Professional Documents
Culture Documents
Janina Paskonka
Karol Selwat
Repetytorium z matematyki
dla studentw pierwszego roku
Legnica 2010
Recenzent:
prof. zw. dr hab. Tadeusz Galanc
Korekta:
Krystyna Gajaszek, Waldemar Gajaszek
Projekt okadki:
Adam Chamera
Redakcja techniczna, ukad typograficzny, skad i amanie:
Waldemar Gajaszek, Halina Kawa
Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju
Pastwowej Wyszej Szkoy Zawodowej im. Witelona w Legnicy
Wsplnota Akademicka
ul. Sejmowa 5A, 59 220 Legnica
tel. ( 076 ) 723 21 20, tel./fax ( 076 ) 723 29 04
www.wa.legnica.edu.pl
Wydawca:
Pastwowa Wysza Szkoa Zawodowa im. Witelona w Legnicy
ul. Sejmowa 5A, 59 220 Legnica
tel. ( 076 ) 723 22 80 do 83
pwsz@pwsz.legnica.edu.pl
www.pwsz.legnica.edu.pl
Pastwowa Wysza Szkoa Zawodowa im. Witelona w Legnicy
Wszystkie prawa zastrzeone. adna cz tej publikacji nie moe by
powielana ani rozpowszechniana za pomoc urzdze elektronicznych,
mechanicznych, kopiujcych, nagrywajcych i innych bez uprzedniego
wyraenia zgody przez wydawc.
Druk ukoczono we wrzeniu 2010 r.
ISBN 978-83-61389-84-2
Wstp
Ksika Repetytorium z matematyki dla studentw pierwszego roku jest podrcznikiem pomocniczym do przedmiotw matematycznych dla studentw
pierwszego roku oraz maturzystw przygotowujcych si do egzaminu maturalnego z matematyki dla poziomu rozszerzonego. Prezentuje ona te zagadnienia matematyczne z zakresu szkoy ponadgimnazjalnej, ktrych znajomo jest potrzebna do rozumienia wykadu i wicze z przedmiotw matematycznych na studiach oraz na maturze z matematyki na poziomie rozszerzonym. Zagadnienia te w wikszoci nie wystpuj w standardach wymaga egzaminacyjnych dla egzaminu maturalnego na poziomie podstawowym. Pojawiaj si one za w standardach wymaga egzaminacyjnych dla
poziomu rozszerzonego. Dlatego te wikszo absolwentw szk ponadgimnazjalnych, ktrzy zostali przyjci na pierwszy rok studiw pierwszego
stopnia, nie posiada wiedzy i umiejtnoci z zakresu wspomnianych zagadnie. Sytuacja taka znacznie utrudnia, a czasami wrcz uniemoliwia tym
absolwentom rozumienie treci matematycznych prezentowanych na zajciach podczas studiw wyszych. Wskutek tego wzmiankowani absolwenci
nie mog aktywnie uczestniczy w tych zajciach i tym samym nie mog
osign oczekiwanych efektw uczenia si.
W opisywanej ksice teori ograniczono do niezbdnego minimum,
w szczeglnoci pominito dowody twierdze i wzorw. Przedstawione
przykady ilustruj kluczowe pojcia oraz zastosowania waniejszych twierdze. Pierwszy rozdzia ksiki omawia elementy logiki matematycznej.
Drugi rozdzia powicono elementom teorii mnogoci. Trzeci rozdzia
przedstawia takie zagadnienia jak: silnia, symbol Newtona, dwumian
Newtona, indukcja matematyczna. W czwartym rozdziale omwiono elementy rachunku wektorowego i geometrii analitycznej na paszczynie. Nastpne rozdziay powicono na przedstawienie podstaw teorii funkcji oraz
na omwienie poszczeglnych klas funkcji elementarnych: funkcji trygonometrycznych, wielomianowych, wymiernych, wykadniczych i logarytmicznych. Zaprezentowano rwnie metodyk rozwizywania rwna i nierwnoci z wartoci bezwzgldn. W nastpnej czci podano krtki wstp do
teorii cigw i ich granic. W kolejnym rozdziale zawarto elementy analizy
matematycznej funkcji rzeczywistych jednej zmiennej rzeczywistej. Ostatni
rozdzia powicono elementom kombinatoryki i rachunku prawdopodobiestwa.
Rozdzia 1
Elementy logiki matematycznej
1.1. Zdania
Na lekcjach jzyka polskiego tworzymy i poznajemy rne rodzaje zda.
Zdania bywaj pytajce, wykrzyknikowe, proste czy zoone. W logice matematycznej rwnie uywamy pojcia zdanie, ale znaczenie jego jest inne
ni w gramatyce.
Definicja
Zdaniem w sensie logiki matematycznej nazywamy wyraenie oznajmujce,
o ktrym moemy powiedzie, e jest ono prawdziwe lub faszywe (wyraenie, ktremu mona przypisa jedn z dwch wartoci logicznych: prawd
lub fasz).
Zdania proste w matematyce oznacza bdziemy maymi literami alfabetu p,
q, r, s, prawd oznaczymy wartoci 1, a fasz 0.
Na przykad zdanie Wrocaw jest stolic Polski jest zdaniem faszywym,
wic jego warto logiczna wynosi 0, zdanie Sonie s ssakami jest prawdziwe, wic jego wartoci logiczn jest 1. Zdanie Zamknij okno! nie jest
zdaniem, bo nie moemy okreli, czy jest ono prawdziwe, czy faszywe.
Powyej zostay podane zdania proste. Podobnie jak w jzyku polskim,
w logice zdania proste moemy czy spjnikami i otrzymamy wwczas
zdania zoone. W logice matematycznej uywamy nastpujcych spjnikw:
i, lub, jeeli, to, wtedy i tylko wtedy, gdy, nieprawda, e.
Symbole odpowiadajce powyszym spjnikom oraz nazwy zda zoonych
zbudowanych przy ich uyciu zostan przedstawione w poniszej tabeli:
Tabela 1.1. Spjniki logiczne
Spjniklogiczny
Symbollogiczny
i
lub
Jeeli,to
Wtedyitykowtedy,gdy
Nieprawda,e
Nazwazdania
zoonego
koniunkcja
alternatywa
implikacja
rwnowano
zaprzeczenie(negacja)
1.1.1. Koniunkcja
Zajmowa si bdziemy zdaniem: Zbyszek ma psa i kota. Zdanie to skada si z dwch zda prostych:
p: Zbyszek ma psa
q: Zbyszek ma kota
poczonych ze sob spjnikiem i. Zdanie to nazywamy koniunkcj zda
prostych p oraz q i zapisujemy .
Zdanie bdce koniunkcj dwch zda prostych bdzie prawdziwe, gdy
oba zdania proste s prawdziwe. Gdyby ktrekolwiek zdanie proste byo
faszywe (tzn. Zbyszek nie ma psa, lub Zbyszek nie ma kota), to cae
zdanie zoowe byoby rwnie faszywe.
Tabelka wartoci logicznych koniunkcji dwch zda prostych jest wic
nastpujca:
Tabela 1.2. Wartoci logiczne koniunkcji
p
1
1
0
0
q
1
0
1
0
1
0
0
0
Koniunkcja jest zatem tylko raz prawdziwa, wtedy gdy oba zdania proste
s prawdziwe.
1.1.2. Alternatywa
Zajmowa bdziemy si obecnie zdaniem Kupi sobie nowy paszcz lub
buty. Zdanie zoone skada si tu z dwch zda prostych:
p: Kupie sobie nowy paszcz,
q: Kupi sobie buty
poczonych ze sob spjnikiem lub. Zdanie to nazywa bdziemy alternatyw zda p oraz q, co zapisujemy .
Zdanie to uwaa bdziemy za prawdziwe, gdy kupimy tylko paszcz lub
kupimy tylko buty, ale rwnie wtedy, gdy kupimy paszcz oraz buty. Zdanie to bdzie faszywe tylko w przypadku, gdy nie kupimy ani paszcza, ani
butw.
Tabelka wartoci logicznych alternatywy dwch zda prostych jest wic
nastpujca:
Implikacja
q
1
0
1
0
1
1
1
0
Alternatywa jest wic tylko raz faszywa, wtedy gdy oba zdanie s faszywe.
1.1.3. Implikacja
Zdanie Jeeli rozwiesz te zadania, to dostaniesz si na studia jest implikacj dwch zda prostych:
p: Rozwiesz te zadania,
q: Dostaniesz si na studia,
co symbolicznie zapisujemy . Zdanie p nazywane jest poprzednikiem
implikacji, a zdanie q jest nastpnikiem.
Zastanwmy si, jak warto logiczn bdzie miaa implikacja w zalenoci od tego, jakie wartoci przyjmuj zdania proste.
W ktrym przypadku bdziemy niezadowoleni? Oczywicie wwczas,
gdy rozwiemy zadania i nie dostaniemy si na studia. Nietrudno zatem
stwierdzi, e jeli poprzednik jest prawdziwy, a nastpnik faszywy, to implikacja rwnie jest faszywa. W przypadku gdy nie rozwiemy zada, to
moemy si spodziewa, e na studia si nie dostaniemy, ale rwnie dobrze
moemy si na nie dosta. Oba przypadki mog si zdarzy. W adnym razie
nie moemy czu si pokrzywdzeni, gdy na studia w tej sytuacji si nie dostaniemy.
Wobec powyszego tabelka wartoci logicznych dla implikacji wyglda
nastpujco:
Tabela 1.4. Wartoci logiczne implikacji
p
1
1
0
0
q
1
0
1
0
1
0
1
1
Jak nietrudno zauway, implikacja jest tylko raz faszywa, gdy jej poprzednik jest prawdziwy, a nastpnik faszywy, czyli gdy z prawdziwej przesanki wynika faszywy wniosek.
W zdaniu zapisanym w postaci implikacji zdanie p jest warunkiem wystarczajcym dla q, zdanie q jest warunkiem koniecznym dla p.
1.1.4. Rwnowano
Zdanie Liczba jest podzielna przez 5 wtedy i tylko wtedy, gdy jej cyfr
jednoci jest 5 lub 0 skada si z nastpujcych zda prostych:
p: liczba jest podzielna przez 5,
q: jej cyfr jednoci jest 5 lub 0.
Takie zdanie zoone nazywa bdziemy rwnowanoci zda prostych p
i q i oznacza bdziemy .
Oczywicie nietrudno stwierdzi, e rwnowano dwch zda prostych
bdzie prawdziwa, gdy oba zdania maj t sam warto logiczn, tzn. oba
s prawdziwe lub oba faszywe.
Tabelka wartoci logicznych zdania zoonego dla rwnowanoci jest
nastpujca:
Tabela 1.4. Wartoci logiczne rwnowanoci
p
1
1
0
0
q
1
0
1
0
1
0
0
1
Prawa logiczne
p
0
1
1
0
Prawowyczonegorodka
Prawosprzecznoci
Prawopodwjnegoprzeczenia
IprawoDeMorgana
IIprawoDeMorgana
Przemiennoalternatywy
cznoalternatywy
Przemiennokoniunkcji
cznokoniunkcji
Rozdzielnokoniunkcjiwzgldem
alternatywy
Rozdzielnoalternatywywzgldem
koniunkcji
Prawoprzechodniociimplikacji
Prawozaprzeczeniaimplikacji
Rwnowanoimplikacjiprostej
iprzeciwstawnej
10
Rwnowanoimplikacjiodwrotnej
iprzeciwnej
Zamianarwnowanocina
koniunkcjimplikacjiprostej
iodwrotnej
Jedn z metod dowodzenia praw logiki matematycznej jest metoda zero-jedynkowa. Wykorzystujc wszystkie moliwe wartoci zda prostych wystpujcych w zdaniu zoonym, ocenia si warto caego zdania.
Przykad
Udowodnimy powysz metod I prawo De Morgana.
1
1
0
0
1
0
1
0
1
1
1
0
0
0
0
1
0
0
1
1
0
1
0
1
0
0
0
1
1
1
1
1
Kwantyfikatory
11
Przykad
Dana jest forma zdaniowa zmiennej x p(x): . Dziedzin jej jest
zbir liczb rzeczywistych, . Wyznaczy zbir elementw speniajcych t form zdaniow.
Aby ze zbioru liczb rzeczywistych wybra te, ktre speniaj form zdaniow, wystarczy rozwiza rwnanie . Nietrudno zauway, e rwno ta jest prawdziwa, gdy lub . Zatem .
1.4. Kwantyfikatory
W matematyce czsto uywamy wyrae: dla kadego x, czy istnieje
takie x, e. Wyraenia te nazywane s kwantyfikatorami, odpowiednio
oglnym i szczegowym, ktre pozwalaj zastosowa skrty w zapisie.
Definicja
Wyraenie dla kadego x nazywamy kwantyfikatorem oglnym i zapisujemy go (mona spotka oznaczenie ).
Definicja
Wyraenie istnieje takie x, e nazywamy kwantyfikatorem szczegowym
i zapisujemy go (mona spotka oznaczenie ).
Przykad
Zdanie: istnieje liczba rzeczywista speniajca rwnanie
z uyciem symbolu kwantyfikatora zapiszemy: .
Uwaga
Forma zdaniowa jednej zmiennej poprzedzona kwantyfikatorem staje si
zdaniem.
12
Wniosek
Zaprzeczeniem zdania istnieje takie x, e p(x) jest zdanie dla kadego x
nie zachodzi p(x), czyli .
Kwantyfikatory maj ogromne znaczenie w formuowaniu twierdze matematycznych. Twierdzenia zapisywane z uyciem kwantyfikatora maj
najczciej form zdaniow zapisan w postaci implikacji, czyli:
. Taka posta nosi nazw twierdzenia prostego, w ktrym p(x) jest jego
zaoeniem, a q(x) tez.
Wykorzystujc wiedz zwizan z prawami rachunku zda, moemy mwi
o twierdzeniu odwrotnym, czyli: , twierdzeniu przeciwnym,
czyli: oraz twierdzeniu przeciwstawnym:
.
Naley pamita, e jeeli twierdzenie proste jest prawdziwe, to nie zawsze znaczy, e twierdzenie odwrotne jest prawdziwe. Tak jest w przypadku
np. twierdzenie Talesa i twierdzenia odwrotnego do twierdzenia Talesa. Jeli
natomiast zajmowa si bdziemy twierdzeniem prostym: Jeli liczba jest
podzielna przez 10, to jest podzielna przez 2, ktre jest prawdziwe, to
twierdzenie do niego odwrotne: Jeli liczba jest podzielna przez 2, to jest
podzielna przez 10 jest oczywicie faszywe (np. 4 jest podzielne przez 2,
ale nie jest podzielne przez 10).
W przeciwiestwie do definicji twierdzenia matematyczne musz by
udowodnione. Twierdzenie matematyczne moemy dowodzi, stosujc metod wprost lub metod nie wprost.
Metoda wprost polega na tym, e przyjmujemy za prawdziwe wszystkie
zaoenia i, wykorzystujc znane nam oraz udowodnione twierdzenia,
prowadzimy logiczne rozumowanie, za pomoc ktrego wykazujemy
prawdziwo tezy.
Metoda nie wprost polega na tym, e zakadamy faszywo tezy dowodzonego twierdzenia i poprzez wykorzystywanie znanych i udowodnionych
Zadania
13
1.5. Zadania
1. Czy podane wyraenia s zdaniami logicznymi?:
a) Wczoraj pada deszcz.
b) Zamknij okno!
c) 8 jest liczb pierwsz.
d) Czy lubisz piewa?.
e) X jest liczb dodatni.
f) Istnieje liczba, ktrej kwadrat jest ujemny.
g) Liczba przektnych piciokta jest rwna liczbie jego bokw.
h) .
