnika. Farby fleksograficzne z PVB s stosowane obecnie ju stosunkowo rzadko, ze wzgldu na fakt ich zasychania na wakach
aniloksowych. Wymagaj one hermetyzacji ukadu farbowego lub zespou
drukowego bez aniloksw.
Farby poliamidowe (PA) s przeznaczone do drukowania powierzchniowego (zewntrznego) podoy niechonnych, a w szczeglnoci
aktywowanych folii polietylenowych i polipropylenowych oraz folii aluminiowej. Jako spoiwo stosowana jest ywica poliamidowa termoplastyczna
(o innych waciwociach od ywicy reaktywnej niskoczsteczkowej), czsto
w kompozycji z nitroceluloz - (wtedy rozpuszczalnikiem jest najczciej
alkohol etylowy) lub z innymi ywicami, albo bez ich dodatkw (wwczas
rozpuszczalnikiem jest alkohol izopropylowy). Farby poliamidowe s
odporne na niskie temperatury w zwizku z tym nadaj si do drukowania
opakowa mroonek. Charakteryzuj si one dobr wiatotrwaoci,
odpornoci na wod i cieranie oraz wysokim poyskiem, nie nadaj si
natomiast do zgrzewania (nie s odporne na wysokie temperatury).
Farby akrylowe s produkowane z czystej ywicy akrylowej, jej modyfikacji bd w kompozycji z innymi ywicami np. nitroceluloz.
Charakteryzuj si one wysok adhezj do folii polimerowych i materiaw

135

pokrytych polimerami. Jako rozpuszczalniki stosowane s kompozycje

alkoholi i estrw lub wglowodory alifatyczne. Zalet farb fleksograficznych akrylowych jest ich wysoka odporno na dziaanie wysokich
temperatur oraz innych czynnikw fizycznych i chemicznych (na dziaanie
alkaliw, kwasw i soli kuchennej). Ich wady to konieczno doboru
odpowiedniego materiau na formy drukowe i waki farbowe w przypadku
duej zawartoci estrw lub wglowodorw oraz ostry nieprzyjemny
zapach resztek monomerw, ktry eliminuje farby z drukowania opakowa
rodkw spoywczych.
Farby z polichlorku winylu (PVC) lub z jego udziaem w charakterze
spoiw s obecnie ze wzgldu na jego toksyczno i rakotwrczy charakter
produkowane i stosowane bardzo rzadko. Ich przeznaczenie to
zadrukowywanie wszelkich produktw z twardego i mikkiego polichlorku
winylu (PVC) takich jak: folie z twardego PVC do toczenia kubkw, papiery
pokryte PVC lub PVDC, tamy klejce, tapety winylowe oraz w poczeniu
z pochodnymi celulozy do drukowania folii z twardego PVC i tam
klejcych. S wic to specyficzne farby do drukowania wyrobw z PVC. Ich
zastosowanie jest znacznie wiksze we wklsodruku ze wzgldu na
agresywne rozpuszczalniki, ktre s stosowane do tego typu farb, a s to
estry i ketony, gownie octan etylu, metyloetyloketon (MEK) i metyloizobutyloketon (MIBK). Farby ze spoiwem z PVC i z jego udziaem charakteryzuj si dobr wiatotrwaoci, wodoodpornoci i odpornoci na
cieranie.
Farby na bazie PVC stosowane s take do drukowania midzywarstwowego laminowanych folii z PCV: z foliami z PE (z polietylenu), z OPP
(z orientowanego polipropylenu) i z PVC. Jako rozpuszczalnik stosowany
jest wtedy MEK.
Farby poliuretanowe dwuskadnikowe s specyficznym rodzajem farb
rozpuszczalnikowych. S to farby na bazie poliuretanw - ywica poliestrowa nienasycona utwardzana jest izocjanianami. Tego typu farby stosowane
s do drukw pracujcych w ekstremalnych warunkach np. do osonek
wdlin, folii biakowych jak i poliamidowych. Po napenieniu osonki
poddawane s caemu procesowi wdliniarskiemu: osonki biakowe
wdzeniu, poliamidowe gotowaniu itp. Ich rozpuszczalnikiem jest
najczciej octan etylu lub ketony.
Szczeglnym rodzajem farb dwuskadnikowych stosowanych
powszechnie s biae farby podkadowe na bazie octanu etylu, ktre
uywane s jako tzw. biae podlewki pod normalne jednoskadnikowe
farby kolorowe na bazie ywic nitrocelulozowych.
Biae farby podkadowe dwuskadnikowe stosowane s do drukowania
folii: poliolefinowych (polietylenowych lub polipropylenowych albo te
laminatw z udziaem folii poliolefinowych z poliestrowymi), poliamidowych, aluminiowych lub folii metalizowanych.
Zastosowanie farby biaej dwuskadnikowej ma w stosunku do biaej
jednoskadnikowej nastpujce zalety:
- wysza odporno na zgrzewanie,
- wyszy poysk,

- wysza odporno wobec rozpuszczajcych lub agresywnych

pakowanych produktw,
- lepsza odporno na zadrapanie,
- lepsza przyczepno na materiale le przygotowanym do drukowania
(aktywowanym) lub zestarzaym w skutek dugiego przechowywania.
W normalnym przypadku zalety te wystpuj ju przy uyciu
waciwych jednoskadnikowych farb kolorowych, drukowanych na biaej
dwuskadnikowej podlewce.
W specjalnych warunkach np. dla produktw silnie rozpuszczajcych,
jak chociaby szampon do wosw, rodki do barwienia wosw, roztwory
dezynfekujce i kremy do skry, mona zwikszy te zalety przez uycie
dwuskadnikowych farb kolorowych. Takie kolorowe farby dwuskadnikowe
stosowane s do drukowania biaego polietylenu bez biaej podlewki,
gdy jest to wymagane ze wzgldu na pakowany produkt.
Przy pracy z farbami dwuskadnikowymi naley pamita o kilku
specyficznych ich waciwociach.
Farby i odpowiedni utwardzacz musz by skadowane w szczelnie
zamknitych pojemnikach, tak aby woda z powietrza nie moga przedosta
si do nich i uczyni utwardzacz nieuytecznym. Poza tym, przez niekontrolowany ubytek rozpuszczalnika zmienia si koncentracja rodka
wicego i utwardzacza podczas pniejszego mieszania i w ten sposb
mog nie zosta osignite optymalne waciwoci farby. Podczas mieszania farby i utwardzacza przed procesem drukowania naley dokadnie
przestrzega podanej przez producenta proporcji.
Zbyt may dodatek utwardzacza prowadzi do powstania mikkiej
warstewki farby, zbyt duy dodatek powoduje nadmiern krucho.
Dopiero po dodaniu utwardzacza naley nastawi waciw lepko do
drukowania przez dodanie odpowiedniego rozpuszczalnika. Do farb
dwuskadnikowych naley stosowa rozpuszczalniki bezwodne i nie zwierajce alkoholu, gdy obecno wody lub alkoholu obnia skuteczno
utwardzacza.
Jako opniacz schnicia w wikszoci przypadkw nadaje si octan
izopropylu lub octan metoksypropylu. Jak ju wspomniano na podkadzie
biaej farby dwuskadnikowej mona drukowa kolorowymi
jednoskadnikowymi farbami na bazie nitrocelulozowej. Naley jednak
w tym przypadku zastosowa dobre suszenie w maszynie drukujcej na
zespoach, w ktrych drukowane s farby nitrocelulozowe, gdy zbyt dua
ilo zatrzymanego alkoholu mogaby przedyfundowa do farby
podkadowej biaej i tutaj reagowa z utwardzaczem.
Farby dwuskadnikowe nie mog (w przeciwiestwie do
jednoskadnikowych) przebywa dowolnie dugo w maszynie drukujcej,
gdy w farbie po dodaniu utwardzacza przebiega reakcja sieciowania
midzy rodkiem wicym a utwardzaczem. Lepko farby stale wzrasta
i tylko w cigu okrelonego czasu moe by utrzymywana na staym
poziomie przez dodawanie rozpuszczalnika. Czas do zagszczenia si
systemu dwuskadnikowego okrelany jest jako czas kaamarzowy. Dla farb
dwuskadnikowych wynosi on zazwyczaj midzy 10 a 36 godzin.

137

Oznacza to, e w tym okresie czasu nie naley obawia si waciwie

adnych problemw z sieciowaniem farby w kaamarzu. W wieo
zmieszanej farbie dwuskadnikowej lepko farby jedynie w fazie
pocztkowej wzrasta bardzo powoli. Po pewnym czasie wzrost lepkoci
staje si tak duy, e ilo rozpuszczalnika potrzebna do osignicia
lepkoci drukowania jest ju zbyt dua. Przenoszona podczas drukowania
sucha masa farby staje si zbyt niska co powoduje niewystarczajcy poysk
i niewielk si krycia. Po jeszcze duszym czasie wysokoczsteczkowe
produkty reakcji spoiwa i utwardzacza zaczynaj by nierozpuszczalne,
a farba przy dalszym dodawaniu rozpuszczalnika zaczyna kaczkowa,
bez rozpuszczalnika zestala si. Oczywicie problemy te nie wystpuj, gdy
podczas druku regularnie dodaje si wie farb i wiey utwardzacz.
Mona wtedy drukowa praktycznie nieograniczenie dugo.
Po zakoczeniu druku maszyna musi zosta gruntownie oczyszczona
z resztek farby. Utwardzone pozostaoci farby po kilku dniach lub tygodniach usun jest bardzo ciko. Przy duszym postoju maszyny naley
bardzo dokadnie oczyci waki rastrowe i formy drukowe, gdy nastpi
osadzenie si i utwardzenie farby.
Po drukowaniu i nastpujcych po nim wysuszeniu warstewki farby,
w cigu nastpnych godzin i dni nastpuje chemiczne utwardzenie farby
dwuskadnikowej. Prdko utwardzenia zaley po pierwsze - od uytej
farby, po drugie - od temperatury skadowania zadrukowanego zwoju,
jak te wilgotnoci powietrza podczas drukowania i podczas skadowania.
Wpyw wilgotnoci powietrza na szybko utwardzania nie jest zbyt
wielki, mona jednak stwierdzi, e szybko utwardzania wzrasta wraz ze
wzrostem wilgotnoci powietrza. Znacznie wyraniejsza jest zaleno
szybkoci utwardzania farby dwuskadnikowej od temperatury skadowania gotowego druku. Przez wzrost temperatury o ok. 10C mona szybko
utwardzania
podwoi.
Oczywicie
temperatury
skadowania
zadrukowanych zwojw nie mona dowolnie zwiksza, gdy istnieje
niebezpieczestwo zblokowania nadruku z tyln stron podoa. Zaleca
si, aby w miar moliwoci zim przechowywa zadrukowane zwoje
w ogrzewanym pomieszczeniu.
Farby rozpuszczalnikowe podobnie jak i farby wodorozcieczalne oraz
farby utwardzalne promieniowaniem UV s produkowane rwnie jako
farby triadowe do drukowania wielobarwnego.
6.4.2. Farby
wodne
Farby wodne s stosowane od ok. 20 lat do zadrukowywania
chonnych kartonw i od ok. 8-10 lat do zadrukowywania innych podoy.
Bdce wczeniej w uyciu farby wodne zawierajce do 25% rozpuszczalnikw (alkohole) mona byo okrela jako wodorozcieczalne.
Farby wodorozcieczalne to farby majce za spoiwo zemulgowan
w wodzie ywic, ktra zostaa rozpuszczona uprzednio w rozpuszczalniku
(alkoholu). Obecnie udao si w wielu przypadkach cakowicie
zrezygnowa ze stosowania rozpuszczalnikw lub ograniczy ich udzia

poniej 5%, przez zastosowanie nowych rodzajw spoiw (ywic) i rodkw

pomocniczych.
Podstawowy skad chemiczny farb wodorozcieczalnych jest podobny
do skadu farb rozpuszczalnikowych. Zawieraj one:
- spoiwa (ywice sztuczne),
- pigmenty albo barwniki,
- rodki pomocnicze do poprawiania niektrych waciwoci
np. odpornoci na cieranie, gadkoci powierzchniowej, przyczepnoci
itp.,
- rozpuszczalniki, w ktrych rozpuszczane s spoiwa, ew. barwniki
(jeli s obecne) i niektre rodki pomocnicze.
Od farb rozpuszczalnikowych rni si tym, e podstawowym rozpuszczalnikiem jest woda, a organicznych rozpuszczalnikw jest obecnie
najczciej tylko do 5%. Czsto s obecnie stosowane farby, ktre zupenie
nie zawieraj rozpuszczalnikw organicznych. Stosowane s za to farby
o zawartoci rozpuszczalnikw organicznych poniej 1% zwane popularnie
bezrozpuszczalnikowymi. W czasie utrwalania farby na podou zostaje
warstwa farby wraz z niewielkimi ilociami rozpuszczalnikw organicznych.
Zalet farb wodnych jest fakt, e woda prawie nic nie kosztuje, a para
wodna nie zanieczyszcza rodowiska. Natomiast ilo rozpuszczalnikw
organicznych jest tak maa, e przy obecnych przepisach mieci si w granicach emisji zanieczyszcze. Dziki temu mona zrezygnowa z kosztownego spalania par jakie jest stosowane przy farbach rozpuszczalnikowych.
Dalsz zalet jest niepalno farb wodnych i tym samym zasady
transportu, przechowywania i stosowania znacznie si upraszczaj, gdy
odpadaj wszystkie zabezpieczenia przeciwpoarowe. Na tym jednak
kocz si zalety farb wodorozcieczalnych i wyranie wida, e zalety tych
farb nie obejmuj waciwoci istotnych w czasie drukowania co jest ich
powan wad.
Do farb wodnych stosowane s obecnie nastpujce spoiwa:
1.Oparte na staych ywicach rozpuszczalnych w wodnych roztworach
alklicznych - s to najczciej zmydlone ywice akrylowe,
2.Oparte na czciowo zmydlonych emulsjach akrylowych, styrenowych,
metalokrylowych itp. w poczeniu z zdyspergowanymi ywicami
akrylowymi. Spoiwo znajduje si w wodzie w postaci maych kropel
czciowo w niej rozpuszczalnych (zmydlonych) i staych czsteczek
ywicy. Jest to kombinacja spoiwa (ywicy) rozpuszczalnego (emulsji)
i nierozpuszczalnego (dyspersji),
3.Oparte na niezmydlonych rozdrobnionych czsteczkach ywicy.
Spoiwa te nie s rozpuszczalne w wodzie a jedynie w niej zdyspergowane. Pozostaj w postaci dyspersji czsteczki ywicy w wodzie.
Po odparowaniu wody spoiwo przeksztaca si w nierozpuszczaln
warstw - proces ten nazywany jest koalescencj.
Podstawowym problemem farb wodnych jest ich niewielka odporno
na dziaanie wody. Problem odpornoci farby na wod mona rozwiza
dwoma sposobami:

139

1.Stosuje si spoiwa (tzw. kwane ywice), ktre nie s rozpuszczalne

w wodzie, ale przez producenta farb za pomoc specjalnych rodkw
zostaj przeksztacone w spoiwa rozpuszczalne w wodzie. Takimi
rodkami s amoniak albo aminy. W roztworze wodnym spoiwa s
rozpuszczalne, ale po wysuszeniu nastpuje rozkad w ywic nierozpuszczaln w wodzie oraz amoniak lub amin (rys. 6.2). Proces ten
zazwyczaj trwa kilka dni i dlatego odporno odbitki na dziaanie wody
naley bada najwczeniej po 24 godzinach po zadrukowaniu.
Odporno na dziaanie wody nie jest jednak wysoka, a ponadto
odbitki nieprzyjemnie pachn amoniakiem lub aminami, a zwizki te s
szkodliwe dla zdrowia.

Rys. 6.2. Mechanizm utrwalania farb wodnych opartych o zmydlone ywice.

2.Stosuje si spoiwa nierozpuszczalne w wodzie, ktre dysperguje si

(zawiesza) w wodzie w postaci drobnych czsteczek. Po drukowaniu
woda odparowuje, a ze zdyspergowanego tworzywa powstaje bonka
nierozpuszczalna w wodzie o stosunkowo wysokiej odpornoci na
dziaanie wody (rys. 6.3). Wad tego systemu jest moliwo
zaschnicia bonki farbowej na cylindrze anilox lub na formie drukowej,
co prowadzi do wypenienia kaamarzykw rastrowych anilox lub te
wgbie na formie drukowej. Ponowne rozpuszczenie i usunicie
wysuszonej farby z tych miejsc jest trudne.

Rys. 6.3. Mechanizm utrwalania farb wodnych opartych na spoiwach dyspersyjnych.

Wikszo farb wodnych jest kombinacj w/w systemw tworzc

kompromis pomidzy farb o wysokiej wodoodpornoci na odbitce
z moliwoci ponownego rozpuszczenia wyschnitej powoki farbowej na
cylindrze anilox lub na formie drukowej. Farby wodne maj niszy poysk
od farb rozpuszczalnikowych.
Innym powanym problemem jest wysokie napicie powierzchniowe
wody w porwnaniu z napiciem powierzchniowym rozpuszczalnikw
organicznych. Kropla rozpuszczalnika organicznego rozpywa si na
powierzchni metalowej lub z tworzywa sztucznego, podczas gdy kropla
wody utrzymuje ksztat kulisty.
Oznacza to, e woda nie zwila zadrukowywanego podoa. Wtedy nie
mona uzyska gadkiej powierzchni zadrukowanych elementw, gdy
jeszcze przed wyschniciem wodna farba rozpadnie si na wiele pojedynczych kropelek. Dla rozwizania tego problemu postpuje si tak jak przy
praniu domowym, a mianowicie dodaje si rodki powierzchniowo czynne,
ktre obniaj napicie powierzchniowe. Wad tego sposobu jest
powstawanie piany, ktre to zjawisko przy farbach wodnych jest wiksze
ni przy farbach rozpuszczalnikowych. Jeeli dla obnienia stopnia
pienienia dodaje si rodkw antypienicych, to nastpuje obnienie
odpornoci odbitki na dziaanie wody. Ponadto wpywaj one negatywnie
na takie rodki pomocnicze jak rodki zagszczajce, rodki do poprawienia waciwoci reologicznych oraz rodki dyspergujce. Utrudnia
to paskie wyoenie zadrukowanego arkusza, ktre jest zawsze gorsze ni
przy stosowaniu farb rozpuszczalnikowych.
Dalsz wad farb wodnych jest stosunkowo niska przyczepno
powoki farbowej na foliach z tworzyw sztucznych np. na foliach
z polichlorku winylowego oraz na foliach polistyrenowych. Wynika to
z tego, e nie s znane spoiwa wodne zwikszajce przyczepno do
podoa z tworzywa sztucznego. Ponad to, odpada moliwo lekkiego
rozpuszczenia powierzchni w miejscach zadrukowanych przez rozpuszczalniki wchodzce w skad farb rozpuszczalnikowych, co jest zwaszcza
istotne przy zadrukowaniu folii z polichlorku winylowego. Przy stosowaniu
farb wodnych przyczepno warstwy farby do podoa wzrasta wraz
z czasem, a wic prby sprawdzenia przyczepnoci nie naley
przeprowadza przed upywem 24 godzin od czasu zadrukowania.
Waciwoci drukowe farb wodnych s na og gorsze ni farb
rozpuszczalnikowych, m. in. trudniej zostaj przenoszone z formy
drukowej na zadrukowane podoe. Farby wodne nie s tak spoiste jak
farby rozpuszczalnikowe, gdy siy przycigania pomidzy czsteczkami
spoiwa s mniejsze. Z tego wzgldu naley stosowa waki rastrowe
(anilox) o wikszej liniaturze rastra i o innym ksztacie kaamarzykw
rastrowych. Nie mona stosowa pyt fotopolimerowych wywoywanych za
pomoc wody, gdy elementy drukujce mog spcznie w czasie
drukowania. Aby uzyska te same parametry odpornociowe, co przy
farbach rozpuszczalnikowych naley stosowa pigmenty o wyszej jakoci.
Pigmenty te s drosze i dlatego farby wodne s o 10-20% drosze od farb
rozpuszczalnikowych.

