Culler Teoria Literatury

Wstp
Wiele wstpw do teorii literatury przedstawia szereg

rozmaitych szk krytycznych, traktujc j jako zbir podej, z ktrych kade opiera si na odmiennych zaoeniach teoretycznych. Te wyodrbniane kierunki teoretyczne
takie jak na przykad strukturalizm, dekonstrukcja, feminizm, psychoanaliza, marksizm czy neohistoryzm maj
jednak ze sob wiele wsplnego. Dlatego wanie mwi si
o teorii literatury, nie za o konkretnych teoriach. We
wprowadzeniu do teorii lepiej omawia zagadnienia i twierdzenia wsplne wszystkim szkoom ni prezentowa ich stanowiska po kolei. Lepiej przedstawi istot najwaniejszych
sporw, ktre nie przeciwstawiaj jednej szkoy innej,
mog wszake wyznacza wyrane podziay w ramach
owych kierunkw. Ujmujc wspczesn teori literatury jako zbir wykluczajcych si wzajemnie sposobw bd metod interpretacji, tracimy z oczu to, co w niej najbardziej interesujce i co stanowi jej prawdziw si, czyli potne
wyzwanie rzucone zdrowemu rozsdkowi dociekania,
w jaki sposb tworzy si znaczenie i w jaki sposb zyskuj
swj ksztat postacie literackie. Postanowiem omwi kilka
zagadnie, skupiajc si na najistotniejszych zwizanych
z nimi kwestiach i sporach oraz pyncych z nich naukach.
Mimo wszystko jednak czytelnik wprowadzenia do teorii
literatury ma prawo oczekiwa wyjanienia niektrych terminw, takich na przykad jak strukturalizm czy dekon-
8 Teoria literatury
strukcja. W Dodatku podaj krtkie charakterystyki najwaniejszych szk i kierunkw krytycznych mona si
z nim zapozna najpierw albo dopiero po przeczytaniu caej
ksiki bd te zaglda do w miar potrzeby.
Miej lektury!
Podzikowania
Ksika niniejsza wiele zawdzicza moim studentom,

uczestnikom zaj powiconych wprowadzeniu do teorii
literatury na Cornell University; wieloletnie dociekania
i dyskusje tam prowadzone uzmysowiy mi, o czym powinienem wspomnie w tym wprowadzeniu. Ze szczegln
przyjemnoci skadam podzikowania Cynthii Chase,
Mieke Bal i Richardowi Kleinowi, ktrzy czytali i komentowali ksik w maszynopisie, skaniajc mnie do powtrnych przemyle i nowych sformuowa. Robert Baker
i Leland Deladurantaye suyli mi nieocenion pomoc;
take Ewa Badowska, moja asystentka podczas zaj z teorii literatury, wniosa ogromny wkad w wiele aspektw niniejszego przedsiwzicia.
10 Teoria literatury
1
Co to jest teoria?
We wspczesnych badaniach nad literatur i kultur

wspomina si czsto o teorii i to wcale nie o teorii literatury; ot, po prostu o teorii. Osobie niewtajemniczonej takie uycie sowa musi si wydawa co najmniej osobliwe.
Teoria czego? chciaoby si spyta. O dziwo, trudno na
to pytanie odpowiedzie. Nie jest to ani teoria czegokolwiek
w szczeglnoci, ani te spjna teoria o charakterze oglnym. Czasami teoria jest nie tyle opisem czego, ile pewn
dziaalnoci ktr mona uprawia bd nie.Teori mona si zajmowa: mona j wykada albo studiowa; mona jej nienawidzi albo si jej ba. Nie uatwia to jednak
zrozumienia, czym ona jest w istocie.
Mwi si, e teoria radykalnie zmienia charakter nauki o literaturze, wyznawcy tego pogldu nie maj jednak
na myli teorii literatury, a wic systematycznego wyjaniania istoty literatury i metod jej analizowania. Tym, ktrzy
skar si na nadmiar teorii we wspczesnej nauce o literaturze, nie chodzi o nadmiar systematycznej refleksji nad natur literatury albo, na przykad, sporw na temat cech wyrniajcych jzyk literatury. Bynajmniej. Maj na myli co
zupenie innego.
Chodzi im najprawdopodobniej o to, e zbyt czsto prowadzi si dyskusje na tematy pozaliterackie, zbyt czsto
roztrzsa si kwestie oglne, bardzo luno powizane z problematyk literack, zbyt czsto odwouje do tekstw psy-
choanalitycznych, politycznych i filozoficznych. Teoria to
duga lista nazwisk (przewanie obco brzmicych): Jacques
Derrida, Michel Foucault, Luce Irigaray, Jacques Lacan,
Judith Butler, Louis Althusser, Gayatri Spivak.
Czym zatem jest teoria? Problem tkwi po czci w samym wyrazie teoria, odsyajcym niejako w dwa rne
kierunki. Z jednej strony, mwi si na przykad o teorii
wzgldnoci, pewnym ustalonym zbiorze twierdze.
Z drugiej strony, mamy najbardziej potoczne uycie sowa
teoria.
Dlaczego Laura rozstaa si z Michaem?
Mam teori, e...
Co w tym wypadku oznacza sowo teoria? Przede

wszystkim sygnalizuje spekulacj. Teoria nie jest jednak
rwnoznaczna z domysem. Zwrot Myl, e... sugerowaby, i jest prawidowa odpowied na zadane pytanie, ale
rozmwca jej nie zna: Myl, e Laura miaa ju do docinkw Michaa, ale upewnimy si dopiero wtedy, kiedy
przyjdzie ich przyjacika Maria. Teoria za oznacza spekulacj mylow, na ktr sowa Marii mog nie mie wpywu, wyjanienie, ktrego zasadnoci bd bezzasadnoci
moe by trudno dowie. Stwierdzenie Mam teori,
e... dostarcza poza tym wyjanienia, ktre nie jest oczywiste. Nikt nie oczekuje, e rozmwca skoczy zdanie: Mam
teori, e to dlatego, i Micha mia romans z Samant. To
ju nie byaby teoria. Nie trzeba wnikliwoci teoretyka, by
doj do wniosku, e jeli Micha i Samanta mieli z sob romans, mogo to wywrze niejaki wpyw na stosunek Laury
do Michaa. Co ciekawe, gdyby rozmwca powiedzia:
Mam teori, e Micha mia romans z Samant, zwizek
tych dwojga z miejsca staby si kwesti domysu, nie za
pewnoci a tym samym prawdopodobn teori. Ujmujc
jednak rzecz bardziej oglnie by uchodzi za teori, wyjanienie nie tylko musi nie by oczywiste, lecz powinno by
troch bardziej zoone: Mam teori, e Laura kochaa si
Co to jest teoria? 13
skrycie w swoim ojcu, i dlatego Micha nie by nigdy w stanie sprosta jej wymaganiom. Teoria musi by czym wicej ni zwyk hipotez nie moe by oczywista; obejmuje
zoone, systemowe relacje midzy wieloma czynnikami;
trudno j zarwno udowodni, jak zbi. Jeli bdziemy
o tym wszystkim pamita, atwiej pojmiemy, co rozumie
si przez sowo teoria.
Teoria w literaturoznawstwie nie oznacza prb wytumaczenia istoty literatury ani te metod jej badania (cho tego
rodzaju zagadnienia wchodz w skad teorii literatury i zostan omwione w niniejszej ksice, przede wszystkim
w rozdziaach 2., 5. i 6.).To rozlegy obszar myli i pimiennictwa, o niezmiernie trudnych do okrelenia granicach. Filozof Richard Rorty mwi o nowej, zoonej dyscyplinie,
zapocztkowanej w XIX stuleciu: Poczwszy od czasw
Goethego, Macaulaya, Carlylea i Emersona rozwija si nowy sposb pisania, nie bdcy ani ocenianiem relatywnych
zalet poszczeglnych dzie literackich, ani histori idei, ani
te filozofi moraln czy tworzeniem nowych wizji spoeczestwa, lecz wszystkim tym naraz, zlewajcym si w pewien nowy gatunek1*. Najwygodniejszym terminem na
okrelenie tego wewntrznie zrnicowanego gatunku jest
sowo-wytrych teoria, ktre zaczo oznacza prace dokonujce reorientacji mylenia w dziedzinach innych ni te,
do ktrych na pozr nale. To najprostsze wyjanienie, co
powinno si uwaa za teori. Dziea okrelane tym terminem wywieraj wpyw poza pierwotn sfer oddziaywania.
To proste wyjanienie nie jest wprawdzie zadowalajc
definicj, pozwala jednak, jak si zdaje, uchwyci, co wydarzyo si od lat szedziesitych: pimiennictwo nie dotyczce bezporednio nauki o literaturze zyskao zainteresowanie
literaturoznawcw, poniewa zawarte w nim analizy jzyka,
mylenia, historii bd kultury dostarczaj nowych i przekonujcych uj zagadnie zwizanych z tekstem i kultur.
Teoria w takim znaczeniu nie jest katalogiem metod bada
* rda i lokalizacj cytatw podajemy na kocu ksiki (przyp. red.).
literackich, lecz nieskoczenie wielkim zbiorem pimiennictwa o wszystkich rzeczach pod socem, poczwszy od
niemal wycznie technicznej problematyki akademickiej filozofii, koczc na ewolucji mylenia i mwienia o ludzkim
ciele. Teoria jako gatunek obejmuje dziea z zakresu antropologii, historii sztuki, filmoznawstwa, studiw nad kulturow tosamoci pci [gender studies], lingwistyki, filozofii, politologii, psychoanalizy, historii nauki, historii
obyczaju, historii idei oraz socjologii. Dziea takie pozostaj
w cisym zwizku z toczonymi na terenie poszczeglnych
dziedzin dyskusjami, zyskay jednak rang teorii, poniewa zawarte w nich wizje czy argumenty okazay si przekonujce bd stymulujce z punktu widzenia osb nie majcych nic wsplnego z dan dyscyplin. Dziea, ktre stay
si teori, dostarczaj wyjanie wykorzystywanych przez
innych przy interpretacji znacze, zjawisk przyrody i kultury, funkcjonowania psychiki, relacji midzy dowiadczeniem spoecznym a prywatnym oraz midzy szerzej rozumianymi siami historycznymi a dowiadczeniem jednostki.
Jeli definiujemy teori w kategoriach jej praktycznych
skutkw, jako co, co zmienia pogldy ludzi, kae im inaczej
myle o przedmiotach ich bada i samym prowadzeniu takich bada to jakiego rodzaju s to skutki?
Gwnym skutkiem teorii jest podanie w wtpliwo
zdrowego rozsdku: zdroworozsdkowych pogldw na
znaczenie, pisarstwo, literatur, dowiadczenie. Teoria kwestionuje na przykad:
koncepcj, e znaczenie wypowiedzi albo tekstu sprowadza si do tego, co autor mia na myli;
pogld, e pisarstwo jest ekspresj, ktrej prawda tkwi
poza nim samym, w dowiadczeniu bd sytuacji, ktre
wyraa;
opini, e rzeczywisto jest tym, co obecne w danej
chwili.
Teoria okazuje si czsto gwatown krytyk poj zdroworozsdkowych, co wicej, prb wykazania, e to, co bierzemy za zdrowy rozsdek, jest w istocie wytworem histo-
rii, pewn okrelon teori, ktra zacza si wydawa tak
naturalna, e przestalimy j postrzega jako teori. Jako
krytyka zdrowego rozsdku, a zarazem prba znalezienia
koncepcji alternatywnych wobec tego pojcia teoria kwestionuje podstawowe przesanki i zaoenia nauki o literaturze, podwaa wszystko, co dotd mogo uchodzi za samo
przez si oczywiste. Czym jest znaczenie? Czym jest autor?
Czym jest czytanie? Czym jest literackie ja, czyli podmiot, ktry pisze, czyta bd dziaa? W jaki sposb teksty
wi si z okolicznociami, w jakich powstaj?
Czy moemy powoa si na przykad jakiej teorii?
Zamiast mwi o teorii w ogle, sprbujmy od razu zagbi si w trudne pisarstwo dwch wybitnych teoretykw
i sprawdzi, co uda nam si z niego zrozumie. Proponuj
przykady ilustrujce dwa powizane ze sob, cho zarazem
przeciwstawne stanowiska, kwestionujce dyktowane zdrowym rozsdkiem koncepcje seksu, pisarstwa i dowiadczenia.
Francuski historyk idei Michel Foucault rozwaa
w swojej ksice Historia seksualnoci zagadnienie, ktre
nazywa hipotez represji: powszechne przekonanie, e
seks by w poprzednich epokach, zwaszcza w wieku dziewitnastym, sfer poddan represji, a prb wyzwolenia
podjli dopiero wspczeni. Wedug Foucaulta seks nie
jest bynajmniej naturalnym popdem, ktry podlega represji, lecz zoonym pojciem, powstaym wskutek rnorakich dziaa spoecznych, docieka, mwienia i pisania
innymi sowy dyskursw bd praktyk dyskursywnych
ktre zbiegy si ze sob w dziewitnastym wieku. Wszelkie rodzaje wypowiedzi lekarzy, duchownych, powieciopisarzy, psychologw, moralistw, dziaaczy spoecznych,
politykw ktre zwyklimy czy z koncepcj represjonowania seksualnoci, w rzeczywistoci przyczyniy si do
powstania samego pojcia seksu. Foucault pisze: Pojcie seksu pozwolio najpierw zgrupowa w sztucznej jednoci elementy autonomiczne, funkcje biologiczne, zachowania, doznania, przyjemnoci; pozwolio take, by owa
fikcyjna jedno dziaaa w charakterze przyczynowej zasady, wszechobecnego seksu, wszdzie wykrywanego sekretu
[...].2 Foucault nie zaprzecza, e midzy ludmi dochodzi
do stosunkw pciowych, ani e maj oni pe biologiczn
i narzdy pciowe. Twierdzi natomiast, e w dziewitnastym wieku wynaleziono nowe sposoby przyporzdkowywania pojedynczej kategorii (seks) caego szeregu spraw
potencjalnie ze sob nie zwizanych: pewnych aktw, nazywanych seksualnymi, rnic biologicznych, czci ciaa, reakcji psychologicznych, przede wszystkim za znacze spoecznych. Rozmaite sposoby, w jakie ludzie mwili o tego
rodzaju zachowaniach, doznaniach i czynnociach biologicznych, i to, jak je traktowali, przyczyniy si do stworzenia odrbnej, sztucznie poczonej caoci zwanej, seksem, ktrej przypisano fundamentalne znaczenie dla
tosamoci jednostki. Nastpnie wskutek istotnego odwrcenia, seks zaczto postrzega jako przyczyn najrozmaitszych zjawisk, ktre, uprzednio, zoyy si na ow ide.
Dziki temu seksualno zyskaa cakiem now rol i znaczenie, stajc si tajemnic jednostki. Piszc o doniosoci
popdu seksualnego i o naszej seksualnej naturze, Foucault zwraca uwag, e:
doszlimy teraz do tego, e prbujemy pyta nasz zdolno rozumienia o to, co przez wieki uznawalimy za szalestwo, [...]
nasz tosamo o to, co dawniej postrzegalimy jako bezimienny mroczny poryw. Dlatego przypisujemy temu czemu
znaczenie, odczuwamy przed nim nabon trwog, nie szczdzimy wysikw poznawczych. W skali stuleci stao si to co
waniejsze od naszej duszy, waniejsze niemal od ycia. [...].3
Przykadem ilustrujcym jedn z drg, dziki ktrym

seks sta si osobist tajemnic, sednem tosamoci jednostki, jest wyodrbnienie w dziewitnastym wieku homoseksualisty jako typu, traktowanego nieledwie jako gatunek. Stosunki seksualne midzy przedstawicielami tej
samej pci (na przykad tzw. sodomia) byy pitnowane ju
we wczeniejszych epokach, teraz jednak punkt cikoci
przesun si z samego aktu na tosamo uczestnikw; nie
pytano ju o to, czy kto dopuci si zakazanej czynnoci,
lecz o to, czy jest homoseksualist. Sodomia bya aktem,
pisze Foucault, lecz homoseksualista jest teraz gatunkiem. Poprzednio dochodzio midzy ludmi do aktw homoseksualnych; teraz punkt cikoci przesun si w stron samej seksualnoci, warunkujcej prawdziw natur
jednostki: Czy on jest homoseksualist?.
Wedug Foucaulta na pojcie seksu skada si szereg
dyskursw, zwizanych z rozmaitymi obyczajami i instytucjami spoecznymi: s to sposoby, w jakie lekarze, duchowni, urzdnicy, dziaacze spoeczni, a nawet powieciopisarze
odnosz si do zjawisk postrzeganych przez nich jako seksualne. W tego rodzaju dyskursach seks jest jednak traktowany jako zjawisko uprzednie wobec samego dyskursu. Do
niedawna akceptowano niemal powszechnie taki obraz rzeczywistoci, obarczajc dyskursy i obyczaje win za prb
represji popdu i przejcia kontroli nad seksem podczas
kiedy w istocie przyczyniy si one do stworzenia takiego
pojcia. Odwracajc ten proces, Foucault traktuje w swoich
rozwaaniach seks jako skutek, nie za przyczyn, jako wytwr dyskursw, ktre maj na celu analizowanie, opisywanie i ustanawianie regu ludzkiej aktywnoci.
Analiza Foucaulta stanowi przykad argumentacji z obszaru bada historycznych, ktra zyskaa rang teorii, poniewa zostaa zaakceptowana i przejta przez przedstawicieli innych dyscyplin. Nie jest to teoria seksualnoci
rozumiana jako zbir aksjomatw o rzekomo uniwersalnym
charakterze. W zaoeniu miaa to by analiza konkretnego
procesu historycznego, jej implikacje okazay si jednak duo bardziej rozlege. Skania ona do odnoszenia si z wiksz nieufnoci do zjawisk uznawanych za pewne i naturalne. Czy nie jest, by moe, wrcz odwrotnie, i s one
wytworem dyskursw ekspertw, praktyk bezporednio
zwizanych z dyskursami wiedzy, utrzymujcymi, e dokonuj opisu tych zjawisk? Wedug Foucaulta seks jako ta-
jemnica ludzkiej natury jest ubocznym efektem prb odkrycia prawdy o czowieku.
Charakterystyczn cech myli, ktra staje si pniej
teori, jest to, e podsuwa ona frapujce posunicia, dajce si wykorzysta take w innych dziedzinach. Takim
posuniciem jest choby sugestia Foucaulta, e domniemana przeciwstawno midzy naturaln seksualnoci
a tumicymi j siami spoecznymi (wadz) ma raczej
charakter wspdziaania: siy spoeczne powouj do ycia
co (seks), co pozornie staraj si kontrolowa. Dalszym
posuniciem lub, jeli kto woli, dodatkow korzyci
jest pytanie, co mona zyska dziki zatajeniu takiego
wspdziaania midzy seksem a wadz, ktra podobno ma
go represjonowa. Co mona zyska w sytuacji, kiedy uznamy tak wzajemn zaleno nie za wspzaleno wanie,
ale za przeciwstawno? Wedug odpowiedzi udzielonej
przez Foucaulta mona w ten sposb zamaskowa wszechobecno wadzy: osoba przekonana, e stajc w obronie
seksu, sprzeciwia si jednoczenie wadzy, w rzeczywistoci
nie wykracza w swoich dziaaniach poza ramy przez wadz
wyznaczone. Innymi sowy, dopki to, co zwiemy seksem, wydaje si poza zasigiem wadzy jako sfera, ktr
siy spoeczne prbuj na prno kontrolowa dopty
wadza sprawia wraenie ograniczonej i zupenie niegronej
(nie potrafi poskromi seksu). W istocie jednak na wadz
natykamy si na kadym kroku, jest ona wszechobecna.
Wedug Foucaulta wadza nie jest po prostu czym, co
si sprawuje, lecz wadz/wiedz: wadz pod postaci wiedzy albo wiedz jako wadz. To, co uwaamy za nasz wiedz o wiecie struktura pojciowa, w ktrej mieci si nasze rozumienie wiata dziery nad nami ogromn wadz.
Wadza/wiedza doprowadzia na przykad do sytuacji,
w ktrej czowieka okrela jego pe. Doprowadzia do sytuacji, w ktrej spenienie si kobiety jako osoby uzalenia si
od powodzenia jej seksualnego zwizku z mczyzn. Idea
seksu oderwanego od wadzy, stojcego wobec niej w opozycji, ukrywa rzeczywisty zasig wadzy/wiedzy.
Ten przykad teorii wymaga kilku istotnych wyjanie.
Teoria Foucaulta jest analityczna (zawiera analiz pojcia),
jednoczenie jest jednak spekulatywna w tym znaczeniu,
e nie mona odwoa si do jakiegokolwiek wiadectwa,
ktre mogoby potwierdzi prawdziwo owej hipotezy dotyczcej seksualnoci (istnieje wiele dowodw przemawiajcych na korzy tezy Foucaulta, nie mona jej jednak zweryfikowa). Foucault nazywa t metod badawcz krytyk
genealogiczn: ujawniajc genez rzekomo podstawowych kategorii, na przykad seksu, stworzonych przez dziaania dyskursywne. Tego rodzaju krytyka nie prbuje orzeka, czym naprawd jest seks, tylko wykaza, w jaki
sposb powstao takie pojcie.Warto zauway, e cho Foucault nie wspomina w ogle o literaturze, mimo to jego
teoria, jak si okazao, wzbudzia ogromne zainteresowanie
literaturoznawcw. Po pierwsze, literatura mwi o seksie; literatura jest jednym z obszarw, gdzie to pojcie jest konstruowane, gdzie upowszechnia si ide, jakoby najgbsze
zakamarki ludzkiej tosamoci wizay si nierozerwalnie
z tym rodzajem podania, jakie odczuwamy wobec drugiego czowieka. Teoria Foucaulta okazaa si przydatna zarwno w badaniach nad powieci, jak i w studiach nad
problematyk homoseksualizmu czy w szerszym znaczeniu tosamoci pci. Foucault odegra ogromn rol,
zwaszcza jako wynalazca nowych przedmiotw bada historycznych: na przykad seksu, kary czy szalestwa,
ktrych nie uznawano przedtem za majce wasn histori.
Foucault traktuje je jako konstrukcje historyczne, zachcajc nas tym samym do przeledzenia procesu ksztatowania
tego, co uwaamy za dane i samo przez si oczywiste przez
obowizujce w danej epoce dziaania dyskursywne, w tym
take literatur.
Jako drugi przykad teorii rwnie wpywowej jak Foucaultowska rewizja historii seksualnoci, zdradzajcej jednak pewne cechy, ktre pozwalaj przeledzi rnice wewntrz samej teorii przytocz analiz pogldw na
sztuk pisarsk i dowiadczenie w Wyznaniach Jean Jacqu-
esa Rousseau dokonan przez wspczesnego francuskiego
filozofa Jacquesa Derrid. Rousseau, osiemnastowieczny
pisarz francuski, w opinii wielu badaczy przyczyni si do
powstania nowoczesnego pojcia jednostkowej jani (ja).
Na pocztek jednak kilka wyjanie tytuem wprowadzenia. W tradycyjnym ujciu filozofia wiata zachodniego odrniaa rzeczywisto od pozoru, rzeczy od ich przedstawie, myl za od wyraajcych j znakw. Znaki bd
reprezentacje s w wietle tego pogldu jedynie sposobem
dotarcia do rzeczywistoci, prawdy albo idei, i w zwizku
z tym powinny by moliwie najbardziej przeroczyste;
nie mog utrudnia zrozumienia, wpywa na reprezentowane przez siebie myli bd prawdy ani ich znieksztaca.
W wietle takiego zaoenia mowa zdawaa si bezporedni
manifestacj bd obecnoci myli, podczas gdy pismo,
oddziaujce pod nieobecno mwicego jako sztucznym
i pochodnym przedstawieniem mowy, potencjalnie wprowadzajcym w bd znakiem znaku.4
Rousseau jest wierny tej tradycji, ktra staa si ju czci
domeny zdrowego rozsdku, gdy pisze: Jzyki su do porozumiewania si; pisanie jest wobec mowy jedynie suplementem.W tym miejscu wkracza Derrida, pytajc co to jest suplement?. Wedug definicji sownikowej suplement to
materia dodatkowy, uzupeniajcy. Czy pismo uzupenia mow, dodajc do niej brakujce, a zarazem istotne elementy, czy te dopenia j czym, bez czego mogaby doskonale si obej? Rousseau z uporem definiuje pisanie jako
czczy dodatek, nieistotne uzupenienie, wrcz schorzenie
mowy: na pismo skadaj si znaki, te za wprowadzaj moliwo nieporozumienia, jako e s odczytywane pod nieobecno mwicego, ktry mgby je objani bd sprostowa. Cho Rousseau nazywa je nieistotnym uzupenieniem,
w swojej twrczoci odnosi si do pisma w taki sposb, jakby
miao dopenia mow albo nadrabia to, czego jej nie dostaje: kompensowa jej wady, na przykad moliwo nieporozumienia. W Wyznaniach, od ktrych zaczyna si pojcie wasnego ja w znaczeniu wewntrznej, nieznanej otoczeniu
rzeczywistoci, czytamy, e Rousseau zdecydowa si spisa
swoj spowied i ukry przed ludmi, poniewa w towarzystwie okazywa si nie tylko w najmniej korzystnej postaci,
ale zupenie inny, ni jestem. [...] Z obcowania ze mn nikt by
si nie domyli, co jestem wart [...].5 Wedug Rousseau jego
prawdziwe wewntrzne ja rni si od tego, ktrym wydaje si by podczas rozmw z innymi ludmi; pragnc uzupeni wprowadzajce w bd znaki swej mowy, musi zatem
pisa. Pisanie okazuje si czym niezmiernie istotnym, poniewa mow charakteryzuj cechy przypisywane dotd pismu:
podobnie jak ono skada si ze znakw, ktre nie s bynajmniej przejrzyste, nie przekazuj znaczenia zamierzonego
przez mwicego, lecz mog by rnie interpretowane.
Pisanie jest suplementem mowy, mowa jednak te jest suplementem: Rousseau pisze, e dzieci szybko ucz si posugiwa mow, by wspomagaa ich sabo. [...] nie trzeba
bowiem wielkiego dowiadczenia, aby odkry przyjemno
pync z dziaania za porednictwem innych i powodowania wiatem po prostu poruszajc jzykiem. Derrida dokonuje charakterystycznego dla teorii posunicia, traktujc
przykad Rousseau jako ilustracj pewnej powszechnej
struktury czy logiki: logiki suplementarnoci, ktr znajduje w twrczoci tego pisarza. Jest to struktura, w ktrej to,
co uzupenione (mowa), samo wymaga uzupenienia, zdradza bowiem te same cechy, ktre pierwotnie przypisywano
wycznie suplementowi (pismo). Sprbuj to wyjani.
Rousseau potrzebuje pisma, poniewa jego mowa bywa
bdnie interpretowana. Oglniej rzecz ujmujc, Rousseau
potrzebuje znakw, poniewa same rzeczy mu nie wystarczaj. W Wyznaniach opisuje swoj modziecz mio do pani
de Warrens, u ktrej mieszka i ktr nazywa mamusi.
Nie skoczybym nigdy, gdybym chcia szczegowo opowiada
szalestwa, do jakich pobudzao mnie wspomnienie drogiej
mamusi, kiedy nie byem przy jej boku. Ile razy caowaem
moje ko z myl, e ona w nim spaa; to znw firanki, meble
z myl, i naleay do niej i e dotykaa ich jej pikna rka;
podog nawet, do ktrej przyciskaem twarz z myl, e ona po
niej stpaa!6
Najrozmaitsze obiekty su pod nieobecno ukochanej

za suplementy bd namiastki jej obecnoci. Okazuje si
jednak, e nawet gdy jest ona obecna, utrzymuje si ta sama
struktura, ta sama potrzeba suplementw. Czytamy dalej:
Niekiedy, nawet w jej obecnoci, nawiedzay mnie szalestwa,
ktre, zdawaoby si, jedynie najgwatowniejsza mio zdolna
jest podsun. Jednego dnia, w chwili, gdy kada ksek do ust,
zawoaem, e jest na nim wos; wyplua na talerz; chwytam go
chciwie i poykam.7
Nieobecno ukochanej, kiedy Rousseau musi zadowala si namiastkami bd znakami przypominajcymi jej
osob, zostaje najpierw skonfrontowana z jej obecnoci.
Okazuje si jednak, e obecno nie jest rwnoznaczna
z momentem spenienia, natychmiastowym uzyskaniem
dostpu do samej rzeczy, jeli nie towarzysz jej suplementy
albo znaki; mimo obecnoci ukochanej struktura i potrzeba
dodatkw pozostaj te same. W tym tkwi przyczyna groteskowego incydentu z poykaniem wyplutego przez mamusi jedzenia. acuch substytutw moe si wydua dalej. Gdyby nawet Rousseau posiad sw ukochan, wci
miaby uczucie, e mu umyka i moe by jedynie oczekiwana lub wspominana. Sama za mamusia jest namiastk
matki, ktrej Rousseau nie zna: matk, ktra by nie zadawalaa, lecz jak wszystkie matki wymagaaby dopenie.
Z tego cigu suplementw pisze Derrida wyania si
prawo nieskoczonego acucha powiza, mnocych nieuchronnie liczb dodatkowych zaporednicze, tworzcych
poczucie tego wanie, co wci odsuwaj: wraenie samej
rzeczy, bezporedniej obecnoci albo pierwotnego postrzegania. Bezporednio jest wtrna. Wszystko zaczyna si od
zaporedniczenia. Im bardziej tekst pragnie mwi o doniosoci obecnoci samej rzeczy, tym bardziej wskazuje na
konieczno porednictwa. W istocie tego rodzaju znaki czy
suplementy stwarzaj poczucie, e jest co (np. mamusia), co da si uchwyci. Z tekstu pynie nauka, e pojcie
pierwowzoru tworz jego kopie i e pierwowzr wci si
odsuwa i nigdy nie da si uchwyci. Std wniosek, e nasze
zdroworozsdkowe pojcie rzeczywistoci jako czego obecnego, pierwowzoru za jako czego niegdy obecnego, okazuje si nie do utrzymania: dowiadczenie jest zawsze zaporedniczone przez znaki, pierwowzr za powstaje jako
skutek znakw i suplementw.
Wedug Derridy, teksty Rousseau, jak wiele innych, wykazuj, e zamiast myle o yciu jako o czym, do czego
znaki i teksty s dodawane po to, by je reprezentowa, powinnimy je samo pojmowa jako wypenione znakami, jak
co, co jest wynikiem procesw signifikacji. Teksty mog
twierdzi, e rzeczywisto wyprzedzaa signifikacj, w istocie jednak dowodz, e suszne jest sawne sformuowanie
Derridy: Il ny a pas de hors-texte Nie ma niczego poza
obrbem tekstu: czytelnik, sdzc, e wyszed poza znaki
i tekst, docierajc do rzeczywistoci samej w sobie, odkrywa coraz wicej tekstu, coraz wicej znakw, nie koczcy si acuch suplementw. Derrida pisze:
ledzc nieprzerwan ni niebezpiecznego suplementu, usiowalimy wykaza, e w tym, co zwyklimy nazywa prawdziwym yciem owych penokrwistych postaci, [...] nie byo
nigdy nic poza pisaniem, nic poza suplementami i podstawianiem znacze, ktre mogy powsta wycznie w acuchu relacji opartych na rnicach. [...] I tak dalej w nieskoczono,
wyczytalimy bowiem w tekcie, e to, co absolutnie obecne,
Natura, to, co okrela si takimi sowami jak prawdziwa matka itp., zdyo nam ju umkn, nigdy naprawd nie istniao;
e pocztkiem znaczenia i jzyka jest pismo, jako znikanie naturalnej obecnoci.8
Nie oznacza to, e midzy obecnoci i nieobecnoci

mamusi, czy te midzy prawdziwym i fikcyjnym zda-
rzeniem, nie ma adnej rnicy. Znaczy to, e jej obecno
okazuje si szczeglnym rodzajem nieobecnoci, wymagajcym dalszych zaporednicze i suplementw.
Foucaulta i Derrid opatruje si czsto wspln etykietk poststrukturalistw (zob. Dodatek), jednake midzy
tymi dwoma przykadami teorii s uderzajce rnice.
Derrida proponuje odczytywanie bd interpretacj tekstw, rozpoznajce w danym tekcie dziaajc w nim logik. Tezy Foucaulta nie opieraj si na tekstach; prawd mwic, zaskakujco rzadko odwouje si on do konkretnych
dokumentw i dyskursw, tworzy jednak w zamian oglne
ramy mylenia o tekstach i dyskursach w ogle. Interpretacja Derridy ukazuje, do jakiego stopnia same dziea literackie, takie jak Wyznania Rousseau, maj charakter teoretyczny: dostarczaj bezporednio argumentw, dotyczcych
pisania, podania, substytucji i suplementacji, wpywajc
porednio na nasz sposb mylenia o tych zagadnieniach.
Z kolei Foucault nie wdaje si w rozwaania nad wnikliwoci i mdroci tekstw, prbuje za to wykaza, jak dalece
dyskursy lekarzy, uczonych i powieciopisarzy kreuj to, co
rzekomo tylko analizuj. Derrida ukazuje, jak teoretyczny
charakter maj w istocie dziea literackie, Foucault za jak
twrcze s dyskursy wiedzy.
Jest take rnica midzy pytaniami, jakie nasuwaj si
w zwizku z twierdzeniami tych dwu teoretykw. Derrida
twierdzi, e ukazuje, co mwi lub ukazuj teksty Rousseau, rodzi si zatem pytanie, czy to, co mwi teksty Rousseau, jest prawd. Foucault twierdzi, e analizuje pewien
okrelony moment historyczny, co pociga za sob pytanie,
czy dokonane przeze szerokie uoglnienie odnosi si rwnie do innych epok i miejsc. Podnoszenie tego rodzaju
kwestii to z kolei wkraczanie przez nas w dziedzin teorii
i jej uprawianie.
Oba przykady dowodz, e teoria wymaga dziaa spekulatywnych: ujcia podania, jzyka i innych poj w sposb prowadzcy do zakwestionowania oglnie przyjtych
idei (e jest co naturalnego, zwanego seksem; e znaki
reprezentuj uprzedni wobec nich rzeczywisto). Dziki
temu skania nas do powtrnego przemylenia kategorii,
w ktrych mona rozwaa literatur.Wymienione stanowiska ilustruj gwny kierunek najnowszej teorii, ktrej celem jest krytyka wszystkiego, co uznawano dotd za naturalne, prba wykazania, e to, co przyjmowano za
naturalne, jest w istocie wytworem historii i kultury. Oto
jeszcze jeden przykad tej tendencji: kiedy Aretha Franklin
piewa Dziki tobie czuj si jak prawdziwa kobieta [You
make me feel like a natural woman], odnosimy wraenie, e
odczuwana przez ni satysfakcja ma swoje rdo w potwierdzeniu przyrodzonej, uprzedniej wobec kultury tosamoci pciowej, przez sposb, w jaki traktuje j mczyzna. Sformuowanie dziki tobie czuj si jak prawdziwa
kobieta sugeruje jednak, i ta rzekomo przyrodzona czy
te dana tosamo jest w istocie rol narzucon przez kultur, konsekwencj obowizujcego modelu kulturowego:
Franklin nie jest urodzon kobiet, mona tylko sprawi,
by si poczua jak urodzona kobieta. Prawdziwa kobieta,
kobieta z natury, jest zatem produktem kulturowym.9
Teoria uywa podobnych argumentw, prbujc dowie,
e pozornie naturalne instytucje i porzdek spoeczny, a take przyjte w danym spoeczestwie nawyki mylowe s
w rzeczywistoci wytworem stosunkw ekonomicznych i toczcej si walki o wadz, e zjawiska wiadomego ycia mog by wynikiem dziaania si niewiadomoci, e to, co nazywamy jani albo podmiotem, powstaje w obrbie
systemw jzyka i kultury i poprzez nie, to za, co nazywamy obecnoci, rdem bd pierwowzorem, tworz
kopie na drodze licznych powtrze.
Czym zatem jest teoria? Mona to uj z grubsza w czterech punktach.
1. Teoria jest interdyscyplinarna jest dyskursem wykraczajcym poza ramy swej pierwotnej dyscypliny.
2. Teoria ma charakter analityczny i spekulatywny prbuje dotrze do rda poj, ktre nazywamy seksem, jzykiem, pismem, znaczeniem albo podmiotem.
3. Teoria jest krytyk zdrowego rozsdku, kwestionuje
pojcia uznawane za naturalne.
4. Teoria jest myleniem o myleniu, rozwaaniem kategorii, ktrymi posugujemy si, by nada czemu sens
w literaturze i innych dziaaniach dyskursywnych.
W konsekwencji teoria nas oniemiela. Jedn z najbardziej niepokojcych cech wspczesnej teorii stanowi to, e
jest ona bezkresna. Nie sposb jej opanowa, nie da si jej
uj w konkretnym zestawie tekstw, ktrych znajomo
pozwoliaby nauczy si teorii. To bezmierny zbir prac,
nieustannie powikszany w miar jak modzi i peni zapau
adepci, krytykujc przyjmowane dotd koncepcje swych
poprzednikw podkrelaj wkad, jaki do teorii wnosz
nowi myliciele i odkrywaj na nowo dziea dawniejszych
i zapoznanych. Teoria staje si wic rdem niepokoju,
punktem wyjcia dla nie koczcych si pyszakowatych
stwierdze w rodzaju: Co takiego? Nie czytae Lacana?
Jak moesz wypowiada si na temat poezji, nie majc pojcia o zwierciadlanym konstytuowaniu si podmiotu?.
Albo: Jak mona pisa o powieci wiktoriaskiej, nie posugujc si Foucaultowskim ujciem seksualnoci i histeryzacji ciaa kobiety ani udowodnion przez Gayatri Spivak
tez o roli kolonializmu w ksztatowaniu si podmiotu
w metropolii?. Niekiedy teoria jawi si jako szataski wyrok, skazujcy nas na mozolne studia w zupenie nie znanych nam dziedzinach, przy czym nawet dogbne opanowanie jednego zagadnienia nie uwalnia nas od kary,
zmuszajc do podjcia dalszych nieatwych zada. (Spivak? No tak, ale czytae chyba polemik Benity Parry i odpowiedzi Spivak na jej krytyk?).
Niemono opanowania teorii jest gwnym powodem
stawianego wobec niej oporu. Jakkolwiek oceniaby swoj
wiedz, nigdy nie zyskasz pewnoci, czy rzeczywicie musisz przeczyta Jeana Baudrillarda, Michaia Bachtina,Waltera Benjamina, Hlne Cixous, C. L. R. Jamesa, Melanie
Klein czy Juli Kristev, czy te moesz spokojnie o nich zapomnie (co zaley oczywicie od tego, kim jeste i kim
Terrorystyczn? Dziki Bogu. le zrozumiaem Meg: mylaem, e prowadzi pan dziaalno teoretyczn.
chcesz by). Wrogo wobec teorii w znacznym stopniu bierze si std, e uznanie jej doniosoci oznacza oddanie si
czemu, co nie ma koca, sytuacj, w ktrej zawsze wiele
spraw istotnych jest ci nie znanych. Ale takie jest ycie.
Teoria wywouje pragnienie mistrzostwa: adept ma nadziej, e lektura teorii podsunie mu pojcia pozwalajce
porzdkowa i zrozumie interesujce go zjawiska. Teoria
wyklucza jednak mistrzostwo, nie tylko dlatego, e zawsze
pozostaje co, czego jeszcze nie wiemy, lecz take dlatego
co wypywa z samego charakteru dyscypliny i tym samym
jest bardziej bolesne e zakada kwestionowanie przyjtych rezultatw i zaoe, na ktrych si one opieraj. Istot teorii jest zbijanie przesanek i twierdze, co pociga za
sob negacj rzekomej wiedzy, skutki teorii s zatem nieprzewidywalne. Adept nie zostanie mistrzem, porzuci jednak stanowisko, z ktrym utosamia si wczeniej. Bdzie
rozwaa to, co czyta, na nowe sposoby. Zacznie zadawa
odmienne pytania, lepiej zdajc sobie spraw z implikacji
pyta stawianych czytanym utworom.
Moje bardzo krtkie wprowadzenie nie uczyni z nikogo
mistrza teorii, nie tylko dlatego, e jest bardzo krtkie. Czytelnik znajdzie w nim jednak omwienie najistotniejszych
prdw mylowych i kwestii spornych, zwaszcza dotyczcych bezporednio literatury. Prezentuj czytelnikowi przykady rozwaa teoretycznych w nadziei, e uznawszy teori za dyscyplin wartociow i interesujc zasmakuje
w rozkoszach spekulacji mylowych.
2
Co to jest literatura i czy pytanie to
ma jakiekolwiek znaczenie?
Co to jest literatura? Czytelnik zapewne sdzi, e jest to

