Repetytorium Z Matematyki

Repetytorium z matematyki dla studentw pierwszego roku
Janina Paskonka, Karol Selwat
Pastwowa Wysza Szkoa Zawodowa im. Witelona w Legnicy
Janina Paskonka
Karol Selwat
Repetytorium z matematyki
dla studentw pierwszego roku
Legnica 2010
Recenzent:
prof. zw. dr hab. Tadeusz Galanc
Korekta:
Krystyna Gajaszek, Waldemar Gajaszek
Projekt okadki:
Adam Chamera
Redakcja techniczna, ukad typograficzny, skad i amanie:
Waldemar Gajaszek, Halina Kawa
Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju
Pastwowej Wyszej Szkoy Zawodowej im. Witelona w Legnicy
Wsplnota Akademicka
ul. Sejmowa 5A, 59 220 Legnica
tel. ( 076 ) 723 21 20, tel./fax ( 076 ) 723 29 04
www.wa.legnica.edu.pl
Wydawca:
ul. Sejmowa 5A, 59 220 Legnica
tel. ( 076 ) 723 22 80 do 83
pwsz@pwsz.legnica.edu.pl
www.pwsz.legnica.edu.pl
Wszystkie prawa zastrzeone. adna cz tej publikacji nie moe by
powielana ani rozpowszechniana za pomoc urzdze elektronicznych,
mechanicznych, kopiujcych, nagrywajcych i innych bez uprzedniego
wyraenia zgody przez wydawc.
Druk ukoczono we wrzeniu 2010 r.
ISBN 978-83-61389-84-2
Wstp
Ksika Repetytorium z matematyki dla studentw pierwszego roku jest podrcznikiem pomocniczym do przedmiotw matematycznych dla studentw
pierwszego roku oraz maturzystw przygotowujcych si do egzaminu maturalnego z matematyki dla poziomu rozszerzonego. Prezentuje ona te zagadnienia matematyczne z zakresu szkoy ponadgimnazjalnej, ktrych znajomo jest potrzebna do rozumienia wykadu i wicze z przedmiotw matematycznych na studiach oraz na maturze z matematyki na poziomie rozszerzonym. Zagadnienia te w wikszoci nie wystpuj w standardach wymaga egzaminacyjnych dla egzaminu maturalnego na poziomie podstawowym. Pojawiaj si one za w standardach wymaga egzaminacyjnych dla
poziomu rozszerzonego. Dlatego te wikszo absolwentw szk ponadgimnazjalnych, ktrzy zostali przyjci na pierwszy rok studiw pierwszego
stopnia, nie posiada wiedzy i umiejtnoci z zakresu wspomnianych zagadnie. Sytuacja taka znacznie utrudnia, a czasami wrcz uniemoliwia tym
absolwentom rozumienie treci matematycznych prezentowanych na zajciach podczas studiw wyszych. Wskutek tego wzmiankowani absolwenci
nie mog aktywnie uczestniczy w tych zajciach i tym samym nie mog
osign oczekiwanych efektw uczenia si.
W opisywanej ksice teori ograniczono do niezbdnego minimum,
w szczeglnoci pominito dowody twierdze i wzorw. Przedstawione
przykady ilustruj kluczowe pojcia oraz zastosowania waniejszych twierdze. Pierwszy rozdzia ksiki omawia elementy logiki matematycznej.
Drugi rozdzia powicono elementom teorii mnogoci. Trzeci rozdzia
przedstawia takie zagadnienia jak: silnia, symbol Newtona, dwumian
Newtona, indukcja matematyczna. W czwartym rozdziale omwiono elementy rachunku wektorowego i geometrii analitycznej na paszczynie. Nastpne rozdziay powicono na przedstawienie podstaw teorii funkcji oraz
na omwienie poszczeglnych klas funkcji elementarnych: funkcji trygonometrycznych, wielomianowych, wymiernych, wykadniczych i logarytmicznych. Zaprezentowano rwnie metodyk rozwizywania rwna i nierwnoci z wartoci bezwzgldn. W nastpnej czci podano krtki wstp do
teorii cigw i ich granic. W kolejnym rozdziale zawarto elementy analizy
matematycznej funkcji rzeczywistych jednej zmiennej rzeczywistej. Ostatni
rozdzia powicono elementom kombinatoryki i rachunku prawdopodobiestwa.
Rozdzia 1
Elementy logiki matematycznej
1.1. Zdania
Na lekcjach jzyka polskiego tworzymy i poznajemy rne rodzaje zda.
Zdania bywaj pytajce, wykrzyknikowe, proste czy zoone. W logice matematycznej rwnie uywamy pojcia zdanie, ale znaczenie jego jest inne
ni w gramatyce.
Definicja
Zdaniem w sensie logiki matematycznej nazywamy wyraenie oznajmujce,
o ktrym moemy powiedzie, e jest ono prawdziwe lub faszywe (wyraenie, ktremu mona przypisa jedn z dwch wartoci logicznych: prawd
lub fasz).
Zdania proste w matematyce oznacza bdziemy maymi literami alfabetu p,
q, r, s, prawd oznaczymy wartoci 1, a fasz 0.
Na przykad zdanie Wrocaw jest stolic Polski jest zdaniem faszywym,
wic jego warto logiczna wynosi 0, zdanie Sonie s ssakami jest prawdziwe, wic jego wartoci logiczn jest 1. Zdanie Zamknij okno! nie jest
zdaniem, bo nie moemy okreli, czy jest ono prawdziwe, czy faszywe.
Powyej zostay podane zdania proste. Podobnie jak w jzyku polskim,
w logice zdania proste moemy czy spjnikami i otrzymamy wwczas
zdania zoone. W logice matematycznej uywamy nastpujcych spjnikw:
i, lub, jeeli, to, wtedy i tylko wtedy, gdy, nieprawda, e.
Symbole odpowiadajce powyszym spjnikom oraz nazwy zda zoonych
zbudowanych przy ich uyciu zostan przedstawione w poniszej tabeli:
Tabela 1.1. Spjniki logiczne
Spjniklogiczny
Symbollogiczny
i
lub
Jeeli,to
Wtedyitykowtedy,gdy
Nieprawda,e
Nazwazdania
zoonego
koniunkcja
alternatywa
implikacja
rwnowano
zaprzeczenie(negacja)
Omwimy teraz poszczeglne spjniki logiczne.
1.1.1. Koniunkcja
Zajmowa si bdziemy zdaniem: Zbyszek ma psa i kota. Zdanie to skada si z dwch zda prostych:
p: Zbyszek ma psa
q: Zbyszek ma kota
poczonych ze sob spjnikiem i. Zdanie to nazywamy koniunkcj zda
prostych p oraz q i zapisujemy .
Zdanie bdce koniunkcj dwch zda prostych bdzie prawdziwe, gdy
oba zdania proste s prawdziwe. Gdyby ktrekolwiek zdanie proste byo
faszywe (tzn. Zbyszek nie ma psa, lub Zbyszek nie ma kota), to cae
zdanie zoowe byoby rwnie faszywe.
Tabelka wartoci logicznych koniunkcji dwch zda prostych jest wic
nastpujca:
Tabela 1.2. Wartoci logiczne koniunkcji
p
1
1
0
0
q
1
0
1
0
1
0
0
0
Koniunkcja jest zatem tylko raz prawdziwa, wtedy gdy oba zdania proste
s prawdziwe.
1.1.2. Alternatywa
Zajmowa bdziemy si obecnie zdaniem Kupi sobie nowy paszcz lub
buty. Zdanie zoone skada si tu z dwch zda prostych:
p: Kupie sobie nowy paszcz,
q: Kupi sobie buty
poczonych ze sob spjnikiem lub. Zdanie to nazywa bdziemy alternatyw zda p oraz q, co zapisujemy .
Zdanie to uwaa bdziemy za prawdziwe, gdy kupimy tylko paszcz lub
kupimy tylko buty, ale rwnie wtedy, gdy kupimy paszcz oraz buty. Zdanie to bdzie faszywe tylko w przypadku, gdy nie kupimy ani paszcza, ani
butw.
Tabelka wartoci logicznych alternatywy dwch zda prostych jest wic
nastpujca:
Implikacja
Tabela 1.3. Wartoci logiczne alternatywy

p
1
1
0
0
q
1
0
1
0
1
1
1
0
Alternatywa jest wic tylko raz faszywa, wtedy gdy oba zdanie s faszywe.
1.1.3. Implikacja
Zdanie Jeeli rozwiesz te zadania, to dostaniesz si na studia jest implikacj dwch zda prostych:
p: Rozwiesz te zadania,
q: Dostaniesz si na studia,
co symbolicznie zapisujemy . Zdanie p nazywane jest poprzednikiem
implikacji, a zdanie q jest nastpnikiem.
Zastanwmy si, jak warto logiczn bdzie miaa implikacja w zalenoci od tego, jakie wartoci przyjmuj zdania proste.
W ktrym przypadku bdziemy niezadowoleni? Oczywicie wwczas,
gdy rozwiemy zadania i nie dostaniemy si na studia. Nietrudno zatem
stwierdzi, e jeli poprzednik jest prawdziwy, a nastpnik faszywy, to implikacja rwnie jest faszywa. W przypadku gdy nie rozwiemy zada, to
moemy si spodziewa, e na studia si nie dostaniemy, ale rwnie dobrze
moemy si na nie dosta. Oba przypadki mog si zdarzy. W adnym razie
nie moemy czu si pokrzywdzeni, gdy na studia w tej sytuacji si nie dostaniemy.
Wobec powyszego tabelka wartoci logicznych dla implikacji wyglda
nastpujco:
Tabela 1.4. Wartoci logiczne implikacji
p
1
1
0
0
q
1
0
1
0
1
0
1
1
Jak nietrudno zauway, implikacja jest tylko raz faszywa, gdy jej poprzednik jest prawdziwy, a nastpnik faszywy, czyli gdy z prawdziwej przesanki wynika faszywy wniosek.
W zdaniu zapisanym w postaci implikacji zdanie p jest warunkiem wystarczajcym dla q, zdanie q jest warunkiem koniecznym dla p.
1.1.4. Rwnowano
Zdanie Liczba jest podzielna przez 5 wtedy i tylko wtedy, gdy jej cyfr
jednoci jest 5 lub 0 skada si z nastpujcych zda prostych:
p: liczba jest podzielna przez 5,
q: jej cyfr jednoci jest 5 lub 0.
Takie zdanie zoone nazywa bdziemy rwnowanoci zda prostych p
i q i oznacza bdziemy .
Oczywicie nietrudno stwierdzi, e rwnowano dwch zda prostych
bdzie prawdziwa, gdy oba zdania maj t sam warto logiczn, tzn. oba
s prawdziwe lub oba faszywe.
Tabelka wartoci logicznych zdania zoonego dla rwnowanoci jest
nastpujca:
Tabela 1.4. Wartoci logiczne rwnowanoci
p
1
1
0
0
q
1
0
1
0
1
0
0
1
1.1.5. Zaprzeczenie zdania

Zdanie Nieprawda, e ludzie yj na Marsie jest zaprzeczeniem zdania p:
Ludzie yj na Marsie. Zaprzeczenie zdania oznaczamy . Oczywicie
nasze zdanie p jest zdaniem faszywym, wic jego zaprzeczenie jest zdaniem
prawdziwym. Moemy wic stwierdzi, e zdanie p oraz jego negacja
maj przeciwne wartoci logiczne. W poniszej tabeli przedstawiamy wartoci logiczne dla negacji zdania:
Prawa logiczne
Tabela 1.5. Wartoci logiczne negacji
p
0
1
1
0
1.2. Prawa logiczne

Jeli chcemy przeprowadzi poprawny i logiczny tok rozumowania czy postpowania w jakiej sprawie, musimy zna przynajmniej podstawowe prawa logiczne (zwane prawami rachunku zda bd tautologiami).
Definicja
Prawem rachunku zda (tautologi) nazywamy zdanie zoone, ktre jest
zawsze prawdziwe, niezalenie od wartoci logicznych zda tworzcych.
Zapoznamy si w tym momencie z niektrymi tautologiami, a cz
z nich udowodnimy.
Tabela 1.6. Podstawowe prawa logiczne

Prawowyczonegorodka
Prawosprzecznoci
Prawopodwjnegoprzeczenia
IprawoDeMorgana
IIprawoDeMorgana
Przemiennoalternatywy
cznoalternatywy
Przemiennokoniunkcji
cznokoniunkcji
Rozdzielnokoniunkcjiwzgldem
alternatywy
Rozdzielnoalternatywywzgldem
koniunkcji
Prawoprzechodniociimplikacji
Prawozaprzeczeniaimplikacji
Rwnowanoimplikacjiprostej
iprzeciwstawnej
10
Rwnowanoimplikacjiodwrotnej
iprzeciwnej
Zamianarwnowanocina
koniunkcjimplikacjiprostej
iodwrotnej
Jedn z metod dowodzenia praw logiki matematycznej jest metoda zero-jedynkowa. Wykorzystujc wszystkie moliwe wartoci zda prostych wystpujcych w zdaniu zoonym, ocenia si warto caego zdania.
Przykad
Udowodnimy powysz metod I prawo De Morgana.
1
1
0
0
1
0
1
0

1
1
1
0

0
0
0
1

0
0
1
1

0
1
0
1

0
0
0
1

1
1
1
1
W trakcie uzupeniania tabeli wartociami logicznymi korzystalimy

z wczeniej podanych tabelek dla alternatywy, negacji, koniunkcji oraz rwnowanoci.
W ostatniej kolumnie otrzymalimy same jedynki, co wiadczy o tym, e
niezalenie od tego, jakie wartoci logiczne przyjmuj zdania proste p i q,
cae zdanie zoone jest prawdziwe, zatem jest to tautologia.
1.3. Formy zdaniowe

Wyraenie x jest liczb nieparzyst nie jest zdaniem, gdy nie jestemy
w stanie okreli jego wartoci logicznej tak dugo, pki nie dowiemy si,
czym jest x. Bywaj sytuacje, gdy to wyraenie jest zupenie bez sensu, np.
gdy w miejsce x wstawimy sowo mapa. Wyraenie to staje si zdaniem,
gdy zastpimy x konkretn wartoci.
Definicja
Form zdaniow zmiennej x nazywamy wyraenie zawierajce zmienn x,
ktre staje si zdaniem w sensie logiki matematycznej dopiero po zastpieniu x nazw pewnego elementu.
Kwantyfikatory
11
Zbir elementw, ktre po podstawieniu w miejsce x dadz sensowne

wyraenie, nazywamy dziedzin danej formy zdaniowej. Wszystkie elementy z dziedziny, ktre po podstawieniu w miejsce x dadz zdanie prawdziwe,
tworz zbir elementw speniajcych dan form zdaniow.
Formy zdaniowe zmiennej x oznacza bdziemy p(x), q(x) itd., jej dziedzin odpowiednio , itd. Zbir elementw speniajcych dan form zdaniow p(x) oznaczamy .
Przykad
Dana jest forma zdaniowa zmiennej x p(x): . Dziedzin jej jest
zbir liczb rzeczywistych, . Wyznaczy zbir elementw speniajcych t form zdaniow.
Aby ze zbioru liczb rzeczywistych wybra te, ktre speniaj form zdaniow, wystarczy rozwiza rwnanie . Nietrudno zauway, e rwno ta jest prawdziwa, gdy lub . Zatem .
1.4. Kwantyfikatory
W matematyce czsto uywamy wyrae: dla kadego x, czy istnieje
takie x, e. Wyraenia te nazywane s kwantyfikatorami, odpowiednio
oglnym i szczegowym, ktre pozwalaj zastosowa skrty w zapisie.
Definicja
Wyraenie dla kadego x nazywamy kwantyfikatorem oglnym i zapisujemy go (mona spotka oznaczenie ).
Definicja
Wyraenie istnieje takie x, e nazywamy kwantyfikatorem szczegowym
i zapisujemy go (mona spotka oznaczenie ).
Przykad
Zdanie: istnieje liczba rzeczywista speniajca rwnanie
z uyciem symbolu kwantyfikatora zapiszemy: .
Uwaga
Forma zdaniowa jednej zmiennej poprzedzona kwantyfikatorem staje si
zdaniem.
12
Aby zaprzecza zdania z kwantyfikatorem, posuymy si nastpujcym

przykadem. Wemy pod uwag nastpujce zdanie: Kwadrat kadej liczby
rzeczywistej jest nieujemny. Zanegowaniem tego zdania bdzie wskazanie
przynajmniej jednej liczby rzeczywistej, ktrej kwadrat bdzie ujemny. Zatem zaprzeczeniem powyszego zdania bdzie: Istnieje liczba rzeczywista,
ktra podniesiona do kwadratu da warto ujemn. Moemy wic wycign nastpujce wnioski:
Wniosek
Zaprzeczeniem zdania dla kadego x zachodzi p(x) jest zdanie istnieje
takie x, dla ktrego nie zachodzi p(x), czyli .
Wniosek
Zaprzeczeniem zdania istnieje takie x, e p(x) jest zdanie dla kadego x
nie zachodzi p(x), czyli .
Kwantyfikatory maj ogromne znaczenie w formuowaniu twierdze matematycznych. Twierdzenia zapisywane z uyciem kwantyfikatora maj
najczciej form zdaniow zapisan w postaci implikacji, czyli:
. Taka posta nosi nazw twierdzenia prostego, w ktrym p(x) jest jego
zaoeniem, a q(x) tez.
Wykorzystujc wiedz zwizan z prawami rachunku zda, moemy mwi
o twierdzeniu odwrotnym, czyli: , twierdzeniu przeciwnym,
czyli: oraz twierdzeniu przeciwstawnym:
.
Naley pamita, e jeeli twierdzenie proste jest prawdziwe, to nie zawsze znaczy, e twierdzenie odwrotne jest prawdziwe. Tak jest w przypadku
np. twierdzenie Talesa i twierdzenia odwrotnego do twierdzenia Talesa. Jeli
natomiast zajmowa si bdziemy twierdzeniem prostym: Jeli liczba jest
podzielna przez 10, to jest podzielna przez 2, ktre jest prawdziwe, to
twierdzenie do niego odwrotne: Jeli liczba jest podzielna przez 2, to jest
podzielna przez 10 jest oczywicie faszywe (np. 4 jest podzielne przez 2,
ale nie jest podzielne przez 10).
W przeciwiestwie do definicji twierdzenia matematyczne musz by
udowodnione. Twierdzenie matematyczne moemy dowodzi, stosujc metod wprost lub metod nie wprost.
Metoda wprost polega na tym, e przyjmujemy za prawdziwe wszystkie
zaoenia i, wykorzystujc znane nam oraz udowodnione twierdzenia,
prowadzimy logiczne rozumowanie, za pomoc ktrego wykazujemy
prawdziwo tezy.
Metoda nie wprost polega na tym, e zakadamy faszywo tezy dowodzonego twierdzenia i poprzez wykorzystywanie znanych i udowodnionych
Zadania
13
twierdze pokazujemy, e doprowadzi nas to do sprzecznoci z zaoeniem.

Uzyskana sprzeczno oznacza, e nasze twierdzenie jest prawdziwe.
1.5. Zadania
1. Czy podane wyraenia s zdaniami logicznymi?:
a) Wczoraj pada deszcz.
b) Zamknij okno!
c) 8 jest liczb pierwsz.
d) Czy lubisz piewa?.
e) X jest liczb dodatni.
f) Istnieje liczba, ktrej kwadrat jest ujemny.
g) Liczba przektnych piciokta jest rwna liczbie jego bokw.
h) .
2. Oce warto logiczn nastpujcych zda:

a) 8 jest liczb pierwsz.
b) Istnieje liczba, ktrej kwadrat jest ujemny.
c) Liczba przektnych piciokta jest rwna liczbie jego bokw.
d) .
e) Kady trapez jest rwnolegobokiem.
f) Trjkt o bokach 12, 16, 20 jest prostoktny.
g) 1 jest liczb pierwsz.
h) Chiny s krajem europejskim.
i) Dugo wysokoci czworocianu foremnego o boku 2 jest liczb
niewymiern.
3. Oce warto logiczn zdania zoonego, okrelajc najpierw wartoci
logiczne zda prostych:
a) W Polsce uprawia si kaw oraz cytrusy.
b) 5 jest liczb zoon lub pierwsz.
c) 2 3 .
d) Kady trjkt ma trzy osie symetrii oraz rodek symetrii.
e) Jan Kochanowski napisa Treny i Adam Mickiewicz napisa
Lalk.
f) Jan Kochanowski napisa Treny lub Adam Mickiewicz napisa
Lalk.
g) Jeeli 3 jest dzielnikiem 5, to 7 jest liczb parzyst.
h) Jeeli 2 .
14
i) .
j) Trapez jest rwnolegobokiem wtedy i tylko wtedy, gdy ma dwie
pary bokw rwnolegych.
4. Znajd tak liczb cakowit, ktra po podstawieniu w miejsce x
sprawi, e rwno bdzie prawdziwa:
a) ,
b) ,
c) ,
d) es iz pierwsz ,
e) || .
5. Wiadomo, e zdanie jest prawdziwe. Oce warto logiczn
zdania: .
6. Wiadomo, e zdanie p jest faszywe. Oce warto logiczn poniszych zda:

a) ,
b) ,
c) .
7. Udowodnij prawa rachunku zda znajdujce si w tabeli 1.7 na stronie 9.
8. Czy podane wyraenia s prawami logicznymi?

a) ,
b) ,
c) ,
d) .
9. Wyznacz zbir elementw speniajcych podan form zdaniow:
a) : ,
b) : ,
,
c) :
d) : .
10. Poprzed dan form zdaniow zmiennej rzeczywistej kwantyfikatorem tak, aby powstao zdanie prawdziwe:
a) ,
b) ,
c) ,
d) .
Zadania
15
11. Oce warto logiczn podanych zda oraz znajd ich zaprzeczenia:
a) ,
b) ,
c) ,
d) ,
e) ,
f) .
16
17
Rozdzia 2
Elementy teorii mnogoci
2.1. Zbiory
W dotychczasowej edukacji matematycznej spotykalimy si z pojciem

zbioru. Wyrnialimy zbir liczb rzeczywistych, naturalnych, cakowitych,
wymiernych, niewymiernych, zbiory figur paskich, w tym zbiory prostoktw, trjktw, wieloktw foremnych itp.
Zbir nie jest definiowalny, gdy jest to pojecie pierwotne w matematyce.
Zbiory oznacza bdziemy wielkimi literami alfabetu, a ich elementy maymi literami.
Chcc zapisa, e a jest elementem zbioru A, bdziemy uywa zapisu
symbolicznego , jeli element a nie naley do zbioru B, zapiszemy
.
Uwaga
Zbir, ktry nie posiada adnego elementu, nazywa bdziemy zbiorem
pustym i oznacza symbolem .
Definicja
Zbir A zawiera si w zbiorze B (inaczej mwimy, e zbir A
jest podzbiorem zbioru B), jeli wszystkie elementy zbioru A s
jednoczenie elementami zbioru B.
Fakt, e A jest podzbiorem B zapisujemy symbolicznie .
Rysunek 2.2. Graficzna ilustracja zawierania zbiorw
18
Definicja
Dwa zbiory A i B s rwne (co symbolicznie zapiszemy
A = B), jeli A jest podzbiorem B oraz jednoczenie B jest podzbiorem A,
zatem:
.
2.2. Dziaania na zbiorach

Na zbiorach moemy wykonywa rne dziaania.
Definicja
Sum zbiorw A oraz B nazywa bdziemy zbir tych wszystkich elementw, ktre nale do zbioru A lub nale do zbioru B. Sum zbiorw oznaczamy symbolicznie . Wic:
.
Rysunek 2.1. Graficzna ilustracja sumy zbiorw
Definicja
Iloczynem (czci wspln) zbiorw A oraz B nazywa bdziemy zbir
tych wszystkich elementw, ktre nale do zbioru A i nale do zbioru B.
Iloczyn zbiorw symbolicznie oznaczamy .Zatem:
.
Rysunek 2.3. Graficzna ilustracja iloczynu zbiorw
Dziaania na zbiorach
19
Definicja
Dwa zbiory, ktrych iloczyn jest zbiorem pustym, nazywamy rozcznymi.
Definicja
Rnic zbiorw A oraz B nazywa bdziemy zbir tych wszystkich elementw, ktre nale do zbioru A i jednoczenie nie nale do zbioru B.
Rnic zbiorw symbolicznie oznaczamy .Zatem:
.
Uwaga
Rnic zbiorw moemy rwnie zapisywa w postaci: .
Rysunek 2.2. Graficzna ilustracja rnicy zbiorw
Definicja
Niech A bdzie dowolnym zbiorem przestrzeni . Dopenieniem zbioru A
nazywamy zbir rwny rnicy przestrzeni oraz zbioru A, oznaczamy go A`
. Zatem:
.
Uwaga
Nietrudno zauway, e zbir w sumie z jego dopenieniem daj ca przestrze oraz zbir i jego dopenienie s zbiorami rozcznymi, czyli:
oraz .
Rysunek 2.3. Graficzna ilustracja dopenienia zbioru
20
2.3. Prawa rachunku zbiorw

W teorii mnogoci moemy sformuowa analogiczne do praw logicznych
prawa dotyczce rachunku zbiorw. Przedstawimy je w postaci tabeli.
Tabela 2.1. Prawa rachunku zbiorw

IprawoDeMorganadlazbiorw
IIprawoDeMorganadlazbiorw
Przemiennododawaniazbiorw
cznododawaniazbiorw
Przemiennoiloczynuzbiorw
cznoiloczynuzbiorw
Rozdzielno iloczynu zbiorw wzgl
demichsumy
Rozdzielno sumy zbiorw wzgldem
ichiloczynu
Przykad
Udowodnimy teraz I prawo De Morgana.
Niech . Korzystajc z praw logiki matematycznej, mamy: . Zatem:
. Z rwnowanoci
zapisw wynika zatem: , co dowodzi, e:
.
2.4. Zbir liczb rzeczywistych

W tym miejscu omwimy podzbiory zbioru liczb rzeczywistych.
Definicja
Zbiorem liczb naturalnych nazywamy zbir .
Definicja
Zbiorem liczb cakowitych nazywamy zbir .
Zbir liczb rzeczywistych
21
Uwaga
Liczby cakowite ujemne oznaczamy , a dodatnie . Zachodzi wic
zaleno:
0 .
Definicja
Liczb nazywa bdziemy wymiern, gdy mona j przedstawi w postaci
uamka zwykego , gdzie 0. Zbir liczb wymiernych
oznaczamy .
Uwaga
Kada liczba wymierna da si zapisa w postaci uamka dziesitnego skoczonego lub nieskoczonego okresowego.
Definicja
Liczb, ktra nie jest liczb wymiern, nazywamy niewymiern. Zbir liczb
niewymiernych oznaczamy NW.
Wszystkie wymienione zbiory s podzbiorami zbioru liczb rzeczywistych
().
Midzy podzbiorami zbioru liczb rzeczywistych zachodz nastpujce relacje zawierania: oraz: .
Ponadto: oraz: .
Rysunek 2.4. Zbir liczb rzeczywistych
22
2.5. Zadania
1. Wyznacz zbiory:
a) ,
b) ,
c) ,
d) ,
e) .
2. Wska zdania prawdziwe, uzasadniajc odpowied:

a) Kada liczba naturalna jest liczb cakowit.
b) Kada liczba wymierna jest liczb cakowit.
c) Kada liczba naturalna jest liczb wymiern.
d) Kada liczba niewymierna jest liczb rzeczywist.
e) Istnieje liczba wymierna, ktra jest jednoczenie niewymiern.
f) Istnieje liczba wymierna, ktra nie jest liczb naturaln.
g) Istniej dwie liczby niewymierne, ktrych suma jest liczb wymiern.
h) Istniej dwie liczby niewymierne, ktrych iloczyn jest liczb wymiern.
i) Iloczyn dwch liczb niewymiernych jest zawsze liczb wymiern.
3. Zaznacz na osi liczbowej zbiory A oraz B, a nastpnie wyznacz zbiory: , , , , jeli:
a) , , 2, 5,
b) ,, , 2 ,
c) , , , .
4. Zaznacz na osi liczbowej zbiory A` oraz B`, a nastpnie wyznacz
zbiory: , , , , jeli:
a) , , 2, 5,
b) ,, , 2 ,
c) , , , .
5. Wyznacz zbiory: , , , , jeli:
a) , ,
b) , ,
c) , 2.
Zadania
23
6. Niech przestrze X bdzie zbiorem wszystkich czworoktw. A niech

bdzie zbiorem wszystkich trapezw, B zbiorem wszystkich rwnolegobokw, C zbiorem prostoktw. Znajd zbiory:
a) ,
b) ,
c) ,
d)
7. Wyka, e liczba 7 jest liczb niewymiern.
8. Sprawd, czy podane rwnoci s prawdziwe:

a) ,
b) ,
c) ,
d)
24
25
Rozdzia 3
Dwumian Newtona
3.1. Indukcja matematyczna
W matematyce moemy si spotka z twierdzeniami, w ktrych mowa jest
o liczbach naturalnych. Takie twierdzenia dowodzimy z wykorzystaniem
zasady indukcji matematycznej.
Twierdzenie (zasada indukcji matematycznej)
Niech bdzie dane pewne twierdzenie, w ktrym mowa jest o liczbach naturalnych. Jeeli:
twierdzenie jest prawdziwe dla pewnej liczby naturalnej ,
dla dowolnej liczby naturalnej ( z prawdziwoci tego twierdzenia dla liczby k wynika jego prawdziwo dla liczby k + 1,
to mwimy, e twierdzenie jest prawdziwe dla kadej liczby naturalnej n
takiej, e .
Przykad
Wykorzystujc zasad indukcji matematycznej, wykaemy, e:
.
Sprawdzimy, czy twierdzenie jest prawdziwe dla .
oraz , wic L = P
Przechodzimy do drugiego kroku, czyli z prawdziwoci:
.
Wykaemy, e prawdziwa jest zaleno:
,
czyli po wykonaniu dziaa:
.
Dowd:

26
Dwumian Newtona
(po zastosowaniu zaoenia, e dla k twierdzenie jest prawdziwe)

1
(po wykonaniu dziaa oraz zastosowaniu wzoru skrconego mnoenia).