141

Farby wodne s wraliwe na mrz. W adnych okolicznociach nie

powinny by schodzone poniej 0C.
Inn trudnoci farb wodnych jest rozwijanie si w nich zarodnikw
pleniowych i bakterii. Powstajcy zapach gnijcych substancji prowadzi
zazwyczaj do przerwania procesu drukowania nawet wtedy, gdy farba
utrzymuje jeszcze swoje waciwoci drukowe. Z tego wzgldu do farby s
wprowadzane substancje plenio- i bakteriostatyczne (biocydy), ktre
gwarantuj trwao farb ponad 1 rok. Przy regeneracji resztek farb
wodnych mona wydzieli, a nastpnie odfiltrowa spoiwa, pigmenty
i rodki pomocnicze. Jednak biocydy pozostaj w wodzie i niszcz
poyteczne mikroorganizmy w oczyszczalniach ciekw. Tym samym problemy zanieczyszczenia rodowiska zostaj przeniesione z zanieczyszcze
powietrza (przy farbach rozpuszczalnikowych) do zanieczyszcze wody.
Na tym jeszcze nie koniec problemw z farbami wodnymi. Jest jeszcze
jeden trudny problem, a mianowicie suszenie wydrukowanych odbitek.
Wiadomo, e do odparowania wody potrzeba znacznie wicej energii ni
do odparowania organicznych rozpuszczalnikw. W porwnaniu do farb
z alkoholem etylowym potrzeba 5-ciokrotnie wicej energii. Poniewa temperatury suszenia nie mona dowolnie podwysza naley przeduy
proces suszenia, a wic naley zmniejszy szybko drukowania, gdy tylko
w ten sposb mona zapobiec zjawisku blockingu odbitek. Czsto przy
przejciu na farby wodne naley zupenie przekonstruowa agregaty
suszce.
Na chonnych podoach w/w problemy s mniej istotne i dlatego
pocztkowo stosowano farby wodne tylko do zadrukowywania wsikliwych podoy. Dopiero w ostatnich 5-6 latach badania nad udoskonaleniem farb wodnych doprowadziy do prb ich zastosowania rwnie
do zadrukowywania podoy niewsikliwych np. folii aluminiowych
i z tworzyw sztucznych. S to gwnie farby o maej zawartoci
rozpuszczalnika, zwykle poniej 5%, w ktrych spoiwo jest kombinacj
emulsji i dyspersji akrylowej. Oczywicie konieczne jest zoptymalizowanie
iloci ywicy rozpuszczalnej do ywicy nierozpuszczalnej, gdy ta zawarto
decyduje w wielu przypadkach o waciwociach farby.
Produkowane s take farby wodne dwuskadnikowe do drukowania
podoy niechonnych, gwnie folii polietylenowej. Farba taka skada si
z zemulgowanej w wodzie ywicy akrylowej czciowo rozpuszczonej
w wodzie z amoniakiem. Jest ona utwardzana poiliimin, gdy bez
utwardzacza nie jest odporna na alkalia.
Czsto utosamia si farby wodne jako farby nieszkodliwe dla
rodowiska naturalnego. Jest to pogld bdny. Nie wystarczy tylko rozpatrywa wymiany rozpuszczalnikw organicznych na wod, ale naley
przeprowadzi peny bilans ekonomiczny, przy czym naley uwzgldni:
- wysoki wkad energii do wytwarzania farb ze zdyspergowanymi
spoiwami i pigmentami,
- konieczno stosowania wielu rodkw pomocniczych, ktre s
szkodliwe dla ludzi i rodowiska naturalnego jak np. amoniaku i amin,
rodkw powierzchniowo-czynnych i biocydw,
- wysoki wkad energii przy suszeniu zadrukowanych odbitek.

Kto przewiduje przestawi si z farb rozpuszczalnikowych na farby

wodne powinien dokadnie przeanalizowa czy to rozwizanie speni jego
oczekiwania i wymagania.
W chwili obecnej fleksograficzne farby wodne stosowane s przede
wszystkim do drukowania produktw papierowych, a wic: tektury falistej,
papierowych i kartonowych opakowa ywnoci, laminatw papierowych
przeznaczonych do produkcji zgrzewanych torebek, workw papierowych,
etykiet, tapet, papierw liniowanych i kratkowanych do produkcji
zeszytw, bibuek i serwetek itp. W znacznie mniejszym wymiarze
stosowane s do drukowania podoy niechonnych w tym: do drukowania
toreb wykonywanych z folii poliolefinowych, etykiet poliolefinowych oraz
do drukowania folii aluminiowej i etykiet z niej wykonywanych.
6.4.3. Farby
utrwalane
promieniowaniem
UV
Produkowane obecnie farby fleksograficzne UV utrwalaj si wedug
dwch rnych mechanizmw: rodnikowego i kationowego. Niemniej
waciwoci ich s zblione. Farby utrwalane promieniowaniem UV s
najnowszym rozwizaniem technicznym. W zwizku z tym zakres stosowania ich jest jeszcze stosunkowo niewielki.
Farby utrwalane promieniowaniem UV nie zawieraj rozpuszczalnikw.
Zawieraj one:
- spoiwa, ktrymi w przypadku farb utrwalanych wedug mechanizmu
rodnikowego s najczciej akrylany o rnej strukturze chemicznej
i zmiennej lepkoci, w przypadku farb utrwalajcych si wedug mechanizmu kationowego cykloalifatyczne ywice epoksydowe,
- pigmenty albo barwniki,
- rodki pomocnicze do poprawienia niektrych waciwoci
(np. odpornoci na cieranie, gadkoci powierzchniowej, przyczepnoci itp.) oraz do zainicjowania reakcji fotochemicznej (fotoinicjatory)
Pod wpywem dziaania promieniowania nadfioletowego (UV) cieke
spoiwo przeksztaca si w such warstw. Dokadniej pod wpywem
dziaania promieniowania czsteczka fotoinicjatora zostaje rozbita na dwa
bardzo reaktywne rodniki. Rodniki reaguj z czsteczkami monomeru
tworzc ponownie rodnik, ktry reaguje z dalszymi monomerami tworzc
makrorodnik. Dziki zachodzcej reakcji acuchowej powstaj due
czsteczki o konsystencji staej. Reakcja narastania zostaje przerwana
dopiero wtedy, kiedy 2 rodniki spotkaj si i wzajemnie reagujc ze sob
tworz nieaktywn czsteczk albo gdy wszystkie czsteczki monomerw
zostay ju wykorzystane. Proces narastania czsteczek zainicjowany pod
wpywem dziaania promieniowania nazywa si fotopolimeryzacj. Proces
fotopolimeryzacji przebiega w uamku sekundy.
Powyej opisano mechanizm rodnikowy utrwalania si farb UV.
W przypadku farb kationowych fotoinicjator wydziela kwas, ktry oddziaywuje na cykloalifatyczn ywic epoksydow i zapocztkowywuje reakcj

143

polimeryzacji. Do zapocztkowania reakcji niezbdna jest pewna dawka

ciepa. Na pocztku 2000 roku stwierdzono, e w przypadku stosowania
jako fotoinicjatora benzofenonu wydziela si podczas reakcji fotoutwardzania benzen, ktry jest substancj rakotwrcz. W zwizku z tym
praktycznie zaprzestano produkcji farb utrwalanych promieniowaniem UV
wg mechanizmu kationowego. W midzyczasie znaleziono inne fotoincjatory, ktre s bezpieczne. Niestety produkcja farb kationowych jest
minimalna z tego wzgldu, e farby z zastosowaniem nowego fotoinicjatora s 2-3 razy drosze od farb z benzofenonem jako fotoinicjatorem.
W miejsce dotychczas stosowanych farb fleksograficznych utrwalanych
wg mechanizmu kationowego zaczto wprowadza farby utrwalajce si
wg mechanizmu rodnikowego, ale o zoptymalizowanym skadzie, ktre s
praktycznie bezzapachowe, gdy nie ma pozostaoci produktw rozpadu
fotoinicjatorw. Farby rodnikowe mog by stosowane do drukowania
opakowa majcych bezporedni kontakt ze rodkami spoywczymi,
o ile utrwalane s one strumieniem elektronw (promieniowaniem
elektronowym) - wtedy nie stosuje si fotoinicjatora, lub cznie z fotoinicjatorem w atmosferze azotu - nie powstaj wtedy produkty utlenienia
fotoinicjatora. W obu tych w/w przypadkach konieczna jest przebudowa
ju posiadanych maszyn drukujcych, lub w przypadku zakupu nowych
maszyn naley zamwi do nich dodatkowe wyposaenie.
Najwiksz zalet farb UV jest to, e nie zawieraj rozpuszczalnikw,
ktre naleaoby usun. Dalsz zalet s dobre waciwoci drukowe przy
drukowaniu rastrowym. Dziki wysokiej lepkoci farb UV otrzymuje si
ostry punkt rastrowy. Gorzej zachowuj si farby UV przy drukowaniu
paszczyzn, gdy sabo rozlewaj si. Wan zalet farb UV jest moliwo
przerwania procesu drukowania bez niebezpieczestwa zestalenia si
farby. Jak tylko zostan wyczone promienniki UV farba pozostaje w stanie
ciekym.
Przy farbach rozpuszczalnikowych wysokoczsteczkowe spoiwa s
chemicznie mao reaktywne i nieszkodliwe dla organizmu ludzkiego. Tak
nie jest przy farbach UV. Wikszo spoiw oraz fotoinicjator s sabo
reaktywne w ciemnoci, a w obecnoci wiata dziennego z udziaem
promieniowania UV reaguj nieco szybciej. Tym samym trwao w czasie
przechowywania farb UV jest ograniczona.
Niektre spoiwa i fotoinicjatory nie s obojtne dla organizmu
ludzkiego. Dlatego przy stosowaniu farb UV naley przestrzega zasady
czystoci. Resztki farb zalicza si do odpadkw szkodliwych i musz by
przechowywane na specjalnych skadowiskach. Natomiast substancje stae
po nawietleniu promieniowaniem UV s zupenie nieszkodliwe dla ludzi.
Jednak jeli nie uda si przeprowadzi cakowicie polimeryzacji mog
powsta problemy. Moe to przykadowo zdarzy si przy stosowaniu
silnie kryjcych pigmentw, ktre utrudniaj przeniknicie promieni
nadfioletowych do dolnych warstw farby. Pozostaj wtedy resztki
monomerw, ktre maj niepodane waciwoci przy opakowaniach
rodkw spoywczych:

- s szkodliwe dla zdrowia ludzkiego,

- mog dyfundowa (przenika) z farby do rodkw spoywczych,
ktre si z nimi stykaj,
- posiadaj nawet przy niskich steniach wyranie wyczuwalny zapach.
Konstrukcja maszyn drukujcych z farbami UV jest problemem
trudnym, chocia bardzo interesujcym. Naley stosowa inne materiay
ni do budowy maszyn klasycznych, gdy cz materiaw nie jest
odporna na farby UV np. naley stosowa specjalne pokrycia walcw
farbowych. W maszynach fleksograficznych s stosowane tzw. rakle
komorowe, dziki ktrym farba fleksograficzna utrwalana UV jest
nanoszona w podwyszonej temperaturze.
Przy stosowaniu promiennikw UV naley pamita, e promieniowanie nadfioletowe nie tylko powoduje fotopolimeryzacj w warstwie farby
ale rwnie przemienia normalny tlen z powietrza w bardzo agresywny
ozon. Wiadomo z dyskusji na temat smogu w miastach, e ozon jest
bardzo toksyczny. Ponadto reaguje z wieloma materiaami, co wymaga
odpowiedniego wyposaenia odpornego na dziaanie ozonu. Dla usunicia
ozonu naley instalowa odpowiednie urzdzenia przeksztacajce ozon
w normalny tlen.
Dalsz waciwoci promiennikw UV jest to, e oprcz promieniowania nadfioletowego emituj rwnie promieniowanie podczerwone, a wic
wydzielaj stosunkowo due iloci ciepa, ktre musz by usunite.
Konieczne s zatem urzdzenia chodzce.
Ponadto stosowanie farb UV mimo nanoszenia cienkich warstw farby
jest obecnie jeszcze rozwizaniem stosunkowo kosztownym.
Porwnanie cen: farby fleksograficzne UV s znacznie drosze ni
konwencjonalne farby fleksograficzne. Przyczyny to wysza zawarto
pigmentw, brak rozpuszczalnika (odpada rozcieczanie) i drosze
pigmenty.
Lepko farby zmienia si tylko pod wpywem temperatury poniewa
farba nie zawiera rozpuszczalnikw. Odpada korekta lepkoci podczas
drukowania nakadu.
Do niewtpliwych zalet farb utrwalanych promieniowaniem UV naley
zaliczy ich znakomite cechy odpornociowe, trwao oraz wysoki poysk,
ktry eliminuje laminowanie majce na celu uzyskanie poysku.
Produkowane s obecnie farby utrwalane promieniowaniem UV
do papieru, folii z tworzyw sztucznych w tym poliolefinowych i folii
aluminiowej oraz do drukowania rnego rodzaju etykiet samoprzylepnych
na wskich wieloagregatowych maszynach. Najczciej stosowanymi
fleksograficznymi farbami UV s farby do drukowania rnego rodzaju
etykiet samoprzylepnych.

145

6.5.
Charakterystyka
farb
wklsodrukowych
Farby wklsodrukowe s farbami ciekymi produkowanymi najczciej
jako tzw. koncentrat o lepkoci 50 - 150 m Pas. Lepko robocza jest
nisza, gdy farb w zalenoci od rodzaju podoa i formy naley
rozcieczy do podanej lepkoci (np. dla papieru wynosi ona
ok. 15 mPas). Lepko robocz farb ciekych (tj. fleksograficznych
i wklsodrukowych) mierzy si najczciej czasem wypywu z kubka Forda
o = 4mm; wynik podawany jest w sekundach. Wynosi ona zwykle od
kilkunastu do dwudziestu kilku sekund w zalenoci drukowania, rodzaju
farby i jej przeznaczenia.
Technika drukowania wklsego stawia farbom nastpujce wymagania: musz one szybko i dokadnie wypenia wklse elementy drukujce
formy, atwo usuwa si raklem (noem zgarniajcym) z elementw
niedrukujcych i atwo przenosi si na zadrukowywane podoe.
Najczciej stosowanymi podoami w technice drukowania wklsego
s produkty papierowe, folie z tworzyw sztucznych, folie aluminiowe oraz
folie kompleksowe (laminaty foliowe).
W zalenoci od podoa, na ktre s przeznaczone dane farby, maj
one inny skad i utrwalaj si wedug nieco odmiennego sposobu.
Farby przeznaczone do drukowania produktw papierowych
wytwarzane s na bazie twardych ywic rozpuszczonych w atwo lotnych
rozpuszczalnikach. Produkty papierowe przeznaczone do drukowania
technik wklsodruku musz mie mikroporowat struktur, w ktr
wnika lotny rozpuszczalnik, natomiast ywica z pigmentem (lub lak)
pozostaje na jego powierzchni. Lotny rozpuszczalnik szybko paruje, za
ywica utwardza si wic pigment lub lak z papierem. Czciowe
wnikanie pigmentu lub laki w papier przyspiesza proces utrwalania,
jednoczenie za obnia jako reprodukowanego rysunku. Poszczeglne
partie rysunku (obrazu) maj rn ilo (grubo) farby w wiatach i cieniach. Czciowe wnikanie pigmentu lub laki powoduje zmiany optycznej
gradacji (gstoci) poszczeglnych elementw obrazu.
Nieco inaczej, bo tylko przez odparowanie rozpuszczalnika bez jego
wsikania, utrwalaj si farby przeznaczone do zadrukowywania podoy
niechonnych (niewsikliwych).
W zalenoci od rodzaju formy wklsej i od rodzaju
zadrukowywanego podoa stosowane do drukowania farby
wklsodrukowe maj rn lepko. Zazwyczaj do drukowania materiaw
niepapierowych stosuje si formy wklse powierzchniowozmienne
(tzw.
autotypijne)
lub
grawerowane
formy
powierzchnioi gbokociozmienne (tzw. pautotypijne) oraz farby o wyszej lepkoci
w porwnaniu z farbami przeznaczonymi do drukowania wyrobw
papierowych. Wyroby papierowe zadrukowywane s najczciej formami
gbokociozmiennymi (tzw. tradycyjnymi) lub grawerowanymi przy
zastosowaniu farb o niszej lepkoci.

W przypadku farb na podoa niechonne mona do nich stosowa

takie rozpuszczalniki, ktre nie mog by stosowane we fleksografii
ze wzgldu na fakt niszczenia form fleksograficznych (octan etylu, toluen).
Specjalne wymagania stawiane s pigmentom i lakom stosowanym do
produkcji farb wklsodrukowych. Wymaga si od nich maej gstoci,
duej intensywnoci barwy oraz odpowiedniej (mikkiej) tekstury.
Ilo pigmentu w farbach wklsodrukowych jest zdecydowanie nisza
w porwnaniu z farbami offsetowymi lub typograficznymi. Nie oznacza to
jednak, e druki otrzymywane t technik s mniej intensywne. Ilo farby
jaka jest przenoszona na podoe, jest uzaleniona od gbokoci elementw drukujcych. Mona przyj, e gboko ta wynosi rednio
(dla wszystkich rodzajw podoy) okoo 25 m. Zakadajc przekazanie
farby tylko w 50% na podou uzyskuje si 12,5 m. Jest to znacznie
wiksza grubo farby ni w technice offsetowej i typograficznej, dlatego
te w farbie moe by mniejsza procentowa zawarto pigmentu lub laki.
Opisane dotychczas waciwoci dotycz farb wklsodrukowych przeznaczonych do drukowania bezporedniego; stosowana jest take technika drukowania wklsego poredniego (farba z formy przekazywana jest
poprzez element poredni na podoe). Elementem porednim przekazujcym farb moe by cylinder pokryty obcigiem offsetowym (identyczny
z cylindrem offsetowym) w przypadku drukowania zwojowego lub
arkuszowego, albo w przypadku drukowania ksztatek cz powierzchni
(najczciej sferycznej) pokryta obcigiem offsetowym. Wariant pierwszy
drukowania wklsego poredniego nazywany jest wklsodrukiem
porednim, za drugi dotyczcy drukowania ksztatek nazywany jest
obecnie tampondrukiem lub drukowaniem tamponowym.
W drukowaniu tamponowym stosowane s obecnie inne farby ni we
wklsodruku bezporednim i porednim, stosowane farby s zblione pod
wzgldem skadu i konsystencji do farb sitodrukowych. Farbom tampondrukowym zostanie powicony oddzielny rozdzia. Natomiast farby
stosowane we wklsodruku porednim maj wysz lepko ni te, ktre
stosowane s do wklsodruku bezporedniego. Ich lepko robocza
wynosi ponad 100 mPas (ponad 40 s wg kubka Forda =4 mm). Tak wysoka lepko robocza, jak na farby wklsodrukowe, spowodowana jest
dwukrotnym podziaem farby. Farba ta musi by w zwizku z tym bardziej
intensywna, a to osiga si przez mniejsze rozcieczenie farby w postaci
koncentratu.
Waciwoci charakterystyczn farb wklsodrukowych (wynikajc
z ich maej lepkoci), ktra nie wystpuje w przypadku farb offsetowych,
typograficznych i innych, jest skonno do flokulacji lub sedymentacji
i pienienia si. Skonno do flokulacji i sedymentacji objawia si przez
rozwarstwienie farby. Nastpuje ono wskutek osadzania si pigmentu (laki)
pod wpywem siy cikoci. Proces ten zachodzi w zasadzie w kadej
farbie, z tym, e w farbach wklsodrukowych i fleksograficznych ze
wzgldu na nisk lepko spoiwa i ma koncentracj pigmentu lub laki
przebiega on stosunkowo szybko.