najistotniejsze pytanie w teorii bada literackich, tak naprawd jednak wydaje si pozbawione wikszego znaczenia.
Dlaczego?
Mona wskaza dwie przyczyny takiego stanu rzeczy. Po
pierwsze, teoria przejmuje pojcia z zakresu filozofii, lingwistyki, historii, politologii i psychoanalizy, teoretycy nie
powinni si zatem przejmowa, czy analizowane przez nich
teksty nale do literatury. Wspczeni studenci i wykadowcy literaturoznawstwa musz bada i omawia najrozmaitsze pojcia i zagadnienia krytyczne na przykad wizerunek kobiety w pocztkach XX wieku analizujc
teksty zarwno literackie, jak i te nie majce nic wsplnego
z literatur. Mona studiowa powieci Virginii Woolf albo
przypadki opisane przez Freuda z metodologicznego
punktu widzenia nie ma midzy nimi wikszej rnicy. Nie
oznacza to, e wszystkie teksty maj rwnorzdne znaczenie: niektre z nich uznaje si z takich czy innych wzgldw
za bogatsze, silniej oddziaujce, bardziej znamienne, bardziej kontrowersyjne bd istotniejsze. Zarwno teksty literackie, jak nieliterackie mona jednak analizowa rwnolegle i w podobny sposb.
Po drugie, rozrnienie nie wydaje si w tym wypadku
zasadne, poniewa teoretycy wyodrbnili co, co najprociej
okrela si mianem literackoci zjawisk nieliterackich.
Okazuje si, e cechy przypisywane zwykle dzieom literackim odgrywaj niezmiernie istotn rol take w dyskursach
i dziaaniach nieliterackich. Na przykad w dyskusjach o naturze pojmowania zjawisk historycznych obrano za wzr
mechanizm rozumienia opowieci.1 Warto zwrci uwag,
e wyjanienia proponowane przez historykw nie maj nic
wsplnego z pozwalajcymi przewidzie bieg zjawisk wyjanieniami nauk cisych: nie mog one wykaza, e jeli wystpi X i Y, niechybnie zdarzy si Z. Historycy prbuj raczej dociec wpywu jednego wydarzenia na drugie,
wyjani, jak doszo do wybuchu I wojny wiatowej, a nie
dlaczego musiaa ona wybuchn. Modelem analizy historycznej jest zatem logika opowieci, ktra objania, w jaki
sposb doszo do konkretnego wydarzenia, czc w przekonujcy sposb punkt wyjcia, rozwj sytuacji i wynikajce std konsekwencje.
Innymi sowy, mechanizm rozumienia procesu historycznego wzoruje si na literackiej narracji. Ci, ktrzy suchaj
i czytaj opowieci, bez trudu potrafi oceni, czy fabua jest
logicznie skonstruowana, czy poszczeglne wydarzenia cz
si w cao, czy te opowie wymaga zakoczenia. Jeli zaoy, e model, ktry nadaje opowieci sens i znamiona
charakterystyczne dla tej kategorii, odnosi si do narracji zarwno literackiej, jak i historycznej, rozrnienie midzy nimi z teoretycznego punktu widzenia schodzi na dalszy plan.
Teoretycy, kierujc si podobnymi przesankami, zaczli
podkrela istotn rol, jak w tekstach nieliterackich czy
to Freudowskich opisach przypadkw psychonalitycznych,
czy to w rozprawach filozoficznych odgrywaj figury retoryczne: na przykad metafora, ktra jest nieodcznym skadnikiem tekstw literackich, w innych rodzajach dyskursw
bya jednak uwaana wycznie za ozdobnik. Ukazujc, w jaki sposb figury retoryczne ksztatuj tok mylenia rwnie
w dyskursach innego rodzaju, teoretycy uzmysawiaj nam
istotne nacechowanie literackoci tekstw rzekomo nieliterackich, utrudniajc tym samym rozrnienie midzy literatur i nieliteratur.
Co to jest literatura 31
Fakt, e odmalowuj obraz sytuacji, odwoujc si do odkrycia literackoci zjawisk nieliterackich, wskazuje jednak, e pojcie literatury nadal odgrywa donios rol i wymaga wyjanienia.
Powracamy zatem do zasadniczego pytania: czym jest
literatura?, nad ktrym nie mona po prostu przej do
porzdku dziennego. Wszystko jednak zaley od tego, kto je
zadaje. Jeli pyta nas o to piciolatek, sprawa jest prosta.
Literatura odpowiadamy to opowiadania, wiersze
i sztuki. Jeli jednak pytanie zadaje teoretyk literatury,
trzeba si najpierw zastanowi, co ma na myli. By moe
pyta o oglny charakter przedmiotu, czyli literatury, ktry
obaj doskonale znacie. Jaki to rodzaj przedmiotu bd dziaalnoci? Na czym polega? Jakim celom suy? Odpowiedzi
na tak rozumiane pytanie co to jest literatura? jest nie definicja, lecz analiza, a czasem nawet spr o to, dlaczego kto
w ogle zajmuje si literatur.
Pytanie co to jest literatura? moe jednak dotyczy
charakterystycznych cech utworw uznawanych za literackie: tego, co odrnia je od dzie nieliterackich. Czym rni
si literatura od innych rodzajw ludzkiej aktywnoci i sposobw spdzania czasu? Ludzie mog zada takie pytanie,
chc wiedzie, jak rozpozna, ktre ksiki s literatur,
a ktre nie; bardziej prawdopodobne jest jednak, e maj
ju pewne pojcie o tym, co zalicza si do literatury, chc
zatem dowiedzie si czego innego: czy mona wyodrbni
jakie istotne, a zarazem znamienne cechy, wsplne dla
wszystkich utworw literackich?
To trudne pytanie. Teoretycy zmagaj si z nim od dawna, lecz bez wikszego powodzenia. Przyczyna takiego stanu rzeczy jest do oczywista: dziea literackie wystpuj we
wszelkich moliwych ksztatach i rozmiarach, a lwia ich
cz wykazuje wiksze podobiestwo z tekstami, ktrych
zwykle nie nazwalibymy literackimi, ni z innymi rodzajami utworw, uwaanymi za literatur. Dziwne losy Jane Eyre
Charlotty Bront z pewnoci bardziej przypominaj autobiografi ni na przykad sonet, z kolei wiersz Roberta
Burnsa Mia ma jak czerwona ra2 zdradza wicej podobiestw do ludowej piosenki ni do Hamleta Szekspira. Czy
mona wyodrbni cechy wsplne wierszy, dramatw i powieci, ktre odrniayby je od, powiedzmy, piosenek, zapisw rozmw i autobiografii?
Pytanie staje si bardziej zoone, gdy si przyjmie nawet
niezbyt odleg perspektyw historyczn. Ludzko tworzy
dziea obecnie uznawane za literatur od dwch i p tysica lat, jednake pojcie literatura we wspczesnym tego
sowa znaczeniu liczy sobie zaledwie dwa stulecia. Przed rokiem 1800 termin ten i jego odpowiedniki w innych jzykach europejskich oznaczay bd pimiennictwo, bd
wiedz ksikow. Nawet dzi mona zetkn si z takim
uyciem sowa kiedy uczony oznajmia, e literatura dotyczca ewolucji jest ogromna, nie chce przez to powiedzie,
e napisano na ten temat mnstwo wierszy i powieci, tylko
e pimiennictwo powicone temu zagadnieniu jest obfite.
Teksty, studiowane dzi podczas szkolnych bd uniwersyteckich zaj z jzyka angielskiego czy aciny jako dziea literackie, byy niegdy przykadami poprawnego uycia jzyka i retoryki, nie za utworami osobnego rodzaju pisarstwa.
Mieciy si one w obszernej kategorii praktycznych wzorcw pisania i mylenia, do ktrej zaliczano mowy, kazania,
teksty historyczne i filozoficzne. Od studentw nie wymagano interpretowania ich w sposb, w jaki obecnie analizujemy dziea literackie, prbujc wyjani o czym naprawd
s. Wrcz przeciwnie, uczono si ich na pami, studiowano ich gramatyk, wyodrbniano figury retoryczne, struktur bd sposb przeprowadzenia wywodu. Przed 1850
rokiem dziea w rodzaju Eneidy Wergiliusza, studiowane
dzi jako utwory literackie, traktowano w szkoach zupenie
inaczej.
Rozpowszechnione w dzisiejszej kulturze Zachodu pojmowanie literatury jako fikcji pisarskiej zawdziczamy niemieckim teoretykom romantyzmu z koca XVIII wieku,
konkretnie za opublikowanej w 1800 roku ksice O literaturze pira francuskiej baronowej, pani de Stal. Przynale-
no do kategorii literatury jest jednak niejasna nawet
w odniesieniu do utworw powstaych na przestrzeni ostatnich dwch wiekw: czy teksty uwaane dzi za literackie,
czy na przykad wiersze sprawiajce wraenie strzpkw
najzwyklejszej rozmowy, pozbawione rymw i wyczuwalnego metrum, zostayby zaliczone do tej kategorii przez pani
de Stal? A z chwil, kiedy zaczniemy rozpatrywa twrczo spoza krgu kultury europejskiej, odpowied na pytanie, co mona uzna za dzieo literackie, bdzie coraz trudniejsza. Rodzi si pokusa, by zaniecha prb odpowiedzi
i zakoczy ca spraw stwierdzeniem, e literatura jest
tym, co dane spoeczestwo uwaa za literatur zbiorem
tekstw, zaliczanych przez kulturalnych arbitrw w poczet
dzie literackich.
Taki wniosek, oczywicie, nikogo nie zadowala. Zamiast
rozstrzygn kwesti, zmusza nas, bymy postawili pytanie
na nowo; zamiast pyta: co to jest literatura?, powinnimy raczej si zastanowi nad tym, co sprawia, e przedstawiciele danej spoecznoci zaliczaj tekst w poczet dzie
literackich?. Istniej przecie inne kategorie, funkcjonujce na podobnej zasadzie okrela je nie tyle zbir konkretnych cech, ile zmienne kryteria oceny, reprezentowane
przez poszczeglne grupy spoeczne. Spytajmy co to jest
chwast? Czy mona wyodrbni istot chwastowatoci
co konkretnego, jakie je ne sais quai, wsplne wszelkim
chwastom, odrniajce je od niechwastw? Kady, kto kiedykolwiek pomaga w usuwaniu chwastw z ogrodu, zdaje
sobie spraw, jak trudno je odrni od niechwastw, i moe mu si wyda, e tkwi w tym jaki sekret. Na czym on
polega? W jaki sposb rozpozna chwast? Sekret tkwi
w tym, e nie ma adnego sekretu. Po prostu chwasty to
te roliny, ktrych ogrodnik nie chce w swoim ogrodzie. Jeli zaintrygowani problemem chwastw dociekalibymy
istoty chwastowatoci, byoby strat czasu bada ich natur botaniczn, szuka charakterystycznych cech formalnych czy fizycznych, odrniajcych je od innych rolin.
Zamiast tego naleaoby przeprowadzi historyczne, socjo-
logiczne, albo i psychologiczne badania nad tym, jakie rodzaje rolin uwaane s za niepodane przez rne grupy
w rnych miejscach.
By moe pojcie literatura przypomina pod tym
wzgldem chwast.3
Taka odpowied nie likwiduje jednak samego pytania,
przeformuowuje je tylko: co wpywa na podejmowan
w naszej kulturze decyzj o traktowaniu tekstu jako dziea
literackiego? Przypumy, e trafimy na takie oto zdanie:
Taczymy w kko i zgadujemy
A Sekret siedzi w rodku wie, czego my nie wiemy.4
We dance round in a ring and suppose,
But the Secret sits in the middle and knows.
Co to jest i skd wiemy, co to?

Wiele zaley od tego, gdzie na to zdanie natrafimy. Jeli
znajdziemy je wypisane na kartce w chiskim ciasteczku
z wrb, to moemy je potraktowa jako niecodzienn i zagadkow przepowiedni, jeli jednak jak w tym wypadku
ma suy jako pewien przykad, dokonujemy przegldu
moliwoci spord znanych nam uy jzyka. Moe to zagadka, my za mamy odgadn sekret? Moe reklama czego,
co nazywa si Sekret? Teksty reklamowe czsto si rymuj,
a prbujc rozrusza zblazowan klientel, staj si coraz
bardziej enigmatyczne. To zdanie sprawia jednak wraenie
oderwanego od jakiegokolwiek moliwego do wyobraenia
praktycznego kontekstu, w tym rwnie od kampanii reklamowej nowego produktu. Poza tym nie tylko si rymuje, lecz
po dwch pierwszych sowach wpada w regularny rytm, zoony na przemian z sylab akcentowanych i nieakcentowanych [round in a ring and suppose], co stwarza moliwo, e
mamy do czynienia z poezj, przykadem dziea literackiego.
Jest jednak jeden may szkopu: podstawowym argumentem, przemawiajcym na korzy hipotezy o literackoci
omawianego tekstu, jest ewidentny brak znaczenia praktycznego.Ten sam efekt mona jednak osign, wyrywajc inne
zdania z objaniajcego ich funkcj kontekstu. Wemy dowolne sformuowanie z instrukcji obsugi, przepisu kulinarnego, reklamy albo gazety i zapiszmy je na osobnej kartce:
Energicznie wstrzsn i odstawi na pi minut.
Czy to jest literatura? Czy stworzyem dzieo literackie,

wyrywajc zdanie z praktycznego kontekstu przepisu na
sos? By moe, nie jest to jednak wcale oczywiste. Czego
tu brakuje: zdanie wydaje si pozbawione jakiego zaplecza,
do ktrego mona by si odwoa przy interpretacji. Chcc
uczyni z tego zdania utwr literacki, trzeba by moe wyobrazi sobie tytu, ktrego zwizek z wypowiedzi nasuwaby problem, zmuszajc do wiczenia wyobrani: na
przykad Sekret albo Istota miosierdzia.
Tytu z pewnoci uatwiby zadanie, aczkolwiek fragment wypowiedzi w rodzaju cukierek rano na poduszce
ma chyba wiksz szans sta si literatur, poniewa nie
kojarzy si z czymkolwiek poza obrazem, dziki czemu
przyciga w jaki sposb uwag i skania do refleksji. Dotyczy to rwnie wypowiedzi, w ktrych zwizek pomidzy
form a treci moe okaza si poywk dla myli. Tak
wic zdanie rozpoczynajce filozoficzne dzieo W. O. Quinea Z punktu widzenia logiki mona by teoretycznie uzna
za wiersz:
Ciekawa rzecz:
problem ontologiczny jest w istocie
prosty.5
Zdanie rozpisane na stronie w ten sposb, otoczone niepokojcymi marginesami milczenia, moe skupia na sobie
pewien rodzaj uwagi, ktr daoby si okreli jako literack: zainteresowanie poszczeglnymi sowami, zachodzcymi midzy nimi zwizkami i ich implikacjami, przede
wszystkim za zainteresowanie stosunkiem, w jakim to, co
zostao powiedziane, pozostaje do sposobu, w jaki zostao
powiedziane. Inaczej mwic, tak rozpisane, zdanie to wydaje si zdolne sprosta wspczesnej koncepcji utworu poetyckiego i budzi tego rodzaju uwag, jak w dzisiejszych
czasach kojarzymy z literatur. Gdyby kto wypowiedzia
takie zdanie w rozmowie, spytalibymy co chcesz przez to
powiedzie?, jeli jednak uznamy je za wiersz, pytanie bdzie nieco inne nie: co rozmwca bd autor chce powiedzie, lecz: co wiersz ten znaczy? W jaki sposb dziaa tu jzyk? Co zdanie to robi?
Wyodrbnione w pierwsz linijk sowa ciekawa rzecz
nasuwaj pytanie, co to jest rzecz i czym jest dla rzeczy to,
e jest ciekawa. Kwestia co to jest rzecz? to jedno z zagadnie ontologii, nauki o bycie, czyli bada nad tym, co
istnieje. Sowo rzecz w zwrocie ciekawa rzecz oznacza
jednak nie obiekt fizyczny, lecz raczej pewien zwizek bd
aspekt, ktry nie istnieje w taki sposb, w jaki istnieje kamie albo dom. Zdanie gosi prostot, wydaje si wszake,
e nie stosuje si do tego, co gosi, ilustrujc, poprzez wieloznaczno rzeczy, niebezpieczne zoonoci ontologii.
By moe sama prostota wiersza fakt, e urywa si po sowie prosty, jakby nie trzeba byo ju niczego dodawa
przydaje nieco wiarygodnoci niezbyt przekonujcemu zapewnieniu o prostocie. Tak czy inaczej, wydzielone w ten
sposb zdanie moe skoni nas do podjcia dziaalnoci interpretacyjnej kojarzonej zwykle z literatur takiej, jakiej
prbk tu przedstawiem.
Czego takie eksperymenty mylowe mog nas nauczy
o literaturze? Przede wszystkim sugeruj, e wypowied wyrwana z kontekstu, pozbawiona swojej pierwotnej funkcji,
moe by interpretowana jako literatura (aczkolwiek musi
mie pewne cechy, ktre sprawiaj, e poddaje si tego rodzaju interpretacji). Jeli literatura jest jzykiem oderwanym
od kontekstu, odartym z innych funkcji i celw, to jest rwnie sama kontekstem, wzbudzajcym szczeglnego rodzaju
uwag. Czytelnicy ledz uwanie moliwe zawioci i szukaj ukrytych znacze, nie zakadajc na przykad, e dana wypowied kae im co zrobi. Okrelenie literatury polega-
oby zatem na analizie zbioru zaoe i czynnoci interpretacyjnych, jakie czytelnicy mog stosowa przy takich tekstach.
Jedna z wanych konwencji czy te tendencji, jakie wyoniy si z analizy opowieci (poczwszy od anegdot o konkretnych osobach, na caych powieciach koczc), okrelana odstrczajcym mianem bezwarunkowego zaoenia
woli wsppracy [hyper-protected cooperative principle]6, jest
jednak w gruncie rzeczy do prosta. Komunikacja midzyludzka opiera si na podstawowym zaoeniu, e rozmwcy
ze sob wsppracuj, czyli e to, co jedna osoba mwi do
drugiej, bdzie istotne. Jeli spytam kogo, czy George jest
dobrym uczniem, i usysz odpowied: zazwyczaj jest
punktualny, zrozumiem t wypowied, wychodzc z zaoenia, e rozmwca ze mn wsppracuje, a zatem mwi
co, co jest istotne w zwizku z moim pytaniem. Zamiast
narzeka, e nie odpowiedzia na moje pytanie, dojd do
wniosku, i odpowiedzia na nie porednio i da do zrozumienia, e niewiele dobrego mona powiedzie o tym
uczniu. Zakadam wic wol wsppracy mojego rozmwcy, chyba e mam nieodparty dowd, i jest inaczej.
Narracje literackie mona rozpatrywa jako nalece do
szerszej kategorii opowieci, tekstw narracyjnie uporzdkowanych wypowiedzi, ktrych donioso dla suchajcego tkwi nie w informacjach, jakie przekazuj, lecz w ich
opowiadalnoci. Bez wzgldu na to, czy opowiadamy
znajomemu anegdot, czy piszemy powie dla potomnoci, naszych dziaa nie da si porwna, na przykad, z zeznawaniem przed sdem: prbujemy opowiedzie histori,
ktra z punktu widzenia suchacza byaby tego warta,
miaaby jak point albo istotne znaczenie, bawiaby lub
sprawiaa przyjemno. Rnica pomidzy utworami literackimi i innymi tekstami uporzdkowanymi narracyjnie
polega na tym, e dziea literackie wyodrbniono w procesie
selekcji: zostay wydane, zrecenzowane, byy przedrukowywane, czytelnicy podchodz wic do nich z przekonaniem,
e inni uznali je za dobrze skonstruowane i warte przeczytania. A zatem w wypadku tekstw literackich zasada
Czyta bite dwie godziny bez jakiegokolwiek przygotowania.
wsppracy jest bezwzgldnie przestrzegana. Mona si

pogodzi z wieloma niejasnociami i tym, co pozornie nieistotne, nie zakadajc, e to nie ma sensu. Czytelnik wychodzi z zaoenia, e w literaturze zawioci jzyka, maj
w ostatecznym rozrachunku jaki cel; zamiast doj do
wniosku, e rozmwca albo pisarz nie chc z nim wsppracowa co mogoby si zdarzy w innych kontekcie mowy
usilnie prbuje interpretowa elementy, ktre zdaj si
przeczy zasadom skutecznej komunikacji w imi pewnego
nadrzdnego przekazu. Okrelenie literatura jest umow-
n etykietk, pozwalajc nam oczekiwa, e podejmowane
przez nas podczas lektury wysiki bd tego warte. Wiele
charakterystycznych cech literatury wynika z gotowoci
czytelnika, by powici jej uwag, rozwika wtpliwoci,
nie za z dania natychmiastowej odpowiedzi na pytanie
co autor chcia przez to powiedzie?.
Mona zatem wycign wniosek, e literatura jest aktem mowy bd zdarzeniem tekstualnym budzcym uwag
pewnego szczeglnego rodzaju. Rni si wyranie od innych aktw mowy, takich jak udzielanie informacji, zadawanie pyta albo skadanie obietnic. W wikszoci wypadkw czytelnik uznaje co za literatur dlatego, e wskazuje
na to kontekst: tomik wierszy, odpowiedni dzia czasopisma, biblioteka albo ksigarnia.
Nasuwa si jednak kolejna kwestia. Czy nie ma jakich
szczeglnych sposobw organizowania jzyka, wskazujcych, e co jest literatur? A moe to dlatego, e wiemy, i
naley to do literatury, powicamy czemu ten rodzaj uwagi, ktrego nie okazujemy gazetom, a co za tym idzie, odnajdujemy tam szczegln organizacj materiau i ukryte
znaczenia? Musimy oczywicie odpowiedzie twierdzco na
oba pytania: czasem konkretne cechy czyni z czego literatur, a czasem sprawia to kontekst wskazujcy, e mamy do
czynienia wanie z literatur. Stopie organizacji jzyka
niekoniecznie jest wyznacznikiem literatury: najlepiej uporzdkowanym tekstem jest przecie ksika telefoniczna.
Nie sposb sprawi, by jaki tekst sta si literatur tylko
dlatego, e go tak nazwiemy: nie mog sign po mj stary
podrcznik do chemii i czyta go jak powie.
Z jednej strony, literatura nie jest po prostu jak ram, w ktrej umieszczamy jzyk: nie kade zdanie, rozpisane na stronie w formie wiersza, stanie si tym samym literatur. Z drugiej jednak strony, literatura nie jest jedynie
pewnym szczeglnym rodzajem jzyka, jako e wiele dzie
literackich nie podkrela tego, jak rni si od innych jego
uy; dziea takie funkcjonuj w sposb szczeglny z racji
specjalnej uwagi, z jak s traktowane.
Mamy tu do czynienia z do skomplikowan struktur.
Rozpatrujemy problem z dwch odmiennych perspektyw,
ktre czciowo si pokrywaj i przecinaj, nie wydaje si
jednak, by daway jaki syntetyczny obraz. Mona traktowa dzieo literackie jako jzyk o okrelonych cechach czy
waciwociach, mona te uzna literatur za wytwr konwencji oraz specyficznego rodzaju uwagi, jakiej wymaga.
adna z tych perspektyw nie zawiera w sobie drugiej, trzeba wic przechodzi nieustannie od jednej do drugiej.
Przedstawi teraz pi tez o naturze literatury, wysuwanych
przez teoretykw: w kadym z omwionych wypadkw
obiera si jedn perspektyw, lecz w kocu naley wzi
pod uwag t drug.
1. Literatura jako wysuwanie na pierwszy

plan jzyka
Czsto uwaa si, e literacko polega przede wszystkim na takiej organizacji jzyka, ktra sprawia, i literatur
da si odrni od wypowiedzi o innych celach. Literatura
to wypowied, ktra wysuwa na plan pierwszy sam jzyk:
udziwnia go, wypycha na spotkanie z czytelnikiem popatrz! to ja, jzyk! nie pozwalajc mu zapomnie, e ma
do czynienia z jzykiem ksztatowanym na niecodzienn
mod. Dotyczy to zwaszcza poezji modelujcej paszczyzn dwikow jzyka w taki sposb, by trzeba si byo z ni
liczy. Oto pocztek wiersza Gerarda Manleya Hopkinsa
pod tytuem Inversnaid:
Ciemny, brzowy jak koski grzbiet strumie,
Koryto skalne w szurgocie i szumie
obic, to zrywa si, to nurza w runie
Wasnych pian, zanim w gb jeziora runie.7
[This darksome burn, horseback brown,
His rollrock highroad roaring down,
In coop and in coomb the fleece of his foam
Flutes and low to the lake falls home.]
Wysunicie na pierwszy plan uporzdkowania jzyka wedug pewnego wzoru rytmiczne powtarzanie si gosek
(szurgocie... szumie...) w poczeniu z niezwykymi zoeniami sw (rollrock), w oczywisty sposb dowodzi, e mamy do czynienia z jzykiem, organizowanym tak, by zwrci
uwag czytelnika wanie na struktury jzykowe.
Prawd jest jednak, e na og czytelnik zauwaa szczeglne uporzdkowanie jzyka dopiero wtedy, kiedy tekst
uznaje si za literacki. Podczas lektury zwykej prozy nie
sucha si jzyka. Rytm tego zdania, jak si przekonamy, nie
wpada w ucho; wystarczy jednak, e wprowadzimy rym,
a rytm od razu bdzie rozpoznany. Rym konwencjonalna
oznaka literackoci zwraca uwag czytelnika na rytm, do
tej pory lekcewaony. Kiedy tekst zaliczony jest do literatury, jestemy skonni zwraca uwag na wzorce dwikowe
bd inne rodzaje zorganizowania jzyka, ktrych wystpowania zwykle sobie nie uwiadamiamy.
2. Literatura jako integracja jzyka

Literatura jest form wypowiedzi, w ktrej rozmaite elementy i skadniki tekstu wchodz midzy sob w zoone
relacje. Jeli otrzymam list, ktrego autor skania mnie do
ofiarowania datku na jaki szlachetny cel, nie bd si doszukiwa odzwierciedlenia sensu w dwikowej warstwie jego sformuowa. W literaturze wystpuj jednak zwizki
wzmacniajce si przekazu, lub podkrelajce kontrast
midzy poszczeglnymi strukturami na rnych poziomach
jzyka: midzy dwikiem a znaczeniem, midzy struktur
gramatyczn a wzorcami tematycznymi. Dziki zestawieniu
dwch wyrazw (zgadujemy/wiemy) rym wprowadza ich
znaczenia w pewn wzajemn relacj (czy wiedzie jest
przeciwiestwem zgadywania?).
Jest jednak oczywiste, e ani ujcie (1), ani (2), ani oba razem wzite nie przynosz definicji literatury. Nie jest prawd, e kade dzieo literackie wysuwa jzyk na pierwszy plan,
jak sugerowaaby pierwsza koncepcja (wiele powieci nie
spenia tego warunku); z kolei tekst, w ktrym jzyk odgrywa pierwszorzdn rol, niekoniecznie musi by dzieem literackim. amace jzykowe w rodzaju podczas suszy szosa sucha, po tej szosie Sasza szed rzadko bywaj uznawane
za teksty literackie, aczkolwiek wanie jako jzyk zwracaj
uwag kadego, kto stara si wymwi je bezbdnie.
W reklamach rodki jzykowe eksponuje si czstokro
duo bardziej nachalnie ni w poezji, a integracja rozmaitych poziomw strukturalnych odgrywa w tego rodzaju
tekstach znacznie wiksz rol.Wybitny teoretyk Roman Jakobson, jako jaskrawy przykad poetyckiej funkcji jzyka,
cytuje nie fragment wiersza, lecz slogan polityczny z czasw
kampanii prezydenckiej Dwighta D. (Ikea) Eisenhowera
w Stanach Zjednoczonych: I like Ike [Lubi Ikea]. Dziki
zastosowaniu gry sw przedmiot sympatii (Ike) i podmiot
wyraajcy sympati (I, czyli ja) daj si zawrze w odpowiednim czasowniku (like lubi): jak mgbym nie lubi
Ikea, skoro zarwno sowo I, jak i Ike wchodz w skad wyrazu like? Slogan zdaje si sugerowa, e konieczno lubienia Ikea jest konsekwencj samej struktury jzyka.8
A zatem zwizki midzy poszczeglnymi poziomami jzyka s istotne nie tylko w literaturze: jest po prostu bardziej prawdopodobne, e podczas lektury dziea literackiego bdziemy ledzi i interpretowa relacje midzy form
a znaczeniem, tematem a gramatyk, i prbujc ustali,
w jakim stopniu kady z poszczeglnych elementw wpywa na ostateczny ksztat dziea, doszukamy si w utworze
integracji, harmonii, napicia bd rozdwiku.
Okrelanie literackoci jako wysuwania jzyka na plan
pierwszy czy jako jego gbokiego zintegrowania nie dostarcza kryteriw, ktre mogyby uatwi powiedzmy, Marsjanom odrnienie dzie literackich od tekstw nalecych
do innych rodzajw pimiennictwa. Koncepcje tego typu,
podobnie jak wikszo twierdze o istocie literatury, maj
za zadanie skupi nasz uwag na pewnych aspektach literatury, uwaanych przez teoretykw za najwaniejsze. Ich
zdaniem rozpatrywanie czego w kategoriach dziea literac-
kiego polega przede wszystkim na analizie zorganizowania
jego jzyka, nie za na odczytywaniu tekstu jako ekspresji
psychiki autora bd jako odzwierciedlenia stosunkw panujcych w danym spoeczestwie.
3. Literatura jako fikcja

Jedn z przyczyn, dla ktrych czytelnicy traktuj literatur w sposb szczeglny, jest specyficzna relacja midzy ni
a wiatem zewntrznym tak zwana fikcyjno. Utwr literacki jest zdarzeniem jzykowym, bdcym projekcj
pewnego fikcyjnego wiata, obejmujcego mwicego, postaci, wydarzenia oraz zakadanego (idealnego) odbiorc
(ktrego ksztatuj strategie tekstu decyzje, co naley
wyjani, co za odbiorca powinien wiedzie z gry). Bohaterami dzie literackich s przewanie postaci zrodzone
w wyobrani autora (Emma Bovary, Huckleberry Finn),
fikcyjno nie ogranicza si jednak do samych postaci i wydarze. Deiktyczne, czyli wskazujce elementy jzyka, odnoszce si do sytuacji wypowiedzi, na przykad zaimki (ja,
ty), a take okoliczniki czasu i miejsca (tu, tam, teraz, wtedy,
wczoraj, jutro), funkcjonuj w literaturze w sposb szczeglny. W wierszu sowo teraz (teraz [...] jaskki zwouj si
w wieczornym niebie)9 nie odnosi si ani do momentu,
w ktrym poeta je napisa, ani do daty publikacji, tylko do
czasu w fikcyjnym wiecie wiersza.W poezji zaimek ja, na
przykad w Wordsworthowskim Wdrowaem jak obok samotnie..., ma take charakter fikcjonalny; odnosi si do
podmiotu wiersza, ktry moe by kim zupenie innym ni
rzeczywisty William Wordsworth, autor utworu. (Nie mona, rzecz jasna, wykluczy cisego zwizku midzy tym, co
przydarza si podmiotowi wiersza, i tym, co przey w tej
samej chwili Wordsworth. Podmiotem wiersza napisanego
przez starca moe by jednak modzieniec i na odwrt.
Dowiadczenia i pogldy narratorw powieci, opowiadajcych sw histori w pierwszej osobie, najczciej rni si
od pogldw i dowiadcze autorw).
To, jak si maj wypowiedzi fikcyjnych bohaterw do pogldw autora jest zawsze kwesti interpretacji, podobnie
jak stosunek, w jakim opowiadane zdarzenia pozostaj do
sytuacji, ktre miay miejsce w rzeczywistoci. Dyskurs nieliteracki jest zwykle osadzony w kontekcie, ktry podpowiada, w jaki sposb ma by rozumiany, bez wzgldu na to,
czy bdzie to instrukcja obsugi, artyku w gazecie czy list
od instytucji dobroczynnej. Natomiast kontekst fikcji literackiej jawnie zostawia otwarte pole dla rozwaa, czego
w istocie dotyczy owa fikcja. Odniesienie do wiata rzeczywistego jest nie tyle cech dziea literackiego, co funkcj
nadawan mu przez interpretacj. Jeli powiem przyjacielowi: spotkajmy si jutro o smej na kolacji w Hard Rock
Caf, wemie to za konkretne zaproszenie i z kontekstu
wypowiedzi bdzie wiedzia, do czego odnosz si okrelenia czasu i miejsca spotkania (jutro to 14 lutego 1998
roku, o smej to o 20.00 czasu rodkowoeuropejskiego).
Kiedy jednak sytuacja dotyczy Bena Jonsona, piszcego
wiersz Proszc przyjaciela na wieczerz, fikcjonalno utworu
sprawia, e jego zwizek z rzeczywistoci staje si kwesti
interpretacji: kontekst owego komunikatu jest kontekstem
literackim, musimy wic podj decyzj, czy uznamy wiersz
przede wszystkim za wyraz pogldw fikcyjnego podmiotu,
snujcego wspomnienia o dawnych dobrych czasach, czy
te za sugesti, e przyja i drobne przyjemnoci s najistotniejszymi skadnikami ludzkiego szczcia.
Interpretacja Hamleta wymaga midzy innymi podjcia
decyzji, czy mwi on powiedzmy o kopotach duskich
ksit, o rozterkach ludzi renesansu, kiedy to nastpiy
zmiany w pojmowaniu jednostkowej jani, o stosunkach
midzy mczyznami i ich matkami lub moe te o tym, jaki wpyw wywieraj na rozumienie naszego dowiadczenia
reprezentacje (take literackie). To, i w caej sztuce wystpuj odniesienia do Danii, nie znaczy, e naley j koniecznie odczytywa jako traktujc o pastwie duskim; decyzja naley do interpretatora. Fikcjonalno Hamleta mona
powiza z rzeczywistoci na rne sposoby na kilku r-
nych poziomach. Fikcjonalno literatury wyodrbnia jzyk
z innych kontekstw, w jakich mgby by uyty, i sprawia,
e relacja dziea do rzeczywistoci moe by przedmiotem
interpretacji.
4. Literatura jako przedmiot estetyczny

Omwione dotychczas cechy literatury dopeniajce
si nawzajem poziomy jzykowego zorganizowania, oddzielenie od praktycznych kontekstw wypowiedzi, fikcjonalna
relacja do rzeczywistoci mona podcign pod wspln
kategori estetycznej funkcji jzyka. Z historycznego punktu widzenia estetyka jest synonimem teorii sztuki, a jej
przedmiotem s rozwaania, czy pikno jest obiektywn
waciwoci dzie sztuki, czy te subiektywnym odczuciem
odbiorcy, a take prba okrelenia relacji pikna do prawdy
i dobra.
Wedug Immanuela Kanta, najwaniejszego teoretyka
nowoytnej estetyki zachodniej, celem uprawiania tej dyscypliny jest przerzucenie pomostu midzy wiatem materialnym i duchowym, midzy wiatem si i wielkoci a wiatem poj. Przedmioty estetyczne, takie jak obrazy albo
dziea literackie, czc w sobie zmysow form (kolory,
dwiki) i duchow tre (idee), stanowi przykad, e moliwe jest zczenie w jedno warstwy materialnej i duchowej.
Dzieo literackie jest przedmiotem estetycznym, poniewa
biorc z pocztku w nawias lub zawieszajc inne funkcje
zwizane z komunikacj, skania tym samym czytelnika do
rozwaenia wspzalenoci midzy form a treci.10
Kant i inni teoretycy byli zdania, e przedmioty estetyczne charakteryzuje celowo bez celu. Ich konstrukcja wykazuje pewn celowo: s zbudowane w taki sposb, by ich
czci wspgray w deniu do pewnego celu. Celem tym
jest jednak samo dzieo sztuki, przyjemno, jak si w nim
znajduje, bd przyjemno, jak wywouje, nie za jaki cel
zewntrzny. W praktyce oznacza to, e uznanie danego tekstu za dzieo literackie wymaga rozwaenia udziau, jaki je-
go poszczeglne czci maj w efekcie wywieranym przez
cao, ale nie rozpatrywania go jako sucego gwnie
jakiemukolwiek celowi, na przykad informowaniu bd
przekonywaniu odbiorcy. Stwierdzajc, e opowieci nale
do rodzaju wypowiedzi, ktrych istotno polega na ich
opowiadalnoci, zauwaam, e charakteryzuje je pewna
celowo (czyli zesp cech, ktre czyni z nich dobre opowieci), ale e nieatwo to powiza z jakim celem zewntrznym; tym samym odnotowuj estetyczny, afektywny
walor opowieci, nawet bdcych utworami literackimi.
Dobra opowie atwo si opowiada, wywiera na czytelnikach bd suchaczach wraenie godnej uwagi. Moe bawi, poucza albo zachca, moe wywoywa rnorakie
skutki, trudno jednak stwierdzi, by ktrykolwiek z nich by
celem kadej dobrej opowieci.
5. Literatura jako twr intertekstualny