14
i) .
j) Trapez jest rwnolegobokiem wtedy i tylko wtedy, gdy ma dwie
pary bokw rwnolegych.
4. Znajd tak liczb cakowit, ktra po podstawieniu w miejsce x
sprawi, e rwno bdzie prawdziwa:
a) ,
b) ,
c) ,
d) es iz pierwsz ,
e) || .
5. Wiadomo, e zdanie jest prawdziwe. Oce warto logiczn
zdania: .
,
c) :
d) : .
10. Poprzed dan form zdaniow zmiennej rzeczywistej kwantyfikatorem tak, aby powstao zdanie prawdziwe:
a) ,
b) ,
c) ,
d) .
Zadania
15
11. Oce warto logiczn podanych zda oraz znajd ich zaprzeczenia:
a) ,
b) ,
c) ,
d) ,
e) ,
f) .
16
17
Rozdzia 2
Elementy teorii mnogoci
2.1. Zbiory
18
Definicja
Dwa zbiory A i B s rwne (co symbolicznie zapiszemy
A = B), jeli A jest podzbiorem B oraz jednoczenie B jest podzbiorem A,
zatem:
.
Definicja
Iloczynem (czci wspln) zbiorw A oraz B nazywa bdziemy zbir
tych wszystkich elementw, ktre nale do zbioru A i nale do zbioru B.
Iloczyn zbiorw symbolicznie oznaczamy .Zatem:
.
Dziaania na zbiorach
19
Definicja
Dwa zbiory, ktrych iloczyn jest zbiorem pustym, nazywamy rozcznymi.
Definicja
Rnic zbiorw A oraz B nazywa bdziemy zbir tych wszystkich elementw, ktre nale do zbioru A i jednoczenie nie nale do zbioru B.
Rnic zbiorw symbolicznie oznaczamy .Zatem:
.
Uwaga
Rnic zbiorw moemy rwnie zapisywa w postaci: .
Definicja
Niech A bdzie dowolnym zbiorem przestrzeni . Dopenieniem zbioru A
nazywamy zbir rwny rnicy przestrzeni oraz zbioru A, oznaczamy go A`
. Zatem:
.
Uwaga
Nietrudno zauway, e zbir w sumie z jego dopenieniem daj ca przestrze oraz zbir i jego dopenienie s zbiorami rozcznymi, czyli:
oraz .
20
IprawoDeMorganadlazbiorw
IIprawoDeMorganadlazbiorw
Przemiennododawaniazbiorw
cznododawaniazbiorw
Przemiennoiloczynuzbiorw
cznoiloczynuzbiorw
Rozdzielno iloczynu zbiorw wzgl
demichsumy
Rozdzielno sumy zbiorw wzgldem
ichiloczynu
Przykad
Udowodnimy teraz I prawo De Morgana.
Niech . Korzystajc z praw logiki matematycznej, mamy: . Zatem:
. Z rwnowanoci
zapisw wynika zatem: , co dowodzi, e:
.
Definicja
Zbiorem liczb cakowitych nazywamy zbir .
21
Uwaga
Liczby cakowite ujemne oznaczamy , a dodatnie . Zachodzi wic
zaleno:
0 .
Definicja
Liczb nazywa bdziemy wymiern, gdy mona j przedstawi w postaci
oznaczamy .
Uwaga
Kada liczba wymierna da si zapisa w postaci uamka dziesitnego skoczonego lub nieskoczonego okresowego.
Definicja
Liczb, ktra nie jest liczb wymiern, nazywamy niewymiern. Zbir liczb
niewymiernych oznaczamy NW.
Wszystkie wymienione zbiory s podzbiorami zbioru liczb rzeczywistych
().
Midzy podzbiorami zbioru liczb rzeczywistych zachodz nastpujce relacje zawierania: oraz: .
Ponadto: oraz: .
22
2.5. Zadania
1. Wyznacz zbiory:
a) ,
b) ,
c) ,
d) ,
e) .
Zadania
23
24
25
Rozdzia 3
Dwumian Newtona
3.1. Indukcja matematyczna
W matematyce moemy si spotka z twierdzeniami, w ktrych mowa jest
o liczbach naturalnych. Takie twierdzenia dowodzimy z wykorzystaniem
zasady indukcji matematycznej.
Twierdzenie (zasada indukcji matematycznej)
Niech bdzie dane pewne twierdzenie, w ktrym mowa jest o liczbach naturalnych. Jeeli:
twierdzenie jest prawdziwe dla pewnej liczby naturalnej ,
dla dowolnej liczby naturalnej ( z prawdziwoci tego twierdzenia dla liczby k wynika jego prawdziwo dla liczby k + 1,
to mwimy, e twierdzenie jest prawdziwe dla kadej liczby naturalnej n
takiej, e .
Przykad
Wykorzystujc zasad indukcji matematycznej, wykaemy, e:
.
oraz , wic L = P
.
,
.
Dowd:
26
Dwumian Newtona
Dowd:
10 .
10 10 10
10 10
10 10 10
Symbol Newtona
27
3.2. Silnia
Rozdzia ten rozpoczniemy od wprowadzenia niektrych poj zwizanych
ze zbiorem liczb naturalnych.
Zaczniemy od policzenia iloczynu kolejnych liczb naturalnych dodatnich:
122
123
1 2 3 4 24
1 2 3 4 120
1 2 3 4 20
0! 1
1 2 3 4 1 !
!
, gdzie
!!
Twierdzenie
Jeeli , to:
1, ,
, 1.
1
2
Dowd:
Wykorzystujc definicje symbolu Newtona oraz silni, mamy:
28
Dwumian Newtona
Analogicznie mamy:
Natomiast:
oraz
!
!
1.
!!
!
0
!
!
1.
!!
!
1!
!
1! 1! 1 1!
!
!
.
!!
!
Twierdzenie
.
Jeeli , to
Dowd:
Bezporednio z definicji dwumianu Newtona mamy:
!
!
.
!!
!!
Twierdzenie
.
Jeeli 1, to
1
Dowd:
Wykorzystujc definicj symbolu Newtona oraz wykonujc kolejne dziaania, mamy:
!
!
! ! 1! 1!
!
!
! ! 1! 1!
!
!
! 1! ! ! 1 1!
! 1
! 1 1! !
!
! 1 1!
Dwumian Newtona
29
! 1 !
! 1
! 1 1! !
1! !
1!
! 1
1
1
1! ! 1! 1 1!
co koczy dowd.
Pamitamy, e:
2 ,
.
Chcc wyznaczy wzr skrconego mnoenia dla , moemy
skorzysta z faktu, e:
lub
0
1
2
30
Dwumian Newtona
3.5. Zadania
1. Udowodnij, e dla kadej liczby naturalnej prawdziwa jest rwno:
...
11
111111 111
n jedynek
10 10.
1 1 1
2 .
0
1
2
!
,
!
!
!
!!
!!
!!
!!
Zadania
31
9. Oblicz:
a)
b)
11. Oblicz n:
a) 15,
2
2
5,
b)
5
2 3
2 3
15.
c)
2 5
2 4
b) 0,
32
Dwumian Newtona
c) ,
d)
33
Rozdzia 4
Elementy rachunku wektorowego
i geometrii analitycznej
4.1. Wektory
Definicja
Wektorem o pocztku w punkcie A i kocu w punkcie B nazywamy uporzdkowan par punktw A i B. Wektor o pocztku w punkcie A i kocu
w ukadzie kartezjaskim obliB oznaczamy
. Wsprzdne wektora
czamy ze wzoru:
, gdzie , .
Przykad
Wyznaczy wsprzdne wektora
, jeli: 4.
Skorzystamy ze wzoru powyej, czyli:
4 5 7.
Definicja
i oznaczamy
Odlego punktw A i B nazywamy dugoci wektora
.
Dugo odcinka AB jest rwna dugoci wektora
Przykad
, jeli: 4.
Obliczy dugo wektora
4 5 7 74.
Definicja
Zwrotem wektora
nazywamy zwrot pprostej AB. Dwa wektory maj
34
ten sam kierunek, jeli proste wyznaczone przez te wektory maj ten sam
kierunek (s rwnolege).
Definicja
Dwa wektory nazywamy rwnymi, jeeli maj ten sam kierunek i zwrot oraz
rwne dugoci. W prostoktnym ukadzie wsprzdnych dwa wektory
rwne maj identyczne odpowiednie wsprzdne.
Definicja
Dwa wektory nazywamy przeciwnymi, jeli maj rwne dugoci i ten sam
kierunek, ale przeciwne zwroty. Wektor przeciwny do wektora
ozna
itp.
Definicja
Sum dwch wektorw
nazywamy wektor:
. Rnic wektorw
oraz nazywamy sum wektora
Definicja
Wektorem zerowym nazywamy wektor, ktrego pocztek i koniec pokrywaj
si. Wektor zerowy nie ma ani kierunku, ani zwrotu.
Twierdzenie
Wasnoci dodawania wektorw:
(przemienno),
a)
(czno),
b)
c)
,
.
d)
Definicja
Iloczynem wektora niezerowego przez liczb nazywamy wektor:
o kierunku wektora
, dugoci rwnej || |
|
i zwrocie tym samym co wektor
, jeli , a zwrocie przeciwnym, gdy
.
Twierdzenie
Wasnoci mnoenia wektora przez liczb:
a)
,
,
b)
35
Proste
c)
,
.
d)
Definicja
Iloczynem skalarnym wektora niezerowego
i wektora niezerowego nazywamy liczb rwn iloczynowi dugoci tych wektorw przez cosinus kta
| || , gdzie miara kta
zawartego midzy nimi, czyli:
|
midzy wektorami. Iloczyn skalarny wektorw
oraz
obliczamy ze wzoru:
Twierdzenie
Jeeli iloczyn skalarny wektora niezerowego
i wektora niezerowego jest
rwny zero, to te wektory s do siebie prostopade.
Niech dany bdzie wektor
oraz punkt C (lecy midzy A i B ).
Definicja
Stosunkiem podziau wektora
(odcinka AB) nazywamy liczb k, tak e:
4.2. Proste
Definicja
Rwnanie postaci: , gdzie nazywamy rwnaniem oglnym prostej na paszczynie.
36
Twierdzenie
Dwie proste:
k: oraz l:
Twierdzenie
Dwie proste:
k: oraz l:
Twierdzenie
Odlego punktu od prostej k: oblicza
bdziemy ze wzoru:
| |
Definicja
Rwnanie postaci: nazywamy rwnaniem kierunkowym prostej
na paszczynie.
Wspczynnik , gdzie jest ktem, jaki tworzy prosta z dodatni
posi osi OX. Wspczynnik ten nazywamy wspczynnikiem kierunkowym prostej.
Przykad
Dana jest prosta oraz dwa punkty i .
Wyznaczy wsprzdne punktu P nalecego do prostej l tak, aby lea
on w rwnych odlegociach od punktw A oraz B.
Skoro punkt P ma nalee do prostej l, to spenia on rwnanie tej prostej.
37
Proste
Niech: , , oraz2, i , 1.
Zatem:
1
2
1
1
, wic z rwnoci:
Poniewa:
2 1
otrzymamy, e: 2 , 2 .
Odpowied:
Szukany punkt 2 , 2 .
Twierdzenie
Dwie proste:
k: oraz l:
k: oraz l:
38
Twierdzenie
Kt miedzy prostymi przecinajcymi si moemy policzy ze wzoru:
wic:
, jeli oraz: i .
Definicja
Koem o rodku w punkcie O i promieniu dugoci r nazywamy zbir
39
Zadania
Jest to zatem okrg o rodku w punkcie O (2, 3) i promieniu r = 1. Obliczymy teraz odlego rodka tego okrgu od prostej l:
|2 2 3 3 |
2
13
13
.
13
Poniewa odlego rodka tego okrgu od prostej l jest mniejsza od dugoci promienia, wiec prosta jest sieczn okrgu, czyli przecina j w dwch
rnych punktach.
4.4. Zadania
1. Oblicz obwd trjkta o wierzchokach , 2, 0, 1, 3, 3.
40
0,
0,
0.
Zadania
41
17. Napisz rwnanie prostej przechodzcej przez punkt przecicia prostych o rwnaniach:
,
42
43
Rozdzia 5
Podstawy teorii funkcji
5.1. Podstawowe definicje
Na wstpie rozdziau przypomnijmy podstawowe definicje i oznaczenia
dotyczce teorii funkcji.
Definicja
Funkcj f ze zbioru X w zbir Y nazywamy takie przyporzdkowanie, ktre
kademu elementowi x ze zbioru X przypisuje dokadnie jeden element y ze
zbioru Y.
Zbir X nazywamy zbiorem argumentw lub dziedzin funkcji f i oznaczamy zwyczajowo przez Df . Natomiast zbir Y nazywamy przeciwdziedzin funkcji f. Zapis czytamy y jest wartoci funkcji f dla argumentu x. Zapis odczytujemy funkcja f ze zbioru X w zbir Y.
Definicja
Jeli zarwno dziedzina, jak i przeciwdziedzina danej funkcji s podzbiorami zbioru wszystkich liczb rzeczywistych, to dan funkcj nazywamy funkcj rzeczywist (lub liczbow) jednej zmiennej rzeczywistej.
Jeli funkcja rzeczywista jednej zmiennej rzeczywistej jest podana wycznie za pomoc wzoru, to wyznaczamy jej dziedzin naturaln jako zbir
tych wszystkich liczb rzeczywistych, dla ktrych dziaania we wzorze funkcji s wykonalne.
Przykad
Wyznaczmy dziedzin naturaln funkcji rzeczywistej zadanej wzorem
44
Definicja
Zbir wartoci ZW funkcji f to podzbir przeciwdziedziny tej funkcji, zdefiniowany nastpujco
Df .
Zatem do zbioru wartoci funkcji f naley kady z elementw przeciwdziedziny tej funkcji, ktry jest faktyczn wartoci funkcji f dla jakiego
argumentu z dziedziny tej funkcji.
Odmienno zbioru wartoci funkcji od jej przeciwdziedziny przedstawiono na poniszym rysunku.
Przykad
Wyznaczmy zbir wartoci funkcji dla .
Aby wyznaczy zbir wartoci danej funkcji, wykonamy najpierw szkic
jej wykresu. Przypomnijmy, e do naszkicowania paraboli bdcej wykresem funkcji kwadratowej potrzebne s nam takie dane jak: znak wspczyn-
Podstawowe definicje
45
nika przy , miejsca zerowe (lub informacja o ich braku) oraz wsprzdne
wierzchoka paraboli. Wspczynnik przy jest dodatni, zatem ramiona
paraboli bd skierowane ku grze. Wyrnik danej funkcji kwadratowej
wynosi , zatem ta funkcja nie posiada
miejsc zerowych i w konsekwencji parabola wykresu ley ponad osi .
Po zrzutowaniu prostopadym wykresu funkcji na o (inaczej: po rozpatrzeniu wszystkich drugich wsprzdnych punktw wykresu) widzimy, e
funkcja ta przyjmuje jako swe wartoci wszystkie liczby rzeczywiste nie
mniejsze ni 3. Zatem otrzymalimy szukany zbir wartoci danej funkcji:
.
Definicja
Mwimy, e funkcja f i funkcja g s tosamociowo rwne, jeli dziedziny
tych funkcji s identyczne oraz dla kadego argumentu wartoci tych funkcji
s rwne, tzn. jeli
.
46
Definicja
Jeli funkcja jest funkcj na zbir Y oraz rnowartociow
w caym zbiorze X, to funkcj f nazywamy funkcj wzajemnie jednoznaczn
ze zbioru X na zbir Y.