Pokazalimy, e twierdzenie jest prawdziwe dla 0, a nastpnie przy
zaoeniu, e twierdzenie jest prawdziwe dla liczby, k wykazalimy prawdziwo twierdzenia dla k+1, wic twierdzenie jest prawdziwe dla kadej
liczby naturalnej n.
Przykad
Wykorzystujc zasad indukcji matematycznej, wykaemy, e:
10 jest podzielna przez 3.
Sprawdzimy, czy twierdzenie jest prawdziwe dla 1.
10 1 , czyli liczba jest podzielna przez 3.
Przechodzimy do drugiego kroku, czyli z prawdziwoci:

10
wykaemy, e prawdziwa jest zaleno:
Dowd:
10 .
10 10 10
(z wasnoci dziaa na potgach o wykadnikach naturalnych)
10 10
10 10 10
(po zastosowaniu zaoenia, e dla k twierdzenie jest prawdziwe)

10 .
Pokazalimy, e twierdzenie jest prawdziwe dla 1, a nastpnie przy

zaoeniu, e twierdzenie jest prawdziwe dla liczby k, wykazalimy prawdziwo twierdzenia dla k+1, wic twierdzenie jest prawdziwe dla kadej
liczby naturalnej n.
Symbol Newtona
27
3.2. Silnia
Rozdzia ten rozpoczniemy od wprowadzenia niektrych poj zwizanych
ze zbiorem liczb naturalnych.
Zaczniemy od policzenia iloczynu kolejnych liczb naturalnych dodatnich:
122
123
1 2 3 4 24
1 2 3 4 120
1 2 3 4 20
Nietrudno zauway, e kada kolejna warto iloczynu ronie szybko.

Ze wzgldu na dugo takiego zapisu postanowiono wprowadzi symbol
zastpujcy dugi zapis iloczynu kolejnych liczb naturalnych. Symbol ten to
! (czytamy: silnia).
Definicja
0! 1
1 2 3 4 1 !
3.3. Symbol Newtona

Definicja
Symbolem Newtona nazywamy liczb postaci:
!

, gdzie
!!
Symbol Newtona czytamy n po k. Symbol Newtona jest zawsze liczb dodatni.
Twierdzenie
Jeeli , to:

1, ,
, 1.
1
2
Dowd:
Wykorzystujc definicje symbolu Newtona oraz silni, mamy:
28
Dwumian Newtona
Analogicznie mamy:
Natomiast:
oraz
!
!

1.
!!
!
0
!
!

1.
!!
!
1!
!
1! 1! 1 1!
!
!
.
!!
!
Twierdzenie
.
Jeeli , to
Dowd:
Bezporednio z definicji dwumianu Newtona mamy:
!
!

.
!!
!!
Twierdzenie
.
Jeeli 1, to
1
Dowd:
Wykorzystujc definicj symbolu Newtona oraz wykonujc kolejne dziaania, mamy:
!
!
! ! 1! 1!
!
!
! ! 1! 1!
!
!
! 1! ! ! 1 1!
! 1

! 1 1! !
!
! 1 1!
Dwumian Newtona
29
! 1 !
! 1
! 1 1! !
1! !
1!
! 1
1
1
1! ! 1! 1 1!
co koczy dowd.
3.4. Dwumian Newtona

W dotychczasowej nauce matematyki korzystalimy wielokrotnie ze
wzorw skrconego mnoenia.
Pamitamy, e:
2 ,
.
Chcc wyznaczy wzr skrconego mnoenia dla , moemy
skorzysta z faktu, e:
lub
Wykonujc dziaania (z wykorzystaniem jednej z powyszych rwnoci),

otrzymamy:

Postpujc analogicznie, moglibymy wyznaczy rozwinicie wyraenia

dla dowolnego n naturalnego.
Twierdzenie (wzr dwumianowy Newtona)

Dla dowolnej liczby naturalnej dodatniej n zachodzi rwno:

0
1
2
30
Dwumian Newtona
3.5. Zadania
1. Udowodnij, e dla kadej liczby naturalnej prawdziwa jest rwno:
...
11
111111 111
n jedynek
10 10.
1 1 1
2 .
0
1
2
3. Wyka, e dla kadej dodatniej liczby naturalnej liczba postaci

jest podzielna przez 6.
4. Wyka, e dla kadej dodatniej liczby naturalnej liczba postaci

2 jest podzielna przez 11.
5. Wyka, e dla kadej liczby naturalnej n>2 prawdziwa jest nierwno: 2 1.
6. Wyka, e dla kadej dodatniej liczby naturalnej prawdziwa jest nierwno: 2 !.
7. Doprowad do jak najprostszej postaci, podaj zaoenia:

a)
b)
c)
d)
!
,
!
!
!
!!
!!
!!
!!
Zadania
31
8. Oblicz, korzystajc z definicji symbolu Newtona:

10
a) ,
3
8
b) ,
4
c)
9. Oblicz:
a)
b)
10. Doprowad do jak najprostszej postaci, podaj zaoenia:

a)
b)
c)
11. Oblicz n:
a) 15,
2
2
5,
b)
5
2 3
2 3
15.
c)
2 5
2 4
12. Korzystajc ze wzoru dwumianowego Newtona, zapisz w postaci

sumy:
a) 3 ,

b) 0,
32
Dwumian Newtona
c) ,
d)
13. Wyznacz pity wyraz rozwinicia wyraenia .

14. W rozwiniciu
, wyznacz wspczynnik przy .
15. Znajd wyraz rozwinicia dwumianu , w ktrym nie wy

stpuje x.
33
Rozdzia 4
Elementy rachunku wektorowego
i geometrii analitycznej
4.1. Wektory
Definicja
Wektorem o pocztku w punkcie A i kocu w punkcie B nazywamy uporzdkowan par punktw A i B. Wektor o pocztku w punkcie A i kocu
w ukadzie kartezjaskim obliB oznaczamy
. Wsprzdne wektora
czamy ze wzoru:
, gdzie , .
Przykad
Wyznaczy wsprzdne wektora
, jeli: 4.
Skorzystamy ze wzoru powyej, czyli:
4 5 7.
Definicja
i oznaczamy
Odlego punktw A i B nazywamy dugoci wektora
. Dugo wektora oblicza bdziemy ze wzoru:

.
.
Dugo odcinka AB jest rwna dugoci wektora
Przykad
, jeli: 4.
Obliczy dugo wektora
4 5 7 74.
Definicja
Zwrotem wektora
nazywamy zwrot pprostej AB. Dwa wektory maj
34
Elementy rachunku wektorowego i geometrii analitycznej
ten sam kierunek, jeli proste wyznaczone przez te wektory maj ten sam
kierunek (s rwnolege).
Definicja
Dwa wektory nazywamy rwnymi, jeeli maj ten sam kierunek i zwrot oraz
rwne dugoci. W prostoktnym ukadzie wsprzdnych dwa wektory
rwne maj identyczne odpowiednie wsprzdne.
Definicja
Dwa wektory nazywamy przeciwnymi, jeli maj rwne dugoci i ten sam
kierunek, ale przeciwne zwroty. Wektor przeciwny do wektora
ozna
czamy lub . Wektory moemy rwnie oznacza maymi literami:

itp.
Definicja

Sum dwch wektorw
nazywamy wektor:
. Rnic wektorw
oraz nazywamy sum wektora
oraz wektora przeciwnego do .
Definicja
Wektorem zerowym nazywamy wektor, ktrego pocztek i koniec pokrywaj
si. Wektor zerowy nie ma ani kierunku, ani zwrotu.
Twierdzenie
Wasnoci dodawania wektorw:
(przemienno),
a)

(czno),
b)

c)

,
.
d)

Definicja
Iloczynem wektora niezerowego przez liczb nazywamy wektor:
o kierunku wektora
, dugoci rwnej || |
|
i zwrocie tym samym co wektor
, jeli , a zwrocie przeciwnym, gdy
.
Twierdzenie
Wasnoci mnoenia wektora przez liczb:
a)

,
,
b)

35
Proste
c)

,

.
d)

Definicja
Iloczynem skalarnym wektora niezerowego
i wektora niezerowego nazywamy liczb rwn iloczynowi dugoci tych wektorw przez cosinus kta
| || , gdzie miara kta
zawartego midzy nimi, czyli:
|
midzy wektorami. Iloczyn skalarny wektorw
oraz
obliczamy ze wzoru:
Twierdzenie
Jeeli iloczyn skalarny wektora niezerowego
i wektora niezerowego jest
rwny zero, to te wektory s do siebie prostopade.
Niech dany bdzie wektor
oraz punkt C (lecy midzy A i B ).
Definicja
Stosunkiem podziau wektora
(odcinka AB) nazywamy liczb k, tak e:

Znajc wsprzdne punktw A oraz B , moemy wyznaczy wsprzdne punktu C ze wzorw:

W szczeglnym przypadku, gdy C jest rodkiem wektora (odcinka), tzn.

k=1, wwczas:

Wsprzdne rodka odcinka s rednimi arytmetycznymi odpowiednich

wsprzdnych jego kocw.
4.2. Proste
Definicja
Rwnanie postaci: , gdzie nazywamy rwnaniem oglnym prostej na paszczynie.
36
Twierdzenie
Dwie proste:
k: oraz l:
s rwnolege ( wtedy i tylko wtedy, gdy:
Twierdzenie
Dwie proste:
k: oraz l:
s prostopade ( wtedy i tylko wtedy, gdy:
Twierdzenie
Odlego punktu od prostej k: oblicza
bdziemy ze wzoru:
| |

Definicja
Rwnanie postaci: nazywamy rwnaniem kierunkowym prostej
na paszczynie.
Wspczynnik , gdzie jest ktem, jaki tworzy prosta z dodatni
posi osi OX. Wspczynnik ten nazywamy wspczynnikiem kierunkowym prostej.
Przykad
Dana jest prosta oraz dwa punkty i .
Wyznaczy wsprzdne punktu P nalecego do prostej l tak, aby lea
on w rwnych odlegociach od punktw A oraz B.
Skoro punkt P ma nalee do prostej l, to spenia on rwnanie tej prostej.
37
Proste
Przedstawmy j w postaci kierunkowej:

2
1

2
Niech: , , oraz2, i , 1.
Zatem:
1
2
1
1

, wic z rwnoci:
Poniewa:
2 1
otrzymamy, e: 2 , 2 .
Odpowied:
Szukany punkt 2 , 2 .
Twierdzenie
Dwie proste:
k: oraz l:
s rwnolege ( wtedy i tylko wtedy, gdy:

Twierdzenie
Dwie proste:
k: oraz l:
s prostopade ( wtedy i tylko wtedy, gdy:

1 .
38
Twierdzenie
Kt miedzy prostymi przecinajcymi si moemy policzy ze wzoru:

4.3. Okrg i koo

Definicja
Okrgiem o rodku w punkcie O i promieniu dugoci r nazywamy zbir
wszystkich punktw paszczyzny, ktrych odlego od rodka O jest rwna
r (r > 0).
W prostoktnym ukadzie wsprzdnych obieramy punkt O (a, b). Okrg
bd tworzy wszystkie punkty A (x, y) paszczyzny, ktre bd speniay
warunek: || .
Obliczymy wsprzdne wektora
.
Dugo tego wektora obliczymy, wykorzystujc poznany wzr na dugo wektora:
,
wic:
Obie strony tego rwnania s nieujemne, wic podnoszc obie strony do

potgi drugiej, otrzymamy:
.
Otrzymana rwno jest postaci kanoniczn rwnania okrgu.

Wykonujc dziaania oraz redukujc wyrazy podobne, moemy sprowadzi to rwnanie do postaci: .
Rwnanie to jest postaci ogln okrgu o rodku O(a, b) i promieniu
dugoci r, gdzie:
, jeli oraz: i .
Definicja
Koem o rodku w punkcie O i promieniu dugoci r nazywamy zbir
39
Zadania
wszystkich punktw paszczyzny, ktrych odlego od rodka O jest nie

wiksza od r (r > 0).
Opierajc si na powyszej definicji, atwo wykaza, e nierwno:

opisuje koo o rodku O(a, b) i promieniu dugoci r ( r > 0).

Przykad
Okreli wzajemne pooenie okrgu o: 12 0 oraz
prostej 2 3 0.
Sprowadmy okrg do postaci kanonicznej. Z rwnania:
12 0 otrzymamy:
2 3 1.
Jest to zatem okrg o rodku w punkcie O (2, 3) i promieniu r = 1. Obliczymy teraz odlego rodka tego okrgu od prostej l:
|2 2 3 3 |
2
13
13
.
13
Poniewa odlego rodka tego okrgu od prostej l jest mniejsza od dugoci promienia, wiec prosta jest sieczn okrgu, czyli przecina j w dwch
rnych punktach.
4.4. Zadania
1. Oblicz obwd trjkta o wierzchokach , 2, 0, 1, 3, 3.
2. Na osi odcitych znajd punkt oddalony o 5 od punktu 1, 2.
3. Dany jest trjkt o wierzchokach 1, , , 0, 3, 1. Znajd

kt pomidzy wysokoci tego trjkta poprowadzon z wierzchoka
A i bokiem AC.
4. Dane s punkty 2, 0, 1, . Na prostej o rwnaniu 2 2

wyznacz taki punkt C, aby trjkt ABC by trjktem prostoktnym
o przeciwprostoktnej AB.
40
5. Na osiach wsprzdnych znajd punkty oddalone o 15 od punktu

, .
6. Znajd promie i rodek okrgu opisanego na trjkcie o wierzchokach , , 3, , 3.
7. Znajd promie i rodek okrgu przechodzcego przez punkt

, i stycznego do obu osi ukadu wsprzdnych.
8. Dane s dwa przeciwlege wierzchoki kwadratu , i 3, 0.
Wyznacz wsprzdne dwch pozostaych wierzchokw.
9. Dan s rodki bokw trjkta , , , , 3, 0.
Wyznacz wsprzdne wierzchokw tego trjkta.
10. Oblicz pole trjkta o wierzchokach , , , , 0, 3.
11. Dane s trzy wierzchoki rwnolegoboku , , 3,

i , 3.
a) Wyznacz wsprzdne czwartego wierzchoka.
b) Oblicz dugo wysokoci poprowadzonej z wierzchoka C.
c) Oblicz pole tego rwnolegoboku.
12. Napisz rwnanie prostej przechodzcej przez punkt , i two
rzcej z dodatni posi osi OX kt .
13. Dane s rwnania bokw trjkta:
0,
0,
0.
a) Znajd wsprzdne wierzchokw trjkta.

b) Oblicz pole tego trjkta.
c) Sprawd, czy jest to trjkt: ostroktny, rozwartoktny czy prostoktny.
14. Znajd punkt A` symetryczny do punktu , wzgldem prostej
o rwnaniu 0.
15. Znajd rodek okrgu opisanego na trjkcie, ktrego bokami s osie

ukadu wsprzdnych i prosta o rwnaniu: 3 0.
Zadania
41
16. Znajd rodek okrgu wpisanego w trjkt, ktrego boki zawarte s

w prostych o rwnaniach:
1 , , .
17. Napisz rwnanie prostej przechodzcej przez punkt przecicia prostych o rwnaniach:
,
oraz punkt 1,1.
42
43
Rozdzia 5
Podstawy teorii funkcji
5.1. Podstawowe definicje
Na wstpie rozdziau przypomnijmy podstawowe definicje i oznaczenia
dotyczce teorii funkcji.
Definicja
Funkcj f ze zbioru X w zbir Y nazywamy takie przyporzdkowanie, ktre
kademu elementowi x ze zbioru X przypisuje dokadnie jeden element y ze
zbioru Y.
Zbir X nazywamy zbiorem argumentw lub dziedzin funkcji f i oznaczamy zwyczajowo przez Df . Natomiast zbir Y nazywamy przeciwdziedzin funkcji f. Zapis czytamy y jest wartoci funkcji f dla argumentu x. Zapis odczytujemy funkcja f ze zbioru X w zbir Y.
Definicja
Jeli zarwno dziedzina, jak i przeciwdziedzina danej funkcji s podzbiorami zbioru wszystkich liczb rzeczywistych, to dan funkcj nazywamy funkcj rzeczywist (lub liczbow) jednej zmiennej rzeczywistej.
Jeli funkcja rzeczywista jednej zmiennej rzeczywistej jest podana wycznie za pomoc wzoru, to wyznaczamy jej dziedzin naturaln jako zbir
tych wszystkich liczb rzeczywistych, dla ktrych dziaania we wzorze funkcji s wykonalne.
Przykad
Wyznaczmy dziedzin naturaln funkcji rzeczywistej zadanej wzorem
Zauwamy, e wyraenie jest dobrze okrelone wtedy i tyl

ko wtedy, gdy mianownik tego wyraenia jest rny od 0. Zamy zatem,
44
e . Rozkadajc praw stron na czynniki, otrzymujemy

3 3 . Poniewa iloczyn danych wyrae jest niezerowy wtedy i tylko wtedy, gdy kade z tych wyrae jest niezerowe, otrzymujemy
koniunkcj 3 3 . Zatem ostatecznie nasze zaoenie
przyjmuje posta 3 3. W konsekwencji argumentami danej
funkcji mog by dowolne liczby rzeczywiste z wyczeniem 3 oraz 3.
Zapisujemy to w postaci
3 3.
Definicja
Zbir wartoci ZW funkcji f to podzbir przeciwdziedziny tej funkcji, zdefiniowany nastpujco
Df .
Zatem do zbioru wartoci funkcji f naley kady z elementw przeciwdziedziny tej funkcji, ktry jest faktyczn wartoci funkcji f dla jakiego
argumentu z dziedziny tej funkcji.
Odmienno zbioru wartoci funkcji od jej przeciwdziedziny przedstawiono na poniszym rysunku.
Rysunek 5.1. Zbir wartoci a przeciwdziedzina funkcji
Przykad
Wyznaczmy zbir wartoci funkcji dla .
Aby wyznaczy zbir wartoci danej funkcji, wykonamy najpierw szkic
jej wykresu. Przypomnijmy, e do naszkicowania paraboli bdcej wykresem funkcji kwadratowej potrzebne s nam takie dane jak: znak wspczyn-
Podstawowe definicje
45
nika przy , miejsca zerowe (lub informacja o ich braku) oraz wsprzdne
wierzchoka paraboli. Wspczynnik przy jest dodatni, zatem ramiona
paraboli bd skierowane ku grze. Wyrnik danej funkcji kwadratowej
wynosi , zatem ta funkcja nie posiada
miejsc zerowych i w konsekwencji parabola wykresu ley ponad osi .
Wierzchoek paraboli ma wsprzdne okrelone wzorami , ,
ktre w naszym przypadku wynosz , . Szkic wykresu danej

funkcji jest przedstawiony na kolejnym rysunku.
12
11
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
1
Rysunek 5.2. Wykres funkcji f(x)=x2-2x+4
Po zrzutowaniu prostopadym wykresu funkcji na o (inaczej: po rozpatrzeniu wszystkich drugich wsprzdnych punktw wykresu) widzimy, e
funkcja ta przyjmuje jako swe wartoci wszystkie liczby rzeczywiste nie
mniejsze ni 3. Zatem otrzymalimy szukany zbir wartoci danej funkcji:
.
Definicja
Mwimy, e funkcja f i funkcja g s tosamociowo rwne, jeli dziedziny
tych funkcji s identyczne oraz dla kadego argumentu wartoci tych funkcji
s rwne, tzn. jeli
.
Fakt, e funkcje f i g s tosamociowo rwne, zapisujemy .
46
5.2. Podstawowe wasnoci funkcji

W dalszym cigu zakadamy, e mamy do czynienia z funkcjami rzeczywistymi jednej zmiennej rzeczywistej. Przypomnimy podstawowe wasnoci
takich funkcji.
Definicja
Funkcj nazywamy funkcj na zbir Y, jeli przeciwdziedzina
i zbir wartoci tej funkcji s zbiorami rwnymi, tzn. jeli kady element
przeciwdziedziny jest wartoci funkcji f dla jakiego argumentu tej funkcji.
Definicja
Mwimy, e funkcja jest w zbiorze rnowartociowa, jeli
dla rnych argumentw z tego zbioru wartoci tej funkcji s rne. Fakt ten
zapisujemy
, .
Rwnowanie moemy powiedzie, e funkcja jest w zbiorze

rnowartociowa, jeli w tym zbiorze funkcja f przyjmuje te same
wartoci wycznie dla identycznych argumentw. Fakt ten zapisujemy
, .
Definicja
Jeli funkcja jest funkcj na zbir Y oraz rnowartociow
w caym zbiorze X, to funkcj f nazywamy funkcj wzajemnie jednoznaczn
ze zbioru X na zbir Y.
Przykad
Rozpatrzmy funkcj , okrelon na caym zbiorze liczb rzeczywistych. Jak atwo sprawdzi, . Niech , . Prawdziwe
s kolejne rwnoci
,
,
,
.
Zatem pokazalimy, e dana funkcja jest rnowartociowa w zbiorze .
W konsekwencji funkcja zadana wzorem jest
funkcj wzajemnie jednoznaczn ze zbioru na zbir .
Podstawowe wasnoci funkcji
47
Definicja
Funkcj nazywamy funkcj ograniczon z dou, jeli jej zbir wartoci jest ograniczony z dou, tzn. jeli
.
Definicja
Funkcj nazywamy funkcj ograniczon z gry, jeli jej zbir wartoci jest ograniczony z gry, tzn. jeli
.
Definicja
Funkcj nazywamy funkcj ograniczon, jeli jest ograniczona
zarwno z dou, jak i z gry.
Przykad
Przypomnijmy, e zbir wartoci funkcji dla jest
rwny . Poniewa zbir ten jest ograniczony z dou, np.
przez liczb 3, to dana funkcja jest funkcj ograniczon z dou. Zbir wartoci nie jest ograniczony z gry, zatem dana funkcja nie jest ograniczona
z gry.
Definicja
Mwimy, e funkcja jest w przedziale rosnca, jeli wraz ze
wzrostem argumentw z tego przedziau wartoci tej funkcji rosn. Fakt ten
zapisujemy
.
Definicja
Mwimy, e funkcja jest w przedziale nierosnca, jeli
wraz ze wzrostem argumentw z tego przedziau wartoci tej funkcji nie
rosn. Fakt ten zapisujemy
.
Definicja
Mwimy, e funkcja jest w przedziale malejca, jeli wraz
ze wzrostem argumentw z tego przedziau wartoci tej funkcji malej. Fakt
ten zapisujemy
.
48
Definicja
Mwimy, e funkcja jest w przedziale niemalejca, jeli
wraz ze wzrostem argumentw z tego przedziau wartoci tej funkcji nie
malej. Fakt ten zapisujemy
.
Definicja
Mwimy, e funkcja jest w przedziale staa, jeli dla kadej
pary argumentw z tego przedziau wartoci tej funkcji s takie same. Fakt
ten zapisujemy
.
Definicja
Mwimy, e funkcja jest w przedziale monotoniczna, jeli
jest w tym przedziale rosnca, nierosnca, malejca, niemalejca lub staa.
Definicja
Funkcj nazywamy funkcj parzyst, jeli dla kadego argumentu
warto tej funkcji dla argumentu przeciwnego do danego jest rwna wartoci funkcji dla argumentu danego. Fakt ten zapisujemy
.
Warto zauway, e wykres funkcji parzystej jest figur symetryczn

wzgldem osi Oy.
Przykad
Jak atwo sprawdzi, funkcjami parzystymi s na przykad funkcje potgowe
o wykadnikach parzystych, np. itd.
Definicja
Funkcj nazywamy funkcj nieparzyst, jeli dla kadego argumentu warto tej funkcji dla argumentu przeciwnego do danego jest przeciwna do wartoci funkcji dla argumentu danego. Fakt ten zapisujemy
.
Wykres funkcji nieparzystej jest figur symetryczn wzgldem punktu

ukadu wsprzdnych.
Dziaania na funkcjach
49
Przykad
Jak atwo sprawdzi, przykadami funkcji nieparzystych s funkcje potgowe o wykadnikach nieparzystych, np. itd.
Wasnoci parzystoci i nieparzystoci funkcji nie s wasnociami dopeniajcymi si, tzn. funkcja, ktra nie jest parzysta, nie musi automatycznie by nieparzysta, i na odwrt. Ponadto funkcja tosamociowo rwna 0
jest zarwno parzysta, jak i nieparzysta.
Definicja
Funkcja jest funkcj okresow, jeli istnieje taka liczba niezerowa
T, e dla dowolnego argumentu funkcji dodanie do niego tej liczby nie
zmienia wartoci funkcji. Fakt ten zapisujemy
.
Kad liczb T o wasnociach podanych w definicji funkcji okresowej

nazywamy okresem tej funkcji. Jeli istnieje najmniejszy okres dodatni
funkcji, to nazywa si go jej okresem podstawowym lub zasadniczym. Warto
zauway, e wykres funkcji okresowej o okresie T jest figur powtarzaln. Wystarczy narysowa fragment tego wykresu na przedziale dugoci
rwnej okresowi funkcji, a nastpnie skopiowa ten fragment na ca dziedzin funkcji, systematycznie przesuwajc go rwnolegle w lewo o wektor
i w prawo o wektor .
Przykad
Klasycznymi przykadami funkcji okresowych s funkcje trygonometryczne,
ktre zostan przedstawione w podrozdziale 6.3.
5.3. Dziaania na funkcjach