147

Rozwarstwianiu farby zapobiega tworzenie si trwaej struktury

tiksotropowej. W miar osadzania si pigmentu, jego koncentracja
w dolnych warstwach farby ronie. Jeeli pigment lub laka maj tendencj
do tworzenia struktury tiksotropowej, to powstaje wtedy tzw. karkas, ktry
przeciwdziaa dalszemu ich osadzaniu si (rys. 6.4a). W tym przypadku
osad (dolna cz rozwarstwionej farby) ma lun, spulchnion struktur
i wystarczy tylko lekkie wymieszanie, aby rozprowadzi pigment
rwnomiernie w caej objtoci farby. Jeeli pigment lub laka nie maj
zdolnoci do tworzenia struktury tiksotropowej, to osadz si na dnie
opakowania, w ktrym si znajduj (rys.6.4b). Tworzy si wwczas gsty
osad, ktrego skadniki s pozlepiane, poniewa oprcz czstek pigmentu
lub laki osadza si rwnie ywica. Taki osad trudno jest rozmiesza (czsto
jest to po prostu niemoliwe - wtedy farba nie nadaje si do drukowania).
Farby czarne produkowane na bazie sadzy, ktra ma tendencj do
tworzenia struktur tiksotropowych, praktycznie nie osadzaj si.

Rys. 6.4. Struktura tiksotropowa farb wklsodrukowych: a) tworzenie struktur,

tzw. karks; b) tworzenie osadu.

Rozwarstwienie farb wklsodrukowych przyspieszane jest przez

dodawanie rozpuszczalnika w iloci wikszej ni to wynika z potrzeby
technologicznej lub te w iloci wikszej od tej, ktra odparowaa z farby.
Zbyt szybkie dodawanie rozpuszczalnika moe rwnie doprowadzi do
zniszczenia jednorodnej struktury farby. Zwykle farba, ktrej struktura
zostaa zniszczona przez nadmierny dodatek rozpuszczalnika, nie nadaje
si do drukowania.
Pienienie si farby zachodzi zwykle przy drukowaniu z duymi
prdkociami. Farba chwyta wwczas drobiny powietrza i tworzy si piana.
Jeeli piana jest trwaa, to zakca proces drukowania. Aby zapobiec
tworzeniu si piany, wprowadza si do farby odpowiednie rodki
obniajce stabilno piany.
Podczas drukowania, wskutek odparowania lotnego rozpuszczalnika,
zwiksza si znacznie lepko farby. Parujcy rozpuszczalnik musi by na
bieco uzupeniany. Do tego celu opracowane s specjalne systemy
cigego automatycznego pomiaru lepkoci i dozowania rozpuszczalnika
na maszynie w czasie drukowania (tzw.wiskozymetry).

Specyfik farb wklsodrukowych (cho nie tylko, bo w zasadzie wszystkich farb ciekych) jest stosowanie tzw. domieszki czyli roztworu ywicy
w rozpuszczalniku. Zadaniem domieszki jest obnienie intensywnoci
barwy farby bez zmiany jej lepkoci. Domieszka nazywana jest rwnie
rozjaniaczem.
Do produkcji farb wklsodrukowych stosowanych jest wiele rnych
ywic rozpuszczalnych w rnych rozpuszczalnikach. Farby
wklsodrukowe produkowane s jako czarne i kolorowe (w tym i triadowe). Farby te wspczenie dzieli si ze wzgldu na rodzaj
zadrukowywanego podoa na farby:
- ilustracyjne,
- opakowaniowe,
- dekoracyjne.
Wklsodrukowe farby ilustracyjne przeznaczone s do zadrukowywania rnego rodzaju papierw, z ktrych po zadrukowaniu wytwarzane
s wielobarwne czasopisma i albumy. Obecnie do tego celu stosowane
s farby toluenowe i niektre wodne (wodorozcieczalne).
Wklsodrukowe farby opakowaniowe przeznaczone s do drukowania
folii z tworzyw sztucznych, folii aluminiowych, laminatw oraz papierw
i kartonw opakowaniowych.
Wklsodrukowe farby dekoracyjne su do drukowania wszelkiego
rodzaju tapet i oklein meblowych itp.
Wszystkie dotychczas wymienione rodzaje farb wklsodrukowych
produkowane s jako: czarne, biae, kolorowe (w tym wg wzornika
Pantone), triadowe i metaliczne.
Produkowane s rwnie tzw. farby transferowe, zawieraj one nierozpuszczalne substancje barwice, ktre sublimuj na tkaniny z wkien
syntetycznych. W tym przypadku zadrukowywuje si specjalny rodzaj
papieru, ktry po utrwaleniu farby jest czony z tkanin w podwyszonej
temperaturze. Barwido sublimuje na tkanin wytwarzajc na niej barwny
rysunek.
6.5.1. Farby
ilustracyjne
6.5.1.1. Farby
toluenowe
Rozpuszczalnikiem tego typu farb jest praktycznie czysty toluen.
Dopuszczalne jest obecnie stosowanie tylko do 0,1% innych pochodnych
benzenowych (czyli tak zwanego benzolu). Zwizane jest to ze szkodliwym
oddziaywaniem benzenu na organizm ludzki. W charakterze ywic
stosowane s ywice naturalne takie jak: kalafonia, damara, asfalt naturalny (gilsonit) i ywice syntetyczne takie jak: fenolowe, maleinowe,
z polichlorku winylu lub z chlorokauczuku.
Jeszcze do niedawna korygowano szybko schnicia farb toluenowych
przez dodatek ksylenu lub benzyn. Obecnie jest to zakazane. Szybko
schnicia mona regulowa tylko przez rozcieczanie toluenem.

149

Produkowane s za to dwa typy farb toluenowych o rnym czasie

schnicia. S to farby przeznaczone do drukowania z prdkoci maksymaln do 20 000 obrotw/h czyli wolnoschnce oraz farby szybkoschnce
do drukowania z prdkoci od 50 000 obrotw/h wzwy.
Podczas drukowania odzyskiwany jest toluen. Maszyna drukujca
poczona jest z urzdzeniami sucymi do regeneracji i odzysku toluenu.
Mimo toksycznego oddziaywania toluenu na ludzki organizm i duego
zagroenia wybuchowego i przeciw poarowego toluen jest obecnie
jedynym rozpuszczalnikiem, poza wod stosowanym do produkcji farb
ilustracyjnych. Jego waciwoci przewyszaj w niektrych przypadkach
waciwoci wody. Toluen jest bardzo dobrym rozpuszczalnikiem wielu
ywic, do jego odparowania z farby podczas jej utrwalania potrzeba
stosunkowo mao energii, jest take niedrogi.
Przez dobr odpowiednich proporcji ywicy i barwida mona wytwarza farby matowe lub poyskowe. Do tych pierwszych stosuje si mniej
ywicy lub dodatek bieli transparentowej albo wypeniaczy (kredy czy
wglanu magnezu). Do drukowania czterobarwnego stosuje si tylko farby
matowe, gdy tylko takie umoliwiaj przyjmowanie kolejnych jedna
na drug.
Do farb poyskowych dodawana jest take biel transparentowa lub
wypeniacze, ale w mniejszych ilociach. Dodatki te poprawiaj waciwoci
drukowe - m.in. uatwiaj usuwanie nadmiaru farby raklem i zapobiegaj
rozwarstwianiu si farby w opakowaniu.
6.5.1.2. Farby
wodne (wodorozcieczalne)
W ostatnich latach coraz czciej stawiane jest pytanie czy toluen we
wklsodruku ilustracyjnym ze wzgldu na bhp oraz ochron rodowiska
nie powinien zosta zastpiony wod. We wszystkich tego typu dyskusjach
pomija si fakt istnienia w farbach wodorozcieczalnych okrelonej
zawartoci rozpuszczalnikw organicznych, ktrych (gownie etanolu)
wystpuje od 10 do 20%. Spoiwa we wklsodrukowych farbach wodorozcieczalnych podobne s do spoiw stosowanych w wodnych farbach fleksograficznych z tym, e musz one zawiera wiksz ilo rozpuszczalnikw organicznych. S to spoiwa emulsyjne (rozpuszczona w alkoholu
ywica akrylowa zemulgowana w wodzie). Panuje mniemanie, e farby
wodorozcieczalne s tasze ze wzgldu na stosowane surowce i e
przyczyniaj si do ochrony zasobw naturalnych z tego wzgldu, e woda
w porwnaniu z innymi surowcami jest do dyspozycji w prawie nieograniczonej iloci i za nieporwnywalnie nisz cen. Jest to oczywicie
nie do koca suszna ocena. atwo mona bowiem uzasadni, e wodorozcieczalne farby wklsodrukowe nie s tasze od farb na bazie
rozpuszczalnikw organicznych. Substancje wice przystosowane do
systemw wodnych oraz wiele pigmentw jest bowiem czsto znacznie
droszych, ni skadniki farb na bazie toluenu, take uzyskana za ich
porednictwem farba niejednokrotnie jest drosza. Szczeglnie
prawidowo ta odnosi si do wklsodruku ilustracyjnego.

Przy porwnywaniu aspektw ochrony rodowiska oraz ujemnego

oddziaywania na zdrowie naley uwzgldni fakt, e dziki coraz wyszym
standardom ochrony pracy nie naley obawia si jakichkolwiek szkd na
zdrowiu przy prawidowym stosowaniu farb toluenowych. Bardzo wanym
jest fakt odzyskiwania ju od wielu lat we wklsodruku ilustracyjnym
toluenu. Makulatura zadrukowana farbami toluenowymi nie stwarza
praktycznie adnych przeszkd przy jej odbarwianiu w celu ponownego
uycia do produkcji papieru w przeciwiestwie do makulatury
zadrukowanej farbami wodorozcieczalnymi, ktra uwaana jest za
trudno odbarwialn i wymaga specjalnych instalacji. Due znaczenie posiada take aspekt zuycia energii na odparowywanie. Jej wytworzenie wie
si z obcieniem zarwno rodowiska jak i zasobw naturalnych. Ponadto
usuwanie rozcieczonych odpadw farb wodorozcieczalnych oraz rodkw myjcych uywanych do czyszczenia zespow drukowych nie jest
bezproblemowe, nie mog one bowiem po prostu trafi do kanalizacji, lecz
musz by usuwane jako odpady specjalne. Przestawienie wklsodruku
ilustracyjnego cakowicie na farby wodorozcieczalne nie przyniosoby
zatem wobec powyszego podanych dodatnich skutkw ekologicznych.
Naley przy tym nadmieni, e farby wodorozcieczalne powoduj szereg
trudnoci technicznych i wad jakociowych, jakie niesie za sob zastosowanie wody, w porwnaniu do ilustracyjnych farb wklsodrukowych na bazie
toluenu. Farby wodorozcieczalne dziaaj korodujco na mied (formy
drukowe) oraz na zwyk stal z jakiej wykonane s poszczeglne sekcje
maszyny drukujcej oraz rakiel. Wymagaj one take bardziej wydajnych
systemw suszcych, bd zastosowania innych technik suszenia
(jak np. mikrofalowych czy podczerwonych) wynikajcych z koniecznoci
wikszego ciepa odparowywania. Woda zawarta w farbie jest razem z ni
przenoszona na papier i w przypadku nakadania wikszej iloci farby moe
powodowa znaczne trudnoci jak np. brak pasowania, falowanie,
cinanie, zmniejszenie wytrzymaoci na zerwanie itp. Jako druku
wykonanego farbami wodorozcieczalnymi jest znacznie nisza ni
w przypadku drukowania farbami toluenowymi. Problem ten dotyczy
szczeglnie poysku i gadkoci druku oraz tzw. brillanzu tj. wzrostu
poysku nadrukowanej warstwy farby wzgldem podoa (papieru).
Reasumujc mona zatem wnioskowa, e zastosowanie farb wodorozcieczalnych we wklsodruku ilustracyjnym przy dzisiejszym stanie
techniki nie tylko nie przyniosoby podanych korzyci, ale nawet pod
wieloma wzgldami mogoby spowodowa wiele niekorzystnych zjawisk.
Oczywicie czas pokae czy woda bdzie moga zastpi toluen czy te nie.
Ostatnie sowo na ten temat nie zostao jeszcze wypowiedziane.
6.5.2. Farby
opakowaniowe
Farby wklsodrukowe przeznaczone do drukowania opakowa dziel
si na dwie podstawowe grupy :
- farby rozpuszczalnikowe,
- farby wodne.

151

Zarwno jedne jak i drugie skadem s zblione do farb fleksograficznych. W przypadku farb rozpuszczalnikowych stosowane s inne rozpuszczalniki, z reguy estry, ktre nie mog by stosowane w przypadku
drukowania fleksograficznego z form fotopolimerowych. Farby
wklsodrukowe opakowaniowe produkowane s jako kolorowe, biae,
czarne, triadowe i metaliczne (srebrne i zote) oraz o barwach specjalnych
wg systemu Pantone.
6.5.2.1. Farby
rozpuszczalnikowe
Najczciej stosowane s farby oparte o mieszane spoiwa z przewag
nitrocelulozy (NC), ich rozpuszczalnikiem jest przewanie octan izopropylu.
Farby tego typu stosowane s do drukowania papieru, celofanu z powok
nitrocelulozow, folii aluminiowej i papieru metalizowanego. Podobn
budow maj farby oparte o nitroceluloz rozpuszczaln w alkoholu
etylowym lub izopropylowym. Tego typu farby stosowane s do drukowania wewntrznego laminatw. Do spoiwa dodawane s take inne ywice.
S to farby o niskim zapachu wasnym (do drukowania opakowa rodkw
spoywczych). S one przeznaczone do drukowania wyrobw
papierowych, folii aluminiowej i papieru metalizowanego.
Farby na spoiwach opartych o ywice poliamidowe z ewentualnym
dodatkiem modyfikowanej nitrocelulozy, ktrych rozpuszczalnikiem jest
izopropanol stosowane s do drukowania folii polietylenowej, poliestrowej, celofanw lakierowanych kopolimerami winylowymi, papieru
i kartonu.
Do drukowania podoy niechonnych stosowane s rwnie farby,
ktrych rozpuszczalnikiem jest alkohol etylowy, a spoiwo skada si
z kompozycji nastpujcych ywic : szelaku, kalafonii, ywic winylowych,
ywic fenolowo - formaldehydowych nitrocelulozy, ywic poliamidowych.
Bardzo czsto s przygotowywane odpowiednie kompozycje ywic skadajcych si z dwch lub wikszej ich liczby. Wklsodrukowe farby alkoholowe s podobne skadem do fleksograficznych farb alkoholowych
i najczciej produkowane s jako uniwersalne wklsodrukowo - fleksograficzne. O tym, do ktrej z technik bd stosowane, decyduje rozcieczenie
do lepkoci roboczej odpowiednim rozpuszczalnikiem i dodatki modyfikujce schnicie.
Farby na spoiwach z chlorowanego kauczuku, ktrych rozpuszczalnikiem jest MEK (metyloetyloketon) lub octan etylu stosowane s wszdzie
tam, gdzie farba musi by odporna na alkohol. Stosowane s take
do drukowania papieru i kartonu o ile wymagany jest wysoki poysk farby,
a druk nie jest przeznaczony do lakierowania.
Podobnie jak i w drukowaniu fleksograficznym tak i we wklsodruku
opakowaniowym do drukowania midzywarstwowego stosowane s farby
na ywicy z PVB (z poliwinylobutyralu). Dodatkiem do spoiwa s rwnie
poliiminy odpowiedzialne za wysok adhezj farb PVB do zadrukowywanego podoa. Ich rozpuszczalnikiem jest alkohol etylowy lub n-propylowy
z dodatkiem octanu etylu lub izopropylu. Farb PVB nie naley miesza

z innymi, a w szczeglnoci z farbami zawierajcymi spoiwo nitrocelulozowe, gdy moe nastpi wytrcenie si tych spoiw.
We wklsodruku opakowaniowym stosowane s rwnie farby
dwuskadnikowe na bazie poliuretanw. Spoiwem s ywice poliuretanowe, ktre powstaj w wyniku reakcji nienasyconych ywic poliestrowych
lub alkoholi dwuwodorotlenowych z izocyjanianami. Skadnikiem
dodawanym do farby jest utwardzacz, ktrym jest izocyjanian. Do tego
rodzaju farb naley precyzyjnie dobiera rozpuszczalniki. Alkohole i inne
zwizki zawierajce grupy wodorotlenowe lub wod nie mog by
stosowane, gdy reaguj z utwardzaczem. Odpowiednimi rozpuszczalnikami do tego rodzaju farb s estry takie jak octan etylu, octan izopropylu,
ketony jak aceton, MEK (metyloetyloketon), jak rwnie w specjalnych
przypadkach - tetrahydrofuran. Jako opniacz moe by stosowany octan
metylopropylowy, jednak wtedy farby bd miay zapach tego zwizku.
Farby dwuskadnikowe po zmieszaniu skadnikw maj okrelony czas
ywotnoci, ktry wynosi zwykle powyej 10 godzin. Naley przestrzega
zalece producenta i pamita o tym, e po drukowaniu maszyna powinna by gruntownie oczyszczona z resztek farby, gdy w przeciwnym razie
po pewnym czasie resztki te bd nieusuwalne. Farby dwuskadnikowe
s bardzo czsto stosowane jako biay podkad przy drukowaniu
przezroczystych folii z tworzyw sztucznych.
6.5.2.2. Farby
wodne
Wodne farby wklsodrukowe s stosowane przy drukowaniu
opakowa w znacznie mniejszym zakresie ni wodne farby fleksograficzne.
Zwizane jest to przede wszystkim z zastosowaniem farb wodnych fleksograficznych do drukowania tektury falistej. Takiego zastosowania pki co
nie maj farby wodne wklsodrukowe, gdy wklsodruk nie jest
stosowany do bezporedniego drukowania tektury falistej.
Farby wodne znajduj zastosowanie do drukowania papierw
owijkowych, papierw ozdobnych oraz w niewielkim stopniu do drukowania kartonowych opakowa ywnoci oraz do drukowania kartonowych
pudeek skadanych do pakowania papierosw. Wanie do tego celu
produkowane s farby o niskim zapachu wasnym zwane popularnie
bezrozpuszczalnikowymi, gdy w ich skadzie jest poniej 1%
rozpuszczalnikw organicznych. Natomiast lakiery wodne wklsodrukowe
(dyspersyjne) s powszechnie stosowane do lakierowania wstpnego,
poredniego i wykaczajcego opakowa papierosw.
Spoiwa wodnych farb wklsodrukowych s podobne lub wrcz
analogiczne do spoiw stosowanych przy produkcji wodnych farb fleksograficznych. Do drukowania wklsego podoy niechonnych: folii polietylenowych, poliamidowych i aluminiowych, stosowane s zarwno farby
jednoskadnikowe jak i wodna farba dwuskadnikowa skadajca si
z ywicy i utwardzacza. ywic jest emulsja akrylowa a utwardzaczem
poliimina. Jest to identyczna farba ze stosowan do tego samego celu
w drukowaniu fleksograficznym.