Przykad
Rozpatrzmy funkcj , okrelon na caym zbiorze liczb rzeczywistych. Jak atwo sprawdzi, . Niech , . Prawdziwe
s kolejne rwnoci
,
,
,
.
Zatem pokazalimy, e dana funkcja jest rnowartociowa w zbiorze .
W konsekwencji funkcja zadana wzorem jest
funkcj wzajemnie jednoznaczn ze zbioru na zbir .
47
Definicja
Funkcj nazywamy funkcj ograniczon z dou, jeli jej zbir wartoci jest ograniczony z dou, tzn. jeli
.
Definicja
Funkcj nazywamy funkcj ograniczon z gry, jeli jej zbir wartoci jest ograniczony z gry, tzn. jeli
.
Definicja
Funkcj nazywamy funkcj ograniczon, jeli jest ograniczona
zarwno z dou, jak i z gry.
Przykad
Przypomnijmy, e zbir wartoci funkcji dla jest
rwny . Poniewa zbir ten jest ograniczony z dou, np.
przez liczb 3, to dana funkcja jest funkcj ograniczon z dou. Zbir wartoci nie jest ograniczony z gry, zatem dana funkcja nie jest ograniczona
z gry.
Definicja
Mwimy, e funkcja jest w przedziale rosnca, jeli wraz ze
wzrostem argumentw z tego przedziau wartoci tej funkcji rosn. Fakt ten
zapisujemy
.
Definicja
Mwimy, e funkcja jest w przedziale nierosnca, jeli
wraz ze wzrostem argumentw z tego przedziau wartoci tej funkcji nie
rosn. Fakt ten zapisujemy
.
Definicja
Mwimy, e funkcja jest w przedziale malejca, jeli wraz
ze wzrostem argumentw z tego przedziau wartoci tej funkcji malej. Fakt
ten zapisujemy
.
48
Definicja
Mwimy, e funkcja jest w przedziale niemalejca, jeli
wraz ze wzrostem argumentw z tego przedziau wartoci tej funkcji nie
malej. Fakt ten zapisujemy
.
Definicja
Mwimy, e funkcja jest w przedziale staa, jeli dla kadej
pary argumentw z tego przedziau wartoci tej funkcji s takie same. Fakt
ten zapisujemy
.
Definicja
Mwimy, e funkcja jest w przedziale monotoniczna, jeli
jest w tym przedziale rosnca, nierosnca, malejca, niemalejca lub staa.
Definicja
Funkcj nazywamy funkcj parzyst, jeli dla kadego argumentu
warto tej funkcji dla argumentu przeciwnego do danego jest rwna wartoci funkcji dla argumentu danego. Fakt ten zapisujemy
.
Dziaania na funkcjach
49
Przykad
Jak atwo sprawdzi, przykadami funkcji nieparzystych s funkcje potgowe o wykadnikach nieparzystych, np. itd.
Wasnoci parzystoci i nieparzystoci funkcji nie s wasnociami dopeniajcymi si, tzn. funkcja, ktra nie jest parzysta, nie musi automatycznie by nieparzysta, i na odwrt. Ponadto funkcja tosamociowo rwna 0
jest zarwno parzysta, jak i nieparzysta.
Definicja
Funkcja jest funkcj okresow, jeli istnieje taka liczba niezerowa
T, e dla dowolnego argumentu funkcji dodanie do niego tej liczby nie
zmienia wartoci funkcji. Fakt ten zapisujemy
.
50
Definicja
Jeeli , to rnic funkcji f i g nazywamy funkcj , okrelon wzorem dla kadego .
Definicja
Jeeli , to iloczynem funkcji f i g nazywamy funkcj ,
okrelon wzorem dla kadego .
Definicja
wzorem
dla kadego .
Definicja
Dane s funkcje oraz , przy czym . Zoeniem
funkcji g oraz f nazywamy funkcj , zdefiniowan wzorem
Zadania
51
Przykad
Rozpatrzmy dwie funkcje oraz z dziedzinami naturalnymi, tj. .
Wyznaczmy wzory zoe oraz . Z definicji mamy
Definicja
Dana jest wzajemnie jednoznaczna funkcja . Funkcj odwrotn
do funkcji f definiujemy wzorem
dla dowolnego .
5.4. Zadania
1. Wyznacz dziedzin naturaln funkcji:
a) ,
b) ,
c) ,
d) ,
e)
.
52
c) ,
d) ,
e) .
4. Uzasadnij, e funkcja :
Zadania
b) ,
c) .
a) ,
b) ,
c) .
Zadania
53
a) , 0,5, 0,5,
b) , ,, ,,
c) , ,0, 0,.
54
55
Rozdzia 6
Trygonometria
6.1. Miara ukowa kta
Definicja
Na paszczynie ktem nazywamy dwie pproste o wsplnym pocztku
wraz z jedn z figur wycitych z paszczyzny przez te pproste. Kad
z tych pprostych zwiemy ramieniem kta. Wsplny pocztek ramion kta
nazywamy jego wierzchokiem. Figur wycit z paszczyzny przez ramiona
kta nazywamy wntrzem kta.
Definicja
Rozwamy kt o wierzchoku O oraz okrg o rodku O i dowolnym promieniu r. Miar ukow kta nazywamy stosunek dugoci uku bdcego czci wspln okrgu i wntrza kta do dugoci promienia tego okrgu. Jeli
dugo uku oznaczymy przez l, to dostaniemy zaleno
180
.
180
56
Trygonometria
Definicja
Ktem skierowanym (zorientowanym) nazywamy uporzdkowan par pprostych o wsplnym pocztku. Pierwsz pprost zwiemy ramieniem pocztkowym kta, drug natomiast ramieniem kocowym kta. Mwimy, e
kt jest skierowany ujemnie, jeli ramiona tego kta s uporzdkowane
zgodnie
z ruchem wskazwek zegara; w przeciwnym wypadku mwimy o kcie
skierowanym dodatnio.
Definicja
Miara ukowa kta skierowanego dodatnio jest rwna mierze ukowej tego
kta rozwaanego bez uwzgldniania porzdku ramion. Miara ukowa kta
skierowanego ujemnie jest liczb przeciwn do miary ukowej tego kta
rozwaanego bez uwzgldniania porzdku ramion.
Zauwamy, e dla ktw skierowanych miara ukowa jest liczb z przedziau .
Pojcie kta skierowanego mona uoglni. Rozpatrzmy kt skierowany
z ruchomym ramieniem kocowym. Zamy, e rami kocowe obrcio si o kt skierowany o mierze , a nastpnie jeszcze o cakowit wielokrotno . Otrzymujemy w ten sposb kt przystajcy (tzn. o tym samym
wierzchou i ramionach) do kta skierowanego o mierze . Postpujc analogicznie, moemy otrzyma nieskoczenie wiele ktw skierowanych przystajcych do danego, ktre stanowi uoglnienie tego kta. Przyjmujemy
zatem, e kady kt skierowany ma nieskoczenie wiele miar, ktre mona
zapisa w postaci gdzie i , przy czym nazywamy miar gwn uoglnionego kta skierowanego.
Zauwamy, e dla uoglnionych ktw skierowanych miara ukowa jest
dowoln liczb rzeczywist. W dalszym cigu pod pojciem kt skierowany
bdziemy rozumieli uoglniony kt skierowany.
57
0 0
0
nie istnieje
30
1
2
3
2
3
3
3
45
2
2
2
2
1
1
60
3
2
1
2
3
90
1
0
nie istnieje
3
3
58
Trygonometria
Definicja
Sinusem nazywamy iloraz rzdnej punktu P przez jego odlego od pocztku ukadu wsprzdnych:
Tangensem nazywamy iloraz rzdnej punktu P przez jego odcit. Jeli
, to nie istnieje:
Uwaga
Powysze definicje nie zale od wyboru punktu P na kocowym ramieniu
kta.
59
Na bazie powyszych definicji okrelamy cztery funkcje rzeczywiste jednej zmiennej rzeczywistej, zwane funkcjami trygonometrycznymi:
a) sinus:
, ,
b) cosinus:
, ,
c) tangens:
, , ,
d) cotangens:
, , .
Wartoci funkcji trygonometrycznych mog by ujemne, dodatnie lub
rwne zero w zalenoci od tego, w ktrej wiartce ukadu ley kocowe
rami kta skierowanego . Znaki wartoci funkcji trygonometrycznych
przedstawiono na kolejnym rysunku.
60
Trygonometria
2
1
y=sinx
1
2
Rysunek 6.5. Wykres funkcji sinus
5
4
y=tgx
3
2
1
3/2
/2
/2
1
2
3
4
5
Rysunek 6.6. Wykres funkcji tangens
3/2
61
2
1
/2
y=cosx
/2
3/2
1
2
Rysunek 6.7. Wykres funkcji cosinus
5
4
3
y =ctgx
2
1
/2
/2
1
2
3
4
5
62
Trygonometria
Twierdzenie
Funkcje sinus, tangens i cotangens s funkcjami nieparzystymi, za funkcja
cosinus jest funkcj parzyst, tzn. prawdziwe s rwnoci:
sin sin , ,
tg tg , , ,
ctg ctg , , ,
cos cos , .
Twierdzenie
Wszystkie funkcje trygonometryczne s funkcjami okresowymi. Okresem
podstawowym funkcji sinus oraz cosinus jest liczba 2, natomiast okresem
podstawowym funkcji tangens oraz cotangens jest liczba . W szczeglnoci
dla kadego prawdziwe s rwnoci:
sin 2 sin , ,
cos 2 cos , ,
tg tg , , ,
ctg ctg , .
tg
tg ctg ,
,
2
,
2
Przykad
trygonometrycznych kta .
63
1
cos 1,
2
1
cos 1 ,
4
3
cos ,
4
3
.
cos
2
tg
3
,
3
ctg 3 .
s
cos
tg
ctg
I wiartka
2
cos
s
ctg
tg
II wiartka
2
cos
s
s cos
ctg tg
tg ctg
III wiartka
3
2
s cos
cos s
tg
ctg
ctg
tg
IV wiartka
3
2
2
cos s
s
cos
ctg
tg
tg
ctg
Uwaga
Wszystkie wzory redukcyjne s prawdziwe dla przy odpowiednich
zastrzeeniach dla funkcji tangens i cotangens.
64
Trygonometria
Przykad
2
2
2
1
cos 2 4 cos cos cos .
3
3
3
3
3
2
tg tg tg 1.
4
4
4
4
1
A. Cewe, H. Nahorska, I. Pancer, Tablice matematyczne, Wydawnictwo Podkowa,
Gdask 2007.
65
y=a
(x0)2
y=sinx
x0
x0
x0+2
2
Rysunek 6.9. Ilustracja graficzna rwnania sin x = a
66
Trygonometria
Przykad
Rozwimy rwnania:
a)
cos 2 ,
b)
tg 1.
ad a)
2 2,
3
3
2 2 2 2,
3
3
3 3
2
2 2 2,
2
3
,
3
gdzie k jest dowoln liczb cakowit.
ad b)
,
4
gdzie . Zatem rozwizania danego rwnania s postaci
1
,
2
8 4
3
1
,
8
2
3
2,
4
gdzie k jest dowoln liczb cakowit.
67
Zadania
Przykad
2, gdzie :
Przykad
2,
2.
2
6
6
, . Przypomnijmy, e ctg
oraz ctg
Uwzgldniajc okresowo funkcji cotangens, dostajemy, e zbiorem rozwiza danej nierwnoci jest suma nieskoczenie wielu przedziaw posta
ci , , gdzie , tzn.
ctg
3
, .
3
3
6.6. Zadania
1. Oblicz pozostae wartoci funkcji trygonometrycznych, jeli:
a) c oraz , 2,
b) oraz , ,
c) tg
oraz , ,
d) ctg oraz , .
68
Trygonometria
2. Oblicz:
a) sin
b) cos
c) tg
d) ctg
3. Rozwi rwnania:
a) sin ,
b) cos ,
c) tg 3,
d) ctg .
sin
cos
sin
cos
sin
cos
sin
.
cos
5. Rozwi nierwnoci:
a) sin 3 ,
b) cos ,
c) tg3
,
d) ctg .
69
Rozdzia 7
Wielomiany
W znanych nam wyraeniach algebraicznych wyrnimy grup jednomianw.
Definicja
Jednomianem zmiennej rzeczywistej x nazywamy funkcj okrelon wzorem
f ( x) axn , gdzie n N , a R .
Uwaga
Liczba n okrela nam stopie jednomianu. Jednomiany bd podobne, jeli
s tego samego stopnia.
Definicja
Wielomianem jednej zmiennej rzeczywistej x nazywamy funkcj postaci:
W ( x) a n x n a n 1 x n 1 a n2 x n 2 ... a1 x a0 ,
gdzie an , an1 , an2 ,..., a1 , a0 R oraz n N .
Liczby an , an1 , an2 ,..., a1 , a0 nazywamy wspczynnikami wielomianu,
za n nazywamy stopniem wielomianu.
Wielomian jednej zmiennej jest zatem sum jednomianw jednej zmiennej. Poszczeglne jednomiany w wielomianie nazywa bdziemy wyrazami
wielomianu.
Jednomiany (wyrazy) podobne w wielomianie redukujemy w ten sposb,
e wykonujemy dziaania na liczbach, a cz literow przepisujemy bez
zmiany.
Wielomiany zapisujemy w postaci uporzdkowanej, tzn. wedug rosncych wykadnikw potg zmiennej x.
Twierdzenie
Dwa wielomiany zmiennej rzeczywistej x s rwne, gdy s tego samego
stopnia i maj identyczne wspczynniki przy odpowiednich potgach
zmiennej x.
70
Wielomiany
Przykad
Wyznaczy warto parametrw a, b i c tak, aby wielomiany:
W ( x) x 4 (a b 2) x 3 (a b) x 2 cx 4 oraz
Q( x) ( x 2 2)(x 2 2)
2
Q( x) x 4 4 .
a b 2 0
( a b) 0
c 0
W ( x) 3x 4 2x 3 4x 7 oraz
P( x) 12x 4 x 3 4x 2 3 .
Wyznaczy W ( x) P( x) .
W ( x) P( x) (3x 4 2x 3 4x 7) (12x 4 x 3 4x 2 3)
W ( x) P( x) 3x 4 2x 3 4x 7 12x 4 x 3 4x 2 3
Dziaania na wielomianach
71
W ( x) P( x) 9x 4 3x 3 4x 2 4x 10 .
Rnic wielomianw W ( x) P( x) moemy zapisa w postaci
W ( x) ( P( x)) , wic rnica dwch wielomianw jest sum pierwszego
z nich oraz wielomianu przeciwnego do drugiego. Wielomian przeciwny do
danego powstaje w ten sposb, e wszystkie jego wspczynniki s liczbami
przeciwnymi do danych.
Przykad
Dane s wielomiany:
W ( x) 3x 4 2x 3 4x 7 oraz
P( x) 12x 4 x 3 4x 2 3 .
Wyznaczy W ( x) P( x) .
W ( x) P( x) (3x 4 2x 3 4x 7) (12x 4 x 3 4x 2 3)
W ( x) P( x) 3x 4 2x 3 4x 7 12x 4 x 3 4x 2 3
W ( x) P( x) 15x 4 x 3 4x 2 4x 4 .
Aby pomnoy wielomian przez wielomian, naley pomnoy kady wyraz jednego wielomianu przez kady wyraz drugiego wielomianu, a nastpnie wykona redukcj wyrazw podobnych i uporzdkowa wielomian.
Przykad
Dane s wielomiany:
W ( x) 3x 4 2x 3 oraz
P( x) x 3 4x 2 3 .
Wyznaczy W ( x) P( x) .