Na danych funkcjach moemy wykonywa pewne operacje zwane dziaaniami na funkcjach. Funkcje moemy dodawa, odejmowa, mnoy, dzieli, skada oraz odwraca.
Definicja
Jeeli , to sum funkcji f i g nazywamy funkcj , okrelon wzorem dla kadego .
50
Definicja
Jeeli , to rnic funkcji f i g nazywamy funkcj , okrelon wzorem dla kadego .
Definicja
Jeeli , to iloczynem funkcji f i g nazywamy funkcj ,
okrelon wzorem dla kadego .
Definicja
Jeeli , to ilorazem funkcji f i g nazywamy funkcj , okrelon
wzorem
dla kadego .
Definicja
Dane s funkcje oraz , przy czym . Zoeniem
funkcji g oraz f nazywamy funkcj , zdefiniowan wzorem

Zapis odczytujemy g zoone z f . Zwyczajowo funkcj f nazywamy

funkcj wewntrzn, a funkcj g nazywamy funkcj zewntrzn zoenia
.
Rysunek 5.3. Zoenie funkcji
Zadania
51
Przykad
Rozpatrzmy dwie funkcje oraz z dziedzinami naturalnymi, tj. .
Wyznaczmy wzory zoe oraz . Z definicji mamy

Definicja
Dana jest wzajemnie jednoznaczna funkcja . Funkcj odwrotn
do funkcji f definiujemy wzorem
dla dowolnego .
Jak atwo zauway, dziedzin funkcji odwrotnej jest zbir wartoci

(przeciwdziedzina) funkcji danej, za zbiorem wartoci (przeciwdziedzin)
funkcji odwrotnej jest dziedzina funkcji danej.
Przykad
Wiemy ju, e funkcja zadana wzorem jest funkcj wzajemnie jednoznaczn ze zbioru na zbir . Wyznaczmy wzr
funkcji odwrotnej do tej funkcji.
Z definicji otrzymujemy
dla dowolnego .
Z rwnania wyznaczamy zmienn i otrzymujemy
. Zatem szukany wzr funkcji odwrotnej do danej to
dla dowolnego .
5.4. Zadania
1. Wyznacz dziedzin naturaln funkcji:
a) ,
b) ,
c) ,
d) ,
e)
.
52
2. Wyznacz zbir wartoci funkcji:

a) , gdzie ,
b) , gdzie ,
c) , gdzie ,
d) , gdzie ,
e) , gdzie .
3. Uzasadnij, e ponisze funkcj s rnowartociowe:

a) ,
b) ,
c) ,
d) ,
e) .
4. Uzasadnij, e funkcja :
Zadania
a) jest malejca w zbiorze ,

b) jest malejca w zbiorze ,
c) nie jest monotoniczna w zbiorze .
5. Zbadaj parzysto i nieparzysto funkcji:

a) ,
b) ,
c) .
6. Wyznacz wzory zoe dla nastpujcych par funkcji:
a) ,
b) ,
c) .
Zadania
53
7. Uzasadnij, e nastpujce funkcje s wzajemnie jednoznaczne ze

zbioru X na zbir Y, a nastpnie znajd funkcje odwrotne do tych
funkcji, jeli:
a) , 0,5, 0,5,
b) , ,, ,,
c) , ,0, 0,.
54
55
Rozdzia 6
Trygonometria
6.1. Miara ukowa kta
Definicja
Na paszczynie ktem nazywamy dwie pproste o wsplnym pocztku
wraz z jedn z figur wycitych z paszczyzny przez te pproste. Kad
z tych pprostych zwiemy ramieniem kta. Wsplny pocztek ramion kta
nazywamy jego wierzchokiem. Figur wycit z paszczyzny przez ramiona
kta nazywamy wntrzem kta.
Definicja
Rozwamy kt o wierzchoku O oraz okrg o rodku O i dowolnym promieniu r. Miar ukow kta nazywamy stosunek dugoci uku bdcego czci wspln okrgu i wntrza kta do dugoci promienia tego okrgu. Jeli
dugo uku oznaczymy przez l, to dostaniemy zaleno
miara ukowa kta .
Rysunek 6.1. Miara ukowa kta
Kt, ktrego miara ukowa wynosi 1, nazywamy radianem i oznaczamy

skrtowo rad. Przeliczanie miary stopniowej kta na jego miar ukow
i odwrotnie odbywa si zgodnie ze wzorami
180
.

180
Czsto pomijamy wyraenie rad i podajemy jedynie warto liczbow

miary ukowej, np. miara ukowa kta ppenego wynosi , miara ukowa
kta penego wynosi itd.
56
Trygonometria
Definicja
Ktem skierowanym (zorientowanym) nazywamy uporzdkowan par pprostych o wsplnym pocztku. Pierwsz pprost zwiemy ramieniem pocztkowym kta, drug natomiast ramieniem kocowym kta. Mwimy, e
kt jest skierowany ujemnie, jeli ramiona tego kta s uporzdkowane
zgodnie
z ruchem wskazwek zegara; w przeciwnym wypadku mwimy o kcie
skierowanym dodatnio.
Rysunek 6.2. Kt skierowany dodatnio i kt skierowany ujemnie
Definicja
Miara ukowa kta skierowanego dodatnio jest rwna mierze ukowej tego
kta rozwaanego bez uwzgldniania porzdku ramion. Miara ukowa kta
skierowanego ujemnie jest liczb przeciwn do miary ukowej tego kta
rozwaanego bez uwzgldniania porzdku ramion.
Zauwamy, e dla ktw skierowanych miara ukowa jest liczb z przedziau .
Pojcie kta skierowanego mona uoglni. Rozpatrzmy kt skierowany
z ruchomym ramieniem kocowym. Zamy, e rami kocowe obrcio si o kt skierowany o mierze , a nastpnie jeszcze o cakowit wielokrotno . Otrzymujemy w ten sposb kt przystajcy (tzn. o tym samym
wierzchou i ramionach) do kta skierowanego o mierze . Postpujc analogicznie, moemy otrzyma nieskoczenie wiele ktw skierowanych przystajcych do danego, ktre stanowi uoglnienie tego kta. Przyjmujemy
zatem, e kady kt skierowany ma nieskoczenie wiele miar, ktre mona
zapisa w postaci gdzie i , przy czym nazywamy miar gwn uoglnionego kta skierowanego.
Zauwamy, e dla uoglnionych ktw skierowanych miara ukowa jest
dowoln liczb rzeczywist. W dalszym cigu pod pojciem kt skierowany
bdziemy rozumieli uoglniony kt skierowany.
57
Funkcje trygonometryczne dowolnego kta
6.2. Trygonometria kta ostrego

w trjkcie prostoktnym
Przypomnijmy definicje funkcji trygonometrycznych kta ostrego w trjkcie prostoktnym.
Definicja
Niech w trjkcie prostoktnym dany bdzie kt ostry . Wtedy: sinusem
kta nazywamy stosunek dugoci przyprostoktnej przeciwlegej do kta
do przeciwprostoktnej, cosinusem kta nazywamy stosunek dugoci
przyprostoktnej przylegej do kta do przeciwprostoktnej, tangensem
kta nazywamy stosunek dugoci przyprostoktnej przeciwlegej do kta
do przyprostoktnej przylegej do kta , cotangensem kta nazywamy
stosunek dugoci przyprostoktnej przylegej do kta do przyprostoktnej
przeciwlegej do kta .
Powysze funkcje trygonometryczne kta ostrego oznaczamy odpowiednio: , , oraz .
Przypomnijmy tabel wartoci funkcji trygonometrycznych dla podstawowych ktw:

Tabela 6.1. Wartoci funkcji trygonometrycznych
dla podstawowych ktw
0 0
0
nie istnieje
30
1
2
3
2
3
3
3
45
2
2
2
2
1
1
60
3
2
1
2
3
90
1
0
nie istnieje
3
3
6.3. Funkcje trygonometryczne dowolnego kta

Dana jest dowolna liczba rzeczywista , ktrej przypisujemy kt skierowany
umieszczony w ukadzie wsprzdnych w ten sposb, e jego rami
pocztkowe pokrywa si z dodatni czci osi (patrz rysunek 6.3). Na
58
Trygonometria
ramieniu kocowym kta obieramy dowolny punkt , rny od

.
Rysunek 6.3. Kt skierowany w ukadzie wsprzdnych
Definicja
Sinusem nazywamy iloraz rzdnej punktu P przez jego odlego od pocztku ukadu wsprzdnych:
Cosinusem nazywamy iloraz odcitej punktu P przez jego odlego od

pocztku ukadu wsprzdnych:

Tangensem nazywamy iloraz rzdnej punktu P przez jego odcit. Jeli
, to nie istnieje:

Cotangensem nazywamy iloraz odcitej punktu P przez jego rzdn. Jeli

, to nie istnieje:

Uwaga
Powysze definicje nie zale od wyboru punktu P na kocowym ramieniu
kta.
59
Na bazie powyszych definicji okrelamy cztery funkcje rzeczywiste jednej zmiennej rzeczywistej, zwane funkcjami trygonometrycznymi:
a) sinus:
, ,
b) cosinus:
, ,
c) tangens:
, , ,
d) cotangens:
, , .
Wartoci funkcji trygonometrycznych mog by ujemne, dodatnie lub
rwne zero w zalenoci od tego, w ktrej wiartce ukadu ley kocowe
rami kta skierowanego . Znaki wartoci funkcji trygonometrycznych
przedstawiono na kolejnym rysunku.
Rysunek 6.4. Znaki wartoci funkcji trygonometrycznych
Znaki wartoci funkcji trygonometrycznych mona rwnie zapamita

dziki nastpujcemu wierszykowi:
Wartoci funkcji trygonometrycznych:
w pierwszej wiartce wszystkie s dodatnie,
w drugiej tylko sinus,
w trzeciej tangens i cotangens,
a w czwartej cosinus.
Na kolejnych rysunkach przedstawiono wykresy funkcji trygonometrycznych.
60
Trygonometria
2
1
y=sinx
1
2
Rysunek 6.5. Wykres funkcji sinus
5
4
y=tgx
3
2
1
3/2
/2
/2
1
2
3
4
5
Rysunek 6.6. Wykres funkcji tangens
3/2
61
2
1
/2
y=cosx
/2
3/2
1
2
Rysunek 6.7. Wykres funkcji cosinus
5
4
3
y =ctgx
2
1
/2
/2
1
2
3
4
5
Rysunek 6.8. Wykres funkcji cotangens
62
Trygonometria
Twierdzenie
Funkcje sinus, tangens i cotangens s funkcjami nieparzystymi, za funkcja
cosinus jest funkcj parzyst, tzn. prawdziwe s rwnoci:
sin sin , ,
tg tg , , ,
ctg ctg , , ,
cos cos , .
Twierdzenie
Wszystkie funkcje trygonometryczne s funkcjami okresowymi. Okresem
podstawowym funkcji sinus oraz cosinus jest liczba 2, natomiast okresem
podstawowym funkcji tangens oraz cotangens jest liczba . W szczeglnoci
dla kadego prawdziwe s rwnoci:
sin 2 sin , ,
cos 2 cos , ,
tg tg , , ,
ctg ctg , .
6.4. Podstawowe wzory trygonometryczne

Na wstpie przypomnijmy cztery podstawowe tosamoci trygonometryczne.
Twierdzenie
sin cos ,
sin
,
cos
cos
ctg
,
sin
tg
tg ctg ,
,
2
,
2
Przykad
Wiedzc, e sin oraz , , oblicz pozostae wartoci funkcji
trygonometrycznych kta .
Podstawiajc sin do wzoru sin cos , otrzymujemy ko

lejno rwnoci:
63
Podstawowe wzory trygonometryczne
1
cos 1,
2
1
cos 1 ,
4
3
cos ,
4
3
.
cos
2
Ostatnia rwno wynika z przedostatniej oraz z faktu, e dla ,
mamy cos 0. Podstawiajc powysze wartoci sinusa i cosinusa do wzo

rw tg
, ctg
, otrzymujemy

tg
3
,
3
ctg 3 .
Spord wszystkich wzorw trygonometrycznych warto wyrni tzw.

wzory redukcyjne, ktre m.in. pozwol nam na zapisanie wartoci funkcji
trygonometrycznych dla pewnych (zazwyczaj duych) argumentw za pomoc innych (zazwyczaj mniejszych) argumentw. Wzory redukcyjne
przedstawia tabela 6.2, gdzie 0, .
Tabela 6.2. Wzory redukcyjne
s
cos
tg
ctg
I wiartka
2
cos
s
ctg
tg
II wiartka
2
cos
s
s cos
ctg tg
tg ctg
III wiartka
3
2
s cos
cos s
tg
ctg
ctg
tg
IV wiartka
3
2
2
cos s
s
cos
ctg
tg
tg
ctg
Uwaga
Wszystkie wzory redukcyjne s prawdziwe dla przy odpowiednich
zastrzeeniach dla funkcji tangens i cotangens.
64
Trygonometria
Przykad
Obliczmy wartoci wyrae cos oraz tg . Korzystajc z okre
sowoci funkcji cosinus oraz wzoru cos cos , mamy

cos
2
2
2
1
cos 2 4 cos cos cos .
3
3
3
3
3
2
Korzystajc z nieparzystoci funkcji tangens oraz wzoru tg

tg , otrzymujemy
tg
tg tg tg 1.
4
4
4
4
Inne wzory trygonometryczne mona znale np. w tablicach matematycznych1.
6.5. Rwnania i nierwnoci

trygonometryczne
Definicja
Rwnaniem trygonometrycznym bdziemy nazywali rwnanie, w ktrym
niewiadoma wystpuje tylko w wyraeniu bdcym argumentem funkcji
trygonometrycznej. Nierwnoci trygonometryczn bdziemy nazywali
nierwno, w ktrej niewiadoma wystpuje tylko w wyraeniu bdcym
argumentem funkcji trygonometrycznej.
Rozpatrzmy rwnanie s , gdzie . Dziedzin tego rwnania
jest zbir .Rwnanie to ma rozwizanie wtedy i tylko wtedy, gdy
11. We wsplnym ukadzie wsprzdnych naszkicujmy wykresy funkcji s oraz . Wykresy tych funkcji przedstawia Rysunek 6.9.
1
A. Cewe, H. Nahorska, I. Pancer, Tablice matematyczne, Wydawnictwo Podkowa,
Gdask 2007.
65
Rwnania i nierwnoci trygonometryczne
y=a
(x0)2
y=sinx
x0
x0
x0+2
2
Rysunek 6.9. Ilustracja graficzna rwnania sin x = a
Widzimy, e dane rwnanie ma nieskoczenie wiele rozwiza, ktre

mona wygodnie zapisa w postaci dwch nieskoczonych serii. Niech
oznacza najmniejsze dodatnie rozwizanie danego rwnania. Pierwsz seri
rozwiza, generowan przez , zapisujemy jako
, .
Drug seri rozwiza, generowan przez , zapisujemy jako

, .
Ostatecznie rozwizaniem rwnania jest zbir
Podobnie otrzymujemy, e rozwizaniem rwnania , gdzie

,, jest zbir
,
gdzie jest najmniejszym dodatnim rozwizaniem tego rwnania.
Rozpatrzmy rwnanie , gdzie . Dziedzin tego rwnania
jest zbir , . Rwnanie to ma rozwizanie dla
dowolnego . Po naszkicowaniu we wsplnym ukadzie wsprzdnych

wykresw funkcji oraz stwierdzamy, e w tym przypadku mamy jedn nieskoczon seri rozwiza:
, ,
gdzie jest najmniejszym dodatnim rozwizaniem danego rwnania.
Podobnie jak dla tangensa otrzymujemy, e zbiorem rozwiza rwnania

, gdzie , , , jest zbir
66
Trygonometria
gdzie jest najmniejszym dodatnim rozwizaniem danego rwnania.
Przykad
Rozwimy rwnania:
a)
cos 2 ,
b)
tg 1.
ad a)
Po wprowadzeniu podstawienia 2 otrzymujemy rwnanie
cos . Poniewa cos , to rozwizania tego rwnania s postaci
2 2,
3
3
gdzie . Zatem rozwizania danego rwnania s postaci

2 2 2 2,
3
3
3 3
2
2 2 2,
2
3
,
3
gdzie k jest dowoln liczb cakowit.
ad b)
Po wprowadzeniu podstawienia otrzymujemy rwnanie
tg 1. Poniewa tg 1, to rozwizania tego rwnania s postaci
,
4
gdzie . Zatem rozwizania danego rwnania s postaci
1

,
2
8 4
3
1
,
8
2
3
2,
4
gdzie k jest dowoln liczb cakowit.
67
Zadania
Przykad
Rozwimy nierwno . Dziedzin tej nierwnoci jest zbir .
Rozwiemy j, korzystajc z ilustracji graficznej rwnania (patrz
Rysunek 6.9). Przyjmujc , otrzymujemy oraz .
Posugujc si wykresem, moemy odczyta, e w zbiorze rozwiza danej

nierwnoci zawiera si m.in. przedzia , . Uwzgldniajc okresowo
funkcji sinus otrzymujemy, e zbiorem rozwiza nierwnoci jest
suma nieskoczenie wielu przedziaw majcych posta 2,
2, gdzie :
Przykad
2,
2.
2
6
6
Rozwimy nierwno ctg
. Dziedzin tej nierwnoci jest zbir
, . Przypomnijmy, e ctg
oraz ctg
Z wykresu funkcji cotangens (patrz Rysunek 6.8) odczytujemy, e
w zbiorze rozwiza danej nierwnoci zawiera si m.in. przedzia , .
Uwzgldniajc okresowo funkcji cotangens, dostajemy, e zbiorem rozwiza danej nierwnoci jest suma nieskoczenie wielu przedziaw posta
ci , , gdzie , tzn.
ctg
3
, .
3
3
6.6. Zadania
1. Oblicz pozostae wartoci funkcji trygonometrycznych, jeli:
a) c oraz , 2,
b) oraz , ,
c) tg
oraz , ,
d) ctg oraz , .
68
Trygonometria
2. Oblicz:
a) sin
b) cos
c) tg
d) ctg
3. Rozwi rwnania:
a) sin ,
b) cos ,
c) tg 3,
d) ctg .
4. Rozwi ukady rwna przy zaoeniu e :

a)
b)
c)
d)
sin
cos
sin
cos
sin
cos
sin
.
cos
5. Rozwi nierwnoci:
a) sin 3 ,
b) cos ,
c) tg3
,
d) ctg .
69
Rozdzia 7
Wielomiany
W znanych nam wyraeniach algebraicznych wyrnimy grup jednomianw.
Definicja
Jednomianem zmiennej rzeczywistej x nazywamy funkcj okrelon wzorem
f ( x) axn , gdzie n N , a R .
Uwaga
Liczba n okrela nam stopie jednomianu. Jednomiany bd podobne, jeli
s tego samego stopnia.
Definicja
Wielomianem jednej zmiennej rzeczywistej x nazywamy funkcj postaci:
W ( x) a n x n a n 1 x n 1 a n2 x n 2 ... a1 x a0 ,
gdzie an , an1 , an2 ,..., a1 , a0 R oraz n N .
Liczby an , an1 , an2 ,..., a1 , a0 nazywamy wspczynnikami wielomianu,
za n nazywamy stopniem wielomianu.
Wielomian jednej zmiennej jest zatem sum jednomianw jednej zmiennej. Poszczeglne jednomiany w wielomianie nazywa bdziemy wyrazami
wielomianu.
Jednomiany (wyrazy) podobne w wielomianie redukujemy w ten sposb,
e wykonujemy dziaania na liczbach, a cz literow przepisujemy bez
zmiany.
Wielomiany zapisujemy w postaci uporzdkowanej, tzn. wedug rosncych wykadnikw potg zmiennej x.
Twierdzenie
Dwa wielomiany zmiennej rzeczywistej x s rwne, gdy s tego samego
stopnia i maj identyczne wspczynniki przy odpowiednich potgach
zmiennej x.
70
Wielomiany
Przykad
Wyznaczy warto parametrw a, b i c tak, aby wielomiany:
W ( x) x 4 (a b 2) x 3 (a b) x 2 cx 4 oraz
Q( x) ( x 2 2)(x 2 2)
2
byy rwne. Naley zauway, e wielomian Q( x) ( x 2)(x 2)

mona zapisa (po wykorzystaniu wzoru skrconego mnoenia) w postaci:
Q( x) x 4 4 .
Korzystajc z twierdzenia o rwnoci wielomianw, otrzymujemy ukad

rwna:
a b 2 0
( a b) 0
c 0
Po rozwizaniu tego ukadu otrzymamy, e: oraz
7.1. Dziaania na wielomianach

Wielomiany zmiennej rzeczywistej x moemy dodawa, odejmowa, mnoy i dzieli.
Aby doda dwa wielomiany zmiennej rzeczywistej x, naley doda ich
wyrazy podobne, a nastpnie wielomian uporzdkowa.
Przykad
Dane s wielomiany:
W ( x) 3x 4 2x 3 4x 7 oraz
P( x) 12x 4 x 3 4x 2 3 .
Wyznaczy W ( x) P( x) .
W ( x) P( x) (3x 4 2x 3 4x 7) (12x 4 x 3 4x 2 3)
W ( x) P( x) 3x 4 2x 3 4x 7 12x 4 x 3 4x 2 3
Dziaania na wielomianach
71
W ( x) P( x) 9x 4 3x 3 4x 2 4x 10 .
Rnic wielomianw W ( x) P( x) moemy zapisa w postaci
W ( x) ( P( x)) , wic rnica dwch wielomianw jest sum pierwszego
z nich oraz wielomianu przeciwnego do drugiego. Wielomian przeciwny do
danego powstaje w ten sposb, e wszystkie jego wspczynniki s liczbami
przeciwnymi do danych.
Przykad
Dane s wielomiany:
W ( x) 3x 4 2x 3 4x 7 oraz
P( x) 12x 4 x 3 4x 2 3 .
W ( x) P( x) (3x 4 2x 3 4x 7) (12x 4 x 3 4x 2 3)
W ( x) P( x) 3x 4 2x 3 4x 7 12x 4 x 3 4x 2 3
W ( x) P( x) 15x 4 x 3 4x 2 4x 4 .
Aby pomnoy wielomian przez wielomian, naley pomnoy kady wyraz jednego wielomianu przez kady wyraz drugiego wielomianu, a nastpnie wykona redukcj wyrazw podobnych i uporzdkowa wielomian.
Przykad
Dane s wielomiany:
W ( x) 3x 4 2x 3 oraz
P( x) x 3 4x 2 3 .
W ( x) P( x) (3x 4 2x 3 )(x 3 4x 2 3)
W ( x) P( x) 3x 7 12x 6 9x 4 2x 6 8x 5 6x 3
W ( x) P( x) 3x 7 10x 6 8x 5 9x 4 6x 3
Dzielenie wielomianw jest podobne do dzielenia liczb cakowitych.
72
Wielomiany
Definicja
Wielomian W(x) nazywamy podzielnym przez niezerowy wielomian P(x)
wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje taki wielomian Q(x), e speniony jest warunek: .
Wielomian Q(x) nazywamy ilorazem wielomianu W(x) przez P(x). W takiej sytuacji powiemy, e wielomian P(x) jest dzielnikiem wielomianu W(x).
Przykad
Podzieli wielomian przez wielomian .

Definicja
Pierwiastek wielomianu, to taki argument, dla ktrego warto wielomianu
jest rwna zeru, czyli jest to taka liczba , e speniony jest warunek
.
Twierdzenie
Niech i bd wielomianami, przy czym nie jest wielomianem zerowym. Istniej dwa wielomiany oraz takie, e:
.
73
Wielomian nazywany jest reszt z dzielenia wielomianu

przez oraz jej stopie jest mniejszy ni stopie .
Jeli jest wielomianem zerowym, to mwimy, e wielomian
jest podzielny przez .
Przykad
Obliczy reszt z dzielenia wielomianu
przez wielomian
Jeli wielomian podzielimy przez
wielomian i w wyniku otrzymamy jaki wielomian oraz
reszt , to znaczy, e:
czyli:
Poniewa rwno powysza jest prawdziwa dla kadego , wic:
Zatem:
Twierdzenie
Jeeli wielomian podzielimy przez dwumian , to reszta z tego
dzielenia jest rwna wartoci wielomianu dla .
Twierdzenie (Bezout)
Liczba jest pierwiastkiem wielomianu wtedy i tylko wtedy, gdy
wielomian jest podzielny przez dwumian . Wielomian mona
zatem zapisa w postaci iloczynowej , gdzie
jest pewnym wielomianem.
Przykad
Znajd wielomian stopnia trzeciego, ktrego pierwiastkami s 1, 2, 3.
Gdy skorzystamy z postaci iloczynowej, zadanie to okae si do proste,
bo jednym z przykadw takiego wielomiany jest:
W ( x) ( x 1)( x 2)( x 3)
W ( x) ( x 2 x 2x 2)(x 3)
W ( x) x 3 3x 2 x 2 3x 2x 2 6x 2x 6
W ( x) x 3 6x 2 11x 6
74
Wielomiany
Twierdzenie
Liczba jest -krotnym pierwiastkiem wielomianu wtedy i tylko
wtedy, gdy wielomian jest podzielny przez , a nie jest podzielny przez .
Przykad
Dla jakich wartoci parametrw a oraz b liczba 2 jest podwjnym pierwiastkiem wielomianu ?
Poniewa 2 jest podwjnym pierwiastkiem wielomianu W(x), wic ten
wielomian mona zapisa w postaci iloczynowej:

,
Ale:
Z rwnoci wielomianw otrzymamy:
Rozwizujc ukad rwna, mamy:
75
Zatem dla liczba 2 jest dwukrotnym pierwiastkiem wielomianu. Ponadto mamy:

.
Twierdzenie
Kady wielomian nie bdcy wielomianem zerowym jest iloczynem
czynnikw stopnia co najwyej drugiego.
Przykad
Rozoy na czynniki wielomian .
Wielomian , jak nietrudno zauway, nie posiada pierwiastkw rzeczywistych, ale na podstawie powyszego twierdzenie moemy
go rozoy na czynniki.