i autoteliczny
Wspczeni teoretycy twierdz, e dziea tworzone s
z innych dzie: ich powstanie moliwe jest dziki dzieom
wczeniejszym, do ktrych nawizuj, z ktrymi polemizuj, ktre powtarzaj bd przetwarzaj. Zjawisko to bywa
czasem okrelane wymylnym mianem intertekstualnoci11. Dzieo istnieje pord innych tekstw wskutek relacji, w jakich do nich pozostaje. Odczytanie jakiego tekstu
jako dziea literackiego polega na uznaniu go za zdarzenie
jzykowe, ktre nabiera znaczenia w relacji z innymi dyskursami: na przykad za wiersz, ktry wykorzystuje moliwoci stworzone przez wczeniejsze utwory poetyckie, albo
za powie odzwierciedlajc i poddajc krytyce retoryk
polityczn swojej epoki. Szekspir, rozpoczynajc Sonet
CXXX sowami: Socu jej oka nie przyrwnam wcale12,
posuguje si metaforami typowymi dla tradycji poezji miosnej, jednoczenie je dyskredytujc (Ale r takich nie
widz w jej twarzy) celem owego zaprzeczenia jest pochwaa kobiety, ktra ciko stpa w ziemi.Wiersz nabie-
ra znaczenia w relacji z tradycj, ktra umoliwia jego powstanie.
Skoro odczytywanie wiersza jako dziea literackiego
oznacza konieczno szukania jego zwizkw z innymi
utworami poetyckimi, porwnywania i zestawiania sposobu, w jaki tworzy si jego sens, ze sposobami stosowanymi
w innych wierszach, mona czyta utwory poetyckie jako
na pewnym poziomie mwice o samej poezji. Maj one
wpyw na wyobrani poetyck i interpretacj poezji.W tym
miejscu napotykamy kolejne pojcie, niezmiernie istotne
z punktu widzenia wspczesnej teorii: chodzi o autoteliczno literatury. Powieci traktuj niejako o innych powieciach, o problemach i moliwociach przedstawiania,
nadawania ksztatu lub znaczenia dowiadczaniu rzeczywistoci. Pani Bovary mona na przykad odczyta jako prb zgbienia relacji midzy prawdziwym yciem Emmy
Bovary a sposobem, w jaki zarwno czytane przez ni romanse, jak i sama powie Flauberta rozumiej dowiadczenie. Przy lekturze powieci (albo wiersza), zawsze moe
nasun si pytanie o to, w jakim stosunku pozostaje to, co
dzieo mwi porednio o nadawaniu znacze, do sposobu,
w jaki ono samo nabiera sensu.
Uprawiajc literatur, autorzy staraj si posun j naprzd lub odnowi, a zatem jest ona zawsze porednio refleksj nad sam sob. To samo jednak moemy stwierdzi
w odniesieniu do innych form: nalepki rozklejane w autobusach, podobnie jak wiersze, mog nabiera znaczenia dopiero w zestawieniu z wczeniejszymi nalepkami: napis
Zabijcie bomb atomow wieloryba dla Jezusa! [Nuke
a Whale for Jesus!] jest niezrozumiay dla kogo, kto nie zna
hase Nie chcemy broni nuklearnej! [No Nukes!], Ratujmy wieloryby! [Save the Whales!] i Jezus zbawia [Jesus
Saves]; mona te powiedzie bez cienia przesady, e haso
Nuke aWhale for Jesus! w istocie mwi o samych nalepkach.
Z tego wniosek, e intertekstualno i autoteliczno literatury nie s bynajmniej jej cechami wyrniajcymi wysuwaj tylko na pierwszy plan pewne aspekty uycia jzyka
i kwestie wice si bezporednio ze znaczeniem, wystpujce rwnie w innych formach przekazu.
W kadym z powyszych piciu przypadkw mamy do
czynienia z opisan ju sytuacj: rozpatrujemy co, co da si
okreli jako waciwoci dziea literackiego, cechy pozwalajce uzna je za literatur, lecz co mona jednak take uwaa za konsekwencj specyficznego podejcia, za funkcj,
ktr nadajemy jzykowi, analizujc go jako literatur. adna z tych perspektyw nie moe pomieci w sobie drugiej
i sta si perspektyw wszechogarniajc.Waciwoci literatury nie dadz si sprowadzi ani do wasnoci obiektywnych, ani do konsekwencji wpisywania jzyka w okrelone
ramy. Gwn przyczyn takiego stanu rzeczy ujawniy ju
krtkie eksperymenty mylowe, przedstawione na pocztku
niniejszego rozdziau. Jzyk opiera si narzucanym mu przez
nas ramom. Trudno z dwuwiersza Taczymy w kko
uczyni wrb w chiskim ciastku, a z formuy Energicznie wstrzsn wiersz, ktry ma wstrzsn czytelnikiem. Kiedy traktujemy tekst jako dzieo literackie, kiedy
prbujemy doszuka si w nim szczeglnego uporzdkowania i spjnoci, jzyk zaczyna stawia opr; musimy nad nim
pracowa, musimy z nim wspdziaa. A zatem literacko literatury polega by moe na napiciu, interakcji
midzy materiaem jzykowym a konwencjonalnym wyobraeniem czytelnika na temat tego, co to jest literatura. Radzibym jednak zachowa ostrono, poniewa z piciu przedstawionych tu koncepcji literatury wypywa jeszcze inna
nauka: adna z waciwoci uznawanych za istotn cech literatury nie okazaa si jej cech definiujc kad z nich
mona odnale take w innych uyciach jzyka.
Na pocztku rozdziau wspomniaem, e teoria literatury
w ostatnim dwudziestoleciu nie stara si dokonywa rozrnienia pomidzy dzieami literackimi i nieliterackimi.
Teoretycy rozwaaj literatur w kategoriach historycznych
i ideologicznych, w kategoriach funkcji spoecznych i politycznych, jakie miao spenia co, co zwyklimy nazywa
literatur. W dziewitnastowiecznej Anglii literatura zy-
skaa wyjtkow rang jako szczeglny, obarczony konkretnymi powinnociami rodzaj pimiennictwa. W koloniach
Imperium Brytyjskiego jej zadaniem byo pouczenie tubylcw o potdze Anglii i sprawienie, by stali si wdzicznymi
uczestnikami historycznej misji cywilizacyjnej. W kraju
miaa przeciwstawia si samolubstwu i materializmowi
wczesnej gospodarki kapitalistycznej, proponujc w zamian
inne wartoci reprezentantom wczesnej klasy redniej
i arystokracji, robotnikom za pozwalaa na udzia w kulturze, ktra pod wzgldem materialnym zepchna ich na pozycj podrzdn. Oczekiwano od niej, e nauczy Anglikw
bezinteresownego szacunku, zapewni im poczucie wielkoci
ich narodu, stworzy poczucie wsplnoty midzy klasami
i wreszcie zastpi religi, ktra zdawaa si traci sw dotychczasow funkcj czynnika integrujcego spoeczestwo.
Korpus tekstw, ktry mgby tego wszystkiego dokona,
musiaby by zaiste czym wyjtkowym. Czym wic jest literatura, skoro spodziewano si po niej tak wiele? Niezmiernie
istotn rol odgrywa tu pewna szczeglna struktura egzemplifikacji wystpujca w literaturze. Znamienne dla dziea literackiego na przykad Hamleta jest to, e opowie ma
charakter fikcjonalny: ma by poniekd exemplum (w przeciwnym razie po co j czyta?), zarazem jednak unika okrelenia jego zasigu bd zakresu std te czytelnikom i krytykom tak atwo przychodzi mwi o uniwersalizmie
literatury. Struktura dziea literackiego sprawia, e atwiej
rozpatrywa je jako tekst traktujcy o kondycji ludzkiej
w ogle ni wyodrbnia opisywane i nawietlane przeze
wsze kategorie. Czy Hamlet opowiada o ksitach, czy
o ludziach renesansu, czy o skonnych do introspekcji modziecach czy te o synach, ktrych ojcowie zginli w tajemniczych okolicznociach? Skoro adna z odpowiedzi na te
pytania nie wydaje si zadowalajca, czytelnik woli nie odpowiada, tym samym przyjmujc porednio hipotez o uniwersalizmie dziea. Mwic o tym, co poszczeglne, powieci, wiersze i dramaty opieraj si prbom docieka, czego
waciwie s przykadem, zachcajc jednoczenie wszyst-
kich czytelnikw do wejcia w pooenie i przyjcia sposobw mylenia narratorw i bohaterw.
To podsuwanie uniwersalizmu, a zarazem zwracanie si
do wszystkich czytelnikw wadajcych danym jzykiem,
speniao jednak nader istotn funkcj tworzenia wiadomoci narodowej. W ksice Wsplnoty wyobraone. Rozwaania o rdach i rozprzestrzenianiu si nacjonalizmu, ktra
zajmuje si histori polityczn, lecz staa si wana w swym
aspekcie teoretycznym, Benedict Anderson dowodzi, e
dziea literackie przede wszystkim powieci pomogy
stworzy wsplnoty narodowe poprzez postulowanie i odwoywanie si do wsplnoty czytelnikw, ograniczonej,
a zarazem w zasadzie otwartej dla wszystkich, ktrzy potrafi czyta w danym jzyku. Fikcja pisze Anderson niezauwaalnie i w sposb cigy przescza si do rzeczywistoci i rodzi zaufanie spoecznoci do anonimowoci, bdcej
stemplem probierczym nowoytnych narodw.13 Przedstawia postaci, fabuy i tematy literatury angielskiej jako
potencjalnie uniwersalne to podsuwa obraz jednoczenie
otwartej i ograniczonej wsplnoty wyobraonej, do ktrej
mog aspirowa na przykad poddani w koloniach brytyjskich. W rzeczywistoci im bardziej podkrela si uniwersalizm literatury, tym wiksza moe by jej rola w ksztatowaniu wiadomoci narodowej. Przekonanie o uniwersalnoci
wizji wiata prezentowanej przez Jane Austen czyni z Anglii
miejsce doprawdy wyjtkowe: to tam naley szuka wzorcw dobrego smaku i wychowania, a take, co waniejsze,
takich scenariuszy moralnych i okolicznoci spoecznych,
w ktrych rozwizuje si problemy natury etycznej i ksztatuje si osobowoci.
Literatur uwaano za szczeglny rodzaj pimiennictwa,
ktrego zadaniem miao by cywilizowanie nie tylko niszych warstw spoecznych, lecz take arystokracji i klasy
redniej. Takie pojmowanie literatury jako przedmiotu estetycznego, czynicego z nas lepszych ludzi, wie si
z pewn koncepcj podmiotu, nazywanego przez teoretykw podmiotem liberalnym jednostki okrelanej nie
przez pozycj spoeczn i interesy, lecz przez waciw jej
subiektywno (czyli racjonalizm i moralno), nie podlegajc determinatom spoecznym. Przedmiot estetyczny,
oderwany od jakichkolwiek celw praktycznych i pobudzajcy do okrelonych refleksji i utosamiania si z kim,
pomaga odbiorcy sta si podmiotem liberalnym, dziki
swobodnemu i bezstronnemu wiczeniu wyobrani, czcemu poznanie i osd we waciwym stosunku. W wietle
tej tezy literatura spenia tu zadanie, zachcajc do rozpatrywania zoonoci rzeczy, bez pospiesznych osdw, skaniajc umys do zgbiania zagadnie natury etycznej, pobudzajc do analizowania postpowania (take wasnego),
tak jak analizowaby je kto z zewntrz lub czytelnik powieci. Wzywa do bezinteresownoci, uczy wraliwoci i sztuki
wnikliwej obserwacji, pozwala odbiorcy identyfikowa si
z przedstawicielami innych stanw, rodzc tym samym
poczucie wsplnoty. Pewien wychowawca stwierdzi
w 1860 roku:
[...] dziki obcowaniu z przemyleniami i wypowiedziami intelektualnych przywdcw ludzkoci nasze serca zaczynaj bi
w rytmie zgodnym z poczuciem powszechnego czowieczestwa. Zdajemy sobie spraw, e adne rnice klasowe, partyjne
bd wyznaniowe nie mog zniszczy zdolnoci geniuszu do
zachwycania nas i uczenia; ponad dymem i zgiekiem, ponad
mg i wrzaw przyziemnego ywota, penego trosk, krztaniny
i sporw, wznosi si jasna i wietlista sfera prawdy, gdzie wszyscy mog si spotka i wsplnie oddawa rozwaaniom.14
Wspczeni teoretycy co atwe do przewidzenia odnosz si krytycznie do tej koncepcji literatury, koncentrujc si przede wszystkim na mistyfikacji, ktrej zadaniem
byo odwrcenie uwagi robotnikw od ich ndznego losu
przez zapewnienie im dostpu do wzniosej sfery wznoszenie ich na owe wyyny za pomoc kilku powieci, by nie
wznieli barykad, jak to uj Terry Eagleton.15 Gdy jednak
przyjrzymy si z bliska pogldom na temat funkcji literatu-
ry i jej spoecznego oddziaywania, napotkamy koncepcje,
ktre coraz trudniej bdzie ze sob pogodzi.
Literaturze przypisywano diametralnie rne funkcje.
Czy jest ona narzdziem ideologicznym: zbiorem opowieci, majcym skoni czytelnikw do podporzdkowania si
hierarchicznej strukturze spoecznej? Jeli opowieci przyjmuj za oczywiste, e kobieta odnajdzie szczcie wycznie
w maestwie, jeeli uznaj podziay klasowe za rzecz naturaln i zajmuj si tym, w jaki sposb cnotliwa suca moe polubi szlachcica, to przyczyniaj si do legitymizacji
uwarunkowanego historycznie porzdku spoecznego.
A moe literatura jest dziedzin, w ktrej demaskuje si
ideologi, umoliwiajc tym samym jej zakwestionowanie?
Literatura przedstawia na przykad w sposb potencjalnie
wymowny i przejmujcy wski wachlarz moliwoci oferowanych kobietom w pewnych epokach; ukazujc to jasno,
otwiera moliwo nieuznawania tego stanu rzeczy za naturalny. Obie koncepcje s jak najbardziej uprawnione: zarwno ta, e literatura jest nonikiem ideologii, jak ta, e
jest narzdziem jej uniewanienia. Znw mamy do czynienia ze skomplikowan oscylacj midzy ewentualnymi
waciwociami literatury a nastawieniem, wydobywajcym owe waciwoci na pierwszy plan.
Do rwnie sprzecznych wnioskw prowadz prby ustalenia zwizku midzy literatur i dziaaniem. Teoretycy
utrzymywali, e literatura uatwia nawizanie kontaktu ze
wiatem dziki samotnej lekturze i towarzyszcej jej refleksji, a tym samym przeszkadza w podjciu dziaalnoci spoecznej i politycznej, ktra mogaby doprowadzi do zmian.
W najlepszym razie zachca do zachowania dystansu
bd rozumienia zoonoci wiata, w najgorszym do biernoci i akceptacji tego, co jest. Z drugiej jednak strony, historycznie rzecz biorc, literatura bywaa postrzegana jako
niebezpieczna: wzywaa przecie do podwaania autorytetw i obowizujcego porzdku spoecznego. Platon wygna
poetw ze swego idealnego pastwa, poniewa mogliby tam
tylko szkodzi; przez dugi czas zarzucano powieciom, e
wzbudzaj wrd czytelnikw niezadowolenie z tego ycia,
jakie przypado im w udziale, wywoujc pragnienie czego
nowego ycia w wielkim miecie, romansu albo rewolucji.
Zachcajc do identyfikowania si z kim, bez wzgldu na
podziay klasowe, rnice pci, rasy, narodu i wieku, ksiki
mog stwarza poczucie wsplnoty, a tym samym odwodzi od buntu; mog te jednak rodzi poczucie niesprawiedliwoci, pocigajc za sob narastajc fal oporu. Z perspektywy historycznej dzieom literackim przypisuje si
zasug doprowadzenia do zmian: Chata wuja Toma Harriet
Beecher Stowe, w swoim czasie niezwykle popularna, sprowokowaa protest przeciwko instytucji niewolnictwa, ktry
sta si jedn z przyczyn wybuchu wojny secesyjnej.
W rozdziale 7. powrc do problemu utosamiania si
i wynikajcych z tego konsekwencji do pytania, jak rol
odgrywa utosamianie si odbiorcy z postaciami literackimi
i narratorem? W tym miejscu powinnimy przede wszystkim
zwrci uwag na zoono i rnorodno literatury rozpatrywanej w kategoriach instytucji i narzdzia spoecznego oddziaywania. Po pierwsze, mamy do czynienia z instytucj,
ktra opiera si na moliwoci powiedzenia wszystkiego, co
tylko mona sobie wyobrazi. Oto klucz do zagadki, czym
jest literatura: dzieo literackie moe omieszy, sparodiowa,
odmalowa w formie zaskakujcej, odstrczajcej fikcji kady
dogmat, kad wiar i kad warto. Poczwszy od powieci
markiza de Sade, majcych ukaza obraz wiata rzdzonego
prawami natury pojmowanej jako nieokieznany popd, koczc na Szataskich wersetach Salmana Rushdiego, ktre wywoay oburzenie w zwizku z wykorzystaniem postaci i motyww religijnych w kontekcie satyry i parodii, literatura
stwarza moliwo fikcjonalnego przecignicia tego, co pomylano i napisano dotychczas. Literatura potrafi dowie
bezsensu wszystkiego, co do tej pory uwaano za sensowne,
przekroczy granice, dokona transformacji, kwestionujc
tym samym zasadno i stosowno dowolnego pojcia.
Literatura jest domen dziaalnoci elity kulturalnej, dlatego te bywa okrelana mianem kulturalnego kapitau16:
zdobywanie wiedzy o literaturze to zdobywanie pewnego
udziau w kulturze, ktry moe si opaci, przynie rne
korzyci, pozwalajc zbliy si do ludzi o wyszej pozycji
spoecznej. Nie mona jednak sprowadzi literatury do tej
sucej konserwatyzmowi funkcji spoecznej: rzadko propaguje ona wartoci rodzinne, zdarza jej si natomiast
kuszco odmalowywa wszelkiego rodzaju zbrodnie, poczwszy od buntu Szatana przeciwko Bogu w Raju utraconym Miltona, po dokonane przez Raskolnikowa zabjstwo
staruchy w Zbrodni i karze Dostojewskiego. Literatura zachca do sprzeniewierzenia si kapitalistycznym wartociom, praktycznej filozofii zarabiania i wydawania pienidzy. Jest nie tylko informacj kultury, lecz take jej szumem
informacyjnym. Z jednej strony stanowi kapita kultury,
z drugiej za si powodujc wzrost entropii. Jest rodzajem pimiennictwa, ktre wzywa do lektury, skaniajc czytelnika do rozwaa nad problemami znaczenia.
Literatura jest instytucj paradoksaln: tworzenie dziea
literackiego wymaga pisania zgodnie z istniejcymi kanonami ukadania wiersza, ktry wyglda jak sonet, bd prozy utrzymanej w konwencji powieci w taki jednak sposb, by jednoczenie wydrwi ow konwencj, wykroczy
poza wyznaczone przez ni ramy. Literatura jest instytucj,
ktrej istot jest demaskowanie i krytyka nakadanych przez
ni sam ogranicze, sprawdzanie, jak mona pisa inaczej
i co z tego wyniknie.Termin literatura odnosi si wic zarwno do zabiegw skrajnie konwencjonalnych wiosna
rymuje si z radosna, dziewica jest oczywicie pikna,
a rycerz miay jak i do bezceremonialnie wykraczajcych
poza ramy konwencji, kiedy czytelnik musi si niele natrudzi, by stworzy jakikolwiek sens, na przykad zdania
z Finnegans Wake Jamesa Joycea: rzekirzyg, obok Ewy
i Adama, od wcicia wybrzea do zakola zatoki, prowadzi
nas przez commodius vicus recorsolacji na powrt do
Howth Castle i Edyficjw.17
Jak ju wczeniej sugerowaem, pytanie co to jest literatura? podyktowane jest nie obaw pomylenia powieci
z dzieem historyka albo zapieczonej w ciastku wrby
z utworem poetyckim, lecz nadziej krytykw i teoretykw,
e udzielona na nie odpowied pozwoli uprawomocni najbardziej, ich zdaniem, stosown metod krytyczn, dyskredytujc tym samym metody lekcewace najistotniejsze
i najbardziej znamienne aspekty literatury.W wietle wspczesnej teorii pytanie co to jest literatura? ma jednak znaczenie, poniewa teoretycy zwrcili nasz uwag na literacko wszelkiego rodzaju tekstw. Rozwaajc literacko
tych dyskursw, naley uwzgldnia jako punkt wyjcia
do dalszych analiz praktyki nieodcznie zwizane z lektur dziea literackiego: zawieszanie dania, by tekst by natychmiast zrozumiay, refleksj nad implikacjami uytych
rodkw wyrazu, uwane ledzenie, jak tworzy si znaczenia
i z czego pynie przyjemno, ktrej tekst dostarcza.
Literatura a wiedza o kulturze 57
3
Literatura a wiedza o kulturze
Romanici pisz ksiki o papierosach i obsesji Amerykanw na punkcie odchudzania; szekspirolodzy analizuj
problem biseksualizmu; specjalici od realizmu prowadz
badania nad seryjnymi mordercami.1 O co w tym wszystkim chodzi?
Chodzi o dyscyplin zwan wiedz o kulturze, jedn
z istotniejszych w latach dziewidziesitych gazi nauk
humanistycznych. Niektrzy literaturoznawcy przestali si
zajmowa Miltonem i Szekspirem, a zaczli Madonn
i operami mydlanymi, porzucajc badania literackie. Jaki to
ma zwizek z teori literatury?
Teoria niesychanie wzbogacia i urozmaicia studia literaturoznawcze, jak ju jednak wspomniaem w rozdziale 1.,
teoria nie oznacza teorii literatury. Gdybymy musieli odpowiedzie na pytanie, czego teori jest teoria, naleaoby
powiedzie, e jest ona niejako teori dziaa znaczeniotwrczych, wytwarzania i przedstawiania dowiadczenia
oraz konstytuowania ludzkich podmiotw krtko mwic, kultury w najszerszym tego sowa znaczeniu. Co ciekawe, wiedza o kulturze staje si w miar rozwoju rwnie
zawikanie interdyscyplinarna i rwnie trudna do zdefiniowania jak sama teoria. Mona powiedzie, e s nierozczne: teoria daje zaplecze teoretyczne, wiedza o kulturze
wykorzystuje je w praktyce. Studia nad kultur to dyscyplina praktyczna, ktrej teoretycznym podoem jest, najogl-
niej rzecz biorc, teoria. Niektrzy badacze kultury skar si na przerost teorii, dajc tym samym wyraz zrozumiaej skdind niechci do ponoszenia odpowiedzialnoci
za coraz bardziej obszerny i wzbudzajcy coraz wiksze
oniemielenie dorobek teoretykw. Studia nad kultur s
w istocie nierozerwalnie zwizane z teoretycznymi sporami
na temat znaczenia, tosamoci, sposobu przedstawiania
i podmiotowoci, omawianymi w niniejszej ksice.
Co jednak czy literaturoznawstwo z wiedz o kulturze?
W najszerszym ujciu zadaniem tej ostatniej jest objanienie mechanizmw funkcjonowania kultury, zwaszcza
w wiecie wspczesnym. W jaki sposb oddziaywuj wytwory danej kultury? Jak w wiecie rnorodnych i przenikajcych si nawzajem wsplnot, w sytuacji hegemonii pastwa, dyktatury mediw i wielonarodowych korporacji,
tworzy si i organizuje zarwno indywidualna, jak zbiorowa
tosamo kulturowa? Wiedza o kulturze w zasadzie wic
obejmuje take literaturoznawstwo, traktujc literatur jako
szczeglny rodzaj praktyki kulturowej. Co to jednak oznacza? W tej kwestii nie osignito jeszcze porozumienia. Czy
wiedza o kulturze jest dziedzin na tyle obszern, e nauka
o literaturze zyska w jej ramach nowe perspektywy i wieo spojrzenia? A moe wiedza o kulturze zawaszczy studia literaturoznawcze, niszczc tym samym literatur? Zanim rozwikamy ten problem, musimy zacz od
podstawowych informacji na temat rozwoju wiedzy o kulturze jako dyscypliny.
Wspczesna wiedza o kulturze wywodzi si z dwch niezalenych rde. Po pierwsze, zapocztkowa j francuski
strukturalizm lat szedziesitych (zob. Dodatek), w ktrym
kultur w tym take literatur uznano za zbir praktyk,
ktrych reguy i konwencje powinno si opisa. Mythologies
[Mitologie] (1957), wczesna praca francuskiego teoretyka
literatury Rolanda Barthesa, zawieraj zwize odczytania najrniejszych praktyk kulturowych, poczwszy od
wrestlingu oraz reklam samochodw i proszkw do prania,
koczc na obiektach tak mocno osadzonych w mitologii
kultury, jak wina francuskie i mzg Einsteina.2 Barthes interesowa si przede wszystkim demistyfikacja zjawisk uznawanych w danej kulturze za naturalne, ktrych rdo upatrywa w konkretnych, uwarunkowanych historycznie
konstrukcjach. Analizujc praktyki kulturowe, Barthes
wskazywa lece u ich podstaw konwencje i wynikajce
z nich implikacje natury spoecznej. Jeli porwnamy na
przykad wrestling z boksem, zauwaymy bez trudu, e obowizuj w nich odmienne konwencje: bokser przyjmuje ciosy ze stoickim spokojem, podczas gdy zapanik skrca si
z blu, z teatraln przesad odgrywajc narzucon mu przez
stereotyp rol. W boksie reguy walki s zewntrzne wobec
rozgrywki, innymi sowy, wyznaczaj granice, poza ktre nie
wolno wykroczy, podczas gdy reguy rzdzce wrestlingiem
s mocno osadzone wewntrz samej rozgrywki, jako konwencje pozwalajce na rozszerzenie ram ewentualnych znacze: reguy s po to, by je ama, i to zupenie jawnie, dziki czemu ajdak, czyli czarny charakter, moe
spektakularnie objawi si kibicom jako niegodziwy i zachowujcy si niesportowo, co z kolei zagrzewa widowni do
manifestowania mciwej furii. Wrestling daje wic przede
wszystkim satysfakcj czerpan z moralnej jednoznacznoci,
wynikajcej z wyranego przeciwstawienia dobra i za. Przykad Barthesa, zgbiajcego praktyki kulturowe poczwszy
od literatury wysokiej, na modzie i jedzeniu koczc, zachci badaczy do odczytywania konotacji wzorcw kulturowych i analizy spoecznego funkcjonowania dziwacznych
konstrukcji, wystpujcych w kulturze.
Drugim rdem wspczesnej wiedzy o kulturze jest
marksistowska teoria literatury w Wielkiej Brytanii. Raymond Williams autor pracy Culture and Society [Kultura
i spoeczestwo] (1958) oraz Richard Hoggart, zaoyciel Centrum Bada nad Kultur Wspczesn w Birmingham autor The Uses of Literacy [O poytkach z umiejtnoci czytania i pisania] (1957) postanowili odkry na
nowo i podda analizie popularn kultur klasy robotniczej, lekcewaon od czasu, gdy z pojciem kultury sko-

jarzono wycznie literatur wysok. To przedsiwzicie,
majce na celu odtworzenie zaginionych tekstw kulturowych i skonstruowanie wizji historii, poczynajc by tak
rzec od jej najniszego poziomu, napotkao jeszcze jedn
teoretyczn koncepcj kultury, europejsk teori marksistowsk, traktujc kultur masow (w przeciwiestwie do
kultury popularnej) jako form ucisku ideologicznego,
narzdzie suce przeksztacaniu czytelnikw i widzw
w konsumentw oraz sankcjonowaniu systemu wadzy pastwowej.Wzajemne wpywy tych dwch koncepcji kultury
jako ekspresji ludu i jako jarzma narzuconego ludowi okazay si przeomowe dla rozwoju wiedzy o kulturze, najpierw w Wielkiej Brytanii, pniej take w innych krajach.
Si napdow studiw nad kultur wywodzcych si
z tej tradycji jest napicie midzy pragnieniem odzyskania
kultury popularnej jako ekspresji mas ludowych, czy te
udzielenia gosu kulturze grup zepchnitych na margines,
a ujciem kultury masowej jako narzdzia ideologicznego
ucisku. Celem bada nad kultur popularn jest z jednej
strony ch zaznajomienia si z tym, co odgrywa istotn rol w yciu zwykych ludzi, czyli z ich kultur, przeciwstawion kulturze estetw i akademikw. Z drugiej strony
mona zaobserwowa tendencj do ujawniania mechanizmw ksztatowania i manipulacji ludmi za porednictwem si kultury. W jakim stopniu czowiek staje si podmiotem, ksztatowanym przez wzorce i praktyki kulturowe,
ktre zwracaj si do niego z interpelacj, przemawiajc
do jako do osoby o okrelonych potrzebach i wyznajcej
okrelone wartoci? Pojcie interpelacji wprowadzi francuski teoretyk marksistowski Louis Althusser.3 Reklamy, na
przykad, zwracaj si do nas jako do pewnego szczeglnego rodzaju podmiotw (konsumentw doceniajcych okrelone waciwoci); bdc obiektami wci ponawianych
wezwa, stajemy si wreszcie takimi wanie podmiotami. Badacze kultury prbuj ustali, jak dalece dajemy si
manipulowa wzorcom kulturowym, do jakiego za stopnia
i w jaki sposb jestemy w stanie posugiwa si nimi w in-
nych celach, wykazujc tak zwan mono sprawcz.
(Kwestia monoci sprawczych w skrtowym ujciu
wspczesnej teorii to kwestia, do jakiego stopnia czowiek
jest podmiotem odpowiedzialnym za swoje dziaania, jak
dalece za decyzje, podjte rzekomo samodzielnie, s ograniczane przez siy, na ktre nie ma on adnego wpywu).
Istot studiw nad kultur jest napicie pomidzy skonnoci analityka do rozpatrywania kultury jako zbioru kodw i praktyk odwodzcych ludzi od tego, co ich naprawd
interesuje, i wytwarzajcych pragnienia, ktre w kocu zaczynaj oni odczuwa, a chci odnalezienia w kulturze popularnej autentycznej ekspresji wartoci. Jedno z rozwiza
to wykazanie, e ludzie potrafi wykorzysta materiay
kultury, narzucone im przez kapitalizm i jego media, do
stworzenia z nich swojej wasnej kultury. Kultura popularna
jest wytworem kultury masowej. Kultura popularna czerpie
z zasobw kultury jej przeciwstawianej, stajc si tym samym kultur walki, kultur, ktrej twrcza sia polega na
wykorzystywaniu produktw kultury masowej.
Badania nad kultur maj szczeglne znaczenie przy rozpatrywaniu problemu tosamoci i wielorakich sposobw
jej ksztatowania, dowiadczania i przekazywania. Nader
istotne s zatem studia nad niestabilnymi kulturami i kulturow tosamoci pewnych grup mniejszoci etnicznych,
imigrantw, kobiet ktre mog mie trudnoci z identyfikowaniem si z obejmujc je wiksz wsplnot kulturow. Ta z kolei sama jest zmienn konstrukcj ideologiczn.
Zwizek midzy wiedz o kulturze i nauk o literaturze
to problem skomplikowany. Teoretycznie wiedza o kulturze
powinna si zajmowa wszystkim: Szekspirem i rapem, kultur wysok i nisk, kultur minionych epok i kultur
wspczesn.W praktyce jednak (skoro podstaw znaczenia
s rnice), wiedz o kulturze uprawia si jako przeciwiestwo czego innego. Przeciwiestwo czego? Poniewa badania nad kultur wyrosy z bada nad literatur, odpowied
brzmi czsto jako przeciwiestwo tradycyjnie pojmowanych bada literackich, ktrych celem bya interpretacja

dzie literackich jako dokona ich autorw. Gwnym uzasadnieniem tego rodzaju studiw miay by szczeglne walory arcydzie: ich zoono, pikno, celno spostrzee,
uniwersalno i ewentualne korzyci, jakie czytelnik mg
wynie z ich lektury.
Tyle e literaturoznawstwo nigdy nie ograniczao si do
jednej tylko koncepcji badawczej, ani tradycyjnej, ani jakiejkolwiek innej; wraz z nadejciem epoki teorii stao si dyscyplin wyjtkowo skcon i wywoujc swary, gdzie
o pierwszestwo walcz wszelkie moliwe ujcia badawcze,
dotyczce zarwno tekstw literackich, jak nieliterackich.
W zasadzie wic nie powinno by konfliktu midzy wiedz o kulturze a nauk o literaturze. Literaturoznawstwo
nie ogranicza si do jakiej jednolitej koncepcji tekstu literackiego, ktr studia nad kultur musz odrzuci. Wiedza
o kulturze wyonia si wskutek stosowania metod analizy
literackiej do innych zjawisk kulturowych. Artefakty kultury
traktuje nie tyle jako obiekty, ktre naley w jaki sposb
sklasyfikowa, lecz jako teksty, ktre naley odczyta. Literaturoznawstwo zyskuje natomiast moliwo studiowania literatury jako szczeglnej praktyki kulturowej i zestawiania dzie literackich z innymi rodzajami dyskursw.
Dziki teorii zwikszy si zakres pyta, na ktre moe odpowiedzie dzieo literackie, badacze za skupili uwag na
sposobach, w jakie literatura prbowaa odpiera bd
gmatwa pojcia waciwe swojej epoce. Prawda jest taka,
e studia nad kultur, konsekwentnie uznajc literatur za
jedn z wielu praktyk znaczeniotwrczych i analizujc
nadawane jej funkcje kulturowe, mog tylko wzbogaci nauk o literaturze, jako skomplikowanym zjawisku intertekstualnym.
Rozwaania na temat zwizku midzy literaturoznawstwem a wiedz o kulturze mog si koncentrowa wok
dwch zagadnie oglnych: (1) tak zwanego kanonu literatury, czyli dzie omawianych zwykle w szkoach i na uniwersytetach, zaliczanych do naszego dziedzictwa literackiego; i (2) waciwych metod analizy przedmiotw kultury.
1. Kanon literacki
Jak posta przybraby kanon literacki, gdyby wiedza
o kulturze wchona nauk o literaturze? Czy opery mydlane zastpiy Szekspira, a jeli tak, czy win za to ponosi wiedza o kulturze? Czy nie zniszczy ona literatury, zachcajc
do badania filmu, telewizji i innych form kultury popularnej, zamiast klasyki literatury wiatowej?
Podobn wtpliwo wysuwano pod adresem teorii skaniajcej do studiowania tekstw filozoficznych i psychoanalitycznych na rwni z dzieami literackimi e odciga uwag studentw od klasyki. Jednake teoria oywia tradycyjny
kanon literatury, pozwalajc odczytywa arcydziea literatury angielskiej i amerykaskiej na wicej sposobw. Nigdy
jeszcze nie powstawao tyle prac na temat Szekspira; bada
si jego twrczo pod kadym moliwym ktem, interpretujc j w kategoriach feminizmu, marksizmu, psychoanalizy, historyzmu i dekonstrukcji. Dziki teorii literatury
Wordsworth przeobrazi si z piewcy natury w kluczow
posta ery nowoczesnoci. Naprawd popady w nieask
tylko dziea drugorzdne, analizowane dopty, dopki literaturoznawstwo miao za zadanie przede wszystkim dostarcza przekrojowej wiedzy o okresach historycznych i gatunkach. Szekspira czyta si obecnie powszechnej i interpretuje
chtniej ni kiedykolwiek, natomiast dziea Marlowea, Beaumonta i Fletchera, Dekkera, Heywooda i Bena Jonsona
pomniejszych dramatopisarzy epoki elbietaskiej i okresu
panowania Jakuba I ciesz si duo sabszym zainteresowaniem wspczesnego czytelnika.
Czyby wiedza o kulturze miaa przynie podobny skutek, dostarczajc nowych kontekstw i rozszerzajc zakres
rozwaa odnoszcych si do kilku tekstw literackich, odwodzc za studentw od zajmowania si innymi? Do tej pory rozwojowi bada nad kultur towarzyszyo (cho nie on
by tego przyczyn) poszerzanie si literackiego kanonu. Literatura, o ktrej dzi si naucza, obejmuje twrczo kobiet
i przedstawicieli innych grup, spychanych w przeszoci na

margines. Pimiennictwo tego rodzaju, bez wzgldu na to,
czy omawia si je w ramach tradycyjnych wykadw z historii literatury, czy te poddaje analizie jako oddzieln tradycj
(literatura imigrantw azjatyckich w Stanach Zjednoczonych, anglojzyczna literatura postkolonialna), jest czsto traktowana jako przedstawiajce dowiadczenia, a tym
samym kultur danej grupy (w Stanach Zjednoczonych na
przykad Afroamerykanw, Amerykanw przybyych z Azji,
rdzennych mieszkacw Ameryki, mieszkajcych w Stanach
Latynosw, a take kobiet). W wypadku takich utworw ze
szczegln si nastrcza si jednak pytanie o to, do jakiego
stopnia literatura stwarza kultur, ktr rzekomo wyraa
bd reprezentuje. Czy kultura jest raczej skutkiem owych
reprezentacji ni ich rdem albo przyczyn?
Coraz popularniejsze studia nad lekcewaonym dotd
pimiennictwem wywoay oywion dyskusj w mediach:
czyby skompromitoway si tradycyjne standardy literatury? Czy zapoznane do tej pory dziea doczekay si zainteresowania ze wzgldu na doskonao literackiego rzemiosa, czy te z racji swej kulturowej reprezentatywnoci? Czy
o wyborze tekstw do analizy decyduj kryteria wycznie
literackie, czy te polityczna poprawno, ch, by kada
mniejszo bya sprawiedliwie reprezentowana?
Na to pytanie mona odpowiedzie trojako. Po pierwsze,
doskonao literackiego rzemiosa nigdy nie decydowaa
o doborze analizowanych utworw. aden nauczyciel nie
wybiera dziesiciu dzie literatury wiatowej, ktre uwaa za
najwybitniejsze siga raczej po utwory reprezentatywne
dla konkretnej formy literackiej bd okresu w historii literatury (powieci angielskiej, literatury elbietaskiej, wspczesnej poezji amerykaskiej). W taki wanie sposb, dbajc o reprezentatywno, dokonuje si wyboru dzie
najlepszych: wykadowca literatury elbietaskiej nie pominie Sidneya, Spensera i Szekspira, jeli uznaje ich za najwybitniejszych poetw epoki, tak jak specjalista od twrczoci azjatyckich imigrantw w Stanach Zjednoczonych
uwzgldni najlepsze jego zdaniem dziea tej literatury.
Zmieni si natomiast zakres zainteresowa wykadowcw,
dobierajcych teksty reprezentujce nie tylko najrozmaitsze
formy literackie, lecz take najrniejsze dowiadczenia
kulturowe.
Po drugie, posugiwanie si kryterium doskonaoci literackiego rzemiosa zostao z historycznego punktu widzenia
skompromitowane przez inne kryteria, nie zwizane z literatur, na przykad kwesti rasy czy pci. Dowiadczenia
dorastajcego chopca (na przykad Hucka Finna) uwaano
za uniwersalne, podczas gdy analogiczne przeycia dziewczyny (np. Maggie Tulliver w Mynie nad Floss) uznano za
przedmiot zainteresowa wszego krgu odbiorcw.
Po trzecie, przedmiotem dyskusji stao si samo pojcie
doskonaoci literackiego rzemiosa: czy uwica ono pewne
okrelone interesy i cele kulturowe, jakby to one stanowiy
jedyny miernik oceny dziea literackiego? Rozwaania nad
metod doboru tekstw, uznanych za godne studiw, oraz
nad instytucjonalnym funkcjonowaniem poj doskonaoci s czci bada nad kultur majcych cisy zwizek
z nauk o literaturze.
2. Metody analizy
Drugim zagadnieniem bdcym przedmiotem niezgody
s metody analizy, stosowane w studiach nad kultur i w literaturoznawstwie. Dopki badania nad kultur byy pewn odszczepion form bada literackich, stosowano
w nich metody analizy literatury do innych zjawisk kulturowych. Czy stosowanie metod analizy literackiej nie utracioby jednak dotychczasowego znaczenia, gdyby wiedza o kulturze zaja pozycj pierwszoplanow, a jej adepci zerwali
wszelkie zwizki z literaturoznawstwem? We wstpie do wydanego w Stanach Zjednoczonych zbioru studiw Cultural
Studies [Studia nad kultur], pracy, ktra wywara duy
wpyw na rozwj tej dyscypliny, czytamy: aczkolwiek nic
nie stoi na przeszkodzie, by w badaniach nad kultur posugiwa si sztuk interpretacji tekstw [close textual readings],

jej stosowanie nie jest te wcale konieczne4. Zapewnienie
o dopuszczalnoci tej metody nie doda pewnoci siebie krytykom literatury. Wiedza o kulturze, uwolniona od zasady,
ktra dugie lata rzdzia nauk o literaturze e gwnym
przedmiotem zainteresowa badacza powinna by zoona
struktura poszczeglnych dzie moe z atwoci przeksztaci si w niekwantytatywn ga socjologii, ktra
traktuje dziea nie tyle jako interesujce same w sobie, ile
jako przykady bd objawy czego zupenie innego, i ulegaj cakiem nowym pokusom.
Najsilniejsz spord nich jest ncca wizja totalnoci,
koncepcja, e zjawiska kulturowe s wyrazem bd objawem
caoksztatu stosunkw spoecznych, a zatem naley je analizowa przez pryzmat zwizkw z caoksztatem stosunkw,
z jakich si wywodz.5 Teoretycy wci nie doszli do porozumienia, czy konfiguracja spoeczno-polityczna okrelana
mianem caoksztatu stosunkw spoecznych w ogle istnieje, a jeli tak, to w jaki sposb mona odnie do niej wytwory i dziaania kulturowe. Wiedz o kulturze pociga jednak
idea zwizku bezporedniego, gdzie wytwory kultury s objawem danej konfiguracji spoeczno-politycznej. Na przykad, w ramach zaj powiconych kulturze popularnej na
Uniwersytecie Otwartym w Wielkiej Brytanii (1982-1985),
w ktrych uczestniczyo okoo piciu tysicy osb, omawiano temat Telewizyjne seriale policyjne a prawo i porzdek,
analizujc rozwj seriali kryminalnych w wietle zmieniajcej si sytuacji spoeczno-politycznej.
Wtki Dixon of Dock Green skupiaj si wok dobrodusznej, ojcowskiej postaci policjanta, ktry zna patrolowan przez siebie
dzielnic robotnicz jak wasn kiesze. Wraz z konsolidacj
pastwa opiekuczego w przypadajcym na pocztek lat szedziesitych okresie dobrobytu problemy klasowe zostaj przeoone na bolczki spoeczne: tote nowy serial Z Cars ukazuje
umundurowanych policjantw w wozach patrolowych wykonujcych swoj powinno jak prawdziwi zawodowcy lecz
w pewnym oddaleniu od spoecznoci, ktrej su. Na poczt-
ku lat siedemdziesitych nastaje w Wielkiej Brytanii kryzys hegemonii6; wadza pastwowa, z coraz wikszym trudem zyskujc poparcie dla swoich posuni, musi przygotowa si na
ataki ze strony wojowniczych zwizkw zawodowych, terrorystw i IRA. To bardziej agresywne nastawienie pastwa-hegemona znajduje odzwierciedlenie w takich serialach policyjnych, jak The Sweeney czy The Professionals, gdzie ubrani po
cywilnemu gliniarze tocz zazwyczaj walk z jak organizacj
terrorystyczn, brutalnoci dorwnujc swoim przeciwnikom.7
To z pewnoci ciekawe spostrzeenia, by moe nawet

prawdziwe, co czyni powysz metod analizy tym bardziej
pocigajc; wie si ona jednak z odejciem od metod
sztuki interpretacji [close reading], wyczulonej na szczegy
struktury narracyjnej i ledzcej zoono znacze, i zastpieniem takiej lektury analiz spoeczno-polityczn, w wietle ktrej wszystkie seriale danego okresu odgrywaj rwnie
donios rol, bdc wyrazem wczesnej spoecznej konfiguracji. Gdyby nauka o literaturze wesza w skad szerszej
dyscypliny zwanej wiedz o kulturze, tego rodzaju interpretacja w kategoriach symptomu mogaby si sta norm; specyfika poszczeglnych zjawisk kulturowych zeszaby
na dalszy plan, podobnie jak metody odczytywania, do ktrych zachca literatura (i ktre opisaem w rozdziale 2.).
Zawieszenie dania natychmiastowej zrozumiaoci, gotowo poruszania si na granicy rozmaitych znacze, otwarto wobec nieoczekiwanych, twrczych efektw posugiwania si jzykiem i wyobrani, zainteresowanie tym, jak
ksztatuje si znaczenie i co dostarcza przyjemnoci takie
nastawienie jest szczeglnie cenne, nie tylko podczas czytania literatury, ale i przy rozwaaniu innych zjawisk kulturowych, mimo e t metod czytania zawdziczamy literaturoznawstwu.
Pozostaje jeszcze kwestia celw bada nad kultur i literatur. Wikszo badaczy kultury ma nadziej, e studia
nad wspczesn kultur, nie bd tylko jej opisem, lecz

take wywr na ni pewien wpyw. Zajmujcy si wiedz
o kulturze uwaaj zatem kocz swj wstp wydawcy
Cultural Studies e ich wysiek intelektualny powinien,
i moe, co zmieni.8 Jest to stwierdzenie nieco dziwne,
lecz jak sdz, wiele mwice: badacze kultury nie s przekonani, e ich wysiek intelektualny odegra jak rol. Takie
przekonanie wiadczyoby o ich zarozumiaoci, by nie rzec
naiwnoci. Uwaaj jedynie, e ich wysiek powinien
odegra jak rol. I o to chodzi.
Z historycznego punktu widzenia idea badania kultury
popularnej i idea wywierania prac badawcz wpywu politycznego s ze sob cile zwizane. W Wielkiej Brytanii
w latach szedziesitych i siedemdziesitych studia nad
kultur robotnicz byy wyranie nacechowane politycznie.
W kraju, gdzie tosamo kulturowa i narodowa wydawaa
si wiza z arcydzieami kultury wysokiej na przykad
z Szekspirem i tradycj literatury angielskiej sam fakt zajmowania si kultur popularn by aktem sprzeciwu. Inaczej jest natomiast w Stanach Zjednoczonych, gdzie tosamo narodow okrelao czsto przeciwstawianie si
kulturze wysokiej. Przygody Hucka Marka Twaina, powie,
ktra w ogromnym stopniu przyczynia si do okrelenia
amerykaskoci, koczy si stwierdzeniem Hucka, e bdzie musia zwia do puszczy, poniewa ciotka Sally chce
go ucywilizowa. Istot jego tosamoci jest ucieczka od
ucywilizowanej kultury. Tradycyjny obraz Amerykanina
to obraz czowieka uciekajcego przed kultur. Kierujc zarzuty pod adresem literatury, wiedza o kulturze nie potrafi
czasem rozrni midzy elitaryzmem a dug narodow
tradycj mieszczaskiego filisterstwa. W Stanach Zjednoczonych niech do kultury wysokiej i zainteresowanie kultur popularn s nie tyle przejawem politycznego radykalizmu czy te odruchem sprzeciwu, ile prb naukowej
interpretacji kultury masowej. Amerykaska wiedza o kulturze ma do nike powizania z ruchami politycznymi,
ktre wpyny na rozwj tej dyscypliny w Wielkiej Brytanii;
ma przede wszystkim twrczy i interdyscyplinarny charak-
ter, mimo to jednak nie wykracza poza akademickie rozwaania nad kulturowymi praktykami i reprezentacjami kultury. Oczekuje si, e wiedza o kulturze bdzie radykalna,
opozycja midzy zaangaowanymi badaniami nad kultur
a biernym literaturoznawstwem pozostaje jednak wci
w sferze pobonych ycze.
Dyskusjom nad zwizkiem midzy literatur a wiedz
kulturze towarzysz narzekania na elitaryzm i oskarenia
pod adresem studiw nad kultur popularn, ktre maj
rzekomo prowadzi do mierci literatury. Pomocne w tym
zamieszaniu jest wyodrbnienie dwu grup zagadnie.
Pierwsza to kwestie dotyczce wartoci, jak ma badanie
takiego a nie innego przedmiotu kulturowego. Wyszo
studiw szekspirowskich nad analiz oper mydlanych nie
moe ju by przyjmowana jako oczywista i wymaga uzasadnienia: co mona osign dziki odmiennym rodzajom
bada, w wymiarze, na przykad, intelektualnym bd moralnym? Tego rodzaju kwestie bywaj trudne do rozstrzygnicia: przykad komendantw niemieckich obozw koncentracyjnych wytrawnych znawcw literatury, sztuki
i muzyki utrudni prby udowodnienia przewagi jednego
rodzaju studiw nad innymi. Trzeba jednak stawi czoo
i takim wyzwaniom.
Druga grupa zagadnie to kwestia metod badania wszelkiego rodzaju przedmiotw kultury, kwestia zalet i wad rozmaitych sposobw interpretacji i analizy, na przykad interpretowania obiektw kultury jako struktur zoonych albo
odczytywanie ich jako symptomw caoksztatu stosunkw
spoecznych. Cho interpretacj oceniajc kojarzy si zwykle z nauk o literaturze, analiz za w kategoriach symptomu z wiedz o kulturze, to jednak obie metody mona stosowa w odniesieniu do dowolnego przedmiotu kultury.
Wnikliwe czytanie tekstu nieliterackiego nie zakada jego
estetycznej oceny, podobnie jak analiza kulturowa dziea literackiego nie oznacza, e jest ono wycznie dokumentem
swojej epoki.W nastpnym rozdziale zajm si bliej zagadnieniem interpretacji.
4
Jzyk, znaczenie i interpretacja
Czy literatura jest szczeglnym rodzajem jzyka, czy te