W ( x) P( x) (3x 4 2x 3 )(x 3 4x 2 3)
W ( x) P( x) 3x 7 12x 6 9x 4 2x 6 8x 5 6x 3
W ( x) P( x) 3x 7 10x 6 8x 5 9x 4 6x 3
Dzielenie wielomianw jest podobne do dzielenia liczb cakowitych.
72
Wielomiany
Definicja
Wielomian W(x) nazywamy podzielnym przez niezerowy wielomian P(x)
wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje taki wielomian Q(x), e speniony jest warunek: .
Wielomian Q(x) nazywamy ilorazem wielomianu W(x) przez P(x). W takiej sytuacji powiemy, e wielomian P(x) jest dzielnikiem wielomianu W(x).
Przykad
Podzieli wielomian przez wielomian .
Definicja
Pierwiastek wielomianu, to taki argument, dla ktrego warto wielomianu
jest rwna zeru, czyli jest to taka liczba , e speniony jest warunek
.
Twierdzenie
Niech i bd wielomianami, przy czym nie jest wielomianem zerowym. Istniej dwa wielomiany oraz takie, e:
.
Dziaania na wielomianach
73
Przykad
Obliczy reszt z dzielenia wielomianu
przez wielomian
Jeli wielomian podzielimy przez
wielomian i w wyniku otrzymamy jaki wielomian oraz
reszt , to znaczy, e:
czyli:
Zatem:
Twierdzenie
Jeeli wielomian podzielimy przez dwumian , to reszta z tego
dzielenia jest rwna wartoci wielomianu dla .
Twierdzenie (Bezout)
Liczba jest pierwiastkiem wielomianu wtedy i tylko wtedy, gdy
wielomian jest podzielny przez dwumian . Wielomian mona
zatem zapisa w postaci iloczynowej , gdzie
jest pewnym wielomianem.
Przykad
Znajd wielomian stopnia trzeciego, ktrego pierwiastkami s 1, 2, 3.
Gdy skorzystamy z postaci iloczynowej, zadanie to okae si do proste,
bo jednym z przykadw takiego wielomiany jest:
W ( x) ( x 1)( x 2)( x 3)
W ( x) ( x 2 x 2x 2)(x 3)
W ( x) x 3 3x 2 x 2 3x 2x 2 6x 2x 6
W ( x) x 3 6x 2 11x 6
74
Wielomiany
Twierdzenie
Liczba jest -krotnym pierwiastkiem wielomianu wtedy i tylko
wtedy, gdy wielomian jest podzielny przez , a nie jest podzielny przez .
Przykad
Dla jakich wartoci parametrw a oraz b liczba 2 jest podwjnym pierwiastkiem wielomianu ?
Poniewa 2 jest podwjnym pierwiastkiem wielomianu W(x), wic ten
wielomian mona zapisa w postaci iloczynowej:
,
Ale:
Dziaania na wielomianach
75
Twierdzenie
Kady wielomian nie bdcy wielomianem zerowym jest iloczynem
czynnikw stopnia co najwyej drugiego.
Przykad
Rozoy na czynniki wielomian .
Wielomian , jak nietrudno zauway, nie posiada pierwiastkw rzeczywistych, ale na podstawie powyszego twierdzenie moemy
go rozoy na czynniki.
Twierdzenie
Rozkad wielomianu niezerowego o wspczynnikach rzeczywistych na
czynniki liniowe lub nierozkadalne czynniki kwadratowe o wspczynnikach rzeczywistych jest jednoznaczny.
Przykad
Rozoy na czynniki nastpujce wielomiany:
a)
b)
c)
ad a)
Do rozoenia na czynniki pierwszego wielomianu zastosujmy metod
wyczania wsplnego dzielnika przed nawias:
76
Wielomiany
ad c)
W kolejnym przykadzie dwukrotnie wykorzystamy wzr skrconego
mnoenia na rnic kwadratw:
Twierdzenie
Jeeli liczba wymierna
wiastkiem wielomianu
W ( x) a n x n a n 1 x n 1 a n2 x n 2 ... a1 x a0
Twierdzenie
Jeeli liczba cakowita rna od zera jest pierwiastkiem wielomianu
77
Przykad
Rozoy na czynniki wielomian:
2 14 8
78
Wielomiany
Przykad
Wykona wykres wielomianu podanego w postaci iloczynowej:
a)
b)
c)
d)
,
,
,
.
Wykonujc wykres, naley zwrci uwag na wspczynnik przy najwyszej potdze (jeli jest dodatni, to rozpoczynamy wykres z prawej strony
od gry, w przeciwnym przypadku od dou) oraz na krotnoci pierwiastkw
wielomianu (przy parzystokrotnym pierwiastku nie nastpuje zmiana znaku
wartoci wielomianu).
300
250
200
150
100
50
0
6
50
100
Rysunek 7.1. Wykres wielomianu W(x)=(x-1)(x+2)(x-4)
10
79
400
200
0
6
200
10
400
600
800
1000
Rysunek 7.2. Wykres wielomianu W(x)=-3(x-1)(x+2)(x-4)
120
100
80
60
40
20
0
4
20
40
80
Wielomiany
300
250
200
150
100
50
0
3
50 0
100
150
Rysunek 7.4. Wykres wielomianu W(x)=(x-1)2 (x+2)2 (x-4)
Nierwnoci wielomianowe
81
zatem:
czyli:
,
.
Rwnanie to ma zatem dwa pierwiastki 1 i 1, przy czym 1 jest jego podwjnym pierwiastkiem.
82
Wielomiany
czyli:
3,
3.
3 0.
0
0
0
0
3 0 3.
Drugim sposobem rozwizania nierwnoci jest po rozoeniu wielomianu na czynniki odczytanie rozwizania na podstawie szkicu wykresu wielomianu.
Wykres wielomianu 3 ma posta:
35
30
25
20
15
10
5
0
4
5 0
10
15
20
Rysunek 7.5. Wykres wielomianu W(x)=(x+1)(x+2)(x-3)
Zadania
83
7.5. Zadania
1. Wyznacz wspczynniki a, b, c, d tak, aby wielomiany W(x) oraz Q(x)
byy rwne, jeli:
a) 1 ,
b)
.
wiedzc, e: 1 1 0 1 1 1.
5. Podziel wielomiany:
a) 1 : ,
b) 1: 1,
c) : 1.
84
Wielomiany
jest podzielny przez dwumian ?
e) ,
f)
85
Rozdzia 8
Funkcje wymierne
Definicja
Uwaga
Mianownik nie moe by wielomianem zerowym, bo wtedy dziedzina jest
zbiorem pustym.
Uwaga
Wyraenia zapisane w postaci
icznymi.
.
Skrci uamek
Na pocztek okrelimy dziedzin
86
Funkcje wymierne
,
3 3
czyli:
Rozszerzy uamek algebraiczny, to znaczy licznik i mianownik pomnoy przez to samo wyraenie rne od zera.
Przykad
Poniewa 4 , wic licznik i mianownik uamka bdziemy mnoy przez . Zakadamy jednoczenie, e .
3 1 3 1
4
4
Dodawanie i odejmowanie uamkw algebraicznych wykonujemy podobnie jak dodawanie i odejmowanie uamkw zwykych.
Przykad
Wykona dziaania:
1
4
,
3 1
1
4
.
3 1
Na pocztek rozkadamy na czynniki mianowniki obu uamkw
4
1
4
1
4
1
3 1 3 4 3
NWW( , 3 1 3 .
87
.
2 3 2 2 3 2 2 3 2 2
,
3 2 2 3 2 2 3 2 2 3 2 2
gdzie 2, , 2.
2 3 2 2 3 2 2 3 2 2
4 3 2
1
12 24
11 24
,
3 2 2 3 2 2 3 2 2 3 2 2
3 2 3 2 3 2 2 3
1,
2 3
2 3
2 3 2 3
gdzie 2, 3.
88
Funkcje wymierne
4
4 4
4
4 1 1
:
2 4 2 2
22
4
4 1 1
4
22
2
22
2 4 1 1
4
22
4 22
2 4 1 1
2 4 1 1
2
2
,
1 1 1
gdzie 2, 1, , 1.
, gdzie .
, gdzie , nazywamy
Funkcje postaci
Przykad
jej wasnoci.
Dziedzin tej funkcji jest zbir: 1.
Przeksztacimy teraz wyraenie:
Zatem:
2
2
1 12 1
1
.
1
1 1
1
1
Wykres funkcji
2
1
1
.
1
1
89
6
5
4
3
2
1
0
8
1 0
2
3
4
Rysunek 8.1. Wykres funkcji homograficznej f(x)=(x+1)/(x-1)
Wasnoci funkcji:
a) dziedzina funkcji 1,
b) funkcja ma jedno miejsce zerowe 1,
c) funkcja przyjmuje wartoci dodatnie dla , 1 1, ,
funkcja przyjmuje wartoci ujemne dla 1, 1,
d) funkcja jest malejca w kadym z przedziaw , 1 1,
(funkcja nie jest rosnca w sumie przedziaw),
e) funkcja jest rnowartociowa,
f) prosta o rwnaniu 1 jest asymptot pionow funkcji, a prosta
o rwnaniu 1 jest asymptot poziom funkcji.
, gdzie oraz
90
Funkcje wymierne
3
2
3
,
.
Przystpujemy do rozwizania:
2
3
3
2
3
3
Poniewa:
3 2 3
3 3 2 2 3
2 9
9
.
2
9
2
zatem jest to rozwizanie naszego rwnania.
Definicja
Kad z nierwnoci
, gdzie
91
Dziedzin nierwnoci wymiernej jest zbir wszystkich liczb rzeczywistych z wyczeniem tych, ktre s miejscami zerowania wielomianu .
Aby rozwiza nierwno wymiern, bdziemy postpowa nastpujco:
a) okrelamy dziedzin nierwnoci,
b) rozkadamy na czynniki wszystkie mianowniki,
c) doprowadzamy nierwno do takiej postaci, w ktrej po jednej stronie nierwnoci bdzie zero,
d) wykonujemy dziaania na uamkach algebraicznych w taki sposb,
Przykad
Rozwiza nierwno:
92
Funkcje wymierne
60
40
20
0
3
1 20 0
40
60
80
Rysunek 8.2. Wykres wielomianu W(x)=-6x(x+1)(x-2)
8.4. Zadania
1. Wyznacz dziedzin funkcji:
a)
c)
b)
oraz
oraz
oraz
oraz
,
,
93
Zadania
3. Wykonaj dziaania:
a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)
4. Skr wyraenia:
a)
b)
c)
d)
e)
,
,
punkty oraz .
6. Narysuj wykresy funkcji:
a) ,
b)
c)
d)
94
Funkcje wymierne
a) || ,
||
b)
c)
||
d)
||
||
e) || .
9. Rozwi rwnania:
a)
b)
c)
d)
e)
f)
a) ,
c)
d)
1,
1 1
b)
1 1
,
,
22
Zadania
e)
f)
g)
95
96
97
Rozdzia 9
Rwnania i nierwnoci
z wartoci bezwzgldn
9.1. Przykady
Na pocztku przypomnimy, e:
||
,
.
,
Wyznaczanie zbioru rozwiza rwna i nierwnoci z wartoci bezwzgldn z wykorzystaniem powyszej zalenoci przedstawimy na przykadach.
Postpujc analogicznie, mona rozwiza inne zadania.
Przykad
Rozwiza rwnanie metod algebraiczn:
| | 2 .
Poniewa: || ,
wic: | | 2 | | 2 | | 2
| | | | .
| |
4 2.
Odpowied:
Zbiorem rozwiza rwnania | | 2 s 2,4.
Przykad
Rozwiza rwnanie:
2| | | | .
98
Zauwamy, e:
| |
oraz:
| |
2 2
3 2
2
.
3
2.
2 2
.
2
2 2
Przykady
Odpowied:
Rwnanie to jest rwnaniem sprzecznym, nie ma rozwizania.
Przykad
Rozwiza nierwno:
|| 3 .
Zauwamy, e:
|| .
Zatem:
2 || 4 ,
co jest rwnowane:
|| 4
2 ||
4 4
.
2 2
Poniewa:
|5 3| 2.
3
5.
|5 3|
3
3 5
5
Zatem rozwizanie nierwnoci sprowadza si do dwch przypadkw:
5 3
3
5.
3
3 5 2
5
5 3 2
99
100
Przypadek 1.
dla
5 3 2
0
3 32
2
3 22
.
5
3 22 3 22
3 22 .
Przypadek 2.
dla
3 5 2
5 0
20 3
5
2
2
5 .
5
2
2
53 22 .
Przykad
||
Rozwiza rwnanie
. Dziedzin rwnania jest zbir 0. Jak
101
Przykady
. Uwzgldniajc dziedzin rwnania, otrzywiadomo, ||
mamy zatem dwa przypadki:
lub
Przypadek 1.
Rozwiemy rwnanie:
. Po wymnoeniu obu stron przez x
Przykad
Rozwi nierwno:
102
5
Rozwiemy pierwsz nierwno:
5
5
5 4
5 4
5 4
.
4
2
0
1,5
0,5
2 0
0,5
1,5
4
6
8
Rysunek 9.1. Wykres wielomianu W(x)=(-5x+4)(x-1)(x+1)
Druga nierwno:
4
.
5
103
Przykady
1
1
1
1
1
1
1
2 2
2 2 1
1
1 1
2.
4
2
4
2
2
Wobec powyszych rachunkw nierwno przyjmuje posta:
1
2 2 1 1 .
2
6
4
2
0
2 0
4
6
Otrzymalimy zatem, e:
104
Odpowied:
4
1, 1,
5
.
1
, 1 , 1 2,
2
1 4
, 2, .
2 5
9.2. Zadania
1. Rozwi rwnania:
a) || 4,
b) | | 2 ,
c) | 2| 1 4.
Zadania
6. Rozwi rwnania:
a) || ,
b) 4|| ,
c) | | ,
d) | | ,
e) || | | 4.
7. Rozwi graficznie rwnania:
a) | | ,
b) | 4| 4 ,
c) | | .
8. Rozwi rwnania:
a) | 4| | | ,
b) | | | | ,
c) | | | | .
9. Rozwi rwnania:
a) | 4| 4,
b) 4|| ||
||
|| ,
c)
d)
||
e)
105
106
107
Rozdzia 10
Funkcja wykadnicza
10.1. Podstawowe definicje
W nauce matematyki spotkalimy si z funkcjami potgowymi. W funkcjach
tych by ustalony wykadnik potgi, a zmieniaa si podstawa.
Obecnie bdziemy si zajmowa funkcjami, w ktrych zmienia si bdzie wykadnik potgi, a podstawa bdzie staa. Aby zapewni, by dziedzina
takiej funkcji bya zbiorem liczb rzeczywistych, musimy zaoy, e podstawa potgi musi by liczb dodatni i rn od zera.
Definicja
x
Funkcj f ( x) a , gdzie a 0 i a 1 nazywamy funkcj wykadnicz
o podstawie a.
Uwaga
x
Podstawa funkcji wykadniczej nie moe by 1, gdy 1 1 , czyli mielibymy do czynienia w tym przypadku z funkcj sta, a taka jest funkcj liniow, a nie szczeglnym przypadkiem funkcji wykadniczej.
Przykad
1
Narysujemy wykres funkcji f ( x) 2 , a nastpnie wykres f (x) .
2
x
W tym celu uoymy sobie tabelki wartoci funkcji dla niektrych argumentw:
Tabela 10.1. Niektre wartoci funkcji f(x)=2x
x
-2 -1
f(x) 0,25 0,5
0
1
1
2
2
4
3
8
4
16
x
-4
f(x) 16
-3
8
-2
4
-1
2
0
1
1
0,5
2
0,25
108
Funkcja wykadnicza
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
-4
-2
6
x
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
-6
-4
-2
4
x
Analizujc powysze wykresy, widzimy wyranie, e funkcja wykadnicza jest funkcj cig okrelon na zbiorze liczb rzeczywistych o wartociach rzeczywistych dodatnich.