Kady wielomian stopnia moe mie nie wicej jak pierwiastkw.
Twierdzenie
Rozkad wielomianu niezerowego o wspczynnikach rzeczywistych na
czynniki liniowe lub nierozkadalne czynniki kwadratowe o wspczynnikach rzeczywistych jest jednoznaczny.
Przykad
Rozoy na czynniki nastpujce wielomiany:
a)
b)
c)
ad a)
Do rozoenia na czynniki pierwszego wielomianu zastosujmy metod
wyczania wsplnego dzielnika przed nawias:

76
Wielomiany
Wyraenie jest nierozkadalne na czynniki, gdy wyrnik

ad b)
Zastosujemy obecnie metod grupowania wyrazw:
Nietrudno zauway, e wyraenie rozkada si na czynniki

(wykorzystujc wzr skrconego mnoenia na sum szecianw), czyli:
zatem:
ad c)
W kolejnym przykadzie dwukrotnie wykorzystamy wzr skrconego
mnoenia na rnic kwadratw:

Twierdzenie
Jeeli liczba wymierna
wiastkiem wielomianu
rna od zera jest pier-
W ( x) a n x n a n 1 x n 1 a n2 x n 2 ... a1 x a0
o wspczynnikach cakowitych (aden ze wspczynnikw nie

jest rwny zero), to p jest dzielnikiem wyrazu wolnego , a q jest dzielnikiem wspczynnika .
Uwaga
Odwrotne twierdzenie nie jest prawdziwe.
Twierdzenie
Jeeli liczba cakowita rna od zera jest pierwiastkiem wielomianu
W ( x) x n an1 x n1 an2 x n2 ... a1 x a0
o wspczynnikach cakowitych (wspczynnik jest rwny 1), to jest

dzielnikiem wyrazu wolnego .
Wykresy niektrych wielomianw
77
Przykad
Rozoy na czynniki wielomian:
2 14 8
Wielomian ma wspczynniki cakowite, wic jeli bdzie mia pierwia

stek wymierny, to bdzie on ze zbioru: 8, 4, 2, 1, , , 1, 2, 4, 8 .

Obliczymy warto wielomianu dla kolejnych liczb z tego zbioru te
liczby, dla ktrych warto wielomianu bdzie rwna zero s jego pierwiastkami wymiernymi.
W praktyce poszukujemy jednego pierwiastka, a nastpnie dzielimy wielomian przez odpowiedni dwumian (na mocy twierdzenia Bezouta). Nastpnie otrzymany iloraz prbujemy rozoy na czynniki.
Zauwamy, e w naszym przykadzie:
1 2 1 1 1 14 1 8 .
Wielomian jest zatem podzielny przez dwumian 1, czyli po podzieleniu mamy:

12 8.
Postpujemy teraz analogicznie z wielomianem 2 8.

Wielomian ma wspczynniki cakowite, wic jeli bdzie mia pierwia
stek wymierny, to bdzie on ze zbioru: 8, 4, 2, 1, , , 1, 2, 4, 8 .

Obliczajmy:
2 2 2 2 2 8 ,
wic liczba 2 jest pierwiastkiem tego wielomianu.

Po podzieleniu wielomianu przez dwumian 2 otrzymujemy:
1 22 4.
Wielomian 2 4 jest nierozkadalny na czynniki, gdy wyrnik

, wic jest to ostateczna posta iloczynowa wielomianu W(x).
7.2. Wykresy niektrych wielomianw

Znamy ju wykresy niektrych wielomianw. Wykresami wielomianw
stopnia zerowego czy pierwszego jest prosta. Wykresem wielomianu stopnia
drugiego jest parabola. Aby zobaczy jak wygldaj wykresy wielomianw
stopnia wyszego jak 2, przeanalizujemy kilka przykadw.
78
Wielomiany
Przykad
Wykona wykres wielomianu podanego w postaci iloczynowej:
a)
b)
c)
d)
,
,
,
.
Wykonujc wykres, naley zwrci uwag na wspczynnik przy najwyszej potdze (jeli jest dodatni, to rozpoczynamy wykres z prawej strony
od gry, w przeciwnym przypadku od dou) oraz na krotnoci pierwiastkw
wielomianu (przy parzystokrotnym pierwiastku nie nastpuje zmiana znaku
wartoci wielomianu).
300
250
200
150
100
50
0
6
50
100
Rysunek 7.1. Wykres wielomianu W(x)=(x-1)(x+2)(x-4)
10
79
Wykresy niektrych wielomianw
400
200
0
6
200
10
400
600
800
1000
Rysunek 7.2. Wykres wielomianu W(x)=-3(x-1)(x+2)(x-4)
120
100
80
60
40
20
0
4
20
40
Rysunek 7.3. Wykres wielomianu W(x)=(x-1)2 (x+2)(x-4)
80
Wielomiany
300
250
200
150
100
50
0
3
50 0
100
150
Rysunek 7.4. Wykres wielomianu W(x)=(x-1)2 (x+2)2 (x-4)
7.3. Rwnania wielomianowe

Definicja
Rwnanie postaci , gdzie
W ( x) x n an1 x n1 an2 x n2 ... a1 x a0 oraz nazywamy
rwnaniem wielomianowym stopnia n.
Aby rozwiza rwnanie wielomianowe, naley znale wszystkie jego

pierwiastki lub wykaza, e wielomian nie ma pierwiastkw.
Rozwizujc rwnanie, bdziemy posugiwali si poznanymi metodami
rozkadu wielomianu na czynniki moliwie najniszego stopnia, a nastpnie
skorzystamy z wasnoci iloczynu (iloczyn jest rwny zero wtedy i tylko
wtedy, gdy przynajmniej jeden z jego czynnikw jest zerem).
Przykad
Rozwiza rwnanie .
Rozoymy wielomian na czynniki z wykorzystaniem
metody grupowania wyrazw.
.
Po zastosowaniu wzoru skrconego mnoenia mamy:
Nierwnoci wielomianowe
81
zatem:
czyli:
,
.
Rwnanie to ma zatem dwa pierwiastki 1 i 1, przy czym 1 jest jego podwjnym pierwiastkiem.
7.4. Nierwnoci wielomianowe

Definicja
Nierwno postaci
gdzie
lub lub lub ,
W ( x) x n an1 x n1 an2 x n2 ... a1 x a0 oraz
nazywamy nierwnoci wielomianow stopnia .
Rozwiza nierwno , to znaczy odpowiedzie na pytanie:

Dla jakich argumentw x wielomian W(x) przyjmuje wartoci ujemne?.
W pozostaych przypadkach bdziemy pytali o wartoci dodatnie, niedodatnie czy nieujemne.
Rozwizywanie nierwnoci bdziemy, podobnie jak w przypadku rwna, rozpoczynali od rozoenia wielomianu na czynniki moliwie najniszego stopnia. Znak iloczynu bdzie uzaleniony od znaku poszczeglnych
czynnikw.
Przykad
Rozwiza nierwno:

Nietrudno sprawdzi, e Moemy zatem

wielomian podzieli przez dwumian
Po podzieleniu mamy:
.
82
Wielomiany
Wielomian rozoymy na czynniki, wyliczajc wyrnik
czyli:
3,
3.
Nierwno nasza przyjmuje posta:
3 0.
Po zastosowaniu siatki znakw mamy:
0
0
Zbir rozwiza nierwnoci odczytujemy z tabelki:
0
0
3 0 3.
Drugim sposobem rozwizania nierwnoci jest po rozoeniu wielomianu na czynniki odczytanie rozwizania na podstawie szkicu wykresu wielomianu.
Wykres wielomianu 3 ma posta:
35
30
25
20
15
10
5
0
4
5 0
10
15
20
Rysunek 7.5. Wykres wielomianu W(x)=(x+1)(x+2)(x-3)
Zadania
83
Z powyszego wykresu wynika, e rozwizaniem nierwnoci jest:

1.
7.5. Zadania
1. Wyznacz wspczynniki a, b, c, d tak, aby wielomiany W(x) oraz Q(x)
byy rwne, jeli:
a) 1 ,
b)
.
2. Wyznacz wspczynniki a, b, c wielomianu
wiedzc, e: 1 1 0 1 1 1.
3. Oblicz sum wszystkich wspczynnikw oraz wyraz wolny wielomianu:

1 1 1 .
4. Wykonaj dziaania na wielomianach:

a) ,
b) ,
c) .
5. Podziel wielomiany:
a) 1 : ,
b) 1: 1,
c) : 1.
6. Nie wykonujc dzielenia, wyka, e wielomian

1 0 jest podzielny przez wielomian
10.
8. Reszta z dzielenia wielomianu przez wynosi 1, a reszta
z dzielenia tego wielomianu przez 1 wynosi 3. Wyznacz reszt

z dzielenia wielomianu przez .
84
Wielomiany
9. Dla jakiej wartoci parametru wielomian

jest podzielny przez dwumian ?
7. Wyka, e liczba 1 jest potrjnym pierwiastkiem wielomianu

8. Roz na czynniki moliwie najniszych stopni wielomiany:

a) ,
b) ,
c) ,
d) ,
e)
9. Rozwi rwnania:
a) ,
b) ,
c) ,
d) ,
e) ,
f)
10. Udowodnij, e nie istnieje liczba rzeczywista speniajca rwnanie:

11. Rozwiza nierwnoci:

a) ,
b) ,
c) ,
d) ,
e) ,
f)
12. Wyka, e nierwno jest speniona dla

kadego rzeczywistego.
85
Rozdzia 8
Funkcje wymierne
Definicja
Funkcj wymiern nazywamy funkcj postaci:

, gdzie
oraz s wielomianami. Funkcja wymierna jest zatem ilorazem dwch

wielomianw. Dziedzin funkcji wymiernej jest zbir liczb rzeczywistych
z wyjtkiem pierwiastkw mianownika wyraenia wymiernego, czyli:
.
Uwaga
Mianownik nie moe by wielomianem zerowym, bo wtedy dziedzina jest
zbiorem pustym.
Uwaga
Wyraenia zapisane w postaci
icznymi.
nazywa bdziemy uamkami algebra-
8.1. Dziaania na uamkach algebraicznych

Podobnie jak uamki zwyke uamki algebraiczne moemy: skraca, rozszerza, dodawa, odejmowa, mnoy i dzieli.
Skrci uamek algebraiczny, to znaczy licznik i mianownik podzieli
przez to samo wyraenie rne od zera.
Przykad
.
Skrci uamek

Na pocztek okrelimy dziedzin
Przy takich zaoeniach rozoymy wielomiany w liczniku i mianowniku

na czynniki:
86
Funkcje wymierne
W liczniku i mianowniku wystpuje ten sam czynnik, wic podobnie jak

w uamkach zwykych moemy go skrci:

,
3 3
czyli:
Rozszerzy uamek algebraiczny, to znaczy licznik i mianownik pomnoy przez to samo wyraenie rne od zera.
Przykad
tak, aby w mianowniku otrzyma 4.

Rozszerzy uamek
Poniewa 4 , wic licznik i mianownik uamka bdziemy mnoy przez . Zakadamy jednoczenie, e .
3 1 3 1
4
4
Dodawanie i odejmowanie uamkw algebraicznych wykonujemy podobnie jak dodawanie i odejmowanie uamkw zwykych.
Przykad
Wykona dziaania:
1
4

,
3 1
1
4

.
3 1
Na pocztek rozkadamy na czynniki mianowniki obu uamkw
4
1
4
1
4
1

3 1 3 4 3
Musimy zaoy, e aden z mianownikw nie moe by rwny zero, zatem:

Wyznaczamy najmniejszy wsplny mianownik:
NWW( , 3 1 3 .
Dziaania na uamkach algebraicznych
87
Rozszerzamy uamki tak, aby miay wyznaczony wsplny mianownik:

4
1
4 3 2
1
.
2 3 2 2 3 2 2 3 2 2
Nastpnie dodajemy do siebie liczniki, mianowniki pozostawiajc bez zmiany:

4 3 2
1
12 24
13 24
,
3 2 2 3 2 2 3 2 2 3 2 2
gdzie 2, , 2.
W przykadzie drugim po sprowadzeniu do wsplnego mianownika

odejmujemy od licznika licznik, mianownik pozostawiajc bez zmiany,
czyli:
4
1
4 3 2
1
2 3 2 2 3 2 2 3 2 2
4 3 2
1
12 24
11 24
,
3 2 2 3 2 2 3 2 2 3 2 2
gdzie oczywicie jak w poprzednim przykadzie 2, , 2.
Mnoenie uamkw algebraicznych wykonujemy w ten sposb, e licznik

pierwszego z nich mnoymy przez licznik drugiego i mianownik pierwszego
mnoymy przez mianownik drugiego. Kolejnym krokiem jest skrcenie
otrzymanego uamka.
Przykad

Wykonaj mnoenie uamkw
. Podaj konieczne zaoenia.

3 2 3 2 3 2 2 3
1,
2 3
2 3
2 3 2 3
gdzie 2, 3.
Dzielenie uamkw algebraicznych zastpujemy mnoeniem dzielnej

przez odwrotno dzielnika, a nastpnie skracamy otrzymany uamek.
Przykad
Wykonaj dzielnie uamkw
. Podaj konieczne zaoenia.
88
Funkcje wymierne
4
4 4
4
4 1 1
:
2 4 2 2
22
4
4 1 1
4
22
2
22
2 4 1 1
4
22
4 22
2 4 1 1
2 4 1 1
2
2

,
1 1 1
gdzie 2, 1, , 1.
8.2. Funkcja homograficzna

Przykadem funkcji wymiernej jest poznana funkcja postaci:
, gdzie .
Jest to funkcja proporcjonalnoci odwrotnej, ktrej wykresem jest hiperbola.

Definicja
, gdzie , nazywamy
Funkcje postaci
funkcj homograficzn. Dziedzin tej funkcji jest .
Funkcja jest przykadem funkcji homograficznej.
Przykad
Narysowa wykres funkcji homograficznej

, a nastpnie omwi
jej wasnoci.
Dziedzin tej funkcji jest zbir: 1.
Przeksztacimy teraz wyraenie:
Zatem:
2
2
1 12 1
1
.
1
1 1
1
1

Wykres funkcji
2
1
1
.
1
1
, gdzie 1, powstaje w wyniku
przesunicia rwnolegego wykresu funkcji o wektor 1, 1.
89
Rwnania i nierwnoci wymierne
6
5
4
3
2
1
0
8
1 0
2
3
4
Rysunek 8.1. Wykres funkcji homograficznej f(x)=(x+1)/(x-1)
Wasnoci funkcji:
a) dziedzina funkcji 1,
b) funkcja ma jedno miejsce zerowe 1,
c) funkcja przyjmuje wartoci dodatnie dla , 1 1, ,
funkcja przyjmuje wartoci ujemne dla 1, 1,
d) funkcja jest malejca w kadym z przedziaw , 1 1,
(funkcja nie jest rosnca w sumie przedziaw),
e) funkcja jest rnowartociowa,
f) prosta o rwnaniu 1 jest asymptot pionow funkcji, a prosta
o rwnaniu 1 jest asymptot poziom funkcji.
8.3. Rwnania i nierwnoci wymierne

Definicja
Rwnanie, ktre mona zapisa w postaci
, gdzie oraz
s wielomianami oraz , nazywamy rwnaniem wymiernym z niewiadom .

Dziedzin rwnania wymiernego jest zbir wszystkich liczb rzeczywistych z wyczeniem tych, ktre s miejscami zerowania wielomianu .
Aby rozwiza rwnanie wymierne bdziemy postpowa nastpujco:
a) okrelamy dziedzin rwnania,
90
Funkcje wymierne
b) rozkadamy na czynniki wszystkie mianowniki,

c) mnoymy obie strony rwnania przez najmniejsz wspln wielokrotno wszystkich mianownikw,
d) wyznaczamy zbir rozwiza otrzymanego rwnania wielomianowego,
e) formuujemy odpowied po uwzgldnieniu dziedziny rwnania.
Przykad
Rozwiza rwnanie:
3
2
3
Okrelamy dziedzin rwnania:

czyli:
,
.
Przystpujemy do rozwizania:
2
3
3

2
3
3
Mnoymy obie strony rwnania przez :
Poniewa:
3 2 3
3 3 2 2 3
2 9
9
.
2
9

2
zatem jest to rozwizanie naszego rwnania.
Definicja
Kad z nierwnoci
, gdzie
oraz s wielomianami oraz , nazywamy nierwnoci wymiern z niewiadom .
Rwnania i nierwnoci wymierne
91
Dziedzin nierwnoci wymiernej jest zbir wszystkich liczb rzeczywistych z wyczeniem tych, ktre s miejscami zerowania wielomianu .
Aby rozwiza nierwno wymiern, bdziemy postpowa nastpujco:
a) okrelamy dziedzin nierwnoci,
b) rozkadamy na czynniki wszystkie mianowniki,
c) doprowadzamy nierwno do takiej postaci, w ktrej po jednej stronie nierwnoci bdzie zero,
d) wykonujemy dziaania na uamkach algebraicznych w taki sposb,
aby doprowadzi do postaci

,
e) mnoymy obie strony nierwnoci przez ,

f) wyznaczamy zbir rozwiza otrzymanej nierwnoci wielomianowej,
g) formuujemy odpowied po uwzgldnieniu dziedziny nierwnoci.
Przykad
Rozwiza nierwno:

Okrelamy dziedzin nierwnoci:
Przystpujemy do rozwizywania nierwnoci:
92
Funkcje wymierne
60
40
20
0
3
1 20 0
40
60
80
Rysunek 8.2. Wykres wielomianu W(x)=-6x(x+1)(x-2)
Korzystajc z wykresu wielomianu, otrzymujemy:

.
Uwzgldniajc dziedzin nierwnoci, mamy:
8.4. Zadania
1. Wyznacz dziedzin funkcji:
a)
c)
b)
2. Sprowad do wsplnego mianownika:

a)
b)
c)
d)
oraz
oraz
oraz
oraz
,
,
93
Zadania
3. Wykonaj dziaania:
a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)
4. Skr wyraenia:
a)
b)
c)
d)
e)
,
,
5. Wyznacz i tak, aby do wykresu funkcji naleay
punkty oraz .
6. Narysuj wykresy funkcji:
a) ,
b)
c)
d)
94
Funkcje wymierne
7. Narysuj wykresy funkcji:
a) || ,
||
b)
c)
||
d)
||
||
e) || .
8. Napisz wzr funkcji homologicznych o dziedzinie i zbiorze wartoci .

1 ,
2 ,
1.
9. Rozwi rwnania:
a)
b)
c)
d)
e)
f)
a) ,
c)
d)
1,
1 1
11. Rozwi nierwnoci:
10. Rozwi rwnanie:
b)
1 1
,
,
22
Zadania
e)
f)
g)

a)
b)
c)
13. Wyznacz dziedzin funkcji:

a)
b)
95
96
97
Rozdzia 9
Rwnania i nierwnoci
z wartoci bezwzgldn
9.1. Przykady
Na pocztku przypomnimy, e:
||
,
.
,
Wyznaczanie zbioru rozwiza rwna i nierwnoci z wartoci bezwzgldn z wykorzystaniem powyszej zalenoci przedstawimy na przykadach.
Postpujc analogicznie, mona rozwiza inne zadania.
Przykad
Rozwiza rwnanie metod algebraiczn:
| | 2 .
Poniewa: || ,
wic: | | 2 | | 2 | | 2
| | | | .
Z definicji moduu wynika, e rwno: | | jest faszywa.

Zatem:
| |
4 2.
Odpowied:
Zbiorem rozwiza rwnania | | 2 s 2,4.
Przykad
Rozwiza rwnanie:
2| | | | .
98
Rwnania i nierwnoci z wartoci bezwzgldn
Zauwamy, e:
| |
oraz:
| |
Rozwizanie rwnania sprowadza si do trzech przypadkw:

1.
2 2

3 2

2
.
3
Poniewa , wic w tym przypadku rwnanie nie ma rozwizania.
2.
2 2

.
2
Poniewa 2 , wic w tym przypadku rwnanie nie ma rozwizania.

3.
2 2
Poniewa , wic w tym przypadku rwnanie nie ma rozwizania.
Przykady
Odpowied:
Rwnanie to jest rwnaniem sprzecznym, nie ma rozwizania.
Przykad
Rozwiza nierwno:
|| 3 .
Zauwamy, e:
|| .
Podan nierwno mona zatem sprowadzi do postaci:

|| 3 .
Zatem:
2 || 4 ,
co jest rwnowane:
|| 4
2 ||
4 4
.
2 2
Nietrudno wyznaczy cz wspln obu warunkw.

Odpowied:
Rozwizaniem nierwnoci jest zbir 4, 2 2,4.
Przykad
Rozwiza nierwno:
Poniewa:
|5 3| 2.
3
5.
|5 3|
3
3 5
5
Zatem rozwizanie nierwnoci sprowadza si do dwch przypadkw:
5 3
3
5.
3
3 5 2
5
5 3 2
99
100
Przypadek 1.
dla
5 3 2
0
3 32
2
3 22
.
5
3 22 3 22
3 22 .
Uwzgldniajc oba warunki, mamy: 3 22 .
Przypadek 2.
dla
3 5 2
5 0
20 3

5
2
2
5 .
5
2
2
Uwzgldniajc oba warunki mamy: 5 .
W zadaniu mielimy do czynienia z alternatyw dwch warunkw, wic
rozwizanie jest sum uzyskanych rozwiza obu warunkw: 5
3 22 , co w konsekwencji daje rozwizanie nierwnoci:
53 22 .
Przykad
||
Rozwiza rwnanie
. Dziedzin rwnania jest zbir 0. Jak
101
Przykady

. Uwzgldniajc dziedzin rwnania, otrzywiadomo, ||

mamy zatem dwa przypadki:
lub
Przypadek 1.
Rozwiemy rwnanie:
. Po wymnoeniu obu stron przez x
mamy: , ktre jest rwnowane rwnaniu:

Obie uzyskane liczby s wiksze od zera, wic speniaj rwnie drugi

warunek koniunkcji.
Przypadek 2.
Rozwiemy rwnanie:
mamy:
. Po wymnoeniu obu stron przez x
ktre jest rwnowane rwnaniu:
Obie uzyskane liczby s mniejsze od zera, wic speniaj rwnie drugi

warunek koniunkcji.
Odpowied:
Rozwizania tego rwnania to liczby: .
Przykad
Rozwi nierwno:
102
Nierwno t najlepiej rozwiza tak:

5
5
5

Rozwiemy pierwsz nierwno:

5

5

5 4
5 4

5 4
.

4
2
0
1,5
0,5
2 0
0,5
1,5
4
6
8
Rysunek 9.1. Wykres wielomianu W(x)=(-5x+4)(x-1)(x+1)
Jak wida z wykresu, rozwizaniem powyszej nierwnoci jest zbir:
Druga nierwno:
4
.
5
103
Przykady

1
1

1
1
1

1
1
2 2
2 2 1
1
1 1
Aby rozoy na czynniki wyraenie: 2 2, obliczymy wyrnik

4 2 1

2.
4
2
4
2
2
Wobec powyszych rachunkw nierwno przyjmuje posta:

1
2 2 1 1 .
2
6
4
2
0
2 0
4
6
Rysunek 9.2. Wykres wielomianu W(x)=2(x-1/2)(x-2)(x-1)(x+1)

Jak wida z wykresu, rozwizaniem powyszej nierwnoci jest zbir:
1
, 1 , 1 2, .
2
Otrzymalimy zatem, e:
104
Odpowied:
4
1, 1,
5
.
1
, 1 , 1 2,
2
1 4
, 2, .
2 5
9.2. Zadania
1. Rozwi rwnania:
a) || 4,
b) | | 2 ,
c) | 2| 1 4.
2. Rozwi rwnania metod algebraiczn i graficzn:

a) | 1| | | 4,
b) | 2| ||,
c) |4 | |2 |.
3. Rozwi nierwnoci:
a) |2| 1| | 5,
b) | 5| 1,
c) | 2| 2.
4. Rozwi nierwnoci metod algebraiczna i graficzn:

a) | | ,
b) 2|| 4,
c) || 2 2.
5. Rozwi nierwnoci:
a) 5 ||,
b) 4 4 1 ,
c) | 1| 4 2 25 .
Zadania
6. Rozwi rwnania:
a) || ,
b) 4|| ,
c) | | ,
d) | | ,
e) || | | 4.
7. Rozwi graficznie rwnania:
a) | | ,
b) | 4| 4 ,
c) | | .
8. Rozwi rwnania:
a) | 4| | | ,
b) | | | | ,
c) | | | | .
9. Rozwi rwnania:
a) | 4| 4,
b) 4|| ||
||
|| ,
c)
d)

||

a) || ,
b) || 4 ,
c) 4|| .
a) | 4| 4,
b) | | ,
c) | | .

a) | | ,
b) | | ,
c) | 4| 4,
d) 4|| ||
e)
105
106
107
Rozdzia 10
Funkcja wykadnicza
10.1. Podstawowe definicje
W nauce matematyki spotkalimy si z funkcjami potgowymi. W funkcjach
tych by ustalony wykadnik potgi, a zmieniaa si podstawa.
Obecnie bdziemy si zajmowa funkcjami, w ktrych zmienia si bdzie wykadnik potgi, a podstawa bdzie staa. Aby zapewni, by dziedzina
takiej funkcji bya zbiorem liczb rzeczywistych, musimy zaoy, e podstawa potgi musi by liczb dodatni i rn od zera.
Definicja
x
Funkcj f ( x) a , gdzie a 0 i a 1 nazywamy funkcj wykadnicz
o podstawie a.
Uwaga
x
Podstawa funkcji wykadniczej nie moe by 1, gdy 1 1 , czyli mielibymy do czynienia w tym przypadku z funkcj sta, a taka jest funkcj liniow, a nie szczeglnym przypadkiem funkcji wykadniczej.
Przykad
1
Narysujemy wykres funkcji f ( x) 2 , a nastpnie wykres f (x) .
2
x
W tym celu uoymy sobie tabelki wartoci funkcji dla niektrych argumentw:
Tabela 10.1. Niektre wartoci funkcji f(x)=2x
x
-2 -1
f(x) 0,25 0,5
0
1
1
2
2
4
3
8
4
16
Tabela 10.2. Niektre wartoci funkcji f(x)=(1/2)x
x
-4
f(x) 16
-3
8
-2
4
-1
2
0
1
1
0,5
2
0,25
108
Funkcja wykadnicza
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
-4
-2
Rysunek 10.1. Wykres funkcji f(x)=2
6
x
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
-6
-4
-2
Rysunek 10.2. Wykres funkcji f(x)=(1/2)
4
x
Analizujc powysze wykresy, widzimy wyranie, e funkcja wykadnicza jest funkcj cig okrelon na zbiorze liczb rzeczywistych o wartociach rzeczywistych dodatnich.
Nietrudno zauway, e jeli podstawa a 1 , to funkcja wykadnicza
jest rosnca, a dla a (0,1) funkcja wykadnicza jest malejc. Kada funkx
cja wykadnicza postaci f ( x) a jest rnowartociowa.
Rwnania wykadnicze
109
10.2. Rwnania wykadnicze

Rwnaniem wykadniczym bdziemy nazywa takie rwnanie, w ktrym
niewiadoma wystpuje tylko w wykadniku potgi.
Przy rozwizywaniu rwna wykadniczych bdziemy korzystali z poniszego twierdzenia oraz z wasnoci funkcji wykadniczej.
Twierdzenie
Jeli , , ,
Przykad
,
,
,
,

, .
Rozwiza rwnanie .
Dziedzin tego rwnania jest zbir liczb rzeczywistych. Nietrudno za-
uway, e: 7 oraz
7 . Z powyszego otrzymujemy:

7 7 .
Z wasnoci potg o wykadnikach rzeczywistych mamy:
7 7 .
Z rnowartociowoci funkcji wykadniczej wynika, e jeli podstawy

rwnoci s takie same, to rwnie musz by rwne wykadniki, czyli:
1
2, .
2
Odpowied:
Rozwizaniem rwnania jest .
Przykad
Rozwiza rwnanie: 256
110
Funkcja wykadnicza
Naley rozpocz od dziedziny. Wyraenia wystpujce w mianowniku

nie mog by rwne zero. Zatem:
2 2
Dziedzin tego rwnania jest: 2 2.