szczeglnym uyciem jzyka? Czy jest to jzyk wyrniajcy
si szczeglnymi sposobami swego zorganizowania, czy te
jzyk, ktremu nadano szczeglne przywileje? Jak dowodziem w rozdziale 2., wybranie jednej z owych moliwoci na
nic si nie zda: literatura wie si z obiema tymi waciwociami, a take ze zwracaniem szczeglnej uwagi na jzyk.
Spory takie dowodz, e pytania o istot i funkcje jzyka
oraz o metody jego analizy nale do najwaniejszych teorii
literatury. Niektre z najistotniejszych zagadnie mona
uchwyci rozwaajc problem znaczenia. Z czym wie si
mylenie o znaczeniu?
Sprbujmy zanalizowa dwuwiersz Roberta Frosta, ktry wczeniej uznalimy za dzieo literackie:
SEKRET SIEDZI
Taczymy w kko i zgadujemy,
A Sekret siedzi w rodku wie, czego my nie wiemy
Co tu jest znaczeniem? Istnieje, oczywicie, rnica

midzy pytaniem o znaczenie jakiego tekstu (wiersza jako
caoci) i pytaniem o znaczenie jakiego sowa. Mona powiedzie, e taczy oznacza wykonywa cig rytmicznych ruchw wedug okrelonego wzorca; co jednak znaczy w tekst? By moe sugeruje bezowocno ludzkich
poczyna: krcimy si w kko i moemy tylko zgadywa.
Co wicej, rymujc si i sprawiajc wraenie, e wie, co robi, tekst w wciga czytelnika w roztrzsania dotyczce taczenia i zgadywania. Ten rezultat, proces, ktry tekst moe
spowodowa, jest czci jego znaczenia. Mamy zatem znaczenie sowa i znaczenie czy prowokacj tekstu; midzy nimi plasuje si co, co moemy nazwa znaczeniem wypowiedzi: znaczenie aktu wypowiedzenia tych sw
w okrelonych okolicznociach. Jakiego aktu dokonuje ta
wypowied: ostrzega, przyznaje, ubolewa czy moe si chepi? Kim s my, ktrzy taczymy i co taczenie znaczy
w tej wypowiedzi?
Nie mona wic tak po prostu spyta o znaczenie. Mamy do czynienia z co najmniej trzema rnymi wymiarami
bd poziomami znaczenia: znaczeniem sowa, wypowiedzi
i tekstu. Moliwe znaczenia sowa skadaj si na znaczenie
wypowiedzi, ktra jest aktem dokonywanym przez mwicego. (Znaczenia sw zale z kolei od funkcji, jak peni
w wypowiedzi.) Tekst wreszcie, w tym wypadku reprezentujcy nieznanego mwicego, wygaszajcego t zagadkow
wypowied, jest konstrukcj stworzon przez autora i jego
znaczeniem nie jest jakie twierdzenie, lecz moliwe oddziaywanie na czytelnikw.
Jest wiele rodzajw znacze, generalnie mona jednak
powiedzie, e znaczenie opiera si na rnicy. Nie wiemy,
do kogo odnosi si uyta w tym tekcie pierwsza osoba liczby mnogiej; wiadomo tylko, e my zostao przeciwstawione ja, a take on, ona, ono, wy i oni. My to
pewna nieokrelona grupa, obejmujca rwnie mwicego, kimkolwiek by on by. Czy mona zaliczy do niej take
czytelnika? Czy my to wszyscy z wyjtkiem Sekretu, czy
te jest to jaka szczeglna grupa ludzi? Tego rodzaju pytania, na ktre nieatwo odpowiedzie, nasuwaj si przy kadej prbie interpretacji wiersza. Do dyspozycji mamy tylko
kontrasty i rnice.
To samo mona powiedzie o sformuowaniach taczymy i zgadujemy. Znaczenie sowa taczymy zaley od
Jzyk, znaczenie i interpretacja 71

tego, czemu si je przeciwstawi (taczymy w kko jako
przeciwstawne idziemy naprzd czy te jako przeciwstawne stoimy w miejscu); zgadywa jest z kolei przeciwiestwem wiedzie. Rozwaania nad znaczeniem tego
wiersza musz wiza si z analiz przeciwstawie lub rnic, nadawaniem im treci, dokonywaniem ekstrapolacji.
Jzyk jest pewnym systemem opozycji. Tak przynajmniej
twierdzi Ferdinand de Saussure, szwajcarski jzykoznawca
z pocztku XX wieku, ktrego prace wywary niezmiernie
istotny wpyw na wspczesn teori.1 Tym, co sprawia, e
kady element jzyka jest tym, czym jest, i co nadaje mu
tosamo, s kontrasty midzy nim a pozostaymi elementami systemu jzykowego. Saussure odwouje si do analogii: tosamo jakiego pocigu powiedzmy ekspresu
z Londynu do Oksfordu odchodzcego o 8.30 zaley od
systemu kursowania pocigw, uwzgldnionego w kolejowym rozkadzie jazdy. Ekspres z Londynu do Oksfordu
o 8.30 rni si zatem od ekspresu z Londynu do Cambridge o 8.45, a take od pocigu podmiejskiego do Oksfordu
o 8.45. Fizyczne cechy poszczeglnych pocigw nie odgrywaj w tym wypadku najmniejszej roli: rodzaje lokomotyw i wagonw, dokadne trasy przejazdw, skad zaogi itd.
mog si rni, podobnie jak faktyczne godziny przyjazdw i odjazdw; pocig moe wyruszy albo przyby na
stacj z opnieniem. Tosamo pocigu zaley od miejsca, jakie zajmuje w systemie kursowania pocigw: to ten
pocig, w przeciwiestwie do innych pocigw. Saussure
pisze, e cech charakterystyczn znaku jzykowego jest bycie tym, czym nie s inne znaki. Na tej samej zasadzie liter
b mona pisa na dowoln liczb sposobw (co zaley choby od charakteru pisma), pod warunkiem, e czytelnik nie
pomyli jej z inn liter, na przykad l, k albo d. Liczy si tylko nadajca znaczenie rnica, nie za konkretny ksztat albo tre.
Wedug Saussurea jzyk jest systemem znakw, przy
czym najwaniejsze jest to, e znaki jzykowe maj charakter arbitralny. Naley to rozumie dwojako. Po pierwsze,
znak (na przykad sowo) jest poczeniem pewnej formy
zmysowej (signans, znaczce) i znaczenia (signatum,
znaczone); zwizek midzy form a znaczeniem jest wynikiem konwencji, nie za naturalnego podobiestwa.
Przedmiot, na ktrym siedz, nazywa si krzeso, ale rwnie dobrze mgby nosi inn nazw grzle albo raponcka.To, e nazywa si krzeso, jest spraw konwencji
bd reguy mojego jzyka; w innych jzykach ten sam
przedmiot ma rne nazwy. Do wyjtkw zwyklimy zalicza wyraenia onomatopeiczne, ktrych brzmienie zdaje
si naladowa to, co reprezentuje, na przykad hau-hau albo bzzz. I te jednak rni si w poszczeglnych jzykach:
angielskie psy szczekaj bow-wow, a francuskie oua-oua; angielskim odpowiednikiem brzczenia pszczoy jest buzz,
Francuzi oddaj ten dwik czasownikiem bourdonner.
Drugi aspekt arbitralnoci znaku odgrywa z punktu widzenia Sausurrea i wspczesnej teorii rol bodaj jeszcze
istotniejsz: zarwno znaczce (forma), jak i znaczone (znaczenie) same s elementami wyodrbnianymi dziki pewnej
konwencji: pierwsze z nich na paszczynie dwiku, drugie
na paszczynie pojciowej. Jzyki rnie dziel paszczyzn dwiku i paszczyzn pojciow. Polszczyzna odrnia
sowa czy i trzy na paszczynie dwikowej, jako odrbne znaki o odmiennych znaczeniach, nie zawsze jednak
musi je odrnia mog to by rwnie regionalne warianty wymowy tego samego znaku. Na paszczynie pojciowej polszczyzna odrnia sowo krzeso od wyrazu
stoek (krzeso bez oparcia), przyzwala jednak, by znaczone, czyli pojcie krzeso, odnosi zarwno do siedzisk
z porczami, jak i bez, zarwno do mebli twardych, jak i pokrytych luksusow mikk tapicerk odmiennych przedmiotw, ktre rwnie dobrze mogyby wiza si z odrbnymi pojciami.
Jzyk twierdzi Saussure nie jest nomenklatur, zbiorem nazw na oznaczenie kategorii istniejcych poza nim.Teza ta ma wane i rnorakie znaczenie dla teorii wspczesnej. Zazwyczaj wychodzilimy z zaoenia, e sowa pies

i krzeso mamy po to, by nazywa nimi psy i krzesa, ktre
istniej niezalenie od jakiegokolwiek jzyka. Saussure dowodzi jednak, e jeli sowa oznaczayby uprzednio ju istniejce pojcia, to miayby dokadne odpowiedniki znaczeniowe we wszystkich jzykach, co wcale nie jest prawd.
Kady jzyk jest odrbnym systemem nie tylko form, ale
i poj: systemem konwencjonalnych znakw, organizujcym wiat.
Zwizek pomidzy jzykiem a myl jest jednym z najistotniejszych zagadnie wspczesnej teorii. Na jednym
biegunie mamy do czynienia ze zdroworozsdkowym pogldem, e jzyk po prostu nazywa myli istniejce od niego
niezalenie; pozwala wyrazi myli uprzednie wobec jzyka.
Na drugim biegunie plasuje si hipoteza Sapira-Whorfa,
zawdziczajca swoj nazw dwm jzykoznawcom, ktrzy
twierdzili, e jzyk, jakim mwimy, determinuje nasze mylenie. Whorf na przykad utrzymywa, e koncepcji czasu
w kulturze Indian Hopi nie da si odda po angielsku
(a wic nie da si jej tu objani!).2 Wydaje si, i nie sposb
udowodni, e s myli w jednym jzyku, ktrych nie mona pomyle lub wyrazi innym; dysponujemy jednak pokan liczb dowodw na potwierdzenie tezy, e myl normalna bd naturalna z punktu widzenia danego jzyka
wymaga szczeglnych zabiegw, by objani j w kategoriach innego.
Kod jzykowy jest swoist teori rzeczywistoci. Rne
jzyki dokonuj rnych podziaw istniejcego wiata. Ludzie mwicy po angielsku maj sowo pets (zwierzta domowe) kategori, ktra nie ma adnego odpowiednika
w jzyku francuskim, cho Francuzi s wacicielami
ogromnej liczby psw i kotw. Angielszczyzna kae swoim
uytkownikom wiedzie, jakiej pci jest niemowl, by mwic o nim, uywa waciwego zaimka osobowego: ona
albo on (po angielsku nie mona mwi o dziecku
ono); angielski zakada wic, e pe odgrywa nader istotn rol (std z pewnoci bierze si zwyczaj ubierania niemowlt w rowe bd niebieskie stroje, informujce o pci
dziecka). A przecie jzykowe rozrnienie pci nie jest bynajmniej powszechne; nie wszystkie jzyki czyni z pci najistotniejsz cech noworodka. Rwnie struktury gramatyczne s konwencjami danego jzyka; nie s ani naturalne,
ani uniwersalne. Obserwujc ruch skrzyde na niebie, moglibymy rwnie dobrze wyrazi nasze doznania zwrotem
skrzydli (przez analogi do wyraenia pada), tymczasem mwimy ptaki lec. Podobn konstrukcj wykorzystuje sawny wiersz Paula Verlainea: Il pleure dans mon coeur/Comme il pleut sur la ville (Pacze mi w sercu,/Jak pada
w miecie). Skoro mwimy w miecie pada, dlaczego nie
mielibymy powiedzie pacze mi w sercu?
Jzyk nie jest nomenklatur, dostarczajc etykietek
istniejcym uprzednio kategoriom; stwarza swoje wasne
kategorie. Mona jednak skoni nadawcw i odbiorcw, by
wykroczyli poza struktury swojego jzyka i ujrzeli odmienn rzeczywisto. Dziea literackie badaj struktury i kategorie nawykowego sposobu mylenia, czsto prbujc nagina je lub ksztatowa na nowo, podpowiadajc nam, jak
pomyle co, czego nasz jzyk dotd nie przewidywa,
zmuszajc nas do zwrcenia uwagi na kategorie, przez ktre patrzymy na wiat, nie mylc o tym. Jzyk jest wic zarwno okrelon manifestacj ideologii kategoriami, jakimi jego uytkownicy maj prawo myle jak i paszczyzn,
na ktrej kategorie te podwaa lub obala.
Saussure odrnia system jzyka (langue) od konkretnych przypadkw mwienia i pisania (parole). Zadaniem
jzykoznawstwa jest odtworzenie kryjcego si u podstaw
jzyka systemu (czyli gramatyki), umoliwiajcego wypowiedzi, czyli parole. Wie si to z koniecznoci dokonania
kolejnego rozrnienia: midzy synchronicznym badaniem
jzyka (koncentrujcym si na jzyku jako pewnym systemie w pewnym okrelonym czasie, w przeszoci bd obecnie) a badaniem diachronicznym, rozpatrujcym zmiany
poszczeglnych elementw jzyka w ujciu historycznym.
Zrozumienie jzyka jako funkcjonujcego systemu wymaga
spojrzenia synchronicznego, prby rozszyfrowania rzdz-

cych tym systemem regu i konwencji, ktre stanowi o jzyka formach i znaczeniach. Noam Chomsky, najbardziej
wpywowy jzykoznawca naszych czasw, twrca tak zwanej
gramatyki generatywno-transformacyjnej, poszed jeszcze
dalej, utrzymujc, e zadaniem jzykoznawstwa jest odtworzenie kompetencji jzykowej rodzimych uytkownikw
jzyka: nabytej przez nich niewiadomej wiedzy bd umiejtnoci, pozwalajcej im wypowiada i rozumie nawet
zdania, z ktrymi nigdy przedtem si nie spotkali.
A zatem jzykoznawstwo wychodzi od faktw dotyczcych formy i znaczenia, jakie maj poszczeglne wypowiedzi dla mwicego, i prbuje je wyjani. Dlaczego dwa podobne w formie zdania John is eager to please [Jan pragnie
sprawi przyjemno] i John is easy to please [Jana atwo zadowoli] maj odmienne znaczenie dla osoby wadajcej
angielszczyzn? Osoba taka wie, e w pierwszym zdaniu to
Jan chce sprawia przyjemno, w drugim za przyjemno
sprawiaj mu inni. Jzykoznawca nie prbuje odkry
prawdziwego znaczenia obydwu zda, zakadajc, e odbiorca rozumie je faszywie, a w swej strukturze gbokiej
zdania te znacz co innego. Zadaniem jzykoznawstwa jest
opisanie struktur danego jzyka (w tym wypadku przy zaoeniu istnienia ukrytego poziomu struktury gramatycznej),
dziki czemu mona objani powszechnie dostrzegane
rnice znaczenia obydwu zda.
Doszlimy do podstawowego, zbyt czsto lekcewaonego
w badaniach literackich rozrnienia midzy dwiema odmiennymi metodami interpretacji: pierwsza, wzorowana na
jzykoznawstwie, traktuje znaczenie jako co, co naley wytumaczy, podejmujc tym samym prb objanienia mechanizmu jego powstawania. Druga, wrcz przeciwnie, wychodzi od form i prbuje je interpretowa, by objani ich
prawdziwe znaczenie. W literaturoznawstwie mamy do czynienia z rozrnieniem midzy poetyk a hermeneutyk.
Poetyka obiera za punkt wyjcia powszechnie dostrzegane
znaczenia bd efekt i bada, w jaki sposb je osignito.
(Dlaczego ten fragment powieci wydaje si ironiczny? Dla-
czego czujemy sympati do tej wanie postaci? Dlaczego
zakoczenie tego wiersza jest dwuznaczne?). Hermeneutyka natomiast zaczyna od tekstw, pytajc o ich znaczenie
i prbujc tym samym znale nowe, trafniejsze interpretacje. Hermeneutyczne modele interpretacji wywodz si
z prawodawstwa i religii, gdzie ludzie staraj si dociec znaczenia aktu prawnego bd tekstu religijnego po to, by
obra waciw drog postpowania.
Model odwoujcy si do jzykoznawstwa sugeruje, e
nauka o literaturze powinna skoni si raczej ku pierwszej
metodzie, charakterystycznej dla poetyki, prbujc zrozumie, w jaki sposb dzieo literackie wywiera okrelony
efekt; wikszo wspczesnych krytykw wybraa jednak
metod drug, traktujc interpretacj poszczeglnych dzie
jako cel ostateczny bada literackich. W rzeczywistoci krytyka literacka wykorzystuje czstokro zarwno poetyk,
jak i hermeneutyk, badajc, w jaki sposb osignito okrelony efekt albo dlaczego zakoczenie danego dziea wydaje si waciwe (oba pytania nale do sfery poetyki), ale
take analizujc, co znaczy jaki wers i co dany wiersz mwi
nam o kondycji ludzkiej (hermeneutyka). Te dwie metody
s jednak zasadniczo odmienne w swojej istocie, inne s ich
cele, inne rodzaje dowodw. Obieranie za punkt wyjcia
znacze i skutkw (poetyka) rni si diametralnie od prby odkrycia znaczenia (hermeneutyka).
Gdyby nauka o literaturze czerpaa wzorce z jzykoznawstwa, jej zadaniem staby si opis kompetencji literackiej,
nabywanej przez czytelnikw literatury.3 Poetyka, opisujca
literack kompetencj, skupiaaby si na konwencjach warunkujcych literack struktur i znaczenie, starajc si odpowiedzie na pytanie, jakie kody bd systemy konwencji
pozwalaj czytelnikowi rozrnia poszczeglne gatunki literackie, ledzi fabu, stwarza postaci na podstawie
fragmentarycznych, rozrzuconych w tekcie informacji, wyodrbnia tematy dzie literackich i dokonywa tego rodzaju symbolicznej interpretacji, dziki ktrej moemy oceni
wag konkretnych wierszy i opowiada?

Analogia midzy poetyk a jzykoznawstwem moe si
wyda zwodnicza; nie potrafimy przecie ogarn znaczenia
dziea literackiego na tej zasadzie, na jakiej odczytujemy
znaczenie wypowiedzi Jana atwo zadowoli, nie moemy
wic go traktowa jako czego danego, lecz musimy go poszukiwa. Z pewnoci jest to jedna z przyczyn, dla ktrych
wspczesne literaturoznawstwo przedkada hermeneutyk
nad poetyk (poza tym na og dziea literackie studiuje si
nie dlatego, e jest si zainteresowanym mechanizmami
funkcjonowania literatury, ale dlatego, e sdzi si, i maj
one do powiedzenia co wanego). Poetyka nie wymaga
jednak rozszyfrowania znaczenia dziea literackiego; jej zadaniem jest wyjanienie wszystkich efektw, jakie moemy
powiadczy na przykad, e trafniejsze jest takie, a nie inne zakoczenie, e to poczenie poetyckich obrazw
w wierszu jest sensowne, inne natomiast nie jest. Mao tego: najistotniejszym zadaniem poetyki jest wyjanienie, jak
czytelnik radzi sobie z interpretacj dziea literackiego jakie konwencje umoliwiaj mu nadawanie utworom takich,
a nie innych znacze. Na przykad opisana w rozdziale 2.
bezwzgldnie przestrzegana zasada wsppracy to jedna
z podstawowych konwencji, umoliwiajcych interpretacj
literatury: sugeruje, e utrudnienia, pozorne niedorzecznoci, dygresje i nieistotne szczegy na pewnym poziomie odgrywaj istotn rol.
Koncepcja literackiej kompetencji skupia uwag przede
wszystkim na wiedzy, ktr czytelnik (i pisarz) wnosz
w swe spotkania z tekstami. Jakie rodzaje dziaa podejmuje czytelnik, odbierajc dzieo literackie w okrelony sposb? Jakie przyjte przeze zaoenia tumacz jego reakcje
i interpretacje? Mylenie o czytelniku i sposobach, w jaki
nadaje on sens literaturze, doprowadzio do powstania tzw.
krytyki odbioru czytelniczego [reader response criticism],
wedug ktrej znaczenie tekstu to dowiadczenie czytelnika
(obejmujce wahania, domysy i korygowanie bdw). Jeli
dzieo literackie pojmuje si jako szereg nastpujcych po
sobie dziaa, wywierajcych wpyw na zdolno rozumie-
nia u czytelnika, interpretacj utworu naleaoby traktowa
jako histori spotkania tekstu z odbiorc, z wszystkimi jej
sukcesami i porakami: przyjmuje si rozmaite konwencje
i oczekiwania, zakada powizania oczekiwania mog si
potwierdzi albo nie. Interpretacja dziea jest opowieci
o jego czytaniu.
Ksztat opowieci o konkretnym utworze zaley jednak
od tego, co teoretycy nazywaj horyzontem oczekiwa
czytelnika.4 Istot interpretacji dziea s odpowiedzi na pytania ograniczone takim wanie horyzontem: oczekiwania
czytelnika przystpujcego do lektury Hamleta pod koniec
XX wieku rni si od oczekiwa wspczesnych Szekspira. Na horyzont oczekiwa czytelnika wpyw ma bardzo
wiele czynnikw. Krytyka feministyczna rozwaaa kwesti,
jakie znaczenie moe, a jakie powinno mie to, e czytelnik
jest kobiet. W jaki sposb pyta Elaine Showalter zaoenie, e czytelnikiem jest kobieta, zmienia nasz percepcj
utworu, uwiadamiajc nam istotn rol zawartych w nim
kodw seksualnych?5. Teksty literackie oraz ich tradycyjne
interpretacje zakaday niejako z gry, e czytelnik jest mczyzn, zmuszajc tym samym kobiety do mskiego sposobu lektury, interpretowania utworw z punktu widzenia
mczyzny. Teoretycy filmu wysunli podobn hipotez,
utrzymujc, e tzw. kinematograficzne spojrzenie (ogld
wiata z pozycji kamery) ma zasadniczo mski charakter:
kobiet a jest raczej przedmiotem obserwacji kamery ni obserwatorem. W literaturoznawstwie krytyka feministyczna
zajmuje si rozmaitymi strategiami, ktre doprowadziy do
uznania mskiej perspektywy za normatywn, i rozwaa, jak
badanie takich struktur i efektw mogoby zmieni sposoby
odczytywania dziea literackiego nie tylko przez kobiety,
ale i przez mczyzn.
Badacze skupiajcy sw uwag na historycznym i spoecznym uwarunkowaniu sposobw odczytywania, podkrelaj, e interpretowanie jest pewn praktyk spoeczn.
Odbiorca, rozmawiajc ze znajomymi o ksikach i filmach,
dokonuje nieformalnej interpretacji. Przy bardziej sformali-

zowanej interpretacji, dokonywanej w salach wykadowych,
obowizuj rne reguy. Mona rozpatrywa funkcj kadego poszczeglnego elementu dziea, jego relacje z innymi
elementami, ostatecznie jednak interpretacja moe wymaga gry o czym wic tak naprawd jest ten utwr?. Pytanie to nasuwa si nie z powodu niejasnoci tekstu; bardziej
uzasadnione bywa w odniesieniu do utworw prostych ni
zoliwie zawiych. W tego rodzaju grze odpowied musi
spenia okrelone warunki: nie moe by, na przykad, zbyt
oczywista musi by spekulacj. Powiedzie, e Hamlet
jest sztuk o ksiciu Danii to odmwi udziau w grze.
Moliwymi odpowiedziami mog by natomiast: Hamlet
opisuje zagad elbietaskiego porzdku wiata, Hamlet
to sztuka o lku mczyzn przed kobiec seksualnoci albo Hamlet mwi o tym, e nie mona polega na znakach. To, co uwaa si zwykle za szkoy krytyki literackiej bd teoretyczne podejcia do literatury, to z punktu
widzenia hermeneutyki skonnoci do udzielania okrelonych odpowiedzi na pytanie o czym waciwie jest utwr:
o walce klas (marksizm), o moliwoci ujednolicenia
dowiadcze (Nowa Krytyka), o kompleksie Edypa
(psychoanaliza), o powstrzymywaniu si wywrotowych
(neohistoryzm), o asymetrii stosunkw midzy pciami
(feminizm), o autodekonstruktywnej naturze tekstu (dekonstrukcja), o zmierzchu imperializmu (teoria postkolonialna), o matrycy heteroseksualnej (badania literatury
gejw i lesbijek).
Wymienione w nawiasach dyskursy teoretyczne nie s
bynajmniej rwnoznaczne z metodami interpretacji: przede
wszystkim podejmuj prby wyjanienia zjawisk, ktre
uznaj za szczeglnie istotne dla kultury i spoeczestwa.
Wiele z tych teorii bada rwnie mechanizm funkcjonowania literatury bd dyskursu w ogle, realizujc tym samym
zaoenia poetyki; bdc jednak odmianami hermeneutyki,
teorie te prowadz do szczeglnego typu interpretacji,
w ktrych teksty uznaje si za wypowiedzi suce okrelonym celom. Przy grze w interpretacj wane nie jest podsu-
wanie trafnych odpowiedzi: jak pokazuj podane przeze
mnie przykady, utrzymane w konwencji parodii, niektre
odpowiedzi, okazuj si niejako z definicji atwe do przewidzenia. Istotn rol odgrywa to, jak si do nich dochodzi
sposb, w jaki zawarte w tekcie szczegy zostan wykorzystane podczas formuowania konkluzji.
Jak zatem dokona wyboru midzy poszczeglnymi interpretacjami? Podane przykady mog sugerowa, e odpowied na pytanie o czym waciwie jest Hamlet? o polityce doby renesansu, o relacjach midzy matk a synem,
czy te o tym, e nie mona polega na znakach na pewnym poziomie nie jest konieczna. ywotno literaturoznawstwa jako dyscypliny zaley od dwch nieodcznie ze
sob zwizanych czynnikw: po pierwsze, tego rodzaju sporw nie da si rozstrzygn; po drugie, spory tocz si wok kwestii, w jaki sposb poszczeglne sceny bd zestawienia wersw potwierdzaj okrelon hipotez. Nie mona
sprawi, by dzieo literackie znaczyo wszystko, co si chce:
stawia ono opr, a interpretator musi si niele natrudzi,
chcc przekona innych o trafnoci swego odczytania. Najistotniejsze w tego rodzaju sporach jest pytanie o to, co decyduje o znaczeniu. Wrmy raz jeszcze do tej kwestii.
Co decyduje o znaczeniu? Mwimy czasem, e znaczeniem wypowiedzi jest to, co jej autor mia na myli, jak gdyby znaczenie okrelaa intencja mwicego. Niekiedy mwimy, e znaczenie zawiera si w tekcie by moe kto
chcia powiedzie x, jednake to, co powiedzia, oznacza
w istocie y znaczenie byoby zatem wytworem samego jzyka. Mwi si te, e o znaczeniu decyduje kontekst: chcc
zrozumie znaczenie danej wypowiedzi, trzeba wzi pod
uwag towarzyszce jej okolicznoci bd kontekst historyczny. Jak ju wspomniaem, niektrzy krytycy utrzymuj,
e znaczenie tekstu jest rwnoznaczne z dowiadczeniem
czytelnika. Intencja, tekst, kontekst, czytelnik co decyduje
o znaczeniu?
Ju sam fakt, i wysuwa si przekonujce argumenty
przemawiajce za kadym z tych czterech czynnikw, do-

wodzi, e znaczenie jest czym zoonym i nieuchwytnym,
czego nie mona raz na zawsze objani oddziaywaniem
jednego tylko czynnika. Dugotrway spr w teorii literatury, dotyczy roli intencji w okrelaniu znaczenia tekstu
o charakterze literackim. Autorzy znanego artykuu pod tytuem Bd intencjonalnoci dowodz, e sporw o interpretacj dziea literackiego nie sposb rozstrzygn odwoujc
si do wyroczni (autora).6 Znaczeniem utworu nie jest ani
to, co autor mia na myli podczas tworzenia tekstu, ani to,
co zdaniem autora znaczy on po jego ukoczeniu, lecz raczej to, co autor zdoa zawrze w swoim dziele. W zwykej
rozmowie czsto zdarza si nam utosamia znaczenie wypowiedzi z intencj jej autora, bardziej ni sowa interesuje
nas bowiem to, co myli w danym momencie nasz rozmwca; dziea literackie ceni si jednak za okrelone struktury
jzykowe, ktre zostay wprowadzone przez nie do obiegu.
Ograniczanie znaczenia utworu do ewentualnych intencji
twrcy jest jedn z dopuszczalnych metod krytycznych,
aczkolwiek obecnie znaczenie takie wie si zwykle nie
z zamierzeniem autora, lecz z analiz jego sytuacji osobistej
i okolicznoci historycznych jakiego rodzaju aktu dokonywa autor, zwaywszy moment i sytuacj? Ta strategia odmawia wartoci pniejszemu odbiorowi dziea, sugerujc,
e odpowiada ono potrzebom chwili, w ktrej powstao
i przypadkiem tylko dotyka sfery zainteresowa pniejszego czytelnika.
Krytycy wystpujcy w obronie koncepcji, e o znaczeniu decyduje intencja, obawiaj si, i odrzucenie tej strategii interpretacyjnej daje czytelnikowi pozycj uprzywilejowan wobec autora i pozwala na kad dowoln
interpretacj. Proponujc jednak jakkolwiek interpretacj,
trzeba przekona innych o jej trafnoci w przeciwnym razie zostanie odrzucona. Nikt nie prbuje dowodzi, e
wszystko wolno. Jeli za chodzi o autorw, czy nie lepiej
ceni ich za to, e ich dziea maj zdolno cigego pobudzania do mylenia i daj si rozmaicie odczytywa, ni za
to, co jest w naszym mniemaniu pierwotnym znaczeniem
jakiego utworu? Wszystko to nie oznacza, e stwierdzenia
autora na temat dziea nie odgrywaj adnej roli: w opinii
wielu krytykw nabieraj one szczeglnej wagi w zestawieniu z tekstem utworu. Mog by nader istotne na przykad
przy analizowaniu myli twrcy bd rozwaaniu, w jaki
sposb pogldy i intencje deklarowane przez autora komplikuj si lub zostaj podwaone w stworzonym przez niego dziele.
Znaczenie utworu nie jest tym, co autor mia w konkretnym momencie na myli, nie jest te po prostu wasnoci
dziea ani dowiadczeniem czytelnika. Pogoni za znaczeniem nie da si unikn, jest to bowiem pojcie zoone
i trudne do zdefiniowania. Jest ono rwnoczenie dowiadczeniem podmiotu i waciwoci tekstu. Jest zarwno tym,
co rozumiemy, jak i tym, co staramy si zrozumie w tekcie. Na temat znaczenia zawsze mona si spiera: pod
tym wzgldem problem jest nierozstrzygalny i bdzie si go
roztrzsa w nieskoczono, podejmujc i odwoujc kolejne decyzje w tej kwestii. Jeli ju musimy przyj jak
ogln zasad bd definicj, powiedzmy, e o znaczeniu
decyduje kontekst poniewa kontekst obejmuje reguy
rzdzce danym jzykiem, sytuacje, w jakich znaleli si
autor i czytelnik, oraz wszelkie inne czynniki, ktre w jakikolwiek sposb mogyby si okaza istotne. Skoro jednak
mwimy, e znaczenie jest nierozerwalnie zwizane z kontekstem, musimy te doda, e kontekst jest nieograniczony: niepodobna okreli z gry, co moe by istotne, jakie
jego rozszerzenie mogoby wpyn na zmian tego, co
uznalimy za znaczenie tekstu. Znaczenie jest wprawdzie
nieodcznie zwizane z kontekstem, ale kontekst jest nieograniczony.
Wszelkie powaniejsze zmiany, jakie dokonay si w interpretacji literatury pod wpywem dyskursw teoretycznych, mona w istocie przypisa rozszerzeniu bd przeformuowaniu pojcia kontekstu. Na przykad Toni Morrison
twierdzi, e literatura amerykaska zostaa naznaczona dowiadczeniem niewolnictwa, cho czsto si do tego nie

przyznaje, i e jej fascynacj swobod fascynacj drog nie
majc koca, wolnoci granic i nieokieznanej wyobrani
naley odczytywa w kontekcie niewolnictwa, ktre
nadao tym motywom ich obecn tre.7 Z kolei Edward
Said sugerowa, e powieci Jane Austen powinno si interpretowa uwzgldniajc to, jakim s nieobecne w nich
realia epoki: eksploatacja krlewskich kolonii jako rda
bogactw umoliwiajcego Brytyjczykom prowadzenie wystawnego ycia w ojczynie.8 Znaczenie jest nieodcznie
zwizane z kontekstem, kontekst jest jednak nieograniczony, wci podatny na przeksztacenia pod wpywem dyskusji teoretycznych.
W hermeneutyce czsto rozrnia si midzy hermeneutyk odtwarzajc, ktrej celem jest rekonstrukcja pierwotnego kontekstu twrczoci (okolicznoci towarzyszcych
oraz intencji autora, a take znacze, jakie dany tekst mg
mie dla wspczesnych mu czytelnikw), a hermeneutyk
podejrze, ktra ma na celu wyeksponowanie nie branych
dotd pod uwag zaoe, na ktrych moe opiera si dany tekst (politycznych, seksualnych, filozoficznych, jzykowych).9 Pierwsza metoda odnosi si do tekstu i autora
z szacunkiem, prbujc udostpni dzisiejszemu czytelnikowi pierwotne przesanie utworu; drugiej zarzuca si czsto podwaanie autorytetu tekstu. Takie asocjacje nie s
jednak utrwalone i z atwoci mog ulec odwrceniu: hermeneutyka odtwarzajca, utrzymujc tekst w ryzach rzekomego pierwotnego znaczenia, dalekiego od tego, co interesuje nas dzisiaj, moe osabi jego si wyrazu, podczas gdy
hermeneutyka podejrze moe ceni tekst za sposb, w jaki
bez wiedzy autora skania nas do ponownego przemylenia spraw wanych obecnie (niekiedy obalajc przy tym
zaoenia twrcy). Bardziej zasadne moe okaza si rozrnienie midzy interpretacj, ktra przyjmuje, e tekst
w swym funkcjonowaniu ma co wanego do powiedzenia
(taka interpretacja moe by zarwno hermeneutyk odtwarzajc, jak i hermeneutyk podejrze), a interpretacj
w kategoriach symptomu, ktra traktuje tekst jako objaw
gbszych zjawisk pozatekstowych, stanowicych prawdziw przyczyn zainteresowania, jakie tekst w budzi, czy
bdzie to psychika autora, czy napicia spoeczne w danej
epoce, czy niech spoeczestwa buruazyjnego do homoseksualizmu. Interpretacja w kategoriach symptomu spycha na dalszy plan specyfik badanego przedmiotu ta jest
znakiem czego zupenie innego nie jest zatem szczeglnie satysfakcjonujca jako sposb interpretowania literatury; kiedy jednak koncentruje si na praktyce kulturowej reprezentowanej przez dane dzieo literackie, moe okaza si
uyteczna w badaniach nad ow praktyk. Tak wic interpretowanie wiersza jako objawu czy przykadu liryki, niezadowalajce z punktu widzenia hermeneutyki, moe by interesujcym przyczynkiem do poetyki. Tym wanie zajm
si teraz.
5
Retoryka, poetyka i poezja
Wedug podanej przeze mnie definicji poetyka jest prb

wyjaniania efektw literackich przez opisywanie warunkujcych je konwencji i praktyk czytelniczych. Poetyka jest
cile powizana z retoryk, ktra od czasw staroytnych
zajmuje si badaniem rodkw jzykowych sucych ekspresji i przekonywaniu: technikami mowy i mylenia, pozwalajcymi konstruowa skutecznie oddziaujce wypowiedzi. Arystoteles oddzieli retoryk od poetyki, uznajc t
pierwsz za sztuk przekonywania, drug za za sztuk naladowania bd przedstawiania. Tradycje redniowiecza
i renesansu zniosy jednak ten rozdzia: retoryka staa si
sztuk wymowy, poezja za (ktrej zadaniem jest uczy, bawi i wzrusza) miaa by jej ukoronowaniem. W XIX wieku retoryka, uznana za zbir sztuczek nie majcy nic wsplnego z myleniem i poetyck wyobrani, popada
w nieask. Odrodzia si pod koniec XX wieku, jako dyscyplina badajca siy tworzce struktur dyskursu.
Poezja ma bezporedni zwizek z retoryk: jest to bowiem jzyk obficie korzystajcy z figur mowy i majcy na
celu przekonywanie. Odkd Platon skaza poetw na wygnanie ze swego idealnego pastwa, jeeli poezj atakowano
lub oczerniano, to wanie jako baamutn bd poch retoryk, wprowadzajc obywateli w bd i rozbudzajc
w nich lekkomylne pragnienia. Arystoteles przyznawa
warto poezji, kadc nacisk przede wszystkim na nalado-
wanie (mimesis), a nie na retoryk. Dowodzi, e poezja zapewnia bezpieczne ujcie silnym emocjom. Utrzymywa
te, e poezja ksztatuje model cennego dowiadczenia, jakim jest przejcie od niewiadomoci do poznania. (Tak
wic w kluczowym dla tragedii momencie rozpoznania
bohater uwiadamia sobie swj bd, widz za uprzytomnia
sobie, i dziki Bogu, to nie ja). Poetyki, jako badania
rodkw i strategii literatury, nie da si sprowadzi do wyjaniania figur retorycznych, mona j jednak uwaa za
cz szerzej rozumianej retoryki, ktrej zadaniem jest analiza rodkw uywanych we wszelkiego rodzaju aktach jzykowych.
Retoryka jest jednym z gwnych obiektw zainteresowania teorii literatury, a teoretycy roztrzsaj istot i funkcj
figur retorycznych. Wedug najbardziej oglnej definicji, figura retoryczna jest przeksztaceniem bd odstpstwem
od zwykego uycia jzyka: na przykad sowo ra
w zdaniu Mia ma jak czerwona ra nie oznacza kwiatu,
lecz co piknego i drogocennego (jest to tak zwana metafora). Sformuowanie Sekret siedzi obdarza sekret zdolnoci siedzenia (personifikacja). Dawniej retorycy prbowali odrnia okrelone tropy, obracajce bd
zmieniajce znaczenie sowa (jak w wypadku metafory), od
najrozmaitszych figur, ktre osigaj szczeglny efekty
dziki zestawieniu sw. Do takich figur nale midzy innymi: aliteracja (powtarzanie jakiej goski), apostrofa
(zwracanie si do nietypowego adresata, na przykad
Milcz, serce) oraz asonans (rym oparty na zgodnoci
brzmie samogosek).
Wspczesna teoria nie czyni zwykle rozrnienia midzy
figur a tropem, kwestionuje te pojcie zwykego bd
dosownego znaczenia, od ktrego odstpstwem miayby
by wanie figury i tropy. Czy na przykad sam termin
metafora jest dosowny, czy figuratywny? W eseju Biaa
mitologia Jacques Derrida ukazuje, jak teoretyczne ujcia
metafory zdaj si nieuchronnie opiera na przenoniach.1 Niektrzy teoretycy doszli nawet do paradoksalne-
Retoryka, poetyka i poezja 87

go wniosku, e jzyk jest ze swej istoty figuratywny, i e to,
co zwyklimy okrela mianem jzyka dosownego, skada
si z figur, ktrych figuratywno posza w zapomnienie.
Kiedy mwimy na przykad o wpadniciu w cikie tarapaty, te dwa wyraenia staj si dosowne wskutek tego,
e zapominamy o ich potencjalnej figuratywnoci.
Przyjmujc taki punkt widzenia, nie zakada si bynajmniej, e midzy dosownoci a figuratywnoci nie ma
adnej rnicy; lecz raczej, e tropy i figury s podstawowymi strukturami jzyka, a nie wyjtkami czy znieksztaceniami.2 Tradycyjnie za najwaniejsz figur uwaa si metafor.
Metafora traktuje co jako co innego (np. gdy nazywamy
Georgea osem, a ukochan r). Jest zatem przykadem
powszechnej metody poznania: poznajemy co, widzc je jako co. Teoretycy mwi o metaforach w naszym yciu3,
podstawowych schematach metaforycznych, takich jak ycie jest wdrwk. Tego rodzaju schematy ksztatuj nasz
sposb mylenia o wiecie: prbujemy doj do czego
w yciu, znale drog, wiedzie, dokd zmierzamy,
przebrn przez przeszkody i tak dalej.
Metafor uznano za podstawow dla jzyka i wyobrani
dlatego, e zasuguje na szacunek z poznawczego punktu
widzenia: nie jest z istoty swej baamutna, nie peni tylko
funkcji ozdobnika. Jej potencja literacki zaley jednak czsto od jej dziwacznoci. Sformuowanie Wordswortha
Dziecko jest ojcem Dorosego4 przykuwa uwag czytelnika, skania go do mylenia, a nastpnie pozwala ujrze
zwizki midzy pokoleniami w nowym wietle: stosunek,
w jakim dziecko pozostaje do czowieka, ktrym zostanie
w przyszoci, porwnuje si do relacji midzy ojcem
a dzieckiem. Spord wszystkich figur retorycznych metafor najatwiej uzasadni, moe bowiem suy za nonik
skomplikowanego twierdzenia, czasem wrcz caej teorii.
Teoretycy podkrelaj jednak znaczenie take innych figur. Wedug Romana Jakobsona metafora i metonimia s
dwiema podstawowymi strukturami jzyka: o ile metafora
opiera si na zwizkach podobiestwa, o tyle metonimia
na zwizkach przylegoci.5 Metonimia przesuwa znaczenie
z jednego przedmiotu na inny, bdcy z nim w pewnej zalenoci, na przykad mwimy Korona, majc na myli
krlow. Metonimia porzdkuje wypowied, czc rzeczy
w cigi przestrzenne i czasowe, dokonujc przesuni w obrbie danej dziedziny, nie za czc jedn dziedzin z inn, jak to ma miejsce w wypadku metafory. Niektrzy teoretycy dorzucaj jeszcze synekdoch i ironi, dopeniajc
tym samym list czterech tropw gwnych. Synekdocha
polega na zastpieniu nazwy caoci nazw czci: dziesi
par rk ma oznacza dziesiciu robotnikw. Wyprowadza cechy caoci z cech jakiej czci i pozwala czciom
reprezentowa cao. Ironia zestawia pozory z rzeczywistoci; to, co si dzieje, jest przeciwiestwem tego, co oczekiwane (gdyby tak podczas pikniku meteorologw zacz pada deszcz?). Historyk Hayden White wykorzysta te cztery
gwne tropy metafor, metonimi, synekdoch i ironi
przy analizie wyjaniania, czy te, jak to okrela, fabularyzacji historii: s to podstawowe struktury retoryczne, dziki ktrym rozumiemy nasze dowiadczenie.6 Zasadniczym
zaoeniem retoryki jako dyscypliny, co doskonale uzmysawia powyszy przykad czterech figur, jest to, e s pewne
podstawowe struktury jzykowe, warunkujce znaczenia
wytwarzane w rozmaitych dyskursach.
Literatura zasadza si nie tylko na figurach retorycznych,
lecz take na strukturach bardziej zoonych, przede wszystkim na rodzajach i gatunkach literackich. Co to jest rodzaj
literacki i jak odgrywa rol? Czy takie terminy jak epika
lub powie su po prostu do wygodnej klasyfikacji
utworw na podstawie czcych je podobiestw, czy te odgrywaj jak rol z punktu widzenia czytelnika i pisarza?
Z punktu widzenia czytelnika gatunki literackie to zbiory
konwencji i oczekiwa: wiedzc, czy utwr przez nas czytany jest powieci kryminaln, czy romansem, poematem
czy tragedi, zwracamy uwag na zupenie inne rzeczy,
z gry zakadajc, co okae si istotne. Czytajc krymina,
szukamy wskazwek pozwalajcych rozwiza zagadk, nie