Nietrudno zauway, e jeli podstawa a 1 , to funkcja wykadnicza
jest rosnca, a dla a (0,1) funkcja wykadnicza jest malejc. Kada funkx
Rwnania wykadnicze
109
Przykad
,
,
,
,
, .
Rozwiza rwnanie .
uway, e: 7 oraz
7 . Z powyszego otrzymujemy:
7 7 .
7 7 .
Odpowied:
Rozwizaniem rwnania jest .
Przykad
110
Funkcja wykadnicza
2
2
2
2 2 2
2 2 2
2 2
2
2 2
8
2
2 2 2 2 2 2
8 2 2 2 2
2 2
8 2
2 2
2
2 2
2
2
2
Przykad
Rozwiza rwnanie: 3 3 .
Rwnania wykadnicze
111
26
3 26
3 3
9
9
3
1
26
3 3
9
9
26 26
3
,
9
9
3 3
wic:
3 1 , czyli
Przykad
Rozwiza rwnanie: 2 33 2 4
Rwnanie to jest okrelone dla kadej liczby rzeczywistej. Uprocimy
podane rwnanie:
2
2 2 33
4
2
33
2 4
2 2
2
Wprowadzimy teraz podstawienie: 2 ,
Nasze rwnanie sprowadza si zatem do postaci rwnania kwadratowego
o niewiadomej t.
33
4 4 33
2
961, 31
1
,
4
Wracajc do podstawienia, otrzymamy:
2
1
2
4
Std rozwizaniami naszego rwnania s:
2
2, 3
112
Funkcja wykadnicza
Rozwiza nierwno: 88
.
2 2
2
2 2
2
2 2
3
3
3
3
2
2
2
2
3
Przykad
Rozwiza nierwno: 3 7 7 3 3 .
Naley zauway, e:
3 7 7 3 3 3 3 7
7
3
3
7
3
Nierwnoci wykadnicze
113
3
7
4
7
3
7
34
4
3 7
3
7
7
3
3 7
3
7
7
3
3
7
3 7
3
7
3
3 3 34
2 wic 2.
Przykad
Rozwiza nierwno: 4 3 2 4.
Zauwamy, e:
4 3 2 4 2 3 2 4.
Wprowadzajc pomocnicz zmienn 2 mamy:
3 4
3 4
2
4 4
2 4
.
2 4 2 4
2
Druga nierwno jest zawsze prawdziwa, bo funkcja wykadnicza
2 przyjmuje tylko wartoci dodatnie. Z pierwszej nierwnoci mamy:
Odpowied:
2 4 2 2 2.
114
Funkcja wykadnicza
10.4. Zadania
1. Naszkicuj wykres funkcji 2 3. Omw wasnoci tej funkcji.
4. Rozwi rwnanie:
0,
5. Rozwi rwnanie: 2 2 .
6. Rozwi rwnanie: 5 2 2 , .
7. Rozwi rwnanie:
2 2 0.
9. Rozwi rwnanie: 2 2 2 2 0.
2 2 0.
115
Rozdzia 11
Funkcja logarytmiczna
Funkcja wykadnicza postaci , dla oraz jest funkcj
rnowartociow, zatem wynika z tego, e istnieje dla kadej dodatniej
liczby jedna taka liczba rzeczywista , dla ktrej . Liczb t nazywa bdziemy logarytmem przy podstawie z liczby .
Definicja
Logarytmem liczby dodatniej przy podstawie ( oraz nazywamy tak liczb rzeczywist , e
log
Uwaga
podstawa logarytmu ( ,
liczba logarytmowana ( ),
logarytm liczby b przy podstawie .
Twierdzenie
Jeeli , to:
a) log log log ,
c) log log ,
d) log (wzr na zamian podstawy logarytmu),
116
Funkcja logarytmiczna
Przykad
Oblicz: log 8 log 81.
Zauwamy, e: 8 2 oraz 81 3 . Zatem:
Czyli:
12
log 2
log 3
1
log 3
12
log 2
log 3 log 4
log 3
log 3
1 1
12 12.
1 2
1
log 3 2log 2
2
2
1
Definicja
Funkcj logarytmiczn nazywamy funkcj postaci
log gdzie 1.
Przykad
Narysujemy wykres funkcji log , a nastpnie wykres log .
x
f(x)
4
1
4
-2
1
2
-1
1
0
2
1
4
2
8
3
3
2
1
0
1 0
2
10
3
Rysunek 11.1. Wykres funkcji f(x)=log2x
117
Wasnoci logarytmw
x
f(x)
1
4
2
1
2
1
1
0
2
-1
4
-2
8
-3
3
2
1
0
1 0
2
10
3
4
Rysunek 11.2. Wykres funkcji f(x)=log1/2x
Analizujc powysze wykresy, widzimy wyranie, e funkcja logarytmiczna jest funkcj cig okrelon na zbiorze liczb rzeczywistych dodatnich o wartociach rzeczywistych.
Nietrudno zauway, e jeli podstawa 1, to funkcja logarytmiczna
jest rosnca, a dla 0,1 funkcja logarytmiczna jest malejc. Kada
funkcja logarytmiczna postaci log jest rnowartociowa.
Uwaga
Zauwamy, e dla , 0 mamy:
oraz:
log log
1 log log
log log
log log
0 1 log log
log log
118
Funkcja logarytmiczna
log log
,
Przykad
Rozwiza rwnanie: log log .
Rozpoczniemy od okrelenia dziedziny tego rwnania. Podstawy logarytmw s rwne 2, wic s dodatnie i rne od zera. Naley zatem zaoy,
e:
.
Z powyszego po rozwizaniu obu nierwnoci i wyznaczeniu ich czci
wsplnej otrzymamy dziedzin rwnania:
.
Rwnania logarytmiczne
119
.
Rozwiza rwnanie:
Rozpoczniemy od okrelenia dziedziny tego rwnania. Podstawy logarytmw s rwne 10, wic s dodatnie i rne od zera. Naley zatem zaoy, e:
0
4 0
1 0
0
0
0
4 10 .
1
1
10
Uwzgldniajc wszystkie trzy warunki, mamy:
1
, 10
10
4
1
4 1
4 4
1 1
41 41
41
1 0 1
0
41
41
1 0 1 4 4
0
41
41
1 1
1 1
0
41
41
1 1
0
41
1 1 0 1 0
1, 1
, 1.
120
Funkcja logarytmiczna
Zatem:
1
l log 1
2
10 lub 10.
jest rwna , wic jest dodatnia i rna od zera. Naley zatem zaoy, e:
4 0 4,
czyli:
4, .
Przystpimy teraz do rozwizania nierwnoci.
Przykad
Rozwiza nierwno logarytmiczn: log 1 2 log 1 0.
Rwnania logarytmiczne
121
czyli:
1, .
0, 2,
wic:
, 0 2, .
czyli:
1,
, 2 101,
Przykad
Rozwiza nierwno logarytmiczn: log 2 1 1.
Rozpoczniemy od okrelenia dziedziny nierwnoci.
czyli:
0
0
1 1,
2 1 0
0, 1 1, .
122
Funkcja logarytmiczna
Teraz naleaoby opuci logarytmy, ale w tym miejscu musimy rozpatrzy dwa przypadki.
Przypadek 1.
dla 0, 1
czyli:
log 2 1 log 2 1 ,
1.
czyli:
.
log 2 1 log 2 1 ,
1.
11.4. Zadania
1. Naszkicuj wykres funkcji log 2 . Omw wasnoci tej
funkcji.
123
Zadania
7. Rozwi rwnanie:
8. Rozwi rwnanie: .
124
125
Rozdzia 12
Cigi liczbowe
Szczeglnym przypadkiem funkcji liczbowych s cigi liczbowe.
Definicja
Cigiem liczbowym nazywamy funkcj liczbow okrelon na zbiorze liczb
naturalnych dodatnich lub na dowolnym podzbiorze tego zbioru. Wyrazami
cigu nazywamy wartoci tej funkcji.
Przykadami cigw liczbowych s znane ze szkoy ponadgimnazjalnej
cigi arytmetyczny i geometryczny. Zgodnie ze standardami wymaga egzaminacyjnych ucze zdajcy egzamin maturalny z matematyki na poziomie
podstawowym umie rozwizywa zadania, w ktrych: wyznacza wyrazy
cigu okrelonego wzorem oglnym, bada, czy dany cig jest arytmetyczny
czy geometryczny, stosuje wzr na -ty wyraz i sum pocztkowych wyrazw cigu arytmetycznego i cigu geometrycznego, rwnie umieszczone
w kontekcie praktycznym.
126
Cigi liczbowe
, , .
.
, ,
127
!
!
!
, to rwnie ,
Poniewa dla dowolnego mm
zatem
i w konsekwencji
.
Cig
lub
przy .
Zatem
lim | | .
128
Cigi liczbowe
Definicja
Cig ma granic niewaciw , jeli dla kadej liczby dodatniej
istnieje taka liczba naturalna , e dla kadej liczby naturalnej
zachodzi nierwno , tzn.
lim
Definicja
Cig ma granic niewaciw , jeli dla kadej liczby dodatniej
istnieje taka liczba naturalna , e dla kadej liczby naturalnej
zachodzi nierwno , tzn.
lim
Twierdzenie
Cig zbieny do granicy waciwej jest cigiem ograniczonym.
Twierdzenie
Jeli cig jest monotoniczny i ograniczony, to jest zbieny do granicy waciwej.
Twierdzenie
Jeli , to
lim
129
.
lim
lim
lim
, oile lim , l ,
lim
Przykad
2.
lim
lim
lim
5 7
4 5 7
5 7
4
4
1 1
.
4 4
Przykad
1
7
4 5
57
5 2 7
5 4 7
4 5 5.
4 lim
lim
lim
lim
8
6 4 8
6 4 8
1 6 6
4 6
68
4
4
Przykad
Obliczmy granic cigu 2 2 5.
Wykorzystujc wzr , otrzymujemy
130
Cigi liczbowe
lim 2 3 2 5 lim
2 3 2 5
2 3 2 5
2 3 2 5
lim
lim
2 3 2 5
2 3 2 5
3 5
lim
2 3 2 5
5
3
3
3
32
.
lim
4
2 2 22
3
5
2 2
Twierdzenie
Jeli , to
2 3 2 52 3 2 5
lim 1.
lim lim ,
, , ,
to
lim .
Przykad
Poniewa
11 5 11 11 11 11 ,
11 5 11 3 11 ,
11 5 11 11 3.
lim 5 11 11.
Twierdzenie
Jeli cig ma granic waciw rwn 0, to
131
1
ll
1
lim
ll .
lim
Twierdzenie
Jeli cig ma granic niewaciw, za , to
lim
.
Twierdzenie
Jeli cig ma granic niewaciw , to
lim il lim l lim
Twierdzenie
Jeli cig ma granic niewaciw , to
lim il lim l lim
Przykad
Obliczmy granic cigu 3 7 1.
Poniewa
7
1
3
lim lim
to
7
1
3
lim 3 7 1 lim .
Przykad
.
Obliczmy granic cigu
Najpierw w liczniku i mianowniku wyczymy przed nawias najwysz
potg z mianownika (u nas ):
3 1
3 1
3
3
3 3 1
lim
lim
lim
.
7 12
7 12
2 7 12
2
2
Poniewa
132
Cigi liczbowe
lim 3
to otrzymujemy, e
3 1
1
1
lim
,
12
7
2
2
3 3 1
.
2 7 12
lim
12.4. Liczba
Definicja (liczby e)
1
lim 1 .
Definicja
Funkcj wykadnicz o podstawie e, tzn. funkcj , gdzie ,
nazywamy funkcj eksponencjaln.
Definicja
Logarytm o podstawie e nazywamy logarytmem naturalnym i oznaczamy ln:
ln l l .
133
Zadania
Definicja
Funkcj logarytmiczn o podstawie e nazywamy funkcj logarytm naturalny:
l
i .
Twierdzenie
Jeli cig ma granic niewaciw l , to wwczas
1
lim 1 .
Przykad
1
lim
1
lim 1
1
lim 1
1
1
1
lim 1
lim
1
lim 1
1
1 .
12.5. Zadania
1. Zbadaj monotoniczno cigw:
a) ,
b)
c)
d)
1
1
1
1
lim 1
1.
1
lim
134
Cigi liczbowe
b)
c)
d)
b)
c)
d)
a) 2 ,
b) ,
c)
d)
e) 2 ,
f) 2 .
Zadania
a) ,
b)
c)
d)
135
136
137
Rozdzia 13
Elementy analizy matematycznej
13.1. Granica funkcji
Pojcie granicy cigu liczbowego jest szczeglnym przypadkiem pojcia
granicy funkcji liczbowej.
Definicja
Ssiedztwem o promieniu punktu nazywamy zbir
.
Przedzia nazywamy ssiedztwem lewostronnym, za przedzia nazywamy ssiedztwem prawostronnym punktu .
ii.
138
Przykad
Obliczmy granic funkcji w punkcie 2.
Dziedzin funkcji jest zbir . Wemy zatem dowolny cig argumentw , ktrego wyrazy 2 i ktry jest zbieny do liczby 2. Mamy
lim lim lim lim 2 2 .
Zatem
Przykad
lim .
,
, ,
,
2 , ,
,
,
2
2
2 2,
2 2.
,
,
2, ,
,
,
2
2
,
2 2.
2 2
.
2 2
139
Granica funkcji
.
1 1
1 1 3
lim lim
Zatem
3 5
.
5
3
lim
Przykad
Ostatecznie
1
.
lim
lim lim
lim 5 lim
5
.
lim
Uwaga
Jeli w definicji Heinego granicy funkcji w punkcie zastpimy ssiedztwo tego punktu przez jego ssiedztwo lewostronne lub prawostronne,
to otrzymamy definicj granicy jednostronnej w punkcie , odpowiednio
lewostronnej, co oznaczamy
lim
Przykad
w punkcie 0.
Jak atwo zauway 0. Najpierw wyznaczymy granic lewostronn. Wemy dowolny cig o wyrazach nalecych do lewostronnego ssiedztwa punktu 0 i zbieny do 0. Poniewa 0 dla , to
otrzymujemy
140
Zatem
lim
lim
| |
lim lim
lim
||
Teraz obliczymy granic prawostronn. Wemy dowolny cig o wyrazach nalecych do prawostronnego ssiedztwa punktu 0 i zbieny do 0.
Poniewa dla , to otrzymujemy
lim lim
lim
lim
| |
Zatem
lim
||
Twierdzenie
Granica funkcji w punkcie istnieje wtedy i tylko wtedy, gdy istniej
obie granice jednostronne tej funkcji w tym punkcie i s one sobie rwne.
Wwczas granica w punkcie jest rwna granicom jednostronnym w tym
punkcie.
Przykad
Z poprzedniego przykadu wynika, e
lim
||
ma
granic
w plus nieskoczonoci, jeli dla kadego cigu argumentw
o wyrazach i zbienego do , cig wartoci jest cigiem zbienym.
Symbolicznie definicj granicy funkcji w plus nieskoczonoci mona
zapisa nastpujco:
lim lim lim
141
Granica funkcji
W powyszym zapisie symbol moe oznacza zarwno liczb rzeczywist (mwimy wtedy o granicy waciwej), jak i lub (mwimy
wtedy o granicy niewaciwej).
Zatem
2 5 3
25 24 4
5
1
5
3
4
2
4
1
3
2
3
lim
lim lim
5
3
2 5 3
2 2
Zatem
3
lim
2 5 3
142
3
lim
.
lim lim
5
3
5 3
Zatem
lim
3
.