Wszystkie liczby wystpujce w podstawie przedstawimy w postaci potgi liczby 2.
2

2
2
2 2 2
2 2 2
Skoro doprowadzilimy do tego, e mamy jednakowe podstawy, wic

z rwnoci wynika, e:
2
2
8
2 2
2
2 2
8
2
2 2 2 2 2 2
8 2 2 2 2
2 2
8 2
2 2
2
2 2
2
2
2
Poniewa 2 wic jedynym rozwizaniem tego rwnania jest

Przykad
Rozwiza rwnanie: 3 3 .
Rwnanie to jest okrelone dla kadej liczby rzeczywistej. Naley zauway, e:
Rwnania wykadnicze
111
26
3 26
3 3
9
9
3
1
26
3 3
9
9
26 26
3
,
9
9
3 3
wic:
3 1 , czyli
Przykad
Rozwiza rwnanie: 2 33 2 4
Rwnanie to jest okrelone dla kadej liczby rzeczywistej. Uprocimy
podane rwnanie:
2
2 2 33
4
2
33
2 4
2 2
2
Wprowadzimy teraz podstawienie: 2 ,
Nasze rwnanie sprowadza si zatem do postaci rwnania kwadratowego
o niewiadomej t.
33
4 4 33
2
961, 31
1
,
4
Wracajc do podstawienia, otrzymamy:
2
1
2
4
Std rozwizaniami naszego rwnania s:
2
2, 3
112
Funkcja wykadnicza
10.3. Nierwnoci wykadnicze

Przy rozwizywaniu nierwnoci wykadniczych bdziemy wykorzystywali
wasnoci potg o wykadnikach rzeczywistych oraz rnowartociowo
i monotoniczno funkcji wykadniczej.
Zauwamy, e:

Wykorzystujc powysze, bdziemy rozwizywa nierwnoci wykadnicze.

Przykad
Rozwiza nierwno: 88
.
Sprowadzamy obie strony nierwnoci do tej samej podstawy:

2
2 2

2
2 2

2
2 2
3
3
3
3

2
2
2
2
3
Przykad
Rozwiza nierwno: 3 7 7 3 3 .
Naley zauway, e:
3 7 7 3 3 3 3 7
7
3
3
7
3
Nierwnoci wykadnicze
113
3
7
4
7
3
7
34
4
3 7
3
7
7
3
3 7
3
7
7
3

3
7
3 7
3
7
3

3 3 34
2 wic 2.
Przykad
Rozwiza nierwno: 4 3 2 4.
Zauwamy, e:
4 3 2 4 2 3 2 4.
Wprowadzajc pomocnicz zmienn 2 mamy:
3 4
3 4
2
4 4
2 4
.
2 4 2 4
2
Druga nierwno jest zawsze prawdziwa, bo funkcja wykadnicza
2 przyjmuje tylko wartoci dodatnie. Z pierwszej nierwnoci mamy:
Odpowied:
2 4 2 2 2.
Rozwizaniem nierwnoci jest:

2.
114
Funkcja wykadnicza
10.4. Zadania
1. Naszkicuj wykres funkcji 2 3. Omw wasnoci tej funkcji.
2. Naszkicuj wykres funkcji |2 3|. Omw wasnoci tej funkcji.
3. Rozwi rwnanie: 0,5 2 .

4. Rozwi rwnanie:
0,
5. Rozwi rwnanie: 2 2 .
6. Rozwi rwnanie: 5 2 2 , .

7. Rozwi rwnanie:
2 2 0.
8. Rozwi rwnanie: 0,5 0.
9. Rozwi rwnanie: 2 2 2 2 0.

10. Rozwi rwnanie: .
11. Rozwi nierwno:
12. Rozwi nierwno: 3 3 3 .

13. Rozwi nierwno: 3
14. Rozwi nierwno: 2 2 0.

15. Rozwi nierwno:
2 2 0.
16. Rozwi nierwno: 5 2 2 0.

17. Rozwi nierwno: 5 25
115
Rozdzia 11
Funkcja logarytmiczna
Funkcja wykadnicza postaci , dla oraz jest funkcj
rnowartociow, zatem wynika z tego, e istnieje dla kadej dodatniej
liczby jedna taka liczba rzeczywista , dla ktrej . Liczb t nazywa bdziemy logarytmem przy podstawie z liczby .
Definicja
Logarytmem liczby dodatniej przy podstawie ( oraz nazywamy tak liczb rzeczywist , e
log
Uwaga
podstawa logarytmu ( ,
liczba logarytmowana ( ),
logarytm liczby b przy podstawie .
11.1. Wasnoci logarytmw

Twierdzenie
Jeeli , to:
a) log ,
b) log ,
c) log ,
d)
Twierdzenie
Jeeli , to:
a) log log log ,
b) log log log ,
c) log log ,

d) log (wzr na zamian podstawy logarytmu),

e) log log log
116
Przykad
Oblicz: log 8 log 81.
Zauwamy, e: 8 2 oraz 81 3 . Zatem:
log 8 log 81 log 2 log 3 3 log 2 4 log 3 12 log 2 log 3
Wykorzystujc wzr na zamian podstawy logarytmu, sprowadzimy oba

logarytmy do podstawy 2.
12 log 2 log 3 12
Czyli:
12
log 2
log 3
1
log 3
12
log 2
log 3 log 4
log 3
log 3
1 1
12 12.
1 2
1
log 3 2log 2
2
2
1
log 8 log 81 12.
Definicja
Funkcj logarytmiczn nazywamy funkcj postaci
log gdzie 1.
Przykad
Narysujemy wykres funkcji log , a nastpnie wykres log .
W tym celu uoymy tabelki wartoci funkcji dla niektrych argumentw.

Tabela 11.1. Niektre wartoci funkcji f(x)=log2x
x
f(x)
4
1
4
-2
1
2
-1
1
0
2
1
4
2
8
3
3
2
1
0
1 0
2
10
3
Rysunek 11.1. Wykres funkcji f(x)=log2x
117
Wasnoci logarytmw
Tabela 11.2. Niektre wartoci funkcji f(x)=log1/2x
x
f(x)
1
4
2
1
2
1
1
0
2
-1
4
-2
8
-3
3
2
1
0
1 0
2
10
3
4
Rysunek 11.2. Wykres funkcji f(x)=log1/2x
Analizujc powysze wykresy, widzimy wyranie, e funkcja logarytmiczna jest funkcj cig okrelon na zbiorze liczb rzeczywistych dodatnich o wartociach rzeczywistych.
Nietrudno zauway, e jeli podstawa 1, to funkcja logarytmiczna
jest rosnca, a dla 0,1 funkcja logarytmiczna jest malejc. Kada
funkcja logarytmiczna postaci log jest rnowartociowa.
Uwaga
Zauwamy, e dla , 0 mamy:
oraz:
log log
1 log log
log log
log log
0 1 log log
log log
Z powyszego oraz z wasnoci logarytmw bdziemy korzysta przy

rozwizywaniu rwna i nierwnoci logarytmicznych.
118
11.2. Rwnania logarytmiczne

Przykad
Rozwiza rwnanie: log log log .
Korzystajc bezporednio z definicji logarytmu, mamy:
log log log log log

log log
Ponownie stosujemy definicj logarytmu

Czyli:
wic:
log log
,

Przykad
Rozwiza rwnanie: log log .
Rozpoczniemy od okrelenia dziedziny tego rwnania. Podstawy logarytmw s rwne 2, wic s dodatnie i rne od zera. Naley zatem zaoy,
e:
.

Z powyszego po rozwizaniu obu nierwnoci i wyznaczeniu ich czci
wsplnej otrzymamy dziedzin rwnania:
.
Przystpimy teraz do rozwizywania rwnania. Korzystajc z wasnoci

logarytmw, mamy:
log log log .
Po zastosowaniu definicji logarytmu otrzymamy:
Otrzymalimy wic rwnanie kwadratowe, ktre przyjmuje posta:

.
Musimy jeszcze sprawdzi, ktre z rozwiza naley do dziedziny.
Rwnania logarytmiczne
119
Po uwzgldnieniu dziedziny jedynym rozwizaniem tego rwnania jest

.
Przykad
.
Rozwiza rwnanie:

Rozpoczniemy od okrelenia dziedziny tego rwnania. Podstawy logarytmw s rwne 10, wic s dodatnie i rne od zera. Naley zatem zaoy, e:
0
4 0
1 0
0
0
0
4 10 .
1
1
10
Uwzgldniajc wszystkie trzy warunki, mamy:

1
, 10
10
Wprowadzajc pomocnicz zmienn , , mamy:
4
1
4 1
4 4
1 1
41 41
41
1 0 1
0
41
41
1 0 1 4 4
0
41
41
1 1
1 1
0
41
41
1 1
0
41
1 1 0 1 0
1, 1
, 1.
120
Zatem:
1
l log 1
2
10 lub 10 , co daje nam:

log
10 lub 10.
Nietrudno sprawdzi, e oba uzyskane rozwizania nale do dziedziny

tego rwnania, wic s jego rozwizaniami.
11.3. Nierwnoci logarytmiczne

Przykad
Rozwiza nierwno logarytmiczn: log 4 2.
Rozpoczniemy od okrelenia dziedziny nierwnoci. Podstawa logarytmu
jest rwna , wic jest dodatnia i rna od zera. Naley zatem zaoy, e:
4 0 4,
czyli:
4, .
Przystpimy teraz do rozwizania nierwnoci.
log 4 2 log 4 log 4
Wykorzystujc fakt, e funkcja logarytmiczna jest rnowartociowa

oraz przy podstawie bdcej uamkiem waciwym jest malejca, otrzymujemy:
44 8
Uwzgldniajc dziedzin tej nierwnoci, otrzymujemy rozwizanie:

4, 8.
Przykad
Rozwiza nierwno logarytmiczn: log 1 2 log 1 0.
Rwnania logarytmiczne
121
Rozpoczniemy od okrelenia dziedziny nierwnoci. Podstawa logarytmu

jest rwna 10, wic jest dodatnia i rna od zera. Naley zatem zaoy, e:
1 0 1,
czyli:
1, .
Przystpimy teraz do rozwizania nierwnoci. Wprowadzajc pomocnicz zmienn log 1 , , mamy:

2 0
0, 2,
wic:
, 0 2, .
Korzystajc z podstawienia, mamy:
czyli:
log 1 0 lub log 1 2

1 1 lub 1 100
2 lub 101,
, 2 101, .
Pozostaje jeszcze uwzgldnienie dziedziny naszej nierwnoci:
1,
, 2 101,
Rozwizaniem naszej nierwnoci jest zatem: 1,2 101, .
Przykad
Rozwiza nierwno logarytmiczn: log 2 1 1.
Rozpoczniemy od okrelenia dziedziny nierwnoci.
czyli:
0
0
1 1,
2 1 0
0, 1 1, .
Przystpimy teraz do rozwizania nierwnoci. Naley zauway, e:

log 2 1 1 log 2 1 log
122
Teraz naleaoby opuci logarytmy, ale w tym miejscu musimy rozpatrzy dwa przypadki.
Przypadek 1.
dla 0, 1
czyli:
log 2 1 log 2 1 ,
1.
Uwzgldniajc pocztkowe zaoenia dla tego przypadku, mamy:

Przypadek 2.
dla 1,
czyli:
.
log 2 1 log 2 1 ,
1.
Uwzgldniajc pocztkowe zaoenia dla tego przypadku, mamy:

1, .
Biorc pod uwag oba przypadki, otrzymujemy rozwizanie tej nierwnoci:

1, .
11.4. Zadania
1. Naszkicuj wykres funkcji log 2 . Omw wasnoci tej
funkcji.
2. Naszkicuj wykres funkcji |log 2 |. Omw wasnoci tej

funkcji.
3. Oblicz warto wyraenia: log 12 , wiedzc, e log oraz

log .
4. Oblicz warto wyraenia: 16 .
123
Zadania
5. Rozwi rwnanie: log log log .

6. Rozwi rwnanie: log
7. Rozwi rwnanie:
log log log2 log2 2.

8. Rozwi rwnanie: .
9. Rozwi rwnanie: log log 2.

10. Rozwi rwnanie: log 2log .
11. Rozwi rwnanie: log .
12. Rozwi rwnanie: log 2 log 2 log 2.

13. Rozwi nierwno: log 2.
14. Rozwi nierwno: log 2 log .
15. Rozwi nierwno: log 2 log .
16. Rozwi nierwno: log log .
17. Rozwi nierwno: 2log log .
18. Rozwi nierwno:
19. Rozwi nierwno: log 2 log 2 log .
124
125
Rozdzia 12
Cigi liczbowe
Szczeglnym przypadkiem funkcji liczbowych s cigi liczbowe.
Definicja
Cigiem liczbowym nazywamy funkcj liczbow okrelon na zbiorze liczb
naturalnych dodatnich lub na dowolnym podzbiorze tego zbioru. Wyrazami
cigu nazywamy wartoci tej funkcji.
Przykadami cigw liczbowych s znane ze szkoy ponadgimnazjalnej
cigi arytmetyczny i geometryczny. Zgodnie ze standardami wymaga egzaminacyjnych ucze zdajcy egzamin maturalny z matematyki na poziomie
podstawowym umie rozwizywa zadania, w ktrych: wyznacza wyrazy
cigu okrelonego wzorem oglnym, bada, czy dany cig jest arytmetyczny
czy geometryczny, stosuje wzr na -ty wyraz i sum pocztkowych wyrazw cigu arytmetycznego i cigu geometrycznego, rwnie umieszczone
w kontekcie praktycznym.
12.1. Podstawowe wasnoci cigw

Definicja
Cig nazywamy rosncym (od pewnego momentu), jeli istnieje liczba
naturalna taka, e dla kadej liczby naturalnej kady wyraz
cigu jest wikszy od wyrazu poprzedniego, tzn.
.
Jeli cig spenia warunek
,
to mwimy, e jest niemalejcy (od pewnego momentu).

Definicja
Cig nazywamy malejcym (od pewnego momentu), jeli istnieje liczba
cigu jest mniejszy od wyrazu poprzedniego, tzn.
126
Cigi liczbowe
, , .
Jeli cig spenia warunek

, , ,
to mwimy, e jest nierosncy (od pewnego momentu).

Definicja
Cig nazywamy staym (od pewnego momentu), jeli istnieje liczba
cigu jest rwny wyrazowi poprzedniemu, tzn.
, , .
Jak atwo zauway, cig stay jest cigiem rwnoczenie niemalejcym

i nierosncym.
Definicja
Cigi niemalejce i nierosnce nazywamy cigami monotonicznymi.
Zauwamy, e powysze definicje cigw monotonicznych s zgodne

z definicjami funkcji monotonicznych. Definicje cigu ograniczonego z gry, ograniczonego z dou oraz ograniczonego s szczeglnymi przypadkami
odpowiednich definicji funkcji ograniczonych i dlatego nie bdziemy ich
tutaj przytacza.
Przykad
Zbadajmy monotoniczno cigu o wyrazie oglnym .
Obliczmy znak rnicy dla dowolnego :
Zatem
.
, ,
czyli cig jest rosncy.

Przykad
Zbadajmy monotoniczno cigu o wyrazie oglnym .
Wyznaczamy warto ilorazu wyrazu nastpnego przez wyraz biecy:
127
Granica cigu liczbowego
!
!

!

, to rwnie ,
Poniewa dla dowolnego mm
zatem
i w konsekwencji
.
Cig
jest cigiem malejcym.
12.2. Granica cigu liczbowego

Definicja
Jeli w danym cigu nieskoczonym pominiemy tylko skoczon liczb
wyrazw, to o pozostaych wyrazach mwimy prawie wszystkie wyrazy cigu.
Sformuowanie prawie wszystkie wyrazy cigu jest w wielu przypadkach rwnowane sformuowaniu wszystkie wyrazy cigu od pewnego
miejsca.
Definicja
Cig ma granic waciw ( , jeli dla kadej liczby dodatniej prawie wszystkie wyrazy tego cigu znajduj si w odlegoci mniejszej ni od liczby , tzn. jeli dla kadej liczby dodatniej istnieje taka
liczba naturalna , e dla kadej liczby naturalnej zachodzi
nierwno | | .
Fakt, e liczba jest granic cigu , zapisujemy symbolicznie
lim
lub
przy .
Zatem
lim | | .
128
Cigi liczbowe
Definicja
Cig ma granic niewaciw , jeli dla kadej liczby dodatniej
istnieje taka liczba naturalna , e dla kadej liczby naturalnej
zachodzi nierwno , tzn.
lim
Definicja
Cig ma granic niewaciw , jeli dla kadej liczby dodatniej
istnieje taka liczba naturalna , e dla kadej liczby naturalnej
zachodzi nierwno , tzn.
lim
Cig, ktry ma granic, nazywamy cigiem zbienym.

Twierdzenie
Cig zbieny posiada tylko jedn granic.
Twierdzenie
Cig zbieny do granicy waciwej jest cigiem ograniczonym.
Twierdzenie
Jeli cig jest monotoniczny i ograniczony, to jest zbieny do granicy waciwej.
12.3. Podstawowe metody obliczania granic cigw

Przedstawimy teraz par twierdze, ktre pozwol nam wyznacza granice
cigw.
Twierdzenie
Cig stay o wyrazie oglnym jest zbieny do granicy , tzn.
lim
Twierdzenie
Jeli || , to
Twierdzenie
Jeli , to
lim
129
Podstawowe metody obliczania granic cigw
.

lim
Twierdzenie (o arytmetyce granic waciwych cigw)

Jeeli cigi , s zbiene do granic waciwych, to:
lim lim lim ,
lim lim lim ,
lim lim lim ,
lim
lim
, oile lim , l ,
lim
lim lim ,oile l ,
Przykad
2.
Obliczmy granic cigu .

Jeli w liczniku i mianowniku wyczymy przed nawias najwysz potg z mianownika (u nas ), to korzystajc z powyszych twierdze,
otrzymamy
2 5
2 5
1
1
2 5

lim
lim
lim
5 7
4 5 7

5 7
4
4

1 1
.
4 4
Przykad
Wyznaczmy granic cigu

.

Korzystajc z powyszych twierdze, otrzymujemy
1
7
4 5
57
5 2 7
5 4 7
4 5 5.
4 lim
lim
lim
lim
8
6 4 8
6 4 8

1 6 6
4 6
68
4
4
Przykad
Obliczmy granic cigu 2 2 5.
Wykorzystujc wzr , otrzymujemy
130
Cigi liczbowe
lim 2 3 2 5 lim
2 3 2 5
2 3 2 5
2 3 2 5
lim
lim
2 3 2 5
2 3 2 5
3 5
lim
2 3 2 5
5
3
3
3
32
.
lim
4
2 2 22
3
5
2 2
Twierdzenie
Jeli , to
2 3 2 52 3 2 5
lim 1.
Twierdzenie (o trzech cigach)

Dane s trzy cigi , , . Jeli
lim lim ,
, , ,
to
lim .
Przykad
Obliczmy granic cigu 5 11 .

Zauwamy, e dla dowolnego , 2prawdziwe s nierwnoci
Poniewa
11 5 11 11 11 11 ,
11 5 11 3 11 ,
11 5 11 11 3.
lim 11 11 lim 11 3 lim 11 lim 3 11,
to na mocy twierdzenia o trzech cigach otrzymujemy
lim 5 11 11.
Twierdzenie
Jeli cig ma granic waciw rwn 0, to
Podstawowe metody obliczania granic cigw
131
1
ll

1
lim
ll .

lim
Twierdzenie
Jeli cig ma granic niewaciw, za , to
lim
.

Twierdzenie
Jeli cig ma granic niewaciw , to
lim il lim l lim
lim il lim l lim .
Twierdzenie
Jeli cig ma granic niewaciw , to
lim il lim l lim
lim il lim l lim .
Przykad
Obliczmy granic cigu 3 7 1.
Poniewa
7
1
3
lim lim
to
7
1
3
lim 3 7 1 lim .
Przykad
.
Obliczmy granic cigu

Najpierw w liczniku i mianowniku wyczymy przed nawias najwysz
potg z mianownika (u nas ):
3 1
3 1
3
3
3 3 1

lim
lim
lim
.
7 12
7 12
2 7 12
2
2

Poniewa
132
Cigi liczbowe
lim 3
to otrzymujemy, e
3 1
1
1
lim
,
12
7

2
2

3 3 1
.
2 7 12
lim
12.4. Liczba
Rozpatrzmy cig o wyrazie oglnym 1 . Korzystajc np.
z zasady indukcji matematycznej, moemy pokaza, e cig ten jest rosncy

i ograniczony. W konsekwencji prawdziwe jest ponisze twierdzenie.
Twierdzenie
Cig 1 jest cigiem zbienym do granicy waciwej.
Definicja (liczby e)
Granic cigu 1 oznaczamy liter e, tzn.
1
lim 1 .
Liczb e nazywamy inaczej liczb Eulera lub liczb Napiera. Liczba e

jest liczb niewymiern. Jej rozwinicie dziesitne jest zatem nieskoczone
nieokresowe, a w przyblieniu do dziesiciu miejsc po przecinku wynosi
2,71212.
Definicja
Funkcj wykadnicz o podstawie e, tzn. funkcj , gdzie ,
nazywamy funkcj eksponencjaln.
Definicja
Logarytm o podstawie e nazywamy logarytmem naturalnym i oznaczamy ln:
ln l l .
133
Zadania
Definicja
Funkcj logarytmiczn o podstawie e nazywamy funkcj logarytm naturalny:
l
i .
Twierdzenie
Jeli cig ma granic niewaciw l , to wwczas
1
lim 1 .
Przykad
Obliczmy granic cigu

Mamy
1
lim
1
lim 1
1
lim 1
1
1
1
lim 1
lim
1
Poniewa cig jest zbieny do , to

Ostatecznie
lim 1
1
1 .
12.5. Zadania
1. Zbadaj monotoniczno cigw:
a) ,
b)
c)
d)
1
1
1
1
lim 1
1.
1
lim
134
Cigi liczbowe
2. Oblicz granic cigu:

a)
b)
c)
d)

a)
b)
c)
d)

a) ,
b) 2 ,
c) 2 ,
d) .
a) 2 ,
b) ,
c)
d)

a) ,
b) 2 ,
c)
d)
e) 2 ,
f) 2 .
Zadania

a) ,
b)
c)
d)
135
136
137
Rozdzia 13
Elementy analizy matematycznej
13.1. Granica funkcji
Pojcie granicy cigu liczbowego jest szczeglnym przypadkiem pojcia
granicy funkcji liczbowej.
Definicja
Ssiedztwem o promieniu punktu nazywamy zbir
.
Przedzia nazywamy ssiedztwem lewostronnym, za przedzia nazywamy ssiedztwem prawostronnym punktu .
Definicja (Heinego granicy funkcji w punkcie)

Niech funkcja bdzie okrelona przynajmniej w ssiedztwie punktu
. Mwimy, e funkcja ma granic w punkcie , jeli dla kadego cigu
argumentw o wyrazach i zbienego do cig wartoci
jest cigiem zbienym.
Jeli cig jest cigiem zbienym do granicy waciwej , to mwimy, e funkcja ma granic waciw w punkcie , co zapisujemy
lim .
Jeli cig jest cigiem zbienym do granicy niewaciwej (lub

, to mwimy, e funkcja ma granic niewaciw (lub
w punkcie , co zapisujemy
lim lub lim
ii.
Symbolicznie definicj granicy funkcji w punkcie mona zapisa nastpujco:

lim lim lim
lim lim lim
lim lim lim .
138
Przykad
Obliczmy granic funkcji w punkcie 2.
Dziedzin funkcji jest zbir . Wemy zatem dowolny cig argumentw , ktrego wyrazy 2 i ktry jest zbieny do liczby 2. Mamy
lim lim lim lim 2 2 .
Zatem
Przykad
lim .

Rozmy najpierw mianownik danej funkcji na czynniki:
,
, ,
,
2 , ,
,
,
2
2
2 2,
2 2.
Widzimy zatem, e dziedzin danej funkcji jest zbir

2, ,,2.
Teraz rozmy na czynniki licznik danej funkcji:
,
,
2, ,
,
,
2
2
,
2 2.
Zatem przy zaoeniu 2, ,,2 moemy zapisa, e

2 2

.
2 2
139
Granica funkcji
Wemy dowolny cig argumentw , ktrego wyrazy

i ktry jest zbieny do liczby . Mamy
1
5
1
.
1 1
1 1 3
lim lim
Zatem
3 5
.
5
3
lim
Przykad
Zauwamy, e 0. Wemy dowolny cig taki, e

0 oraz zbieny do 0. Poniewa 0 dla dowolnego , to
Zatem
Ostatecznie
1
.

lim
lim lim
lim 5 lim
5
.

lim
Uwaga
Jeli w definicji Heinego granicy funkcji w punkcie zastpimy ssiedztwo tego punktu przez jego ssiedztwo lewostronne lub prawostronne,
to otrzymamy definicj granicy jednostronnej w punkcie , odpowiednio
lewostronnej, co oznaczamy
lim
albo prawostronnej, co oznaczamy

lim .
Przykad
Obliczmy jednostronne granice funkcji
w punkcie 0.
Jak atwo zauway 0. Najpierw wyznaczymy granic lewostronn. Wemy dowolny cig o wyrazach nalecych do lewostronnego ssiedztwa punktu 0 i zbieny do 0. Poniewa 0 dla , to
otrzymujemy
140
Zatem
lim
lim
| |

lim lim
lim

||
Teraz obliczymy granic prawostronn. Wemy dowolny cig o wyrazach nalecych do prawostronnego ssiedztwa punktu 0 i zbieny do 0.
Poniewa dla , to otrzymujemy
lim lim
lim
lim
| |

Zatem
lim

||
Twierdzenie
Granica funkcji w punkcie istnieje wtedy i tylko wtedy, gdy istniej
obie granice jednostronne tej funkcji w tym punkcie i s one sobie rwne.
Wwczas granica w punkcie jest rwna granicom jednostronnym w tym
punkcie.
Przykad
Z poprzedniego przykadu wynika, e
lim

||
Definicja (Heinego granicy funkcji w plus nieskoczonoci)

Niech funkcja bdzie okrelona przynajmniej w przedziale , gdzie
.
Mwimy,
e
funkcja
ma
granic
w plus nieskoczonoci, jeli dla kadego cigu argumentw
o wyrazach i zbienego do , cig wartoci jest cigiem zbienym.
Symbolicznie definicj granicy funkcji w plus nieskoczonoci mona
zapisa nastpujco:
lim lim lim
141
Granica funkcji
W powyszym zapisie symbol moe oznacza zarwno liczb rzeczywist (mwimy wtedy o granicy waciwej), jak i lub (mwimy
wtedy o granicy niewaciwej).
Definicja (Heinego granicy funkcji w minus nieskoczonoci)

Niech funkcja bdzie okrelona przynajmniej w przedziale
i . Mwimy, e funkcja ma granic w minus nieskoczonoci, jeli dla kadego cigu argumentw o wyrazach
i zbienego do , cig wartoci jest cigiem zbienym.
Symbolicznie definicj granicy funkcji w minus nieskoczonoci mona
zapisa nastpujco:
lim lim lim
gdzie symbol ma takie samo znaczenie jak w definicji granicy funkcji

w plus nieskoczonoci.
Przykad
w plus i minus nieskoczonoci.