153

6.5.3. Farby
dekoracyjne
Wklsodruk dekoracyjny to wydzielenie z wklsodruku technologii
zwizanych z drukowaniem tapet, oklein meblarskich i wykadzin
podogowych. Takie wyodrbnienie powoduje take wydzielenie z farb
opakowaniowych tych, ktre przeznaczone s do drukowania tapet, oklein
i wykadzin. W zwizku z powyszym farby stosowane we wklsodruku
dekoracyjnym dziel si na farby:
- rozpuszczalnikowe,
- wodne .
Farby rozpuszczalnikowe i wodne lub wodorozcieczalne stosowane
s do zadrukowywania tych samych podoy. W przypadku drukowania
tapet stosowane s prawie wycznie farby wodne.
6.5.3.1. Farby
rozpuszczalnikowe
Najczciej stosowanymi farbami rozpuszczalnikowymi tej grupy s
farby na spoiwach z polichlorku winylu lub jego kopolimerw przeznaczone gownie do drukowania tapet winylowych lub folii winylowych
przetwarzanych na tapety, okleiny lub wykadziny podogowe.
Rozpuszczalnikiem tej grupy farb s metyloetyloketon (MEK) i metyloizobutyloketon (MIBK). Identyczne farby stosowane s do tych samych celw
w technice fleksograficznej.
6.5.3.2. Farby
wodne
Farby wodne we wklsodruku stosowane s gownie do drukowania
tapet. S to najczciej farby o wysokiej pigmentacji, uniwersalne, przez
naczone zarwno do fleksografii jak i wklsodruku.
6.6. Farby
sitodrukowe
Zakres stosowania sitodruku jest obecnie tak bardzo szeroki, e adna
inna technika drukowania nie ma moliwoci by stosowan na tak
szerokim wachlarzu rnych podoy drukowych. Drukowanie sitowe
stosowane jest zarwno na podoach paskich jak i ksztatkach.
Sitodrukiem zadrukowywane s m.in. produkty papierowe, folie i pyty
z tworzyw sztucznych, tkaniny, szko, blachy metalowe, ksztatki z tworzyw
sztucznych i metalu i wiele innych materiaw, e trudno je wymieni.
W zwizku z tym produkowanych jest wiele rodzajw farb sitodrukowych.
Ich waciwoci uytkowe limitowane s przeznaczeniem farby do
drukowania na okrelonym podou. Najwaniejsz waciwoci uytkow
jest jej dobra adhezja (przyczepno) do podoa. Farba uywana do
drukowania na papierze lub kartonie, niekoniecznie musi mie dobr
adhezj do tworzyw sztucznych. Farby przeznaczone do drukowania
tkanin s zupenie inne od pozostaych farb sitodrukowych. S to wodne

plastizole (zawiesina tworzywa termoplastycznego w zmikczaczu)

o niewielkiej zawartoci rozpuszczalnika organicznego. Ich utwardzenie
przebiega w podwyszonej temperaturze przy zastosowaniu odpowiedniego utrwalacza.
Farby sitodrukowe s farbami mazistymi o lepkoci roboczej
wynoszcej z reguy od 2 do 4 Pas. Dostarczane s one w postaci skondensowanej i wymagaj zwykle rozcieczenia od 10 do 20%, z wyjtkiem
farb o wysokim poysku, dla ktrych to rozcieczenie wynosi zwykle
od 5 do 10%. Grubo warstwy farby na odbitce wynosi zazwyczaj
od 30 do 40 m, jest to znacznie wiksza grubo ni w pozostaych
technikach drukowania. Schnicie farby w sitodruku jest wic parametrem
krytycznym, limitowanym wanie gruboci farby na podou drukowym,
oczywicie z wyjtkiem farb utrwalanych promieniowaniem UV.
Ze wzgldu na fakt nakadania warstwy farby o gruboci od 30
do 40 m w skad farb sitodrukowych obok pigmentw wchodz
wypeniacze (wglan wapniowy, siarczan barowy, kaolin itp.) regulujce
waciwoci reologiczne farb. Substancje barwice, w zwizku
z powyszym musz mie du wiatotrwao. Uywane pigmenty mog
mie wiksze ziarna ni w farbach przeznaczonych dla innych technik
drukowania. Mog by take stosowane pigmenty nieorganiczne. Farby
transparentowe stosowane w sitodruku nie daj z reguy moliwoci
uzyskania substraktywnego mieszania barw ze wzgldu na zbyt grub
warstw nadrukowanej farby. Grube warstwy maj wysz intensywno
barwy i s bardziej wiatotrwae.
Farby sitodrukowe musz mie pewne wsplne waciwoci fizykochemiczne wynikajce z technologii ich nanoszenia, ktra jest jednakowa,
bez wzgldu na rodzaj podoa, na ktre s nanoszone. W zwizku z tym
od farb sitodrukowych wymagane s nastpujce waciwoci:
- powinny posiada wysok granic pynicia oraz odpowiedni lepko
(lejno), tak aby naoona na sito farba lekko rozprowadzia si i przechodzia przez oczka tylko przy docisku rakla. Lejno farb sitodrukowych nie powinna by zbyt dua (powinna by odpowiednia dla danej
siatki) tak, aby bez docisku rakla farba nie przechodzia przez oczka
siatki i nie rozlewaa si na podou,
- powinny by tiksotropowe, co umoliwia uzyskanie ostrego rysunku
(szybkie przechodzenie z zolu w el zapobiega rozlewaniu si farby
i jednoczenie przyspiesza jej utrwalanie),
- powinny by krtkie, tak aby w procesie drukowania
(przy podnoszeniu ramy) nie wycigay si w dugie nitki,
- powinny dobrze rozpywa si po powierzchni zadrukowywanej
dajc rwnomiern i gadk powok, bez widocznej struktury siatki,
- powinny posiada odpowiedni lepko, ktra gwarantowaaby
nieprzyklejanie si formy (sita) do zadrukowywanego podoa,
- lepko farby powinna by dostosowana do gstoci siatki,
- powinny posiada dugi czas otwarty, tak aby nie zasychay na siatce,
- warstwy farby naniesione na rne podoa drukowe, powinny
by odporne na wiato oraz czynniki mechaniczne i chemiczne.

155

Przy drukowaniu sitowym trudno jest osign ostro maych elementw. Pismo 8-punktowe i raster 24 linii/cm uwaa si za optymaln
wielko doln, jak mona drukowa t technik, cho zdarzaj si druki
wielobarwne wykonane rwnie przy zastosowaniu rastra o wyszej
liniaturze, zwykle jednak nie przekraczajcej 48 linii/cm. Drukowanie sitowe
jest procesem raczej powolnym w porwnaniu do innych technik drukowania. Nowoczesne maszyny arkuszowe nie przekraczaj szybkoci 3000
odbitek/godz., maszyny rotacyjne pracuj z szybkoci 80-100 m/min.,
maszyny do drukowania ksztatek pracuj z szybkoci do kilku tysicy
odbitek na godzin. Wielobarwne drukowanie sitowe wymaga stosowania
farb transparentowych z wyjtkiem farby, ktra drukowana jest jako
pierwsza.
Do farb sitodrukowych stosuje si rne spoiwa w zalenoci od ich
przeznaczenia. Mechanizm utrwalania farb sitodrukowych jest oczywicie
uzaleniony od typu spoiwa stosowanego do ich produkcji.
Farby sitodrukowe (poza specyficznymi farbami przeznaczonymi do
drukowania tkanin i wknin, szka oraz stosowanych w mikroelektronice,
ktre to farby nie znajduj zastosowania w przemyle poligraficznym) dzieli
si najczciej na:
- olejowe,
- rozpuszczalnikowe,
- wodne,
- chemoutwardzalne,
- utrwalane promieniowaniem UV,
- specjalne.
Farby sitodrukowe produkowane s jako: czarne, biae, kolorowe,
triadowe i metaliczne. S jednak ograniczenia w stosowanej palecie barw
farb.
Farby olejowe s to farby wytwarzane na bazie olejw oraz ywic
schncych. Najczciej zawieraj one spoiwo na bazie oleju lnianego
o lepkoci ok. 1 Pas lub te spoiwo olejowo-ywiczne. Jako ywice
stosowane s ywice alkidowe lub te alkidale modyfikowane styrenem.
Rozpuszczalnikiem tych ywic moe by benzyna lakowa, toluen lub styren.
Farby te su do drukowania plakatw, etykiet i innych drukw reklamowych na papierze i kartonie. Grubo naoenia farb olejowych wynosi
ok. 50 m. Farby te utrwalaj si czciowo przez absorpcj (wsikanie)
w podoe i czciowo przez polimeryzacj olejw lub ywic schncych
(utlenianie). W celu przyspieszenia schnicia stosuje si suszki. Mimo to
czas utrwalania farb na pokocie lnianym wynosi ok. 6 godzin, za na
spoiwach opartych o ywice schnce kilkadziesit minut. Farby te z uwagi
na dugi czas schnicia nie zaleca si do drukowania podoy niechonnych.
Z uwagi na to, e farba polimeryzuje pod wpywem tlenu z powietrza,
powinna by ona od razu zmyta z sita po zakoczeniu drukowania.
Farby rozpuszczalnikowe. Spord wielu rodzajw farb rozpuszczalnikowych najczciej stosowane s farby nitrocelulozowe oraz farby do
drukowania tworzyw sztucznych zwierajce w charakterze spoiwa identyczny polimer jak ten, na ktrym drukujemy np. polichlorku winylu (PVC)

i polistyrenu (PS). Farby nitrocelulozowe stosowane s do drukowania

podoy niechonnych, zawieraj jako spoiwo roztwory nitrocelulozy
i innych pochodnych celulozy rozpuszczonych w mieszaninie ketonw,
estrw i benzyny lakowej. Dodatek benzyny lakowej przyspiesza utrwalanie
si farby. Farby nitrocelulozowe tworz bonki matowe, ktrym
w zalenoci od potrzeby mona nada poysk przez dodatek ywic
twardych. Farby nitrocelulozowe s palne i intensywnie ostro pachnce
(ostry zapach pochodzi od rozpuszczalnikw organicznych). S one nanoszone na podoe do cienk warstw o gruboci 20-25 m, a wic
2-krotnie ciesz od farb olejowych. Oprcz rnych podoy niechonnych
farby nitrocelulozowe mona stosowa take do drukowania produktw
papierowych.
Druga do szeroka grupa farb rozpuszczalnikowych to farby
do drukowania tworzyw sztucznych skonstruowane w ten sposb,
e w spoiwie wystpuje polimer identyczny lub zbliony chemicznie do
tego, na ktrym drukujemy. O ile to moliwe to rozpuszczalnik jest tak
dobrany, e zatrawia czyli powoduje pcznienie zadrukowywanego
polimeru (np. farby do drukowania PVC lub PS). Farby o opisanej powyej
konstrukcji stosowane s take do drukowania (oprcz polichlorku winylu
i polistyrenu) polietylenu, polipropylenu, politereftalanu etylenu (poliestru)
i jako spoiwo posiadaj lub wprowadzony jest do spoiwa obok innej
ywicy, polimer identyczny lub chemicznie podobny do zadrukowywanego
podoa. Stosowane rozpuszczalniki to cykloheksanon, estry, toluen lub ich
mieszaniny. Z uwagi na elastyczno tworzyw, zwykle w farbach tych
wystpuj plastyfikatory. Zadrukowywanie produktw polietylenowych
i polipropylenowych wymaga uprzedniego zaktywowania powierzchni:
pomieniem, wyadowaniami elektrycznymi, metodami chemicznymi lub
innymi.
Farby rozpuszczalnikowe zawieraj ok. 60-70% rozpuszczalnikw
organicznych, co umoliwia nanoszenie cienkich warstw farby, jak rwnie
decyduje o krtkim czasie schnicia farby na podou. Wad farb
rozpuszczalnikowych jest ich palno oraz wydzielanie si lotnych
rozpuszczalnikw organicznych, ktre czsto nie s obojtne dla organizmu ludzkiego. Suszenie drukw wykonanych farbami rozpuszczalnikowymi powinno odbywa si w specjalnych kanaach suszcych zaopatrzonych w filtry wyapujce odparowane rozpuszczalniki, tak aby nie
zanieczyszczay rodowiska.
Farby wodne. Pod tym pojciem kryj si dwa rne rodzaje farb
sitodrukowych, a mianowicie farby wodne bdce klasycznymi dyspersjami
ywic w wodzie i farby wodorozcieczalne (emulsje ywicy akrylowej
rozpuszczonej w rozpuszczalniku organicznym i zemulgowane w wodzie)
o niskiej zawartoci rozpuszczalnika organicznego od 3 do 5%.
Farby wodne maj spoiwa na bazie zdyspergowanych w wodzie lateksw kauczukw syntetycznych (np. butadieno-styrenowych lub polichloropremowych) oraz soli sodowych karboksymetylocelulozy. W przypadku
spoiw lateksowych jako dodatek stosuje si alkohol poliwinylowy (PVA).
Farby przeznaczone s tylko do drukowania papierw, kartonw, tektury

157

falistej itp. Farby te utrwalaj si w rnym czasie (od kilku minut do

kilkunastu godzin) w zalenoci od skadu spoiwa i temperatury utrwalania
(np. w kanaach suszcych o temp. 80C czas utrwalania wynosi
ok. 1 min.). Farby sitodrukowe wodne produkowane s w postaci past,
ktre przed uyciem rozciecza si wod.
Farby wodorozcieczalne o niskiej zawartoci rozpuszczalnika s emulsjami zmydlonej lub czciowo zmydlonej ywicy akrylowej w wodzie.
S one stosowane do drukowania produktw papierowych cznie
z tektur falist oraz wyrobw z aktywowanego polietylenu i polipropylenu
oraz polichlorku winylu i pochodnych akrylowych. Farby wodorozcieczalne
o niskiej zawartoci rozpuszczalnika s rozwizaniem stosunkowo nowym.
Farby chemoutwardzalne s to farby dwuskadnikowe, jednym
skadnikiem jest ywica reaktywna a drugim jej utwardzacz. W przypadku
farb sitodrukowych stosowane s ywice epoksydowe i poliuretanowe.
Stosowane ywice zawieraj grupy funkcyjne wchodzce w reakcj z aktywnymi grupami utwardzacza. W wyniku reakcji polimeryzacji tworzy si
twarda bonka farbowa. Farby te zawieraj pewne iloci rozcieczalnikw.
Po odparowaniu rozcieczalnika warstwa farby jest sucha i druki mona
ukada w stosy. Cakowite wyschnicie farby (usieciowanie) nastpuje
dopiero po 24-48 godzinach. Mona je przyspieszy przez zastosowanie
kanaw suszcych w temperaturze ok. 60C. Natychmiastowe utwardzenie warstwy farby mona otrzyma przez wypalenie w temperaturze
120-180C, w przypadku jeli pozwala na to rodzaj zadrukowywanego
podoa. Stosowanie farb dwuskadnikowych wymaga znajomoci czasu
ich uytecznoci (tj. czasu, w ktrym po zmieszaniu z utwardzaczem farba
znajduje si w postaci pynnej). Czas ten jest rny dla rnych farb
i wynosi zwykle ponad 20 godzin. Farba pozostawiona na sicie duej,
ni wynosi jej czas uytecznoci, zasycha i nie zmywa si adnym rozpuszczalnikiem. Niektre farby dwuskadnikowe mog by stosowane bez
utwardzacza do drukowania materiaw chonnych. Utrwalenie takiej
jednoskadnikowej farby nastpuje przez wsikanie i odparowanie
rozpuszczalnika.
Farby dwuskadnikowe utrwalane w wyniku chemoutwardzenia
charakteryzuj si bardzo dobr adhezj do rnego rodzaju powierzchni
niechonnych. W zwizku z tym s stosowane do drukowania na szkle,
ceramice, metalach, drewnie i rnego rodzaju tworzywach sztucznych.
Daj bonki odporne na czynniki mechaniczne i chemiczne oraz na zmienne
warunki atmosferyczne.
Utrwalane promieniowaniem UV s to farby skadajce si z mieszaniny
ciekych monomerw lub ywic fotopolimeryzujcych, z odpowiednimi
fotoinicjatorami, pigmentami i innymi rodkami dodatkowymi.
Pod wpywem promieniowania UV nastpuje reakcja fotopolimeryzacji,
w wyniku ktrej nastpuje utwardzenie farby. Farby UV wykonywane s na
bazie ywic poliamidowych, poliestrowych, poliakrylowych i poliuretanowych o niskim stopniu spolimeryzowania. Produkowane s take farby UV
rozcieczane wod. Ten typ farby atwo si zmywa z sita wod, ale,
aby tak farb utrwali naley odparowa wod lub doprowadzi do jej

wsiknicia w podoe. W tym celu przed promiennikiem UV stosuje si

promiennik IR lub s stosowane promienniki UV, ktre wydzielaj okrelon
ilo ciepa. Utrwalanie farb UV wymaga stosowania kanaw suszcych
wyposaonych w promienniki UV. Utrwardzenie warstwy farby na podou
nastpuje w czasie poniej jednej sekundy, w zalenoci od rodzaju farby
(iloci i rodzaju zastosowanego pigmentu), gruboci naoonej warstwy
farby, mocy lampy UV, zakresu emitowanego promieniowania, odlegoci
lampy od powierzchni nawietlanej oraz szybkoci przesuwu w kanale
suszcym.
Farby sitodrukowe utrwalane promieniowaniem UV nie zawieraj
rozpuszczalnikw lotnych (lub zawieraj ich niewielkie iloci 1-2%, bd
tyle samo wody) i nie zasychaj na siatce w procesie drukowania.
Stosowanie farb UV, przy utrwalaniu, ktrych nie powstaj adne toksyczne
substancje nie stwarza zagroenia dla rodowiska naturalnego. Jednak
niektre rodzaje farb utrwalanych UV zawieraj agresywne rozcieczalniki
dziaajce dranico na skr i dlatego podczas pracy z nimi naley
stosowa rkawice i ubrania ochronne. W przypadku kontaktu ze skr
naley wycznie zmywa j wod i mydem. Stosowanie promiennikw UV
stwarza zagroenia przy bezporedniej ekspozycji na ciao lub poprzez
oddziaywanie wydzielajcego si ozonu. Kanay suszce musz by
odpowiednio zbudowane i posiada sprawn wentylacj, tak aby pracownicy nie byli naraeni na bezporednie dziaanie promieniowania UV
i ozonu. Nowoczesne promienniki UV, ktre emituj promieniowanie
o dugoci fali powyej 200 nm, nie powoduj wytwarzania ozonu.
Zastosowanie farb UV jest bardzo szerokie (jak i zestaw ywic
stosowanych do ich produkcji). Mona nimi zadrukowywa: papiery,
kartony, tektur falist, wyroby z PVC, z pochodnych akrylowych,
z polistyrenu, z poliwglanu, z poliestru, z polietylenu i z polipropylenu.
Farby UV wodorozcieczalne stosowane s z reguy do drukowania
produktw papierowych.
Farby specjalne s to farby sitodrukowe o specjalnym przeznaczeniu
bd zastosowaniu. Nale do nich m.in.: farby fluoryzujce (przygotowywane z uyciem pigmentw wykazujcych zjawisko fluorescencji), farby
transparentowe (do drukowania rastrowego wykonane z pigmentw
organicznych o bardzo drobnym ziarnie), farby puchnce (zawierajce
porofor czyli substancj znacznie zwikszajc sw objto pod wpywem
ciepa - promieniowania IR), farby do drukowania transferowego, farby
odblaskowe zawierajce specjalne pigmenty wywoujce zjawisko odblasku
po owietleniu), farby przewodzce (zawierajce pigmenty bdce
przewodnikiem prdu elektrycznego), farby fotochromowe (zmieniajce
zabarwienie pod wpywem padajcego na podoe wiata).

159

6. 7. Farby
tampondrukowe
S to farby przeznaczone do drukowania technik drukowania tamponowego, ktra jest wysublimowan odmian techniki wklsodrukowej
przeznaczon przede wszystkim do drukowania ksztatek. Ksztatki mog
by wykonane zarwno z materiau, chonnego jak i niechonnego. Farba
przenoszona jest z wklsej formy paskiej poprzez gadki i elastyczny
element poredni zwany tamponem, std te nazwa techniki drukowania tampondruk. Nadmiar farby z formy paskiej, ktra moe by wykonana
w metalu (stalowa lub miedziana) lub z fotopolimeru, usuwany jest przy
pomocy rakla. Tampon wykonany jest z bardzo elastycznej gumy
z kauczuku silikonowego. Ksztat tamponu dostosowany jest do
zadrukowywanego przedmiotu. Tampon ten dotykajc form drukow
nabiera farb i przenosi j nastpnie na zadrukowywany przedmiot.
Technika ta oprcz stosowania do drukowania ksztatek znajduje rwnie
zastosowanie do drukowania delikatnych przedmiotw paskich np.: pyt
kompaktowych (CD) z nagran muzyk lub tekstami oraz pyt CD-R
z nagranymi programami komputerowymi. Szybko drukowania jest
zalena od konstrukcji maszyny i wynosi od kilkuset do kilku tysicy cykli
(odbitek) na godzin. Farby w swej budowie zblione s do farb
sitodrukowych stosowanych na podoa niechonne. Lepko farb
tampondrukowych zaley od ich rodzaju. Farby przed uyciem naley
rozcieczy przez dodanie 20% rozpuszczalnika. Lepko farb
dwuskadnikowych wynosi zwykle od 1,5 do 4,0 Pas, za innych farb
mieci si zwykle w przedziale 12 - 20 Pas, a w zwizku z tym zaliczane s
one do farb mazistych. Stosowane s bardziej drobne (o utarciu poniej
5 m) i intensywne pigmenty ni w sitodruku z tego powodu, e nakadana
warstwa farby jest ciesza i oscyluje okoo 10 m.
W technice drukowania tamponowego zadrukowywuje si wiele rnych
materiaw takich jak: poliwglan, poliester, polietylen, polipropylen,
polistyren i jego kopolimery, twardy i mikki polichlorek winylu, poliamidy,
duroplasty, bakelit, wyroby z ywic melaminowych, polimetakrylan metylu
(szko organiczne), poliuretany, metale, szko, porcelan, drewno, skr
naturaln i sztuczn, no i oczywicie papier i karton. Przy tak szerokim
wachlarzu podoy drukowych stosowanych jest wiele rnych rodzajw
farb do drukowania tamponowego. Do produkcji farb tampondrukowych
stosowane s najczciej ywice akrylowe, alkidowe, epoksydowe, kalafoniowe, melaminowe, nitrocelulozowe, poliestrowe, poliuretanowe,
poliwinylowe i inne. W charakterze rozpuszczalnikw stosowane s: alkohole, estry, ketony oraz wglowodory alifatyczne i aromatyczne. Zawarto
rozpuszczalnika w przypadku farb rozpuszczalnikowych wynosi do 70%.
W przypadku drukowania tworzyw sztucznych podane jest, o ile jest to
w ogle moliwe, aby spoiwa zawieray w swoim skadzie niewielki
dodatek rozpuszczalnika wywoujcego pcznienie powierzchni
zadrukowywanego materiau. Dziki temu zabiegowi farba mocno wie
si z zadrukowywan powierzchni i jest odporna na cieranie. W charakterze substancji barwnych stosowane s pigmenty tak organiczne jak

i nieorganiczne, oraz klasyczne rodki pomocnicze, takie jak: zmikczacze,

woski, wybyszczacze itp. Farby przeznaczone do drukowania tamponowego utrwalaj si najczciej przez absorpcj i odparowanie rozpuszczalnika
lub przez reakcje polimeryzacji w wyniku chemicznego utwardzania albo
przez polimeryzacj pod wpywem promieniowania UV. Mimo usilnych
prb do tej pory nie udao si wyprodukowa farby tampondrukowej do
bezporedniego kontaktu ze rodkami spoywczymi. Trwaj take usilne
prace nad wprowadzeniem farb wodorozcieczalnych. Farby tampondrukowe najczciej dzielone s na:
- farby jednoskadnikowe,
- farby dwuskadnikowe,
- farby utrwalane promieniowaniem UV,
- farby specjalne.
Farby s produkowane jako: czarne, biae, kolorowe, triadowe
i metaliczne. W poszczeglnych rodzajach farb istniej ograniczenia
w wykonaniu farb o rnej barwie.
Farby jednoskadnikowe s to rozpuszczalnikowe roztwory odpowiednich ywic do danych podoy. Stosowane s tam, gdzie nie jest wymagana
bardzo dua odporno chemiczna. Utrwalaj si gwnie przez
odparowanie rozpuszczalnika i zestalenie si ywicy, s dostatecznie
odporne na cieranie. Z niektrych podoy niechonnych mona je zmy
przez zwilenie odpowiednim rozpuszczalnikiem.
Farby dwuskadnikowe stosowane s wszdzie tam, gdzie stawia si
due wymagania co do wytrzymaoci mechanicznej i chemicznej oraz
szeroko rozumianej odpornoci naniesionej warstwy farby (np. przeczniki wszelkiego typu). Charakteryzuj si one duym poyskiem, dobr
adhezj do szka i tworzyw sztucznych oraz odpornoci na czynniki
zewntrzne. Utrwalaj si przez reakcj utwardzacza z odpowiedni dla
niego ywic (proces chemoutwardzenia). Podobnie jak i w sitodruku,
tak i w tampondruku wykorzystuje si ywice epoksydowe i poliuretanowe.
Po odparowaniu rozpuszczalnika nastpuje reakcja sieciowania ywicy
i utwardzacza. Cakowite utrwalenie farb dwuskadnikowych trwa okoo
15 godzin w temperaturze pokojowej. Farby te po zmieszaniu z utwardzaczem maj okrelon ywotno wynoszc zwykle kilka godzin.
Farby utwardzane promieniowaniem UV - skad tych farb jest praktycznie identyczny z farbami sitodrukowymi utrwalanymi promieniowaniem
UV. Maj one ograniczon palet barw. Praktycznie produkowane s farby
biae i czarne. Utrwalaj si one szybko w czasie uamka sekundy.
Wymagaj oczywicie specjalnych promiennikw emitujcych
promieniowanie UV. Farby UV produkowane s take jako farby
rozcieczane wod na podobnej zasadzie jak w sitodruku.
Farby specjalne s to farby o specjalnym przeznaczeniu. Mona do nich
zaliczy: ceramiczne farby wypalane w temperaturze 120C i temperaturze
550C, farby sublimacyjne stosowane do drukowania klawiatur komputerowych, farby fluorescencyjne, farby termoutwardzalne w temperaturach
od 100 do 150C (tylko ciemne kolory). Z reguy w tej grupie w danym
rodzaju farby wystpuj ograniczenia kolorystyczne.

161

6.8. Farby
stalorytnicze
Farby stalorytnicze stosowane s do drukowania znaczkw pocztowych i skarbowych, banknotw oraz innych papierw wartociowych
technik przemysowego stalorytu. S to najczciej farby na spoiwach
z pokostu lnianego lub innych spoiwach utrwalanych poprzez absorpcj
(wsikanie) wraz z polimeryzacj spoiwa spowodowan przez utlenianie.
Farby stalorytnicze s farbami silnie pigmentowanymi. Oprcz pigmentw
kolorowych dodawane s jako obcialniki pigmenty biae, takie jak:
kaolin, wglan wapnia czy siarczan baru. Grubo warstwy farby
nakadanej na papier jest znaczna i wynosi od kilku do kilkudziesiciu
mikrometrw. Papier jest gwnym podoem stosowanym w stalorycie, ale
nie jedynym; mona drukowa stalorytem i na innych podoach
chonnych, co jest do czsto stosowane gwnie w przypadku znaczkw
pocztowych (blokw) i innych drukw pamitkowych np. na jedwabiu
naturalnym lub sztucznym itp.
Farby stalorytnicze maj du lepko - s maziste. Lepko ich wynosi
najczciej od 5 do 50 Pas. Farby stalorytnicze nakadane s na form
w podwyszonej temperaturze, schnicie jest przyspieszane przez dodatek
suszek i suszenie drukw ciepym powietrzem lub promiennikami podczerwieni. Tak znaczny zakres lepkoci spowodowany jest tym, e farby
stalorytnicze produkowane s w czterech rnych rodzajach. Podzia na
rodzaje spowodowany jest sposobem usuwania farby z formy stalorytniczej, a co za tym idzie konstrukcj maszyny i rodzajem formy drukowej.
W zwizku z powyszym produkowane s farby stalorytnicze: cierane
papierem, cierane fartuchem, cierane ugiem z przekadk i cierane
ugiem bez przekadki. Dwa pierwsze rodzaje farb su do drukowania
znaczkw pocztowych w systemie zwj-zwj lub zwj-arkusz. Forma jest
otrzymywana na drodze mechanicznej poprzez moletowanie. Nadmiar
farby usuwany jest z formy wstg papieru lub wstg ptna albo
cienkiego filcu (fartuch). Tego typu farby s utrwalane dugofalowym
promieniowaniem podczerwonym (IR) lub gorcym powietrzem. Farby
stalorytnicze cierane z formy ugiem, tak z przekadk jak i bez, stosowane
s do wielokolorowego drukowania banknotw. Przekadka papierowa
suy do przekadania drukw, aby nie odbijay w stosie. ug cierajcy
to wodny roztwr wodorotlenku sodu z siarczanowanym olejem
rycynowym. Banknoty drukowane s na maszynach arkuszowych z form
otrzymywanych na drodze galwanicznej. Farby do drukowania banknotw
utrwalaj si przez wsikanie i utlenianie, dalsza obrbka drukw jest
moliwa po 48 godzinach utrwalania w warunkach stosu.
Farbom stalorytniczym stawia si szereg wymaga ze wzgldu na ich
uycie do drukowania papierw wartociowych (m.in. dua
wiatotrwao, dua odporno na cieranie i starzenie, odporno na
okrelone media chemiczne, trudno sfaszowania itp.). W zwizku
z powyszym farby stalorytnicze produkowane s najczciej jako
monopigmentowe (jeden pigment barwny). W zwizku z tym ilo
kolorw podstawowych monopigmentowych jest ograniczona.

Farby stalorytnicze mog by widzialne lub czciowo widzialne w podczerwieni. Produkowane s te i inne rodzaje farb stalorytniczych
np. optycznie zmienne tj. zmieniajce barwy w wyniku zmiany kta
patrzenia, wiecce w wietle UV, magnetyczne itp. S to tzw. farby stalorytnicze zabezpieczajce. Farby stalorytnicze s produkowane tylko przez
kilku producentw w Europie. Farby stalorytnicze s mieszane (dobr
kolorw z farb podstawowych) oraz czasem take produkowane we
wasnym zakresie przez drukarnie drukujce papiery wartociowe.
6.9. Farby do
efektw
specjalnych
Omawiane w tym rozdziale farby nie s farbami przeznaczonymi
do jednej konkretnej techniki drukowania, ale farbami dajcymi efekty
specjalne i wizualne.
Farby ciepoczue s to farby, ktre pod wpywem zmian temperatury
zmieniaj sw barw. Zmiany mog powodowa, e farba z widzialnej
stanie si niewidzialna lub przy okrelonej temperaturze zmieni barw.
Tego typu farby s wskanikami temperatury. Zmiany barwy mog by
odwracalne lub nieodwracalne. S to tzw. farby termochromatyczne
wykorzystywane jako indykatory procesu sterylizacji (w tym przypadku
zmiana barwy jest nieodwracalna), wskaniki nadzorujce prac urzdze
grzewczych lub chodzcych, identyfikatory autentycznoci dokumentw
(dotyk palcw pozwala stwierdzi, czy dokument jest autentyczny, czy te
nie), wskaniki temperaturowe przydatnoci napojw do picia
wydrukowane na etykiecie lub kontretykiecie (szampan, piwo) lub te
wskaniki barwne zwracajce uwag maych dzieci (zmiana barwy nadruku
kubka pod wpywem dotyku rki dziecka). Barwa jest zmieniana przez
zmian barwy pigmentw. Stosowane s rne pigmenty termochromatyczne, w tym i cieke krysztay. Tego rodzaju farby produkowane
s najczciej jako offsetowe, wklsodrukowe lub typooffsetowe.
Farby monetowe i reaktywne umoliwiaj ukrywanie informacji. Zdjcia
lub teksty, ktre zostan wydrukowane niewidzialn farb, bd widoczne,
gdy ich powierzchni potrze si monet. Jest to tzw. farba zdrapkowa.
Pojawienie si rysunku pod wpywem potarcia polega na reakcji farby
ze stopem monetowym, ktrym jest najczciej miedzionikiel. Najczstsze
zastosowanie to losy na loteri i ukryte wiadomoci. Farby monetowe
najczciej nadrukowywane s technik typograficzn, offsetow lub
fleksograficzn.
Reaktywne farby drukowe reaguj w rny sposb na rodki
rozpuszczajce, rodki wybielajce i wod. Farby te nanoszone s na
papiery wartociowe i dokumenty jako element zabezpieczajcy. Prba
sfaszowania polegajca na wywabieniu farby za pomoc rodkw
rozpuszczajcych (rozpuszczalnikw) lub innych chemikaliw, albo
w niektrych przypadkach i wody, pozostawia widoczne lady
w postaci zmiany lub zaniku barwy lub zniszczenia wydrukowanego elementu. Moliwa jest kombinacja rnych reakcji tej samej farby.

163

Niektre reakcje s niewidoczne w wietle widzialnym, ale s rozpoznawalne w wietle ultrafioletowym. Tego typu farby to farby do drukowania
papierw wartociowych, banknotw i niektrych dokumentw.
W zwizku z tym farby reaktywne to specyficzne odmiany farb stalorytniczych, offsetowych i typooffsetowych.
Farby fotochromowe i wiecce w promieniowaniu UV s to take
farby zabezpieczajce dokumenty, czeki, bilety komunikacyjne i na specjalne imprezy oraz papiery identyfikacyjne. Farby fotochromowe staj si
aktywne pod wpywem wiata sonecznego, sztucznego o duym
nateniu lub ultrafioletowego. wiato powoduje odwracalne zmiany
widocznoci niewidocznej farby. W krtkim czasie po usuniciu rda
wiata farba staje si znowu niewidoczna. Tego rodzaju farby to
najczciej farby offsetowe, typooffsetowe i sitodrukowe.
Farby wiecce lub migocce po nawietleniu promieniowaniem UV
uzyskuj jaskraw powiat z reguy o innej barwie ni barwa widoczna
farby. wiecenie zanika po ustaniu nawietlania. Samo zjawisko wiecenia
spowodowane jest przez fluorescencj lub fosforescencj odpowiednich
barwnikw dodanych do farby. Farby tego typu wykorzystywane s do
ochrony i identyfikacji dokumentw, etykiet, formularzy itp. Efekt wiecenia pod wpywem nawietlenia promieniowaniem UV maj niektre farby
typograficzne stosowane do numeratorw, farby stalorytnicze, offsetowe
i typooffsetowe.
Farby strukturalne oraz optycznie zmienne. S to farby wykorzystywane
do zabezpieczenia banknotw, dokumentw, formularzy itp. Farby strukturalne wykorzystywane s przez sam fakt posiadania rysunku struktury na
swej powierzchni. S one czsto stosowane, aby uzyska na etykietach
efekt trjwymiarowy. Innym obszarem zastosowania tych farb jest
drukowanie tekstw i symboli w pimie obrazkowym. Farby strukturalne to
najczciej farby sitodrukowe.
Farby optycznie zmienne (OVS-Optical Variable Shades) to farby
zmieniajce swoj barw w zalenoci od kta widzenia np. z czerwonej na
zielon. Farby tego typu stosowane s gownie w stalorycie i sitodruku do
zabezpieczania dokumentw przed faszowaniem przy pomocy
kolorowych kopiarek.
Farby widoczne i niewidoczne w podczerwieni (IR) s to farby zabezpieczajce przed faszowaniem przy pomocy fotokopiarek. Produkowane
s dwa rodzaje farb: widzialne i niewidzialne w promieniowaniu podczerwonym. Najczciej oba rodzaje stosowane s razem. Tego typu farby
s produkowane jako odmiany farb: typograficznych do numeratorw,
stalorytniczych, offsetowych i typooffsetowych.
6.10. Farby do
reprodukcji
wielobarwnej
tzw. triadowe
Przedstawione powyej charakterystyki nie wyczerpuj zagadnienia.
Jest jeszcze wiele rodzajw farb dajcych efekty specjalne. Czasami jest to
nawet tylko jedna, przykadowo biaa transparentowa farba specjalna
(niewidoczna na podou), ktra dziaa jako identyfikator autentycznoci

dokumentw np. ze specjalnym pisakiem, czy te inna transparentowa

biaa reagujca z roztworami zasadowymi dajca w zetkniciu si z nimi
zabarwienie czerwone.
Wielobarwne oryginay mona odtworzy przez zastosowanie trzech
farb o barwach podstawowych: tej, purpurowej (magenty)
i niebieskozielonej (cyjanowej). Farby te maj wysok intensywno barw
i cile okrelone charakterystyki spektralne. W celu uzyskania najbardziej
wiernej reprodukcji wielobarwnego oryginau, w kadej czci odbitki
o jednorodnej barwie musi znajdowa si taka ilo kadej z trzech farb,
aby moliwe byo odtworzenie odpowiednich barw oryginau. Spenienie
tego warunku zaley od doskonaoci technik reprodukcyjnych. Mimo,
i farby maj cile okrelone charakterystyki spektralne, nie s one idealne,
gdy nie pochaniaj ani nie odbijaj w 100% charakterystycznych barw
widma wiata widzialnego.
Te trzy farby nosz nazw farb triadowych. Wykonane nimi druki
stanowi reprodukcj trjbarwn. Ze wzgldu na niedoskonao tych farb,
dotyczy to szczeglnie maej intensywnoci czerni, uzyskanej z naoenia
na siebie trzech farb o barwach podstawowych, tj. tej, purpurowej
i cyjanowej, triada zostaje uzupeniona farb czarn o czerni neutralnej
(tj. niezbyt kontrastowej). Tym samym pojcie triady zostaje rozszerzone
z trzech do czterech farb o barwach podstawowych.
Na rysunku 6.5 odbicia dla farb triadowych idealnych i realnych.