5 3
Uwaga
Powysze twierdzenie jest prawdziwe rwnie w przypadkach granic jednostronnych w punkcie oraz granic w plus lub minus nieskoczonoci.
Twierdzenie
Jeli funkcja jest okrelona w pewnym ssiedztwie punktu oraz dla
kadego mamy , to
lim .
lim
143
lim
, o ile lim 0,
lim
Uwaga
Twierdzenie o arytmetyce granic waciwych funkcji jest prawdziwe rwnie w przypadkach granic jednostronnych w punkcie oraz granic w plus lub
minus nieskoczonoci.
Przykad
Zatem 3,5, czyli funkcja ta jest okrelona w pewnym ssiedztwie punktu 5. Rozkadajc ponadto licznik danej funkcji na czynniki,
otrzymujemy
5 5
25
5 5 5 10
lim
lim
5.
15
5 3
3
53
2
lim
Przykad
144
lim
1 1
Twierdzenie
lim
1 11 1 2
2 21 1
1 1 2
lim
1 1
2
2
lim
lim
1 1
1 1
0 2
2.
1 0 1
lim lim
lim lim 0 l .
Przykad
.
lim
2 1
3 2 1
3 300 3
Postpujc analogicznie, otrzymujemy
1
5 7
.
3 2 1
3
lim
Twierdzenie
lim i 0
i
1.
lim
Przykad
145
lim 2 0,
sin 2
1,
2
lim
to mamy
sin 2
sin 2sin 2
1
sin 2
sin 2
1
lim
lim lim
lim
.
2
2
2
2 2 2
2
lim
Jeli 0, to
lim 1,
1
ln .
lim
Przykad
w punkcie 0.
Obliczmy granic funkcji
Zauwamy, e 0. Mamy
3 5 1
3 1 5 1
3 1
5 1
1
lim
lim
lim
lim
3
3
1
1 3
ln 3 ln 5 ln .
3
3 5
Z twierdzenia o trzech cigach otrzymujemy:
lim .
146
Uwaga
Twierdzenie o trzech funkcjach jest prawdziwe rwnie w przypadkach granic jednostronnych w punkcie oraz granic w plus lub minus nieskoczonoci.
Przykad
Obliczmy granice funkcji
w plus i minus nieskoczonoci.
Najpierw obliczmy granic danej funkcji w plus nieskoczonoci. Zauwamy, e skoro , to bez utraty oglnoci moemy zaoy, e
. Poniewa zbir wartoci funkcji sinus jest przedziaem 11, to
otrzymujemy kolejno dla dowolnego
1 i 1
1 i 1
Poniewa
1
1
lim
to na mocy twierdzenia o trzech funkcjach otrzymujemy
lim
Analogicznie pokazujemy, e
lim
i
.
i
.
lim
Uwaga
Wartoci granic funkcji elementarnych, takich jak np. funkcje potgowe,
funkcje trygonometryczne, funkcje wykadnicze czy funkcje logarytmiczne,
odczytujemy z ich wykresw.
Przykad
Z wykresu funkcji wykadniczej 2 odczytujemy, e
lim 2 lim 2 .
ll
147
Cigo funkcji
to
lim .
Uwaga
Twierdzenie o granicy funkcji zoonej mona uoglni na przypadki pozostaych typw granic funkcji.
Przykad
a ponadto
to ostatecznie
lim
1
,
4
1
lim sin .
4
Przykad
Obliczmy granic funkcji sin 2 w minus nieskoczonoci.
Zauwamy, e , gdzie 2 , sin . Poniewa
lim 2 , 2 dl z lim sin 1,
to otrzymujemy
lim sin 2 1.
148
Uwaga
Jeli w definicji funkcji cigej w punkcie zastpimy otoczenie
tego punktu przez jego otoczenie lewostronne lub prawostronne, za granic
funkcji w punkcie przez jej granic lewostronn lub prawostronn
w tym punkcie, to otrzymamy definicj funkcji jednostronnie cigej
w punkcie , odpowiednio lewostronnie lub prawostronnie.
Twierdzenie
Funkcja , okrelona w pewnym otoczeniu punktu , jest ciga w punkcie
wtedy i tylko wtedy, gdy jest w tym punkcie ciga lewostronnie i prawostronnie.
Przykad
Zbadajmy cigo funkcji zadanej wzorem
l 2
3
l 2
2
w punkcie 2.
Obliczmy granice jednostronne tej funkcji w punkcie 2. Mamy
2
3
3
2 3
.
lim lim
2
22 2
lim lim
149
Cigo funkcji
2
1,5
1
0,5
0
0
Definicja
Funkcja jest ciga w przedziale domknitym , , jeli jest ciga
w przedziale , oraz jest prawostronnie ciga w punkcie i lewostronnie ciga w punkcie .
Analogicznie definiujemy funkcje cige w przedziaach jednostronnie
domknitych.
Przykad
Pokaemy, ze funkcja wykadnicza , gdzie , , jest
funkcj cig w zbiorze , .
Trzeba pokaza, e dana funkcja jest ciga w kadym punkcie .,
tzn. e dla dowolnego zachodzi rwno
lim .
150
co koczy dowd.
Definicja
Mwimy, e funkcja jest ciga, jeli jest ciga w kadym podprzedziale
swojej dziedziny.
Przykad
Z powyszego przykadu wnioskujemy, e funkcja wykadnicza ,
gdzie , , jest funkcj cig.
Przykad
Zbadajmy, dla jakich wartoci parametrw oraz (, ) funkcja ,
zadana wzorem
151
2 l , 1
1
l 1,2
1
1 l 2,
jest ciga w zbiorze .
Najpierw zbadamy cigo danej funkcji w punkcie 1. Mamy
lim lim2 2 ,
1 1
1
lim
lim 1 2,
lim lim
1
1 2 .
1
lim lim 1 1,
lim lim
2 1.
1 ,
1
.
2
Zatem aby zapewni cigo danej funkcji w punktach 1 oraz 2, powinna
ona mie wzr
l , 1
1
l 1,2
1
1
1 l 2,
2
Zauwamy, e funkcja zadana powyszym wzorem jest ciga w przedziale , 1 (jako funkcja liniowa), w przedziale 1,2 (jako funkcja wymierna), w przedziale 2, (jako funkcja kwadratowa) oraz oczywicie
w punktach 1 oraz 2. Zatem jest funkcj cig w zbiorze .
152
Odpowied:
Funkcja zadana podanym wzorem jest ciga w zbiorze dla oraz
Przykad
w przedziale domknitym .
Rozwamy funkcj
Pochodna funkcji
153
lim
Uwaga
Zamiast oznaczenia mona uywa rwnie oznacze
lub
Uwaga
Jeli w definicji pochodnej funkcji w punkcie zastpimy otoczenie
tego punktu przez jego otoczenie lewostronne lub prawostronne, za
granic ilorazu rnicowego przez jego granic lewostronn lub prawostronn, to otrzymamy definicj pochodnej jednostronnej funkcji w punkcie ,
odpowiednio lewostronnej lub prawostronnej. Te pochodne jednostronne
bdziemy oznacza odpowiednio oraz .
Twierdzenie
Funkcja , okrelona w pewnym otoczeniu punktu , jest rniczkowalna
w punkcie wtedy i tylko wtedy, gdy istniej pochodne jednostronne tej
funkcji w tym punkcie oraz zachodzi rwno
Wwczas
Przykad
Zbadajmy rniczkowalno funkcji || w punkcie .
Najpierw wyznaczymy iloraz rnicowy danej funkcji w danym punkcie:
||
||.
154
Widzimy zatem, e
lim 2|| 0.
Twierdzenie
Jeli funkcja , okrelona w pewnym otoczeniu punktu , jest rniczkowalna w punkcie , to jest ciga w tym punkcie.
Wniosek
Jeli funkcja , okrelona w pewnym otoczeniu punktu , nie jest ciga
w punkcie , to nie jest rniczkowalna w tym punkcie.
Przykad
Przypomnijmy, e funkcja zadana wzorem
l 2
3
l 2
2
nie jest ciga w punkcie 2. Zatem ta funkcja nie jest rwnie rniczkowalna w tym punkcie.
Definicja
Funkcja jest rniczkowalna w przedziale otwartym , , jeli jest rniczkowalna w kadym punkcie tego przedziau.
Definicja
Funkcja jest rniczkowalna w przedziale domknitym , , jeli jest
rniczkowalna w przedziale , oraz istniej jej pochodna prawostronna
w punkcie i pochodna lewostronna w punkcie .
Analogicznie definiujemy funkcje rniczkowalne w przedziaach jednostronnie domknitych.
155
Pochodna funkcji
Przykad
Wyznaczmy funkcj pochodn funkcji , gdzie 1.
Dziedzin danej funkcji jest zbir Dla dowolnego . Obliczamy granic ilorazu rnicowego:
1
lim
lim
l
Funkcja
Funkcja
pochodna
Uwagi
i zale od
1
l
156
Funkcja
n
sin
cos
Funkcja
pochodna
cos
sin
1
cos
1
sin
Uwagi
,
,
2
, oni .
c) .
157
ad a)
Zauwamy, e . Mamy
9 9
.
ad b)
Oczywicie . Mamy
ad c)
Przy zaoeniu mamy
Przykad
Wyznaczmy funkcj pochodn funkcji .
Oczywicie . Zauwamy, e , gdzie oraz
. Poniewa oraz , to z twierdzenia o pochodnej funkcji zoonej otrzymujemy
158
Zauwamy jeszcze, e .
Twierdzenie o pochodnej funkcji zoonej mona take stosowa do obliczania funkcji pochodnej funkcji zoonej z wicej ni dwch funkcji.
Przykad
.
Pamitajc, e , otrzymujemy
atwo zauwaamy, e .
1
.
Przykad
Wyznaczmy funkcj pochodn funkcji odwrotnej do funkcji ,
okrelonej na przedziale , .
atwo sprawdzi, e dana funkcja jest w przedziale , rosnca. Ponadto jest ona w tym przedziale rniczkowalna oraz
,
1
1
159
Zastosowania pochodnych
Poniewa
,
to ostatecznie otrzymujemy
, .
Definicja
Dana jest funkcja okrelona w pewnym otoczeniu punktu i rniczkowalna w tym punkcie. Prost styczn do wykresu funkcji w punkcie
, nazywamy prost zadan rwnaniem
.
Przykad
Wyznaczmy rwnanie prostej stycznej do wykresu funkcji
2 w punkcie , 1.
Zauwamy, e 0,2. Najpierw wyznaczmy :
2 1,
2 1,
2 1 0,
0,
160
2
1.
2
Teraz wyznaczmy pochodn funkcji :
22
11
22
2 1 1
2 2
1 1,
1.
Przykad
Wyznaczmy wsprzdne takiego punktu , e prosta styczna do wykresu
funkcji ln1 2 w punkcie jest rwnolega do prostej 5
2 .
kierunkowej:
2 5,
5
.
2
Zatem wspczynnik kierunkowy szukanej prostej stycznej powinien wyno
si .
1
2
1 2
,
1 2
1 2
spenia rwno
5
.
2
Mamy zatem
5
2
,
2
1 2
161
Zastosowania pochodnych
5 10 4,
Obliczmy jeszcze :
1
.
10
ln 1 2
1
4
ln .
10
5
, ln .
Przykad
.
Wyznaczmy otwarte przedziay monotonicznoci funkcji
162
Zauwamy, e
5 4 5 4 8
8
,
5 4
5 4
5 4
0 5 4 82 5
8
1
5 4
5 4
1 40
.
5 4
40
0 1 40 0
0
5 4
5
, 4 4, .
2
Definicja
Funkcja ma w punkcie maksimum lokalne, jeli istnieje otoczenie
punktu takie, e
oraz .
Zastosowania pochodnych
163
Definicja
Funkcja ma w punkcie ekstremum lokalne, jeli ma tam minimum
lub maksimum lokalne.
Interpretacj geometryczn minimum i maksimum lokalnego funkcji
przedstawia Rysunek .
Twierdzenie (Fermata)
Jeli funkcja ma w punkcie ekstremum lokalne i jest w tym punkcie
rniczkowalna, to .
Uwaga
Funkcja moe mie ekstrema lokalne tylko w tych punktach, w ktrych jest
rniczkowalna i jej pochodna wynosi zero, albo w tych punktach, w ktrych funkcja jest okrelona, ale jej pochodna nie istnieje. Wymienione punkty nazywamy punktami krytycznymi tej funkcji (albo inaczej punktami podejrzanymi o ekstremum).
164
, , .
5 , 5,
5 5, .
1 , 5,
1 5,
Przykad
Wyznaczmy ekstrema lokalne funkcji 1 1.
Jak atwo sprawdzi 1, . Obliczmy pochodn danej funkcji:
1 1 1 1
1
2 1 1
2 1
1 1 5 1
2 1
2 1
Zatem 1, . Punkt 1 jest wprawdzie punktem krytycznym, ale z oczywistych wzgldw nie moe by ekstremum lokalnym danej
funkcji. Wyznaczmy zatem miejsca zerowe funkcji pochodnej:
5 1
2 1
5 1
1
1
1 .
5
5
Zastosowania pochodnych
165
5
2
1
0
1
2
3
4
Rysunek 13.3. Szkic wykresu funkcji g(x)=-5x2-4x+1
Definicja
Maksimum globalnym funkcji w zbiorze nazywamy najwiksz warto tej
funkcji w tym zbiorze.
Definicja
Ekstremum globalnym funkcji w zbiorze nazywamy jej minimum lub
maksimum globalne w tym zbiorze.
166
Nas bdzie interesowa przypadek, gdy zbir jest przedziaem domknitym, za dana funkcja jest funkcj cig. Z twierdzenia Weierstrassa
o osiganiu kresw wiemy, e w tym przypadku funkcja przyjmuje swoje
ekstrema globalne dla pewnych argumentw z danego przedziau. O tym, jak
znale te argumenty i jak znale wartoci ekstremw globalnych, mwi
nastpujcy fakt.
Fakt
Aby wyznaczy ekstrema globalne funkcji cigej w przedziale domknitym
, , naley:
1) wyznaczy punkty krytyczne danej funkcji w przedziale otwartym
, ,
2) obliczy wartoci funkcji w tych punktach krytycznych,
3) obliczy wartoci funkcji na kocach przedziau , (tzn.
i ),
4) spord obliczonych w punktach 2) i 3) wartoci funkcji naley wybra liczb najmniejsz (jest ona szukanym minimum globalnym) oraz
liczb najwiksz (jest ona szukanym maksimum globalnym).
Przykad
tym , .
Zakadajc, e 0 0, otrzymujemy, e 0,1
1, . Wyznaczmy funkcj pochodn danej funkcji:
1
1.
1) Poniewa , to punktw krytycznych funkcji szukamy jedynie
wrd miejsc zerowych jej pochodnej. Mamy
1
0 1 0
1 .
167
Caka nieoznaczona
.
ln 1
.
ln 2 ln
2
4) Przy uyciu kalkulatora sprawdzamy, e
(dla ).
Uwaga
Jeli przedzia jest jednostronnie lub obustronnie domknity, to pochodn
na kocach nalecych do tego przedziau rozumiemy jako odpowiedni pochodn jednostronn.
Przykad
Jak atwo sprawdzi, funkcj pierwotn funkcji 2 jest np. funkcja
, za funkcj pierwotn funkcji jest np.
n .
168
Definicja
Jeli dana funkcja ma funkcj pierwotn w przedziale , to mwimy, e
funkcja jest cakowalna w przedziale .
Twierdzenie
Jeli funkcja jest ciga w danym przedziale, to jest w tym przedziale cakowalna.