szukamy ich natomiast podczas lektury tragedii. Sformuowanie uderzajce w wierszu Sekret siedzi w rodku
moe by mao istotnym szczegem w opowieci o duchach albo powieci fantastycznonaukowej, gdzie sekrety
mog przybiera posta cielesn.
Historycznie rzecz biorc, wielu teoretykw rodzajw
i gatunkw literackich przyjmowao klasyfikacj opracowan przez staroytnych Grekw, ktrzy dzielili twrczo literack na trzy obszerne kategorie, w zalenoci od tego,
kto mwi: poezj albo liryk, gdzie narrator mwi w pierwszej osobie; epik albo narracj, gdzie narrator przemawia
w swoim imieniu, dopuszczajc jednak do gosu take inne
postaci, oraz dramat, gdzie mwi tylko postaci. Podzia
mona przeprowadzi take inn metod, skupiajc si na
relacjach midzy mwicym a odbiorc. W wypadku epiki
mamy do czynienia z ustn deklamacj: poeta zwraca si
bezporednio do suchajcej go publicznoci. W dramacie
autor skryty jest przed publicznoci przemawiaj postaci
sceniczne. W wypadku liryki, najbardziej zoonym piewajcy bd recytujcy poeta odwraca si niejako od publicznoci, udajc, e mwi do siebie albo do zupenie innego suchacza: ducha natury, muzy, swojego przyjaciela,
kochanki, boga, upostaciowionej abstrakcji albo przedmiotu naturalnego7. Do tych trzech podstawowych rodzajw
mona dorzuci jeszcze nowoytny gatunek: powie, ktra
zwraca si do czytelnika za porednictwem ksiki to zagadnienie omwi w rozdziale 6.
W czasach staroytnych i w epoce renesansu za szczytowe osignicia literatury, ukoronowanie twrczoci kadego
ambitnego poety, uwaano epik i tragedi. Wraz z wynalezieniem powieci na scenie literackiej pojawi si nowy rywal, jednake od koca XVIII do poowy XX wieku za
kwintesencj literatury uchodzia liryka w postaci krtkiego
wiersza o nienarracyjnym charakterze. Poezj liryczn, niegdy uznawan przede wszystkim za sposb wzniosej ekspresji, wytworne wyraanie wartoci i postaw kulturowych,
z czasem zaczto postrzega jako ekspresj silnych uczu,
tyczc zarazem ycia codziennego i wartoci transcendentnych, dajc konkretny wyraz najskrytszym uczuciom
indywidualnego podmiotu.Takie jej pojmowanie utrzymuje
si do dzisiaj. Wspczeni teoretycy zaczli jednak traktowa liryk nie tyle jako wyraz uczu poety, co jako oparte
na skojarzeniach i wyobrani dziaania na jzyku eksperymentowanie z formuami i zwizkami jzykowymi, za spraw ktrego poezja staje si raczej czynnikiem burzcym
kultur ni gwn skadnic jej wartoci.
Teoria literatury skupiajca si na poezji zajmuje si midzy innymi konsekwencjami rnych sposobw podchodzenia do wierszy: utwr poetycki jest zarwno pewn
struktur zoon ze sw (tekstem), jak i zdarzeniem (aktem dokonywanym przez poet, dowiadczeniem czytelnika, wydarzeniem w dziejach literatury). Jeli rozpatrujemy
wiersz w kategoriach sownej konstrukcji, najistotniejsz rol odgrywa zwizek midzy znaczeniem a niesemantycznymi cechami jzyka, na przykad brzmieniem i rytmem. Jak
dziaaj niesemantyczne waciwoci jzyka? Jakie wywieraj skutki, zarwno wiadome, jak niewiadome? Jakich
wspzalenoci naley oczekiwa midzy semantycznymi
i niesemantycznymi waciwociami jzyka?
Przy rozpatrywaniu wiersza jako zdarzenia kluczowe zagadnienie to relacja midzy aktem autora, ktry wiersz pisze, i aktem mwicego, czyli gosem, ktry tam przemawia. Jest to sprawa skomplikowana. Autor nie mwi sam
w swoim wierszu; piszc go, wyobraa sobie siebie bd inny gos, przemawiajcy sowami utworu. Czyta wiersz na
przykad Sekret siedzi Frosta to wypowiada sowa: Taczymy w kko i zgadujemy.... Wiersz sprawia wraenie
wypowiedzi, wypowiada jednak gos o nieokrelonym statusie. Czyta jego sowa to stawia si samemu w sytuacji ich
wypowiadania bd te wyobraa sobie inny gos je wypowiadajcy gos, jak to czsto okrelamy, narratora czy mwicego stworzonego przez autora. Z jednej strony mamy
wic do czynienia z postaci historyczn, Robertem Frostem, z drugiej za z gosem wypowiadajcym te konkret-

ne sowa. Midzy nimi plasuje si jeszcze jedna posta: obraz podmiotu poetyckiego, stworzony na podstawie lektury
wielu utworw danego poety (w wypadku Frosta jest to
oschy i stpajcy po ziemi, nie pozbawiony jednak skonnoci do refleksji obserwator wiejskiego ycia). Znaczenie,
jakie przywizujemy do tych postaci, jest rne u rnych
poetw i w wypadku rnych metod krytycznych. Niemniej
punktem wyjcia w rozwaaniach nad liryk powinno by
rozrnienie midzy gosem przemawiajcym w wierszu
a poet, ktry go napisa, tworzc tym samym ow posta
mwic.
Wedug znanego powiedzenia Johna Stuarta Milla, poezja liryczna jest wypowiedzi podsuchan. Kiedy podsuchamy jak wypowied, ktra zwrci nasz uwag, zwykle
prbujemy sobie wyobrazi bd odtworzy posta mwicego oraz kontekst: na podstawie brzmienia gosu staramy
si wywnioskowa pooenie, motywy, zainteresowania
i pogldy mwcy (czasami, cho nie zawsze, pokrywajce
si z tym, co wiemy o autorze). Tego rodzaju podejcie do
liryki dominuje w dwudziestowiecznej krytyce, a tego zwizym uzasadnieniem, moe by to, e dziea literackie to
fikcjonalne naladowanie wypowiedzi ze wiata rzeczywistego.8 Utwory liryczne s zatem fikcjonalnymi naladownictwami wypowiedzi jakiej osoby. To tak, jakby kady
wiersz zaczyna si od niewidzialnych sw: [na przykad ja
lub kto mgby powiedzie, e:] Mia ma jak czerwona ra albo [na przykad ja lub kto mgby powiedzie, e:]
Taczymy w kko i zgadujemy.... Istot interpretacji wiersza jest wic wywnioskowanie pogldw mwicego na
podstawie wskazwek zawartych w tekcie oraz naszej oglnej wiedzy o ludziach mwicych i o powszednich sytuacjach. Co mogo skoni kogo do mwienia w ten sposb?
Panujca w szkoach i na uniwersytetach metoda analizy
poezji polega na skupianiu uwagi na zoonej kwestii postawy mwicego, na wierszu jako udramatyzowanej formie
przekazujcej myli i uczucia rekonstruowanego podmiotu
lirycznego.
W odniesieniu do liryki jest to podejcie do konstruktywne, w wielu wierszach bowiem mamy rzeczywicie do
czynienia z podmiotem lirycznym dokonujcym dajcych
si rozpozna aktw mowy: na przykad rozmylajcym
o doniosoci jakiego dowiadczenia, napominajcym
przyjaciela albo kochank, dajcym wyraz swemu uwielbieniu bd oddaniu. Jeli jednak przyjrzymy si pierwszym
wersom niektrych synnych wierszy, na przykad Ody do
wiatru zachodniego Shelleya albo Tygrysa Blakea, napotkamy pewne trudnoci: Zachodni wietrze, tchu jesiennej Pory9 albo Tygrys, Tygrys, gorejcy/ywym arem w dungli nocy10.Trudno sobie wyobrazi, jaka sytuacja mogaby
skoni kogo do wypowiadania si w ten sposb i jakiego
pozapoetyckiego aktu miaby on dokonywa. Najprawdopodobniej dojdziemy do wniosku, e mwicy dali si tu
ponie natchnieniu, przybierajc skrajnie poetyck, ekstrawaganck poz. Jeli prbujemy rozumie owe wiersze jako
fikcjonalne naladownictwa zwykych aktw mowy, aktem
tym wydaje si akt naladownictwa samej poezji.
Tego rodzaju przykady sugeruj ekstrawagancki charakter liryki. Nie do, e poezja liryczna chtniej zwraca si do
czegokolwiek (do wiatru, do tygrysa, do duszy), ni do rzeczywistego odbiorcy, to jeszcze posuguje si przy tym hiperbolami. Jest to gra w przesad: tygrys nie moe by po
prostu pomaraczowy, musi by gorejcy; wiatr jest
tchem jesiennej Pory, dalej za duchem wszechbytw
i skarg roku. Nawet utwory szydercze w swej wymowie
opieraj si na hiperbolicznoci: Frost sprowadza ludzk
aktywno do taczenia w kko, uznajc wiele form poznania za zgadywanie.
Dotknlimy tym samym kwestii bardzo wanej z punktu
widzenia teorii paradoksu, ktry zdaje si by sednem poezji lirycznej. Poetycka ekstrawagancja wie si z deniem
do tego, co teoretycy od czasw staroytnych okrelaj mianem wzniosoci: powizana z czym, co wykracza poza
ludzkie moliwoci pojmowania, co wzbudza pen grozy
cze lub siln namitno, daje mwicemu poczucie ob-

cowania z nadludzkim bytem.To denie do transcendencji
wie si jednak z uyciem takich figur retorycznych jak
apostrofa, polegajca na zwracaniu si do czego lub kogo
nie bdcego rzeczywistym suchaczem, personifikacja, czyli przypisywanie cech ludzkich czemu, co nie jest czowiekiem, oraz prozopopeja obdarzanie mow przedmiotw
nieoywionych. Jaki zwizek maj tego rodzaju figury retoryczne z deniem poezji do wzniosoci?
Mwi si czasem, e gdy liryka odbiega od powszechnie
przyjtych sposobw komunikacji lub igra z nimi, zwracajc si nie do rzeczywistego suchacza, lecz na przykad do
wiatru, tygrysa, serca, oznacza to silne uczucie, ktremu
mwicy daje ujcie. Jednake intensywne emocje wi si
zwaszcza z samym aktem inwokacji, ktry czsto jest yczeniem sobie czego i prb urzeczywistnienia owych ycze przez wzywanie przedmiotw nieoywionych, by nagiy si do pragnie mwicego. Jak li mnie zabierz, jak
fal, jak chmur! ponagla wiatr zachodni osoba przemawiajca w wierszu Shelleya. Hiperboliczne danie, by
wszechwiat nas wysucha i speni nasze proby, to posunicie, dziki ktremu mwicy ustanawiaj swoj pozycj
w szeregu wzniosych poetw i wizjonerw: osb, ktre mog zwraca si do Natury i wobec ktrych nie pozostanie
ona gucha. Wykrzyknik O! w inwokacji jest znakiem poetyckiego powoania, posuniciem, dziki ktremu podmiot
liryczny roci sobie prawo do bycia nie jedynie kim mwicym wierszem, lecz wcieleniem tradycji poetyckiej i ducha
poezji. Wzywanie wichrw, by wiay, lub nienarodzonych,
by wysuchali twojej skargi, jest aktem poetyckiego rytuau.
Jest aktem rytualnym w tym sensie, e wiatr nie przychodzi
na wezwanie, a nienarodzeni nie sysz. Gos woa po to, by
woa.Woa po to, by si udramatyzowa: by wywoa obrazy swej mocy tak, eby ustanowi si gosem poety bd
wieszcza. Niemoliwe do spenienia hiperboliczne rozkazy
apostrof ewokuj zdarzenia poetyckie, co co si speni, jeli
w ogle si speni, w zdarzeniu, jakim jest dany utwr poetycki.
Poezja epicka relacjonuje wydarzenia; liryka, mona
rzec, sama prbuje by wydarzeniem. Nie ma jednak adnej
gwarancji, e wiersz speni swoje zadanie, apostrofa za
jak wskazuj przytoczone przeze mnie krtkie cytaty jest
tym, co najbardziej ostentacyjnie, enujco poetyckie, co
najczciej zbywa si jako mistyfikacj i hiperboliczn niedorzeczno. Jak li mnie zabierz, jak fal, jak chmur!.
Dobra, dobra. Sprbuj czego innego. By poet to dokada wszelkich stara, by takie zwroty wywoay podany
efekt, stawia na to, e nie zostan zlekcewaone jako stek
bzdur.
Jak ju wspomniaem, najwicej kopotw przysparza
teoretykom relacja midzy wierszem jako pewn struktur
zbudowan ze sw, a wierszem jako zdarzeniem. Apostrofy
zarwno prbuj sprawi, by co wydarzyo, jak i ujawniaj,
e wydarzenie owo opiera si na rodkach werbalnych
przykadem wykrzyknik O! w apostroficznym wezwaniu:
O, zachodni wietrze!.
Kadc nacisk na apostrof, personifikacj, prozopopej
i hiperbol, przyczamy si do tych teoretykw, ktrzy od
wiekw podkrelaj to, co odrnia form liryczn od innych aktw mowy, i czyni j najbardziej literack z form.
Liryka, pisze Northrop Frye, jest rodzajem, najwyraniej
ukazujcym to, co zgodnie z nasz hipotez stanowi sedno
literatury: narracj i znaczenie, w ich aspektach dosownych, jako szyk wyrazw oraz ich uporzdkowanie. Inaczej
rzecz ujmujc, liryka pozwala nam dostrzec znaczenie bd
opowie wyaniajce si ze sownej organizacji utworu.
Odbiorca powtarza sowa odbijajce si echem w strukturze
rytmicznej i sprawdza, czy nie wyoni si z nich sens albo
opowie.
Northrop Frye, autor ksiki Anatomy of Criticism
[Anatomia krytyki], bezcennego zbioru myli o liryce
i innych rodzajach literackich, nazywa podstawowe skadniki liryki paplaniem i bujaniem, a ich rde doszukuje
si w zaklciu i zagadce.11 Wiersze paplaj, wysuwajc na
pierwszy plan pozasemantyczne cechy jzyka brzmienie,

rytm, powtarzanie gosek by stworzy efekt zaklcia lub
inkantacji:
Ciemny, brzowy jak koski grzbiet strumie
Koryto skalne w szurgocie i szumie [...]
[This darksome burn, horseback brown
His rollrock highroad roaring down]
Wiersze nabieraj nas lub mwi do nas zagadkami

w swym przewrotnym krtactwie, swych niejasnych sformuowaniach: co to jest rollrock? Co pocz ze zdaniem:
A Sekret siedzi w rodku wie czego my nie wiemy?
Takie cechy zaznaczaj si bardzo wyranie w wierszach
dla dzieci i balladach, w ktrych przyjemno pynie z rytmu, inkantacji i dziwacznoci obrazu:
Pease porridge hot,
Pease porridge cold,
Pease porridge in the pot,
Nine days old. 12
Schemat rytmiczny i ukad rymw wysuwaj si na pierwszy plan w organizacji tego typu jzyka, co z jednej strony
zachca interpretatora do powicenia im szczeglnej uwagi (np. uycie rymw skania do pyta o zwizek pomidzy
rymujcymi si wyrazami), z drugiej za odwodzi od poszukiwa: poezja ma swj wasny porzdek, ktry sprawia odbiorcy przyjemno, nie trzeba wic pyta o znaczenie; zorganizowanie rytmiczne pozwala jzykowi przechytrzy
stojcy na stray rozum i zaj miejsce w czysto mechanicznej pamici. Pamitamy Pease porridge hot, nie zaprztajc
sobie gowy, co mogoby to znaczy, a jeli nawet uda si
nam to ustali, i tak zapomnimy o tym wczeniej, ni ulotni si z naszej pamici sowa Pease porridge hot.
Podstaw poezji jest wysuwanie na pierwszy plan jzyka
i jej udziwnianie za pomoc organizacji metrycznej i powtarzania dwikw. Teorie poezji zajmuj si wic ustalaniem
zwizkw midzy rozmaitymi typami organizacji jzyka
organizacj metryczn, fonologiczn, semantyczn, tematyczn czyli, najoglniej rzecz biorc, midzy semantycznym a pozasemantycznym wymiarem jzyka, pomidzy
tym, co wiersz mwi, a tym, jak to mwi. Wiersz jest pewn
struktur znaczcych, ktra wchania i konstytuuje na nowo znaczone, w tym sensie, e jego wzorce formalne oddziaywuj na jego struktury semantyczne, asymilujc znaczenia, ktre sowa maj w innych kontekstach, i poddajc
je nowej organizacji, przesuwajc akcenty i rodek cikoci, zmieniajc znaczenia dosowne w figuratywne, zestawiajc kategorie, zgodnie ze wzorami paralelizmu. Oburzajce w poezji jest to, e przypadkowe cechy jzyka, takie
jak brzmienie i rytm, systematycznie zaraaj myl i wywieraj na ni wpyw.
Na tym poziomie liryka opiera si konwencji jednoci
i autonomii, jak gdyby bya regua mwica: nie traktujmy
wiersza tak, jak traktowalibymy fragment rozmowy, ktrego wyjanienie wymaga szerszego kontekstu, lecz przyjmijmy zaoenie, e wiersz ma swoj wasn struktur. Sprbujmy go rozpatrywa jako pewn cao estetyczn.
W dziejach poetyki pojawiay si rozmaite modele teoretyczne. Rosyjscy formalici z pocztku XX wieku zakadali,
e kady poziom struktury wiersza powinien by odbiciem
innego poziomu; teoretycy doby romantyzmu, a take
przedstawiciele angielskiej i amerykaskiej Nowej Krytyki
przeprowadzili analogi midzy utworem poetyckim i ywym organizmem: wszystkie czci wiersza powinny zoy
si w harmonijn cao. Interpretacje postrukturalistw
zakadaj nieuchronne napicie pomidzy tym, co utwr
poetycki robi, a tym, co mwi, niemono dokonywania
w praktyce przez wiersz, a moe przez wszelk form jzyka tego, co si gosi.
We wspczesnych koncepcjach utworu poetyckiego jako
konstrukcji intertekstualnej podkrela si, e w kadym
wierszu pobrzmiewaj echa utworw wczeniejszych
echa, nad ktrymi moe on nie panowa. Jedno staje si

nie tyle wasnoci utworw poetyckich, co celem poszukiwa interpretatorw, bez wzgldu na to, czy szukaj harmonijnego poczenia, czy te nie dajcego si usun napicia. Czytelnicy poszukujc wic w utworze przeciwstawie
(np. midzy nami a Sekretem albo midzy wiedz a zgadywaniem), sprawdzajc, w jaki sposb cz si z nimi inne
elementy wiersza, przede wszystkim wyraenia figuratywne.
Wemy na przykad synny dwuwiersz Ezry Pounda Na
stacji metra:
Te twarze widmowe w tumie;
Patki na wilgotnej, czarnej gazi. 13
Jego interpretacja wymaga skupienia si na kontracie

midzy tumem w metrze a obrazem przyrody. Zestawienie
tych dwch linijek narzuca paralelizm twarzy wyaniajcych
si z mroku kolejki podziemnej i patkw kwiatu na czarnej
gazi drzewa. Ale co dalej? Interpretacja poezji nie odwouje si wycznie do konwencji jednoci, lecz take do konwencji wanoci: regua zakada, e wiersze, jakkolwiek
skromnych rozmiarw, nios istotne przesanie, std te
konkretne szczegy powinny mie znaczenie oglne. Naley je odczytywa jako znaki czy obiektywne korelaty by
uy okrelenia T. S. Eliota wanych odczu, bd jako sygnay doniosoci.
Aby przeciwstawienie ukazane w dwuwierszu Pounda
mogo si okaza czym doniosym, czytelnik musi si zastanowi, jak zestawienie to moe dziaa. Czy wiersz kontrastuje miejsk sceneri tumu w metrze z sielskim obrazem patkw kwiatu na mokrej gazce drzewa, czy te
zrwnuje je ze sob, dostrzegajc jakie podobiestwo? Oba
rozwizania s moliwe, drugie z nich pozwala jednak na
gbsze odczytanie, podsuwa bowiem dalsze moliwoci,
powiadczane przez tradycj interpretacji poezji. Dostrzeenie podobiestwa midzy twarzami w tumie i patkami
kwiatu na gazi postrzeganie twarzy w tumie jako patkw na gazi jest przykadem charakterystycznego dla
wyobrani poetyckiej widzenia wiata na nowo, uchwycenia nieoczekiwanych zwizkw, by moe nawet uznania
doniosoci zjawiska, ktre inni uwaaliby za bahe, czy
wrcz przygnbiajce, oraz odnajdywania gbi pod powierzchni. Ten drobny utwr poetycki moe zatem sta si
refleksj nad zdolnoci poetyckiej wyobrani osigania
efektw, jakie osiga sam utwr. Podobne przykady ilustruj podstawow konwencj, rzdzc interpretacj poezji: rozwamy, co dany wiersz i jego strategie mwi o poezji czy tworzeniu znacze. Wiersze, ze swym bogactwem
wykorzystywanych rodkw retorycznych, mog by odczytywane jako poszukiwania w dziedzinie poetyki; tak jak powieci o czym przekonamy si za chwil s na pewnym
poziomie refleksj nad naszym rozumieniem sposobw pojmowania czasu, a tym samym mog by pojmowane jako
poszukiwania w dziedzinie teorii narracji.
6
Narracja
Dawno, dawno temu za literatur uwaano przede

wszystkim poezj. Powstaa w czasach nowoytnych powie bya parweniuszk, zbyt blisko spokrewnion z biografi i kronik, by zasuy na miano prawdziwej literatury; gatunkiem popularnym, ktry nie mg aspirowa do
wyyn, zarezerwowanych dla liryki i poezji epickiej. W XX
wieku powie przymia jednak poezj, zarwno pod
wzgldem liczby powstaych dzie, jak popularnoci wrd
czytelnikw; od lat szedziesitych problemy narracji zdominoway take nauczanie literatury. Nadal studiuje si poezj czsto jest to obowizkowe niemniej gwnym
przedmiotem bada w programie nauczania stay si opowiadania i powieci.
Nie jest to tylko wynik upodoba masowego czytelnika,
ktry namitnie obcuje z proz, z rzadka oddajc si lekturze wierszy. Teoria literatury i badania nad kultur coraz
mocniej podkrelaj wszechobecno narracji w kulturze.
Dowodzi si, e opowieci stanowi podstawow metod
tworzenia sensu, czy to w myleniu o naszym yciu jako
marszu prowadzcym dokd, czy te w mwieniu o tym,
co dzieje si na wiecie. Wyjanienie naukowe tumaczy zjawiska przez podporzdkowanie ich okrelonym prawom
ilekro s a i b, wystpi c. ycie toczy si jednak innym trybem: nie rzdzi nim naukowa logika przyczyny i skutku,
lecz logika opowieci, gdzie rozumie to przedstawia so-

bie, jak jedno zdarzenie prowadzi do innego, jak mogo
doj do tego czy owego: jak to si stao, e Maggie wyldowaa w Singapurze jako sprzedawca programw komputerowych; co skonio ojca Georgea do ofiarowania mu
w prezencie samochodu.
Wydarzenia staj si dla nas zrozumiae poprzez moliwe
opowieci; historiozofowie o czym wspomniaem w rozdziale 2. dowodzili nawet, e wyjanienie procesw dziejowych zgodne jest nie z naukow logik przyczynowoci,
lecz z logik opowiadania: zrozumie Rewolucj Francusk
to obj myl pewn narracj ukazujc, jak jedno wydarzenie prowadzio do kolejnego. Struktury narracyjne s
wszechobecne: jak zauway Frank Kermode, kiedy mwimy o tykaniu zegara tik-tak, nadajemy temu dwikowi
fikcyjn struktur, dokonujc rozrnienia midzy dwoma
identycznymi z fizycznego punktu widzenia dwikami, aby
tik uczyni jakim pocztkiem, tak za kocem. Tiktak zegara uwaam za model tego, co nazywamy fabu,
pewnego zorganizowania uczowieczajcego czas poprzez
nadanie mu formy.1
Teoria narracji (narratologia) stanowi wan ga
teorii literatury; w badaniach literackich wykorzystuje si
teorie struktury narracyjnej: pojcia fabuy, rnych typw
narratora i technik narracji. Poetyka narracji, jeli wolno
nam uy takiego sformuowania, stara si z jednej strony
wyjani skadniki narracji, z drugiej za analizuje sposb,
w jaki poszczeglne narracje osigaj swj efekt.
Narracja nie jest jednak wycznie domen akademickich rozwaa. Skonno do suchania i opowiadania historii jest naturaln cech kadego czowieka. Dzieci bardzo wczenie zyskuj umiejtno, ktr mona okreli
mianem elementarnej kompetencji narracyjnej: domagajc
si opowiadania bajek, doskonale zdaj sobie spraw, e
prbujemy je oszuka, jeli przerywamy ba w poowie.
Gwnym przedmiotem docieka teorii narracji mogaby
wic by kwestia, skd bierze si nasza podwiadoma wiedza o zasadniczym ksztacie opowieci, pozwalajca nam
Narracja 101
odrni opowie, ktra koczy si tak jak trzeba, od
opowieci, ktra pozostawia pewne wtki w zawieszeniu.
Teori narracji mona zatem uzna za prb rozszyfrowania, wyranego okrelenia kompetencji narracyjnej, podobnie jak jzykoznawstwo jest prb wyranego okrelenia
kompetencji jzykowej, czyli podwiadomej wiedzy uytkownikw danego jzyka, stanowicej o ich znajomoci tego jzyka.Teori mona tu pojmowa jako odsanianie intuicyjnej wiedzy kulturowej bd intuicyjnego rozumienia
kultury.
Jakie podstawowe warunki musi spenia opowie? Arystoteles mwi, e najistotniejsz cech narracji jest fabua, e
dobra opowie musi mie pocztek, rodek i koniec, i e
tym, co sprawia przyjemno, jest rytm ich uporzdkowania.2 Czemu jednak zawdziczamy poczucie, e jaki okrelony cig zdarze ukada si w taki wanie ksztat? Teoretycy
proponowali rozmaite wyjanienia. Przede wszystkim jednak
warunkiem fabuy jest przemiana. Musi by jaka sytuacja
pocztkowa, zmiana wica si z jakim jej odwrceniem,
oraz rozwizanie uwydatniajce donioso owej zmiany.
Niektrzy teoretycy kad nacisk na pewne typy paralelizmw, tworzcych zadowalajce fabuy, jak na przykad
przejcie od jednego rodzaju relacji midzy bohaterami do jej
przeciwiestwa; od obawy lub przepowiedni do jej spenienia
lub nie; od problemu do jego rozwizania; od faszywego
oskarenia bd kamliwego przedstawienia czego do wycofania si lub sprostowania. We wszystkich tych wypadkach
istnieje zwizek midzy rozwojem na paszczynie zdarze
a przemian na paszczynie tematu. Samo nastpstwo zdarze nie tworzy opowieci. Musi by jeszcze zakoczenie, odnoszce si bezporednio do pocztku zdaniem niektrych
teoretykw, zakoczenie wskazujce, co stao si z pragnieniem, ktre doprowadzio do opowiedzianych zdarze.
Jeli teoria narracji ma si zajmowa badaniem kompetencji narracyjnej, musi skupi si take na umiejtnoci
rozpoznawania fabu przez czytelnikw. Czytelnicy potrafi
dostrzec, e dwa utwory s dwiema wersjami tej samej hi-

storii; potrafi streszcza fabuy i dyskutowa o trafnoci
streszczenia danej fabuy. Nie znaczy to, e zawsze bd
zgodni, niemniej spory ujawni prawdopodobnie porozumienie w kwestiach zasadniczych. Teoria narracji zakada
istnienie pewnego poziomu struktury nazywanej oglnie
fabu ktry jest niezaleny od jakiegokolwiek jzyka
lub rodka przekazu. W przeciwiestwie do poezji, ktra
wiele traci w przekadzie, fabua zachowuje swj ksztat bez
wzgldu na jzyk i sposb przedstawiania: niemy film albo
komiks mog mie t sam fabu co opowiadanie.
Fabu mona jednak pojmowa dwojako. Z jednej strony,
jest ona sposobem ksztatowania zdarze, tak by zoyy si
one na jak oryginaln histori: pisarze i czytelnicy, prbujc objani rzeczywisto, nadaj zdarzeniom ksztat fabuy.
Z drugiej strony, fabua zawdzicza swj ksztat narracjom
przedstawiajcym na rne sposoby t sam histori. A zatem pisarz bd czytelnik moe nada jakiemu szeregowi
dziaa trzech postaci ksztat prostej fabuy, opowiadajcej
dzieje mioci midzy mczyzn a kobiet: mody czowiek
chce polubi dziewczyn, ich plany spotykaj si ze sprzeciwem ojca, niespodziewany obrt zdarze pozwala jednak
modym si poczy. T fabu z udziaem trzech postaci
mona przedstawi w narracji z punktu widzenia cierpicej
bohaterki, rozsierdzonego ojca, modzieca, zaintrygowanego wydarzeniami zewntrznego obserwatora albo wszechwiedzcego narratora, ktry moe opisa najskrytsze uczucia
wszystkich bohaterw bd ktry przypatruje si rozwojowi
wypadkw z dystansu, z gry znajc ich przebieg. W takim
ujciu fabua czy historia jest czym danym, dyskurs polega
za na rozmaitych sposobach jej przedstawienia.
Trzy omawiane przeze mnie paszczyzny zdarzenia, fabua (czyli historia) i dyskurs funkcjonuj jako dwie pary
przeciwiestw: midzy zdarzeniami a fabu oraz midzy
histori a dyskursem.
zdarzenia/fabua
historia/dyskurs
Narracja 103
Fabua albo historia jest materiaem, ktry si przedstawia, uporzdkowanym z okrelonego punktu widzenia
przez dyskurs (rozmaite wersje tej samej historii). Sama
fabua jest ju jednak pewnym ksztatowaniem zdarze. Fabua moe uczyni lub modej pary szczliwym zakoczeniem historii albo pocztkiem innej moe te umiejscowi
go w rodku jako punkt zwrotny. W istocie jednak czytelnik
ma do czynienia z dyskursem w postaci tekstu: fabua jest
tym, co odbiorca wywnioskowuje z tekstu, a obraz podstawowych zdarze, z ktrych uksztatowana zostaa fabua,
jest rwnie wynikiem wnioskowania lub konstrukcj czytelnika. Jeli mwimy zdarzeniach, ktre uksztatowano
w pewn fabu, to po to, by uwydatni jej pene znaczenia
zorganizowanie.
W teorii narracji najistotniejsze jest zatem rozrnienie
midzy fabu a przedstawianiem, midzy histori a dyskursem (teoretycy okrelaj te pojcia w rozmaity sposb).
Majc do czynienia z tekstem (termin ten obejmuje take
film i inne formy reprezentacji), czytelnik nadaje mu sens,
rozpoznajc fabu, a nastpnie patrzc na w tekst jako nakrelone przedstawienie owej fabuy. Rozpoznawszy co si
dzieje, moemy traktowa pozosta cz materiau sownego jako sposb przedstawiania zdarze. Wwczas moemy si zastanowi, jaki rodzaj przedstawiania wybrano i jakie wybr ten ma znaczenie. Jest wiele czynnikw
zmiennych, z ktrych kada przesdza o efektach narracji.
Teoria narracji zajmuje si przede wszystkim rozmaitymi
sposobami wychwytywania tych zmiennych. Oto kilka kluczowych pyta, wskazujcych na znaczce rnice.
Kto mwi? Konwencja nakazuje, by w kadej narracji wystpowa narrator, ktry moe obserwowa rozwj wypadkw z zewntrz albo uczestniczy w nich jako jedna z postaci. Teoretycy odrniaj narracj w pierwszej osobie,
kiedy narrator mwi o sobie ja, od do niejasno okrelonej narracji w trzeciej osobie, gdzie narrator nie jest postaci historii, a o wszystkich postaciach mwi si uywajc
ich imion bd zaimkw osobowych. Narratorzy wystpu-

jcy w pierwszej osobie mog by protagonistami opowiadanej przez siebie historii, uczestnikami odgrywajcymi
w niej pomniejsz rol, albo obserwatorami opisujcymi
wydarzenia, w ktrych nie bior bezporednio udziau. Wystpujcy w pierwszej osobie obserwatorzy mog by postaciami w peni uksztatowanymi, majcymi imiona i nazwiska, wasne dzieje i osobowoci; albo te mog mie
zupenie nieokrelony charakter i znikn z pola widzenia
w toku narracji, usuwajc si w cie po wprowadzeniu
w dan histori.
Kto mwi do kogo? Autor tworzy tekst czytany pniej
przez czytelnika. Czytelnik wyciga z tekstu wnioski na temat narratora gosu, ktry mwi. Narrator zwraca si do
suchacza, czasem zakadanego bd niejako wpisanego
w utwr, czasem cile okrelonego (zwaszcza w opowieciach w opowieciach, gdzie jedna z postaci staje si narratorem, opowiadajc jak histori innym postaciom). Suchacza narratora okrela si czsto terminem narratee, co
mona przetumaczy jako narracjobiorca. Bez wzgldu
na to, czy narratee jest wskazany bezporednio, narracja porednio konstruuje odbiorc poprzez to, co z gry uznaje za
oczywiste, i to, co wyjania. Adresatem dziea powstaego
w innym czasie i miejscu jest zwykle czytelnik umiejcy rozpozna pewne odniesienia i podzielajcy pewne zaoenia,
ktre mog by obce wspczesnemu czytelnikowi. Krytyka
feministyczna skupia szczegln uwag na sposobie, w jaki
europejskie i amerykaskie utwory narracyjne zakadaj
czsto czytelnika pci mskiej: zakadany odbiorca jest tu
kim, kto podziela mski punkt widzenia.
Kto kiedy mwi? Narracja moe by umiejscowiona w czasie, w ktrym rozgrywaj opisywane zdarzenia (na przykad
w aluzji Alaina Robbe-Grilleta, gdzie narracja przybiera
nastpujc posta: teraz dzieje si x, teraz dzieje si y, teraz dzieje si z). Poszczeglne zdarzenia mog bezporednio poprzedza opowiadanie, tak jak w powieciach epistolarnych, na przykad w Pameli Samuela Richardsona, gdzie
kady list relacjonuje przebieg wypadkw poprzedzajcych
Narracja 105
jego napisanie. Najczciej jednak narracja opisuje histori,
ktra ju si wydarzya, narrator za obserwuje nastpstwo
zdarze z pewnej perspektywy czasowej.
Kto mwi jakim jzykiem? Gos narratora moe posugiwa si charakterystycznym jzykiem, ktrym relacjonuje
przebieg zdarze, moe te przejmowa bd naladowa
cechy jzyka innych osb. Narracja postrzegajca rzeczywisto przez pryzmat dziecicej wiadomoci moe opisywa
wraenia dziecka jzykiem dorosego bd przyj form jzyka uywanego przez dzieci. Rosyjski teoretyk Michai
Bachtin uzna, e powie jest zasadniczo dzieem polifonicznym (wielogosowym), raczej dialogiem ni monologicznym (jednogosowym): istot powieci jest konstrukcja
zoona z rozmaitych gosw bd dyskursw, podkrelajca rnorodno perspektyw i punktw widzenia danej
spoecznoci.3
Jaki jest autorytet mwicego? Opowiada jak histori to
roci sobie prawo do pewnego autorytetu, ktry suchacze
uznaj. Skoro narrator Emmy Jane Austen rozpoczyna opowie sowami: Emma Woodhouse, osbka przystojna, rozumna i bogata, posiadajca dostatni dom i obdarzona
pogodnym usposobieniem [...]4, bez zastrzee przyjmujemy, e bohaterka bya naprawd przystojna i rozumna.
Akceptujemy stwierdzenie narratora, dopki nie dostarczy
si nam powodu, by sdzi, e byo inaczej. Czasem okrela
si narratora mianem niewiarygodnego: dzieje si tak wwczas, kiedy dostarcza nam tylu informacji o sytuacjach bd
tylu dowodw swej stronniczoci, e zaczynamy wtpi
w jego interpretacj wydarze, albo te wwczas, kiedy mamy powody powtpiewa, czy narrator reprezentuje te same
pogldy co autor. W wypadkach, kiedy narrator tumaczy
si z tego, e opowiada histori, ma wtpliwoci, w jaki sposb j opowiedzie albo przeciwnie, chepi si, e moe
wpyn na dalszy rozwj wydarze teoretycy posuguj
si okreleniem narracji samowiadomej [self-concious
narration]. Tego rodzaju narracja wysuwa na pierwszy plan
kwesti autorytetu narratora.