Rys. 6.5. Krzywe odbicia wiata dla farb triadowych idealnych i realnych (offsetowych):
a) purpura, b) cyjan, c) ta.

165

Farby do drukowania wielobarwnego stosowane s w technice

drukowania: typograficznej, offsetowej, typooffsetowej, wklsodrukowej,
fleksograficznej, sitodrukowej i tampondrukowej. Farby triadowe przeznaczone s najczciej do drukowania produktw papierowych. W przypadku drukowania przezroczystych folii z tworzyw sztucznych lub podoy
o innych barwach (np. folii lub blach metalowych, bd powierzchni metalizowanych farby triadowe kadzione s zazwyczaj na bia farb
podkadow). Jeeli na biay papier zostan naoone farby w kolejnoci:
niebieskozielonkawa (cyjan) i ta, otrzymuje si barw zielon. Wynika to
std, e wiato biae (bdce mieszanin promieni czerwonych, zielonych
i niebieskich) padajc na t warstw farby zostaje w czci pochonite
(promieniowanie o barwie niebieskiej), a w czci przepuszczone
(promieniowanie o barwie zielonej i czerwonej). Niebieska cz
promieniowania jest tym bardziej pochaniana, im grubsza jest warstwa
farby i im wicej zawiera ona pigmentu. Promienie o barwie zielonej i czerwonej przechodz nastpnie przez warstw farby niebieskozielonkawej
(cyjan), gdzie nastpuje pochonicie promieniowania o barwie czerwonej,
ktra po odbiciu od powierzchni papieru przejdzie przez warstw obu farb,
dajc jako wypadkow barw zielon. Jak wynika z powyszego
rozumowania, farby triadowe musz by transparentowe. Dziki substraktywnemu mieszaniu barw farb triadowych mona odtworzy wielobarwne
oryginay.
Nie w kadej z technik drukowania nastpuje w identyczny sposb
powstawanie barw pochodzcych z nadrukowanych farb. Tylko we
wklsodruku rastrowanym (tzw. rotograwiurze) nastpuje peen proces
substraktywnego mieszania farb. W pozostaych technikach, do ktrych
stosowane s farby triadowe, proces ten zachodzi w ciemnych partiach
(tj. w cieniach) odbitki. W jasnych partiach odbitki, tzn. w wiatach,
ze wzgldu na znaczne odlegoci midzy punktami rastrowymi pochodzcymi od rnych farb, nastpuje tzw. mieszanie mozaikowe, bdce
w zasadzie addytywnym mieszaniem barw. W partiach porednich
wystpuj w rnych proporcjach oba te zjawiska. W zwizku
z powyszym kada z technik drukowania wymaga opracowania specjalnych dla niej farb triadowych.
Przy naoeniu farby purpurowej na farb niebieskozielon (cyjan)
uprzednio nadrukowan na papier otrzyma si barw wypadkow fioletowoniebiesk. Nadrukowanie na papier farby tej, a nastpnie na ni
purpurowej, daje barw wypadkow czerwon (oran).
Przy nadrukowaniu na siebie trzech farb, w rezultacie pochonicia
wszystkich skadowych wiata biaego otrzymuje si druk o barwie czarnej,
tzw. czerni neutralnej. W praktyce czer ta nie jest idealnie czarna,
poniewa adna z farb nie pochania, ani te nie odbija charakterystycznego promieniowania w 100 %. Ponadto charakterystyka barwy farby
zaley take od gruboci warstwy farby, koncentracji pigmentu
i waciwoci podoa.

Najbardziej od idealnych odbiegaj farby niebieskozielonkawe (cyjan)

i purpurowa. Farby purpurowe pochaniaj promieniowanie widzialne we
wszystkich pasmach widma: pochaniaj one od 40 do 80% promieniowania niebieskiego pasma widzialnego i od 10 do 20% promieniowania
czerwonego pasma widzialnego. W zwizku z tym realne farby purpurowe
maj gbszy odcie czerwonawy, ni to wynika z odcienia farby
purpurowej idealnej.
Farby niebieskozielonkawe (cyjan) silnie pochaniaj promieniowanie
zielone, tak e ich barwa wydaje si bardziej niebieska. Z tego powodu
farby niebieskozielonkawe nie umoliwiaj otrzymania czystych barw,
zwaszcza zielonych. W tym przypadku take nastpuje silne pochanianie
promieniowania w zakresie pasma niebieskofioletowego, co prowadzi do
niemonoci otrzymania czystych barw fioletowych.
Najbardziej bliskie farb idealnych s realne farby te. Pochaniaj one
silnie promieniowanie pasma niebieskiego i prawie wcale nie pochaniaj
promieniowania pasma zielonego i czerwonego.
W nastpstwie rozpraszania wiata przez farby triadowe otrzymuje si
na odbitce barwy rozbielone lub przyszarzone. Nie mona otrzyma
czystych nasyconych odcieni. W zwizku z tym, w celu uwypuklenia
gbokich tonw stosuje si dodatkowo farb czarn o czerni neutralnej.
Na barw i waciwoci optyczne farby oprcz barwida wpywaj:
barwa spoiwa i dodatek bieli. ywice zawarte w spoiwach zwikszaj
procent odbicia w caym zakresie widma wiata widzialnego - farby staj
si mniej intensywne. Biele pprzezroczyste rozbielaj farby, za transparentowe nie wpywaj na zmian odcienia.
W przypadku stosowania farb triadowych wana jest nie tylko technika drukowania, lecz i kolejno nakadania poszczeglnych farb. Stopie
transparentowoci kadej z realnych farb triadowych jest inny. Zmieniajc
kolejno ich naoenia na siebie mona uzyska rne efekty kocowe.
Przykadowo przy naoeniu farby niebieskozielonkawej na t uzyskuje
si ziele dajc odczucie chodu, natomiast ziele o odcieniu tawym
uzyska si przy drukowaniu w odwrotnej kolejnoci. Sprawa kolejnoci
drukowania farb triadowych cigle jeszcze pozostaje sporna. Pewne jest
jedno: farba ostatnia musi mie najwiksz transparentowo (przezroczysto). Jednak najbardziej przewitujca farba drukowana jako ostatnia
zawsze dominuje na odbitce. Z tych te wzgldw farby ciemne, a wic
niebieskozielonkawa lub czarna bywaj drukowane ostatnie, jako najmniej
rzucajce si w oczy. Jako pierwsza bywa drukowana farba ta jako
najbardziej kryjca. Niektrzy zalecaj rozpoczcie drukowania od farby
czarnej. Zarwno jednak farba ta, jak i czarna utrudniaj kontrol kolejnych nadrukowywanych farb. Pierwsza jest sabo widoczna, a druga bywa
kadziona lekko. Z tych te powodw liczni s zwolennicy drukowania jako
pierwszej farby purpurowej, dajcej wyraniejsze kontury.
Farby do drukowania trjbarwnego s zwykle nieco mniej czyste ni
farby do drukowania czterobarwnego. Przy stosowaniu farb triadowych
z farb czarn wymaga si od pozostaych farb kolorowych odcieni
o najwyszej czystoci.

167

W celu unifikacji otrzymywanych efektw barwnych przy zastosowaniu

farb do drukowania wielobarwnego w technice offsetowej (a uprzednio
rwnie i w typograficznej) wprowadzono znormalizowan skal europejsk (w skrcie SE). Stosowane w tej skali farby: te, purpurowe
i cyjanowe (takie nazwy s stosowane dla farb skali europejskiej) maj cile
okrelone charakterystyki barwne. To samo dotyczy par nakadanych
na siebie farb a mianowicie: purpury na t, cyjanu na t i cyjanu na
purpur. W przypadku pojedyczych farb i par nadrukowywanych farb
okrelana jest nie tylko ich charakterystyka barwna (skadowe trjchromatyczne), ale rwnie dopuszczalna rnica barwy od przyjtych skadowych
wzorca.
W zwizku z niedoskonaoci reprodukcji czterobarwnej (CMYK)
w ostatniej dekadzie do drukowania wielobarwnego offsetowego zaczto
wprowadza min. system heksagonalny (Pantone Hexachrome) oparty na
szeciu farbach podstawowych o cile okrelonych charakterystykach
barwy. Farby tego systemu s produkowane przez wikszo koncernw
farbowych. Stosowane farby to: magenta, orange, black, green, cyan
i yellow, czyli mwic po polsku s to farby: purpurowa, pomaraczowa,
czarna, zielona, cyjanowa (niebieskozielonkawa) i ta. Cztery farby
z szeciu maj tak sam nazw jak w drukowaniu wielobarwnym przy
zastosowaniu farb triadowych i farby czarnej, jednake ich charakterystyki
barwne s inne. Rozpowszechnienie i zastosowanie drukowania szecioma
farbami systemu Hexachrome zwizane jest ze stosowaniem do drukowania offsetowego arkuszowego maszyn szeciokolorowych. Wedug
systemu Hexachrome produkowane s farby offsetowe arkuszowe
przeznaczone do drukowania papierw i blach w technice offsetowej oraz
do drukowania papierw w technice bezwodnego (bez nawilania)
offsetu. Oprcz Pantone Hexachrome s produkowane take inne systemy drukowania szecioma farbami np. Novaspace oraz, inne co prawda
nie tak rozpowszechnione systemy posugujce od omiu do dziesiciu
farbami o cile okrelonych charakterystykach barwnych. S to systemy
farb, w ktrych stosowane s farby ta, cyjan, purpura i czarna o innych
charakterystykach ni w przypadku farb triadowych. Stosowany jest take
i inny system wykorzystujcy cztery farby triadowe plus cztery inne. Jest to
system eder MSC o formule 4 c + X, gdzie 4 c to triada z czarn (CMYK),
a X to specjalne farby o okrelonej charakterystyce barwnej. X moe
przyjmowa wartoci od 1 do 4. S to farby eder MSC: czerwona, zielona,
niebieska i toczerwona.
Obecnie stosowane s rwnie kombinacje farb offsetowych triadowych CMYK z dodatkowymi farbami o barwach specjalnych wykonanych
wg wzornika Pantone lub HKS (tzw. farbami dekoracyjnymi cznie
z metalicznymi) oraz kombinacje piciu farb z systemu Pantone
Hexachrome z farbami dekoracyjnymi.

Zastosowanie do wielobarwnego drukowania offsetowego wikszej

liczby farb ni cztery w systemie CMYK powoduje zwikszenie przestrzeni
barwnej (rys.6.6 str. 186). Jest to moliwe, gdy ju obecnie od kilku lat
standardem w arkuszowym drukowaniu offsetowym staj si maszyny
8- lub 10- kolorowe.
Przy drukowaniu farbami do drukowania wielobarwnego mona
posugiwa si zarwno rastrami tradycyjnymi, jak i stochastycznymi.

169

7. Przygotowanie farby
do drukowania

Przed przystpieniem do przygotowania farby do drukowania naley

dokona waciwego jej doboru. Jest rzecz oczywist, e dla danej techniki drukowania naley wybra odpowiedni przeznaczon dla tej techniki
farb. Nastpnie posugujc si katalogiem lub specyfikacj producenta,
naley dokona wyboru farby na dane podoe. W nastpnej kolejnoci
naley wzi pod uwag wymagania, ktrym musi sprosta druk.
W przypadku drukowania opakowa majcych bezporedni kontakt ze
rodkami spoywczymi, naley stosowa wycznie farby majce atest
Pastwowego Zakadu Higieny do bezporedniego kontaktu ze rodkami
spoywczymi. W przypadku drukowania opakowa do pakowania mroonek, farby musz by odporne na niskie temperatury. Opakowania podlegajce sterylizacji bd dziaaniu podwyszonej temperatury musz te by
drukowane specjalnymi do tego celu farbami. W zalenoci od czynnikw
mogcych oddziaywa na dany konkretny druk, stosowane do jego
wykonania farby musz by odporne na dany czynnik. Przykadowo farby
stosowane do drukowania opakowa detergentw i farby, ktrymi
drukuje si afisze i plakaty musz by odporne na alkalia. W pierwszym
przypadku pakowany produkt ma zwykle odczyn zasadowy, a w drugim
klej stosowany do przyklejania ma odczyn zasadowy (spowodowany
rodkiem konserwujcym lub utwardzajcym klej). Tego rodzaju czynnikw
chemicznych, ktre wpywaj na druk, jest wiele, np.: woda, zasady,
kwasy, sole, tuszcze, olejki eteryczne, rozpuszczalniki organiczne itp.
Czsto konieczne jest stosowanie farb bez zapachu i smaku. Warunki,
w ktrych dany druk bdzie si znajdowa, wymagaj bardzo czsto podatnoci farby na zgrzewanie, odpornoci farby na cieranie, toczenie,
zarysowanie itp. W zalenoci od przeznaczenia druku wymagana jest
take odpowiednia odporno farby na wiato. Dalsze przetwarzanie
drukw, tj. lakierowanie i laminowanie itp. wymaga stosowania farb
podatnych na przeprowadzenie powyszych procesw.
Wspczenie produkowanych jest wiele rodzajw farb dla wszystkich
technik drukowania o konkretnym ich zastosowaniu.

Przykadowo do drukowania papierw farbami mazistymi wida du

specjalizacj w wytwarzaniu farb do cile okrelonego rodzaju papieru.
Naley przy tym pamita, e niektre papiery typu Chromolux (tj. te,
ktre s lakierowane) wymagaj specjalnych farb do drukowania podoy
niechonnych. Papiery powlekane matowe take wymagaj farby przeznaczonej do drukowania papierw matowych. Rwnie farby cieke (fleksograficzne i wklsodrukowe) stosowane s na rne rodzaje i gatunki
poszczeglnych podoy. Reasumujc, doboru farby naley dokonywa na
podstawie szczegowych danych dotyczcych zadrukowywanego
podoa i jej przeznaczenia do dalszej obrbki drukw oraz ze wzgldu na
przeznaczenie gotowych drukw. Przy doborze farby naley pamita
o takich jej waciwociach, jak poysk, krycie i intensywno barwy.
Przygotowanie farby do drukowania obejmuje zazwyczaj:
- dobr barwy farby (zwany potocznie dobieraniem koloru),
- dostosowanie farby do warunkw drukowania.
Dobieranie barwy farby powinno by wykonywane wtedy, gdy dana
barwa nie jest produkowana seryjnie przez fabryk farb. Dobiera mona
praktycznie zarwno farby maziste, jak i cieke. Obecnie ju bardzo rzadko
robi si to rcznie w drukarni. Firmy dostarczajce farby maj z reguy
mieszalnie, w ktrych praktycznie od kilograma wzwy mona zamwi
usug dorobienia koloru wg wzorca lub wg systemu Pantone, czy te HKS.
Zamwienie farby w mieszalni zapewnia nam zgodno barwy ze
wzorcem, gdy zarwno wzorzec jak i dorobiona farba s mierzone
i porwnywane ze sob. W mieszalni nie wykonuje si niczego na oko.
Wiksze drukarnie maj czsto swoje wasne mieszalnie farb. Najwicej jest
ich w drukarniach stosujcych farby cieke. Stosowane systemy umoliwiaj take zagospodarowanie resztek niezuytych farb do dorabiania nowych
kolorw. Jeeli z jakichkolwiek powodw trzeba bdzie doboru dokona
w drukarni, to naley przestrzega niej podanych zalece. Podane zalecenia dotycz przede wszystkim farb mazistych. Dobieranie barwy,
jej odcienia oraz przygotowanie farb podkadowych (do drukowania ta)
winno by przeprowadzane w pomieszczeniu widnym, o cianach
pomalowanych na biao i oknach wychodzcych na pnoc. Bezporednie
owietlenie soneczne lub zwyke arowe i jarzeniowe s nieodpowiednie.
Korzysta si czsto z lamp emitujcych promieniowanie o skadzie
zblionym do sonecznego, umieszczonych w specjalnej kabinie. Jest to
tzw. kabina wiata dziennego.
Dobieranie farb mazistych dokonywane jest na pycie metalowej lub
kamieniu litograficznym. Zwyczajowo w ten sposb mona miesza
niewielkie iloci farb (zwykle do 3 kg). Wiksze iloci farb mieszane s za
pomoc urzdzenia mechanicznego (najczciej trjwalcwki). Farb
wyjmuje si z kadej puszki oddzieln czyst opatk, oddzielnej - rwnie
sprystej i szerokiej - uywa si do mieszania. Do podstawowego wyposaenia naley rwnie waga. Przygotowanie farby o danym kolorze
(odcieniu) sprawia niekiedy kopot, gdy moe si okaza, e inny jest
kolor w puszce, a inny na pycie, czy te na zadrukowywanym podou,
zalenie od gruboci naoenia farby, stopnia chonnoci i zabarwienia

171

podoa oraz od struktury jego powierzchni. Na ocen barwy wpywa

rwnie ssiedztwo innych barw oraz barwa i natenie owietlenia,
w ktrym prowadzi si ocen (porwnanie) barwy.
Aby zapewni jednakowe warunki porwnywania barw dobranych
farb, naley obok zapewnienia identycznych waciwoci owietlenia
speni nastpujce warunki:
- na arkusz czarnego, matowego papieru pooy pasek papieru
nakadowego z farb wzorcow (lub ze wzorcem barwy) i tu obok
niego umieci pasek papieru pokrytego farb dorabian,
- do oceny barwy naley posugiwa si okienkami wycitymi w czarnym
lub biaym matowym papierze, jedno okienko umieszcza si na
wzorcu a drugie na odbitce wykonanej dobieran farb.
Opini o waciwym dobraniu odcienia mona wyda dopiero po
utrwaleniu si farby - co najmniej po jednodniowym przeschniciu odbitki.
Farby naley dobiera tyle, aby starczyo w miar monoci na cay
nakad, lub gdy jest on bardzo duy - na znaczn jego cz. W tym ostatnim przypadku naley dokadnie spisywa dodawane masy poszczeglnych
farb, tak aby mona byo odtworzy potrzebn barw.
Farb mazist po jej wyjciu z puszki naley upynni przez mechaniczne zniszczenie jej tiksotropowej struktury (najczciej przez roztarcie
szpachl na pycie). Farba musi by dobrana do warunkw pracy, takich
jak: prdko drukowania, rodzaj papieru (lub innego podoa), rodzaj
formy drukowej, temperatura powietrza itp. Nie naley prbowa
dodawa do wieo wyjtej z puszki farby benzyny, nafty, oleju itp.
Najczciej przez ten dodatek zostaje zniszczona jednorodna struktura
farb, a tym samym nie nadaje si ona do drukowania. W niektrych
przypadkach do farb mazistych dodawane s pasty skracajce, pokosty
i oleje drukarskie, ktre obniaj tack farby lub jej lepko.
Kontrol procesu przygotowania farby do drukowania oraz jej barwy
mona prowadzi rnymi sposobami. Najlepiej byoby wykona odbitki
standardowe i mierzy rnic barwy dla wzorca i dobranej (dorobionej)
farby. Sposb ten wymaga specjalistycznego sprztu pomiarowego
i urzdze do wykonywania odbitek standardowych. Sprztem takim
ze wzgldu na jego wysok cen dysponuj w zasadzie tylko mieszalnie
farb, gdy w ich przypadku jest on niezbdnym narzdziem. W drukarniach
lub nawet w laboratoriach przyzakadowych ze wzgldu na brak specjalistycznego sprztu pozostaje metoda palco - puku i porwnawcza
metoda wizualna. Metoda palco - puku polega na napukaniu palcem
cienkiej warstwy farby na papier lub szko. Prba taka pozwala w przyblieniu oceni barw farby (odcie), a po wyschniciu oceni stopie jej
poysku oraz zaobserwowa zjawisko ewentualnego kredowania. Pozwala
te w przyblieniu okreli tack farby poprzez skonno farby do zrywania
powierzchni zadrukowywanego podoa. Wszystkie te zabiegi daj tylko
pogld orientacyjny. Po stwierdzeniu, e barwy farb s zblione, naley
wykona odbitki na maszynie do prbnych odbitek. Odbitki te, podobnie
jak i prby palco - pukowe, naley wykona na papierze nakadowym.
Tak otrzymane odbitki naley porwnywa ze wzorcem, do ktrego
doamywalimy farb.

Obecnie coraz czciej korzysta si z gotowych fabrycznie farb lub

wykonanych w profesjonalnej mieszalni (o podanej barwie) prosto
z puszki, niemniej farby takie wymagaj bardzo czsto rnych dodatkw
modyfikacyjnych (suszki, pasty skracajce itp.). Dodatki te dodawane
s bezporednio do kaamarza zespou farbowego maszyny drukujcej.
Przygotowanie farb ciekych, a wic fleksograficznych i wklsodrukowych, ma na celu w pierwszej kolejnoci dostosowanie ich lepkoci do
lepkoci roboczej, jak musi mie farba na danej maszynie drukujcej.
Farby cieke produkowane s w postaci koncentratw, ktre musz by
doprowadzone do okrelonych parametrw przez dodanie do farb
rozpuszczalnika lub rozcieczalnika i ewentualnie domieszki (rozjaniacza).
Farby cieke wyprodukowane na tej samej bazie spoiwowej miesza si midzy sob celem dobrania koloru w zasadzie tylko w wyspecjalizowanych
mieszalniach. W warunkach drukarni czynno ta wykonywana jest bardzo
rzadko. Podany odcie zamawia si w fabryce lub mieszalni.
Ostatni spraw zwizan z przygotowaniem farby do drukowania jest
jej ilo niezbdna do wykonania okrelonego nakadu. Zuycie farby
zaley od: techniki drukowania, rodzaju drukowanego oryginau, rodzaju
formy drukowej, powierzchni nadruku, rodzaju podoa, rodzaju farby,
rodzaju maszyny drukujcej itp. Na podstawie dowiadcze opracowano
normatywy zuycia farby. Zuycie to zaley od wielu czynnikw, ktre
wymieniono powyej. Jedn z zasad przy drukowaniu papieru jest to,
e aby zadrukowa papiery powlekane potrzeba mniej farby ni w przypadku drukowania tych samych oryginaw na papierach niepowlekanych.
Posugujc si odpowiednimi normatywami zuycia farby trzeba dodatkowo uwzgldni iloci farby niezbdne do zarobienia maszyny oraz
pozosta farb, ktr usuwa si w procesie mycia.

173

8. Utrudnienia w procesie
drukowania spowodowane
wadami farb

W procesie drukowania wystpuje wiele rodzajw utrudnie spowodowanych rnymi czynnikami; tylko nieliczne z nich s spowodowane
wadami farb. Najwaniejsze wady farb utrudniajce proces drukowania
zostan przedstawione poniej.
Nieobracanie si farby w kaamarzu. Zwyczajowo mwi si, e farba
stoi. Jej podawanie z kaamarza farbowego przez duktor jest nierwnomierne. Efektem tego zjawiska wystpujcego w zasadzie tylko w przypadku farb mazistych jest nierwnomierna, coraz nisza intensywno odbitki.
W kaamarzu stoj i le przechodz na duktor farby o duej wartoci
granicy pynicia i maej lepkoci. S kopoty z obracaniem si farb
bdcych ukadami tiksotropowymi, w ktrych nastpuje gwatowny
spadek lepkoci spowodowany burzeniem struktury. Spadek ten wywoany
jest ruchem obrotowym duktora. Zjawisko nieobracania si farby
w kaamarzu moe wynika z wadliwej receptury farby lub te z niewaciwego doboru rodkw pomocniczych do farb przez maszynist. Naley
unika szczeglnie wszelkich dodatkw obniajcych lepko farby,
gownie olejw drukarskich lub te sabego pokostu. Obracanie si farby
w kaamarzu mona zintensyfikowa poprzez dodatek do farby pokostu
o duej lepkoci. Dodatek ten nie moe jednak by zbyt duy, poniewa
rwnoczenie nastpuje obnienie intensywnoci farby oraz moe nastpi
wyduenie czasu schnicia. Czasami jedyn rad na nieobracanie si farby
jest jej mieszanie szpachl co pewien czas w kaamarzu. Niektre farby
szybko utrwalajce si maj skonno do nieobracania si. Jedynym ratunkiem w tym przypadku jest konstrukcja kaamarza wyposaonego
w urzdzenie mieszajce.
Pylenie farby. Zjawisko to obserwuje si przede wszystkim w przypadku farb mazistych nadrukowywanych z duymi prdkociami w maszynach
arkuszowych i zwojowych. Przy rozrywaniu si warstwy farby podczas
jej przenoszenia walcami lub cylindrami powstaj nitki cigncej si farby.
Ich dugo zaley od tacku i lepkoci farby. Przyczyn pylenia jest
skonno farb do wycigania dugich nitek. Nitka taka pka dwukrotnie,

tworzc drobne kropelki, ktre zostaj odrzucone w otaczajc przestrze.

Osadzaj si one na maszynie, na podou, a nawet na suficie. Przyczyny
pylenia farb nie s dotychczas jednoznacznie wyjanione. Wiadomo
jednak, e mog je wywoywa waciwoci reologiczne farb, ich napicie
powierzchniowe, niektre stae konstrukcyjne zespou farbowego
(m.in. rednice walcw, ich gadko, docisk i prdko obwodowa),
waciwoci otaczajcego powietrza (temperatura, wilgotno), wystpowanie elektrycznoci statycznej oraz grubo farby na walcach. Usun lub
zagodzi to zjawisko mona obniajc lepko lub tack farby najczciej
przez dodatek oleju drukarskiego lub sabego pokostu. Przedawkowanie
oleju lub pokostu moe doprowadzi do zjawiska chlapania farby, dlatego
te opracowano specjalne pasty skracajce, ktre maj jeszcze t zalet,
e nie wyduaj czasu schnicia farby.
Chlapanie farby. Na odbitce pojawiaj si niezamierzone powierzchnie
pokryte farb. Wada ta wystpuje w kadej technice drukowania. Jedn
z jej przyczyn jest nadmierna ilo farby w ukadzie farbowym i na formie.
W przypadku farb ciekych powodem chlapania jest take zbyt niska
lepko robocza farby. W celu uniknicia tej wady naley dokadnie
wyregulowa maszyn i stara si podnie lepko stosowanych farb.
Zanikanie farby na metalowych walcach rozcierajcych. Wada ta wystpuje w drukowaniu offsetowym i typograficznym. Objawia si ona tym,
e walce metalowe nie przyjmuj farby. Efektem tego jest zmniejszanie
intensywnoci barwy odbitek. Przyczyn tej wady jest najczciej nagrzewanie si walcw farbowych powodujce spadek lepkoci farby lub maa
adhezja farby do walcw metalowych. Jedyn moliwoci przeciwdziaania temu zjawisku jest dodanie do farby mocnego pokostu lnianego.
Zasychanie farby na walcach farbowych. Wada ta wystpuje we wszystkich technikach, ale najbardziej dokuczliwa jest w przypadku farb
mazistych w technice drukowania offsetowego i typograficznego. Skonno farb mazistych do zasychania na walcach wystpuje w przypadku
dodania za duej iloci suszki, za w przypadku farb ciekych, gdy zawieraj one zbyt lotny rozpuszczalnik. Do farb mazistych dodaje si specjalne
rodki przeciwdziaajce zasychaniu farby na wakach. Do tego celu
stosowane s aerozolowe preparaty zawierajce oleje nieschnce, antyutleniacze i trudnolotne frakcje naftowe. W przypadku farb ciekych (fleksograficznych i wklsodrukowych opakowaniowych) dodaje si rozpuszczalnika,
ktry obnia szybko parowania rozpuszczalnika zawartego w farbie.
Sadzenie farb. Jest to zjawisko gromadzenia si farby na wakach przy
jednoczesnym zabijaniu formy. Wystpuje ono szczeglnie w przypadku
farb offsetowych zawierajcych du ilo pigmentw (m.in. przy drukowaniu farbami z dodatkiem bieli kryjcych lub farbami metalicznymi).
Przyczyn tego zjawiska s nieodpowiednie waciwoci reologiczne farby
(tj. zbyt maa granica pynicia i maa lepko) lub zbyt dua ilo suszki.
W tym przypadku naley doda do farby pokostu redniego lub mocnego.
Sadzenie moe by take spowodowane podawaniem zbyt duej iloci
pynu nawilajcego (wody) przez ukad wodny maszyny, naley wic
ograniczy jego dozowanie.

175

Emulgowanie farby. Wada ta wystpuje w technice drukowania

offsetowego wwczas, gdy pyn nawilajcy zosta zemulgowany w farbie
(ponad okrelony poziom, tworzc emulsj typu woda w farbie) lub gdy
jest zbyt obfite doprowadzanie pynu nawilajcego. W praktyce mamy
do czynienia z dwoma zjawiskami:
- roztwr nawilajcy tworzy emulsj typu woda w farbie - jest to
tzw. waciwe emulgowanie, ktre powoduje janienie drukw, spadek
poysku, kopoty ze schniciem, pogorszenie odwzorowania
(tzw. zabijanie cieni, tj. przechodzenie na odbitce powierzchni
rastrowanej w apl);
- tworzenie kropli na farbie - roztwr nawilajcy rozprowadza si
w farbie tworzc tzw.woln wod, ktra daje jasne zacieki na
drukach od strony nabiegowej (od apek maszyny) rysunku. Zjawisko to
zaley od kohezji i od napicia powierzchniowego midzyfazowego
woda - farba. Im wiksza kohezja i napicie powierzchniowe midzyfazowe, tym wiksz tendencj do tworzenia kropli wykazuje farba.
Trudno jest zapobiec zjawisku emulgowania; o ile nie jest ono spowodowane nadmiern iloci pynu nawilajcego lub jego nieodpowiednim
pH albo te dodatkiem rodkw powierzchniowo czynnych, to w zasadzie
naley farb uzna za z. Mona prbowa wyeliminowa emulgowanie
przez dodatek do farb pokostu lnianego o wysokiej lepkoci. Powstawanie
emulsji typu farba w wodzie powoduje zmian charakteru farby z hydrofobowej na hydrofilow. Zjawisko to pociga za sob zabarwienie pynu
nawilajcego, barwienie wakw wodnych, a w skrajnym przypadku
powoduje tonowanie (tzw. tonowanie przez emulgowanie).
Niewysychanie farby na odbitkach. Wada ta wystpuje we wszystkich
technikach drukowania. Przyczyn jest najczciej za gruba warstwa farby
lub brak dodatkw przyspieszajcych schnicie farby. Gruba warstwa farby
jest zazwyczaj nakadana wtedy, gdy farba ma za du lepko. Kopoty
ze schniciem wystpuj rwnie przy zadrukowywaniu podoy
o ograniczonej chonnoci - w tym przypadku naley stosowa odpowiednie farby przeznaczone na konkretne podoa i ewentualnie dodatkowe
zabiegi jak, napylanie drukw czy te ich przekadkowanie, o ile te
kopoty wystpuj z farbami mazistymi przy drukowaniu arkuszowym.
W przypadku farb offsetowych nastpuje wyduenie czasu schnicia farby,
gdy zaczyna ona emulgowa. Tak wic w tym przypadku naley wyeliminowa to zjawisko. W pozostaych przypadkach naley doprowadzi lepko
farby do odpowiedniej i ewentualnie zintensyfikowa schnicie farby przez
odpowiednie dodatki (przy prawidowej pracy maszyny drukujcej i jej
ukadu suszcego). Pochodnymi zjawiska niewysychania farby na odbitkach
jest odciganie farby w stosach lub zlepianie drukw w przypadku
drukowania podoy chonnych (tak w stosach arkuszy jak i w zwojach).
Niewysychanie farby w przypadku zadrukowywania wstgowych podoy
niechonnych jest jedn z przyczyn wystpowania blockingu.
Ctkowanie. Wada ta objawia si nierwnomiernym wsikaniem lub
nierwnomiernym zasychaniem farby na podou. Na odbitce tworz si
rwnoczenie miejsca bardziej matowe lub bardziej byszczce.

W rezultacie powstaje efekt skrki pomaraczowej. Wada jest nazywana

jest take z angielskiego mottlingiem. Ctkowanie wystpuje we wszystkich
technikach drukowania. W przypadku farb, do ktrych dodawane s
suszki, przyczyn ctkowania moe by ich niedokadne wymieszanie.
W przypadku farb ciekych zjawisko to najczciej powodowane jest
przez zbyt nisk lepko farb. Naley przy tym podkreli, e przyczyn
ctkowania s te bardzo czsto waciwoci papieru, ktry ma nierwn
chonno farby na swej powierzchni.
Kredowanie. Wada ta objawia si wystpowaniem na powierzchni
odbitki drukarskiej niezwizanego z podoem pigmentu (lub laki) w postaci proszku, ktry si atwo ciera lub w skrajnym przypadku zsypuje
z powierzchni. Wada ta moe wystpowa we wszystkich technikach
drukowania. Jej przyczyn jest nadmierne obnienie lepkoci farby,
wskutek czego pigmenty zostaj pozbawione otoczki spoiwa. Spoiwo
wsika w wyrb papierniczy lub inne podoe chonne. W przypadku
podoy niechonnych nadmierne rozcieczenie powoduje niemono
zwizania pigmentu z podoem i po odparowaniu rozpuszczalnika
pigment atwo ciera si , gdy ilo ywicy po nadmiernym rozcieczeniu
farby jest za maa do zwizania pigmentu z podoem. Naley podnie
lepko do prawidowej lub wymieni farb na inn o wikszej lepkoci.
Tonowanie. Jest to przechodzenie w technice drukowania offsetowego
farby z elementw niedrukujcych na podoe. Istnieje wiele przyczyn tego
zjawiska. W przypadku farb jest ono najczciej spowodowane przez
dodanie do farby nadmiernej iloci sabego pokostu lub oleju drukarskiego,
co powoduje zbytnie obnienie lepkoci. W tym przypadku naley zmieni
farb na inn bez dodatku lub z mniejszym dodatkiem sabego pokostu lub
oleju drukarskiego.
Flokulacja i sedymentacja pigmentw (lak). Wada ta wystpuje w przypadku farb ciekych w wyniku dodania do nich rozpuszczalnika w iloci
przekraczajcej ubytek spowodowany odparowaniem rozpuszczalnika.
Objawia si to powstawaniem zawiesiny (najczciej w postaci kaczkw),
osadu lub rozwarstwieniem farby. Take zbyt szybkie dodawanie rozpuszczalnika do koncentratu farby moe doprowadzi do zniszczenia jednorodnej struktury farby. Farby, w ktrej doszo do flokulacji lub sedymentacji
pigmentu, najczciej nie mona ju uratowa. Czasami pomaga
zwikszenie jej lepkoci i intensywne mieszanie.
Pienienie si farby w kaamarzu. Wada ta wystpuje w przypadku
farb fleksograficznych i wklsodrukowych. Jeli chodzi o farby, jest ona
spowodowana ich zbyt wysokim napiciem powierzchniowym. Zjawisko
to mona usun przez dodanie rodkw zapobiegajcych pienieniu.
rodkami tymi s najczciej odpowiednio dobrany olej silikonowy, glikol
butylowy lub terpentyna.
Perlenie. Jest to zjawisko wystpowania na odbitce owalnych janiejszych i ciemniejszych plam. Wada ta wystpuje w technice drukowania
offsetowego przy drukowaniu papierw. Przyczyn tego zjawiska jest
zastosowanie farby o zbyt niskiej lepkoci lub jej naoenie zbyt grub
warstw. Jeeli farba ma za nisk lepko, naley do niej doda mocnego
pokostu lub farby wprost z opakowania fabrycznego.

177

Przebijanie nadruku. Wie si z nadmiernym rozrzedzeniem farby

(zbyt niska lepko) lub zastosowaniem papieru o zbyt maym stopniu
zaklejenia. Wada ta wystpuje gownie w przypadku farb gazetowych
typograficznych i offsetowych. Aby unikn tego zjawiska naley stosowa
farby o wyszej lepkoci lub inny papier.
Przewitywanie farby . Zjawisko to wystpuje przy drukowaniu
niskogramaturowych papierw. Objawia si ono tym, e po drugiej stronie
druku widoczny jest druk pooony na stronie przeciwnej. Do drukowania
tego typu papierw naley dobra odpowiedni farb.
Wyrywanie luno zwizanych wkien lub powoki z powierzchni
papieru. Zjawisko to wystpuje gownie podczas drukowania offsetowego
i typograficznego. Moe by ono spowodowane uyciem farby o zbyt
duej lepkoci lub o zbyt duym tacku. Mona temu zapobiec dodajc
odpowiedniej pasty obniajcej tack lub sabego pokostu albo oleju
drukarskiego.
Nieprzyjmowanie farby przez farb. Zjawisko to wystpuje w technice
drukowania offsetowego sposobem mokro na mokro. Jego przyczyn
jest niedostosowanie waciwoci reologicznych farb do drukowania
tym sposobem. W tym przypadku naley wymieni farby na przeznaczone
do tego celu.
Ciemnienie i cieranie si offsetowych farb metalicznych. To zjawisko
wystpuje przy drukowaniu farb metalicznych technik offsetow.
Przyczyn tego zjawiska jest zbyt kwany odczyn pynu nawilajcego
lub zbyt dua ilo podawanego pynu. Wikszo of-fsetowych farb
metalicznych wymaga zasadowego odczynu pynu nawilajcego.
Do dobre efekty uzyskuje si stosujc pyn nawilajcy o pH nieco
wyszym od 5,5. cieraniu si farby mona w zasadzie zapobiec tylko przez
ich lakierowanie lakierem dyspersyjnym.

9. Perspektywy rozwojowe
w zakresie produkcji
nowych rodzajw farb
drukowych
Przed Targami Drupa, podczas targw i zaraz po targach, podano
informacje o kilku rewelacyjnych nowociach w dziedzinie farb drukowych.
Co prawda prawie wszystkie te rewelacje znane byy ju przed Drup,
niemniej wikszo z nich miaa sw premier na Drupie. Cz nowoci
dotyczcych farb zawarto przy omawianiu charakterystyk farb przeznaczonych do poszczeglnych technik drukowania. Celowym jest jednak
przedstawienie w tym miejscu wszystkich nowoci: tych, ktre s ju
produkowane i tych, ktre s w fazie opracowa laboratoryjnych oraz tych,
ktre s w fazie projektu i wstpnych bada.
Od kilku latach mwiono o uniwersalnej farbie drukowej w dwch
znaczeniach: jedna farba do drukowania offsetowego arkuszowego
wszystkich rodzajw prac lub jedna farba do stosowania w kilku rnych
technikach drukowania. Obecnie oba te wariantu s praktycznie moliwe
do wyprodukowania.
Uniwersalna farba offsetowa arkuszowa do drukowania wszystkich
rodzajw prac, zastpujca kilka stosowanych serii farb, jest praktycznie
moliwa do wyprodukowania przez czoowych producentw farb.
Nie oznacza to jednak, e produkuje si tylko jeden rodzaj farby offsetowej
uniwersalnej. Mona to zrobi dopiero po przeanalizowaniu struktury
zlece, parku maszynowego oraz sposobu pracy. Jednym sowem tylko we
wsppracy z klientem.
Uniwersalna farba do kilku rnych technik drukowania (pomijajc
oczywicie uniwersalne farby fleksograficzno - wklsodrukowe znane od
lat) jest oczywicie zadaniem znacznie trudniejszym, ale rozwizywalnym,
cho jeszcze trwaj badania i nie wszystko w tej dziedzinie ju powiedziano. Co prawda dzi mona mwi w zasadzie tylko o farbie opracowanej
do wszystkich rodzajw techniki drukowania offsetowego, a mianowicie
do offsetu arkuszowego, cold - setu i heat - setu. Mowa oczywicie
o najwikszym przeboju z dziedziny farb jaki zaprezentowano na targach
Drupa 2000. Tym przebojem byy Single Fluid nazywane po polsku
farbami jednoroztworowymi.

179

Farby jednoroztworowe zwane po angielsku w zalenoci od producenta: Single Fluid (koncern Sun Chemical) lub SFI, bdce skrtem od
Single Fluid Ink (koncern Flint Ink). Nazwa farby jednoroztworowe (single
fluid) pochodzi od sposobu nanoszenia farby na form offsetow.
Na form offsetow nakadana jest farba z czynnikiem hydrofilowym.
Proces drukowania przeprowadzany jest z konwencjonalnych form
offsetowych. Oczywicie w tym przypadku formy si nie zwila pynem
nawilajcym, gdy zadanie hydrofilizacji miejsc niedrukujcych wykonuje
czynnik hydrofilowy. Jaki jest skad tych farb dokadnie nie wiadomo.
Wiadomo tylko, e nie jest to emulsja (pynu nawilajcego w olejowej
farbie).
Pierwsz firm, ktra zapowiedziaa na targach Print97 wprowadzenie
farb jednoroztworowych bya amerykaska firma Goss produkujca
maszyny zwojowe. Wsppracowaa ona cile z firm Sun Chemical.
Koncepcja firmy Goss polega na zemulgowaniu wody w konwencjonalnej
farbie olejowej w specjalnym urzdzeniu zamontowanym na maszynie
drukujcej. Powstaa emulsja po naoeniu na form offsetow przez
waki farbowe dzieli si skadniki wodne i olejowe (hydrofilowe i oleofilowe). Firma Goss mimo zapowiedzi nie wprowadzia jeszcze na rynek farb
jednoroztworowych.
Podczas targw Drupa 2000, oprcz firmy Flint Ink, ktra prezentowaa swoje farby Single Fluid do wielobarwnego drukowania offsetowego
arkuszowego (drukowanie testowe na czterokolorowej maszynie Ryobi),
oraz do czarno - biaego drukowania offsetowego heat - setowego,
wystpowa take koncern Sun Chemical, przedstawiajc now koncepcj
jednoroztworowej farby offsetowej do drukowania cold - setowego,
tzw. farby bezkaamarzowej (Fount - Free). Farba ta zostaa opracowana
we wsppracy z koncernem KBA, suya ona do testowego drukowania
gazet na maszynie Cortina. Farba bezkaamarzowa jest powrotem do
koncepcji zemulgowanego pynu nawilajcego (wody) w farbie,
opracowywanej wsplnie przez Sun Chemical i koncern Goss. Zemulgowanie odbywa si w specjalnym urzdzeniu i dopiero zemulgowana
nadawana jest wakiem bezporednio na form. W zwizku z tym nie
potrzebny jest kaamarz farbowy std zreszt nazwa farby.
Wyej opisane farby jednoroztworowe cho wykonywane s (tak
przynajmniej jest podawane) wedug rnych koncepcji, maja jedn
wspln cech do ich stosowania uywane s klasyczne formy offsetowe
stosowane do drukowania offsetowego z nawilaniem. Zastosowanie farb
jednoroztworowych do trzech odmian techniki offsetowej eliminuje
problem ustawienia podczas drukowania rwnowagi farba - woda, a co za
tym idzie podwysza jako uzyskiwanych drukw, obniajc jednoczenie
koszt drukowania. Ta wysza jako to stabilne nasilenie farby podczas
drukowania i moliwo uzyskania wyszych gstoci optycznych od farb
konwencjonalnych o okoo 10%. Farby tego typu schn w cigu 15 minut,
dalsza obrbka jest moliwa podobnie jak w przypadku farb konwencjonalnych dopiero po kilku godzinach. Pki co w/w farb nie ma w sprzeday ich
producenci twierdz, e znajd si one na rynku w cigu najbliszego roku.

Nastpne nowoci wyprodukowane przez koncern Sun Chemical,

bdce zupenie nowymi dotychczas nieznanymi rozwizaniami to farby
do drukowania offsetowego bezwodnego (waterless offset) wodozmywalne i farby hybrydowe do drukowania offsetowego z nawilaniem. W cisej
wsppracy z Heidelbergiem, wyprodukowano farb do offsetu bezwodnego wodozmywaln o nazwie handlowej Instant Dry W2, przeznaczon
do drukowania na maszynach cyfrowych Quickmaster DI.
Farba wyprodukowana przez Sun Chemical wymaga formy z warstw
silikonow (tj. specjalnych form dla offsetu bez nawilania), ktra powoduje nieprzyjmowanie farby przez miejsca niedrukujce. Do drukowania
potrzebna jest te maszyna z wakami o kontrolowanej temperaturze,
ktra musi oscylowa wok 35C. Ciepo powoduje, e woda wyparowuje z farby - w farbie jest 1-2% udzia wody w chwili, gdy farba zostaje
naniesiona na form. Mimo ,e dopuszczalne wahania temperatury
sigaj nawet 10C, system wymaga staego nadzoru. Jeli wyparuje zbyt
duo wody, farba zaschnie na wakach. Zbyt mae parowanie spowoduje
z kolei pojawienie si na formie niepotrzebnego osadu. Farba schnie
w temperaturze 40C i nie wymaga napylania. Zdaniem producenta po
piciu minutach wydrukowane materiay mona dotkn bez ryzyka
ubrudzenia si, a po kwadransie - podda je dalszej obrbce introligatorskiej. Farba ma kosztowa okoo dwa razy wicej, ni dostpne dzi na
rynku farby do bezwodnego offsetu, i bdzie dostpna na rynku za okoo
rok, na razie w wersji dla mniejszych maszyn typu Quickmaster.
Druga nowo znana oczywicie ju na kilka miesicy przed Drup to
hybrydowe farby do arkuszowego drukowania offsetowego. Farby te
zbudowane s w ten sposb, e 75% ich spoiwa to spoiwo konwencjonalne, a 25% to spoiwo utrwalane promieniowaniem UV, nowe farby offsetowe przeznaczone s do drukowania papierw powlekanych i kartonw
opakowaniowych. powlekanych. Przy ich zastosowaniu mona drukowa
kartony o duej gramaturze z prdkociami ponad 12 000 ark./h.
Zalet tych farb jest ich wysoki poysk, oraz moliwo drukowania na
konwencjonalnych maszynach bez stosowania specjalnych wakw
i obcigw. Otrzymane druki mona podda natychmiastowej dalszej
obrbce w tym i lakierowaniu lakierami utrwalanymi promieniowaniem UV.
Farby do drukowania na maszynach 8- i 10- kolorowych prezentowane byy na Drupie przez koncern Michael Huber, prezentowano take
nowe serie farb offsetowych wykonane w technologii HIT o wysokiej koncentracji pigmentw. Ponad to wikszo farb triadowych do drukowania
offsetowego arkuszowego produkowana jest bez udziau olejw
mineralnych.
Farby, w ktrych jako barwido zastosowano cieke krysztay pod nazw
Ultraking Palicolor oferowaa do drukowania opakowa firma BASF.
S to farby, w ktrych zmienia si barwa w zalenoci od kta widzenia
i rodzaju owietlenia np. z ciemnoniebieskiej w intensywny odcie zieleni.
Farby stworzono z myl o wykorzystaniu przy drukowaniu wysokiej
jakoci etykiet na arkuszowych maszynach offsetowych. Tak jak i barwa
podobnie zmienia si poysk w/w farb - jest to tak zwany poysk naturalny,

181

ktry wystpuje u owadw i motyli. Efekt ten, obecnie bardzo modny jest
w dziedzinie lakierw samochodowych, ju wkrtce zostanie zastosowany
w drukowaniu wysokojakociowych opakowa produktw kosmetycznych,
napojw i lekw. Zastosowanie to moe by do znaczne z uwagi na fakt,
e farby o identycznych waciwociach z identycznymi barwidami
i identycznym spoiwem utrwalanym promieniowaniem UV mog by
stosowane take w drukowaniu typograficznym, fleksograficznym oraz
w sitodruku.
Do nowoci, ktre bd jednoczenie perspektywicznym wyznacznikiem rozwoju nowych farb offsetowych w najbliszej przyszoci, naley
zaliczy nowe farby offsetowe firmy Eckart. S to farby, w ktrych zastosowano pigmenty perowe oraz farby z pigmentami termoczuymi zarwno
na zimno jak i na ciepo.
Nowe rozwizania w dziedzinie farb ciekych (wklsodrukowych
i fleksograficznych) do drukowania opakowa to dopracowanie jednej
serii na bazie nitrocelulozy (uniwersalnej), ktra zastpuje wiele dotychczas
produkowanych serii na konkretne podo. Jest to zagadnienie podobne
do tego, ktre wystpuje przy farbach offsetowych arkuszowych. Kolejne
trendy rozwojowe w produkcji farb ciekych do drukowania opakowa to
stosowanie w drukarni systemw koncentratw farb bazowych, z ktrych
mona samemu na miejscu produkowa podane farby. Mona byo
take zaobserwowa nowe generacje farb, wodnych w tym take
niskozapachowych przeznaczonych np. do drukowania opakowa
wyrobw tytoniowych. Farby te zdaniem producentw nie ustpuj
farbom rozpuszczalnikowym.
Na zakoczenie naley wspomnie, e wszyscy szanujcy si producenci farb drukowy prezentowali swe nowe ekologiczne farby offsetowe do
rnych technologii drukowania (offset arkuszowy, cold - set i heat - set)
na olejach rolinnych (bez olejw mineralnych), oferowano nawet komplet
farb podstawowych systemu Pantone w wersji ekologicznej oraz, e wielu
producentw pracuje aktualnie nad opracowaniem farb offsetowych
do bezwodnego offsetu wodozmywalnych i wodnych na bazie ywic
akrylowych przeznaczonych do form typu Toray tj. z form z warstw
z kauczuku silikonowego. No c dopiero w niedalekiej przyszoci okae
si, ktre rodzaje farb z przedstawionych w tym rozdziale, zdobd brawo
bytu na rynku poligraficznym.

10. Bibliografia

1.Boegli B.: Zalety i wady obecnie stosowanych fleksograficznych

systemw farbowych do zadrukowywania opakowa, Referat
na V Fleksodrukowej Konferencji Naukowo-Technicznej, Warszawa,
24.09.1997.
2.Dettling A., Burri J.: Kationisch hrtende UVFarben fr den Flexodruck, Polygraph nr 8, s. 118-119, /1995/.
3.Druckfarben Echo Nr 3 Farby drukarskie do offsetowego zwojowego
druku gazet ,Wrocaw, Michael Huber Polska 1997.
4.Druckfarben Echo Nr 4 Farby drukarskie do offsetowego zwojowego
druku akcydensw, Wrocaw, Michael Huber Polska 1997.
5.Druckfarben Echo Nr 5 Metody badania farb i podoy offsetowych,
Wrocaw, Michael Huber Polska 1996.
6.Druckfarben Echo Nr 6 Farby drukarskie i lakiery do produkcji
opakowa kartonowych, Wrocaw, Michael Huber Polska 1998.
7.Eldred N.R., Scarlett T.: What the Printer Should Known about Ink,
Pittsburg, GATF 1990.
8.Enderle A., Flor F., Kock H-J.: Poliwinylobutyral-spoiwo do produkcji
wysokiej jakoci farb drukowych do druku opakowa, wiat Druku
nr 4, s. 72-75, /1998/.
9.Fritz B.: Wymogi jakociowe dla farb arkuszowych XXI wieku,
referat na Kongresie Poligrafw Polskich, Wrocaw 8-12.09.1999 r.
10.Gruszczyski Cz.: Farby graficzne, Warszawa, WSiP 1995.
11.Heger K.: Farbe und Druckfarbe, St. Gallen,
Verlag Coating Thomas & Co. 1992.
12.Jakucewicz S., Czichon M., Czichon H.: Materiaoznawstwo
poligraficzne. Farby drukowe. Metale i stopy, Warszawa, Wydawnictwa
Politechniki Warszawskiej 1992.
13.Kocherscheid K. A.: Grundlagen und Verfahrensschritte der modernen Tiefdrucktechnik, Tiefdruckfarben, Siegburg. Siegwerk Druckfarben
1996.
14.Kohl M.: farby drukowe, Warszawa, WNT 1984.

183

15.Leach R. H., Amstromg C., Brown J. F., Mackenze M. J., Randall

L.,Smith G.: The Printing Inks Manual, 5th edition, London, Blueprint
1993.
16.Lohmann F.: Intelligent ink systems - technical and economic
potential, Drupa 2000 - Specialist article no.10/February 2000.
17.Mandel M.: Systemy nadawania farby ColorFlow Single Fluid firmy
Goss, referat na Kongresie Poligrafw Polskich, Wrocaw 8-12.09.1999
r.
18.Materiay informacyjne firmy Akzo Nobel, Warszawa, 1998.
19.Materiay informacyjne firmy Michael Huber Polska, Wrocaw, 2000.
20.Mhlen E. Von zur: UV - Flexodruck, Flexodruck,nr 2, s. 9-21, /1993/.
21.Mller-Starke H.: Printing Inks for Publication Gravure, Seminar
Finnpap13.12. 1993, Helsinki.
22.Niemi K.: Printing Quality, Paper School, Helsinki 28.10-14.11 1997r.
23.Oittinen P.: Composition and Properties of Printing Inks
Finnpap/Finnboard Printing Ink Seminar, Autumn 1993, Helsinki.
24.Stankiewicz B.: Sitodruk, Warszawa, COBRPP 1996.
25.Thomson B.: Printing materials: Science and Technology, Surrey,
Pira,1998.
26.Todd R. E.: Printing inks. Formulation principles, manufacture
and quality control testing procedures, Surrey, Pira 1994.
27.Uhlemann G. H.: Druckfarbenindustrie verstrkt innovativ
und kooperativ, Druck & Medien-Magazin nr15-16, s. 50-52, /2000/.
28.Walenski W.: Offsetdruck, Frankfurt/M, Polygraph Verlag 1991.
29.Weyers
F.:
Ink-Report,
Zusammensetzug,
Herstellung
und Andewendung von Druckfarben, Frankfurt/M, Gebr. Schmidt
Druckfarben 1993.
30.Wodarczyk E.: Farby wodne do druku na podoach niewsikliwych,
wiat Druku nr 3, s. 94-96, /1998/.
31.Zdrojewska I.: Nowe rozwizania w dziedzinie farb drukowych,
Poligrafika nr 9, s. 48-50, Poligrafika nr 10, s. 20-22, /2000/
32.Zorll U.: Rompp Lexikon, Lacke und Druckfarben, Stuttgart,
Thiene 1998.

Rys. 5.16. Widmo wiata biaego.

Rys. 5.17. Addytywne mieszanie wiate.

Rys. 5.18. Substraktywne mieszanie farb.

Rys. 5.19. System CIE L* a* b*

185

Przkrj pigmentu perowego

Rys. 2.2. Budowa pigmentu mikowego o poysku perowym.

Trzy typy pigmentw

Rys. 2.3. Odbicie wiata od rnych rodzajw pigmentw:

absorpcyjnego, metalicznego i perowego.

Rys. 5.24. Sposb przeprowadzenia badania

wpywu farby na zmian waciwoci
smakowych.

Rys. 5.25. Sposb przeprowadzenia badania

wpywu farby na zmian zapachu opakowanego
produktu.

Rys. 6.6. Obszary barwne

uzyskiwane w rnych
systemach farb offsetowych.

Michael Huber Polska

Michael Huber Polska Spka z o.o.

53-608 Wrocaw
ul. Robotnicza 72
tel. (071) 354 81 10
(071) 354 81 1317
fax: (071) 373 50 23
e-mail:wroclaw@mhp.com.pl

Oddzia Warszawa
03-828 Warszawa
ul. Miska 65
tel. (022) 870 51 50
(022) 871 10 88
fax: (022) 813 57 61
e-mail:warszawa@mhp.com.pl
Oddzia Gdask
80-266 Gdask
ul. Grunwaldzka 209
tel. (058) 520 18 08
(058) 520 18 09
fax: (058) 520 18 19
e-mail:gdansk@mhp.com.pl
Oddzia Szczecin
71-142 Szczecin
ul. Wieniawskiego 36
tel/fax: (091) 486 13 31
e-mail:szczecin@mhp.com.pl
Oddzia Krakw
31-226 Krakw
ul. Vetulaniego 5
tel. 0603/ 64 37 36
tel/fax: (012) 415 68 51 w. 53, 55
e-mail:krakow@mhp.com.pl
www.mhp.com.pl