Wniosek
Kada funkcja elementarna jest cakowalna w dowolnym podprzedziale
swojej dziedziny.
Twierdzenie
Niech bdzie funkcj pierwotn funkcji w przedziale . Wtedy kada
funkcja pierwotna funkcji jest postaci , gdzie jest pewn liczb
rzeczywist.
Definicja
Cak nieoznaczon funkcji w pewnym przedziale bdziemy nazywa
zbir jej wszystkich funkcji pierwotnych w tym przedziale. Cak nieoznaczon funkcji oznaczamy symbolem Zatem
Caki nieoznaczone waniejszych funkcji elementarnych przedstawia tabela 13.2, gdzie zawsze . Jeli w ostatniej kolumnie nie ma adnych
uwag, to przyjmujemy e .
Uwagi
169
1
n
0 1
sin cos
cos sin
1
cos
1
c
sin
Przykad
Wyznaczmy cak nieoznaczon funkcji 2 .
170
Mamy
5 7 2
5 7 2 1
7 2
4
3
2
5 7
.
3
4
5
Przykad
Zatem 2,3.
13 3,
,
13 3,
13 5
13 5
1 144 25, 5,
,
4,
2
2
4 3 3 2 2,
13 3 3 3 2 2.
W konsekwencji mamy
3 3 2 2
13 3
2 3
3 2 2 3
1
1
.
3
2
171
Przykad
Wyznaczmy cak nieoznaczon funkcji .
Jeli przyjmiemy
to otrzymamy
Przykad
Wyznaczmy cak nieoznaczon funkcji .
Przyjmijmy, e
Wtedy
172
Przykad
Wyznaczmy cak nieoznaczon funkcji .
Wiemy, e dla kadego prawdziwa jest rw
no
.
Zastosujmy podstawienie , a waciwie . Wtedy
. Po przeksztace , co mona zapisa rwnie jako
Przykad
1 1
3
1
1
1
4
3
3 5
15
4
4
15
173
Caka oznaczona
Przykad
Wyznaczmy cak nieoznaczon funkcji
Mamy
ln
1
ln
1
ln
1
ln .
4
Uwaga
W oryginalnym podejciu Bernharda Riemanna, twrcy teorii caki oznaczonej, cak oznaczon funkcji ograniczonej (niekoniecznie cigej) na
przedziale domknitym definiuje si w sposb bardziej skomplikowany.
Rwno wystpujca w powyszej definicji pojawia si dopiero jako tzw.
wzr Newtona-Leibniza.
Definicja c.d.
Przyjmujemy dodatkowo, e
1 l ln
l .
174
Przykad
Wiemy, e
1
ln
ln .
4
Mamy zatem
1
1
1
1
1
1
ln
ln ln ln 1 1 0 .
4
4
4
4
4
4
Przykad
Obliczmy cak oznaczon funkcji |3 | na przedziale 1,4.
Zauwamy, e
|3 |
Zatem
Mamy wic
3 l 3
.
3 l 3
3 3l 3
3 3l 3.
3 3
3
1
3
1
2
3
2
3
175
Caka oznaczona
1
3
1
3
1
3
1
3
3 3 1 1 4 4 3 3
3
2
3
2
3
2
3
2
1 3
64
27
1
27
24 5 .
3 2
3
2
6
2
Ostatecznie
1
|3 | 5 .
6
Przykad
Poniewa
1 1
3 1
3 ,
to
1
1
3 1
3
1
3 ln||
2
1 1
3 ln ln
2
1
1
3 3 2 1
2
2
5
1
3 1 .
2
2
176
||
177
Przykad
Obliczmy pole obszaru ograniczonego wykresem funkcji ,
osi oraz prostymi i .
. Zauwamy, e oraz
.
Ponadto
2
2
3
3
3
2
Mamy zatem
2
2
3
3
2
2
2
3
3
3
2
2
3
Odpowied:
Pole obszaru ograniczonego wykresem funkcji , osi
oraz prostymi i wynosi 2.
Twierdzenie
Niech . Pole obszaru midzy krzywymi i oraz
prostymi i wyraa si wzorem
| |
178
Przykad
Obliczmy pole obszaru midzy krzywymi 2 oraz .
Ustalmy najpierw pierwsze wsprzdne punktw wsplnych tych krzywych. Mamy
2
2
2 3
3
3
2
| 2
| 2
2
2 3
3
2
2
2
3 3 33 2 2
3
3
3
9
Odpowied:
Pole obszaru midzy krzywymi 2 oraz wynosi 9.
Twierdzenie
|, to
Jeli punkt materialny porusza si ze zmienn prdkoci |
droga przebyta przez ten punkt w przedziale czasowym wyraa si
wzorem
179
Twierdzenie
| dziaa rwnolegle do osi , to praca wyJeeli zmienna sia |
konana przez t si od punktu do punktu wyraa si wzorem
Przykad
Z leccego samolotu wyrzucono kamie pionowo w d z prdkoci pocztkow 1 m/s. Jak drog przeby ten kamie w cigu pierwszych piciu
sekund lotu?
Wiemy, e prdko w ruchu jednostajnie przyspieszonym wyraa si
wzorem , gdzie to upyw czasu od chwili pocztkowej,
to prdko pocztkowa, za to staa warto przyspieszenia. W naszym
przypadku 9,81 . Szukana droga wynosi zatem
1 9,81
127,625m.
9,81
9,81 5
5
2
2
Odpowied:
W cigu pierwszych piciu sekund lotu kamie przeby 127,625 metra.
180
13.13. Zadania
1. Oblicz granice nastpujcych funkcji w podanych punktach:
a)
b)
c)
d)
e)
f)
, ,
, ,
, ,
,
, ,
, .
a) , ,
b)
c)
d)
||
, ,
, .
a)
b)
c)
, ,
, ,
,
||
d) |
, .
b)
Zadania
c)
d)
e)
f)
181
b) funkcji
c) funkcji
b) , .
c)
, .
c) .
182
a) , ,
b)
d)
, ,
c)
, ,
b)
c)
d)
e)
,
,
,
,
f)
g)
h)
d)
e)
f)
,
g) ,
h) .
Zadania
183
, ,
d) , 2 .
12. Wyznacz wsprzdne takiego punktu , e prosta styczna do wykresu funkcji w punkcie jest rwnolega do prostej
2 .
b)
d)
c)
e) ,
f) dla 2,
g) ,
h)
a) ,
b) 2,
c)
d)
e) 2 ,
f) 2 dla 2,
g) ,
h)
184
a) , ,,
b) 1 , 1,1,
c)
, 1,4,
1, ,1,
d)
e) , 1,4,
f)
, , .
d)
e)
,
f) .
f)
g) .
Zadania
185
, 2,0,
d) 1, 1,,
e) 2, 2,,
f) , , 0,
g) , , ,
h) 2 , 0,8.
c) 2 , , ,
d) 2, 2, .
186
187
Rozdzia 14
Elementy kombinatoryki
i rachunku prawdopodobiestwa
14.1. Kombinatoryka
14.1.1. Permutacje
Rozwamy nastpujc sytuacj. Spotykaj si cztery osoby w kolejce przed
sklepem. Na ile sposobw mog si one ustawi?
Rozwaajc wszystkie moliwoci, oznaczmy osoby literami A, B, C, D.
Tworzymy cigi zoone z tych czterech liter, w ktrych przestawienie kadych dwch daje nam now sytuacj.
Zatem moliwe cigi to: ABCD, ABDC, ACBD, ACDB, ADBC, ADCB,
BACD, BADC, BCDA, BCAD, BDAC, BDCA, CABD, CADB, CBAD,
CBDA, CDAB, CDBA, DABC, DACB, DBAC, DBCA, DCAB, DCBA.
Jak wida, takich ustawie otrzymalimy 24.
Czy mona bez wypisywania wszystkich moliwoci przewidzie, ile ich
bdzie?
Rozpatrzmy zagadnienie w sposb nastpujcy: mamy w kolejce 4 miejsca. Pierwsza osoba wchodzca do sklepu ma do wyboru 4 miejsca, druga 3,
trzecia 2, a czwartej pozostanie ostatnie wolne miejsce.
Wynika z powyszego, e ilo ustawie (czyli cigw czteroelementowych) moemy policzy w sposb nastpujcy:
4 3 2 1 24 .
Definicja
Permutacj bez powtrze zbioru n-elementowego, n N nazywamy kady n-wyrazowy cig utworzony ze wszystkich elementw danego zbioru
n-elementowego.
Twierdzenie
Liczba permutacji bez powtrze zbioru n-elementowego ( n N ) wyraa
si wzorem:
Pn n (n 1) (n 2) ... 2 1 n!
188
Zastanwmy si, ile moemy utworzy sw majcych sens lub nie z liter
sowa TATA.
Zadanie to sprowadza si do tworzenie czteroelementowych cigw
z wykorzystaniem powyszych liter. Nietrudno zauway, e kade przestawienie dwch jednakowych liter nie wnosi nowej sytuacji, zatem wszystkie
takie sowa (cigi) to: TATA, TTAA, TAAT, ATAT, AATT, ATTA.
Definicja
Niech A oznacza zbir zoony z k rnych elementw A = {a1,a2,...,ak}.
Permutacj n elementow z powtrzeniami, w ktrej elementy a1, a2, ..., ak
powtarzaj si odpowiednio n1, n2,...,nk razy, (n1 + n2 + ... + nk = n), jest kady n-wyrazowy cig, w ktrym elementy a1,a2,...,ak powtarzaj si podan
liczb razy.
Twierdzenie
Liczba permutacji z powtrzeniami zbioru n-elementowego ( n N ) wyraa si wzorem:
P`n
n!
n1!n2 !... nk !
14.1.2. Wariacje
Mamy do wyboru liczby ze zbioru {2,4,6,8} . Tworzymy dwucyfrowe liczby o nie powtarzajcych si cyfrach.
Wszystkimi liczbami utworzonymi w ten sposb s:
24, 26, 28, 42, 46, 48, 62, 64, 68, 82, 84, 86.
Nietrudno zauway, e tworzylimy dwuelementowe cigi o rnych
elementach, w ktrych kolejno wystpujcych elementw miaa znaczenie
(liczba 24 jest rnym od 42).
Definicja
Wariacj k-wyrazow bez powtrze zbioru n-elementowego,
( k , n N k n) nazywamy kady k-wyrazowy cig utworzony z k rnych elementw zbioru n-elementowego.
Zastanwmy si, czy mona wyznaczy wzr na liczb takich wariacji.
Wrmy do naszego przykadu. W liczbie dwucyfrowej pierwsz z liczb
moemy wybra na 4 sposoby, a drug ju tylko na 3 (cyfry w liczbie nie
189
Kombinatoryka
4!
2!
Twierdzenie
Liczba k-wyrazowych wariacji bez powtrze zbioru n-elementowego,
n!
( k , n N k n) wyraa si wzorem: V nk
.
( n k )!
Zamy, e mamy do wyboru liczby ze zbioru {2,4,6,8} . Tworzymy
wszystkie dwucyfrowe liczby z wykorzystaniem tych cyfr. W zadaniu tym
tworzymy dwuelementowe cigi, w ktrych kolejno wystpujcych elementw ma znaczenie (liczba 24 jest rnym od 42) oraz cyfry w cigach
mog si powtarza.
Definicja
Wariacj k-wyrazow z powtrzeniami zbioru n-elementowego
( k , n N k n) nazywamy kady k-wyrazowy cig (mogcych si powtarza) elementw zbioru n-elementowego.
Do wyznaczonych liczb musimy zatem dooy wszystkie te, ktre bd
skaday si z dwch jednakowych cyfr, czyli 22, 44, 66 oraz 88. Zatem ilo
takich liczb wzronie o 4 i bdzie wynosia 16.
Zastanwmy si, czy mona wyznaczy wzr na liczb takich wariacji.
Wrmy do naszego przykadu. W liczbie dwucyfrowej pierwsz z liczb
moemy wybra na 4 sposoby i drug rwnie na 4 sposoby (cyfry w liczbie
mog si powtarza). Wic liczb wariacji 2-elementowych z powtrzeniami
2
14.1.3. Kombinacje
W pojemniku znajduj si kule: czerwona (C), zielona (Z), niebieska (N)
i biaa (B). W sposb losowy wycigamy z urny dwie kule. Na ile sposobw
190
moemy wycign kule z pojemnika? Naley zauway, e w tym dowiadczeniu nie ma znaczenia kolejno losowania, a jedynie wynik (czyli
jakiego koloru kule wylosujemy).
Wyniki naszego losowania to zbiory dwch kul, przy czym nie ma znaczenia kolejno zapisu. Zatem wyniki zapiszemy w postaci {{C, Z},{C, B},
{Z, N},{ Z, B},{ N, B}}.
Oglnie rzecz biorc, tworzymy w takiej sytuacji k-elementowe (u nas
2-elementowe) podzbiory zbioru n-elementowego (u nas 4-elementowego),
w ktrych elementy nie mog si powtrzy.
Definicja
Kombinacj k-elementow bez powtrze zbioru n-elementowego, nazywamy kady k-elementowy podzbir tego zbioru, przy czym elementy tego podzbioru nie mog si powtarza.
Wyniki naszego zadania zapiszemy w postaci {{C, Z},{C, B}, {Z, N},
{ Z, B},{ N, B}}. Rnych podzbiorw dwuelementowych zbioru czteroelementowego jest sze.
Twierdzenie
Liczba k-elementowych kombinacji bez powtrze zbioru n-elementowego
jest rwna: .
14.2. Prawdopodobiestwo
Czsto spotykamy si z sytuacjami, w ktrych nie jestemy w stanie poda
wyniku, np. rzucajc kostk do gry, moemy uzyska od 1 do 6 oczek, przy
rzucie monet moemy otrzyma reszk lub ora. Takie zjawiska nazywa
bdziemy zjawiskami losowymi. Dzia matematyki, ktry zajmuje si opisywaniem tych zjawisk, nosi nazw rachunku prawdopodobiestwa lub teorii prawdopodobiestwa.
Dla kadego dowiadczenia moemy wyznaczy zbir wszystkich rnych moliwych do uzyskania wynikw. Zbir ten nazywamy przestrzeni
zdarze elementarnych i oznaczamy: .
Kady pojedynczy wynik dowiadczenia, czyli kady element przestrzeni, nazywa bdziemy zdarzeniem elementarnym, a kady skoczony podzbir zbioru zdarze elementarnych nazywamy zdarzeniem.
Zdarzenie, ktre jest rwne , nazywa bdziemy zdarzeniem pewnym,
a rwne nazywa bdziemy zdarzeniem niemoliwym.
Prawdopodobiestwo
191
Twierdzenie
Jeeli P jest prawdopodobiestwem okrelonym na pewnej przestrzenie zdarze elementarnych , to:
1.
2. Jeli , to ,
3. Dla kadego mamy ,
4. ,
5. ,
6. Jeli zdarzenia , , , wykluczaj si parami, to:
.
Przykad
Student ma zdawa dwa egzaminy: z matematyki i fizyki. Prawdopodobiestwo, e zda matematyk, jest rwne 0,4, e zda co najmniej jeden egzamin
0,7. Oblicz prawdopodobiestwo, e zda fizyk, jeli prawdopodobiestwo, e zda obydwa egzaminy wynosi 0,2.
Niech:
zdarzenie polegajce na tym, e student zda egzamin z matematyki.
192
Z wasnoci prawdopodobiestwa:
wic:
Praktycznie prawdopodobiestwo zajcia dowolnego zdarzenia A oblicza bdziemy z wykorzystaniem klasycznej definicji prawdopodobiestwa:
Definicja
Jeeli przestrze jest skoczona i wszystkie zdarzenia elementarne s jednakowo prawdopodobne, A jest dowolnym zdarzeniem , to:
||
, gdzie || jest liczb zdarze sprzyjajcych zdarzeniu A, || jest liczb
||
elementw przestrzeni zdarze elementarnych.