Obliczmy granice funkcji

Najpierw ustalmy dziedzin danej funkcji. Mamy
Zatem
2 5 3
25 24 4
5
1
5

3

4
2
4
1
3
2
Wemy dowolny cig argumentw , ktrego wyrazy
i ktry jest zbieny do . Wwczas

1
3
3
lim

lim lim
5
3
2 5 3
2 2

Zatem
3
lim

2 5 3
142
Wemy teraz dowolny cig argumentw , ktrego wyrazy 3,

i ktry jest zbieny do . Wwczas
1
3
3
lim
.
lim lim
5
3
5 3

Zatem
lim
3
.
5 3
13.2. Podstawowe metody obliczania granic funkcji

W dalszym cigu granice funkcji bdziemy wyznaczali nie bezporednio
z definicji Heinego (co w wielu przypadkach byoby skomplikowane), ale
z wykorzystaniem rnych twierdze mwicych o tych granicach. Warto
zauway, e metodyka wyznaczania granic funkcji w plus lub minus nieskoczonoci jest podobna do metodyki wyznaczania granic cigw.
Twierdzenie
Jeli funkcja jest staa w pewnym ssiedztwie punktu , tzn. dla kadego
zachodzi dla pewnej ustalonej liczby rzeczywistej c, to
lim .
Uwaga
Powysze twierdzenie jest prawdziwe rwnie w przypadkach granic jednostronnych w punkcie oraz granic w plus lub minus nieskoczonoci.
Twierdzenie
Jeli funkcja jest okrelona w pewnym ssiedztwie punktu oraz dla
kadego mamy , to
lim .
Twierdzenie (o arytmetyce granic waciwych funkcji w punkcie)

Jeli funkcje oraz maj granice waciwe w punkcie , to:
lim lim lim ,
lim lim lim ,
lim lim lim ,
Podstawowe metody obliczania granic funkcji
lim
143
lim
, o ile lim 0,
lim
lim lim , o ile , 2 o 0 l
Uwaga
Twierdzenie o arytmetyce granic waciwych funkcji jest prawdziwe rwnie w przypadkach granic jednostronnych w punkcie oraz granic w plus lub
minus nieskoczonoci.
Przykad
Obliczmy granic funkcji

w punkcie 5.

Rozkadajc mianownik danej funkcji na czynniki, otrzymujemy
15 5 3.
Zatem 3,5, czyli funkcja ta jest okrelona w pewnym ssiedztwie punktu 5. Rozkadajc ponadto licznik danej funkcji na czynniki,
otrzymujemy
5 5
25
5 5 5 10
lim
lim
5.
15
5 3
3
53
2
lim
Przykad

w punkcie 0.
Zauwamy, e ,0 0, 1, czyli dana funkcja jest okrelona

w pewnym ssiedztwie punktu 0. Stosujc wzr ,
otrzymujemy
144
lim
1 1
Twierdzenie
lim
1 11 1 2
2 21 1
1 1 2
lim
1 1
2
2
lim
lim
1 1
1 1
0 2
2.
1 0 1
lim lim
lim lim 0 l .

Przykad


Zauwamy, e . Po wyczeniu przed nawias w liczniku i mianowniku, mamy
5 7
1 100 1
5 7

lim
.
lim
2 1
3 2 1
3 300 3

Postpujc analogicznie, otrzymujemy
1
5 7
.
3 2 1
3
lim
Twierdzenie
lim i 0
i
1.
lim

Przykad

w punkcie 0.

Zauwamy, e 0. Poniewa
Podstawowe metody obliczania granic funkcji
145
lim 2 0,
sin 2
1,
2
lim
to mamy
sin 2
sin 2sin 2
1
sin 2
sin 2
1
lim
lim lim
lim
.
2
2
2
2 2 2
2
lim
Jeli 0, to
lim 1,
1
ln .
lim
Przykad
w punkcie 0.
Zauwamy, e 0. Mamy
3 5 1
3 1 5 1
3 1
5 1
1
lim
lim
lim
lim

3
3
1
1 3
ln 3 ln 5 ln .
3
3 5
Z twierdzenia o trzech cigach otrzymujemy:
Twierdzenie (o trzech funkcjach)

Dane s trzy funkcje , i , okrelone w pewnym ssiedztwie punktu . Jeli
,
lim lim ,
i ,
to
lim .
146
Uwaga
Twierdzenie o trzech funkcjach jest prawdziwe rwnie w przypadkach granic jednostronnych w punkcie oraz granic w plus lub minus nieskoczonoci.
Przykad

Obliczmy granice funkcji
Najpierw obliczmy granic danej funkcji w plus nieskoczonoci. Zauwamy, e skoro , to bez utraty oglnoci moemy zaoy, e
. Poniewa zbir wartoci funkcji sinus jest przedziaem 11, to
otrzymujemy kolejno dla dowolnego
1 i 1
1 i 1
Poniewa
1
1
lim

to na mocy twierdzenia o trzech funkcjach otrzymujemy
lim
Analogicznie pokazujemy, e
lim
i
.
i
.

lim
Uwaga
Wartoci granic funkcji elementarnych, takich jak np. funkcje potgowe,
funkcje trygonometryczne, funkcje wykadnicze czy funkcje logarytmiczne,
odczytujemy z ich wykresw.
Przykad
Z wykresu funkcji wykadniczej 2 odczytujemy, e
lim 2 lim 2 .
Twierdzenie (o granicy funkcji zoonej)

Jeli funkcja ma granic waciw w punkcie i
lim
ll
147
Cigo funkcji
oraz funkcja ma granic waciw w punkcie i

lim ,
to
lim .
Uwaga
Twierdzenie o granicy funkcji zoonej mona uoglni na przypadki pozostaych typw granic funkcji.
Przykad
Obliczmy granic funkcji sin w punkcie .
Zauwamy, e , gdzie sin , . Poniewa

1
1
lim sin z sin w ssiedztwie punktu ,

2
2
6
a ponadto
to ostatecznie
lim
1
,
4
1
lim sin .
4
Przykad
Obliczmy granic funkcji sin 2 w minus nieskoczonoci.
Zauwamy, e , gdzie 2 , sin . Poniewa
lim 2 , 2 dl z lim sin 1,
to otrzymujemy
lim sin 2 1.
13.3. Cigo funkcji

Definicja
Otoczeniem o promieniu punktu nazywamy zbir
, .
148
Przedzia nazywamy otoczeniem lewostronnym, za przedzia nazywamy otoczeniem prawostronnym punktu .
Definicja (funkcji cigej w punkcie)

Dana jest funkcja okrelona przynajmniej na otoczeniu punktu .
Mwimy, e funkcja jest ciga w punkcie , jeli ma w tym punkcie
granic waciw oraz zachodzi rwno
lim .
Uwaga
Jeli w definicji funkcji cigej w punkcie zastpimy otoczenie
tego punktu przez jego otoczenie lewostronne lub prawostronne, za granic
funkcji w punkcie przez jej granic lewostronn lub prawostronn
w tym punkcie, to otrzymamy definicj funkcji jednostronnie cigej
w punkcie , odpowiednio lewostronnie lub prawostronnie.
Twierdzenie
Funkcja , okrelona w pewnym otoczeniu punktu , jest ciga w punkcie
wtedy i tylko wtedy, gdy jest w tym punkcie ciga lewostronnie i prawostronnie.
Przykad
Zbadajmy cigo funkcji zadanej wzorem
l 2
3
l 2
2
w punkcie 2.
Obliczmy granice jednostronne tej funkcji w punkcie 2. Mamy
2
3
3
2 3
.
lim lim
2
22 2
lim lim
Poniewa granice jednostronne s rne, to nie istnieje granica danej

funkcji w punkcie 2 i tym samym ta funkcja nie jest ciga w tym
punkcie. Graficznie przedstawia si to jako rozerwanie wykresu danej
funkcji w punkcie 2 (patrz rysunek 13.1).
149
Cigo funkcji
2
1,5
1
0,5
0
0
Rysunek 13.1. Rozerwanie wykresu przykadowej funkcji

w punkcie niecigoci
Rwnoczenie zauwamy, e 2 , a zatem

lim 2,
czyli dana funkcja jest lewostronnie ciga w punkcie 2. Oczywicie

nie jest w tym punkcie ciga prawostronnie.
Definicja
Funkcja jest ciga w przedziale otwartym , , jeli jest ciga w kadym punkcie tego przedziau.
Definicja
Funkcja jest ciga w przedziale domknitym , , jeli jest ciga
w przedziale , oraz jest prawostronnie ciga w punkcie i lewostronnie ciga w punkcie .
Analogicznie definiujemy funkcje cige w przedziaach jednostronnie
domknitych.
Przykad
Pokaemy, ze funkcja wykadnicza , gdzie , , jest
funkcj cig w zbiorze , .
Trzeba pokaza, e dana funkcja jest ciga w kadym punkcie .,
tzn. e dla dowolnego zachodzi rwno
lim .
150
Jeli zapiszemy , to otrzymujemy

lim lim lim lim ,
co koczy dowd.
Definicja
Mwimy, e funkcja jest ciga, jeli jest ciga w kadym podprzedziale
swojej dziedziny.
Przykad
Z powyszego przykadu wnioskujemy, e funkcja wykadnicza ,
gdzie , , jest funkcj cig.
13.4. Podstawowe wasnoci funkcji cigych

Przedstawimy tutaj par podstawowych twierdze o funkcjach cigych.
Twierdzenie
Suma, rnica, iloczyn, iloraz oraz zoenie funkcji cigych s funkcjami
cigymi.
Twierdzenie
Niech funkcja bdzie rosnca (lub malejca) i ciga w pewnym przedziale
. Wwczas w odpowiednim przedziale wartoci tej funkcji istnieje funkcja odwrotna , ktra take jest rosnca (odpowiednio malejca)
i ciga.
Twierdzenie
Kada funkcja elementarna jest funkcj cig. Przypomnijmy, e do funkcji
elementarnych zaliczamy m.in. wielomiany, funkcje wymierne, funkcje trygonometryczne, funkcje wykadnicze oraz funkcje logarytmiczne.
Przykad
Zbadajmy, dla jakich wartoci parametrw oraz (, ) funkcja ,
zadana wzorem
Podstawowe wasnoci funkcji cigych
151
2 l , 1
1

l 1,2
1
1 l 2,
jest ciga w zbiorze .
Najpierw zbadamy cigo danej funkcji w punkcie 1. Mamy
lim lim2 2 ,
1 1
1
lim
lim 1 2,
lim lim
1
1 2 .
Zatem aby dana funkcja by ciga w punkcie 1, musi by

2 2,
.
Teraz zbadamy cigo danej funkcji w punkcie 2. Mamy

1
,
1
lim lim 1 1,
lim lim
2 1.
Zatem aby dana funkcja by ciga w punkcie 2, musi by
1 ,
1
.
2
Zatem aby zapewni cigo danej funkcji w punktach 1 oraz 2, powinna
ona mie wzr
l , 1
1
l 1,2

1
1
1 l 2,
2
Zauwamy, e funkcja zadana powyszym wzorem jest ciga w przedziale , 1 (jako funkcja liniowa), w przedziale 1,2 (jako funkcja wymierna), w przedziale 2, (jako funkcja kwadratowa) oraz oczywicie
w punktach 1 oraz 2. Zatem jest funkcj cig w zbiorze .
152
Odpowied:
Funkcja zadana podanym wzorem jest ciga w zbiorze dla oraz
Twierdzenie (Weierstrassa o osiganiu kresw)

Funkcja ciga w przedziale domknitym osiga w tym przedziale
swoj warto najmniejsz i najwiksz , tzn. istniej liczby
takie, e oraz .
Przykad
w przedziale domknitym .
Rozwamy funkcj
Funkcja jest ilorazem funkcji przez funkcj , z ktrych

kada jest funkcj cig w przedziale . Zatem funkcja jest ciga
w przedziale , a tym bardziej w przedziale . Z twierdzenia
Weierstrassa wynika, e istniej liczby takie, e
oraz , gdzie to najmniejsza warto funkcji w przedziale
, natomiast to najwiksza warto tej funkcji w tym przedziale. eby
wyznaczy oraz , trzeba uy metod rachunku rniczkowego
funkcji, a dokadniej zastosowa procedur wyznaczania ekstremw globalnych funkcji. Procedur t przedstawimy w czci pt. Ekstrema lokalne.
13.5. Pochodna funkcji

Kolejne czci powicimy na omwienie podstaw rachunku rniczkowego
funkcji jednej zmiennej rzeczywistej. Kluczowym pojciem rachunku rniczkowego jest pojecie pochodnej funkcji.
Definicja
Dana jest funkcja okrelona w pewnym otoczeniu punktu . Niech
bdzie liczb speniajc warunek . Wyraenie

nazywamy ilorazem rnicowym funkcji w punkcie , odpowiadajcym

zmianie argumentu.
Pochodna funkcji
153
Definicja (pochodnej funkcji w punkcie)

Dana jest funkcja okrelona w pewnym otoczeniu punktu . Niech
bdzie liczb speniajc warunek . Jeli istnieje granica waciwa

,
lim
to granic t nazywamy pochodn funkcji w punkcie i oznaczamy

. O funkcji mwimy wtedy, e jest rniczkowalna w punkcie .
Jeli powysza granica nie istnieje bd jest niewaciwa, to mwimy, e
funkcja nie jest rniczkowalna w punkcie .
Uwaga
Zamiast oznaczenia mona uywa rwnie oznacze

lub
Uwaga
Jeli w definicji pochodnej funkcji w punkcie zastpimy otoczenie
tego punktu przez jego otoczenie lewostronne lub prawostronne, za
granic ilorazu rnicowego przez jego granic lewostronn lub prawostronn, to otrzymamy definicj pochodnej jednostronnej funkcji w punkcie ,
odpowiednio lewostronnej lub prawostronnej. Te pochodne jednostronne
bdziemy oznacza odpowiednio oraz .
Twierdzenie
Funkcja , okrelona w pewnym otoczeniu punktu , jest rniczkowalna
w punkcie wtedy i tylko wtedy, gdy istniej pochodne jednostronne tej
funkcji w tym punkcie oraz zachodzi rwno
Wwczas
Przykad
Zbadajmy rniczkowalno funkcji || w punkcie .
Najpierw wyznaczymy iloraz rnicowy danej funkcji w danym punkcie:
||
||.
154
Teraz wyznaczymy granice jednostronne tego ilorazu rnicowego:

lim 2|| lim 2 0 0,
Widzimy zatem, e
lim 2|| lim 2 0 0.
lim 2|| 0.
W konsekwencji dana funkcja jest rniczkowalna w punkcie 0 oraz

0 0.
Twierdzenie
Jeli funkcja , okrelona w pewnym otoczeniu punktu , jest rniczkowalna w punkcie , to jest ciga w tym punkcie.
Wniosek
Jeli funkcja , okrelona w pewnym otoczeniu punktu , nie jest ciga
w punkcie , to nie jest rniczkowalna w tym punkcie.
Przykad
Przypomnijmy, e funkcja zadana wzorem
l 2
3

l 2
2
nie jest ciga w punkcie 2. Zatem ta funkcja nie jest rwnie rniczkowalna w tym punkcie.
Definicja
Funkcja jest rniczkowalna w przedziale otwartym , , jeli jest rniczkowalna w kadym punkcie tego przedziau.
Definicja
Funkcja jest rniczkowalna w przedziale domknitym , , jeli jest
rniczkowalna w przedziale , oraz istniej jej pochodna prawostronna
w punkcie i pochodna lewostronna w punkcie .
Analogicznie definiujemy funkcje rniczkowalne w przedziaach jednostronnie domknitych.
155
Pochodna funkcji
Definicja (funkcji pochodnej)

Niech bdzie maksymalnym zbiorem tych argumentw funkcji , dla
ktrych istnieje . Funkcj pochodn funkcji nazywamy funkcj
, ktra kademu argumentowi przypisuje liczb .
W dalszym cigu zbir wystpujcy w definicji funkcji pochodnej bdziemy oznaczali zwyczajowo (dziedzina funkcji pochodnej).
Uwaga
Funkcj pochodn funkcji mona rwnie oznacza

lub .
Przykad
Wyznaczmy funkcj pochodn funkcji , gdzie 1.
Dziedzin danej funkcji jest zbir Dla dowolnego . Obliczamy granic ilorazu rnicowego:

1
lim
lim
l
Zatem l dla dowolnego . Std

lim
W kolejnej tabeli zebralimy wzory na funkcje pochodne waniejszych

funkcji elementarnych (tabela 13.1). Jeli w ostatniej kolumnie nie ma adnych uwag, oznacza to, e dziedzina funkcji oraz dziedzina funkcji pochodnej s identyczne i wynosz .
Tabela 13.1. Funkcje pochodne waniejszych funkcji elementarnych
Funkcja
Funkcja
pochodna
Uwagi
i zale od
1
l
156
Funkcja
n
sin
cos

Funkcja
pochodna

cos
sin
1
cos
1

sin
Uwagi
,
,
2
13.6. Podstawowe metody obliczania pochodnych funkcji

Poniewa wyznaczanie funkcji pochodnej danej funkcji tylko z uyciem
definicji moe by skomplikowane, poniej przedstawimy par twierdze
dotyczcych wyznaczania funkcji pochodnych.
Twierdzenie
Dane s funkcje i . Dla kadego prawdziwe s nastpujce
rwnoci:
oono ,
,
,
,
, oni .
Wzr d) nazywamy wzorem na pochodn iloczynu, za wzr e) zwiemy

wzorem na pochodn ilorazu.
Przykad
Wyznaczmy funkcje pochodne nastpujcych funkcji:
a) ,
b) 2 1 2,

c) .
Podstawowe metody obliczania pochodnych funkcji
157
ad a)
Zauwamy, e . Mamy
9 9
.
ad b)
Oczywicie . Mamy
ad c)
Przy zaoeniu mamy
Twierdzenie (o pochodnej funkcji zoonej)

Jeli funkcja jest rniczkowalna w punkcie , za funkcja jest rniczkowalna w punkcie , to funkcja zoona jest rniczkowalna
w punkcie oraz
.
Przykad
Wyznaczmy funkcj pochodn funkcji .
Oczywicie . Zauwamy, e , gdzie oraz
. Poniewa oraz , to z twierdzenia o pochodnej funkcji zoonej otrzymujemy
158
Zauwamy jeszcze, e .
Twierdzenie o pochodnej funkcji zoonej mona take stosowa do obliczania funkcji pochodnej funkcji zoonej z wicej ni dwch funkcji.
Przykad
Wyznaczmy funkcj pochodn funkcji .
Jak atwo zauway . Mamy , gdzie oraz

. Ponadto , gdzie oraz . Oczywicie oraz . Wyznaczmy najpierw :
.
Pamitajc, e , otrzymujemy

atwo zauwaamy, e .
Twierdzenie (o pochodnej funkcji odwrotnej).

Dana jest funkcja rosnca (lub malejca) i rniczkowalna w przedziale
oraz taka, e dla kadego . Wtedy funkcja odwrotna
jest rniczkowalna w odpowiednim przedziale wartoci funkcji
. Ponadto dla dowolnego prawdziwa jest rwno

1
.

Przykad
Wyznaczmy funkcj pochodn funkcji odwrotnej do funkcji ,
okrelonej na przedziale , .
atwo sprawdzi, e dana funkcja jest w przedziale , rosnca. Ponadto jest ona w tym przedziale rniczkowalna oraz
,
czyli dla dowolnego , zachodzi . Zatem z twierdzenia

o pochodnej funkcji odwrotnej funkcja odwrotna do danej jest rniczkowalna w przedziale , , oraz

1
1
159
Zastosowania pochodnych
Poniewa
,
to ostatecznie otrzymujemy

, .
13.7. Zastosowania pochodnych

Poniej przedstawimy par podstawowych zastosowa rachunku rniczkowego.
13.7.1. Prosta styczna do wykresu funkcji

Uwaga
Pochodn funkcji w punkcie interpretujemy geometrycznie jako wspczynnik kierunkowy prostej stycznej do wykresu funkcji w punkcie
o wsprzdnych , .
Definicja
Dana jest funkcja okrelona w pewnym otoczeniu punktu i rniczkowalna w tym punkcie. Prost styczn do wykresu funkcji w punkcie
, nazywamy prost zadan rwnaniem
.
Przykad
Wyznaczmy rwnanie prostej stycznej do wykresu funkcji
2 w punkcie , 1.
Zauwamy, e 0,2. Najpierw wyznaczmy :
2 1,
2 1,
2 1 0,
0,
160
2
1.
2
Teraz wyznaczmy pochodn funkcji :

22
Mamy ,2. Obliczamy :

1
11
22
2 1 1
Zatem szukane rwnanie prostej stycznej to
2 2
1 1,
1.
Przykad
Wyznaczmy wsprzdne takiego punktu , e prosta styczna do wykresu
funkcji ln1 2 w punkcie jest rwnolega do prostej 5
2 .
Mamy oczywicie , . Najpierw zapiszmy prost w postaci
kierunkowej:
2 5,
5
.
2
Zatem wspczynnik kierunkowy szukanej prostej stycznej powinien wyno
si .
Wyznaczmy teraz funkcj pochodn funkcji :

ln1 2
1
2
1 2
,
1 2
1 2
przy czym , . Trzeba znale takie , , ktre
spenia rwno
5
.
2
Mamy zatem
5
2
,
2
1 2
161
5 10 4,
Obliczmy jeszcze :
1
.
10
ln 1 2
1
4
ln .
10
5
Zatem szukany punkt ma wsprzdne
, ln .
13.7.2. Funkcja pochodna a monotoniczno funkcji

Twierdzenie (Lagrangea)
Jeli funkcja jest ciga w przedziale domknitym , oraz
rniczkowalna w przedziale otwartym , , to istnieje taki
punkt , , e

Bezporednim wnioskiem z twierdzenia Lagrangea jest ponisze twierdzenie.

Twierdzenie
Dana jest funkcja rniczkowalna w przedziale otwartym
, . Jeeli dla kadego , mamy:
0, to funkcja jest staa w przedziale , .
0, to funkcja jest rosnca w przedziale , ,
0, to funkcja jest malejca w przedziale , .
Przykad
.
Wyznaczmy otwarte przedziay monotonicznoci funkcji

Na pocztek ustalmy dziedzin danej funkcji. Zakadamy, e 5

4 0. Mamy
5
5
25 1 , ,
1,
4.
2
2
Zatem 1,4.
162
Zauwamy, e
5 4 5 4 8
8

,
5 4
5 4
5 4
(co uproci obliczenie funkcji pochodnej). Zatem
0 5 4 82 5
8

1
5 4
5 4
1 40
.

5 4
Oczywicie . Poniewa 5 4 0 dla kadego ,

wic
1 40
0
0 1 40 0
5 4
5
, 1 1, ,
2
1
40
0 1 40 0
0
5 4
5
, 4 4, .
2
Zatem funkcja jest rosnca w kadym z przedziaw , 1 oraz 1, ,
natomiast jest malejca w kadym z przedziaw , 4 oraz 4, .
13.7.3. Ekstrema lokalne funkcji

Definicja
Funkcja ma w punkcie minimum lokalne, jeli istnieje otoczenie
punktu takie, e
oraz .
Definicja
Funkcja ma w punkcie maksimum lokalne, jeli istnieje otoczenie
punktu takie, e
oraz .
163
Definicja
Funkcja ma w punkcie ekstremum lokalne, jeli ma tam minimum
lub maksimum lokalne.
Interpretacj geometryczn minimum i maksimum lokalnego funkcji
przedstawia Rysunek .
Rysunek 13.2. Minimum lokalne funkcji i maksimum lokalne funkcji
Twierdzenie (Fermata)
Jeli funkcja ma w punkcie ekstremum lokalne i jest w tym punkcie
rniczkowalna, to .
Uwaga
Funkcja moe mie ekstrema lokalne tylko w tych punktach, w ktrych jest
rniczkowalna i jej pochodna wynosi zero, albo w tych punktach, w ktrych funkcja jest okrelona, ale jej pochodna nie istnieje. Wymienione punkty nazywamy punktami krytycznymi tej funkcji (albo inaczej punktami podejrzanymi o ekstremum).
Twierdzenie (warunek wystarczajcy istnienia ekstremum lokalnego)

Niech funkcja bdzie okrelona w pewnym otoczeniu punktu ,
ciga w punkcie oraz rniczkowalna w pewnym ssiedztwie tego
punktu. Niech ponadto bdzie punktem krytycznym tej funkcji. Jeeli:
a) funkcja pochodna zmienia w punkcie znak z dodatniego na
ujemny, to funkcja ma maksimum lokalne w punkcie ,
b) funkcja pochodna zmienia w punkcie znak z ujemnego na dodatni, to funkcja ma minimum lokalne w punkcie ,
c) funkcja pochodna nie zmienia znaku w punkcie , to funkcja nie
ma ekstremum lokalnego w punkcie .
Uwaga
Zdanie funkcja pochodna zmienia w punkcie znak z dodatniego na
ujemny mona zapisa symbolicznie:
164
, , .
Analogicznie zapisujemy pozostae sformuowania z powyszego twierdzenia.

Przykad
Wyznaczmy ekstrema lokalne funkcji 5.
Wiemy, e . Funkcj moemy rwnowanie zapisa jako
atwo sprawdzi, e
5 , 5,
5 5, .
1 , 5,
1 5,
oraz e w punkcie 5 dana funkcja jest ciga i nie jest rniczkowalna.