Kto patrzy? W analizach narracji czsto mwi si
o punkcie widzenia, z ktrego historia jest opowiadana.
Okrelenie punkt widzenia czy jednak dwie odrbne
kwestie: kto mwi? i czyj punkt widzenia jest przedstawiany?. Narrator powieci Henryego Jamesa What Maisie
Knew [Co wiedziaa Maisie] nie jest dzieckiem, przedstawia jednak wydarzenia przez pryzmat wiadomoci dziecka,
dziewczynki imieniem Maisie. Opisywana w trzeciej osobie
Maisie nie jest narratork;, powie przedstawia jednak rozmaite sytuacje z jej perspektywy. Maisie nie zdaje sobie na
przykad w peni sprawy z seksualnego podoa zwizkw
midzy otaczajcymi j dorosymi. Opowie zogniskowaa si by uy terminu ukutego przez Mieke Bal i Grarda Genettea, zajmujcych si teori narracji5 za porednictwem Maisie. Wydarzenia ogniskuj si poprzez jej
wiadomo. Pytanie kto mwi? nie jest wic rwnoznaczne z pytaniem kto patrzy?. Z czyjej perspektywy wydarzenia zostay zogniskowane i przedstawione? Osoba
ogniskujca fabu moe by tosama z narratorem, ale
nie musi. Decyduje o tym szereg czynnikw.
1. Czas. Narracja moe ogniskowa zdarzenia z perspektywy czasu rzeczywistego, albo te krtszej lub duszej perspektywy czasowej. Moe si koncentrowa na tym, co osoba ogniskujca wiedziaa bd mylaa w chwili zdarzenia,
albo te na tym, jak interpretowaa je pniej, wzbogaciwszy swj pogld refleksj na temat minionych wydarze.
Opowiadajc o czym, co przytrafio si jej w dziecistwie,
narratorka moe ogniskowa wydarzenia poprzez wiadomo dziecka, ktrym bya, ograniczajc relacj do wczesnych myli i odczu, albo te za porednictwem wiedzy
i wiadomoci nabytej do czasu podjcia narracji. Rzecz jasna, moe rwnie poczy oba punkty widzenia, przechodzc od tego, co wiedziaa i odczuwaa wwczas, do tego,
z czego zdaje sobie spraw obecnie.W sytuacji, kiedy narracja prowadzona w trzeciej osobie ogniskuje wydarzenia za
porednictwem jakiej konkretnej postaci, moe posugiwa
si podobnymi wariantami, opowiadajc, jak sprawy przed-
Narracja 107
stawiay si owej postaci niegdy lub jak postrzegaa je ona
pniej. Wybr metody czasowego zogniskowania ma
ogromny wpyw na efekty, jakie pragnie si uzyska. Na
przykad kryminay relacjonuj wycznie to, co osoba ogniskujca wiedziaa w danym momencie ledztwa, wiedz
o tym, do czego ono doprowadzi, ujawniajc dopiero w kulminacyjnym punkcie utworu.
2. Odlego i szybko. Opowie mona zogniskowa
niejako w soczewce mikroskopu albo w soczewce teleskopu, snujc j powoli i opisujc wszystko w najdrobniejszych
szczegach bd streszczajc pokrtce, co si wydarzyo:
Wdziczny monarcha odda ksiciu rk swej crki, a gdy
krl umar, ksi wstpi na tron i panowa przez wiele lat,
cieszc si szczciem. Czstotliwo wydarze wie si
bezporednio z szybkoci: opowie moe dotyczy czego, co wydarzyo si w okrelonym momencie, albo czego, co zdarzao si co czwartek. Najbardziej charakterystyczny zabieg tego rodzaju Grard Genette okrela
mianem pseudopowtarzalnoci6; mamy z nim do czynienia w sytuacjach, kiedy zdarzenie jest na tyle wyjtkowe, e
nie moe zdarza si raz po raz, tymczasem w narracji
przedstawiane jest jak co, co powtarza si regularnie.
3. Ograniczenia poznania. Na jednym biegunie narracja
moe ogniskowa dan histori z bardzo ograniczonej perspektywy oka kamery bd muchy na cianie opisujc przebieg akcji, lecz nie umoliwiajc nam dostpu do
myli postaci. Nawet i w tym wypadku mamy do czynienia
z caym wachlarzem moliwoci, zalenie od tego, jaki stopie rozumienia zakada obiektywny czy zewntrzny
opis. Sformuowanie starzec zapali papierosa sprawia
wraenie zogniskowanego za porednictwem obserwatora
obeznanego z ludzkimi zachowaniami, podczas gdy zdanie
istota ludzka z siwiejcymi wosami na czubku gowy trzymaa blisko siebie zapalony patyczek; po chwili z przytwierdzonej do jej ciaa biaej rurki zacz unosi si dym zdaje
si zogniskowane za porednictwem przybysza z kosmosu
albo kogo naprawd nie z tego wiata. Na drugim biegu-

nie plasuje si tak zwana narracja wszechwiedzca, gdzie
osoba ogniskujca jest postaci podobn bogu, i ma wgld
w najskrytsze myli i ukryte motywy dziaania postaci: Widok ten niezmiernie ucieszy krla, lecz jego dza zota
bya wci nienasycona. Narracja wszechwiedzca, stwarzajca wraenie, e wiedza i opowie nie podlegaj w zasadzie jakimkolwiek ograniczeniom, wystpuje powszechnie nie tylko w tradycyjnych baniach, lecz take we
wspczesnych powieciach, w ktrych najistotniejsz rol
odgrywa decyzja, o czym naprawd bdzie si opowiada.
Historie zogniskowane przede wszystkim poprzez wiadomo jakiej pojedynczej postaci mog by opowiadane
zarwno w pierwszej osobie, gdzie narrator relacjonuje
swoje wasne myli i spostrzeenia, jak i w trzeciej osobie,
co czsto okrela si mianem ograniczonego punktu widzenia trzeciej osoby, tak jak w wypadku What Maisie
Knew. Narracja niewiarygodna moe by skutkiem ograniczonej perspektywy dzieje si tak wwczas, kiedy odbiorca nabiera poczucia, e wiadomo ogniskujca nie potrafi
bd nie chce poj zdarze w takim zakresie, w jakim byby zdolny to uczyni kompetentny czytelnik opowieci.
Te i inne odmiany narracji i sposoby ogniskowania
w znacznym stopniu decyduj o oglnym efekcie powieci.
Historia opowiedziana przez wszechwiedzcego narratora,
opisujcego ze szczegami odczucia i ukryte motywy dziaania protagonistw, wykazujcego znajomo dalszego rozwoju wypadkw, moe da czytelnikowi poczucie, e wiat
da si ogarn rozumem. Moe na przykad uwydatni rozdwik midzy ludzkimi zamierzeniami a nieuchronnoci
zdarze (Nie wiedzia, e dwie godziny pniej wpadnie
pod koa powozu i wszystkie jego plany ju si nie urzeczywistni). Historia opowiedziana z ograniczonego punktu
widzenia jednego protagonisty moe podkreli cakowit
nieprzewidywalno zdarze: skoro nie wiemy, co myl inne postaci i co si dzieje poza tym, wszystko, co przydarzy
si naszemu bohaterowi, moe by niespodziank. Narracja
komplikuje si jeszcze bardziej, gdy jedne opowieci zostaj
Narracja 109
osadzone w innych, tak e akt opowiadania jakiej historii
staje si zdarzeniem w obrbie opowieci zdarzeniem,
ktrego konsekwencje i znaczenie nabieraj szczeglnej wagi. Opowieci w opowieciach w opowieciach.
Teoretycy omawiaj te kwesti funkcjonowania opowieci. W rozdziale 2 wspomniaem, e narracyjne teksty, do
ktrych mona zaliczy zarwno przykady narracji literackiej, jak historie przekazywane z ust do ust, funkcjonuj
w wiadomoci odbiorcw dziki swej opowiadalnoci,
dziki temu, e s tego warte. Opowiadajcy historie usiuj za wszelk cen uchroni si przed pytaniami w rodzaju: no i co z tego?. Co jednak sprawia, e historia jest
warta wysuchania? Jaka jest funkcja opowieci?
Po pierwsze, sprawiaj one przyjemno odbiorcy wedug Arystotelesa, dziki naladowaniu ycia i rytmowi zdarze. Takie narracyjne uporzdkowanie, ktre przynosi
zwrot lub odwrcenie sytuacji (kto doki kopie, sam w nie
wpada; kto mieczem wojuje, od miecza ginie) same w sobie
dostarczaj odbiorcy przyjemnoci i taka jest zasadnicza
funkcja wielu narracji: zabawi suchacza przez nadawanie
nowych, nieoczekiwanych zwrotw sytuacjom znanym z ycia codziennego.
Przyjemno pynca z narracji wie si cile z pragnieniem. Fabuy opowiadaj o losach pragnie, sama narracja
kieruje si jednak pragnieniem w postaci epistemofilii,
pragnieniem poznania: chcemy rozwika zagadk, pozna
zakoczenie, odkry prawd. Jeli narracj powoduje mska dza zapanowania nad czym, pragnienie odsonicia
prawdy (nagiej prawdy), w jaki sposb wiedza, ktr
przynosi nam narracja, moe zaspokoi te pragnienie? Czy
ta wiedza sama jest skutkiem pragnienia? Teoretycy usiuj
dociec, jakie zwizki cz pragnienie, opowieci i wiedz.
Funkcj bowiem opowieci jak podkrelaj teoretycy
jest rwnie uczenie nas prawdy o wiecie, ukazywanie, jak
on dziaa. Dziki rodkom ogniskowania fabuy opowieci
pozwalaj nam przyj odmienne punkty widzenia i zrozumie motywy innych osb, przewanie dla nas niejasne. Po-

wieciopisarz E. M. Forster zwrci uwag, e powieci, dajc czytelnikowi mono doskonaego poznania wystpujcych w nich postaci, kompensuj niedostatek wiedzy o ludziach otaczajcych go w prawdziwym yciu.
Bohaterowie powieci
[...] to ludzie, ktrych okryte tajemnic ycie zostaje lub moe
zosta odsonite: nasze za jest zakryte. Dlatego wanie powieci mog by dla nas rdem ukojenia, nawet gdy mwi
o ludziach niegodziwych; podsuwaj obraz bardziej zrozumiaego, a tym samym atwiejszego do opanowania rodzaju ludzkiego, daj nam zudzenie przenikliwoci i wadzy.7
Utwory narracyjne, poprzez wiedz, ktr przynosz,

utrzymuj porzdek publiczny. Powieci osadzone w tradycji wiata zachodniego pokazuj, jak wybujae ambicje
zostaj utemperowane, a pragnienia dostosowane do rzeczywistoci spoecznej. Wiele powieci to historie zawiedzionych modzieczych nadziei. Opowiadaj o pragnieniach, wzbudzaj pragnienia, przedkadaj nam gotowe
scenariusze zwizkw midzy mczyzn a kobiet; poczwszy od XVII wieku, coraz mocniej sugeruj, e czowiek odnajduje sw prawdziw tosamo jeli j w ogle
odnajduje w mioci, w zwizkach osobistych, a nie
w dziaalnoci publicznej. Jednake, cho wpajaj w nas
wiar, e jest co takiego jak bycie zakochanym, to rwnie demistyfikuj to pojcie.
Biorc pod uwag, e stajemy si tym, kim jestemy, poprzez szereg kolejnych identyfikacji (zob. rozdzia 8.), powieci stanowi skuteczne narzdzie uwewntrzniania
norm spoecznych. Utwory narracyjne su jednak take
jako narzdzie spoecznej krytyki. Ukazuj miako wiatowych sukcesw, zepsucie wiata i niemono wcielenia
w ycie najszlachetniejszych ludzkich de. Ukazuj
ndzne pooenie ucinionych, skaniajc czytelnika, dziki
identyfikacji, do uznania pewnych sytuacji za nie do zniesienia.
Narracja 111
Tak wic podstawow kwesti teorii narracji mona sformuowa w nastpujcy sposb: czy narracja jest elementarn form poznania (dostarczajc wiedzy o wiecie poprzez nadawanie mu sensu), czy te jest to struktura
retoryczna, ktra w rwnym stopniu znieksztaca, co odsania rzeczywisto? Czy narracja jest rdem wiedzy, czy te
iluzji? Czy wiedza, jak rzekomo niesie, jest efektem naszych pragnie? Teoretyk Paul de Man zwraca uwag, e
cho nikt przy zdrowych zmysach nie prbowaby uprawia winoroli w wietle sowa dzie, to jednak bardzo
nam trudno pojmowa nasze ycie, nie odwoujc si do
wzorw powieciowej fikcji.8 Czy oznacza to, e osigane
przez narracje efekty wyjanianie i niesienie pociechy s
w istocie zwodnicze?
Odpowied na te pytania wymaga nie tylko wiedzy
o wiecie niezalenej od narracji, lecz take pewnej podstawy do uznania tego rodzaju wiedzy za bardziej miarodajn
ni wiedza dostarczana przez utwory narracyjne. Jednake
to wanie, czy jest taka miarodajna wiedza, odrbna od
narracji, ley u sedna pytania, czy narracja jest rdem
wiedzy, czy te iluzji. Wydaje si wic, e nie potrafimy odpowiedzie na to pytanie, o ile w ogle mona na nie odpowiedzie. Musimy porusza si midzy stanowiskiem, e
narracja jest struktur retoryczn, dajc czytelnikowi zudzenie przenikliwoci osdu, a traktowaniem jej jako podstawowego narzdzia, ktrym dysponujemy przy nadawaniu sensw. W kocu nawet demaskowanie narracji jako
retoryki ma struktur utworu narracyjnego: to opowie,
w ktrej nasza pocztkowa iluzja pryska w przykrym wietle
prawdy. Wychodzimy z tego smutniejsi, lecz zarazem mdrzejsi, pozbawieni zudze, lecz bogatsi o dowiadczenie.
Przestajemy taczy w kko i rozmylamy nad sekretem.
I tak toczy si ta opowie.
Jzyk performatywny 113
7
Jzyk performatywny
Omwi w tym rozdziale pewien przykad teorii, ledzc dzieje koncepcji rozwijanej w teorii literatury i teorii
kultury. Dzieje te mog one posuy za ilustracj zmian, jakim podlegaj zawaszczone przez teori pojcia. Kwestia
jzyka performatywnego czyni orodkiem zainteresowania szereg istotnych zagadnie, dotyczcych znaczenia i oddziaywania jzyka, i skania do pyta o tosamo i natur
podmiotu.
Pojcie wypowiedzi performatywnej stworzy w latach
pidziesitych brytyjski filozof J. L. Austin. Zaproponowa
on rozrnienie midzy dwoma rodzajami wypowiedzi.
Konstatacje, na przykad: George obieca, e przyjdzie,
co stwierdzaj, opisuj jaki stan rzeczy, i s prawdziwe
albo faszywe. Wypowiedzi performatywne, czyli performatywy, nie s ani prawdziwe, ani faszywe; s w istocie wykonaniem czynnoci, do ktrej si odnosz. Powiedzie:
Obiecuj ci zapaci, to nie opisywa pewien stan rzeczy,
lecz dokona aktu obiecywania; sama wypowied jest czynnoci. Austin powouje si na przykad ceremonii zalubin:
kiedy na pytanie ksidza bd urzdnika stanu cywilnego:
Czy chcesz poj t oto kobiet za sw prawowit maonk?, odpowiadam: Tak, chc, niczego nie opisuj, lecz
dokonuj czego; nie powiadamiam o maestwie ja
w nie wstpuj.1 Ta wypowied performatywna Tak,
chc nie jest ani prawdziwa, ani faszywa. Moe by sto-
sowna bd niestosowna, zalenie od okolicznoci; moe

by fortunna bd niefortunna, jeli posuy si terminologi samego Austina. Nawet jeli odpowiem Tak,
chc, mog nie zawrze maestwa jeli na przykad jestem ju onaty albo jeli osoba prowadzca ceremoni nie
ma prawa udzielania lubw w danej spoecznoci. Wedug
Austina wypowied taka bdzie wtedy niewypaem. Bdzie nieudana, niefortunna, i takie te bdzie niewtpliwie
maestwo dla jednego z nowoecw, a moe i obojga.
Wypowiedzi performatywne nie opisuj, lecz wykonuj
czynno, ktr oznaczaj. To wanie wypowiadajc okrelone sowa, obiecuj, rozkazuj czy bior na ma lub on.
Performatywno wypowiedzi mona stwierdzi na podstawie prostego testu, polegajcego na dodaniu przed czasownikiem wyraenia tym samym, niniejszym, ktre oznacza w tym wypadku wypowiadajc te sowa: niniejszym
przyrzekam, niniejszym proklamujemy niepodlego,
niniejszym rozkazuj ci... nie bdzie wszak performatywem niniejszym wychodz na miasto. Nie mog dokona
aktu wyjcia przez wypowiedzenie pewnych sw.
Rozrnienie midzy performatywem i konstatacj pozwala uchwyci wan rnic midzy typami wypowiedzi,
uzmysawiajc nam dobitnie, e jzyk w duo wikszym zakresie wykonuje dziaania, ni po prostu zdaje z nich relacj. W dalszych badaniach performatyww napotka jednak
Austin niejakie trudnoci. Mona sporzdzi list czasownikw performatywnych, ktre uyte w pierwszej osobie
trybu oznajmujcego czasu teraniejszego (obiecuj,
rozkazuj, ogaszam) wykonuj czynnoci, ktre oznaczaj. Nie mona jednak zdefiniowa pojcia wypowiedzi
performatywnej, posugujc si list takich czasownikw,
poniewa w normalnych warunkach aktu rozkazania komu, by si zatrzyma, lepiej dokona okrzykiem stj! ni
zdaniem niniejszym rozkazuj ci si zatrzyma. Pozorna
konstatacja zapac ci jutro bezsprzecznie sprawiajca
wraenie, e okae si albo prawdziwa, albo faszywa, w zalenoci od tego, co stanie si jutro w stosownych warun-

kach moe by obietnic zapaty, nie za opisem bd przepowiedni, w rodzaju on ci jutro zapaci. Biorc jednak
pod uwag istnienie podobnych performatyww utajonych, w ktrych nie wystpuje aden czasownik wyranie
performatywny, musimy uzna, e kada wypowied moe
by utajonym performatywem. Zdanie Kot siedzi na macie, najprostsz z konstatacji, mona potraktowa jako
skrcon wersj zdania: Niniejszym stwierdzam, e kot
siedzi na macie, a wic wypowiedzi performatywnej, dokonujcej aktu stwierdzania tego, do czego si odnosi. Konstatacje rwnie wykonuj czynnoci owiadczania,
stwierdzania, opisywania itd. Okazuje si wic, e s pewnym typem performatywu. W naszych dalszych rozwaaniach odegra to istotn rol.
Krytycy literatury przyjli pojcie performatywu jako
pomocne w charakteryzowaniu dyskursu literackiego.2 Teoretycy od dawna podkrelali, e naley zwraca uwag
w rwnym stopniu na to, co literatura mwi, i na to, co robi; koncepcja wypowiedzi performatywnej uzasadnia ich tez zarwno z jzykowego, jak i filozoficznego punktu widzenia. Istnieje pewna klasa wypowiedzi, ktre przede
wszystkim czego dokonuj. Wypowied literacka, podobnie jak wypowied performatywna, nie odnosi si do jakiego uprzedniego stanu rzeczy, nie jest ani prawdziwa, ani
faszywa. Wypowied literacka take pod wieloma wzgldami stwarza stan rzeczy, do ktrego si odnosi. Po pierwsze
co najbardziej oczywiste powouje do ycia bohaterw
i ich dziaania. Pocztek Ulissesa Joycea: Stateczny, pulchny Buck Mulligan wynurzy si z wylotu schodw, niosc
mydlan pian w miseczce, na ktrej leay skrzyowane lusterko i brzytwa3, nie odnosi si do pewnego uprzedniego
stanu rzeczy stwarza zarwno posta, jak i sytuacj. Po
drugie, utwory literackie powouj do ycia wypracowane
przez siebie idee i pojcia. Wedug La Rochefoucauld nikomu nie przeszoby nawet przez myl, e jest zakochany, gdyby nie przeczyta o tym w ksikach; mona dowodzi, e
idea romantycznej mioci (i jej kluczowego znaczenia w y-

ciu jednostek) jest w duej mierze wytworem literackim.
Bezsprzecznie, same powieci, poczwszy od Don Kichota,
a na Pani Bovary koczc, win za romantyczne mrzonki
obarczaj inne ksiki.
Najkrcej rzecz ujmujc, wypowied performatywna wysuwa na plan pierwszy uycie jzyka, przedtem uwaane za
marginalne aktywne, wiatotwrcze uycie jzyka, ktry
przypomina jzyk literatury i pozwala nam pojmowa literatur jako akt bd zdarzenie. Pojcie literatury jako performatywu wspiera jej obron: okazuje si, e literatura nie
jest zbiorem bahych pseudostwierdze, lecz zajmuje poczesne miejsce wrd aktw jzykowych, przeksztacajcych
wiat, powoujc do ycia nazywane przez siebie obiekty.
Wypowied performatywna czy si z literatur w inny
jeszcze sposb. W zasadzie przynajmniej performatyw zrywa zwizek midzy znaczeniem a intencj mwicego, gdy
to, jakiego aktu dokonuj swymi sowami, okrela nie moja
intencja, lecz spoeczne i jzykowe konwencje. Wedug Austina nie powinno si traktowa wypowiedzi jako zewntrznego znaku jakiego wewntrznego aktu, ktry reprezentuje ona prawdziwie bd faszywie. Jeli powiem
w odpowiednich okolicznociach obiecuj, zo obietnic i dokonam aktu obiecania, bez wzgldu na intencje, jakie
powodoway mn w danej chwili. Poniewa wypowiedzi literackie take s zdarzeniami, w ktrych intencje autora nie
s uznawane za czynnik decydujcy o znaczeniu, model wypowiedzi performatywnej wydaje si tu nader trafny.
Jeli jednak jzyk literatury ma charakter performatywny,
a wypowied performatywna nie jest prawdziwa albo faszywa, tylko fortunna bd niefortunna, to co oznaczaj te
pojcia w odniesieniu do wypowiedzi literackiej? Okazuje
si, e problem jest do zoony. Z jednej strony, fortunno mona uzna po prostu za inn nazw tego, co powszechnie interesuje krytykw. Czytajc pierwsz linijk
Sonetu CXXX Szekspira Socu jej oka nie przyrwnam
wcale nie zastanawiamy si nad prawdziwoci bd faszywoci tej wypowiedzi, tylko nad tym, co robi, jak pasu-

je do reszty utworu i czy wspgra fortunnie z pozostaymi
wersami. Oto jeden z przykadw rozumienia fortunnoci.
Model wypowiedzi performatywnej kieruje jednak nasz
uwag take na konwencje, ktre czyni z danej wypowiedzi
obietnic bd poemat powiedzmy, konwencje rzdzcej
sonetem. Fortunno wypowiedzi literackiej moe wic zalee take od jej powiza z konwencjami gatunku. Czy
wypowied przestrzega konwencji i tym samym udao si jej
by sonetem, czy te jest niewypaem? Mao tego: mona
doj do wniosku, e utwr literacki jest fortunny tylko wtedy, gdy staje si w peni literatur dziki temu, i jest wydany, czytany i uznawany za dzieo literackie tak samo jak
zakad staje si zakadem tylko wwczas, kiedy zostanie
przyjty. Krtko mwic, pojmowanie literatury jako jzyka
performatywnego nakazuje nam rozpatrzenie zoonego
problemu: na czym polega dziaanie sekwencji literackiej?
Kolejny kluczowy moment w dziejach wypowiedzi performatywnej dokona si z chwil przejcia Austinowskiego
terminu przez Jacquesa Derrid. Austin przeprowadzi rozrnienie midzy performatywami powanymi, ktre czego dokonuj, na przykad obiecuj bd zawizuj zwizek
maeski, a wypowiedziami niepowanymi. Jego analiza,
jak mwi, odnosi si do sw wypowiadanych serio: Nie
mog, na przykad, artowa ani pisa poematu [...]. Nasze
wypowiedzi performatywne fortunne czy niefortunne
mamy rozumie jako wypowiedzi wygoszone w zwykych
okolicznociach.4 Derrida dowodzi jednak, e tym, co Austin wyklucza, odwoujc si do zwykych okolicznoci, s
liczne sposoby, na jakie wypowiedzi jzykowe mog by powtarzane niepowanie, lecz take i serio, choby jako
przykad albo cytat. Mono powtarzania struktur w zupenie nowych okolicznociach odgrywa donios rol
z punktu widzenia istoty samego jzyka; to, czego nie da si
powtrzy w sposb niepowany, nie jest jzykiem, lecz
pewnym znamieniem, nieodcznie zwizanym z konkretn
sytuacj fizyczn. Mono powtarzania jest jedn z podstawowych cech jzyka; dotyczy to zwaszcza wypowiedzi

performatywnych, ktre mog dziaa tylko wtedy, gdy zostan rozpoznane jako wersje bd cytaty zwyczajowych
formu, takich jak tak, chc albo przyrzekam. (Gdyby
pan mody zamiast tak, chc powiedzia nie ma sprawy, mogoby mu si nie uda zawrze maestwa). Czy
wypowied performatywna mogaby si powie pyta
Derrida gdyby jej sformuowanie nie powtarzao pewnej
wypowiedzi kodowanej bd iterowalnej, gdyby, innymi
sowy, formua, jak wypowiadam, otwierajc posiedzenie,
wodujc statek lub biorc lub, nie daa si zidentyfikowa
jako zgodna z iterowalnym modelem, gdyby wic nie daa
si zidentyfikowa poniekd jako cytat?.5 Austin wyklucza jako nienormalne, niepowane bd wyjtkowe przypadki tego, co Derrida nazywa ogln iterowalnoci,
ktr naleaoby uzna za jedno z praw rzdzcych jzykiem. Jest to prawo uniwersalne i fundamentalne, jeli
bowiem co ma by znakiem, musi da si zacytowa i powtrzy w dowolnych okolicznociach, nie wyczajc niepowanych. Jzyk jest performatywny w tym sensie, e nie
przekazuje po prostu informacji, lecz dokonuje rnych aktw, przez powtarzanie ustalonych praktyk dyskursywnych
bd sposobw dziaania. Okae si to istotne dla dalszych
losw pojcia performatywu.
Derrida odnosi rwnie pojcie wypowiedzi performatywnej do bardziej oglnej problematyki aktw zapocztkowywania bd wprowadzania, aktw stwarzania czego zupenie nowego, w sferze zarwno polityki, jak i literatury.6
Jakie zachodzi pokrewiestwo midzy aktem politycznym,
na przykad proklamowaniem niepodlegoci, stwarzajcym
pewn now sytuacj, a wypowiedziami literackimi, ktre
d do wynalezienia czego nowego, posugujc si w tym
celu nie konstatacjami, lecz jzykiem performatywnym, na
przykad obietnic? Zarwno akt polityczny, jak literacki zale od zoonego i paradoksalnego poczenia performatywu i konstatacji; aby si powid, akt musi by przekonujcy przez odniesienie do stanw rzeczy; sukces ten polega
jednak na stworzeniu tego wanie stanu, do ktrego akt si

odnosi. Utwory literackie rzekomo opowiadaj nam o wiecie, ale ich powodzenie opiera si na powoaniu do ycia
postaci i zdarze, o ktrych opowiadaj. Podobna zasada
odnosi si do aktw inauguracyjnych w sferze polityki. Na
przykad w Deklaracji Niepodlegoci Stanw Zjednoczonych kluczowe zdanie to: Niniejszym [...] uroczycie ogaszamy i deklarujemy, e Zjednoczone kolonie s i na mocy
prawa winny by wolnymi i niezalenymi stanami. Deklaracja, e s one niepodlegymi stanami, jest wypowiedzi
performatywn i ma stworzy now rzeczywisto, do ktrej si odnosi; performatyw zosta jednak wzmocniony konstatacj, e stany winny by niepodlege.7
Napicie midzy wypowiedzi performatywn a konstatacj zaznacza si wyranie take w literaturze: trudno, jak napotyka Austin przy rozdzielaniu performatywu od
konstatacji, mona uzna za najistotniejsz waciwo
funkcjonowania jzyka. Skoro kada wypowied jest zarwno performatywna, jak konstatujca, zawierajc w sobie
choby porednio stwierdzenie jakiego stanu rzeczy i zarazem bdc aktem jzykowym, relacja midzy tym, co wypowied mwi, a tym, co robi, nie musi by zgodna i harmonijna. Aby przekona si, w jaki sposb zasada ta
funkcjonuje w obrbie literatury, powrmy do wiersza Roberta Frosta Sekret siedzi:
Taczymy w kko i zgadujemy,
A Sekret siedzi w rodku wie, czego my nie wiemy.
Wiersz opiera si na przeciwstawieniu zgadywania i wiedzy. Pragnc ustali, w jaki sposb utwr odnosi si do tego
przeciwstawienia i jakie wartoci przypisuje poszczeglnym
jego czonom, mona si zastanowi, czy sam w wiersz
mieci si w trybie zgadywania czy wiedzy. Czy zgaduje, tak
jak my, ktrzy taczymy w kko, czy te wie, tak jak Sekret? Mona by zaoy, e wiersz, jako wytwr ludzkiej
wyobrani, jest przykadem zgadywania, przypadkiem taczenia w kko, lecz jego gnomiczny, podobny przysowiu

charakter w poczeniu z tchncym pewnoci siebie
owiadczeniem, e Sekret wie, sprawia, i utwr wydaje
si zaiste dobrze poinformowany. Nie mamy wic pewnoci. Czego jednak moemy si z niego dowiedzie o wiedzy
czy poznawaniu? Sekret, ktry jest czym, co si zna albo
czego si nie zna a zatem przedmiot poznania tutaj,
dziki metonimii, czyli przylegoci, staje si podmiotem
poznania, tym, co wie, nie za tym, co jest albo nie jest znane. Wprowadzajc Sekret z wielkiej litery i personifikujc
go, wiersz dokonuje zabiegu retorycznego, ktry nadaje
przedmiotowi poznania rang podmiotu. Udowadnia nam
w ten sposb, e retoryczna supozycja moe stworzy wiedzcego, przeksztaci sekret w pewien podmiot, w posta
wystpujc w tym niewielkim dramacie. Sekret, ktry wie,
jest wytworem wysuwania supozycji, ktry przenosi sekret
z pozycji dopenienia (kto zna sekret) na miejsce podmiotu (Sekret wie). Wiersz ukazuje wic, e jego konstatacja
to, e Sekret wie wynika z performatywnych supozycji,
ktre zmieniaj sekret w podmiot wiedzcy. Zdanie wprawdzie mwi, e Sekret wie, ale rwnoczenie wykazuje, e to
tylko przypuszczenie.
Na tym etapie dziejw pojcia performatywu kontrast
midzy konstatacj a wypowiedzi performatywn zostaje
zdefiniowany inaczej: konstatacja to wypowied roszczca
sobie pretensje do przedstawiania rzeczy takimi, jakimi one
s, wypowied performatywna natomiast to zabiegi retoryczne, akty jzykowe, podwaajce owe roszczenia przez
narzucanie kategorii jzykowych, powoywanie czego do
ycia, organizowanie wiata, a nie po prostu przedstawianie
tego, co jest. Mamy tu do czynienia z apori midzy jzykiem performatywnym a jzykiem konstatacji.8 Aporia
oznacza lep uliczk, impas w nie dajcym si rozstrzygn dylemacie, tak jak w przypadku rozwaa, co byo pierwsze: jajko czy kura. Utrzymywa, e jzyk funkcjonuje performatywnie, ksztatujc wiat, mona jedynie za
pomoc wypowiedzi konstatujcej, takiej jak jzyk ksztatuje wiat; z drugiej jednak strony, przypisywa konstata-

cyjn przejrzysto jzykowi mona tylko poprzez akt mowy. Wypowiedzi oznajmujce, dokonujce aktu stwierdzania czego, nie roszcz sobie pretensji do robienia czegokolwiek poza ukazywaniem rzeczy takimi, jakie s; jeli jednak
sprbujemy dowie czego wrcz przeciwnego e twierdzenia o rzekomym przedstawianiu rzeczy takimi, jakie s
kategorie mona to uczyni wycznie za porednictwem
stwierdze odnoszcych si do konkretnej sytuacji. Argumentacja, e akt oznajmiania bd opisywania czego jest
w istocie wypowiedzi performatywn, z koniecznoci
przyjmuje posta konstatacji.
Najwieszym przyczynkiem do tej krtkiej historii pojcia performatywnoci jest powstanie performatywnej teorii pci i seksualnoci w teorii feministycznej oraz gejowskich i lesbijskich studiach nad literatur. Najdoniolejsz
rol odgrywaj w nich pogldy amerykaskiego filozofa Judith Butler, ktrej ksiki Gender Trouble: Feminism and the
Subversion of Identity [Kopoty z pci: feminizm i erozja
pojcia tosamoci] (1990), Bodies that Matter [Ciaa,
ktre znacz] (1993) oraz Excitable Speech: A Politics of the
Speech Act [Pobudliwa moa: polityka aktu mwienia]
(1997) wywary ogromny wpyw na badania literackie
i wiedz o kulturze, zwaszcza na teori feministyczn, oraz
na dynamicznie rozwijajce si studia gejowskie i lesbijskie.
W ostatnich latach awangarda teoretykw gejowskich, ktrych studia w dziedzinie teorii kultury wi si cile z politycznymi ruchami wyzwolenia gejw, zacza okrela sw
dziedzin mianem teorii pedalskiej. Nazwa nawizuje do
wyzwiska, jakim spoeczestwo okrela homoseksualistw,
obdarzajc ich epitetem peday. Dowcip polega na tym,
e ostentacyjne eksponowanie tej nazwy moe zmieni jej
wydwik, czynic z dotychczasowej obelgi miano zaszczytne. Projekt teoretyczny naladuje tu taktyk najbardziej aktywnych organizacji, zaangaowanych w batali przeciwko
AIDS na przykad ugrupowania ACT-UP, ktre podczas
demonstracji posuguje si sloganami w rodzaju Jestemy
midzy wami, jestemy pedaami przywyknijcie do tego!.

W Gender Trouble Butler polemizuje z koncepcj rozpowszechnion wrd amerykaskich feministek, mwica, e
polityka feministyczna wymaga pojcia kobiecej tosamoci, dotyczcego zasadniczych cech wsplnych wszystkim
kobietom i sprawiajcych, e maj one te same zainteresowania i cele. Dla Butler natomiast fundamentalne kategorie
tosamoci to produkty kultury i spoeczestwa, bdce raczej skutkiem politycznej wsppracy ni czynnikiem warunkujcym jej istnienie. Stwarzaj one poczucie naturalnoci (przypomnijmy sobie piosenk Arethy Franklin:
Dziki tobie czuj si jak prawdziwa kobieta), a narzucajc pewne normy (definicje kobiecoci) gro odrzuceniem
jednostek, ktre si do nich nie dostosuj. Butler proponuje w Gender Trouble, by rozpatrywa pe jako performatyw
w tym sensie, e stanowi o niej nie to, czym si jest, lecz to,
co si robi.9 Mczyzna to nie co, czym si jest, lecz co, co
si robi, pewna kondycja, ktr si sob przedstawia. Nasz
pe tworz nasze dziaania, na takiej samej zasadzie, na jakiej obietnic stwarza akt zoenia obietnicy. Czowiek staje
si mczyzn bd kobiet wskutek powtarzanych przez
siebie czynnoci, ktre podobnie jak Austinowskie wypowiedzi performatywne zale od konwencji obowizujcych w danej spoecznoci, kulturowo uwarunkowanych zasad postpowania. Tak jak istniej zwyczajowe, spoecznie
uznawane sposoby obiecywania, zakadania si, wydawania
rozkazw i zawierania maestw, tak te istniej spoecznie
uznane sposoby bycia mczyzn albo kobiet.
Nie oznacza to, e pe jest kwesti wyboru, rol, ktr
mona zmieni jak rkawiczk. To sugerowaoby, e jest jaki nie nacechowany pciowo podmiot, ktry pe dopiero
wybiera, podczas gdy w rzeczywistoci by podmiotem to
mie okrelon pe: w wiecie rzdzonym przez pe nie
mona by osob, nie bdc przy tym mczyzn albo kobiet. Podporzdkowanie pci, ale jednoczenie upodmiotowione przez pe pisze Butler w ksice Bodies that Matter ja ani nie poprzedza procesu nacechowania pci, ani
nie powstaje po nim, lecz wyania si w jego toku, jako ma-
Ten z lewej jest niczego sobie.
tryca samych relacji midzy pciami.10 Performatywnoci

pci nie naley rwnie rozpatrywa jako pojedynczego
aktu, czego, co dokonuje si jednym tylko aktem; jest to
raczej praktyka powtarzania i cytowania dyktowane
przymusem powtarzanie norm pci, ktre oywiaj nacechowany pciowo podmiot i narzucaj na pewne ograniczenia, ale ktre stanowi take zasoby wykorzystywane
w stawianiu oporu, obalaniu i przemieszczaniu.
Z tego punktu widzenia wypowied to dziewczynka!
lub to chopiec!, ktr tradycyjnie wita si przychodzce
na wiat dziecko, jest nie tyle konstatacj (w zalenoci od
sytuacji prawdziw albo faszyw), ile pierwsz z dugiego

szeregu performatyww tworzcych podmiot, ktrego powstanie obwieszczaj. Nadanie dziewczynce imienia jest
pocztkiem cigego procesu udziewczynkowiania,
ksztatowania dziewczynki poprzez przydzielenie przymusowego powtarzania wzorcw pciowych, narzuconego
cytowania pewnej normy. By podmiotem to mie rwnie wyznaczone zadanie powtarzania, z ktrego jednak
co Butler szczeglnie podkrela nigdy nie wywizujemy
si zgodnie z oczekiwaniami, tak e nigdy nie osigamy
w peni wzorca bd ideau pci, ktremu nakazuje si nam
dy. W tym wanie rozziewie, w rnych sposobach wywizywania si z wyznaczonego zadania pci tkwi moliwoci stawiania oporu i dokonywania zmian.
Szczeglny nacisk pada tu na zaleno performatywnej
siy jzyka od powtarzania wczeniejszych wzorcw i aktw.
A zatem sia obelgi peda! bierze si nie z intencji bd autorytetu mwcy, ktry wedle wszelkiego prawdopodobiestwa jest jakim durniem, nie znanym ofierze osobicie, lecz
z faktu, e okrzyk peda! powtarza obelgi bd wyzwiska
wykrzykiwane w przeszoci, ktre wytwarzaj podmiot homoseksualny za pomoc powtarzanego wielokrotnie zawstydzania bd upodlania (upodlanie wie si z wyrzuceniem
poza nawias: wszystko, tylko nie to!). Butler pisze:
Okrzyk peda czerpie sw si wanie z powtarzanej [...] inwokacji, dziki ktrej poprzez czas tworzy si wi midzy spoecznociami wrogo nastawionymi wobec homoseksualistw.
Wyzwisko to jest echem wyzwisk rzucanych w przeszoci i wie mwicych, jak gdyby mwili unisono, cho w innym czasie.
W tym sensie to zawsze pewien wyimaginowany chr urga
pedaom.11
Tym co nadaje owemu wyzwisku jego si performatywn jest nie samo powtarzanie, lecz fakt, i jest ono rozpoznawane jako zgodne z pewnym modelem, pewnym wzorcem, i powizane z dziejami jakiego wykluczenia.
Wypowied implikuje, e mwicy jest rzecznikiem nor-

malnoci, i stara si wyrzuci adresata obelgi poza nawias
spoeczny. To wanie powtrzenie, przywoanie formuy,
ktra wie si z wzorcami podtrzymujcymi dzieje jakiego
ucisku, nadaje szczegln si i kliwo skdind banalnym obelgom, takim jak czarnuch albo asfalt. Nabieraj one mocy autorytetu dziki powtrzeniu czy te przywoaniu, jakiego uprzedniego, autorytatywnego zbioru
praktyk, mwic niejako gosem skupiajcym w sobie
wszelkie szydercze wyzwiska rzucane w przeszoci.
Wi wypowiedzi performatywnej z przeszoci kryje
jednak w sobie moliwo przechylenia balastu przeszoci
w inn stron przez prb zawaszczenia bd odwrcenia
znaczenia okrele nioscych ze sob konstatacje ucisku,
tak jak w wypadku przejcia epitetu peda przez samych
homoseksualistw. Nie oznacza to, e wybierajc sobie nazw stajemy si autonomiczni: nazwy zawsze obcione s
balastem wasnej historii i podatne na uytek, jaki inni zrobi z nich w przyszoci. Nie mamy wadzy nad nazwami,
ktre wybralimy na okrelenie nas samych. Niemniej jednak historyczny charakter procesu performatywnego stwarza moliwo podjcia walki politycznej.
Okazuje si, e od pocztku do (tymczasowego) koca
tej historii pojcie performatywu odbyo bardzo dug drog. Dla Austina performatyw pozwala nam ujmowa pewien aspekt jzyka, dotychczas lekcewaony przez filozofw. Dla Butler stanowi model mylenia o najistotniejszych
procesach spoecznych, gdzie w gr wchodzi kilka wanych
zagadnie: po pierwsze istota tosamoci i sposb jej
ksztatowania; po drugie funkcjonowanie norm spoecznych; po trzecie fundamentalny problem tego, co obecnie
nazywamy moc sprawcz [agency]: do jakiego stopnia
i w jakich warunkach mog by odpowiedzialnym podmiotem, dokonujcym wyboru swych czynw; po czwarte
stosunek, w jakim pozostaj przemiany jednostkowe do
przemian spoecznych.
Jest wic znaczna rnica midzy tym, o co chodzi Austinowi, a tym, o co chodzi Butler. Wydaje si rwnie, e zaj-

muj ich rne rodzaje dziaa. Austina interesuje to, w jaki
sposb powtrzenie jakiej formuy w jakiej konkretnej sytuacji sprawia, e co si zdarzyo (zoye obietnic). Dla
Butler jest to tylko szczeglny przypadek wielokrotnego
i obowizujcego powtarzania, wytwarzajcego realia historyczne i spoeczne (stajesz si kobiet).
Rnica ta kae nam wrci do problemu natury zdarzenia literackiego, ktre rwnie mona ujmowa jako performatyw dwojako. Moemy uzna, e dzieo literackie dokonuje pewnego szczeglnego, specyficznego dla aktu.
Stwarza rzeczywisto, ktr jest owo dzieo, a jego zdania
realizuj poszczeglne elementy tego caociowego dziaania.W wypadku kadego dziea mona postara si okreli,
czego ono dokonuje i czego dokonuj jego czci, tak jak
mona rozszyfrowa, co zostao obiecane jakim konkretnym akcie obiecywania. Nazwijmy to Austinowsk interpretacj zdarzenia literackiego.
Z drugiej jednak strony, moemy take uzna, e dzieo
staje si zdarzeniem dziki wielokrotnym powtrzeniom, odwoujcym si do wzorcw, a by moe co zmieniajcym.
Jeli zdarza si jaka powie, to dlatego, e w swej jednostkowej postaci wzbudza namitno obdarzajc yciem
w aktach czytania i przypominania sobie tego rodzaju formy, powtarzajc swe modyfikacje konwencji powieci, a niewykluczone, e i doprowadzajc do zmiany we wzorcach czy
formach, poprzez ktre przechodz czytelnicy, by stawi
czoo wiatu. Wiersz moe przepa bez ladu, moe te jednak zachowa si w ludzkiej pamici, skaniajc do kolejnych
powtrze. Performatywno utworu nie jest pojedynczym
aktem, dokonanym raz na zawsze jego istot jest powtarzalno, utrzymujca przy yciu powtarzane formy.
Nakrelone przeze mnie dzieje pojcia wypowiedzi performatywnej wskazuj, e czy ono w sobie szereg kwestii,
niezmiernie istotnych z punktu widzenia teorii. Oto one:
Po pierwsze, jak pojmowa ksztatujc rol jzyka: czy
prbowa go ogranicza do pewnych okrelonych aktw,
tam gdzie sdzimy, i moemy z penym przekonaniem

stwierdzi, czego dokonuje, czy te prbowa mierzy szersz sfer oddziaywania jzyka jako czynnika organizujcego nasze spotkania ze wiatem?
Po drugie, jak naley traktowa relacj pomidzy konwencjami spoecznymi a czynami poszczeglnych jednostek? Kuszce jest wyobraanie sobie, e spoeczne konwencje s niczym sceneria, na tle ktrej decydujemy, jak
dziaa. Nie jest to a tak proste. Teorie performatywu podsuwaj lepsze ujcia wzajemnych uwika wzorca i dziaania, czy to przedstawiajc konwencje jako warunek umoliwiajcy zdarzenia (Austin), czy te widzc w dziaaniu
obowizkowe powtrzenie, ktre mimo to moe odbiega
od ustalonych norm (Butler). Literatura ktra ma dokonywa odnowy na obszarze konwencji, wymaga ujmowania wzorca i zdarzenia w kategoriach performatywnoci.
Po trzecie, jak powinnimy pojmowa relacj pomidzy
tym, co jzyk czyni, a tym, co mwi? Jest to zasadnicza kwestia w rozwaaniach nad performatywnoci wypowiedzi:
czy aspekty te mog wspistnie w sposb harmonijny, czy
te panuje midzy nimi nieuniknione napicie, warunkujce funkcjonowanie tekstu w caej jego zoonoci?
Wreszcie kwestia ostatnia: jak naley dzi, w dobie postmodernizmu, pojmowa samo zdarzenie? W tej epoce mediw w Stanach Zjednoczonych, na przykad, przywyko si
traktowa zdarzenia telewizyjne jako zdarzenia autentyczne. Bez wzgldu na to, czy obraz odpowiada rzeczywistoci, czy nie, zdarzenie przedstawione w mediach staje si
zdarzeniem prawdziwym, z ktrym trzeba si liczy. Model
wypowiedzi performatywnej podsuwa bardziej wyrafinowane wyjanienie tego, co upraszczajco okrela si czsto jako zacieranie granic pomidzy faktem a fikcj. Zagadnienie
zdarzenia literackiego, literatury pojmowanej jako akt, moe z kolei podsun model mylenia o zdarzeniach w kulturowych w ogle.
8
Tosamo, identyfikacja i podmiot
Wiele spord dzisiejszych dyskusji teoretycznych skupia

si wok zagadnienia tosamoci i funkcjonowania podmiotu. Czym jest owo ja, ktrym jestem osob, agensem, czyli sprawc dziaa, jani i co sprawia, e jest
ono wanie tym, czym jest? U rde wspczesnych rozwaa nad tym problemem le dwa podstawowe pytania: po
pierwsze, czy ja jest czym danym, czy wytworzonym; po
drugie, czy naley j rozpatrywa w kategoriach jednostki,
czy w kategoriach spoecznych? Te dwie pary przeciwstawie legy u podstaw czterech podstawowych prdw myli
wspczesnej. W pierwszym z nich, uznajc ja, czyli ja,
za co danego i jednostkowego, traktuje si j jako co wewntrznego i niepowtarzalnego, co uprzedniego wobec dokonywanych przez ni aktw, jako najskrytszy rdze osobowoci, ktry si rozmaicie wyraa (bd nie) sowem
i czynem. W drugim, uznajcym ja za co zarwno danego, jak i uwarunkowanego spoecznie, podkrela si, e jest
ona zdeterminowana przez pochodzenie oraz atrybuty spoeczne: jeste mczyzn albo kobiet, czarnym albo biaym, Brytyjczykiem albo Amerykaninem i tak dalej, i s to
fakty podstawowe to, co dane podmiotowi czy jani.
W trzecim, uznajcym ja za co jednostkowego i wytworzonego, podkrela si jej podlegajc zmianom natur: staje si ona tym, czym jest, poprzez swoje poszczeglne dziaania. I wreszcie, zwolennicy koncepcji jani jako czego

spoecznie uwarunkowanego i wytworzonego podkrelaj,
e ja staje si tym, czym jest, poprzez rozmaite zajmowane przez siebie pozycje podmiotu, na przykad jako szef,
a nie robotnik, bogacz, a nie biedak.
Tendencja dominujca w nowoytnym literaturoznawstwie traktowaa indywidualno jednostki jako co danego,
jej istot, ktra wyraa si sowem i czynem i ktra tym samym wyjania dziaania: zrobiem to, co zrobiem, poniewa
jestem tym, kim jestem eby wyjani to, co zrobiem albo
powiedziaem, powiniene wejrze w moje ja (wiadome
bd niewiadome), ktre znalazo wyraz w moich sowach
i uczynkach. Teoria zakwestionowaa nie tylko ten model
ekspresji, w ktrym sowa i uczynki funkcjonuj jako wyraz
uprzedniej wobec nich jani, lecz take sam koncepcj pierwotnego charakteru podmiotu. Michel Foucault pisze:
Wreszcie, w pniejszych latach [...] badania psychoanalizy,
jzykoznawstwa i etnologii przesuny miejsce podmiotu
w stosunku do praw rzdzcych jego popdami, do form jego
jzyka, do regu jego dziaania czy do systemu jego mitycznych bd wymylonych wypowiedzi [...].1 Skoro o moliwych mylach i uczynkach decyduje szereg systemw, na ktre podmiot nie ma wpywu i ktrych nawet nie rozumie,
podmiot ulega decentracji nie jest orodkiem ani centrum, do ktrego mona by si odnie, by wyjani zdarzenia. Jest czym ksztatowanym przez owe siy. Psychoanaliza
traktuje wic podmiot nie jako pewn niepowtarzaln esencj, lecz jako wytwr wielorakich mechanizmw psychicznych, seksualnych i jzykowych. Teoria marksistowska zakada, e podmiot jest uwarunkowany pozycj zajmowan
w spoeczestwie klasowym: albo czerpie korzyci z pracy innych, albo inni czerpi zyski z jego pracy. Teoria feministyczna podkrela wpyw spoecznie narzucanych rl na ksztatowanie pciowej tosamoci podmiotu. Teoria pedalska
dowodzi, e podmiot heteroseksualny konstruowany jest poprzez tumienie ewentualnych skonnoci homoseksualnych.2
Pytanie podmiotu brzmi: czym jest moje ja? Czy
tym, czym jestem, stworzyy mnie okolicznoci? Jak jest re-
Tosamo, identyfikacja i podmiot 129

lacja midzy indywidualnoci jednostki a moj tosamoci jako czonka pewnej grupy? Do jakiego stopnia ja,
ktrym jestem, podmiot, jest si sprawcz, kim, kto dokonuje wyborw a nie kim, komu wybory zostaj narzucone? Sam wyraz podmiot [subject] w jzyku angielskim zawiera w sobie dwuznaczno, fundamentaln z punktu
widzenia teorii: podmiot to agens bd czynnik dziaajcy,
wolna podmiotowo, dokonujcym czego, tak jak w wypadku podmiotu w zdaniu. Podmiot to jednak take podlegajcy czemu, jak w wypadku okrelenia lojalny poddany [subject] Jej Krlewskiej Moci, lub przedmiot czego,
jak w okreleniu przedmiot [subject] eksperymentu. Teoria skania si ku pogldowi, e by podmiotem to podlega
rnorodnym systemom norm (psychospoecznych, seksualnych, jzykowych).
Pytania o tosamo pozostaway zawsze w krgu zainteresowa literatury, dziea literackie szkicoway za na nie
odpowiedzi, czy to porednio, czy bezporednio. Zwaszcza
proza narracyjna ledzia losy swoich bohaterw w ich samookrelaniu si oraz okrelaniu ich przez sploty rnych
czynnikw: ich przeszo, wybory, jakich dokonuj, oraz
oddziaywujce na nich siy spoeczne. Czy bohaterowie
wykuwaj swj los, czy te musz go znosi? Fabuy dostarczaj nam rnorodnych i zoonych odpowiedzi. Odys nosi przydomek polytropos, ktry tumaczy si w tym wypadku
przebiegy, dosownie oznacza jednak wielopostaciowy; okrela si on wszake poprzez ustawiczn walk
o ocalenie samego siebie i towarzyszcych mu eglarzy oraz
powrt do rodzinnej Itaki. Bohaterka Pani Bovary Flauberta usiuje okreli si (innymi sowy odnale si) poprzez
odniesienie swej banalnej egzystencji do romantycznych
lektur.
Dziea literackie podsuwaj porednio wiele wzorcw
ksztatowania tosamoci. S utwory narracyjne, w ktrych
tosamo bohatera jest uwarunkowana gwnie jego urodzeniem: wychowany przez pasterzy syn krla nadal jest
przede wszystkim krlem i staje si prawowitym wadc,

kiedy jego tosamo zostaje odkryta. W innych bohaterowie ulegaj przemianom w zalenoci od zmiennych kolei
losu, w jeszcze innych za tosamo opiera si na osobistych przymiotach, co ujawnia si w cikich sytuacjach yciowych.
ywe zainteresowanie wspczesnych teoretykw literatury problemami rasy, pci i seksualnoci wynika w duej
mierze std, e literatura stanowi bogaty materia pozwalajcy wysuwa bardziej skomplikowane polityczne i socjologiczne wyjanienia roli, jak te czynniki odgrywaj w procesie ksztatowania tosamoci. Wemy na przykad kwesti,
czy tosamo podmiotu jest czym danym, czy czym wytworzonym. Literatura nie tylko dostarcza obfitych przykadw przemawiajcych za kada z tych moliwoci, ale take
czsto przedstawia ich komplikacje lub wzajemne uwikania, jak w powszechnie znanym typie fabuy, gdzie postaci
odkrywaj, kim s, nie dziki dowiedzeniu si czego
o swej przeszoci (na przykad o swoim urodzeniu), lecz
poprzez dziaanie w taki sposb, e staj si tym, czym, jak
si pniej okazuje, byy poniekd z natury.
W tej strukturze, gdzie trzeba sta si tym, czym przypuszczalnie i tak si ju byo (jak Aretha Franklin, ktra zaczyna czu si prawdziw kobiet), wspczesna teoria dostrzega paradoks bd apori, jednak struktura ta
wystpowaa w utworach narracyjnych od zawsze. Zachodnie powieci ugruntowuj pojcie jestestwa jako istoty czowieka bdcej czym danym, sugeruj bowiem, e owo
ja, wyaniajce si z bolesnego borykania si ze wiatem,
w pewnym sensie byo przez cay czas i stanowio podstaw
dziaa, ktre z perspektywy czytelnikw doprowadzaj do
jego powstania. Zasadnicza tosamo bohaterw konstytuuje si w zmaganiach ze wiatem, pniej natomiast zakada
si, e bya podstaw czy wrcz przyczyn owych dziaa.
Znaczn cz wysikw wspczesnej teorii mona
uzna za prb rozstrzygnicia licznych paradoksw, charakteryzujcych traktowanie tosamoci w literaturze.
Utwory literackie przedstawiaj zwykle losy jednostek, wal-

ki o tosamo rozgrywaj si zatem wewntrz samej jednostki oraz midzy jednostk a grup: postaci przeciwstawiaj si bd podporzdkowuj normom i oczekiwaniom
spoecznym. Jednake w pracach teoretycznych rozwaania
dotyczce tosamoci spoecznej skupiaj si zazwyczaj na
rozmaitych rodzajach tosamoci grupowej. Co to znaczy
by kobiet? Co to znaczy by czarnym? Tak wic wystpuj pewne rozbienoci midzy ujciami literackimi a tezami
krytykw i teoretykw. W rozdziale 2. sugerowaem, e sia
reprezentacji literackich polega na ich szczeglnym czeniu w sobie wyjtkowoci i uniwersalnoci: czytelnikowi
podsuwa si konkretne wizerunki ksicia Hamleta, Jane Eyre albo Huckleberryego Finna, wraz z przypuszczeniem, e
problemy tych postaci, maj charakter przykadu. Ale przykadu czego? Tego powieci nie mwi. Podjcie tej kwestii
jest zadaniem krytykw i teoretykw, ktrzy powinni wskaza, jak grup bd klas ludzi reprezentuje dana posta.
Czy sytuacja Hamleta jest uniwersaln sytuacj czowieka? Czy sytuacja Jane Eyre jest sytuacj kobiety w ogle?
Teoretyczne interpretacje problemu tosamoci mog
sprawia wraenie zbyt uproszczonych w zestawieniu z jego
subtelnym ujciem w powieciach, ktre potrafi chytrze
obej problem twierdze oglnych, przedstawiajc przypadki jednostkowe, a jednoczenie liczc na ukryt si generalizacji: by moe wszyscy jestemy Edypami, Hamletami, paniami Bovary lub Janie Starks. Gdy powieci zajmuj
si tosamoci grupow co to znaczy by kobiet, co to
znaczy wychowa si w rodzinie mieszczaskiej czsto
ukazuj, jak wymogi tosamoci grupowej ograniczaj moliwoci jednostki. Teoretycy dowodzili wic, e powieci,
skupiajc uwag na indywidualnoci jednostki, tworz pewn ideologi indywidualnej tosamoci, lekcewac szersze
kwestie spoeczne, ktr to ideologi krytycy powinni podawa w wtpliwo. Mona dowodzi, e problemem Emmy
Bovary jest nie jej gupota czy namitne upodobanie do romansw, lecz oglna sytuacja kobiet w wczesnym spoeczestwie.

Literatura nie tylko uczynia tosamo jednym ze swych
tematw; odegraa te istotn rol w ksztatowaniu tosamoci czytelnikw. Warto literatury wizano od dawna
z dowiadczeniami, ktre staj si udziaem czytelnika za
porednictwem postaci, pozwalajc mu pozna, jak to jest,
znale si w okrelonych sytuacjach, i tym samym wyrabiajc w nim skonnoci do takich a nie innych dziaa i odczu. Dziea literackie zachcaj do utosamiania si ze
swymi bohaterami przez ukazywanie rzeczywistoci z ich
punktu widzenia.
Sposb, w jaki przemawiaj do nas utwory poetyckie
i powieci, wymaga utosamiania si z kim, to za przyczynia si do wytworzenia tosamoci: stajemy si tymi, kim jestemy, przez utosamianie si z postaciami, o ktrych czytamy. Od dawna zarzucano literaturze, e zachca modych
ludzi do wyobraania sobie, e s postaciami powieciowymi, i do realizowania si tak jak one: ucieczek z domu, by
dowiadczy ycia w wielkim miecie, przejmowania postaw bohaterw i bohaterek buntujcych si przeciw starszym, rozgoryczenia wiatem, zanim jeszcze si go pozna,
lub podporzdkowywania swego ycia poszukiwaniu mioci i prb wcielenia w ycie scenariuszy podsuwanych przez
powieci i liryk miosn. Mwi si, e literatura deprawuje
poprzez mechanizmy identyfikacji. Ordownicy wychowania przez literatur maj natomiast nadziej, e dziki dowiadczeniom, ktre staj si naszym udziaem za porednictwem
postaci
literackich,
i
mechanizmom
identyfikowania si z nimi staniemy si lepszymi ludmi.
Czy dyskurs reprezentuje tosamoci ju istniejce, czy
te je wytwarza? Z punktu widzenia teoretykw jest to zagadnienie niezwykle istotne. Jak zauwaylimy w rozdziale
1., Foucault uznaje homoseksualist za tosamo
uksztatowan pod wpywem praktyk dyskursywnych
w XIX stuleciu. Amerykaska badaczka Nancy Armstrong
twierdzi, e osiemnastowieczne powieci i podrczniki dobrych manier stworzyy nowoczesn jednostk, ktr bya przede wszystkim kobieta.3 W tym ujciu jednostka no-

woczesna to osoba, ktrej tosamo uwaa si za pochodn jej uczu i przymiotw osobistych, nie za pozycji, jak
zajmuje w hierarchii spoecznej. Jest to tosamo uzyskana
poprzez mio, zerodkowana raczej w sferze rodzinnej
i domowej ni w spoeczestwie. Taka koncepcja zostaa
dzi do powszechnie uznana zgodnie z ni swoje prawdziwe ja mona odnale tylko poprzez mio i stosunki
z rodzin i przyjacimi jej pocztki sigaj jednak XVIII
i XIX wieku. Pierwotnie odnosia si wycznie do kobiet,
dopiero pniej rozszerzono j take na mczyzn. Armstrong twierdzi, e idea ta rozwina si i upowszechnia
dziki powieciom oraz innym rodzajom dyskursw, podkrelajcych znaczenie wraliwoci i cnt osobistych. Obecnie takiemu pojmowaniu tosamoci sprzyjaj filmy, telewizja i najrozmaitsze dyskursy, ktrych scenariusze ucz nas,
co to znaczy by osob, mczyzn albo kobiet.
Traktujc tosamo jako uksztatowan w procesie
identyfikowania si, wspczesna teoria w istocie sprecyzowaa tylko to, co czsto milczco uwzgldniano w rozwaaniach nad literatur. Wedug Freuda identyfikowanie si
jest procesem psychologicznym, w ktrym podmiot przejmuje pewne cechy innej osoby i ulega czciowemu bd
cakowitemu przeksztaceniu, dostosowujc si do modelu,
jaki stanowi ta osoba.4 Osobowo bd ja konstytuuje
si poprzez szereg utosamia si z kim innym. Podstaw
tosamoci seksualnej jest zatem identyfikowanie si z jednym z rodzicw: dziecko poda tak jak rodzic, naladujc
niejako jego podanie i rywalizujc z nim o obiekt mioci.
Chopiec przeywajcy kompleks Edypa identyfikuje si
z ojcem i poda matki.
Pniejsze psychoanalityczne teorie ksztatowania si
tosamoci prbuj moliwie jak najtrafniej zinterpretowa
mechanizm identyfikowania si. Jacques Lacan, twrca pojcia tak zwanego stadium lustra, za pocztek tosamoci
uznaje chwil, w ktrej dziecko utosamia si ze swoim odbiciem w lustrze, postrzegajc siebie jako cao, jako to,
czym chce by.5 Ja konstytuuje si przez odbicia w lu-

strze, w oczach matki oraz innych ludzi w stosunkach spoecznych. Tosamo jest wytworem szeregu czciowych
identyfikacji, nigdy nie ukoczonym. Psychoanaliza ostatecznie potwierdza nauk, jak mona wynie z lektury
najpowaniejszych i najsynniejszych powieci: tosamo
jest czym, czego nie udaje si nam uzyska. Nie stajemy si
bezbolenie kobiet albo mczyzn; interioryzacja norm
spoecznych (ktra wedug teorii socjologw dokonuje si
pynnie i nieubaganie) zawsze napotyka jakie przeszkody
i w ostatecznym rozrachunku zawodzi: nie stajemy si tym
kim, kim rzekomo jestemy.
Ostatnio teoretycy przypisuj identyfikowaniu si rol
fundamentaln. Mikkel Borch-Jakobsen dowodzi, e:
Podanie (podajcy podmiot) nie jest tym, co poprzedza,
utosamianie si, ktre pozwala zaspokoi owo podanie. Na
pocztku jest skonno do identyfikowania si, pierwotna
skonno, ktra nastpnie powoduje podanie [...]; to identyfikowanie si powouje do ycia przedmiot podania, a nie odwrotnie.6
We wczeniejszym modelu pierwotne jest podanie; tutaj poprzedza je identyfikowanie si i to identyfikowanie si

pociga za sob naladownictwo lub rywalizacj, stanowice rdo podania. Pokrywa si to z powieciowymi scenariuszami, gdzie wedug Ren Girarda i Eve Sedgwick podanie jest pochodn utosamiania si i rywalizacji:
podanie kobiety przez mczyzn jest skutkiem identyfikowania si bohatera z rywalem i naladownictwa jego podania.7
Identyfikowanie si odgrywa take pewn rol w ksztatowaniu tosamoci grupowej. W wypadku czonkw grupy
przez dugie lata uciskanych bd spychanych na margines
opowieci skaniaj do utosamiania si z pewn potencjaln grup i pomagaj im tak grup stworzy, ukazujc, kim
lub czym mogliby by. Rozwaania teoretyczne w tej kwestii skupiaj si przede wszystkim na atrakcyjnoci i poli-

tycznej uytecznoci rnych koncepcji tosamoci. Czy, by
mc funkcjonowa jako grupa, jej czonkowie musz mie
jak wspln cech, co, co stanowi o istocie grupy? Czy
te prby zdefiniowania, co to znaczy by kobiet, by czarnym albo by gejem, s form nacisku, ograniczania i mog
budzi sprzeciw? Dyskusje takie czsto przyjmuj posta
sporu o esencjalizm o to, czy tosamo naley pojmowa jako co danego, co, co ley u rde, czy jako co, co
stale jest w toku ksztatowania si, co powstajcego wskutek uwarunkowanych zewntrznie sojuszw i opozycji (nard ciemiony zyskuje tosamo przez przeciwstawianie
si ciemicy).
Najistotniejsz kwesti wydaje si to, jak krytyka esencjalistycznych koncepcji tosamoci (indywidualnej i grupowej) ma si do psychicznej i politycznej potrzeby tosamoci. W jakim stopniu denia zwolennikw polityki
emancypacji, domagajcych si ugruntowania tosamoci
na przykad kobiet, czarnych albo Irlandczykw s zgodne bd sprzeczne z psychoanalitycznymi pojciami niewiadomoci i skconego wewntrznie podmiotu? Jest to
zagadnienie niezmiernie doniose, zarwno z teoretycznego, jak i praktycznego punktu widzenia, bez wzgldu bowiem na to, czy kryterium okrelajcym grup jest narodowo, rasa, pe, upodobanie seksualne, jzyk, klasa
spoeczna czy religia, wszdzie napotykamy podobne problemy. W wypadku grup spychanych przez dugi czas na
margines wchodz w gr dwa odmienne procesy: z jednej
strony, badania krytyczne wykazuj bezzasadno traktowania pewnych wyrnie takich jak orientacja seksualna,
pe bd widoczne cechy morfologiczne jako cech okrelajcych tosamo grupow oraz przypisywania danej niejako z gry tosamoci wszystkim czonkom grupy wyodrbnianej na podstawie takich kryteriw jak pe, klasa,
rasa, religia, orientacja seksualna czy narodowo.8 Z drugiej strony, grupa moe zmieni narzucon sobie z zewntrz
tosamo w co, co otwiera przed ni nowe moliwoci.
Foucault zauwaa w swej Historii seksualnoci, e pojawienie

si w wieku XIX dyskursw medycznych i psychiatrycznych definiujcych homoseksualizm jako dewiacj uatwio
przejcie spoecznej kontroli nad tym zjawiskiem, umoliwiao jednak take powoanie dyskursu zwrotnego: homoseksualizm zacz przemawia we wasnym imieniu, rewindykowa swoj legalno lub naturalno, czsto
posugujc si nawet sownictwem i terminami, za pomoc
ktrych dyskwalifikowaa go medycyna.9
Problem tosamoci staje si problemem doniosym
i nieuniknionym, gdy w pojciu tym mieci si wiele napi i sprzecznoci (pod tym wzgldem przypomina ono
znaczenie). Prace teoretykw, wywodzcych si z najrniejszych orientacji marksizmu, psychoanalizy, wiedzy
o kulturze, feminizmu, studiw gejowskich i lesbijskich,
a take bada nad tosamoci w spoeczestwach kolonialnych i postkolonialnych ujawniy zwizane z tym pojciem trudnoci, ktre, mimo tak rnych uj, wydaj si
strukturalnie podobne. Niezalenie od tego, czy, jak Louis
Althusser, twierdzimy, e jest si podmiotem dziki kulturowej interpretacji lub te obwoaniu podmiotem, a wic
zwracaniu si do jako do kogo zajmujcego okrelon pozycj bd odgrywajcego okrelon rol; czy, jak psychoanaliza, podkrelamy znaczenie stadium lustra, w ktrym
podmiot uzyskuje tosamo, bdnie rozpoznajc si w jakim odbiciu; czy, jak Stuart Hall, definiujemy tosamoci
jako imiona, ktre nadajemy rozmaitym sposobom, na jakie jestemy umiejscawiani i sami si umiejscawiamy w narracjach o przeszoci10; czy, jak w studiach nad podmiotowoci kolonialn i postkolonialn, kadziemy nacisk na
tworzenie podmiotu skconego wewntrznie wskutek zderzania si sprzecznych dyskursw i de11; czy, jak Judith
Butler, podstawy tosamoci heteroseksualnej upatrujemy
w stumieniu podania homoseksualnego za kadym razem odkrywamy ten sam mechanizm. W procesie ksztatowania si tosamoci nie tylko pewne rnice wysuwane s
na pierwszy plan, a inne lekcewaone, lecz take dokonuje
si projekcja wewntrznych rnic bd podziaw jako r-

nicy midzy jednostkami i grupami. By mczyzn, jak
to si mwi, to wypiera wszelk zniewieciao czy sabo i dokonywa projekcji tych cech jako rnic midzy
mczyzn a kobiet. Rnica wewntrz zostaje wyparta
i przeksztacona dziki projekcji w rnic pomidzy.
Prace prowadzone w wielu dziedzinach zdaj si zbiene
w swych badaniach sposobw, na jakie podmioty tworzone
s przez bezpodstawne, cho moe nieuchronne, zakadanie
jednoci i tosamoci, ktre ze strategicznego punktu widzenia moe by przydatne, lecz ktre stwarza rozziew midzy tosamoci, czy te rol przypisan jednostce, a najrozmaitszymi zdarzeniami i sytuacjami w jej yciu.
Do zamieszania przyczynia si midzy innymi teza, wok ktrej czsto tocz si dyskusje, mianowicie, e podziay
wewntrz podmiotu wykluczaj poniekd moliwo jego
mocy sprawczej, dziaa, za ktre byby odpowiedzialny.
Najprociej byoby stwierdzi, e badacze kadcy szczeglny nacisk na ow moc sprawcz pragn, by teorie mwiy,
e celowe dziaania zmieni wiat, i niepokoi ich to, e moe wcale tak nie by. Czy nie yjemy w wiecie, w ktrym
czyny maj raczej niezamierzone ni zamierzone skutki? S
jednak dwie inne, bardziej zoone odpowiedzi. Po pierwsze, jak wyjania Judith Butler, nowe pojmowanie tosamoci jako efektu, czyli jako ksztatowanego bd wytwarzanego, otwiera takie moliwoci mocy sprawczej, ktrych
podstpnie nie dopuszczaj koncepcje uznajce kategorie
tosamoci za niezmienn, trwa podstaw12. Butler,
traktujc pe kulturow jako odgrywanie narzuconej roli,
upatruje monoci sprawczej w rnych wariantach dziaania, w moliwociach wariacji w powtarzaniu, nioscych ze
sob znaczenie i tworzcych tosamo. Po drugie, tradycyjne koncepcje podmiotu w istocie ograniczaj odpowiedzialno i mono sprawcz. Jeli zaoy, e podmiot
oznacza podmiot wiadomy, wwczas w sytuacji, kiedy
dokonalimy wyboru niewiadomie lub kiedy konsekwencje
popenionego przez nas czynu nie byy przez nas zamierzone, moemy utrzymywa, e jestemy niewinni i nie poczu-

wa si do odpowiedzialnoci. Jeli natomiast nasze pojcie
podmiotu obejmuje niewiadomo i zajmowane przez nas
pozycje podmiotu, zakres naszej odpowiedzialnoci moe
si zwikszy. Uwydatnianie struktur niewiadomoci bd
pozycji podmiotu, ktrych nie wybieramy, nakada na nas
obowizek brania na siebie odpowiedzialnoci za zdarzenia
i struktury w naszym yciu na przykad za rasizm albo
seksizm ktre nie wynikaj z naszych bezporednich intencji. Rozszerzone pojcie podmiotu przeciwstawia si
ograniczaniu monoci sprawczej i odpowiedzialnoci, wywodzcemu si koncepcji tradycyjnych.
Czy ja ma wolno wyboru, czy te wybory, jakich dokonuje, s czym uwarunkowane? Filozof Anthony Appiah
zwraca uwag, e dyskusja na temat monoci sprawczej
i pozycji podmiotu wie si z dwoma rnymi poziomami
teorii, ktre w zasadzie nie wykluczaj si wzajemnie, tyle
e nie mona porusza si na obydwu jednoczenie.13 Rozwaania na temat monoci sprawczej i wyboru bior si
z naszej chci prowadzenia zrozumiaego ycia wrd innych ludzi, ktrym przypisujemy przekonania i intencje.
Refleksje dotyczce determinujcych dziaania pozycji podmiotu wynikaj z naszej chci zrozumienia procesw spoecznych i historycznych, w ktrych jednostka jawi si jako
spoecznie uwarunkowana. Najzagorzalsze spory w onie
wspczesnej teorii rodz si z chwil, kiedy koncepcje jednostki jako siy sprawczej i tezy dowodzce wszechwadzy
struktur spoecznych i dyskursywnych uznaje si za konkurujce ze sob wyjanienia kauzualne. Na przykad badacze
tosamoci w spoeczestwach kolonialnych i postkolonialnych toczyli zajade dyskusje na temat monoci sprawczej
tubylcw, zwanych te podwadnymi. Niektrzy teoretycy, studiujcy punkt widzenia i mono sprawcz podwadnych, kadc szczeglny nacisk na akty sprzeciwu bd
ulegoci wobec reimw kolonialnych, naraali si na zarzut lekcewaenia najbardziej podstpnego skutku kolonializmu: tego, jak warunkowa on sytuacj i moliwoci dziaania, na przykad spychajc rodowitych mieszkacw do

rangi tubylcw. Z kolei teoretykw opisujcych wszechwadny charakter dyskursu kolonialnego, dyskursu mocarstw kolonialnych tworzcych wiat, w ktrym yj i dziaaj skolonizowani tubylcy, oskarano o odmawianie
tubylczemu podmiotowi monoci sprawczej.14
Zgodnie z tez Appiaha, te dwa odmienne podejcia nie
wykluczaj si wzajemnie: tubylcy pozostaj podmiotami
sprawczymi i jzyk mwicy o nich w tych kategoriach pozostaje jzykiem stosownym, niezalenie od tego, jak dalece
moliwoci dziaania okrela dyskurs kolonialny. Te dwa
ujcia nale do rnych rejestrw, podobnie jak z jednej
strony wyjanienie motyww decyzji Jana, by kupi sobie
now mazd, z drugiej za opis mechanizmw funkcjonowania wiatowych rynkw kapitalistycznych i zbytu japoskich samochodw w USA. Appiah zwraca uwag na korzyci, jakie przyniosoby rozdzielenie poj pozycji podmiotu
i monoci sprawczej, i zdanie sobie sprawy, e nale one
do dwch rnych rodzajw narracji.15 Energi pync
z tych sporw teoretycznych mona by wwczas skierowa
na nowe tory, skupiajc j wok pyta o to, jak konstruowane s tosamoci i jak rol odgrywaj w tym procesie
praktyki dyskursywne, midzy innymi literatura.
Perspektywa pokojowego wspistnienia koncepcji podmiotu, ktry dokonuje wyborw, i koncepcji si warunkujcych podmiot, jako rnych narracji, zdaje si jednak odlega. Koem zamachowym teorii jest wszak ch przekonania
si, jak nona moe okaza si jaka hipoteza czy argumentacja, i zakwestionowania alternatywnych wyjanie oraz lecych u ich podstaw zaoe. Gosi ide monoci sprawczej podmiotu to doprowadzi j moliwie najdalej,
wyszukiwa stanowiska, ktre j ograniczaj lub si jej przeciwstawiaj, i rzuca im wyzwanie.
Mona z tego wycign wnioski oglniejszej natury.
Sprbujmy dokona podsumowania: teoria nie prowadzi
do jednoznacznych rozwiza. Nie nauczy nas, na przykad, raz na zawsze, czym jest znaczenie ile wnosz w nie
poszczeglne czynniki: intencja, tekst, czytelnik oraz kon-

tekst. Teoria nie odpowie na pytanie, czy poezja jest wiadectwem transcendentnego powoania, czy retoryczn
sztuczk, czy te po czci jednym i drugim. Raz po raz apaem si na tym, e kocz rozdzia podkreleniem rozbienoci midzy rozmaitymi czynnikami, punktami widzenia bd tokami rozumowania, oraz konkluzj, e trzeba
uwzgldni kady z nich, przechodzc od jednego do drugiego, nie mona ich bowiem omin, cho nie wyania si
z nich adna synteza. Teoria podsuwa wic nie zbir rozstrzygni, lecz perspektyw dalszego rozumowania. Skania do wnikliwej lektury, odrzucania z gry przyjtych zaoe i kwestionowania tych przyjmowanych pniej.
Zaczem od stwierdzenia, e teoria ma nieograniczony zakres to niezmierny korpus prowokujcych do mylenia,
fascynujcych pism, ale jej uprawianie nie polega jedynie
na pisaniu kolejnych rozpraw: to rwnie nieustajca praca
mylowa, ktra nie koczy si wraz z zakoczeniem bardzo
krtkiego wprowadzenia.
Dodatek
Szkoy i kierunki teoretyczne
Zdecydowaem si wprowadzi czytelnikw w wiat teorii, przedstawiajc konkretne problemy i toczce si spory,
nie za poszczeglne szkoy; czytelnicy maj jednak prawo oczekiwa objanienia takich terminw, jak strukturalizm bd dekonstrukcja, pojawiajcych si w omwieniach krytyki literackiej. Znajd je tutaj poniej opisuj
pokrtce wspczesne kierunki teoretyczne.
Trudno uzna teori literatury za bezcielesny zbir idei
jej sia tkwi w zorganizowanych formach ludzkiej dziaalnoci.Teoria funkcjonuje w spoecznociach czytelnikw i pisarzy jako praktyka dyskursywna, nieodcznie zwizana z instytucjami edukacyjnymi i kulturalnymi. Trzy prdy
teoretyczne, najsilniej oddziaujce poczwszy od lat szedziesitych, to: obejmujca szeroki zakres zagadnie refleksja
nad jzykiem, sposobem przedstawiania i kategoriami myli
krytycznej refleksj t podjy dekonstrukcja i psychoanaliza (czasem zgodnie, a czasem wzajemnie si sobie przeciwstawiajc); analiza roli pci i seksualnoci we wszystkich
aspektach literatury i krytyki, dokonywana przez teori feministyczn, a nastpnie przedstawicieli gender studies i teorii
pedalskiej; wreszcie krytyka kultury rozpatrywanej z punktu widzenia przemian historycznych (neohistoryzm, teoria
postkolonialna), zajmujca si praktykami dyskursywnymi
dotyczcymi rozmaitych obiektw (ciaa, rodziny, rasy), ktrych nie rozpatrywano dotd pod ktem ich wasnej historii.

Poniej przedstawi take kilka istotnych kierunkw teoretycznych, ktre pojawiy si wczeniej.
Formalizm rosyjski
Przedstawiciele formalizmu rosyjskiego, powstaego
w pocztkach naszego stulecia, podkrelali, e krytycy powinni zaj si literackoci literatury: warunkujcymi literacko strategiami jzykowymi, wysuwaniem na pierwszy
plan samego jzyka oraz udziwnianiem wywoanego tym
przeycia. Przesuwajc rodek cikoci bada literackich
z autora na chwyty jzykowe, utrzymywali, e jedynym
bohaterem literatury jest chwyt literacki. Zamiast docieka co autor tu mwi?, powinnimy si raczej zastanawia, co przydarzyo si tu sonetowi? albo jakie przygody przytrafiy si powieci w tej ksice Dickensa?.
Czoowymi reprezentantami owej szkoy, ktra skierowaa
badania literackie w stron zagadnie formy i techniki, byli
Roman Jakobson, Borys Eichenbaum i Wiktor Szkowski.
Nowa Krytyka
Tak zwana Nowa Krytyka uksztatowaa si w latach
czterdziestych i pidziesitych w Stanach Zjednoczonych
(pokrewne stanowisko reprezentowali w Anglii I. A. Richards i William Empson). Jej zainteresowania skupiay si
wok kwestii jednoci bd integralnoci dziea literackiego. W przeciwiestwie do uprawianej na uniwersytetach interpretacji historycznej, Nowa Krytyka traktowaa utwory
poetyckie nie tyle jako dokumenty historyczne, co jako
przedmioty estetyczne, badajc wzajemne oddziaywanie
midzy cechami ich jzyka i wynikajc std zoono znacze, nie za historyczne okolicznoci towarzyszce powstawaniu dzie oraz intencje autorw. Wedug przedstawicieli
tego kierunku (Cleanth Brooks, John Crowe Ransom, W.
K. Wimsatt), zadaniem krytyki jest objanianie poszczeglnych dzie sztuki. Nowa Krytyka, skupiajc si na wielo-
Szkoy i kierunki teoretyczne 143

znacznoci, paradoksach, ironii oraz efektach konotacji
i obrazw poetyckich, staraa si wykaza, e kady element
formy poetyckiej przyczynia si do powstania jednolitej
struktury.
Nowej Krytyce zawdziczamy technik uwanej lektury
[close reading] oraz zaoenie, e sprawdzianem kadej dziaalnoci krytycznej jest to, czy pomaga nam dokonywa bogatszych i wnikliwszych interpretacji poszczeglnych dzie.
Jednake z pocztkiem lat szedziesitych wiele prdw
i dyskursw teoretycznych fenomenologia, jzykoznawstwo, psychoanaliza, marksizm, strukturalizm, feminizm
i dekonstrukcja dostarczyo szerszych, ni te proponowane przez Now Krytyk, ram pojciowych dla rozwaa
o literaturze i innych wytworach kultury.
Fenomenologia
Fenomenologi zapocztkoway prace filozofa Edmunda
Husserla z pocztku XX stulecia. Stara si ona obej problem oddzielenia podmiotu od przedmiotu, wiadomoci od
wiata, koncentrujc si na realnoci przedmiotw jako fenomenw takich jakimi jawi si wiadomoci. Mona zawiesi pytania o ostateczn realno bd poznawalno wiata,
ujmujc go takim, jaki dostpny jest wiadomoci. Fenomenologia lega u podstaw krytyki, ktra opisuje wiat wiadomoci autora, przejawiajcej si w caoksztacie jego twrczoci (Georges Poulet, J. Hillis Miller). Bardziej istotn rol
odegraa jednak krytyka odbioru (Stanley Fish, Wolfgang
Iser). Z punktu widzenia odbiorcy dzieo jest tym, co dane
jego wiadomoci; mona dowodzi, e utwr jest nie czym
obiektywnym, istniejcym niezalenie od jego dowiadczania, lecz dowiadczeniem czytelnika. Krytyka moe zatem
przyj posta opisu stopniowego posuwania si czytelnika
przez tekst, analizujc, jak odbiorca tworzy znaczenie przez
ustanawianie zwizkw, wypenianie miejsc niedookrelenia,
przewidywanie i snucie domysw, a nastpnie stwierdzanie,
czy jego przewidywania potwierdziy si, czy nie.

Inn odmian fenomenologii ukierunkowanej na czytelnika jest estetyka recepcji (Hans Robert Jauss). Dzieo literackie stanowi odpowied na pytania zwizane z pewnym
horyzontem oczekiwa. Interpretacja powinna si zatem
skupia nie na dowiadczeniu pojedynczego odbiorcy, lecz
na dziejach recepcji dziea oraz jego relacji do zmieniajcych si norm estetycznych i zbiorw oczekiwa, dziki
czemu czytane jest ono w rnych epokach.
Strukturalizm
Teoria ukierunkowana na odbiorc wykazuje pewne pokrewiestwa ze strukturalizmem, ktry rwnie skupia si
na kwestii ksztatowania znacze. W istocie jednak strukturalizm zrodzi si ze sprzeciwu wobec fenomenologii: jego
celem by nie opis dowiadczenia, lecz ujawnienie ukrytych
struktur, ktre umoliwiaj to dowiadczenie. Miejsce fenomenologicznego opisu wiadomoci zajmuje w strukturalizmie analiza struktur dziaajcych niewiadomie (struktur jzyka, psychiki, spoeczestwa). Z uwagi na
zainteresowanie tworzeniem si znacze, strukturalizm czsto w czytelniku szuka ukrytych kodw umoliwiajcych
znaczenie i traktowa go jako si sprawcz znaczenia (za
przykad moe posuy ksika S/Z Rolanda Barthesa).
Mianem strukturalistw okrela si zwykle grup filozofw, w wikszoci Francuzw, zainspirowanych teori jzyka Ferdinanda de Saussurea, ktrzy w latach pidziesitych i szedziesitych zastosowali pojcia zaczerpnite
z jzykoznawstwa strukturalnego do bada nad zjawiskami
spoecznymi i kulturowymi. Strukturalizm rozwin si najpierw w antropologii (Claude Lvi-Strauss), nastpnie
w nauce o literaturze i kulturoznawstwie (Roman Jakobson,
Roland Barthes, Grard Genette), psychoanalizie (Jacques
Lacan), historii idei (Michel Foucault) oraz teorii marksistowskiej (Louis Althusser). Cho jego zwolennicy nie
stworzyli formalnie adnej szkoy, ich prace, ktre pod koniec lat szedziesitych i w latach siedemdziesitych zyska-

y rozgos i czytelnikw na caym wiecie, opatrzono etykietk stukturalizmu.
W literaturoznawstwie strukturalizm opowiada si za poetyk badajc konwencje warunkujce istnienie dziea literackiego; celem nie jest tu reinterpretacja utworw, lecz wyjanienie przyczyn takich, a nie innych znacze i efektw
dziea. Systemowe badania nad dyskursem literackim nie
przyjy si jednak ani w Wielkiej Brytanii, ani w Stanach
Zjednoczonych. Zasug strukturalizmu w tych krajach by
przede wszystkim nowy sposb mylenia o literaturze, traktowanej odtd jako jedna z wielu praktyk znaczeniotwrczych. Kierunek ten otworzy wic drog odczytaniom dzie
literackich w kategoriach symptomw, skaniajc przedstawicieli wiedzy o kulturze do prb wyodrbnienia znaczeniotwrczych procedur rozmaitych praktyk kulturowych.
Nieatwo odrni strukturalizm od semiotyki, oglnej
teorii znakw, ktr zapocztkoway badania de Saussurea i amerykaskiego filozofa Charlesa Sandersa Peircea.
Semiotyka jest jednak kierunkiem o znacznie szerszym zasigu w wiecie, kierunkiem prbujcym obj naukowe
badania nad zachowaniem i komunikowaniem si, unikajcym natomiast spekulacji filozoficznych i krytyki kultury,
charakterystycznych dla francuskiego strukturalizmu i pokrewnych mu prdw.
Poststrukturalizm
Kiedy strukturalizm zaczto okrela jako kierunek bd
szko, teoretycy nabrali do niego dystansu. Stao si jasne,
e prace mylicieli uznawanych za strukturalistw nie odpowiaday pojciu strukturalizmu jako prby opanowania
i kodyfikacji struktur. Barthesa, Lacana i Foucaulta zaliczono na przykad w poczet poststrukturalistw, ktrzy
przekroczyli granice wsko pojmowanego strukturalizmu.
Jednake wiele pogldw kojarzonych z poststrukturalizmem znajdujemy we wczesnych pismach tych autorw,
kiedy jeszcze uwaano ich za strukturalistw. Ukazywali

oni, w jaki sposb teoria zostaje uwikana w opisywane
przez siebie zjawiska; teksty tworz znaczenia przez pogwacenie wszelkich konwencji, jakie odnajduje analiza strukturalna. Zdawali sobie spraw z niemonoci opisania skoczonego, spjnego systemu tworzenia si znakw, poniewa
systemy podlegaj nieustannym zmianom. W gruncie rzeczy poststrukturalizm nie tyle obnaa niedostatki czy bdy
strukturalizmu, ile odchodzi od badania, co sprawia, e zjawiska kulturowe s czytelne, w zamian kadc nacisk na
krytyk poznania, totalnoci i podmiotu, wszystkie je bowiem traktuje jako efekty problematyczne. Struktury systemw tworzenia si znacze nie istniej niezalenie od podmiotu jako przedmioty poznania s strukturami dla
podmiotw, a te uwikane s w ksztatujce je siy.
Dekonstrukcja
Terminem poststrukturalizm okrela si szereg rozmaitych dyskursw teoretycznych zawierajcych krytyk pojcia poznania obiektywnego i podmiotu zdolnego pozna samego siebie. A zatem zarwno wspczesne odmiany
feminizmu, jak teorie psychoanalityczne, marksistowskie
i neohistoryczne mieszcz si w nurcie poststrukturalizmu.
Okrelenie poststrukturalizm odnosi si jednak przede
wszystkim do dekonstrukcji i prac Jacquesa Derridy.
W Stanach Zjednoczonych Derrida zyska rozgos krytyk
strukturalistycznego pojcia struktury1, zamieszczon
w zbiorze esejw, ktry zwrci uwag Amerykanw wanie
na strukturalizm (The Languages of Criticism and the Sciences
of Man [Jzyk krytyki i nauk humanistycznych], 1970).
Najprociej rzecz ujmujc, dekonstrukcja to krytyka hierarchicznych przeciwstawie, ktre uksztatoway myl
Zachodu: wewntrz/zewntrz, umys/ciao, dosowne/metaforyczne, mowa/pismo, obecno/nieobecno, natura/kultura, forma/znaczenie. Zdekonstruowa jak opozycj to
ukaza, e nie jest ona naturalna i nieunikniona, lecz jest
konstrukcj, wytworzon przez dyskursy, ktre na niej si

opieraj, a take wykaza, e rwnie w dekonstrukcji jest
pewna konstrukcja, prbujca j rozoy i wpisa w siebie
na nowo to znaczy, nie zniszczy j, ale nada jej odmienn struktur i funkcj. Dekonstrukcja jako metoda odczytywania jest jednak, wedug Barbary Johnson, pieczoowitym wydobywaniem cierajcych si w tekcie si
signifikacji2, badaniem napicia midzy rnymi sposobami tworzenia si znacze, na przykad midzy performatywnym i konstatywnym wymiarem jzyka.
Teoria feministyczna
Teoria feministyczna, podejmujca prby dekonstrukcji
opozycji mczyzna/kobieta oraz wizanych z ni dziejach
kultury zachodniej innych opozycji, to pewna odmiana
poststrukturalizmu. Jest to jednak tylko jeden z nurtw feminizmu, bdcego nie tyle jednolit szko, ile ruchem
spoecznym i intelektualnym, dajcym pole szerszej dyskusji. Z jednej strony, feministki wystpuj w obronie tosamoci kobiet, domagaj si uznania ich praw i lansuj literatur tworzon przez kobiety jako odzwierciedlajc
dowiadczenia swej pci. Z drugiej strony, podejmuj teoretyczn krytyk wzorca heteroseksualnego, ktry organizuje
tosamoci i kultury w kategoriach opozycji midzy mczyzn a kobiet. Elaine Showalter odrnia feministyczn
krytyk mskich pogldw i strategii dziaania od ginokrytyki krytyki uprawianej przez feministki zajmujce si
literatur kobiet i przedstawianiem kobiecych dowiadcze.3 Obydwa nurty przeciwstawiano temu, co w Wielkiej
Brytanii i Stanach Zjednoczonych okrela si niekiedy mianem francuskiego feminizmu, w ktrym kobieta rwnoznaczna jest z kad radykaln si podwaajc pojcia,
zaoenia i struktury dyskursu patriarchalnego. Podobnie
te w teorii feministycznej mieszcz si zarwno nurty, ktre odrzucaj psychoanaliz ze wzgldu na jej bezsprzecznie
seksistowskie korzenie, jak i znakomite nowe ujcia psychoanalizy, proponowane przez takie uczone-feministki, jak Ja-

cqueline Rose, Mary Jacobus i Kaja Silverman4, dla ktrych tylko pozwalajc zrozumie zawikane procesy interioryzacji wzorcw, daje si nadziej na waciwe pojmowanie
sytuacji kobiet. Dziki rozmaitoci podejmowanych dziaa
feminizm doprowadzi do istotnych zmian w nauczaniu literatury w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, rozbudowujc kanon literacki i wprowadzajc szereg nowych
zagadnie.
Psychoanaliza
Teoria psychoanalityczna wywara wpyw na literaturoznawstwo zarwno jako metoda interpretacji, jak i teoria
dotyczca jzyka, tosamoci i podmiotu. Z jednej strony,
obok marksizmu jest najsilniejszym prdem hermeneutycznym we wspczesnej teorii: sama jest autorytatywnym metajzykiem, czyli pewnym jzykiem technicznym, ktry
mona zastosowa do dziea literackiego, tak jak do innych
sytuacji, prbujc zrozumie, co tu si naprawd dzieje.
Std te powstaa odmiana krytyki czujnie wychwytujcej
tematy i relacje bdce domen psychoanalizy. Z drugiej
wszake strony, najsilniej oddziaaa psychoanaliza poprzez
prace Jacquesa Lacana, francuskiego psychoanalityka, ktry wyama si z panujcej szkoy i stworzy wasn, goszc
powrt do Freuda. Lacan opisuje podmiot jako efekt jzyka
i podkrela, e decydujc rol w psychoanalizie odgrywa
to, co Freud nazwa przeniesieniem, czyli przydzielanie
przez pacjenta terapeucie roli postaci uosabiajcej dla pacjenta autorytet w przeszoci (zakochanie si w swoim
psychoanalityku). W takim ujciu prawda o sytuacji pacjenta wyania si nie z interpretacji jego dyskursu, lecz ze
sposobu, w jaki pacjent i terapeuta zostaj uwikani w odgrywanie jakiego wanego scenariusza z przeszoci pacjenta. Psychoanaliza staje si tym samym dyscyplin poststrukturalistyczn, w ktrej interpretacja jest ponownym
odgrywaniem tekstu, nad ktrym nie panuje.
Marksizm
Do Wielkiej Brytanii, inaczej ni do Stanw Zjednoczonych, poststrukturalizm dotar nie za porednictwem Derridy, Lacana czy Foucaulta, lecz poprzez pisma Louisa Althussera, marksistowskiego teoretyka. Althusser, popularny
w przychylnie nastawionych do marksizmu krgach brytyjskiej lewicy, wprowadzi swoich czytelnikw w teori Lacana i zapocztkowa stopniow przemian, wskutek ktrej,
jak to uj Anthony Easthope poststrukturalizm zaj
w kocu niemal t sam przestrze co kultura, ktr si ywi, czyli marksizm5. Wedug teoretykw marksistowskich
tekst naley do nadbudowy, uwarunkowanej baz ekonomiczn (caoksztatem stosunkw produkcji). Interpretowa wytwory kultury to ustala ich zwizki z baz. Althusser by zdania, e formacja spoeczna nie stanowi jednolitej
caoci, koncentrujcej si wok sposobu produkcji, lecz
jest struktur luniejsz, w ktrej rozmaite paszczyzny
bd rodzaje praktyk rozwijaj si w rnych skalach czasowych. Nadbudowy spoeczne i ideologiczne maj
wzgldn autonomi. Wykorzystujc Lacanowskie ujcie
wiadomoci jako uwarunkowanej niewiadomoci do wyjanienia, w jaki sposb ideologia warunkuje podmiot, Althusser naoy marksistowskie pojcie jednostki zdeterminowanej przez spoeczestwo na psychoanaliz. Podmiot to
pewien efekt wytworzony w procesach niewiadomoci,
dyskursu i wzgldnie autonomicznych praktyk organizujcych spoeczestwo.
Ta koniunkcja marksizmu i psychoanalizy staa si punktem wyjcia wikszoci dyskusji teoretycznych w Wielkiej
Brytanii, zarwno w dziedzinie politologii, jak i w nauce o literaturze i wiedzy o kulturze. Wane badania relacji midzy
kultur a tworzeniem si znacze pojto w latach siedemdziesitych ma amach magazynu Screen, powiconego
studiom nad filmem. Rozwijajc tezy Althussera i Lacana,
starano si wyjani, jak podmiot jest zakadany czy konstruowany przez struktury reprezentacji kinematograficznej.
Neohistoryzm / materializm kulturowy

Od pocztku lat osiemdziesitych w Wielkiej Brytanii
i w Stanach Zjednoczonych dynamicznie rozwijaj si kierunki krytyczne o silnym zabarwieniu teoretycznym, reprezentujce historyzm. W Wielkiej Brytanii mamy materializm kulturowy, ktry Raymond Williams okrela jako
analiz wszystkich form tworzenia si znacze, przede
wszystkim pisarstwa, uwzgldniajca faktyczne sposoby
i okolicznoci ich powstawania6. Badacze renesansu, zainspirowani tezami Foucaulta (Catherine Belsey, Jonathan
Dollimore, Alan Sinfield i Peter Stallybrass), zajli si
w szczeglnoci kwesti historycznych uwarunkowa konstytuowania si podmiotu i kontestacyjn rol literatury
w renesansie. W Stanach Zjednoczonych neohistoryzm,
mniej skonny zakada hierarchi przyczyny i skutku, bo
ledzcy zwizki midzy tekstami, dyskursami, wadz
i konstytuowaniem si podmiotowoci, rwnie skupia si
na problematyce renesansu. Stephen Greenblatt, Louis
Montrose i inni badacze staraj si ustali, jakie miejsce zajmuj renesansowe teksty literackie wrd praktyk dyskursywnych i instytucji swojej epoki, traktujc literatur nie jako odzwierciedlenie bd wytwr pewnej rzeczywistoci
spoecznej, lecz jako jedn z wielu, niejednokrotnie zwalczajcych si wzajemnie, praktyk. Gwnym przedmiotem
zainteresowania przedstawicieli neohistoryzmu jest dialektyka buntu i stumienia: do jakiego stopnia teksty renesansowe przynosiy prawdziwie radykaln krytyk religijnych i politycznych ideologii swojej epoki, a do jakiego
stopnia dyskursywna praktyka literacka, pozornie wywrotowa, suya powciganiu si wywrotowych?
Teoria postkolonialna
Podobne kwestie stara si rozstrzygn teoria postkolonialna, prbujc zrozumie problemy, jakie nasuwaj europejski kolonializm i jego nastpstwa. Postkolonialne insty-

tucje i dowiadczenia, od idei niepodlegego narodu po sam koncepcj kultury, s cile splecione z praktykami dyskursywnymi wiata zachodniego. Poczwszy od lat osiemdziesitych powstaje coraz wicej prac zajmujcych si
relacj, w jakiej pozostaje hegemonia zachodnich dyskursw do moliwoci stawiania im oporu, oraz problemem
ksztatowania si kolonialnych i postkolonialnych podmiotw: podmiotw hybrydycznych, powstaych wskutek
nakadania si na siebie odmiennych kultur i jzykw.
Orientalism (1978)7, ksika Edwarda Saida analizujca
konstruowanie postaci innego ze Wschodu przez europejskie dyskursy wiedzy, przyczynia si w znacznym stopniu do ugruntowania teorii postkolonialnej. Od tej pory jej
przedstawiciele podejmuj prby ingerowania w tworzenie
kultury i wiedzy, a take w wypadku intelektualistw wywodzcych si ze spoecznoci postkolonialnych wpisania
si w histori spisan przez innych.
Dyskurs mniejszoci
Jedn z przemian politycznych, jakie dokonay si wewntrz amerykaskich rodowisk akademickich, jest dynamiczny rozwj bada nad literatur mniejszoci etnicznych.
Gwny nacisk pooono na upowszechnienie bada nad
pisarstwem Murzynw, Latynosw, imigrantw z Azji oraz
Indian. Spory dotycz tego, jak wzmacnianie poczucia tosamoci kulturowej poszczeglnych grup przez wizanie jej
z tradycj pisarsk ma si do goszonej przez liberaw pochway rnorodnoci kulturowej i wielokulturowoci.
Kwestie teoretyczne szybko zostaj uwikane w kwestie dotyczce statusu teorii, oskaranej niekiedy o narzucanie
biaych poj czy filozoficznych zagadnie projektom
majcym na celu ustanowienie swych wasnych kategorii
i kontekstu. Krytycy amerykascy pochodzenia latynoskiego, azjatyckiego i afrykaskiego kontynuuj jednak to
przedsiwzicie teoretyczne, prowadzc badania nad dyskursami mniejszoci, podkrelajc ich odrbno i ustalajc

relacj, w jakiej pozostaj one do dominujcych tradycji pisania i mylenia. Prby tworzenia teorii dyskursu mniejszoci zarwno rozwijaj pojcia przydatne w analizie specyficznych tradycji kulturowych, jak i wykorzystuj ich
pozycj marginaln do demaskowania zaoe dyskursu
wikszoci i wdawania si w jego teoretyczne spory.
Przypisy i literatura uzupeniajca
Teoria pedalska
Teoria pedalska (omwiona w rozdziale 7.), podobnie
jak dekonstrukcja i inne wspczesne kierunki teoretyczne,
wykorzystuje to, co marginalne co zostao wykluczone jako perwersja, rzecz nie do przyjcia, skrajna odmienno
do analizowania centralnej konstrukcji kulturowej: normatywnoci heteroseksualnej.W pracach Eve Sedgwick, Judith
Butler i innych teoria pedalska staa si nurtem kwestionujcym nie tylko kulturow konstrukcj seksualnoci, lecz
take sam kultur jako opart na odrzuceniu zwizkw
homoseksualnych. Tak jak wczeniej feminizm i badania
nad kwesti mniejszoci, czerpie on sw si intelektualn
z powizania ze spoecznymi ruchami wyzwoleczymi oraz
z toczcych si w ich onie sporw na temat waciwych
strategii i koncepcji. Czy naley podkrela odrbno
i uwaa j za powd do dumy, czy te sprzeciwia si pitnujcym rozrnieniom? Czy mona pogodzi jedno z drugim? Teoria zajmuje si moliwociami zarwno rozumienia, jak i dziaania.
Rozdzia 1
Przypisy
1/ Richard Rorty: Consequences of Pragmatism. University
of Minnesota Press, Minneapolis 1982, s. 66.
2/ Michel Foucault: Historia seksualnoci. Prze. B. Banasiak, T. Komendant i K. Matuszewski. Czytelnik, Warszawa
1995, s. 135.
3/ Ibidem, s.136.
4/ Zob. Jonathan Culler: On Deconstruction: Theory and
Criticism after Structuralism. Cornell University Press, Ithaca 1982, s. 89-110.
5/ Jan Jakub Rousseau: Wyznania. Prze. T. eleski
(Boy). PIW, Warszawa 1956, s. 195.
6/ Ibidem, s. 185.
7/ Ibidem, s. 185-186.
8/ Jacques Derrida: Of Grammatology [oryg. De la grammatologie, 1967]. Prze. G. Ch. Spivak. Johns Hopkins University Press, Baltimore 1976, s. 158.
9/ Zob. Judith Butler: Imitation and Gender Insubordination, w: Diana Fuss (red.): Inside/Out: Lesbian Theories,
Gay Theories. Routledge, Nowy Jork 1991, s. 27-28.
Literatura uzupeniajca
Geoffrey Bennington: Jacques Derrida. University of
Chicago Press, Chicago 1993.

Jonathan Culler: On Deconstruction: Theory and Criticism
after Structuralism. Cornell University Press, Ithaca 1982.
Richard Harland: Superstructuralism: The Philosophy of
Structuralism and Post-Structuralism. Methuen, Londyn
1987.
Lois McNay: Foucault: A Critical Introduction. Continuum, Nowy Jork 1994.
Paul Rabinow (red.): The Foucault Reader. Pantheon,
Nowy Jork 1984.
Rozdzia 2
Przypisy
1/ Zob. W. B. Gallie: Philosophy and the Historical Understanding. Chatto, Londyn 1964, s. 65-71.
2/ Prze. Jerzego Pietrkiewicz, cyt. za: tene, Antologia liryki angielskiej. 1300-1950. Pax, Warszawa 1987, s. 129.
3/ Zob. John M. Ellis: The Theory of Literary Criticism:
A logical Analysis. University od California Press, Berkeley-Los Angeles 1974, s. 37-42.
4/ Prze. Maria Boenna Fedewicz.
5/ W przekadzie Barbary Stanosz zdanie to brzmi: Problem ontologii zdumiewa swoj prostot cyt. za: Willard
van Ormen Quine: Z punktu widzenia logiki. Prze. B. Stanosz. PWN, Warszawa 1969, s. 9.
6/ Zob. Mary Louise Pratt: Toward a Speech Act Theory of
Literary Discourse. Indiana University Press, Bloomington
1977, s. 38-78.
7/ Przeoy Stanisaw Baraczak, cyt. za: Od Chaucera do
Larkina. Antologia w wyborze, przekadzie i opracowaniu
S. Baraczaka. Znak, Krakw 1993, s. 393.
8/ Roman Jakobson: Poetyka w wietle jzykoznawstwa,
prze. K. Pomorska, w tego: W poszukiwaniu istoty jzyka.
Wybr pism. Wybr, redakcja naukowa i wstp M. R. Mayenowa. PIW, Warszawa 1989, t. II, s. 87.
9/ Fragment ody Do Jesieni Johna Keatsa w przekadzie
Stanisawa Baraczaka, cyt. za: Od Chaucera do Larkina, op.
Przypisy i literatura uzupeniajca 155

cit., s. 316.
10/ Immanuel Kant: Krytyka wadzy sdzenia. Prze. J.
Gaecki, tum. przejrza A. Landman. PWN, Warszawa
1964, ksiga pierwsza, (15.
11/ Na temat intertekstualnoci zob. Roland Barthes:
S/Z [oryg. S/Z, 1970]. Farrar Strauss, Nowy Jork 1984, s.
10-12, 20-22; Harold Bloom: Poetry and Repression. Yale
University Press, New Haven 1976, s. 2-3.
12/ Prze. Maria Sukowska.
13/ Benedict Anderson: Wsplnoty wyobraone. Rozwaania o rdach i rozprzestrzenianiu si nacjonalizmu. Prze. S.
Amsterdamski. Znak, Krakw 1997, s. 46.
13/ H. Richardson: On the Use of English Classical Literature in the Work of Education, cyt. za: Chris Baldick: The
Social Mission of English Criticism, 1848-1932. Clarendon,
Oksford 1987, s. 66.
14/ Terry Eagleton: Literary Theory: An Introduction.
Blackwell, Oksford 1983, s. 25.
15/ Zob. John Guillory: Cultural Capital: The Problem of
Literary Canon Formation. University of Chicago Press,
Chicago 1993.
16/ W miejsce podanego w oryginale przez autora zdania
proponujemy inny fragment z dziea Joycea w przekadzie
Tomasza Mirkowicza, cyt. za: James Joyce: Finnegans Wake
(sze pierwszych akapitw), prze.T. Mirkowicz, Literatura
na wiecie 1982 nr 8, s. 352 (przyp. red.).
Jacques Derrida: This Strange Institution Called Literature, w: Derek Attridge (red.): Acts of Literature. Routledge,
Nowy Jork 1992, s. 33-75.
Terry Eagleton: Literary Theory: An Introduction. Blackwell, Oksford 1983, s. 1-53.
Anthony Easthope: Literary into Cultural Studies. Routledge, Londyn 1991, s. 1-61.
John Guillory: Cultural Capital: The Problem of Literary
Canon Formation. University of Chicago Press, Chicago

1993.
Paul Hernadi (red.): What is Literature? Indiana University Press, Bloomington 1978.
Barbara Herrnstein Smith: On the Margins of Discourse:
On the Relation of Language to Literature. University of Chicago Press, Chicago 1979.
Mary Louise Pratt: Toward a Speech Act Theory of Literary Discourse. Indiana University Press, Bloomington 1977.
Rozdzia 3
Przypisy
1/ Zob. Richard Klein: Cigaretts are Sublime. Duke University Press, Durham 1993; Richard Klein: Eat Fat. Pantheon, Nowy Jork 1996; Marjorie Garber: Vice-Versa: Bisexuality and Eroticism of Everyday Life. Simon & Schuster,
Nowy Jork 1994; Mark Seltzer: Serial Killers I, II, III. Routledge, Nowy Jork 1997.
2/ Roland Barthes: Mythologies [oryg. Mythologies, 1957].
Cape, Londyn 1972, s. 15-25.
3/ Louis Althusser: Ideology and Ideological state Apparatuses (Notes toward an Investigation), w tego: Lenin and
Philosophy, and Other Essays. New Left Books, Londyn
1971, s. 168.
4/ Lawrence Grossberg, Cary Nelson i Paula Treichler
(red.): Cultural Studies. Routledge, Nowy Jork 1992, s. 2.
5/ Zob. Ernesto Laclau: New Reflections on the Revolution
of our Time. Verso, Londyn 1990, s. 89-92.
6/ Hegemonia oznacza ukad dominacji akceptowany
przez poddanych owej dominacji. Sfery rzdzce nie uciekaj si do bezporedniego uycia siy, dominujc w ramach
struktury przyzwolenia, w ktrej skad wchodzi take kultura, sankcjonujca istniejcy porzdek spoeczny. (Autorem
tej definicji jest Antonio Gramsci, woski teoretyk marksistowski) (przyp. aut.).
7/ Anthony Easthope: Literary into Cultural Studies. Routledge, Londyn 1991, s. 109.

8/ Lawrence Grossberg, Cary Nelsen, Paula Treichler:
Cultural Studies, op. cit., s. 4.
Literatura uzupeniajaca
Mieke Bal (red.): The Practice of Cultural Analysis. Stanford University Press, Stanford 1997.
Tony Bennett i in. (red.): Culture, Ideology, and Social
Process: A Reader. Batsford & Open University Press, Londyn 1987.
Ioan Davies: Cultural Studies and Beyond: Fragments of
Empire. Routledge, Londyn 1995.
Simon During (red.): The Cultural Studies Reader. Routledge, Londyn 1993.
Anthony Easthope: Literary into Cultural Studies. Routledge, Londyn 1991.
John Fiske: Understanding Popular Culture. Unwin, Boston 1989.
Forum: Thirty-Two Letters on the Relation between
Cultural Studies and Literary, Publications of the Modern
Language Associacion (PLMA) t. 112 nr 2 (marzec
1997), s. 257-286.
Robert von Hallberg (red.): Canons. University of Chicago Press, Chicago 1984.
Rozdzia 4
Przypisy
1/ Ferdinand de Saussure: Kurs jzykoznawstwa oglnego.
Prze. K. Kasprzyk. PWN, Warszawa 1961.
2/ Zob. Benjamin Lee Whorf: Jzyk, myl i rzeczywisto.
Prze. T. Howka. PIW, Warszawa 1982.
3/ Zob. Jonathan Culler: Structuralist Poetics: Structuralism, Linguistics, and the Study of Literature. Routledge & Kegan Paul, Londyn 1975, s. 113-160.
4/ Zob. Robert Holub: Reception Theory: A Critical Introduction. Methuen, Londyn 1984, s. 58-63.
5/ Elaine Showalter: Towards a Feminist Poetics, w: Wo-

men Writing and Writing about Women, pod red. Mary Jacobus. Croom Helm, Londyn 1979, s. 25.
6/ William K. Wimsatt, Monroe C. Beardsley: Bd intencjonalny, prze. B. Grodzicki, Tematy t. 18 (1966).
Niefortunny przekad polski tytuowego okrelenia by powszechnie krytykowany, tote na og intentional fallacy tumaczy si jako bd intencjonalnoci bd bd intencyjnoci (przyp. red.).
7/ Toni Morrison: Playing in the Dark:Whiteness and the
American Literary Imagination. Harvard University Press,
Cambridge 1992.
8/ Edward Said: Jane Austen and Empire, w tego: Culture and Imperialism. Knopf, Nowy Jork 1993, s. 80-97.
9/ Zob. Hans-Georg Gadamer: The Hermeneutics of
Suspicion, w: Gary Shapiro i Alan Sica (red.): Hermeneutics: Questions and Prospects. University of Massachusetts
Press, Amherst 1984, s. 54-65.
Roland Barthes: S/Z. Hill & Wang, Nowy Jork 1974.
Jonathan Culler: Saussure. Fontana, Londyn 1976; wyd.
popraw. Cornell University Press, Ithaca 1986.
Jonathan Culler: Structuralist Poetics: Structuralism, Linguistics, and the Study of Literature. Routledge & Kegan
Paul, Londyn 1975.
Nigel Fabb i in. (red.): The Linguistics of Writing: Arguments between Language and Literature. Methuen, Nowy Jork
1987.
Roger Fowler: Linguistic Criticism. Oxford University
Press, Oksford 1996.
M. A. K. Halliday: Explorations in the Functions of Language. Arnold, Londyn 1973.
Donald Marshall: Literary Interpretation, w: Introduction
to Scholarship in Modern Languages and Literatures, J. Gibaldi (red.), wyd. drugie. Modern Language Associacion, Nowy Jork 1992, s. 159-182.
William Ray: Literary Meaning: From Phenomenoly to De-

construction. Blackwell, Oksford 1984.
Jane Tompkins (red.): Reader-Response Criticism: From
Formalism to Post-Structuralism. Johns Hopkins University
Press, Baltimore 1980.
Rozdzia 5
Przypisy
1/ Jacques Derrida: Biaa mitologia. Metafora w tekcie
filozoficznym (fragmenty), prze. W. Krzemie, Pamitnik
Literacki 1986 z. 2.
2/ Zob. Jonathan Culler: The Turns of Metaphor, w tego: The Pursuit of Signs: Semiotics, Literature, Deconstruction.
Routledge & Kegan Paul, Londyn 1981, s. 188-209.
3/ Zob. George Lakoff, Mark Johnson: Metafory w naszym yciu. Prze. T. P. Krzeszowski. PIW, Warszawa 1988.
4/ Przekad S. Baraczaka, cyt. za: Od Chaucera do Larkina, op. cit., s. 276.
5/ Roman Jakobson: Dwa aspekty jzyka i dwa typy zakce afatycznych, prze. L. Zawadowski, w tego: W poszukiwaniu istoty jzyka. Wybr pism. Wybr, redakcja naukowa i wstp M. R. Mayenowa. PIW, Warszawa 1989, t. I,
s....
6/ Hayden White: Tropics of Discourse: Essays in Cultural
Criticism. Johns Hopkins University Press, Baltimore 1978,
s. 5-6, 58-75.
7/ Northrop Frye: The Anatomy of Criticism: Four Essays.
Princeton University Press, Princeton 1965, s. 249.
8/ Zob. Barbara Herrnstein-Smith: On the Margins of Discourse: On the Relation of Language to Literature. University
of Chicago Press, Chicago 1978, s. 30; Northrop Frye:
Anatomy of Criticism, op. cit., s. 271-272, 275, 280.
9/ Prze. Jan Kasprowicz, cyt za: Poeci jzyka angielskiego.
Wybr i oprac. H. Krzeczkowski, J. S. Sito, J. uawski.
PIW, Warszawa 1971, t. 2, s. 350.
10/ Prze. Jolanta Kozak, cyt za: William Blake: Wiersze
i poematy. Wybr i oprac. K. Puawski. wiat Literacki,

Warszawa 1994, s. 20.
11/ Northrop Frye: The Anatomy of Criticism, op. cit., s.
271-272, 275, 280.
12/ Polskim odpowiednikiem tej angielskiej wyliczanki
mogyby by np. Idzie rak nieborak... czy Entliczekpentliczek... (przyp. red.).
13/ Przekad Leszka Engelkinga, cyt. za: Ezra Pound: Poezje wybrane. LSW, Warszawa 1989, s. 106.
Lektura uzupeniajaca
Renato Barilli: Rhetoric. University of Minnesota Press,
Minneapolis 1989.
Jonathan Culler: Apostrophe, w tego: The Pursuit of Signs, op. cit., s. 135-154.
Jonathan Culler: Poetics of the Lyric, w tego: Structuralist Poetics: Structuralism, Linguistics, and the Study of Literature, op. cit., s. 161-188.
Jacques Derrida: What is Poetry? (Che cos la poesia?),
w: A Derrida reader: Between the Blinds. Peggy Kamuf (red.),
Columbia University Press, Nowy Jork 1991, s. 221-246.
Paul Hernadi: Beyond Genre: New Directions in Literary
Classification. Cornell University Press, Ithaca, 1972.
Chaviva Hosek, Patricia Parker (red.): Lyric Poetry: Beyond New Criticism. Cornell University Press, Ithaca 1985.
Rozdzia 6
Przypisy
1/ Frank Kermode: The Sense of an Ending. Oxford University Press, Oksford 1967, s. 45.
2/ Arystoteles: Poetyka, w tego: Retoryka. Poetyka. Prze.
H. Podbielski. PWN, Warszawa 1988, s. 323-334.
3/ Mikhail Bakhtin: The Dialogic Imagination: Four Essays. University of Texas Press, Austin 1981.
4/ Jane Austen: Emma. Prze. J. Dmochowska. Prszyski
i S-ka, Warszawa 1996, s. 5.
5/ Mieke Bal: Narratology: Introduction to the Theory of

Narrative. University of Toronto Press, Toronto 1985, s.
100-115; Grard Genette: Narrative Discourse: An Essay in
Method. Cornel University Press, Ithaca 1980, s. 189-211.
6/ Grard Genette: Narrative Discourse, op. cit., s. 121127.
7/ E. M. Forster: Aspects od the Novel. Harcourt, Nowy
Jork 1927, s. 64.
8/ Paul de Man: The Resistance to Theory. University of
Minnesota Press, Minneapolis 1986, s. 11.
Mieke Bal: Narratology: Introduction to the Theory of Narrative. Wyd. II popr. University of Toronto Press, Toronto
1997.
Peter Brooks: Psychoanalysis and Storytelling. Blackwell,
Oksford 1994.
Jonathan Culler: Poetics of the Novel, w tego: Structuralist Poetics: Structuralism, Linguistics, and the Study of Literature. Routledge & Kegan Paul, Londyn 1975, s. 189-238.
Jonathan Culler: Story and Discourse in the Analysis of
Narrative, w tego: The Pursuit of Signs: Semiotics, Literature,
Deconstruction. Routledge & Kegan Paul, Londyn 1981, s.
169-187.
Susan Lanser: The Narrative Act: Point of View in Fiction.
Princeton University Press, Princeton 1981.
Teresa de Lauretis: Desire in Narrative, w teje: Alice Doesnt. Indiana University Press, Bloomington 1984, s. 103157.
Wallace Martin: Recent Theories of Narrative. Cornell
University Press, Ithaca 1986.
D. A. Miller: The Novel and the Police. University of California Press, Berkeley-Los Angeles 1988.
Shlomith Rimmon-Kenan: Narrative Fiction: Contemporary Poetics. Methuen, Londyn 1983.
Rozdzia 7

Przypisy
1/ John Langshaw Austin: Jak dziaa sowami, w tego:
Mwienie i poznawanie. Rozprawy i wykady filozoficzne.
Prze. B. Chwedeczuk, przejrza J. Woleski. PWN, Warszawa 1993, s. 555.
2/ Zob. Sandy Petrey: Speech Acts and Literary Theory.
Routledge, Nowy Jork 1990.
3/ James Joyce: Ulisses. Prze. M. Somczyski. PIW,Warszawa 1969, s. 7.
4/ John Langshaw Austin: Jak dziaa sowami, op. cit., s.
556 i 571.
5/ Jacques Derrida: Sygnatura zdarzenie kontekst,
prze. B. Banasiak, w tego: Pismo filozofii. inter esse, Krakw 1993, s. 276.
6/ Zob. Jacques Derrida: Acts of Literature. Derek Attridge (red.), Routledge, Nowy Jork 1992, s. 55.
7/ Jacques Derrida: Declarations of Independence,
New Political Science nr 15 (lato 1986), s. 7-15.
8/ Paul de Man: Allegories of Reading. Yale University
Press, New Haven 1979, s. 131.
9/ Judith Butler: Gender Trouble: Feminism and the Subversion of Identity. Routledge, Nowy Jork 1990, s. 136-141.
10/ Judith Butler: Bodies that Matter: On the Discursive Limits of Sex. Routledge, Nowy Jork 1993, s. 7.
11/ Ibidem, s. 231-232.
Jacques Derrida: Limited Inc. Northwestern University
Press, Evanston, 1988.
Shoshana Felman: The Literary Speech Act. Cornell University Press, Ithaca 1983.
Barabara Johnson: Poetry and Performative Language,
w teje: The Critical Difference: Essays in the Contemporary
Rhetoric of Reading. Johns Hopkins University Press, Baltimore 1980.
Rozdzia 8
Przypisy
1/ Michel Foucault: Archeologia wiedzy. Prze. A. Siemek.
PIW, Warszawa 1977, s. 38.
2/ Zob. Judith Butler: Bodies that Matter: On the Discursive Limits of Sex. Routledge, Nowy Jork 1993, s. 235-240.
3/ Nancy Armstrong: Desire and Domenstic Fiction.
Oxford University Press, Nowy Jork 1987, s. 9.
4/ Zob. Jean Laplanche, J.-B. Pontalis: Sownik psychoanalizy. Prze. E. Modzelewska, E. Wojciechowska. WSiP,
Warszawa 1996, s. 78-83.
5/ Jacues Lacan: The Mirror Stage, w tego: crits: A Selection. Norton, Nowy Jork 1977, s. 1-7.
6/ Mikkel Borch-Jakobsen: The Freudian Subject. Stanford University Press, Stanford 1988, s. 47.
7/ Ren Girard: Deceit, Desire and the Novel: Self and the
Other in Literary Structure. Johns Hopkins University Press,
Baltimore 1965; Eve Kosofsky Sedgwick: Between Men: English Literature and Male Homosocial Desire. Columbia University Press, Nowy Jork 1985.
8/ Zob. Jacqueline Rose: Sexuality in the Field of Vision.
Verso, Londyn 1986, s. 103.
9/ Michel Foucault: Historia seksualnoci. Prze. B. Banasiak, T. Komendant i K. Matuszewski. Czytelnik, Warszawa
1995, s. 91.
10/ Stuart Hall: Cultural Identity and Cinematic Representation, Framework nr 36 (1987), s. 70.
11/ Zob. Barbara Johnson: The Critical Difference: BartheS / BalZac, w teje: The Critical Difference: Essays in the
Contemporary Rhetoric of Reading. Johns Hopkins University Press, Baltimore 1980, s. 4.
12/ Judith Butler: Gender Trouble: Feminism and the Subversion of Identity. Routledge, Nowy Jork 1990, s. 147.
13/ Kwame Anthony Appiah: Tolerable Falsehoods:
Agency and the Interests of Theory, w: Jonathan Arac i Barbara Johnson (red.): The Consequences of Theory. Johns Hop-
kins University Press, Baltimore 1991, s. 74.

14/ Zob. Gayatri Ch. Spivak: Can the Subaltern Speak?,
w: Cary Nelson i Lawrence Grossberg (red.): Marxism and
the Interpretation of Culture. University of Illinois Press,
Urbana 1988, s. 271-313.
15/ Kwame Anthony Appiah: Tolerable Falsehoods, op.
cit., s. 83.
5/ Antony Easthope: British Post-structuralism since 1968.

Routledge, Nowy Jork 1988, s. xiv.
6/ Raymond Williams: Writing in Society. Verso, Londyn
1984, s. 210.
7/ E. W. Said: Orientalizm. Prze. W. Kalinowski. PIW,
Warszawa 1991.
Literatura uzupeniajaca
Homi Bhabha: The Location of Culture. Routledge, Nowy
Jork 1994.
Diana Fuss: Identification Papers. Routledge, Nowy Jork
1995.
Kaja Silverman: The Subject of Semiotics. Oxford University Press, Oksford 1983.
Charles Taylor: Sources of the Self:The Making of the Modern Identity. Harvard University Press, Cambrdge 1989.
Instytucjonalna historia krytyki literackiej:

Chris Baldick: Criticism and Literary Theory, 1890 to the
Present. Longman, Londyn 1996.
Jonathan Culler: Literary Criticism and the American
University, w tego: Framing the Sign: Criticism and Its Institutions. Blackwell, Oksford 1988, s. 3-40.
Gerald Graff: Professing Literature: An Instytutional History. University of Chicago Press, Chicago 1987.
Dodatek
Przypisy
1/ Jacques Derrida: Structure, Sign, and Play in the Discourse of the Human Sciences, w: R. Macksey i E. Donato (red.): The Languages of Criticism and the Sciences of Man.
Johns Hopkins University Press, Baltimore 1970, s. 247265.
2/ Barbara Johnson: The Critical Difference: Essays in the
Contemporary Rhetoric of Reading. Johns Hopkins University Press, Baltimore 1980, s. 5.
3/ Elaine Showalter: Towards a Feminist Poetics, w: Women Writing and Writing about Women. Mary Jacobus (red.),
Croom Helm, Londyn 1979, s. 25.
4/ Jacqueline Rose: Sexuality in the Field of Vision. Verso,
Londyn 1986; Mary Jacobus: Reading Woman: Essays in Feminist Criticism. Columbia University Press, Nowy Jork
1986; Kaja Silverman: Threshold of the Visible World. Routledge, Nowy Jork 1996.
Literatura zalecana:
O szkoach teoretycznych:
Peter Barry: Beginning Theory: An Introduction to Literary
and Cultural Theory. Manchester University Press, Manchester 1995.
Terry Eagleton: Literary Theory: An Introduction. Blackwell, Oksford 1983.
Antony Easthope: British Post-structuralism since 1968.
Routledge, Nowy Jork 1988.
Keith Green, Jill LeBihan: Critical Theory and Practice:
A Coursebook. Routledge, Londyn 1996.
Richard Harland: Superstucturalism: The Philosophy of
Structuralism and Poststructuralism. Methuen, Londyn 1987.
Raman Selden (red.): The Cambridge History of Literary
Criticism, t. 8: From Formalism to Poststructuralism. Cambridge University Press, Cambridge 1995.
Literatura uzupeniajca w jzyku polskim

Michai Bachtin: Estetyka twrczoci sownej. Prze. D.

Ulicka. Oprac. Przekadu E. Czaplejewicz. PIW, Warszawa
1986.
Michai Bachtin: Problemy literatury i estetyki. Prze. W.
Grajewski. Czytelnik, Warszawa 1982.
Roland Barthes: Mit i znak. Eseje. Wybr i sowo wstpne J. Boskiego. PIW, Warszawa 1970.
Anna Burzyska: Dekonstrukcja jako krytyka interpretacji, Ruch Literacki 1985 nr 5/6.
Jonathan Culler: Dekonstrukcja i jej konsekwencje dla
bada literackich, prze. M. B. Fedewicz. Pamitnik
Literacki 1987 z. 4.
Jonathan Culler: Konwencja i oswojenie, prze. I.
Sieradzki, w: Znak, styl, konwencja. Wybra i wstpem
opatrzy M. Gowiski. Czytelnik, Warszawa 1977.
Jonatha Culler: Presupozycje i intertekstualno, prze.
K. Rosner, Pamitnik Literacki 1980 z. 3.
Jacues Derrida: Pismo filozofii. Wybra i przedmow
opatrzy B. Banasiak. inter esse, Krakw 1993.
Jacques Derrida: Pismo i telekomunikacja, prze. J. Skoczylas, Teksty 1975 nr 3.
Jacques Derrida: Pozycje: rozmowy z Henri Ronsem, Juli
Kristev, Jean-Louis Houdebinem i Guy Scarpett. Prze. A.
Dziadek. FA-art., Bytom 1997.
Jacques Derrida: Struktura, znak i gra w dyskursie nauk
humanistycznych, prze. M. Adamczyk, Pamitnik Literacki 1986 z. 2.
Micha Gowiski: Poetyka i okolice. PWN, Warszawa
1992.
Laurent Jenny: Poetyka i przedstawianie, prze. W.
Maczkowski, Pamitnik Literacki 1989 z. 4.
Barbara Johnson: Rnica krytyczna, prze. M. Adamczyk, Pamitnik Literacki 1986 z. 2.
Paul de Man: Semiotyka a retoryka, prze. M. B. Fedewicz, Pamitnik Literacki 1986 z. 2.
Henryk Markiewicz: Rzut oka na najnowsz teori bada
literackich za granic, w tego: Literaturoznawstwo i jego
ssiedztwo, PWN, Warszawa 1989.

Micha Pawe Markowski: Efekt inskrypcji: Jacques
Derrida i literatura. Studio F, Bydgoszcz 1997.
Ryszard Nycz: Tekstowy wiat. Poststrukturalizm a wiedza
o literaturze. Wydawnictwo IBL, Warszawa 1995.
Poetyka bez granic. Praca zbiorowa pod red. W. Boleckiego i W. Tomasika. Wydawnictwo IBL, Warszawa 1995.
Po strukturalizmie.Wspczesne badania teoretycznoliterackie. Pod red. R. Nycza. Wiedza o kulturze, Wrocaw 1992.
Problemy teorii literatury. Seria 3: Prace z lat 1975-1984.
Wyboru dokona H. Markiewicz. Ossolineum, Wrocaw
1988.
Tadeusz Rachwa, Tadeusz Sawek: Maszyna do pisania.
O dekonstruktywistycznej teorii literatury Jacquesa Derridy.
Rj, Warszawa 1992.
Tadeusz Sawek: Via femina. Dekonstrukcja jako styl
krytyki, w: Inerpretacje i style krytyki.Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego, Katowice 1988.
Janusz Sawiski: Prace wybrane. Tom 2: Dzieo Jzyk
Tradycja. Universitas, Krakw 1998.
Janusz Sawiski: Prby teoretycznoliterackie. PEN,
Warszawa 1992.
Studia z teorii literatury. Archiwum przekadw Pamitnika Literackiego. II. Pod red. K. Bartoszyskiego, M. Gowiskiego, H. Markiewicza. Ossolineum, Wroclaw 1988.
Wspczesna teoria bada literackich za granic. Antologia.
Opracowa H. Markiewicz. T. 2: Strukturalno-semiotyczne
badania literackie. Literaturoznawstwo porwnawcze.W krgu
psychologii gbi i mitologii. Wyd. przejrz. i zmien. WL, Krakw 1992. T. 4. Cz. 1: Badania strukturalno-semiotyczne
(uzupenienie). Problemy recepcji i interpretacji. Cz. 2: Literatura jako produkcja i ideologia. Poststrukturalizm. Badania intertekstualne. Problemy syntezy historycznoliterackiej. WL,
Krakw 1992.
Ponadto artykuy podejmujce zagadnienia poruszane
w ksice mona znale na amach Tekstw Drugich,
m.in. w numerach tematycznych miech feministek

(1993 nr 4/5/6), Feminizm po polsku (1995 nr 3/4),
Granice interpretacji (1997 nr 6).

Culler Teoria Literatury

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Culler Teoria Literatury

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Wstp

Wiele wstpw do teorii literatury przedstawia szereg

Ksika niniejsza wiele zawdzicza moim studentom,

We wspczesnych badaniach nad literatur i kultur

Co w tym wypadku oznacza sowo teoria? Przede

Przykadem ilustrujcym jedn z drg, dziki ktrym

Najrozmaitsze obiekty su pod nieobecno ukochanej

Nie oznacza to, e midzy obecnoci i nieobecnoci

Co to jest literatura? Czytelnik zapewne sdzi, e jest to

Co to jest i skd wiemy, co to?

Czy to jest literatura? Czy stworzyem dzieo literackie,

Czyta bite dwie godziny bez jakiegokolwiek przygotowania.

wsppracy jest bezwzgldnie przestrzegana. Mona si

1. Literatura jako wysuwanie na pierwszy

2. Literatura jako integracja jzyka

3. Literatura jako fikcja

4. Literatura jako przedmiot estetyczny

5. Literatura jako twr intertekstualny

Literatura a wiedza o kulturze 57

Literatura a wiedza o kulturze 59

Literatura a wiedza o kulturze 61

Literatura a wiedza o kulturze 63

Literatura a wiedza o kulturze 65

To z pewnoci ciekawe spostrzeenia, by moe nawet

Literatura a wiedza o kulturze 67

Czy literatura jest szczeglnym rodzajem jzyka, czy te

Co tu jest znaczeniem? Istnieje, oczywicie, rnica

Jzyk, znaczenie i interpretacja 71

Jzyk, znaczenie i interpretacja 73

Jzyk, znaczenie i interpretacja 75

Jzyk, znaczenie i interpretacja 77

Jzyk, znaczenie i interpretacja 79

Jzyk, znaczenie i interpretacja 81

Jzyk, znaczenie i interpretacja 83

Wedug podanej przeze mnie definicji poetyka jest prb

Retoryka, poetyka i poezja 87

Retoryka, poetyka i poezja 89

Retoryka, poetyka i poezja 91

Retoryka, poetyka i poezja 93

Retoryka, poetyka i poezja 95

Wiersze nabieraj nas lub mwi do nas zagadkami

Retoryka, poetyka i poezja 97

Jego interpretacja wymaga skupienia si na kontracie

Dawno, dawno temu za literatur uwaano przede

100 Teoria literatury

102 Teoria literatury

104 Teoria literatury

106 Teoria literatury

108 Teoria literatury

110 Teoria literatury

Utwory narracyjne, poprzez wiedz, ktr przynosz,

Jzyk performatywny 113

sowna bd niestosowna, zalenie od okolicznoci; moe

114 Teoria literatury

Jzyk performatywny 115

116 Teoria literatury

Jzyk performatywny 117

118 Teoria literatury

Jzyk performatywny 119

120 Teoria literatury

Jzyk performatywny 121

122 Teoria literatury

Ten z lewej jest niczego sobie.