Przykad
Rzucamy szeciokrotnie kostk do gry. Obliczy prawdopodobiestwo zdarzenia, e w co najmniej jednym rzucie liczba wyrzuconych oczek bdzie
rwna numerowi rzutu.
Zadanie to bdzie nam atwiej rozwiza, wykorzystujc wasno prawdopodobiestwa:
W naszym zadaniu:
zdarzenie polegajce na tym, e w adnym rzucie liczba wyrzuconych oczek nie bdzie rwna numerowi rzutu.
193
Prawdopodobiestwo
Prawdopodobiestwo, e w co najmniej jednym rzucie liczba wyrzuconych oczek bdzie rwna numerowi rzutu wynosi 0,665.
Czsto zdarza si tak, e zajcie jednego zdarzenia losowego ma wpyw
(warunkuje) zajcie innego zdarzenia losowego w okrelonym dowiadczeniu losowym.
Twierdzenie
Prawdopodobiestwem warunkowym zajcia zdarzenia A, pod warunkiem
e zajdzie zdarzenie B, nazywamy liczb wyraon wzorem:
, gdzie oraz
Przykad
Prawdopodobiestwo, e napicie w obwodzie elektrycznym przewyszy
250V jest rwne 0,02. Prawdopodobiestwo awarii aparatu przy podwyszonym napiciu wynosi 0,6. Oblicz prawdopodobiestwo awarii aparatu na
skutek podwyszonego napicia.
Niech:
A zdarzenie polegajce na tym, e bdzie awaria aparatu.
B zdarzenie polegajce na tym, e bdzie podwyszone napicie.
Mamy zatem obliczy . Z treci zadania wynika, e:
oraz:
194
002.
Wykorzystujc zaleno:
wic:
mamy:
0 002 0012.
Przykad
W pudeku znajduje si 120 opornikw serii A oraz 80 opornikw serii B. Z
pudeka wycigamy losowo jeden opornik. Jakie jest prawdopodobiestwo,
e wybrany opornik bdzie dobry, jeli liczba wadliwych opornikw serii A
stanowi 4%, za w serii B stanowi 5%?
W zadaniu niech:
A zdarzenie polegajce na tym, e wylosowany opornik bdzie dobry,
zdarzenie polegajce na wylosowaniu opornika serii A,
zdarzenie polegajce na wylosowaniu opornika serii B,
zdarzenie polegajce na wylosowaniu dobrego opornika pod warunkiem, e wybrano opornik serii A,
zdarzenie polegajce na wylosowaniu dobrego opornika pod warunkiem, e wybrano opornik serii B.
Naley zauway, e losujemy opornik z serii A lub serii B, wic te dwa
zdarzenia wyczerpuj wszystkie moliwoci, czyli: . Ponadto:
120
0
200
195
Prawdopodobiestwo
oraz
80
04.
200
1 004 06
1 00 0.
Przykad
W dwch urnach s kule biae i czarne. W pierwszej jest 6 kul czarnych i 4
biae, w drugiej 7 biaych i 3 czarne. Rzucamy kostk do gry. Jeli wypadnie
liczba oczek podzielna przez 3, to losujemy kule z urny pierwszej, w przeciwnym przypadku z urny drugiej. Jakie jest prawdopodobiestwo, e wypadnie liczba oczek podzielna przez 3, jeli wylosowalimy kul bia?
W zadaniu tym prawdopodobiestwo wylosowania kuli biaej obliczymy
z wykorzystaniem wzoru na prawdopodobiestwo cakowite:
4 2 7 4 36
06
10 6 10 6 60
gdzie:
A zdarzenie polegajce na wylosowaniu kuli biaej,
zdarzenie polegajce na tym, e bdziemy losowa z urny pierwszej,
zdarzenie polegajce na tym, e bdziemy losowa z urny drugiej.
W zadaniu tym wiemy, jaki jest wynik dowiadczenia. Pytamy o jego
przebieg. Dokadniej chcemy policzy .
W tym celu skorzystamy ze wzoru Bayesa:
Otrzymamy:
196
Definicja
Zdarzenia , , , nazywamy niezalenymi, jeli prawdopodobiestwo iloczynu dowolnej liczby rnych spord nich jest rwne iloczynowi prawdopodobiestw tych zdarze.
Przykad
Rzucamy dwa razy kostk do gry. Niech: A zdarzenie polegajce na wyrzuceniu 2 oczek w pierwszym rzucie, B zdarzenie polegajce na uzyskaniu w sumie 7 oczek. Czy zdarzenia A i B s niezalene?
W zadaniu tym musimy sprawdzi, czy zachodzi rwno:
. W tym celu obliczymy prawdopodobiestwa:
Jak wida:
, , .
|| 6 36
2,1, 2,2, 2,3, 2,4, 2,5, 2,6
czyli:
|A| 6
|B| 6.
Nietrudno zauway, e:
2,5,
wic:
| | 1.
Korzystajc z definicji klasycznej prawdopodobiestwa, mamy:
Prawdopodobiestwo
197
niezalene.
Zastanwmy si, jakie bdzie prawdopodobiestwo uzyskania 3 razy szeciu oczek na kostce podczas wykonywania 5 rzutw kostk.
W pojedynczym rzucie kostk 6 oczek uzyskamy z prawdopodobie
.
biestwo powysze jest rwne:
Prawdopodobiestwo p nazywane jest prawdopodobiestwem sukcesu,
natomiast prawdopodobiestwem poraki.
Definicja
Schematem Bernoulliego nazywamy cig dowiadcze losowych speniajcych warunki:
a) dowiadczenia s niezalene,
b) kade z tych dowiadcze moe si skoczy na dwa sposoby: sukcesem lub porak,
c) prawdopodobiestwo sukcesu jest w kadym z tych dowiadcze takie
samo.
Wniosek
W cigu n dowiadcze losowych, tworzcych schemat Bernoulliego, prawdopodobiestwo zdarzenia polegajcego na tym, e w n prbach uzyskamy k
sukcesw, obliczamy ze wzoru:
Przykad
Rzucamy 8 razy monet. Jakie jest prawdopodobiestwo, e reszka wypadnie 5 razy?
Pojedynczy rzut monet to prba, w ktrej poszczeglne rzuty s od siebie niezalene. Sukces to wyrzucenie reszki, a w 8 prbach chcemy osign
5 sukcesw.
W zadaniu tym mamy:
Zatem:
, , 8, 5.
8
5
5
198
1
7
8
8 1
5 .
5
5 2
2
32
14.3. Zadania
1. Na ile sposobw moemy posadzi 5 osb na piciu ponumerowanych
miejscach?
2. Na ile sposobw moemy posadzi 7 osb na dugiej awie, a na ile
przy okrgym stole?
3. Ile jest moliwych ustawie liczb 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, w ktrych:
a) liczby 6 i 7 ssiaduj ze sob w kolejnoci wzrastania,
b) liczby 6 i 7 ssiaduj ze sob,
c) liczby 6 i 7 nie ssiaduj ze sob?
4. Z okazji zjazdu klasowego spotyka si jedenastu przyjaci. Ile nastpi
powita?
5. Z klasy liczcej 24 uczniw naley wybra picioosobow delegacj,
ktra bdzie reprezentowa klas na akademii szkolnej. Ile istnieje
sposobw wyboru takiej delegacji?
6. W pudeku znajduje si 15 arwek, w tym 12 dobrych. Nie ogldajc
ich, losujemy bez zwracania 5 arwek. Na ile sposobw mona wylosowa 3 dobre arwki?
7. W klasie liczcej 31 uczniw wybierano samorzd klasowy. Ile jest
rnych wynikw takiego wyboru?
8. Ile rnych sw (majcych sens lub nie) mona utworzy z liter A, B,
C, D, E, I, zakadajc, e litery w sowie nie mog si powtarza?
9. Rzucamy czterema monetami. Ile istnieje wszystkich moliwych wynikw takiego rzutu?
199
Zadania
, .
17. Wrd 40 osb 5 wada tylko jzykiem francuskim, 20 tylko jzykami angielskim i francuskim oraz 10 tylko jzykiem rosyjskim. Wy-
200
Zadania
201
202
203
Bibliografia
Cewe A., Nahorska H., Pancer I., Tablice matematyczne, Wydawnictwo
Podkowa, Gdask 2007.
Gewert M., Skoczylas Z., Analiza matematyczna 1. Definicje, twierdzenia,
wzory, Oficyna Wydawnicza GiS, Wrocaw 2007.
Gewert M., Skoczylas Z., Analiza matematyczna 1. Przykady i zadania,
Oficyna Wydawnicza GiS, Wrocaw 2007.
Kaczkow K., Kurczab M., wida E., Analiza matematyczna dla licealistw.
Podrcznik, Oficyna Edukacyjna * Krzysztof Pazdro, Warszawa 2002.
Kaczkow K., Kurczab M., wida E., Analiza matematyczna dla licealistw.
Zbir zada, Oficyna Edukacyjna * Krzysztof Pazdro, Warszawa 2002.
Kaczkow K., Kurczab M., wida E., Matematyka. Podrcznik do licew
i technikw. Klasa I. Zakres podstawowy i rozszerzony, Oficyna Edukacyjna * Krzysztof Pazdro, Warszawa 2002.
Kaczkow K., Kurczab M., wida E., Matematyka. Podrcznik do licew
i technikw. Klasa II. Zakres podstawowy i rozszerzony, Oficyna Edukacyjna * Krzysztof Pazdro, Warszawa 2003.
Kaczkow K., Kurczab M., wida E., Matematyka. Podrcznik do licew
i technikw. Klasa III. Cz 1. Zakres podstawowy i rozszerzony, Oficyna Edukacyjna * Krzysztof Pazdro, Warszawa 2004.
Kaczkow K., Kurczab M., wida E., Matematyka. Zbir zada do licew
i technikw. Klasa I. Zakres podstawowy i rozszerzony, Oficyna Edukacyjna * Krzysztof Pazdro, Warszawa 2005.
Kaczkow K., Kurczab M., wida E., Matematyka. Zbir zada do licew
i technikw. Klasa II. Zakres podstawowy i rozszerzony, Oficyna Edukacyjna * Krzysztof Pazdro, Warszawa 2006.
Kaczkow K., Kurczab M., wida E., Matematyka. Zbir zada do licew
i technikw. Klasa III. Zakres podstawowy i rozszerzony, Oficyna Edukacyjna * Krzysztof Pazdro, Warszawa 2007.
Krysicki W., Wodarski L., Analiza matematyczna w zadaniach. Cz I,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
Selwat K., Wybrane zagadnienia matematyki, Seria Wydawnicza Pastwowej Wyszej Szkoy Zawodowej im. Witelona w Legnicy, Legnica 2009.
204
205
Spis treci
Wstp ............................................................................................................. 3
Rozdzia 1
Elementy logiki matematycznej ............................................................... 5
1.1. Zdania ................................................................................................ 5
1.1.1. Koniunkcja ............................................................................... 6
1.1.2. Alternatywa .............................................................................. 6
1.1.3. Implikacja ................................................................................. 7
1.1.4. Rwnowano ......................................................................... 8
1.1.5. Zaprzeczenie zdania ................................................................. 8
1.2. Prawa logiczne ................................................................................... 9
1.3. Formy zdaniowe .............................................................................. 10
1.4. Kwantyfikatory ................................................................................ 11
1.5. Zadania ............................................................................................ 13
Rozdzia 2
Elementy teorii mnogoci ....................................................................... 17
2.1. Zbiory .............................................................................................. 17
2.2. Dziaania na zbiorach ...................................................................... 18
2.3. Prawa rachunku zbiorw ................................................................. 20
2.4. Zbir liczb rzeczywistych ................................................................ 20
2.5. Zadania ............................................................................................ 22
Rozdzia 3
Dwumian Newtona ................................................................................. 25
3.1. Indukcja matematyczna ................................................................... 25
3.2. Silnia ................................................................................................ 27
3.3. Symbol Newtona ............................................................................. 27
3.4. Dwumian Newtona .......................................................................... 29
3.5. Zadania ............................................................................................ 30
206
Spis treci
Rozdzia 4
Elementy rachunku wektorowego i geometrii analitycznej ................... 33
4.1. Wektory ............................................................................................ 33
4.2. Proste ............................................................................................... 35
4.3. Okrg i koo ..................................................................................... 38
4.4. Zadania ............................................................................................ 40
Rozdzia 5
Podstawy teorii funkcji ........................................................................... 43
5.1. Podstawowe definicje ...................................................................... 43
5.2. Podstawowe wasnoci funkcji ........................................................ 46
5.3. Dziaania na funkcjach .................................................................... 49
5.4. Zadania ............................................................................................ 51
Rozdzia 6
Trygonometria ........................................................................................ 55
6.1. Miara ukowa kta ........................................................................... 55
6.2. Trygonometria kta ostrego w trjkcie prostoktnym ................... 57
6.3. Funkcje trygonometryczne dowolnego kta .................................... 57
6.4. Podstawowe wzory trygonometryczne ............................................ 62
6.5. Rwnania i nierwnoci trygonometryczne .................................... 64
6.6. Zadania ............................................................................................ 67
Rozdzia 7
Wielomiany ............................................................................................. 69
7.1. Dziaania na wielomianach .............................................................. 70
7.2. Wykresy niektrych wielomianw .................................................. 77
7.3. Rwnania wielomianowe ................................................................ 80
7.4. Nierwnoci wielomianowe ............................................................ 81
7.5. Zadania ............................................................................................ 83
Rozdzia 8
Funkcje wymierne .................................................................................. 85
8.1. Dziaania na uamkach algebraicznych ........................................... 85
8.2. Funkcja homograficzna ................................................................... 88
8.3. Rwnania i nierwnoci wymierne ................................................. 89
8.4. Zadania ............................................................................................ 92
Spis treci
207
Rozdzia 9
Rwnania i nierwnoci z wartoci bezwzgldn ................................ 97
9.1. Przykady ......................................................................................... 97
9.2. Zadania .......................................................................................... 104
Rozdzia 10
Funkcja wykadnicza ............................................................................ 107
10.1. Podstawowe definicje .................................................................. 107
10.2. Rwnania wykadnicze ................................................................ 109
10.3. Nierwnoci wykadnicze ............................................................ 112
10.4. Zadania ........................................................................................ 114
Rozdzia 11
Funkcja logarytmiczna .......................................................................... 115
11.1. Wasnoci logarytmw ................................................................. 115
11.2. Rwnania logarytmiczne ............................................................. 118
11.3. Nierwnoci logarytmiczne ......................................................... 120
11.4. Zadania ........................................................................................ 122
Rozdzia 12
Cigi liczbowe ...................................................................................... 125
12.1. Podstawowe wasnoci cigw .................................................... 125
12.2. Granica cigu liczbowego ........................................................... 127
12.3. Podstawowe metody obliczania granic cigw ........................... 128
12.4. Liczba e ....................................................................................... 132
12.5. Zadania ........................................................................................ 133
Rozdzia 13
Elementy analizy matematycznej ......................................................... 137
13.1. Granica funkcji ............................................................................ 137
13.2. Podstawowe metody obliczania granic funkcji ........................... 142
13.3. Cigo funkcji ........................................................................... 147
13.4. Podstawowe wasnoci funkcji cigych ..................................... 150
13.5. Pochodna funkcji ......................................................................... 152
13.6. Podstawowe metody obliczania pochodnych funkcji .................. 156
13.7. Zastosowania pochodnych ........................................................... 159
208
Spis treci