Zatem jedynym punktem krytycznym funkcji jest punkt 5. Poniewa
funkcja pochodna zmienia w tym punkcie znak z ujemnego na dodatni, to
funkcja ma w punkcie 5 minimum lokalne rwne 5 .
Przykad
Wyznaczmy ekstrema lokalne funkcji 1 1.
Jak atwo sprawdzi 1, . Obliczmy pochodn danej funkcji:
1 1 1 1
1
2 1 1
2 1
1 1 5 1
2 1
2 1
Zatem 1, . Punkt 1 jest wprawdzie punktem krytycznym, ale z oczywistych wzgldw nie moe by ekstremum lokalnym danej
funkcji. Wyznaczmy zatem miejsca zerowe funkcji pochodnej:

5 1
2 1
5 1
1
1
1 .
5
5
W konsekwencji drugim (i ostatnim) punktem krytycznym danej funkcji
jest . Poniewa dla 1, mamy 2 1 , to znak funk

cji pochodnej zaley wycznie od znaku jej licznika, tzn. funkcji
165
5 1. Po przeanalizowaniu wykresu funkcji (patrz Rysunek ),

otrzymujemy, e
1
1, ,
5
1

, .
5
2
1
0
1
2
3
4
Rysunek 13.3. Szkic wykresu funkcji g(x)=-5x2-4x+1
Zatem w punkcie funkcja ma lokalne maksimum rwne
13.7.4. Ekstrema globalne

Definicja
Minimum globalnym funkcji w zbiorze nazywamy najmniejsz warto tej
funkcji w tym zbiorze.
Definicja
Maksimum globalnym funkcji w zbiorze nazywamy najwiksz warto tej
funkcji w tym zbiorze.
Definicja
Ekstremum globalnym funkcji w zbiorze nazywamy jej minimum lub
maksimum globalne w tym zbiorze.
166
Nas bdzie interesowa przypadek, gdy zbir jest przedziaem domknitym, za dana funkcja jest funkcj cig. Z twierdzenia Weierstrassa
o osiganiu kresw wiemy, e w tym przypadku funkcja przyjmuje swoje
ekstrema globalne dla pewnych argumentw z danego przedziau. O tym, jak
znale te argumenty i jak znale wartoci ekstremw globalnych, mwi
nastpujcy fakt.
Fakt
Aby wyznaczy ekstrema globalne funkcji cigej w przedziale domknitym
, , naley:
1) wyznaczy punkty krytyczne danej funkcji w przedziale otwartym
, ,
2) obliczy wartoci funkcji w tych punktach krytycznych,
3) obliczy wartoci funkcji na kocach przedziau , (tzn.
i ),
4) spord obliczonych w punktach 2) i 3) wartoci funkcji naley wybra liczb najmniejsz (jest ona szukanym minimum globalnym) oraz
liczb najwiksz (jest ona szukanym maksimum globalnym).
Przykad
Wyznaczmy ekstrema globalne funkcji

w przedziale domkni
tym , .
Zakadajc, e 0 0, otrzymujemy, e 0,1
1, . Wyznaczmy funkcj pochodn danej funkcji:
1
1.

1) Poniewa , to punktw krytycznych funkcji szukamy jedynie
wrd miejsc zerowych jej pochodnej. Mamy
1
0 1 0

1 .
Oczywicie , . Zatem jedynym punktem krytycznym danej

funkcji w przedziale , jest .
2) Obliczamy warto funkcji w punkcie krytycznym:
167
Caka nieoznaczona
.
ln 1
3) Obliczamy wartoci danej funkcji na kocach przedziau 2, :

2
,
2
ln 2
.
ln 2 ln
2
4) Przy uyciu kalkulatora sprawdzamy, e
Zatem minimum globalne danej funkcji w przedziale 2, wynosi

(dla , natomiast maksimum globalne danej funkcji w tym przedziale
jest rwne
(dla ).
13.8. Caka nieoznaczona

Do tej pory wyznaczalimy funkcj pochodn podanej funkcji. Obecnie zajmiemy si zagadnieniem znajdowania funkcji, jeli mamy dan jej funkcj
pochodn. Zagadnienie takie nazywamy cakowaniem.
Definicja
Funkcj nazywamy funkcj pierwotn funkcji w przedziale , jeli dla
kadego zachodzi rwno
.
Uwaga
Jeli przedzia jest jednostronnie lub obustronnie domknity, to pochodn
na kocach nalecych do tego przedziau rozumiemy jako odpowiedni pochodn jednostronn.
Przykad
Jak atwo sprawdzi, funkcj pierwotn funkcji 2 jest np. funkcja
, za funkcj pierwotn funkcji jest np.
n .
168
Definicja
Jeli dana funkcja ma funkcj pierwotn w przedziale , to mwimy, e
funkcja jest cakowalna w przedziale .
Twierdzenie
Jeli funkcja jest ciga w danym przedziale, to jest w tym przedziale cakowalna.
Wniosek
Kada funkcja elementarna jest cakowalna w dowolnym podprzedziale
swojej dziedziny.
Twierdzenie
Niech bdzie funkcj pierwotn funkcji w przedziale . Wtedy kada
funkcja pierwotna funkcji jest postaci , gdzie jest pewn liczb
rzeczywist.
Definicja
Cak nieoznaczon funkcji w pewnym przedziale bdziemy nazywa
zbir jej wszystkich funkcji pierwotnych w tym przedziale. Cak nieoznaczon funkcji oznaczamy symbolem Zatem

gdzie jest dowoln funkcj pierwotn funkcji , jest dowoln liczb

rzeczywist, zwan sta cakowania. Funkcj zwiemy funkcj podcakow, zmienn zwiemy zmienn cakowania, za nazywamy rniczk
zmiennej cakowania.
Caki nieoznaczone waniejszych funkcji elementarnych przedstawia tabela 13.2, gdzie zawsze . Jeli w ostatniej kolumnie nie ma adnych
uwag, to przyjmujemy e .
Tabela 13.2. Caki nieoznaczone waniejszych funkcji elementarnych

Funkcja i jej caka nieoznaczona
Uwagi
169
Podstawowe metody wyznaczania caek nieoznaczonych
1
n
0 1
sin cos
cos sin
1

cos
1
c
sin
13.9. Podstawowe metody wyznaczania

caek nieoznaczonych
Przedstawimy teraz par twierdze, ktre uatwi nam wyznaczanie caek
nieoznaczonych.
Twierdzenie (o liniowoci caki nieoznaczonej).
Jeli funkcje i s cakowalne w pewnym przedziale oraz
0, to

Przykad
Wyznaczmy cak nieoznaczon funkcji 2 .
170
Mamy
5 7 2
5 7 2 1
7 2
4
3
2
5 7
.
3
4
5
Przykad
Wyznaczmy cak nieoznaczon funkcji

.

Najpierw rozmy na czynniki wielomiany, ktre znajduj si w liczniku
i mianowniku danej funkcji.
,
15
15
1 24 25, 5,
2,
3,
2
2
2 3.
Zatem 2,3.
13 3,
,
13 3,
13 5
13 5
1 144 25, 5,
,
4,
2
2
4 3 3 2 2,
13 3 3 3 2 2.
W konsekwencji mamy
3 3 2 2
13 3

2 3

3 2 2 3
1
1
.
3
2
Podstawowe metody wyznaczania caek nieoznaczonych
171
Twierdzenie (o cakowaniu przez czci)

Jeli funkcje i maj cige funkcje pochodne w pewnym przedziale
, to

Przykad
Wyznaczmy cak nieoznaczon funkcji .
Jeli przyjmiemy

to otrzymamy

Wybieramy t funkcj pierwotn, dla ktrej , tzn. .

Stosujc twierdzenie o cakowaniu przez czci, otrzymujemy

Przykad
Przyjmijmy, e

Wtedy

Wybieramy . Z twierdzenia o cakowaniu przez czci mamy

172
Twierdzenie (o cakowaniu przez podstawienie)

Jeli funkcja , gdzie , ma cig funkcj pochodn w przedziale oraz funkcja jest ciga w przedziale , to

Przykad
Wiemy, e dla kadego prawdziwa jest rw
no
.

Zastosujmy podstawienie , a waciwie . Wtedy

. Po przeksztace , co mona zapisa rwnie jako
niu ostatniej rwnoci otrzymujemy . Mamy zatem

1
1

Przykad
Wyznaczmy cak nieoznaczon funkcji 1.

Mamy
1

1 1

3
1
1
1
4

3
3 5
15
4
4
15
173
Caka oznaczona
Przykad
Wyznaczmy cak nieoznaczon funkcji
Mamy
ln
1
ln
1

ln

1
ln .
4
13.10. Caka oznaczona

Definicja
Dana jest funkcja ciga w przedziale (gdzie ) oraz jej dowolna funkcja pierwotna . Cak oznaczon od do (albo cak oznaczon
na przedziale ) funkcji nazywamy liczb . Cak ozna
czon zapisujemy jako :
Liczby i nazywamy odpowiednio doln i grn granic cakowania.

Czsto rnic oznaczamy te symbolem .
Uwaga
W oryginalnym podejciu Bernharda Riemanna, twrcy teorii caki oznaczonej, cak oznaczon funkcji ograniczonej (niekoniecznie cigej) na
przedziale domknitym definiuje si w sposb bardziej skomplikowany.
Rwno wystpujca w powyszej definicji pojawia si dopiero jako tzw.
wzr Newtona-Leibniza.
Definicja c.d.
Przyjmujemy dodatkowo, e
1 l ln
l .
174
Przykad
Wyznaczmy cak oznaczon funkcji

na przedziale 1, .
Wiemy, e
1
ln
ln .
4
Mamy zatem
1
1
1
1
1
1
ln
ln ln ln 1 1 0 .
4
4
4
4
4
4
13.11. Podstawowe metody obliczania caek oznaczonych

Podamy teraz par twierdze, ktre uatwiaj obliczanie caek oznaczonych.
Twierdzenie (o addytywnoci caki oznaczonej wzgldem
przedziau cakowania)
Jeeli funkcja jest cakowalna w przedziale , oraz , to
Przykad
Obliczmy cak oznaczon funkcji |3 | na przedziale 1,4.
Zauwamy, e
|3 |
Zatem
Mamy wic
3 l 3
.
3 l 3
3 3l 3

3 3l 3.
3 3
3
1
3
1

2
3
2
3
175
Caka oznaczona
1
3
1
3
1
3
1
3
3 3 1 1 4 4 3 3
3
2
3
2
3
2
3
2
1 3
64
27
1
27
24 5 .
3 2
3
2
6
2
Ostatecznie
1
|3 | 5 .
6
Twierdzenie (o liniowoci caki oznaczonej)

Jeli funkcje i s cakowalne w przedziale , oraz , , to
Przykad
Obliczmy cak oznaczon funkcji

w przedziale , .
Poniewa
1 1
3 1
3 ,
to
1
1
3 1
3
1
3 ln||

2
1 1
3 ln ln
2
1
1
3 3 2 1
2
2
5
1
3 1 .
2
2
Twierdzenie (o cakowaniu przez czci dla caki oznaczonej)

Jeli funkcje i maj cige funkcje pochodne w przedziale , , to
176
Twierdzenie (o cakowaniu przez podstawienie dla caki oznaczonej)

Jeli funkcja , gdzie , , , jest
funkcj na i ma cig funkcj pochodn w przedziale oraz funkcja jest ciga w przedziale , to
13.12. Podstawowe zastosowania caek

W tej czci przedstawimy kilka podstawowych zastosowa caek.
Twierdzenie (geometryczna interpretacja caki oznaczonej)
Jeeli funkcja jest ciga w przedziale , to pole obszaru ograniczonego wykresem funkcji , osi oraz prostymi i wyraa si
wzorem
||
W przypadku, gdy funkcja jest dodatkowo nieujemna w przedziale

, mamy oczywicie
Geometryczn interpretacj caki oznaczonej przedstawia Rysunek 13.4.
Rysunek 13.4. Interpretacja geometryczna caki oznaczonej
Podstawowe zastosowania caek
177
Przykad
Obliczmy pole obszaru ograniczonego wykresem funkcji ,
osi oraz prostymi i .
. Zauwamy, e oraz
.
Ponadto
2
2

3
3
3
2
Mamy zatem
2
2

3
3
2
2
2

3
3
3
2
2
3
Odpowied:
Pole obszaru ograniczonego wykresem funkcji , osi
oraz prostymi i wynosi 2.
Twierdzenie
Niech . Pole obszaru midzy krzywymi i oraz
prostymi i wyraa si wzorem
| |
178
Przykad
Obliczmy pole obszaru midzy krzywymi 2 oraz .
Ustalmy najpierw pierwsze wsprzdne punktw wsplnych tych krzywych. Mamy
2
2
2 3
3
Zatem przyjmiemy 3 oraz . atwo sprawdzi, e dla dowolnego 3 zachodzi 2 . Ponadto

2 2 2
2
3
3

3
2
Szukane pole wynosi zatem
| 2
| 2
2
2 3
3
2
2
2
3 3 33 2 2
3
3
3
9
Odpowied:
Pole obszaru midzy krzywymi 2 oraz wynosi 9.
Twierdzenie
|, to
Jeli punkt materialny porusza si ze zmienn prdkoci |
droga przebyta przez ten punkt w przedziale czasowym wyraa si
wzorem
179
Podstawowe zastosowania caek
Twierdzenie
| dziaa rwnolegle do osi , to praca wyJeeli zmienna sia |
konana przez t si od punktu do punktu wyraa si wzorem
Przykad
Z leccego samolotu wyrzucono kamie pionowo w d z prdkoci pocztkow 1 m/s. Jak drog przeby ten kamie w cigu pierwszych piciu
sekund lotu?
Wiemy, e prdko w ruchu jednostajnie przyspieszonym wyraa si
wzorem , gdzie to upyw czasu od chwili pocztkowej,
to prdko pocztkowa, za to staa warto przyspieszenia. W naszym
przypadku 9,81 . Szukana droga wynosi zatem
1 9,81
127,625m.
9,81
9,81 5
5
2
2
Odpowied:
W cigu pierwszych piciu sekund lotu kamie przeby 127,625 metra.
Osoby zainteresowane innymi zastosowaniami caek odsyamy do innych

pozycji bibliograficznych2.
Na przykad: M. Gewert, Z. Skoczylas, Analiza matematyczna 1. Definicje, twierdzenia,

wzory, Oficyna Wydawnicza GiS, Wrocaw 2007; W. Krysicki, L. Wodarski, Analiza matematyczna w zadaniach. Cz I, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
180
13.13. Zadania
1. Oblicz granice nastpujcych funkcji w podanych punktach:
a)
b)
c)
d)
e)
f)
, ,
, ,
, ,
,

, ,
, .
2. Oblicz granice nastpujcych funkcji w podanych punktach:

a) , ,
b)
c)
d)

||
, ,
, .
3. Oblicz granice jednostronne nastpujcych funkcji w podanych punktach:
a)
b)
c)
, ,
, ,

,
||
d) |
, .
4. Oblicz granice nastpujcych funkcji w minus i plus nieskoczonoci:

a) ,
b)
Zadania
c)
d)
e)
f)
181
5. Korzystajc z twierdzenia o trzech funkcjach, oblicz granice:

a) funkcji
b) funkcji
c) funkcji
w minus i plus nieskoczonoci,
w minus i plus nieskoczonoci,
6. Zbadaj cigo funkcji w podanych obok punktach, jeli:

a)
b) , .
c)
, .
7. Wyznacz wartoci parametrw tak, aby funkcja bya ciga

w zbiorze , jeli:

a) ,

b) ,

c) .

182
8. Korzystajc z definicji, zbadaj rniczkowalno funkcji w punkcie

, jeli:
a) , ,
b)
d)
, ,
c)

, ,

9. Wyznacz funkcje pochodne nastpujcych funkcji:

a) ,
b)
c)
d)
e)
,
,
,
,
f)
g)
h)
10. Korzystajc z twierdzenia o pochodnej funkcji zoonej, wyznacz

funkcje pochodne nastpujcych funkcji:
a) ,
b) ,
c) ,
d)
e)
f)
,
g) ,
h) .
Zadania
183
11. Wyznacz rwnanie prostej stycznej do wykresu funkcji w punkcie

, jeli:
a) , ,
b) 2 , ,
c)
, ,
d) , 2 .
12. Wyznacz wsprzdne takiego punktu , e prosta styczna do wykresu funkcji w punkcie jest rwnolega do prostej
2 .
13. Wyznacz otwarte przedziay monotonicznoci nastpujcych funkcji:

a) 2,
b)
d)
c)
e) ,
f) dla 2,
g) ,
h)
14. Wyznacz ekstrema lokalne nastpujcych funkcji (o ile istniej):
a) ,
b) 2,
c)
d)
e) 2 ,
f) 2 dla 2,
g) ,
h)
15. Wyznacz ekstrema globalne funkcji w przedziale domknitym ,

jeli:
184
a) , ,,
b) 1 , 1,1,
c)
, 1,4,
1, ,1,
d)
e) , 1,4,
f)
, , .
16. Wyznacz caki nieoznaczone nastpujcych funkcji:

a) 4 1,
b) 4 4 x ,
c)
d)
e)
,

f) .
17. Korzystajc z twierdzenia o cakowaniu przez czci, wyznacz caki

nieoznaczone nastpujcych funkcji:
a) ,
b) ,
c) ,
d) ,
e) ,
f) .
18. Korzystajc z twierdzenia o cakowaniu przez podstawienie, wyznacz

caki nieoznaczone nastpujcych funkcji:
a) ,
b) 4,
c) ,
d) ,
e) 4,
f)
g) .
Zadania
185
19. Oblicz cak oznaczon funkcji na przedziale , jeli:

a) 2 2 , 0,1,
b) 2, 0,2,
c)
, 2,0,
d) 1, 1,,
e) 2, 2,,
f) , , 0,
g) , , ,
h) 2 , 0,8.
20. Oblicz pole obszaru ograniczonego wykresem funkcji , osi oraz

prostymi i , jeli:
a) 2, 0, ,
b) 1 , 0, ,
c) 2 , , ,
d) 2, 2, .
21. Oblicz pole obszaru midzy krzywymi oraz ,

jeli:
a) 2 8, 0,
b) 1 1, ,
c) 2 , ,
d)
186
187
Rozdzia 14
Elementy kombinatoryki
i rachunku prawdopodobiestwa
14.1. Kombinatoryka
14.1.1. Permutacje
Rozwamy nastpujc sytuacj. Spotykaj si cztery osoby w kolejce przed
sklepem. Na ile sposobw mog si one ustawi?
Rozwaajc wszystkie moliwoci, oznaczmy osoby literami A, B, C, D.
Tworzymy cigi zoone z tych czterech liter, w ktrych przestawienie kadych dwch daje nam now sytuacj.
Zatem moliwe cigi to: ABCD, ABDC, ACBD, ACDB, ADBC, ADCB,
BACD, BADC, BCDA, BCAD, BDAC, BDCA, CABD, CADB, CBAD,
CBDA, CDAB, CDBA, DABC, DACB, DBAC, DBCA, DCAB, DCBA.
Jak wida, takich ustawie otrzymalimy 24.
Czy mona bez wypisywania wszystkich moliwoci przewidzie, ile ich
bdzie?
Rozpatrzmy zagadnienie w sposb nastpujcy: mamy w kolejce 4 miejsca. Pierwsza osoba wchodzca do sklepu ma do wyboru 4 miejsca, druga 3,
trzecia 2, a czwartej pozostanie ostatnie wolne miejsce.
Wynika z powyszego, e ilo ustawie (czyli cigw czteroelementowych) moemy policzy w sposb nastpujcy:
4 3 2 1 24 .
Definicja
Permutacj bez powtrze zbioru n-elementowego, n N nazywamy kady n-wyrazowy cig utworzony ze wszystkich elementw danego zbioru
n-elementowego.
Twierdzenie
Liczba permutacji bez powtrze zbioru n-elementowego ( n N ) wyraa
si wzorem:
Pn n (n 1) (n 2) ... 2 1 n!
188
Elementy kombinatoryki i rachunku prawdopodobiestwa
Zastanwmy si, ile moemy utworzy sw majcych sens lub nie z liter
sowa TATA.
Zadanie to sprowadza si do tworzenie czteroelementowych cigw
z wykorzystaniem powyszych liter. Nietrudno zauway, e kade przestawienie dwch jednakowych liter nie wnosi nowej sytuacji, zatem wszystkie
takie sowa (cigi) to: TATA, TTAA, TAAT, ATAT, AATT, ATTA.
Definicja
Niech A oznacza zbir zoony z k rnych elementw A = {a1,a2,...,ak}.
Permutacj n elementow z powtrzeniami, w ktrej elementy a1, a2, ..., ak
powtarzaj si odpowiednio n1, n2,...,nk razy, (n1 + n2 + ... + nk = n), jest kady n-wyrazowy cig, w ktrym elementy a1,a2,...,ak powtarzaj si podan
liczb razy.
Twierdzenie
Liczba permutacji z powtrzeniami zbioru n-elementowego ( n N ) wyraa si wzorem:
P`n
n!
n1!n2 !... nk !
14.1.2. Wariacje
Mamy do wyboru liczby ze zbioru {2,4,6,8} . Tworzymy dwucyfrowe liczby o nie powtarzajcych si cyfrach.
Wszystkimi liczbami utworzonymi w ten sposb s:
24, 26, 28, 42, 46, 48, 62, 64, 68, 82, 84, 86.
Nietrudno zauway, e tworzylimy dwuelementowe cigi o rnych
elementach, w ktrych kolejno wystpujcych elementw miaa znaczenie
(liczba 24 jest rnym od 42).
Definicja
Wariacj k-wyrazow bez powtrze zbioru n-elementowego,
( k , n N k n) nazywamy kady k-wyrazowy cig utworzony z k rnych elementw zbioru n-elementowego.
Zastanwmy si, czy mona wyznaczy wzr na liczb takich wariacji.
Wrmy do naszego przykadu. W liczbie dwucyfrowej pierwsz z liczb
moemy wybra na 4 sposoby, a drug ju tylko na 3 (cyfry w liczbie nie
189
Kombinatoryka
mog si powtarza). Wic liczb wariacji 2-elementowych bez powtrze

zbioru 4-elementowego wyraa warto 4 3 12
4!
2!
Twierdzenie
Liczba k-wyrazowych wariacji bez powtrze zbioru n-elementowego,
n!
( k , n N k n) wyraa si wzorem: V nk
.
( n k )!
Zamy, e mamy do wyboru liczby ze zbioru {2,4,6,8} . Tworzymy
wszystkie dwucyfrowe liczby z wykorzystaniem tych cyfr. W zadaniu tym
tworzymy dwuelementowe cigi, w ktrych kolejno wystpujcych elementw ma znaczenie (liczba 24 jest rnym od 42) oraz cyfry w cigach
mog si powtarza.
Definicja
Wariacj k-wyrazow z powtrzeniami zbioru n-elementowego
( k , n N k n) nazywamy kady k-wyrazowy cig (mogcych si powtarza) elementw zbioru n-elementowego.
Do wyznaczonych liczb musimy zatem dooy wszystkie te, ktre bd
skaday si z dwch jednakowych cyfr, czyli 22, 44, 66 oraz 88. Zatem ilo
takich liczb wzronie o 4 i bdzie wynosia 16.
Zastanwmy si, czy mona wyznaczy wzr na liczb takich wariacji.
Wrmy do naszego przykadu. W liczbie dwucyfrowej pierwsz z liczb
moemy wybra na 4 sposoby i drug rwnie na 4 sposoby (cyfry w liczbie
mog si powtarza). Wic liczb wariacji 2-elementowych z powtrzeniami
2
zbioru 4-elemetowego wyraa warto 4 4 16 4 .

Twierdzenie
Liczba k-wyrazowych wariacji z powtrzeniami zbioru n-elementowego
( k , n N k n) wyraa si wzorem: Wnk n k .
14.1.3. Kombinacje
W pojemniku znajduj si kule: czerwona (C), zielona (Z), niebieska (N)
i biaa (B). W sposb losowy wycigamy z urny dwie kule. Na ile sposobw
190
moemy wycign kule z pojemnika? Naley zauway, e w tym dowiadczeniu nie ma znaczenia kolejno losowania, a jedynie wynik (czyli
jakiego koloru kule wylosujemy).
Wyniki naszego losowania to zbiory dwch kul, przy czym nie ma znaczenia kolejno zapisu. Zatem wyniki zapiszemy w postaci {{C, Z},{C, B},
{Z, N},{ Z, B},{ N, B}}.
Oglnie rzecz biorc, tworzymy w takiej sytuacji k-elementowe (u nas
2-elementowe) podzbiory zbioru n-elementowego (u nas 4-elementowego),
w ktrych elementy nie mog si powtrzy.
Definicja
Kombinacj k-elementow bez powtrze zbioru n-elementowego, nazywamy kady k-elementowy podzbir tego zbioru, przy czym elementy tego podzbioru nie mog si powtarza.
Wyniki naszego zadania zapiszemy w postaci {{C, Z},{C, B}, {Z, N},
{ Z, B},{ N, B}}. Rnych podzbiorw dwuelementowych zbioru czteroelementowego jest sze.
Twierdzenie
Liczba k-elementowych kombinacji bez powtrze zbioru n-elementowego
jest rwna: .
14.2. Prawdopodobiestwo
Czsto spotykamy si z sytuacjami, w ktrych nie jestemy w stanie poda
wyniku, np. rzucajc kostk do gry, moemy uzyska od 1 do 6 oczek, przy
rzucie monet moemy otrzyma reszk lub ora. Takie zjawiska nazywa
bdziemy zjawiskami losowymi. Dzia matematyki, ktry zajmuje si opisywaniem tych zjawisk, nosi nazw rachunku prawdopodobiestwa lub teorii prawdopodobiestwa.
Dla kadego dowiadczenia moemy wyznaczy zbir wszystkich rnych moliwych do uzyskania wynikw. Zbir ten nazywamy przestrzeni
zdarze elementarnych i oznaczamy: .
Kady pojedynczy wynik dowiadczenia, czyli kady element przestrzeni, nazywa bdziemy zdarzeniem elementarnym, a kady skoczony podzbir zbioru zdarze elementarnych nazywamy zdarzeniem.
Zdarzenie, ktre jest rwne , nazywa bdziemy zdarzeniem pewnym,
a rwne nazywa bdziemy zdarzeniem niemoliwym.
Prawdopodobiestwo
191
Zdarzenia s zbiorami, wic dziaania na nich wykonywa bdziemy jak

na zbiorach. W rachunku prawdopodobiestwa uywa bdziemy nastpujcych okrele:
a) dla A = B zdarzenia A i B nazywa bdziemy identycznymi,
b) dla powiemy, e zdarzenie A pociga za sob zdarzenie B,
c) to suma , iloczyn , nazwiemy rnic zdarze
A i B,
d) dla powiemy, e zdarzenia A i B s wykluczajce si,
e) zbir nazywamy zdarzeniem przeciwnym do A,
f) jeli , to mwimy, e sprzyja zdarzeniu A.
Prawdopodobiestwo dowolnego zdarzenia jest okrelone w sposb jednoznaczny.
Definicja
Prawdopodobiestwem okrelonym na przestrzeni zdarze elementarnych
nazywamy taka funkcje P, ktra kademu zdarzeniu przyporzdkowuje liczb P(A) speniajc nastpujce aksjomaty:
a) ,
b) ,
c) dla .
Prawdopodobiestwo zatem ma nastpujce wasnoci:
Twierdzenie
Jeeli P jest prawdopodobiestwem okrelonym na pewnej przestrzenie zdarze elementarnych , to:
1.
2. Jeli , to ,
3. Dla kadego mamy ,
4. ,
5. ,
6. Jeli zdarzenia , , , wykluczaj si parami, to:
.
Przykad
Student ma zdawa dwa egzaminy: z matematyki i fizyki. Prawdopodobiestwo, e zda matematyk, jest rwne 0,4, e zda co najmniej jeden egzamin
0,7. Oblicz prawdopodobiestwo, e zda fizyk, jeli prawdopodobiestwo, e zda obydwa egzaminy wynosi 0,2.
Niech:
zdarzenie polegajce na tym, e student zda egzamin z matematyki.
192
zdarzenie polegajce na tym, e student zda egzamin z fizyki.

zdarzenie polegajce na tym, e student zda egzamin z matematyki lub fizyki.
zdarzenie polegajce na tym, e student zda egzamin z matematyki i fizyki.
Z warunkw zadania mamy:
Z wasnoci prawdopodobiestwa:
wic:
Zatem prawdopodobiestwo, e zda fizyk wynosi 0,5.
Praktycznie prawdopodobiestwo zajcia dowolnego zdarzenia A oblicza bdziemy z wykorzystaniem klasycznej definicji prawdopodobiestwa:
Definicja
Jeeli przestrze jest skoczona i wszystkie zdarzenia elementarne s jednakowo prawdopodobne, A jest dowolnym zdarzeniem , to:
||
, gdzie || jest liczb zdarze sprzyjajcych zdarzeniu A, || jest liczb
||
elementw przestrzeni zdarze elementarnych.
Przykad
Rzucamy szeciokrotnie kostk do gry. Obliczy prawdopodobiestwo zdarzenia, e w co najmniej jednym rzucie liczba wyrzuconych oczek bdzie
rwna numerowi rzutu.
Zadanie to bdzie nam atwiej rozwiza, wykorzystujc wasno prawdopodobiestwa:

W naszym zadaniu:
zdarzenie polegajce na tym, e w adnym rzucie liczba wyrzuconych oczek nie bdzie rwna numerowi rzutu.
193
Prawdopodobiestwo
Przestrze zdarze elementarnych jest zbiorem szecioelementowych

cigw, w ktrych wystpuj liczby ze zbioru {1, 2, 3, 4, 5, 6} z moliwoci powtrze. Zatem: || (liczba szecioelementowych wariacji
z powtrzeniami na zbiorze szecioelementowym).
Policzmy, ile moe by takich cigw, w ktrych liczba uzyskanych
oczek nie bdzie rwna numerowi rzutu. Na pierwszym miejscu nie moe
wystpowa 1, na drugim 2, na trzecim 3 itd. Wynika std, e:
|A`| .
Prawdopodobiestwo zdarzenia A jest zatem rwne:

`
Prawdopodobiestwo, e w co najmniej jednym rzucie liczba wyrzuconych oczek bdzie rwna numerowi rzutu wynosi 0,665.
Czsto zdarza si tak, e zajcie jednego zdarzenia losowego ma wpyw
(warunkuje) zajcie innego zdarzenia losowego w okrelonym dowiadczeniu losowym.
Twierdzenie
Prawdopodobiestwem warunkowym zajcia zdarzenia A, pod warunkiem
e zajdzie zdarzenie B, nazywamy liczb wyraon wzorem:
, gdzie oraz
Przykad
Prawdopodobiestwo, e napicie w obwodzie elektrycznym przewyszy
250V jest rwne 0,02. Prawdopodobiestwo awarii aparatu przy podwyszonym napiciu wynosi 0,6. Oblicz prawdopodobiestwo awarii aparatu na
skutek podwyszonego napicia.
Niech:
A zdarzenie polegajce na tym, e bdzie awaria aparatu.
B zdarzenie polegajce na tym, e bdzie podwyszone napicie.
Mamy zatem obliczy . Z treci zadania wynika, e:

oraz:
194
002.
Wykorzystujc zaleno:
wic:
mamy:
0 002 0012.
Prawdopodobiestwo awarii aparatu na skutek podwyszonego napicia

wynosi 0,012.
W przypadku zada zwizanych z dowiadczeniami wykonywanymi
dwuetapowo stosowa bdziemy twierdzenie o prawdopodobiestwie cakowitym.
Twierdzenie
Jeli jest dowolnym zdarzeniem, natomiast speniaj warunki:
a) wykluczaj si parami,
b) maj dodatnie prawdopodobiestwa,
c) ,
to .
Przykad
W pudeku znajduje si 120 opornikw serii A oraz 80 opornikw serii B. Z
pudeka wycigamy losowo jeden opornik. Jakie jest prawdopodobiestwo,
e wybrany opornik bdzie dobry, jeli liczba wadliwych opornikw serii A
stanowi 4%, za w serii B stanowi 5%?
W zadaniu niech:
A zdarzenie polegajce na tym, e wylosowany opornik bdzie dobry,
zdarzenie polegajce na wylosowaniu opornika serii A,
zdarzenie polegajce na wylosowaniu opornika serii B,
zdarzenie polegajce na wylosowaniu dobrego opornika pod warunkiem, e wybrano opornik serii A,
zdarzenie polegajce na wylosowaniu dobrego opornika pod warunkiem, e wybrano opornik serii B.
Naley zauway, e losujemy opornik z serii A lub serii B, wic te dwa
zdarzenia wyczerpuj wszystkie moliwoci, czyli: . Ponadto:
120

0
200
195
Prawdopodobiestwo
oraz

Z treci zadania wynika, e:

oraz
80
04.
200
1 004 06
1 00 0.
Wykorzystujc wzr na prawdopodobiestwo cakowite, mamy:

06 06 0 0 06
Prawdopodobiestwo, e wybrany opornik bdzie dobry, wynosi 0,956.
Przykad
W dwch urnach s kule biae i czarne. W pierwszej jest 6 kul czarnych i 4
biae, w drugiej 7 biaych i 3 czarne. Rzucamy kostk do gry. Jeli wypadnie
liczba oczek podzielna przez 3, to losujemy kule z urny pierwszej, w przeciwnym przypadku z urny drugiej. Jakie jest prawdopodobiestwo, e wypadnie liczba oczek podzielna przez 3, jeli wylosowalimy kul bia?
W zadaniu tym prawdopodobiestwo wylosowania kuli biaej obliczymy
z wykorzystaniem wzoru na prawdopodobiestwo cakowite:

4 2 7 4 36

06
10 6 10 6 60
gdzie:
A zdarzenie polegajce na wylosowaniu kuli biaej,
zdarzenie polegajce na tym, e bdziemy losowa z urny pierwszej,
zdarzenie polegajce na tym, e bdziemy losowa z urny drugiej.
W zadaniu tym wiemy, jaki jest wynik dowiadczenia. Pytamy o jego
przebieg. Dokadniej chcemy policzy .
W tym celu skorzystamy ze wzoru Bayesa:

Otrzymamy:
196
Prawdopodobiestwo, e wypadnie liczba oczek podzielna przez 3, jeli
wylosowalimy kul bia, wynosi .
Omwimy teraz zagadnienie niezalenoci zdarze. Zdarzenia A i B

mona uzna za niezalene, gdy zdarzenie A nie wpywa na zdarzenie B
i odwrotnie.
Definicja
Dwa zdarzenia , nazywamy niezalenymi wtedy i tylko wtedy, gdy:
.
Definicja
Zdarzenia , , , nazywamy niezalenymi, jeli prawdopodobiestwo iloczynu dowolnej liczby rnych spord nich jest rwne iloczynowi prawdopodobiestw tych zdarze.
Przykad
Rzucamy dwa razy kostk do gry. Niech: A zdarzenie polegajce na wyrzuceniu 2 oczek w pierwszym rzucie, B zdarzenie polegajce na uzyskaniu w sumie 7 oczek. Czy zdarzenia A i B s niezalene?
W zadaniu tym musimy sprawdzi, czy zachodzi rwno:
. W tym celu obliczymy prawdopodobiestwa:
Jak wida:
, , .
|| 6 36
2,1, 2,2, 2,3, 2,4, 2,5, 2,6
czyli:
6,1, 1,6, 2,5, 5,2, 3,4, 4,3,
|A| 6
|B| 6.
Nietrudno zauway, e:
2,5,
wic:
| | 1.
Korzystajc z definicji klasycznej prawdopodobiestwa, mamy:

Prawdopodobiestwo

197
Poniewa , wic zdarzenia A i B s

niezalene.
Zastanwmy si, jakie bdzie prawdopodobiestwo uzyskania 3 razy szeciu oczek na kostce podczas wykonywania 5 rzutw kostk.
W pojedynczym rzucie kostk 6 oczek uzyskamy z prawdopodobie
stwem , a nie uzyskamy z prawdopodobiestwem . Poszcze
glne rzuty kostk s oczywicie niezalene od siebie, wic prawdopodo
.
biestwo powysze jest rwne:

Prawdopodobiestwo p nazywane jest prawdopodobiestwem sukcesu,
natomiast prawdopodobiestwem poraki.
Definicja
Schematem Bernoulliego nazywamy cig dowiadcze losowych speniajcych warunki:
a) dowiadczenia s niezalene,
b) kade z tych dowiadcze moe si skoczy na dwa sposoby: sukcesem lub porak,
c) prawdopodobiestwo sukcesu jest w kadym z tych dowiadcze takie
samo.
Wniosek
W cigu n dowiadcze losowych, tworzcych schemat Bernoulliego, prawdopodobiestwo zdarzenia polegajcego na tym, e w n prbach uzyskamy k
sukcesw, obliczamy ze wzoru:
Przykad
Rzucamy 8 razy monet. Jakie jest prawdopodobiestwo, e reszka wypadnie 5 razy?
Pojedynczy rzut monet to prba, w ktrej poszczeglne rzuty s od siebie niezalene. Sukces to wyrzucenie reszki, a w 8 prbach chcemy osign
5 sukcesw.
W zadaniu tym mamy:
Zatem:
, , 8, 5.
8
5
5
198
1
7
8
8 1
5 .
5
5 2
2
32
Prawdopodobiestwo, e w serii 8 rzutw monet reszka wypadnie 5 ra

zy, wynosi .
14.3. Zadania
1. Na ile sposobw moemy posadzi 5 osb na piciu ponumerowanych
miejscach?
2. Na ile sposobw moemy posadzi 7 osb na dugiej awie, a na ile
przy okrgym stole?
3. Ile jest moliwych ustawie liczb 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, w ktrych:
a) liczby 6 i 7 ssiaduj ze sob w kolejnoci wzrastania,
b) liczby 6 i 7 ssiaduj ze sob,
c) liczby 6 i 7 nie ssiaduj ze sob?
4. Z okazji zjazdu klasowego spotyka si jedenastu przyjaci. Ile nastpi
powita?
5. Z klasy liczcej 24 uczniw naley wybra picioosobow delegacj,
ktra bdzie reprezentowa klas na akademii szkolnej. Ile istnieje
sposobw wyboru takiej delegacji?
6. W pudeku znajduje si 15 arwek, w tym 12 dobrych. Nie ogldajc
ich, losujemy bez zwracania 5 arwek. Na ile sposobw mona wylosowa 3 dobre arwki?
7. W klasie liczcej 31 uczniw wybierano samorzd klasowy. Ile jest
rnych wynikw takiego wyboru?
8. Ile rnych sw (majcych sens lub nie) mona utworzy z liter A, B,
C, D, E, I, zakadajc, e litery w sowie nie mog si powtarza?
9. Rzucamy czterema monetami. Ile istnieje wszystkich moliwych wynikw takiego rzutu?
199
Zadania
10. Dziesi ponumerowanych kul liczbami od 1 do 10 rozmieszczono

w 4 szufladach ponumerowanych od 1 do 4. Ile jest rnych rozmieszcze?
11. Z tablicy liczb dwucyfrowych wylosowano jedna liczb. Oblicz
prawdopodobiestwo, e:
a) jest to liczba parzysta,
b) jest to liczba pierwsza,
c) jest to liczba podzielna przez 6,
d) jest to liczba, ktra jest szecianem liczby jednocyfrowej.
12. W klasie liczcej 25 uczniw jest 10 dziewczt. Wrd nich rozdzielono w sposb przypadkowy 5 biletw do teatru. Jakie jest prawdopodobiestwo tego, e bilety otrzymali:
a) sami chopcy,
b) 2 dziewczyny i 3 chopcw?
13. Pomalowany szecian rozcito na 1000 jednakowych szecianikw,
a nastpnie po wymieszaniu wszystkich wylosowano jeden. Oblicz
prawdopodobiestwo tego, e:
a) wylosowany szecian ma trzy pomalowane ciany,
b) wylosowany szecian ma dwie pomalowane ciany,
c) wylosowany szecian ma jedn pomalowan cian,
d) wylosowany szecian nie ma pomalowanych cian.
14. Winda z 6 pasaerami zatrzymuje si na 10 pitrach. Jakie jest prawdopodobiestwo, e wszystkie osoby wysid:
a) na rnych pitrach,
b) na tym samym pitrze?
15. W urnie s kule biae, czarne i zielone. Kul zielonych jest 3 razy wicej ni biaych. Biaych jest tyle samo, co czarnych. Ile jest kul kadego koloru, jeli przy losowaniu dwch kul z urny prawdopodobie
stwo, e bd to kule rnych kolorw, wynosi ?
16. Przy danych , , oblicz ,
, .
17. Wrd 40 osb 5 wada tylko jzykiem francuskim, 20 tylko jzykami angielskim i francuskim oraz 10 tylko jzykiem rosyjskim. Wy-
200
bieramy losowo osob. Oblicz prawdopodobiestwo, e wybrana

osoba wada:
a) jzykiem angielskim lub francuskim,
b) jzykiem angielskim lub rosyjskim,
c) jzykiem francuskim lub rosyjskim,
d) nie wada adnym jzykiem.
18. Z talii 52 kart losujemy 5. Oblicz prawdopodobiestwo wylosowania
dwch kierw, jeli wiadomo, e wrd wylosowanych kart nie ma
kolorw pik i trefl.
19. Rzucamy trzy razy kostk do gry. Oblicz prawdopodobiestwo, e
przynajmniej na jednej z nich wypadnie 5 oczek, jeli wiadomo, e
na wszystkich kostkach byy rne liczby oczek.
20. W urnie znajduj si 4 kule biae i 5 czarnych. Losujemy dwukrotnie
po jednej kuli bez zwracania. Jakie jest prawdopodobiestwo wylosowania za drugim razem kuli biaej, jeli za pierwszym razem wylosowano kul czarn?
21. W jednej urnie jest 6 kul biaych i 5 czarnych, a w drugiej 4 biae i 7
czarnych. Z losowo wybranej urny wycigamy jedn kul. Oblicz
prawdopodobiestwo wylosowania kuli biaej.
22. W pierwszym pojemniku s 4 kule biae i 3 czarne, a w drugim 3 biae i 2 czarne. Z pierwszego pojemnika wycigamy 3 kule i bez ogldania wkadamy je do pojemnika drugiego, a nastpnie wycigamy
z drugiego pojemnika 2 kule. Jakie jest prawdopodobiestwo wylosowania 2 kul rnego koloru?
23. Strzelec A trafia do celu z prawdopodobiestwem 0,8, a strzelec B
z prawdopodobiestwem 0,7. Wybieramy losowo jednego strzelca.
Oblicz prawdopodobiestwo, e strzela strzelec A, jeli cel zosta
trafiony.
24. Wiadomo, e 5% wszystkich mczyzn i 0,25% kobiet to daltonici.
Wybrana losowo osoba z grupy, w ktrej jest 2 razy wicej mczyzn
ni kobiet, jest daltonist. Jakie jest prawdopodobiestwo, e jest to
mczyzna?
25. Trzy osoby P, Q, R ustawiy si przypadkowo w rzdzie. Niech:
A zdarzenie polegajce na tym, e Q stoi przed P; B zdarzenie
Zadania
201
polegajce na tym, e R stoi przed P. Czy zdarzenia A i B s niezalene?

26. Strzelec A trafia do celu z prawdopodobiestwem 0,8, a strzelec B
z prawdopodobiestwem 0,7. Strzelcy oddaj po jednym strzale do
tego samego celu. Oblicz prawdopodobiestwa zdarze:
a) cel zostanie trafiony dwa razy,
b) cel zostanie co najmniej raz trafiony,
c) cel zostanie trafiony dokadnie dwa razy.
202
203
Bibliografia
Cewe A., Nahorska H., Pancer I., Tablice matematyczne, Wydawnictwo
Podkowa, Gdask 2007.
Gewert M., Skoczylas Z., Analiza matematyczna 1. Definicje, twierdzenia,
wzory, Oficyna Wydawnicza GiS, Wrocaw 2007.
Gewert M., Skoczylas Z., Analiza matematyczna 1. Przykady i zadania,
Oficyna Wydawnicza GiS, Wrocaw 2007.
Kaczkow K., Kurczab M., wida E., Analiza matematyczna dla licealistw.
Podrcznik, Oficyna Edukacyjna * Krzysztof Pazdro, Warszawa 2002.
Kaczkow K., Kurczab M., wida E., Analiza matematyczna dla licealistw.
Zbir zada, Oficyna Edukacyjna * Krzysztof Pazdro, Warszawa 2002.
Kaczkow K., Kurczab M., wida E., Matematyka. Podrcznik do licew
i technikw. Klasa I. Zakres podstawowy i rozszerzony, Oficyna Edukacyjna * Krzysztof Pazdro, Warszawa 2002.
i technikw. Klasa II. Zakres podstawowy i rozszerzony, Oficyna Edukacyjna * Krzysztof Pazdro, Warszawa 2003.
i technikw. Klasa III. Cz 1. Zakres podstawowy i rozszerzony, Oficyna Edukacyjna * Krzysztof Pazdro, Warszawa 2004.
Kaczkow K., Kurczab M., wida E., Matematyka. Zbir zada do licew
i technikw. Klasa I. Zakres podstawowy i rozszerzony, Oficyna Edukacyjna * Krzysztof Pazdro, Warszawa 2005.
i technikw. Klasa II. Zakres podstawowy i rozszerzony, Oficyna Edukacyjna * Krzysztof Pazdro, Warszawa 2006.
i technikw. Klasa III. Zakres podstawowy i rozszerzony, Oficyna Edukacyjna * Krzysztof Pazdro, Warszawa 2007.
Krysicki W., Wodarski L., Analiza matematyczna w zadaniach. Cz I,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
Selwat K., Wybrane zagadnienia matematyki, Seria Wydawnicza Pastwowej Wyszej Szkoy Zawodowej im. Witelona w Legnicy, Legnica 2009.
204
205
Spis treci
Wstp ............................................................................................................. 3
Rozdzia 1
Elementy logiki matematycznej ............................................................... 5
1.1. Zdania ................................................................................................ 5
1.1.1. Koniunkcja ............................................................................... 6
1.1.2. Alternatywa .............................................................................. 6
1.1.3. Implikacja ................................................................................. 7
1.1.4. Rwnowano ......................................................................... 8
1.1.5. Zaprzeczenie zdania ................................................................. 8
1.2. Prawa logiczne ................................................................................... 9
1.3. Formy zdaniowe .............................................................................. 10
1.4. Kwantyfikatory ................................................................................ 11
1.5. Zadania ............................................................................................ 13
Rozdzia 2
Elementy teorii mnogoci ....................................................................... 17
2.1. Zbiory .............................................................................................. 17
2.2. Dziaania na zbiorach ...................................................................... 18
2.3. Prawa rachunku zbiorw ................................................................. 20
2.4. Zbir liczb rzeczywistych ................................................................ 20
2.5. Zadania ............................................................................................ 22
Rozdzia 3
Dwumian Newtona ................................................................................. 25
3.1. Indukcja matematyczna ................................................................... 25
3.2. Silnia ................................................................................................ 27
3.3. Symbol Newtona ............................................................................. 27
3.4. Dwumian Newtona .......................................................................... 29
3.5. Zadania ............................................................................................ 30
206
Spis treci
Rozdzia 4
Elementy rachunku wektorowego i geometrii analitycznej ................... 33
4.1. Wektory ............................................................................................ 33
4.2. Proste ............................................................................................... 35
4.3. Okrg i koo ..................................................................................... 38
4.4. Zadania ............................................................................................ 40
Rozdzia 5
Podstawy teorii funkcji ........................................................................... 43
5.1. Podstawowe definicje ...................................................................... 43
5.2. Podstawowe wasnoci funkcji ........................................................ 46
5.3. Dziaania na funkcjach .................................................................... 49
5.4. Zadania ............................................................................................ 51
Rozdzia 6
Trygonometria ........................................................................................ 55
6.1. Miara ukowa kta ........................................................................... 55
6.2. Trygonometria kta ostrego w trjkcie prostoktnym ................... 57
6.3. Funkcje trygonometryczne dowolnego kta .................................... 57
6.4. Podstawowe wzory trygonometryczne ............................................ 62
6.5. Rwnania i nierwnoci trygonometryczne .................................... 64
6.6. Zadania ............................................................................................ 67
Rozdzia 7
Wielomiany ............................................................................................. 69
7.1. Dziaania na wielomianach .............................................................. 70
7.2. Wykresy niektrych wielomianw .................................................. 77
7.3. Rwnania wielomianowe ................................................................ 80
7.4. Nierwnoci wielomianowe ............................................................ 81
7.5. Zadania ............................................................................................ 83
Rozdzia 8
Funkcje wymierne .................................................................................. 85
8.1. Dziaania na uamkach algebraicznych ........................................... 85
8.2. Funkcja homograficzna ................................................................... 88
8.3. Rwnania i nierwnoci wymierne ................................................. 89
8.4. Zadania ............................................................................................ 92
Spis treci
207
Rozdzia 9
Rwnania i nierwnoci z wartoci bezwzgldn ................................ 97
9.1. Przykady ......................................................................................... 97
9.2. Zadania .......................................................................................... 104
Rozdzia 10
Funkcja wykadnicza ............................................................................ 107
10.1. Podstawowe definicje .................................................................. 107
10.2. Rwnania wykadnicze ................................................................ 109
10.3. Nierwnoci wykadnicze ............................................................ 112
10.4. Zadania ........................................................................................ 114
Rozdzia 11
Funkcja logarytmiczna .......................................................................... 115
11.1. Wasnoci logarytmw ................................................................. 115
11.2. Rwnania logarytmiczne ............................................................. 118
11.3. Nierwnoci logarytmiczne ......................................................... 120
11.4. Zadania ........................................................................................ 122
Rozdzia 12
Cigi liczbowe ...................................................................................... 125
12.1. Podstawowe wasnoci cigw .................................................... 125
12.2. Granica cigu liczbowego ........................................................... 127
12.3. Podstawowe metody obliczania granic cigw ........................... 128
12.4. Liczba e ....................................................................................... 132
12.5. Zadania ........................................................................................ 133
Rozdzia 13
Elementy analizy matematycznej ......................................................... 137
13.1. Granica funkcji ............................................................................ 137
13.2. Podstawowe metody obliczania granic funkcji ........................... 142
13.3. Cigo funkcji ........................................................................... 147
13.4. Podstawowe wasnoci funkcji cigych ..................................... 150
13.5. Pochodna funkcji ......................................................................... 152
13.6. Podstawowe metody obliczania pochodnych funkcji .................. 156
13.7. Zastosowania pochodnych ........................................................... 159
208
Spis treci
13.7.1. Prosta styczna do wykresu funkcji ................................... 159

13.7.2. Funkcja pochodna a monotoniczno funkcji .................. 161
13.7.3. Ekstrema lokalne funkcji .................................................. 162
13.7.4. Ekstrema globalne ............................................................ 165
13.8. Caka nieoznaczona ..................................................................... 167
13.9. Podstawowe metody wyznaczania caek nieoznaczonych .......... 169
13.10. Caka oznaczona ........................................................................ 173
13.11. Podstawowe metody obliczania caek oznaczonych ................. 174
13.12. Podstawowe zastosowania caek ............................................... 176
13.13. Zadania ...................................................................................... 180
Rozdzia 14
Elementy kombinatoryki i rachunku prawdopodobiestwa ................. 187
14.1. Kombinatoryka ............................................................................ 187
14.1.1. Permutacje ........................................................................ 187
14.1.2. Wariacje ............................................................................ 188
14.1.3. Kombinacje ...................................................................... 189
14.2. Prawdopodobiestwo .................................................................. 190
14.3. Zadania ........................................................................................ 198
Bibliografia ................................................................................................ 203
Repetytorium z matematyki dla studentw pierwszego roku
Janina Paskonka, Karol Selwat

Repetytorium Z Matematyki

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Repetytorium Z Matematyki

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Repetytorium z matematyki dla studentw pierwszego roku

Janina Paskonka, Karol Selwat

Pastwowa Wysza Szkoa Zawodowa im. Witelona w Legnicy

Omwimy teraz poszczeglne spjniki logiczne.

Elementy logiki matematycznej

Tabela 1.3. Wartoci logiczne alternatywy

Elementy logiki matematycznej

1.1.5. Zaprzeczenie zdania

Tabela 1.5. Wartoci logiczne negacji

1.2. Prawa logiczne

Elementy logiki matematycznej

W trakcie uzupeniania tabeli wartociami logicznymi korzystalimy

1.3. Formy zdaniowe

Zbir elementw, ktre po podstawieniu w miejsce x dadz sensowne

Elementy logiki matematycznej

Aby zaprzecza zdania z kwantyfikatorem, posuymy si nastpujcym

twierdze pokazujemy, e doprowadzi nas to do sprzecznoci z zaoeniem.

2. Oce warto logiczn nastpujcych zda:

Elementy logiki matematycznej

6. Wiadomo, e zdanie p jest faszywe. Oce warto logiczn poniszych zda:

8. Czy podane wyraenia s prawami logicznymi?

W dotychczasowej edukacji matematycznej spotykalimy si z pojciem

Fakt, e A jest podzbiorem B zapisujemy symbolicznie .

Rysunek 2.2. Graficzna ilustracja zawierania zbiorw

Elementy teorii mnogoci

2.2. Dziaania na zbiorach

Rysunek 2.1. Graficzna ilustracja sumy zbiorw

Rysunek 2.3. Graficzna ilustracja iloczynu zbiorw

Rysunek 2.2. Graficzna ilustracja rnicy zbiorw

Rysunek 2.3. Graficzna ilustracja dopenienia zbioru

Elementy teorii mnogoci

2.3. Prawa rachunku zbiorw

2.4. Zbir liczb rzeczywistych

Zbir liczb rzeczywistych

uamka zwykego , gdzie 0. Zbir liczb wymiernych

Rysunek 2.4. Zbir liczb rzeczywistych

Elementy teorii mnogoci

2. Wska zdania prawdziwe, uzasadniajc odpowied:

6. Niech przestrze X bdzie zbiorem wszystkich czworoktw. A niech

8. Sprawd, czy podane rwnoci s prawdziwe:

Sprawdzimy, czy twierdzenie jest prawdziwe dla .

Przechodzimy do drugiego kroku, czyli z prawdziwoci:

Wykaemy, e prawdziwa jest zaleno:

czyli po wykonaniu dziaa:

(po zastosowaniu zaoenia, e dla k twierdzenie jest prawdziwe)

(po wykonaniu dziaa oraz zastosowaniu wzoru skrconego mnoenia).

Sprawdzimy, czy twierdzenie jest prawdziwe dla 1.

10 1 , czyli liczba jest podzielna przez 3.

Przechodzimy do drugiego kroku, czyli z prawdziwoci:

wykaemy, e prawdziwa jest zaleno:

(z wasnoci dziaa na potgach o wykadnikach naturalnych)

(po zastosowaniu zaoenia, e dla k twierdzenie jest prawdziwe)

Pokazalimy, e twierdzenie jest prawdziwe dla 1, a nastpnie przy

Nietrudno zauway, e kada kolejna warto iloczynu ronie szybko.

3.3. Symbol Newtona

Symbol Newtona czytamy n po k. Symbol Newtona jest zawsze liczb dodatni.

3.4. Dwumian Newtona

wzorw skrconego mnoenia.

Wykonujc dziaania (z wykorzystaniem jednej z powyszych rwnoci),

Postpujc analogicznie, moglibymy wyznaczy rozwinicie wyraenia

Twierdzenie (wzr dwumianowy Newtona)

2. Udowodnij, e dla kadej liczby naturalnej prawdziwa jest rwno:

1. Udowodnij, e dla kadej liczby naturalnej prawdziwa jest rwno: