Wyzwania

zrwnowaonego rozwoju
w Polsce

i
 Autorzy
TOMASZ BERGIER, Akademia Grniczo-Hutnicza w Krakowie
Rozdzia: 12. Narzdzia: 12.N1, 12.N2. Studium przypadku: 12.P1.

PIOTR BIELSKI, Uniwersytet dzki; Fundacja Biae Gawrony

Rozdzia: 15. Narzdzie: 15.N1. Studia przypadku: 15.P1, 15.P2.

TADEUSZ BORYS, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocawiu

Rozdzia: 9. Narzdzie: 9.N1. Studia przypadku: 9.P1, 9.P2.

GISELA BOSCH, Plenum, Austria

Rozdzia: 4.

TOMASZ BUAEK, dzka Inicjatywa na rzecz Przyjaznego Transportu

Rozdzia: 11. Narzdzia: 11.N1, 11.N2, 11.N3. Studia przypadku: 11.P1, 11.P2.

MIKOAJ CZAJKOWSKI, Uniwersytet Warszawski

Narzdzie: 1.N1. Studium przypadku: 1.P1.

TOMASZ JELESKI, Politechnika Krakowska

Rozdziay: 6, 10. Narzdzia: 6.N1, 6.N2, 10.N1, 10.N2, 10.N3, 10.N4. Studia przypadku: 10.P1, 10.P2.

KAROL KONECZNY, Przedsibiorstwo Transportu Samochodowego w Krakowie

Narzdzie: 7.N2.

AGNIESZKA KOPASKA, Uniwersytet Warszawski

Rozdzia: 13. Studium przypadku: 13.P1.

AGATA KOZOWSKA, Investment Support

Rozdzia: 13. Studium przypadku: 13.P1.

JAKUB KRONENBERG, Uniwersytet dzki

Rozdziay: 1, 5, 7, 8, 14. Narzdzia: 1.N2, 5.N2, 7.N1, 7.N3, 14.N1, 14.N2. Studia przypadku: 1.P2, 2.P2,
7.P1, 8.P1, 14.P1, 14.P2.

JOANNA KULCZYCKA, Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi PAN w Krakowie

Narzdzie: 7.N2.

PRZEMYSAW KURCZEWSKI, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu

Studium przypadku: 5.P1.

ANNA LEWANDOWSKA, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu

Narzdzie: 5.N1. Studium przypadku: 5.P1.

PIOTR MAGNUSZEWSKI, Centrum Rozwiza Systemowych

Rozdzia: 2. Studia przypadku: 2.P1, 2.P2.

UKASZ MAKUCH, Polska Grupa Energetyczna

Rozdzia: 4. Studia przypadku: 4.P1, 4.P2.

KAROLINA MALISZEWSKA, Fundacja Sendzimira

Narzdzie: 1.N3.

JAN SENDZIMIR, International Institute for Applied Systems Analysis, Austria

Przedmowa. Studia przypadku: 2.P1, 2.P2.

MICHA STANGEL, Politechnika lska

Narzdzie: 10.N4.

MARTA STRUMISKA-KUTRA, Akademia Leona Komiskiego

Studium przypadku: 1.P3.

LESZEK WITEK, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie

Studium przypadku: 6.P1, 6.P2.

TOMASZ YLICZ, Uniwersytet Warszawski

Rozdzia: 4.
b
redakcja naukowa
Jakub Kronenberg i Tomasz Bergier

Wyzwania

zrwnowaonego rozwoju
w Polsce

Fundacja Sendzimira
Krakw 2010
c
 Recenzenci
Prof. dr hab. Ryszard Janikowski
Dr hab. Leszek Preisner, prof. AGH

Opracowanie graficzne
Anna Wojtunik

Fotografia na okadce
Pawe Modkowski

Korekta
Anna Kronenberg

Copyright by Fundacja Sendzimira

Krakw 2010

ISBN 978-83-62168-00-2

Wydrukowano na papierze z recyklingu

Fundacja Sendzimira
www.sendzimir.org.pl

d
Spis treci
Spis rysunkw ..................................................................................................................... x
Spis tabel ........................................................................................................................... xiii
Przedmowa Jana Sendzimira ............................................................................................ xv
Podzikowania ............................................................................................................... xviii

Wstp .................................................................................................................................. 2

Cz I. Podstawy ......................................................................................... 5
Rozdzia 1. Zwizki gospodarki, spoeczestwa i rodowiska ............................ 8
1.1. Wprowadzenie............................................................................................................ 8
1.2. Gospodarka i spoeczestwo jako systemy zalene od rodowiska ..................... 10
Narzdzie 1.N1. Nierynkowe metody wyceny ................................................................ 14
1.3. Efekty zewntrzne .................................................................................................... 16
Narzdzie 1.N2. Internalizacja kosztw zewntrznych ................................................... 19
1.4. Brak wiedzy .............................................................................................................. 21
1.5. Instytucje i kapita spoeczny ................................................................................... 24
Narzdzie 1.N3. Partycypacja spoeczna.......................................................................... 26
1.6. Podsumowanie ......................................................................................................... 27
rda praktyczne .................................................................................................................... 28
Pytania .................................................................................................................................. 29
Studium przypadku 1.P1. Ile warta jest Puszcza Biaowieska?........................................ 30
Studium przypadku 1.P2. Polskie poowy dorsza na Batyku......................................... 34
Studium przypadku 1.P3. Zakad produkcji pyt wirowych a rodowisko
i spoeczno lokalna ........................................................................................................ 39

Rozdzia 2. Podejcie systemowe ............................................................................ 44

2.1. Wprowadzenie.......................................................................................................... 44
2.2. Podejcie systemowe w praktyce ............................................................................ 48
2.3. Diagramy ptli przyczynowych ............................................................................... 52
2.4. Gry i symulacje uczestniczce ................................................................................. 54
2.5. Podsumowanie: zrwnowaony rozwj jako koncepcja systemowa.................... 56
rda praktyczne .................................................................................................................... 57
Pytania .................................................................................................................................. 57
Studium przypadku 2.P1. Zrwnowaony rozwj w Dolinie Baryczy........................... 60
Studium przypadku 2.P2. Wizja alternatywnego zarzdzania dolin rzeki Cisy ............ 66

Rozdzia 3. Elementy teorii zrwnowaonego rozwoju ..................................... 71

3.1. Wprowadzenie.......................................................................................................... 71
3.2. Prby operacjonalizacji ............................................................................................ 71
3.3. Sformalizowane podejcia do sprawiedliwoci midzypokoleniowej................... 74
3.4. Wskaniki trwaego rozwoju ................................................................................... 75
3.5. Ekonomiczna koncepcja dobrobytu ........................................................................ 78
3.6. Zazielenienie konwencjonalnego PKB ................................................................. 79
3.7. Trwao a skala dziaania ....................................................................................... 82
3.8. Podsumowanie ......................................................................................................... 83
rda praktyczne .................................................................................................................... 85
Pytania .................................................................................................................................. 85

e
 Cz II. Biznes...................................................................................................... 87
Rozdzia 4. System zarzdzania zrwnowaonym rozwojem ........................... 95
4.1. Wprowadzenie.......................................................................................................... 95
4.2. Faza przygotowawcza .............................................................................................. 97
4.3. Wizja.......................................................................................................................... 98
4.4. Program zrwnowaonego rozwoju ....................................................................... 99
4.5. Wdraanie ............................................................................................................... 103
4.6. Ewaluacja ................................................................................................................ 104
4.7. Proces innowacji..................................................................................................... 105
4.8. Dialog z interesariuszami ....................................................................................... 106
4.9. Raport zrwnowaonego rozwoju ........................................................................ 110
4.10. Podsumowanie ..................................................................................................... 111
rda praktyczne .................................................................................................................. 113
Pytania ................................................................................................................................ 113
Studium przypadku 4.P1. Wdraanie Wytycznych do raportowania kwestii
zrwnowaonego rozwoju GRI w BRE Banku ............................................................ 114
Studium przypadku 4.P2. Opracowanie Strategii zrwnowaonego rozwoju
i odpowiedzialnego biznesu w Grupie Kapitaowej PGNiG ....................................... 119

Rozdzia 5. Zrwnowaona produkcja ................................................................ 124

5.1. Wprowadzenie: wykorzystajmy kady skrawek surowca ................................. 124
5.2. Eko-efektywno .................................................................................................... 124
Narzdzie 5.N1. Ocena cyklu ycia produktu (LCA) .................................................... 129
Narzdzie 5.N2. Eko-projektowanie .............................................................................. 131
5.3. Ekologia przemysowa ........................................................................................... 134
5.4. Podsumowanie ....................................................................................................... 139
rda praktyczne .................................................................................................................. 140
Pytania ................................................................................................................................ 140
Studium przypadku 5.P1. LCA jako narzdzie wspomagajce eko-projektowanie ..... 141

Rozdzia 6. Budownictwo i architektura.............................................................. 150

6.1. Wprowadzenie........................................................................................................ 150
6.2. Energia .................................................................................................................... 151
Narzdzie 6.N1. Termomodernizacja i poprawa sprawnoci rde ciepa ................ 153
6.3. Surowce, materiay i woda..................................................................................... 154
6.4. Powietrze i klimat wntrz ...................................................................................... 155
6.5. Metody produkcji budowlanej ............................................................................... 156
6.6. Projektowanie architektoniczne............................................................................. 157
Narzdzie 6.N2. Certyfikacja budynkw ......................................................................... 163
6.7. Podsumowanie ....................................................................................................... 164
rda praktyczne .................................................................................................................. 165
Pytania ................................................................................................................................ 165
Studium przypadku 6.P1. Projekt demonstracyjny renowacji ekologicznej
Kwartau Turzyskiego w Szczecinie ............................................................................. 166
Studium przypadku 6.P2. Dom z prasowanych beli somianych w Przeomce........... 173

Rozdzia 7. Zarzdzanie acuchem dostaw ....................................................... 176

7.1. Wprowadzenie........................................................................................................ 176
7.2. Od systemu zarzdzania rodowiskowego do zrwnowaonego zarzdzania
acuchem dostaw........................................................................................................... 177
Narzdzie 7.N1. Audyt dostawcw ................................................................................ 180

vi
7.3. Odbiorca dyktuje warunki dostawy ...................................................................... 183
Narzdzie 7.N2. Zielone zamwienia publiczne .......................................................... 185
Narzdzie 7.N3. Eko-etykietowanie ............................................................................... 190
7.4. Podsumowanie ....................................................................................................... 192
rda praktyczne .................................................................................................................. 193
Pytania ................................................................................................................................ 194
Studium przypadku 7.P1. IKEA: niskie ceny, ale nie za wszelk cen ..................... 195

Rozdzia 8. Zastpowanie produktw usugami ................................................ 200

8.1. Wprowadzenie........................................................................................................ 200
8.2. Gospodarka oparta na funkcjonalnoci ................................................................ 201
8.3. Systemy produktowo-usugowe (PSS)................................................................... 203
8.4. Podsumowanie ....................................................................................................... 207
rda praktyczne .................................................................................................................. 208
Pytania ................................................................................................................................ 208
Studium przypadku 8.P1. Sytuacja bibliotek publicznych w Polsce ............................ 209

Cz III. Samorzd lokalny ......................................................................... 213

Rozdzia 9. Strategie i wskaniki zrwnowaonego rozwoju .......................... 217

9.1. Wprowadzenie: zrwnowaony rozwj jako cel strategiczny ............................. 217
9.2. Dokumenty strategiczne......................................................................................... 220
9.3. Integracja pomiaru zrwnowaonego rozwoju i jakoci ycia ........................... 221
Narzdzie 9.N1. Audyt Lokalnej Agendy 21.................................................................. 225
9.4. Podsumowanie ....................................................................................................... 227
rda praktyczne .................................................................................................................. 228
Pytania ................................................................................................................................ 228
Studium przypadku 9.P1. Lokalna Agenda 21 w Polsce ............................................... 229
Studium przypadku 9.P2. Standard Projektu Umbrella ................................................. 232

Rozdzia 10. Urbanistyka i gospodarka przestrzenna...................................... 235

10.1. Wprowadzenie: wyzwania urbanizacji .............................................................. 235
10.2. Historyczny rozwj idei miasta ........................................................................... 235
10.3. Stan gospodarki przestrzennej w Polsce ............................................................ 238
Narzdzie 10.N1. Planowanie i programowanie rozwoju ............................................ 239
10.4. Zasady zrwnowaonego rozwoju przestrzennego .......................................... 240
Narzdzie 10.N2. Zarzdzanie przestrzeni .................................................................. 246
Narzdzie 10.N3. Partycypacja spoeczna w planowaniu przestrzennym .................. 248
Narzdzie 10.N4. Certyfikacja ........................................................................................ 254
10.5. Podsumowanie ..................................................................................................... 255
rda praktyczne .................................................................................................................. 256
Pytania ................................................................................................................................ 257
Studium przypadku 10.P1. Stara Nowa Huta ............................................................. 258
Studium przypadku 10.P1. Eko-miasteczko Siewierz ................................................... 262

Rozdzia 11. Transport miejski ............................................................................. 265

11.1. Wprowadzenie ..................................................................................................... 265
11.2. Przyczyny narodzin zrwnowaonej mobilnoci ............................................... 265
Narzdzie 11.N1. Rower miejski .................................................................................... 267
Narzdzie 11.N2. Formy ograniczania ruchu samochodw na terenie miast............. 270
11.3. Transport jako system zintegrowany .................................................................. 272

vii
 Narzdzie 11.N3. Zintegrowane wzy przesiadkowe ................................................. 276
11.4. Zrwnowaona mobilno jako proces ............................................................. 283
11.5. Podsumowanie..................................................................................................... 286
rda praktyczne .................................................................................................................. 286
Pytania ................................................................................................................................ 287
Studium przypadku 11.P1. System komunikacyjny Krakowa ...................................... 288
Studium przypadku 11.P2. Most lsko-Dbrowski w Warszawie .............................. 292

Rozdzia 12. Gospodarka komunalna.................................................................. 294

12.1. Wprowadzenie ..................................................................................................... 294
12.2. Gospodarka odpadami komunalnymi ................................................................ 296
12.3. Gospodarka wodno-ciekowa............................................................................. 298
Narzdzie 12.N1. Toalety separujce ............................................................................ 304
Narzdzie 12.N2. Oczyszczalnie rolinne ..................................................................... 307
12.4. Gospodarka energi............................................................................................. 311
12.5. Partycypacja spoeczna ........................................................................................ 312
12.6. Podsumowanie ..................................................................................................... 315
rda praktyczne .................................................................................................................. 315
Pytania ................................................................................................................................ 316
Studium przypadku 12.P1. Oczyszczalnia rolinna dla Dziewina ................................ 317

Rozdzia 13. Partnerstwo publiczno-prywatne.................................................. 323

13.1. Wprowadzenie ..................................................................................................... 323
13.2. PPP jako sposb lepszej realizacji zada publicznych ...................................... 323
13.3. Przygotowanie dobrego partnerstwa .................................................................. 331
13.4. Podsumowanie..................................................................................................... 334
rda praktyczne .................................................................................................................. 335
Pytania ................................................................................................................................ 335
Studium przypadku 13.P1. Termy Warmiskie: przykad budowy
partnerstwa ...................................................................................................................... 336

Cz IV. Konsument i obywatel ............................................................... 341

Rozdzia 14. Zrwnowaona konsumpcja .......................................................... 344

14.1. Wprowadzenie ..................................................................................................... 344
14.2. Tyrania maych decyzji ........................................................................................ 344
14.3. Odpowiedzialno ............................................................................................... 348
Narzdzie 14.N1. Ocena komunikatu firmy ................................................................. 350
14.4. Rozsdek .............................................................................................................. 353
Narzdzie 14.N2. Eko-zespoy ....................................................................................... 356
14.5. Podsumowanie ..................................................................................................... 356
rda praktyczne .................................................................................................................. 357
Pytania ................................................................................................................................ 358
Studium przypadku 14.P1. Edukacja konsumentw prowadzona przez
organizacje pozarzdowe w Polsce ............................................................................... 359
Studium przypadku 14.P2. Rynek produktw sprawiedliwego handlu
w Polsce ........................................................................................................................... 363

Rozdzia 15. Sieciowe dziaania obywatelskie ................................................... 368

15.1. Wprowadzenie ..................................................................................................... 368
15.2. Uwierzmy, e wiat da si zmieni! .................................................................... 369

viii
15.3. Znaczenie kapitau spoecznego i wzajemnego zaufania.................................. 370
15.4. Znaczenie sektora obywatelskiego w Polsce ..................................................... 372
Narzdzie 15.N1. Internet a dziaania obywatelskie .................................................... 374
15.5. Przedsibiorczo spoeczna, wartoci postmaterialne i kreatywno ............. 376
15.6. Podsumowanie: dziaania obywatelskie w czasach sabych wizi ................... 377
rda praktyczne .................................................................................................................. 378
Pytania ................................................................................................................................ 378
Studium przypadku 15.P1. Grupa Pewnych Osb ....................................................... 379
Studium przypadku 15.P2. Wioski tematyczne w Polsce ............................................. 384

Zakoczenie .................................................................................................................. 389

Bibliografia....................................................................................................................... 392
Indeks .............................................................................................................................. 410

ix
 Spis rysunkw
1.1. Gospodarka a rodowisko ................................................................................... 11
1.2. Koszty zewntrzne transportu pasaerskiego i towarowego ............................ 18
1.3. Ograniczanie wydobycia zasobw jako strategia zapobiegania odpadom
i zanieczyszczeniom............................................................................................. 23
1.4. Piramida zrwnowaonego rozwoju .................................................................. 28
1.5. Poowy dorsza na Batyku w latach 19212008 ................................................. 35

2.1. Diagram systemowy ilustrujcy bdne koo globalnego ocieplenia ................ 45

2.2. Podstawowe koncepcje systemowe .................................................................... 46
2.3. Struktura systemu okrela jego zachowanie ....................................................... 47
2.4. Decyzje, strategie i polityki w systemach zoonych ......................................... 48
2.5. Modelowanie partycypacyjne .............................................................................. 49
2.6. Elementy cyklu uczenia si wystpujce w praktyce systemowej .................... 50
2.7. Zasady tworzenia diagramw przyczynowych .................................................. 53
2.8. Dorsz batycki przykad diagramu przyczynowego ...................................... 54
2.9. Gry i symulacje uczestniczce ............................................................................. 55
2.10. Zrwnowaony rozwj jako koncepcja systemowa .......................................... 56
2.11. Zmienne i powizania przyczynowe w modelu zrwnowaonego rozwoju
Doliny Baryczy ..................................................................................................... 64
2.12. Artystyczna interpretacja rnorodnych wzorw mozaiki krajobrazowej
w dolinie Cisy....................................................................................................... 67
2.13. Procesy reprezentowane przez ptle przyczynowe, wspierajce tradycyjny
lub alternatywny paradygmat zarzdzania dolin rzeki Cisy ............................ 70

II.1. Wyzwania i moliwoci dla firm zwizane z podejmowaniem dziaa

z zakresu zrwnowaonego rozwoju ................................................................. 90

4.1. Cykl cigego doskonalenia PDCA...................................................................... 96

4.2. Struktura systemu zarzdzania zrwnowaonym rozwojem (SMS) .................. 97
4.3. Credo firmy Johnson & Johnson ....................................................................... 100
4.4. Klasyfikacja interesariuszy w oparciu o blisko ich relacji z firm................ 106
4.5. Mapa interesariuszy Danone ............................................................................. 107
4.6. Przykadowa klasyfikacja interesariuszy ........................................................... 107
4.7. Dialog z interesariuszami Vattenfall .................................................................. 109
4.8. Krzywa wzrostu wartoci przedsibiorstwa dziki CSR ................................... 112
4.9. Zestawienie wskanikw GRI ujtych w raportach BRE Banku za lata 2007
i 2008 .................................................................................................................. 116
4.10. Cele Grupy PGNiG w zakresie zrwnowaonego rozwoju ........................... 122
4.11. Struktura zarzdzania zrwnowaonym rozwojem w Grupie PGNiG ............ 123

5.1. Cykl ycia produktu z perspektywy zarzdzania rodowiskowego ............... 127

5.2. Schemat dziaania efektu zwrotnego ................................................................ 129
5.3. Oglne ramy dla analizy przepyww materialnych ....................................... 136
5.4. Chodziarko-zamraaka poddana analizie ........................................................ 141
5.5. Wyniki oceny wpywu dla caego cyklu ycia chodziarko-zamraarki ........ 145

6.1. Pasywne systemy ogrzewania, odzysku ciepa i wentylacji ............................ 152

6.2. Commerzbank Tower ........................................................................................ 158

x
 6.3. Bioklimatyczny wieowiec New National Library Building ........................... 159
6.4. Projekt wityni Opatrznoci Boej autorstwa M. Budzyskiego ................... 162
6.5. Plan rdmiecia Szczecina z 56 kwartaami mieszkalnymi przeznaczonymi
do renowacji w ramach opracowanej strategii (rok 1992) .............................. 167
6.6. Trzy poziomy renowacji ekologicznej w Kwartale Turzyskim...................... 169
6.7. Kwarta Turzyski z lotu ptaka ......................................................................... 171
6.8. Dom z prasowanych beli somianych w Przeomce ........................................ 173

7.1. Narzdzia uywane do promowania zrwnowaonego rozwoju

w acuchu dostaw ............................................................................................ 177
7.2. Przykady eko-etykiet ........................................................................................ 191
7.3. Model schodw stosowany przez IKEA w przypadku zakupw drewna...... 197

8.1. Rodzaje innowacji i zwizany z nimi umowny poziom eko-efektywnoci .... 202
8.2. Wicej ni jedno ycie produktw w firmie Xerox ...................................... 205
8.3. Czytelnicy bibliotek publicznych w Polsce wg zajcia (2008 r.) .................... 210
8.4. Opinie o bibliotekach wyraane przez mieszkacw mniejszych
miejscowoci w Polsce (2008 r.) ....................................................................... 211

9.1. Struktura celw w planowaniu zrwnowaonego rozwoju ............................ 218

9.2. Waniejsze plany rozwoju lokalnego ............................................................... 220
9.3. Poziomy analizy wskanikowej koncepcji zrwnowaonego rozwoju
gminy .................................................................................................................. 224
9.4. Procedura audytu zrwnowaonego rozwoju ................................................... 225
9.5. Zakres strategii w lokalnym planowaniu zrwnowaonego rozwoju ............ 232

10.1. Obszary o najwikszej gstoci zaludnienia zlokalizowane wok wzw

transportowych i wyrane granice urbanizacji ................................................. 241
10.2. Od osiedla do metropolii podstawowe skadniki ycia spoecznego........ 243
10.3. Porwnanie trzech typw zabudowy ............................................................... 244
10.4. wir na pieszych uliczkach poprawa gospodarki wodnej i klimatu
miejsca ................................................................................................................ 250
10.5. Jedna z gwnych ulic Poundbury .................................................................... 251
10.6. Malowniczy krajobraz miejsca uzyskany dziki kompozycji urbanistycznej
i wysokiej jakoci przestrzeni publicznej.......................................................... 252
10.7. BedZED .............................................................................................................. 253
10.8. Architektura BedZED ......................................................................................... 254
10.9. Eko-miasteczko Siewierz wizualizacja projektu urbanistycznego .............. 262
10.10. Centralny plac miasteczka Siewierz .................................................................. 263
10.11. Ulica projektowanego miasteczka..................................................................... 264

11.1. Spirala mierci transportu publicznego............................................................. 269

11.2. Formy transportu miejskiego koszty zewntrzne a priorytet w ruchu ...... 272
11.3. Parking rowerowy przed uniwersytetem w miecie Joensuu (Finlandia)
w porze zimowej................................................................................................ 274
11.4. Struktura modalna podry w wybranych miastach........................................ 275
11.5. Skadniki hipotetycznej podry transportem zbiorowym i przykadowe
moliwoci skrcenia czasu przejazdu ............................................................. 276
11.6. Moguncja (Niemcy) przesiadka z autobusu dowocego do linii
tramwajowej urzdzona w obrbie jednego zadaszonego peronu................. 277

xi
 11.7. Zurych, Bellevue jeden z kilku zintegrowanych wzw
przesiadkowych w obrbie centrum ................................................................ 278
11.8. Strasburg zadaszony wze przesiadkowy w reprezentacyjnej strefie
pieszej na terenie rdmiecia........................................................................... 280
11.9. Helsinki platforma przystanku tramwajowego dostpna poprzez
przejcia naziemne prowadzce do obu kracw platformy .......................... 281
11.10. Obsuga komunikacyjna osiedla Retkinia (d) ............................................. 282
11.11. Model obsugi transportowej centrum Krakowa .............................................. 289

12.1. Udzia odpadw selektywnie zbieranych i kompostowanych w strumieniu

odpadw komunalnych w Wielkiej Brytanii .................................................... 297
12.2. Zuycie wody na cele komunalne na mieszkaca w wybranych krajach
europejskich ....................................................................................................... 300
12.3. Park wodny w Enkping (Szwecja) zasilany wod deszczow z obszaru
mieszkalnego ...................................................................................................... 303
12.4. Przykadowa toaleta separujca ........................................................................ 304
12.5. Schemat systemu separujcego ......................................................................... 304
12.6. Procentowa zawarto biogenw w poszczeglnych frakcjach ciekw
komunalnych oraz objto tych frakcji ........................................................... 305
12.7. Zoe rolinne oczyszczalni hydrofitowej o przepywie
podpowierzchniowym poziomym .................................................................... 308
12.8. Hybrydowa oczyszczalnia EkoPAN w ce koo Pszczyny ............................. 309
12.9. Oczyszczalnia hydrofitowa Stacji Badawczej Uniwersytetu Wrocawskiego
w Karpaczu......................................................................................................... 309
12.10. Oczyszczalnia hydrofitowa w Oxelsund ........................................................ 310
12.11. Plantacja wierzby energetycznej w Enkping .................................................. 313
12.12. Publiczna debata w Dziewinie .......................................................................... 319
12.13. Mapa obrazujca wypracowane w trakcie drugich warsztatw ustalenia ...... 321

13.1. Formy PPP a wasno i zarzdzanie infrastruktur publiczn ....................... 324

13.2. PPP krok po kroku ............................................................................................ 332
13.3. Formy wsppracy publiczno-prywatnej zgodnie z polskimi przepisami ...... 333

14.1. Motywy zakupw dokonywanych przez polskich konsumentw

w odniesieniu do ywnoci i sprztu AGD i RTV ........................................... 347
14.2. Wzrost iloci pomysw na porady dla zielonych konsumentw
na przeomie lat 1980. i 90. ............................................................................... 349
14.3. Sprzeda wybranych produktw sprawiedliwego handlu w Polsce (kg) ...... 365

15.1. Obszary dziaania organizacji pozarzdowych w Polsce w 2008 r. ................ 373

Autorzy rysunkw
Jeli w podpisie nie zaznaczono inaczej, rysunek stanowi opracowanie wasne autora
tekstu, w ktrym zosta wykorzystany. Autorami zdj s: Pr Aronsson, SLU (12.3); Bo
Bjrkdahl (12.11); Tomasz Buaek (11.3, 11.6, 11.8, 11.9); Tom Chance (10.7); Jakub
Damurski (12.12); Andrzej Dunajski (12.9); Gizmo23 (6.2); Sabina Jaromin (12.10);
Tomasz Jeleski (6.3, 10.4, 10.5, 10.6); Tymoteusz Lekler (zdjcia na stronach tytuowych
czci); Bobby Bogdan Mrozowski, Dubbletten (12.4); Andrea Rota (10.8); Paulina
Wojciechowska, www.ehah.org (6.8). Autorami wizualizacji s: Marek Budzyski (6.4);
Maciej Mycielski (10.9, 10.10, 10.11).

xii
Spis tabel
1.1. Usugi ekosystemw ........................................................................................... 13
1.2. Niedoskonaoci instytucjonalne i ich konsekwencje dla rodowiska ............ 25

2.1. Metodologia praktyki systemowej ..................................................................... 51

2.2. Jak czyta diagramy przyczynowe? .................................................................... 52
2.3. Kluczowe zmienne i opisujce je wskaniki ..................................................... 65

II.1. Powody, dla ktrych dziaania z zakresu zrwnowaonego rozwoju mog

koczy si niepowodzeniem ............................................................................ 94

4.1. Przykadowa struktura programu zrwnowaonego rozwoju ....................... 101

4.2. Obszary podlegajce ocenie w ramach programu Danone Way
Fundamentals .................................................................................................... 105

5.1. Koncepcje wzrostu efektywnoci wykorzystania rodowiska

przy produkcji ................................................................................................... 125
5.2. Strategie dematerializacji moliwe do zastosowania na rnych
etapach cyklu ycia produktu .......................................................................... 128
5.3. Projektowanie z myl o X i projektowanie z myl o rodowisku ........... 133
5.4. Elementy konstrukcyjne analizowanej chodziarko-zamraarki ..................... 142
5.5. Eksploatacja (15 lat pracy lodwki)................................................................. 143
5.6. Kocowe zagospodarowanie (demonta i utylizacja odpadw) ................... 144
5.7. Struktura oddziaywa na rodowisko dla poszczeglnych etapw
cyklu ycia analizowanej chodziarko-zamraarki .......................................... 145
5.8. Wyniki LCA i LCC ............................................................................................. 146
5.9. Zadania eko-projektowe jako potencjalne kierunki dalszego
doskonalenia analizowanej chodziarko-zamraarki ...................................... 147
5.10. Wyniki LCA i LCC dla wybranych wariantw eko-projektowych .................. 148

6.1. Tabela rozbienoci pomidzy zaoeniami do projektu renowacji

ekologicznej Kwartau Turzyskiego, a faktyczn realizacj w dziedzinie
gospodarowania odpadami .............................................................................. 170
6.2. Porwnanie profili ekologicznych domu wzniesionego z prasowanych
beli somianych oraz profilu standardowego domu jednorodzinnego .......... 174

7.1. Podstawowe wymagania kodeksu IWAY ........................................................ 196

9.1. Struktura wskanikowa programu Urban Audit.............................................. 222

9.2. Struktura moduu wskanikw zrwnowaonego rozwoju SAS ................... 223
9.3. Struktura raportu z audytu zrwnowaonego rozwoju gminy ...................... 226

12.1. Porwnanie iloci wody zuywanej do spukiwania rnego

rodzaju toalet .................................................................................................... 305
12.2. Udzia energii ze rde odnawialnych w energii pierwotnej ....................... 311
12.3. Analiza finansowa kosztw budowy i eksploatacji oczyszczalni
hydrofitowej oraz podczenia do zbiorczej oczyszczalni ciekw
w cinawie ........................................................................................................ 318

xiii
 12.4. Zalety i wady moliwych sposobw rozwizania problemu ciekw
w Dziewinie ...................................................................................................... 320
13.1. Przykady podziau ryzyka w wybranych projektach PPP w Europie ........... 327
13.2. Rodzaje wsppracy publiczno-prywatnej a procedura wyboru partnera
prywatnego wedug polskich przepisw ........................................................ 334

14.1. Zuycie energii elektrycznej w trybie czuwania i zwizane z nim koszty

dla urednionego polskiego gospodarstwa domowego oraz caego kraju ... 348
14.2. Podstawowe kryteria oceny komunikatu firmy nt. zrwnowaonego
rozwoju.............................................................................................................. 351

xiv
Przedmowa Jana Sendzimira
Na pierwszy rzut oka, na przestrzeni dziejw mia miejsce oczywisty rozwj spoeczny
i gospodarczy. Patrzc przez pryzmat urednionych globalnych tendencji, obserwujemy
cigy wzrost PKB, co najmniej od czasw rewolucji przemysowej. Jednak jeli przyj-
rzyjmy si uwaniej konkretnym regionom, narodom i poszczeglnym okresom to
zauwaymy, e procesy rozwoju cywilizacyjnego s zdecydowanie bardziej zoone.
Dostrzeemy rozwarstwienie ekonomiczne, spoeczne i polityczne midzy pastwami
bogatej Pnocy i biednego Poudnia, ktre przyczynia si do migracji milionw ludzi,
szukajcych miejsca do lepszego ycia. Nawet rozwj pastw Pnocy przechodzi
okresy oywienia i zapaci. Dodatkow trudno w ocenie rozwoju sprawia fakt, e nie
wiemy, jak mierzy dobrobyt i dobrostan.
Obecny poziom ycia ludzkoci jest moliwy dziki eksploatacji kapitau przyrodni-
czego na niespotykan wczeniej skal. Zaspokojenie popytu 7 miliardw mieszkacw
Ziemi wie si z rosnc ingerencj w stan planety. Dziaalno czowieka jest obecnie
jednym z najwaniejszych czynnikw wpywajcych na globalne cykle obiegu wgla
i azotu. Powoduje to wzrost niepewnoci co do przyszoci naszej planety. Nie wiemy
na przykad, jak bdzie zmienia si klimat i produktywno biologiczna Ziemi.
Dodatkowo niektre decyzje na poziomie regionalnym, dotyczce gospodarowania
zasobami naturalnymi, prowadz do katastrof, takich jak: wyeksploatowanie owisk,
degradacja obszarw rolnych, zaamanie w gospodarce lenej. Wszystko to pokazuje, e
nie jestemy w stanie przewidzie przyszych kierunkw rozwoju i kontrolowa efektw
naszych dziaa.
Koncepcja zrwnowaonego rozwoju pojawia si ponad dwie dekady temu, jako
prba stworzenia ram dla zarzdzania rozwojem. Zrozumiano, e bdy przeszoci
spowodowane byy przez zbyt ograniczone wizje i cele. Rozwj skoncentrowany na
maksymalizacji zyskw ekonomicznych i politycznych doprowadzi do kryzysw rodo-
wiskowych, spoecznych, a nawet gospodarczych. W odpowiedzi spoeczestwa szukaj
rozwiza, ktre maj prowadzi do zagodzenia bezporednich objaww problemw,
koncentrujc si jedynie na odbudowaniu gospodarki lub biornorodnoci. Tym
samym wpadaj w puapk, poniewa dziaania zorientowane na krtkoterminowy
efekt rzadko kocz si sukcesem w dalszej perspektywie. Ostatecznie wywouj
podobny albo nowy kryzys, sprawiajc, e spoeczestwo w popochu wpada w kolejn
puapk tymczasowego rozwizania.
Zrwnowaony rozwj pozwala na ominicie powyszych puapek, dziki integro-
waniu trzech dziedzin: gospodarki, spoeczestwa i rodowiska. Chocia koncepcja ta
brzmi przekonujco, trudnoci pojawiaj si na etapie jej upowszechniania i wdraania.
Znacznie czciej wybierane s bowiem te rozwizania, ktre zapewni szybki zysk
ekonomiczny lub polityczny oraz prowadz do natychmiastowych efektw. W porw-
naniu z nimi, koncepcja zrwnowaonego rozwoju, oraz zwizane z ni podejcie zinte-
growane i dugofalowe, moe wydawa si zbyt nieprecyzyjna i niekonkretna.
Dodatkowym wyzwaniem we wdraaniu zrwnowaonego rozwoju jest zmiana naszych
przyzwyczaje, zwizanych z istniejcymi strukturami spoecznymi (instytucjami),
psychologicznymi (przekonaniami) i fizycznymi (infrastruktur). Zrwnowaony rozwj
wymaga zmiany modeli mylowych, ktre nas ograniczaj oraz umiejtnoci wieego
spojrzenia. Czsto przed wykorzystaniem innowacyjnych narzdzi i metod powstrzy-
muje nas inercja i schematy mylowe (przyzwyczajenie do tego, jak si to zwykle
robi).

xv
 Rozumienie i wdraanie zasad zrwnowaonego rozwoju napotyka na caym wiecie
liczne przeszkody. Otwarta pozostaje na przykad kwestia skali i poziomu, na ktrym
powinny by podejmowane dziaania z tego zakresu. Niektre organizacje, takie jak
ONZ czy Bank wiatowy, dziaaj przede wszystkim na poziomie krajowym i midzyna-
rodowym, prbujc wywoa podane efekty w skali globalnej, jednak wdraanie ich
nastpuje bardzo powoli. Zwaszcza na poziomie globalnym tempo podanych zmian
jest zbyt wolne w stosunku do tempa zachodzcych obecnie procesw: klimatycznych,
gospodarczych, politycznych. Jeli utrzyma si dotychczasowe ocieplanie klimatu, to za
70 lat w Europie nie bdzie ju lodowcw. Musimy wic zwikszy tempo uczenia si
i wycigania wnioskw z naszych eksperymentw.
Ta ksika odwouje si przede wszystkim do budowania podstaw zrwnowao-
nego rozwoju na poziomie lokalnym, poniewa tu tempo uczenia si moe by wiksze,
dziki bezporedniej wsppracy z lokalnymi spoecznociami i pojedynczymi ludmi.
Nie powinno nas dziwi, e takie ambitne zamiary podejmowane s wanie w Polsce.
Na przestrzeni wiekw Polacy zyskali na wiecie saw innowatorw, dostrzegajcych
szanse nawet w sytuacjach pozornie beznadziejnych. Dziaanie w niepewnych okolicz-
nociach byo codzienn praktyk w politycznej i ekonomicznej zawierusze Europy
rodkowej, a take w wielu innych krajach, do ktrych Polacy wyemigrowali. Skuteczne
przystosowanie si wymagao czsto polskiej zdolnoci do dokonywania cudw
wyjtkowej magii tworzenia z bezuytecznych rzeczy funkcjonalnej caoci.
Osobicie dowiadczyem tej magii w trakcie mojej pierwszej wizyty w Polsce
jesieni 1970 roku. W sklepach nie byo nic, oprcz masa i kapusty. Zamieszki wywoane
brakiem ywnoci spowodoway upadek rzdw Gomuki. Pomimo kryzysu gospodar-
czego, miliony Polakw radziy sobie dziki nieoficjalnym formom wsppracy. Ja,
Amerykanin przyzwyczajony do nowoczesnych budynkw i samochodw, byem zdru-
zgotany widokiem miast niemale pozbawionych kolorw, neonw i innych ladw
ycia. Dopiero po kilku tygodniach odkryem, e prawdziwe bogactwo Polski to odwaga
i mdro ludzi, objawiajca si w ich wzajemnej wsppracy i eksperymentowaniu,
pozwalajca na godne ycie, pomimo tak ograniczonych zasobw. Szczeglnie poru-
szony byem inteligencj, wspczuciem i poczuciem humoru spotykanych Polakw,
ktre skaday si na tak charakterystyczny dla wczesnej polskiej rzeczywistoci twrczy
ferment. Te umiejtnoci pozwalaj mie nadziej, e uda si znale rozwizania
rwnie w obecnej sytuacji, w ktrej historyczne zasoby, np. paliwa kopalne, nie bd
ju dostpne. Jeli zmiany klimatu zmusz nas do dekarbonizacji gospodarki, bdziemy
musieli szuka substytutw dla paliw oraz dla technologii i idei z czasw rewolucji prze-
mysowej. Innowacyjna samodzielno cechujca Polakw to prawdziwe bogactwo,
ktre pomoe budowa now ciek rozwoju.
Ta ksika oferuje wiele przykadw polskich innowacji w zakresie zrwnowaonej
architektury, planowania przestrzennego, energooszczdnych urzdze, systemw
transportowych oraz systemw inynierii ekologicznej, ktre usuwaj zanieczyszczenia,
wykorzystujc energi soneczn. Pierwszym krokiem w kierunku ich wdraania jest
zmiana modeli mylowych i spojrzenie na rzeczywisto z perspektywy systemowej. Nie
mog bowiem rozwiza problemw idee, ktre wywodz si ze wiatopogldu, ktry
te problemy spowodowa. Rozpatrzmy przykad internetu: jeli jego rozwj motywo-
wany jest wycznie przez XX-wieczne denie do zysku, moe nie doprowadzi do
wykorzystania potencjau olbrzymiego wzrostu naszej mocy przechowywania, przetwa-
rzania i dzielenia si informacjami. Spoeczestwo zostaje wcignite we wszechogar-
niajc sieciow rozrywk, zamiast zainspirowane tym wirtualnym forum, by wsplnie

xvi
tworzy nowy porzdek na wiecie. Jeeli innowacyjno jest ograniczana przez nasze
wczeniejsze wyobraenia i przyzwyczajenia, to transformacja do zrwnowaonego
rozwoju przebiega wolniej.
Polacy doskonale znaj wyzwanie, jakim jest pielgnowanie alternatywnych idei
w sytuacji, gdy dziaania spoeczno-gospodarcze zdominowane zostay przez jeden
paradygmat. Ponad sto lat okupacji obcych mocarstw nie zniszczyo polskiej tosamoci.
Chocia w szkoach uywanie jzyka polskiego byo zakazane, to prawdziwa edukacja
odbywaa si przy kuchennym stole i wbrew obowizujcym reguom. Podobnie dzi,
paradygmat wzrostu gospodarczego cigle dominuje nad koncepcj rozwoju, pomimo
e jego skutki uboczne niszcz spoeczestwo i rodowisko oraz przyczyniaj si do
zmian klimatu. Powoli, w cieniu tego paradygmatu, dziki cierpliwym eksperymentom,
zbieraniu dowodw legitymizujcych alternatywny wiatopogld uksztatoway si
nowe idee. Gdy upadnie stary, dominujcy paradygmat, koncepcja zrwnowaonego
rozwoju przetrwa.
W ksice opisanych zostao wiele nowych pomysw dotyczcych gospodarki,
spoeczestwa i rodowiska, ze szczeglnym naciskiem na wzajemne interakcje midzy
nimi. To spojrzenie otwiera nowe horyzonty, ukazuje wiat przyszoci, ktry moe
kwitn nie rosnc i prosperowa nie zanieczyszczajc. Prezentowane koncepcje
wywodz si z dziesicioleci bada prowadzonych za granic i w Polsce. Mog zainspi-
rowa kadego, gdy pokazuj moliwoci dziaania na rzecz bezpiecznego ycia
w wiecie, w ktrym tempo zmian jest wiksze ni kiedykolwiek wczeniej.
Zrwnowaony rozwj to nie jest credo, ktre trzeba przyj. To raczej inspiracja do
testowania nowych idei i cigego eksperymentowania i uczenia si. Polskie dowiad-
czenia pokazuj, e warunkiem przeycia jest podjcie wyzwania, zaryzykowanie popy-
nicia na fali zmian, a jeli trzeba pod prd. Kilkusetletnia tradycja narodu polskiego
pokazuje, e tkwi w nim potencja i odwaga do wdraania nowatorskich rozwiza.

xvii
 Podzikowania
Niniejsza ksika jest elementem wikszego projektu Wyzwania zrwnowaonego
rozwoju w Polsce, realizowanego przez Fundacj Sendzimira i Centrum Rozwiza
Systemowych. Projekt obejmuje rwnie publikacj magazynw Zrwnowaony Rozwj
Zastosowania, stworzenie portalu spoecznociowego dla profesjonalistw zrwno-
waonego rozwoju, a take organizacj flagowego przedsiwzicia Fundacji Sendzimira
midzynarodowej szkoy letniej z tego zakresu. Osob odpowiedzialn za koordy-
nacj wymienionych dziaa, bez ktrej zaangaowania rwnie publikacja tej ksiki
nie byaby moliwa, jest Karolina Maliszewska. Realizacja tego projektu jest moliwa
dziki dofinansowaniu ze strony Narodowego Funduszu Ochrony rodowiska
i Gospodarki Wodnej oraz Deutsche Bundesstiftung Umwelt.
Sama ksika jest rezultatem pracy i zaangaowania wielu osb. Autorom jestemy
przede wszystkim wdziczni za udzia w tym przedsiwziciu i przygotowane teksty.
Szczeglne podzikowania skadamy tym z nich, ktrzy dodatkowo czytali i omawiali
z nami inne rozdziay, a zwaszcza Annie Lewandowskiej i Tomaszowi Jeleskiemu.
Recenzentom dzikujemy za krytyczne uwagi, ktre miay znaczny wpyw na osta-
teczn zawarto ksiki. Na rnych etapach jej przygotowywania zasigalimy
rwnie rad szeregu innych osb, wobec ktrych jestemy gboko zobowizani.
Wrd nich wymieni chcielibymy zwaszcza Agnieszk Wodyk-Bergier, Ann
Kronenberg, prof. Andrzeja Rudnickiego, prof. Stanisawa Juchnowicza, Jana
Sendzimira, Patrycj Romaniuk, Macieja Mycielskiego, Zbigniewa Karnickiego, Emili
Skrzypek, Dawida Pieko, Kajetana Czya, Agnieszk Czachowsk i Iwon Maciejczyk.
Podzikowania kierujemy rwnie pod adresem prof. Tomasza ylicza, prof. Tadeusza
Borysa i Anny Kalinowskiej za wsparcie okazane na etapie wstpnych prac koncep-
cyjnych nad ksik.

xviii
 Wstp
Zrwnowaony rozwj dotyczy kadego z nas. Odnosi si do zwizkw midzy rnymi
elementami naszego otoczenia: gospodark, spoeczestwem i rodowiskiem. Wywierajc
wpyw na te zwizki w pracy lub yciu prywatnym, wspdecydujemy o charakterze
rozwoju, jaki staje si naszym udziaem. Wiadomoci dotyczce zrwnowaonego
rozwoju, a take skadajcych si na zagadnie ochrony rodowiska oraz spraw spoecz-
nych, docieraj do nas ze rodkw masowego przekazu. Do koncepcji tej odwouj si
niemal wszystkie wane krajowe i midzynarodowe dokumenty (w tym Konstytucja RP
i Traktat o Unii Europejskiej). Mwi te o niej coraz czciej przedsibiorcy, zwracajc
uwag na swe odpowiedzialne zachowania.
To jednak, czego w praktyce dotyczy zrwnowaony rozwj oraz jakie znaczenie ma
on dla kadego z nas, szczeglnie dobrze pokazuje niniejsza ksika. Nie chodzi tylko
o tre przedstawion w kolejnych rozdziaach, ale te o potraktowanie ksiki jako
produktu majcego wiele cech wsplnych z innymi towarami dostpnymi na rynku.
Podobnie jak w przypadku dowolnego produktu, stworzenie tej ksiki wymagao
pozyskania ze rodowiska zasobw. Posuyy one midzy innymi do wytworzenia
papieru i farb ich produkcja wizaa si z emisjami substancji zanieczyszczajcych,
ktre trafiy do rodowiska i tam, w drodze procesw naturalnych, poddawane s neutra-
lizacji. Rwnie ta ksika, jak kady inny produkt, stanie si w kocu odpadem. Jako
autorw z jednej strony nas to martwi, ale z drugiej strony mamy nadziej, e papier, na
ktrym zostaa wydrukowana, zostanie poddany recyklingowi, ograniczajc bezporedni
negatywny wpyw na rodowisko. Oprcz rodowiska przyrodniczego, w przygotowaniu
tej ksiki wan rol odegrao te spoeczestwo tworzylimy j z myl o czytelni-
kach, korzystajc z produktw, wytworzonych przez innych ludzi z zasobw naturalnych
(komputerw, innych ksiek, sieci komputerowych). Szerzej o zwizkach gospodarki,
spoeczestwa i rodowiska piszemy w rozdziale 1.
Na wpyw ksiki na otoczenie powinnimy jednak spojrze szerzej, postrzegajc j
jako element zoonego systemu zalenoci czcych autorw z czytelnikami, ktrzy
mog w rny sposb z niej korzysta. Szerok perspektyw zapewnia mylenie syste-
mowe (rozdzia 2), ktre suy poszukiwaniu przyczyn i konsekwencji naszych dziaa,
a take wzorcw mylenia. Omawiajc poszczeglne zagadnienia z zakresu zrwnowao-
nego rozwoju, staralimy si umotywowa nasze wzorce mylenia, opierajc je na teore-
tycznych podstawach zrwnowaonego rozwoju, ktre przedstawiamy w rozdziale 3.
Szersze spojrzenie na ksik wymaga zastosowania perspektywy cyklu ycia produktu
(rozdzia 5). Proces produkcji wymaga nie tylko wspomnianych zasobw i innych usug
rodowiska, ale siga znacznie dalej. Przygotowujc swe rozdziay, spdzilimy wiele
godzin przed monitorami komputerw, zuywajc energi. Konieczne byy spotkania,
w czasie ktrych tre ksiki podlegaa szczegowym uzgodnieniom, co byo rdem
zanieczyszcze zwizanych z transportem. Potrzebne byo wreszcie owietlenie budynkw
i same budynki, w ktrych odbywaa si praca (jak przekonamy si w rozdziale 6, rwnie
w tym obszarze moliwe jest ograniczenie negatywnego wpywu na otoczenie, np. przez
wykorzystanie materiaw budowlanych o odpowiednich waciwociach, bardziej efek-
tywne wykorzystanie wiata dziennego, lepsze skomponowanie budynku z otoczeniem).
Proces produkcji wymaga take wsppracy z innymi podmiotami w acuchu dostaw
(rozdzia 7). Przygotowujc ksik staralimy si wsppracowa z dostawcami lokal-
nymi, ktrzy byli w stanie zapewni odpowiedni standard usug lub dostarczanych

2
towarw. Wybierajc papier, zwracalimy uwag na zwizany z nim wpyw na rodo-
wisko ksika zostaa wydrukowana na papierze w 100% pochodzcym z recyklingu,
a jej okadka nie jest pokryta plastikow foli.
Z dwch powodw postanowilimy wreszcie wyda t ksik rwnie w wersji elek-
tronicznej: aby zapewni do niej jak najszerszy dostp, w tym czytelnikom, dla ktrych nie
wystarczy nakadu drukowanego; ale take, aby ograniczy opisany powyej wpyw na
rodowisko zwizany z produkcj. Elektroniczne wydanie ksiki pozwala na ograni-
czenie zuycia zasobw niezbdnych do jej produkcji (na etapie uytkowania wymaga
jednak energii pobieranej przez komputer i monitor). Inn form zwikszania efektyw-
noci wykorzystania zasobw i usug rodowiska na potrzeby produkcji ksiki moe by
zwikszenie intensywnoci jej uytkowania. Ksika trafi m.in. do bibliotek, gdzie jeden
egzemplarz bdzie uywany przez wielu czytelnikw kady bdzie mg z niej skorzy-
sta, nie posiadajc jej na wasno. Zastpowanie produktw usugami znajduje zastoso-
wanie rwnie w przypadku innych przedmiotw (rozdzia 8).
Dotychczas zwrcilimy uwag na tzw. aspekty bezporednie zasoby i usugi rodo-
wiska bezporednio wykorzystane do produkcji ksiki lub zwizane z jej utylizacj.
W przypadku produktu takiego jak ksika, a ta w szczeglnoci, znacznie waniejszy jest
jednak wpyw poredni zwrcenie uwagi czytelnikw na wyzwania zrwnowaonego
rozwoju i dostarczenie narzdzi realizacji tej koncepcji rozwiza.
Ksika czy cechy poradnika dla profesjonalistw zrwnowaonego rozwoju
i podrcznika dla zainteresowanych studiowaniem tego tematu. Liczymy, e nie tylko
wyjani i zilustruje omawiane zagadnienia, ale bdzie te wykorzystywana przez prak-
tykw w biznesie, samorzdach lokalnych i organizacjach pozarzdowych, a take przez
indywidualnych ludzi, chccych podj dziaania na rzecz zrwnowaonego rozwoju. Jeli
okae si przydatna i zainspiruje do dziaa, jej poredni pozytywny wpyw prawdopo-
dobnie zneutralizuje negatywne konsekwencje produkcji.
Zarwno w biznesie, jak i w samorzdach lokalnych, dziaania na rzecz zrwnowao-
nego rozwoju powinny by oparte na przejrzystej strukturze zarzdzania, okrelajcej
programy i wskaniki ich realizacji, a take akcentujcej wspprac z lokaln spoeczno-
ci. Tego typu systemy zarzdzania opisujemy w odniesieniu do firm (rozdzia 4) i samo-
rzdw lokalnych (rozdzia 9). W biznesie taki system odnosi si moe midzy innymi do
opisanych powyej aspektw bezporednich i porednich, zwizanych z wpywem
produktu na rodowisko. W samorzdach wie si z innymi obszarami planowania
np. planowaniem przestrzennym, ktre z powodw rodowiskowych i spoecznych
powinno uwzgldni wiksze zagszczenie i wykorzystanie oraz rewaloryzacj istniej-
cych zasobw (rozdzia 10). Planowanie przestrzenne jest cile powizane z organizacj
systemu transportowego (rozdzia 11). Ich uzupenieniem jest gospodarka komunalna,
wykorzystujca rozwizania dostosowane do lokalnych potrzeb i warunkw, w tym usugi
ekosystemw (rozdzia 12). Dla podniesienia efektywnoci realizacji zada publicznych
w powyszych obszarach, mona w nie angaowa sektor prywatny w ramach partner-
stwa publiczno-prywatnego (rozdzia 13). Podkrela to znaczenie wsppracy midzysek-
torowej dla realizacji zada z zakresu zrwnowaonego rozwoju, obok wsppracy
biznesu i samorzdw ze spoecznoci lokaln oraz indywidualnymi ludmi.
Z ekonomicznego punktu widzenia kady czytelnik jest konsumentem ksiki. Jako
konsumenci decydujemy o zakupach, a zatem o tym, co bdzie dostarczone na rynek.
Wybieramy wydawnictwa w wersji papierowej lub elektronicznej (zdematerializowanej),
i to od nas jako indywidualnych uytkownikw zaley, co stanie si z produktem po
zakoczeniu jego uytecznego ycia (rozdzia 14). Ze spoecznego punktu widzenia,

3
 czytelnicy i autorzy s te obywatelami. Jako obywatele yjemy w otoczeniu skadajcym
si z innych ludzi. Nasze powizania z nimi to kapita spoeczny, ktry umoliwia nam
podejmowanie wsplnych dziaa (rozdzia 15).
Praca nad przygotowaniem tej ksiki w duej mierze opieraa si na wykorzystaniu
i budowaniu naszego kapitau spoecznego. Obecno wrd autorw specjalistw
z rnych dziedzin, czcych teori i praktyk, pokazuje jednoczenie interdyscyplinarny
charakter zrwnowaonego rozwoju. Zgodnie z tym podejciem, rwnie kady czytelnik
moe si wypowiedzie i wsptworzy przysze wersje tej ksiki. Zachcamy wic
kadego, kto dostrzega potencja zrwnowaonego rozwoju, do kontaktu z nami, zarwno
w sprawie komentarzy dotyczcych zawartoci samej ksiki, jak i inicjatyw na rzecz
szeroko rozumianego zrwnowaonego rozwoju. Efekty ewentualnych dziaa podjtych
przez czytelnikw zadecyduj o tym, czy pozytywne aspekty porednie przewa nad
negatywnymi aspektami bezporednimi produkcji tej ksiki.
Przed zaproszeniem do lektury dalszych czci ksiki, czujemy si w obowizku
przedstawi jej zawarto w bardziej tradycyjny sposb. Jak wynika z powyszego opisu,
skada si ona z czterech czci. W pierwszej prezentujemy podstawowe zagadnienia,
kluczowe dla waciwego zrozumienia idei zrwnowaonego rozwoju. W kolejnych
odwoujemy si do praktycznych aspektw wdraania tej koncepcji w przedsibiorstwach
(cz II), samorzdach i spoecznociach lokalnych (cz III) oraz przez indywidualne
osoby (cz IV). Powyszy podzia jest do pewnego stopnia arbitralny, a niektre tematy
mogyby pojawi si w innej czci (zwracaj na to uwag liczne odniesienia do treci
przedstawionych w innych miejscach w ksice).
Poszczeglne rozdziay skadaj si z wymienionych poniej elementw.1
Tre rozdziau omawia podstawowe zagadnienia z danego zakresu tematycznego,
identyfikujc gwne wyzwania i rozwizania. Wzbogacaj j liczne przykady
zagraniczne i krajowe.
Narzdzia (symbol N, przedstawione w ramkach w treci rozdziau) przedstawiaj
rozwizania wspierajce praktyk zrwnowaonego rozwoju, stosowane zarwno
w Polsce, jak i za granic.
rda praktyczne stanowi potencjaln pomoc we wdraaniu opisanych rozwiza.
Pytania maj pobudza do przemylenia omwionych tematw i odniesienia ich do
wasnego kontekstu.
Studia przypadku (symbol P, umieszczone na ciemniejszych stronach na kocu
rozdziau) to pochodzce z Polski (z wyjtkiem studium przypadku 2.P2), obszernie
omwione przykady. Ilustruj adekwatno wyzwa zrwnowaonego rozwoju
w polskim kontekcie oraz mnogo i charakter wypracowanych w tym zakresie
rozwiza. Kade studium przypadku zwieczone jest 23 pytaniami.
Nasz uwag skoncentrowalimy na Polsce. Przykady zagraniczne wykorzystywa-
limy tylko po to, by pokaza szczeglnie istotne aspekty zrwnowaonego rozwoju lub
przykady jego zastosowa, ktrych dotychczas brakowao w naszym kraju. 23 studia
przypadku i liczne drobne przykady w tekcie pokazuj jednak, e mamy ju na tym polu
istotne osignicia mog one inspirowa kolejne dziaania. Stanowi rwnie argument
dla tych, ktrzy jeszcze nie s przekonani, czy zrwnowaony rozwj w naszym kraju jest
w ogle moliwy.

1
Wyjtkami s rozdziay 2, 4, 8 i 13 o charakterze praktycznym, bez wyrnionych narzdzi oraz rozdzia 4 o charakterze teore-
tycznym, bez wyrnionych narzdzi i studiw przypadku.

4
 I.
cz

Podstawy
5
 Wprowadzenie do czci I
Tak jak budow jakiejkolwiek struktury zaczyna si od fundamentw, tak i my
w trzech pierwszych rozdziaach przyjrzymy si podstawowym koncepcjom
i problemom, zwizanym z realizacj zrwnowaonego rozwoju. Posu one do
stworzenia szczegowych wizji, odnoszcych si do wybranych obszarw naszej
dziaalnoci, gdy bdziemy si do nich odwoywa w kolejnych czciach ksiki.
Rozdzia 1 dotyczy zwizkw gospodarki, spoeczestwa i rodowiska trzech
systemw, ktrych interesy rwnoway koncepcja rozwoju zrwnowaonego.
Odwoamy si w niej do usug, jakich rodowisko dostarcza gospodarce i spoecze-
stwu; kosztw zewntrznych; niedostatecznej wiedzy na temat zwizkw tych
systemw; instytucji, kapitau spoecznego i partycypacji spoecznej. Poznamy
rwnie podstawowe zasady, ktrymi naley si kierowa realizujc koncepcj
rozwoju zrwnowaonego. Jedn z nich jest przyjcie systemowego podejcia do
badania i ksztatowania wymienionych zwizkw, czemu w caoci powicimy
rozdzia 2.
Podejcie (lub mylenie) systemowe pozwala nam dostrzec zwizki midzy
wymienionymi systemami i dostarcza narzdzi, za pomoc ktrych moemy te
zwizki przedstawia i analizowa. Jedn z najwaniejszych koncepcji, na jak
zwrcimy uwag w rozdziale 2, a do ktrej bdziemy odwoywa si wielokrotnie
w dalszych czciach ksiki, s modele mylowe. Tak nazywamy schematy mylenia
lub przekonania, ktre odzwierciedlaj nasze rozumienie wiata. Narzdzia, ktrymi
bdziemy si posugiwa, takie jak diagramy przyczynowe, pozwalaj na prezentacj
naszych modeli mylowych. Jeli podobny diagram stworzymy z grup rnych inte-
resariuszy, dostrzeemy jak rni si nasze punkty widzenia i gdzie s one zbiene.
Moemy zacz wypracowywa wspln wizj rozwoju, uwzgldniajc interesy
wszystkich trzech wymienionych systemw.
W rozdziale 3 nawiemy do drugiego kluczowego aspektu zrwnowaonego
rozwoju trwaoci. Zgodnie z najpowszechniej stosowan definicj, rozwj ten
powinien uwzgldnia potrzeby obecnego i przyszych pokole. Stwarza to sytuacj
jeszcze trudniejsz, ni uwzgldnianie interesw trzech systemw istniejcych
obecnie modeli mylowych przyszych pokole nie znamy, nie mamy rwnie ich
reprezentantw. W tym kontekcie zastanowimy si, w jaki sposb moemy zadba
o interesy przyszych pokole, dysponujc dostpnymi obecnie zasobami kapitaw:
ekonomicznego, spoecznego i przyrodniczego, oraz jakimi wskanikami powin-
nimy si kierowa, by oceni, czy nam si to udaje.
Dla ilustracji podstawowych zalenoci posuymy si przykadami: wyceny
wartoci Puszczy Biaowieskiej (studium przypadku 1.P1), polskich pooww dorsza
na Batyku (studium przypadku 1.P2) i zakadu pyt wirowych, dziaajcego
w atrakcyjnym przyrodniczo miejscu (studium przypadku 1.P3). Zorientujemy si,
jakie znaczenie z punktu widzenia gospodarki i spoeczestwa odgrywa rodowisko,
a take dlaczego tak wane jest przyjcie dugoterminowej perspektywy dziaalnoci
czowieka. Przyjrzymy si wreszcie, jak istotne jest uwzgldnienie w dziaaniach
gospodarczych opinii spoecznoci, na ktre te dziaania bd oddziaywa. Pierwsze
trzy studia przypadku ilustruj problemy, z ktrymi borykamy si, prbujc reali-
zowa w Polsce koncepcj zrwnowaonego rozwoju.
Studia przypadku w rozdziale drugim, dotyczce zarzdzania dolinami rzecz-
nymi: Baryczy (studium przypadku 2.P1) i Cisy na Wgrzech (studium przypadku

6
2.P2) poka, jak zoone s zalenoci, ktre naley bra pod uwag, mwic
o zrwnowaonym rozwoju. Przyjrzymy si rwnie, jak rol odegra w obu sytu-
acjach dialog midzy mieszkacami i ekspertami. Program rozwoju, w ktrego
tworzenie nie byliby zaangaowani mieszkacy, a ktry byby narzucony przez
ekspertw z zewntrz, nie byby programem rozwoju zrwnowaonego. Nacisk na
partycypacj spoeczn i tworzenie warunkw dla angaowania spoecznoci lokal-
nych w procesy podejmowania dotyczcych ich decyzji, bdziemy kadli rwnie
w dalszych czciach ksiki.

7
 Rozdzia 1.
Zwizki gospodarki, spoeczestwa
i rodowiska
1.1. Wprowadzenie
Ju od wczesnych lat ycia poznajemy naturalne (przyrodnicze) bariery rozwoju spoe-
czestw ludzkich. Dowiadujemy si, e gospodarki rolnej nie mona prowadzi wysoko
w grach, ani na dalekiej pnocy; dostrzegamy granice, jakimi dla ludzkich spoe-
czestw byy wielkie zbiorniki wodne, rzeki czy nieprzebyte lasy. Kiedy zastanowimy
si nad tym gbiej, dostrzegamy e owe warunki naturalne ksztatoway rozwj poszcze-
glnych spoeczestw, wrcz wpyny na ksztat wspczesnego wiata. Ostatecznie
jednak losy spoeczestw zaleay nie tylko od rodowiska, ale i od ich wasnej zdol-
noci do jego wykorzystania i do obrony przed negatywnymi skutkami ich wasnego
wpywu na rodowisko.
Zanim przejdziemy do wspczesnych zalenoci midzy omawianymi systemami,
warto przyjrze si im w ujciu historycznym. Diamond (1997) zauway, e o prze-
wadze poszczeglnych spoeczestw decydoway czsto militarne i morskie techno-
logie, scentralizowana organizacja spoeczna, pismo pozwalajce na wykorzystanie
tysicy lat dowiadcze, a take zarazki, na ktre poszczeglne spoeczestwa zdyy
si uodporni. Zdaniem Diamonda, ostatecznie o rozwoju ludzkich spoeczestw
i wspczesnego wiata decydoway jednak warunki naturalne, ktre umoliwiy prze-
chodzenie od trybu ycia owcw zbieraczy do osiadego rolnictwa i idc za tym
zmian organizacji spoecznej. Czynniki te umoliwiay zwikszenie liczby ludnoci,
zwikszenie potencjau militarnego i wyksztacenie si nowych grup spoecznych.
Miejscem, w ktrym ta zmiana nastpia po raz pierwszy, okoo 12 000 lat temu, by tzw.
yzny Pksiyc, kolebka pierwszych miast, imperiw i wielkich cywilizacji Bliskiego
Wschodu. Dlaczego wic to miejsce nie stao si centrum wspczesnego wiata?
O przewadze yznego Pksiyca nad innymi terenami o podobnym klimacie zade-
cydoway kolejne czynniki naturalne wielko tego terenu oraz jego zrnicowanie
klimatyczne, topograficzne i biologiczne. Przeoyo si to na wiksz rnorodno
moliwoci do wykorzystania przez czowieka. Ostatecznie jednak yzny Pksiyc sta
si suchym, pustynnym i ppustynnym terenem, zacofanym gospodarczo i spoecznie,
jakim znamy go obecnie. O tym take zadecydoway czynniki naturalne, poczone tym
razem z czynnikiem ludzkim. yzny Pksiyc okaza si ekosystemem wraliwym na
zmiany wprowadzone przez czowieka. Niskie opady ograniczay moliwo odtwa-
rzania lasw (wycinanych na potrzeby rolnictwa, budownictwa i produkcji energii),
a take innych terenw zielonych (nadmiernie eksploatowanych przez wypas kz).
Uboeniu szaty rolinnej towarzyszya erozja i zamulanie rzek, a irygacja przyczyniaa
si m.in. do wzrostu ich zasolenia.
Spoeczestwa zamieszkujce teren yznego Pksiyca, niewiadome konse-
kwencji swych dziaa, popeniy ekologiczne samobjstwo niszczc ekosystem,
dziki ktrego bogactwu powstay. Polityczne i ekonomiczne centrum stopniowo prze-
nosio si na zachd i pnoc, gdzie ekosystemy okazay si bardziej wytrzymae na
wpyw czowieka, a dalsze etapy rozwoju spoecznego (wyksztacenie klasy kupcw,
kapitalizm, ochrona patentowa, badania naukowe) przypiecztoway znaczenie Europy
jako centrum wiata.

8
 Podobnie jak w przypadku yznego Pksiyca, liczne spoeczestwa same pozba-
wiy si moliwoci dalszego rozwoju degradujc rodowisko, od ktrego te moliwoci
zaleay. Po dokonaniu przegldu kilkudziesiciu przykadw (w tym tak znanych, jak
Wyspa Wielkanocna lub cywilizacja Majw), Diamond (2005) zidentyfikowa osiem
gwnych powodw niezamierzonego ekologicznego samobjstwa. Dotycz one
nadmiernej eksploatacji rodowiska (degradacja ekosystemw, np. przeowienie) oraz
wzrostu wielkoci populacji ludzkich i wpywu na rodowisko w przeliczeniu na miesz-
kaca. Oczywicie w wikszoci przypadkw czynniki te dziaay cznie wzrost
demograficzny wywiera nadmiern presj na rodowisko, ostatecznie prowadzc do
1.
niedoborw ywnoci i konfliktw o dostp do zasobw.
Opisywane spoeczestwa nie zdaway sobie jednak sprawy, e przekraczaj
dostpn skal ekosystemu zasoby wci wydaway si nieskoczone; inne
zmiany w rodowisku ukryway najbardziej istotne zjawiska; kluczowe zmiany
w rodowisku byy maskowane przez ich wasn zmienno (sezonow, coroczn
lub nastpujc w jeszcze duszych okresach). W wielu przypadkach, rwnie dzi,
zoono ekosystemw uniemoliwia przewidzenie skutkw ingerencji ludzkich.
Tym trudniejsze byo to dla niepimiennych spoeczestw, ktre nie mogy odwoa
si do podobnych dowiadcze z przeszoci. W niektrych przypadkach brakowao
moliwoci podejmowania decyzji lub byy one podejmowane przez ludzi nie znaj-
cych lokalnych warunkw. W innych, paradoksalnie, o upadku decydowao ekono-
micznie racjonalne zachowanie wskiej grupy rzdzcej, ktra moga wiele zyska
na degradacji rodowiska. Brakowao sprzeciwu ze strony zwykych ludzi, ktrzy
tracili relatywnie znacznie wicej, ale ktrym brakowao wiedzy lub moliwoci
organizowania si, by broni wasnych interesw.
Ostatecznie o upadku spoeczestw przesdzay wic ich wasne dziaania (lub ich
brak) w odniesieniu do problemw ekologicznych, ktrych owe spoeczestwa dowiad-
czay. Te dziaania zaleay od politycznych, gospodarczych i spoecznych instytucji
wytworzonych przez poszczeglne spoeczestwa, a take od wyznawanych przez nie
wartoci. O ich upadku decydowaa niska jako instytucji i kapitau spoecznego, prze-
kadajca si na niedoskonao prawa, rynku czy spoecznej kontroli.
Spoeczestwa, ktre dokonay niezamierzonego ekologicznego samobjstwa,
naleay do najbardziej rozwinitych i zoonych w swoich czasach. Dzi moemy uczy
si nie tylko w oparciu o nasze wasne, ale i o ich dowiadczenia. Mona zreszt dostrzec
wiele podobiestw midzy sytuacjami spoeczestw analizowanych przez Diamonda
(2005) i wspczesnego wiata. W tym kontekcie, w biecym rozdziale przyjrzymy si
bliej zwizkom gospodarki, spoeczestwa i rodowiska, aby w nastpnym pozna
podejcie systemowe, ktre jeszcze lepiej pozwoli nam analizowa zwizki midzy tymi
systemami.
Historyczny przegld pozwala nam dostrzec szereg kluczowych zjawisk z punktu
widzenia zwizkw gospodarki, spoeczestwa i rodowiska. Odwoamy si do nich
w kolejnych podrozdziaach, powiconych:
zalenoci gospodarki i spoeczestwa od rodowiska (podrozdzia 1.2);
efektom zewntrznym dziaalnoci czowieka (1.3);
problemowi niewiedzy (1.4);
roli instytucji i kapitau spoecznego w rozwoju zrwnowaonym (1.5);
znaczeniu rozwoju zrwnowaonego (1.6).

1. Zwizki gospodarki, spoeczestwa i rodowiska 9

 Przyjrzymy si, jak opisywane zagadnienia w praktyce odnosz si do sytuacji
w Polsce ile warte s usugi rodowiska (na przykadzie Puszczy Biaowieskiej,
studium przypadku 1.P1), w jaki sposb zaleymy od tych usug (na przykadzie
pooww dorsza dokonywanych przez polskich rybakw na Morzu Batyckim, studium
przypadku 1.P2) oraz jak przedsibiorstwa, wadze lokalne i mieszkacy mog wsp-
decydowa o zrwnowaonym rozwoju (na przykadzie zakadu produkcji pyt wiro-
wych, zlokalizowanym w atrakcyjnym turystycznie miecie, studium przypadku 1.P3).
Poznamy rwnie szereg narzdzi powizanych z wdraaniem zrwnowaonego
rozwoju metody wyceny nierynkowej, suce m.in. do wyceny usug rodowiska
(narzdzie 1.N1), sposoby wymuszania internalizacji kosztw zewntrznych (narz-
dzie 1.N2) oraz partycypacj spoeczn jako metod wspdecydowania przez miesz-
kacw o rozwoju lokalnym (narzdzie 1.N3).

1.2. Gospodarka i spoeczestwo jako systemy zalene

od rodowiska
Niemal codziennie syszymy o zagroeniach dla rodowiska, takich jak: efekt cieplar-
niany, zanieczyszczenie rzek i oceanw, wyczerpujce si owiska ryb. W coraz
wikszym stopniu zdajemy sobie spraw, e przyczyniamy si do tych zjawisk i e
dotycz nas one bezporednio, wpywajc na nasze ycie, zdrowie i dobrobyt.
W wikszoci przypadkw, nasza wiadomo zaley jednak od obecnoci tej tematyki
w rodkach masowego przekazu (Botromiuk i Burger, 2008).
Niski poziom wiadomoci powiza midzy gospodark, spoeczestwem i rodo-
wiskiem jest jedn z gwnych barier zrwnowaonego rozwoju. Przedsibiorcy, nie
zdajcy sobie sprawy z wpywu ich dziaalnoci na rodowisko, powoduj koszty,
ktre ponosz inne grupy spoeczne (koszty zewntrzne). Analogiczne koszty
powoduj rwnie konsumenci, ktrzy nie analizuj wpywu swoich decyzji na
otoczenie.
W wielu podrcznikach do ekonomii (np. Samuelson i Nordhaus, 2004; Begg i in.,
2007) pojawia si standardowy schemat pokazujcy gospodark (rysunek 1.1a) jako
powizania midzy gospodarstwami domowymi i przedsibiorstwami. Te dwie grupy
podmiotw poczone s na dwa sposoby:
gospodarstwa pac przedsibiorstwom za oferowane dobra i usugi;
przedsibiorstwa pac gospodarstwom za oferowan prac i powierzany kapita.
Kady schemat wymaga uproszcze i kady czowiek orientuje si, e gospodarka
w rzeczywistoci jest bardziej zoona. Jednak istnieje ryzyko, e pozbawione stosow-
nego komentarza uproszczenie zastpi obraz rzeczywistoci. Bez dodatkowego wyja-
nienia mona odnie wraenie, e rysunek 1.1a przedstawia niezaleny od otoczenia,
samonapdzajcy si system. Skd jednak bior si wytwarzane w gospodarce
produkty? Co si z nimi dzieje, gdy s zastpowane nowymi? Te dwa pytania dotycz
najbardziej oczywistego zwizku gospodarki z jej otoczeniem rodowiskiem. Fakt,
e pozostaj poza rachunkiem ekonomicznym przedsibiorstw jest wanie rdem
efektw zewntrznych. Kady produkt wytwarzany jest w gospodarce w oparciu
o zasoby pozyskane ze rodowiska. Nawet niematerialne usugi wymagaj zasobw,
z ktrych wytworzone s produkty suce do ich wiadczenia lub rodki transportu,
ktrymi przemieszczaj si usugodawcy i usugobiorcy. Kady produkt staje si osta-
tecznie odpadem i w tej postaci wraca do rodowiska. Rysunek 1.1b ujmuje te podsta-
wowe zalenoci.

10
1.1a

1.

1.1b

Rysunek 1.1. Gospodarka a rodowisko: rodowisko pominite, jak w wielu podrcznikach do

ekonomii (1.1a) i rodowisko ukazane jako rdo zasobw i przestrze, do ktrej trafiaj zanie-
czyszczenia wytworzone w gospodarce (1.1b)

W rzeczywistoci te dwie podstawowe zalenoci s znacznie bardziej zoone.

rodowisko odtwarza zasoby, z ktrych korzysta gospodarka, std funkcj t nazywa
si produkcj dbr. rodowisko dostarcza jednak nie tylko zasobw bezporednio
wykorzystywanych w produktach bdcych przedmiotem obrotu w gospodarce, ale
rwnie wielu innych, wykorzystywanych porednio (np. tlenu niezbdnego
w procesach spalania).

1. Zwizki gospodarki, spoeczestwa i rodowiska 11

 Z drugiej strony odpady ktre trafiaj do rodowiska, to nie tylko pozostaoci
po produktach, ale rwnie wszelkie zanieczyszczenia bdce efektem procesu
produkcyjnego, transportu lub uytkowania. Cz odpadw, poddana recyklin-
gowi, wraca do procesu produkcyjnego. Reszta trafia do rodowiska, gdzie wczana
jest do naturalnego cyklu obiegu materii. rodowisko pochania i neutralizuje trafia-
jce do niego zanieczyszczenia, penic z punktu widzenia gospodarki funkcj
regeneracyjn samooczyszczajc. Jednak, cho niektre substancje zanieczysz-
czajce mog zosta zneutralizowane szybko, inne zalegaj w rodowisku nieokre-
lenie dugo.
rodowisko dostarcza zrnicowanego strumienia usug, z ktrych wielu nawet
nie znamy, a ktre stanowi podstaw naszej egzystencji, dziaalnoci i dobrobytu.1
Bez nich niemoliwa byaby dziaalno gospodarcza, niemoliwe byoby rwnie
istnienie spoeczestwa. rodowisko zapewnia warunki ycia, na ktre skada si
moliwo uzyskania poywienia, powietrza dla oddychania oraz stabilno klimatu.
Usug tych dostarczaj nam zarwno ekosystemy w postaci naturalnej (oceany,
lasy), jak i w postaci cakowicie zmienionej przez czowieka (pola uprawne).
Badajc rodowisko, czsto przekonujemy si, e naturalnie dziaajce ekosys-
temy mog zastpi wiele usug wiadczonych przez skomplikowane systemy
zaprojektowane przez czowieka (por. studium przypadku 2.P2). Na przykad,
sikory mog by wykorzystywane przez sadownikw dla ochrony drzew i owocw
przed szkodnikami (Mols i Visser, 2002), przyuliczne drzewa mog poprawia
jako powietrza w miecie, jednoczenie ograniczajc zapotrzebowanie na klima-
tyzatory i ogrzewanie (Szczepanowska, 2001), a odpowiednio zaprojektowane
ogrody mog peni funkcj oczyszczalni ciekw (rozdzia 12).
Usugi rodowiska, zarwno te o uytkowym, jak i pozauytkowym charakterze,
mona wycenia (narzdzie 1.N1, studium przypadku 1.P1), a wyniki wyceny wyko-
rzystywa choby przy ocenie kosztw zewntrznych dziaalnoci gospodarczej czy
w analizie kosztw i korzyci planowanych inwestycji. Costanza i in. (1997) poli-
czyli, e cakowita warto usug rodowiska przekracza warto wiatowego PKB
o co najmniej 80%.
Tabela 1.1 przedstawia przykady usug ekosystemw, z ktrych korzystaj i od
ktrych zale, gospodarka i spoeczestwo, w podziale na cztery kategorie:
1. produkcj dbr;
2. regeneracj;
3. stabilizacj;
4. jako ycia.
Dwie pierwsze zostay ju wspomniane. Stabilizacja wie si z zapewnieniem
relatywnie niezmiennych i trwaych warunkw funkcjonowania gospodarki i spoe-
czestwa nasza egzystencja nie byaby moliwa w obecnej postaci, gdyby
warunki rodowiska stale si zmieniay. Z kolei jako ycia obejmuje funkcj este-
tyczn oraz rekreacyjn, ale rwnie inspiracj korzystanie z przyrody jako
wzoru do naladowania w tworzonych przez czowieka rozwizaniach (por. podroz-
dzia 5.3).

1
Najwikszym dotychczas przedsiwziciem majcym na celu zidentyfikowanie dbr i usug rodowiska byo badanie Millennium
Ecosystem Assessment, zwieczone publikacj trzytomowego opracowania: Hassan i in. (2005); Carpenter i in. (2005); Chopra i in.
(2005). Dobra i usugi rodowiska bywaj rwnie nazywane wiadczeniami ekosystemw.

12
Tabela 1.1. Usugi ekosystemw (Daily, 1999)

Kategoria usug Podkategoria Przykady

Produkcja dbr ywno Produkty zwierzce i rolinne

Mid

Leki
Zioa

Substancje do bezporedniego wykorzystania w lekach

Wzr do stworzenia analogicznych substancji syntetycznych
1.
Trwae materiay Drewno
Wkna

Energia Biopaliwa
Energia wodna

Produkty Tuszcze
przemysowe Oleje
Wosk
Guma
Perfumy
Barwniki
Wzr do stworzenia analogicznych substancji syntetycznych

Zasoby genetyczne Zasoby genetyczne do wykorzystania w produkcji

Regeneracja Procesy krenia Neutralizacja i rozkad odpadw

i filtracji Tworzenie i odnowa gleb
Oczyszczanie powietrza i wody

Procesy Zapylanie, w tym rolin sadzonych przez czowieka

przenoszenia Roznoszenie nasion, rozsadzanie rolin

Stabilizacja Stabilizacja brzegw rzek, mrz i innych zbiornikw

Zastpowanie gatunkw
Zapobieganie rozprzestrzenianiu si szkodnikw
agodzenie ekstremw pogodowych (temperatura, wiatr)
Zatrzymywanie fali powodziowej
Czciowa stabilizacja klimatu
Regulowanie cykli hydrologicznych (powodzie i susze)
Ochrona przed promieniowaniem UV

Jako ycia Funkcja estetyczna

Inspiracja kulturowa, intelektualna, duchowa
Warto istnienia
Moliwo dokonywania odkry naukowych
Spokj, wyciszenie, relaksacja
Utrzymywanie elementw rodowiska potrzebnych w przyszoci

Gospodarka i spoeczestwo stanowi wic elementy wikszego systemu przyrodni-

czego i tym samym s od niego zalene. Warunkiem zrwnowaonego rozwoju jest
takie ksztatowanie relacji midzy gospodark, spoeczestwem i rodowiskiem, ktre
nie naruszy zdolnoci rodowiska do dostarczania jego usug w przyszoci. Warunku
tego nie speniy spoeczestwa opisane przez Diamonda (2005), a presja wywierana na

1. Zwizki gospodarki, spoeczestwa i rodowiska 13

 rodowisko przez wspczesn gospodark i spoeczestwo stawia pod znakiem zapy-
tania i nasz zdolno do jego przestrzegania.
Wreszcie wpyw, ktry wywieramy na rodowisko, podobnie jak wspczesna gospo-
darka i spoeczestwo, ma charakter ponadnarodowy. Wzrost liczby ludzi, a take
produkcji i konsumpcji, przekada si na zwikszone zapotrzebowanie na usugi ekosys-
temw. Pod szczegln presj znajduj si dwie podstawowe funkcje: produkcji dbr
i regeneracji (Hassan i in., 2005). Wraenie, e kraje bogate wstpiy na drog zrwnowa-
onego rozwoju, moe by znieksztacone przez powodowane przez nie ponadnarodowe
efekty zewntrzne zwizane z produkcj na wasne potrzeby poza swoimi granicami.

Narzdzie 1.N1.
Nierynkowe metody wyceny
rdem wartoci ekonomicznej dbr jest
gotowo konsumentw do wymiany na
nie innych dbr. Warto dobra jest
w istocie kursem, po jakim taka wymiana
mogaby si odby. W szczeglnoci, na
dane dobro mona wymieni pienidze.
Jest to oczywiste dla typowych dbr
konsumpcyjnych, ktrych ceny (czyli kurs
wymiany na pienidze) s oglnie znane.
Sprawa znacznie si jednak komplikuje
w przypadku dbr, na ktre nie ma
rynkw i ktrych cen nie da si obser-
wowa takich jak dobra publiczne
i rodowiskowe (np. czyste powietrze,
park miejski, zagroony gatunek).
Brak istnienia ceny rynkowej nie
oznacza, e takie dobro nie posiada
wartoci. Zawsze, gdy konsumenci gotowi
s wymienia jakie posiadane dobra
(pienidze) na obecno lub dostp do
dobra rodowiskowego, to dobro posiada
pewn warto ekonomiczn. Tym
niemniej, oszacowanie tej wartoci moe
by trudne, poniewa adne transakcje
wymiany nie s w praktyce realizowane, a
wic nie mona obserwowa kursu tej
wymiany.7
Nauki ekonomiczne dysponuj kilkoma
metodami, ktre pozwalaj na oszacowanie
wartoci dbr nierynkowych (nie bdcych
przedmiotem obrotu na rynku). Te metody
bazuj na poznaniu preferencji konsu-
mentw, dotyczcych badanych dbr.
Mona je podzieli na dwie kategorie:
1. metody oparte na preferencjach
ujawnionych;
2. metody oparte na preferencjach
deklarowanych.
Pierwsza grupa metod wykorzystuje dane
z rynkw powizanych z danym dobrem, na
ktrych ceny s znane, aby wnioskowa na
temat wartoci dobra rodowiskowego.
Dostarczaj one z reguy dolnego oszaco-
wania wartoci, tym niemniej nawet takie
oszacowanie moe by w wielu przypad-
kach wartociowe. Druga grupa metody
oparte na preferencjach deklarowanych
opiera si na stawianiu konsumentw przed
hipotetycznymi sytuacjami wyboru. Na
podstawie wyborw, jakich konsumenci
dokonuj w hipotetycznych scenariuszach,
mona wnioskowa na temat ich preferencji,
a w rezultacie na temat wartoci dbr nieryn-
kowych. Poniej krtko scharakteryzowano
te metody.
Metoda produktywnoci
W niektrych przypadkach, gdy dostp-
no lub jako dobra rodowiskowego ma
znaczenie dla produkcji dbr rynkowych,

7
Warto dobra publicznego nie ma zwizku z kosztem jego dostarczenia. Warto wynika z gotowoci do zapaty konsumentw.
Koszt dostarczenia dobra moe by wyszy lub niszy ni warto dobra. W niektrych przypadkach dostarczenie bardzo wartocio-
wych dbr moe kosztowa niewiele, w innych koszt dostarczenia dobra moe znacznie przewysza to, ile konsumenci byliby
cznie gotowi za nie zapaci.

14
daje si okreli, w jaki sposb dobro rodo-
wiskowe przyczynia si do tej produkcji,
a zatem jaka jest jego warto. Na przykad,
dolnym oszacowaniem wartoci poprawy
jakoci wody w rzece moe by warto
zwikszonych pooww lub zmniejszenie
kosztw oczyszczania wody, jeli jest ona
wykorzystywana do produkcji np. sokw.
Metody: kosztu substytutw, kosztu
odtworzenia, uniknitych szkd
Te metody opieraj si na oszacowaniu
kosztu odtworzenia lub zastpienia dobra
rodowiskowego, jeli miaoby ono ulec
zniszczeniu. Na przykad, jeli mokrada
i tereny zalewowe wzdu rzek dostarczaj
ochrony przeciwpowodziowej, zniszczenie
ich musiaoby by zastpione przez budow
umocnie brzegw i zbiornikw retencyj-
nych lub odtworzenia mokrade w innym,
nadajcym si do tego miejscu. Alternatywnie,
naleaoby uwzgldni moliwo wyst- oznacza poniesienie pewnych kosztw
pienia szkd, ktre mogyby powsta
w wyniku powodzi. Warto mokrade
zapewniajcych ochron przeciwpowo-
dziow mona zatem ustali na poziomie
minimum z trzech opisanych kategorii (stwo-
rzonych przez czowieka substytutw,
odtworzenia mokrade w innym miejscu,
wartoci oczekiwanej potencjalnych szkd).
Metoda ceny hedonicznej
W przypadku, gdy obecno lub jako
jakiego dobra rodowiskowego wpywa na
ceny innych dbr, mona oszacowa
w jakim stopniu dobro rodowiskowe przy-
czynia si do zwikszenia cen tych dbr. Ta
metoda jest najczciej wykorzystywana
w poczeniu z danymi z rynku nierucho-
moci. Na przykad, ceny domw mog
zalee od tego, czy w okolicy jest czyste
jezioro lub las. Jeli dysponuje si odpo-
wiedni iloci danych, istnieje moliwo
uwzgldnienia wszystkich pozostaych
rnic pomidzy dwoma typowymi domami,
z ktrych jeden zlokalizowany byby nad
czystym, a drugi nad brudnym jeziorem.
Rnica w cenie domu pomnoona przez
ilo takich domw w okolicy pozwala na
oszacowanie, jaka jest warto czystego
jeziora (tj., w jaki sposb przyczynia si
ono do zwikszenia wartoci nierucho-
moci w okolicy). Inne przykady wykorzy-
stania tej metody obejmuj np. rnice
w wynagrodzeniu spowodowane ryzykiem
wypadkw w pracy oraz rnice w cenie
produktw ekologicznych i produkowa-
nych tradycyjnymi metodami.
1.
Metoda kosztu podry
Niektre dobra rodowiskowe, ktre mog
stwarza dobre warunki do rekreacji,
dostpne s za darmo, ale nie oznacza to, e
pozbawione s wartoci. Odwiedzenie
takiego miejsca zwykle oznacza koniecz-
no poniesienia pewnego kosztu, nawet
jeli nie jest pobierana opata za wstp. Aby
dosta si do okrelonego parku, lasu, lub
aby wybra si na grsk wycieczk, trzeba
najpierw w te miejsca dotrze. Podr
benzyny, biletw kolejowych, czasu spdzo-
nego w podry, ktry mgby by wyko-
rzystany w inny sposb. Jeli konsument
gotowy jest ponie te koszty, aby przy-
jemnie spdzi czas w okrelonym miejscu,
oznacza to, e pobyt tam ma dla niego
wiksz warto ni koszt, ktry musi
ponie. Ta zaleno pozwala na oszaco-
wanie wartoci tego miejsca (dobra) obli-
czajc koszt przecitnej wizyty odwiedzaj-
cych i mnoc go przez liczb wizyt mona
oszacowa doln granic wartoci np. parku
narodowego.
Metoda wyceny warunkowej
Uzyskanie wiarygodnej odpowiedzi na
pytanie o gotowo do zapaty za pewne
dobro rodowiskowe (np. ochron jakiego
gatunku wielorybw) wymaga skonstru-
owania odpowiedniego kwestionariusza.
Respondentom przedstawia si skrupu-
latnie przygotowany scenariusz dostar-
czenia okrelonego dobra, w tym koszt,
ktry trzeba byoby ponie. Nastpnie
prosi si ich o odpowied na pytanie, czy
gdyby taki scenariusz mia by zrealizo-
wany, gosowaliby za czy przeciw niemu.
1. Zwizki gospodarki, spoeczestwa i rodowiska 15
 Przy zachowaniu odpowiednich wytycz-
nych w konstruowaniu takich bada, odpo-
wiedzi mog dostarczy wiarygodnych
wynikw, nawet pomimo tego, e s hipo-
tetyczne. Analiza statystyczna tak uzyska-
nych odpowiedzi pozwala na oszacowanie
wartoci dobra nierynkowego.
Metoda wyboru warunkowego
W lad za analiz wspzalen, wykorzy-
stywan w marketingu, ekonomici opra-
cowali metod wyboru warunkowego.
Jest to rozszerzenie metody wyceny
warunkowej, w ktrej respondentom
prezentuje si hipotetyczne scenariusze,
polegajce na tym, e zamiast zadawa
pytania o poparcie dla okrelonego
programu, respondentom prezentuje si
zestaw wariantw i prosi o wybranie tego,
ktry jest ich zdaniem najlepszy. Warianty
te opisane s za pomoc atrybutw, ktre
okrelaj planowane zmiany dobra rodo-
wiskowego (lub jego dostarczenia).
Odpowiedzi respondentw dostarczaj nie
tylko informacji na temat ich preferencji
w odniesieniu do caego scenariusza, lecz
take tego, jak wane s dla nich poszcze-
glne atrybuty (cechy) dobra. Dziki temu
oszacowa mona nie tylko warto caego
dobra, lecz take poredni warto
rnych jego cech.

1.3. Efekty zewntrzne

Wrd gwnych powodw nadmiernej eksploatacji usug rodowiska wymienia si
niewaciwe funkcjonowanie rynkw lub, w skrajnym przypadku, brak rynkw (tzw.
niedoskonaoci rynku). Ta ostatnia, skrajna sytuacja nie jest rzadkoci i, jak zauway-
limy w poprzednim podrozdziale, dotyczy wielu usug rodowiska. Mamy z ni do
czynienia w przypadku braku praw wasnoci (choby wasnoci wsplnej lub
pastwowej) poszczeglnych, czsto kluczowych elementw rodowiska, np. atmosfery
(ylicz, 2004, s. 22). W innych przypadkach, np. oceanw, prawa wasnoci zdefinio-
wane lub egzekwowane s na tyle sabo, e nie zapobiegaj nadmiernej eksploatacji.
Brak jednej ze stron transakcji jest w takich przypadkach rwnoznaczny z brakiem
rynku bez odpowiedniego zdefiniowania praw wasnoci nie mona wic liczy na
rozwizanie problemu za pomoc wolnego rynku, tradycyjnie preferowanego przez
ekonomistw.
Rwnie efekty zewntrzne, ktrych skutkiem moe by degradacja rodowiska, s
przykadem niedoskonaoci rynkw. Jeli element rodowiska, do ktrego trafiaj
zanieczyszczenia, nie ma waciciela lub waciciel nie egzekwuje swoich praw zanie-
czyszczajcy wykorzystaj t sytuacj i doprowadz do jego degradacji. Naduywaj
wic oni funkcji regeneracji ekosystemu, a ci ktrzy jednoczenie chcieliby korzysta
z funkcji produkcji dbr trac.
Posumy si przykadem rzeki. Podmioty, ktre j zanieczyszczaj, powoduj
koszty dla tych, ktrzy wykorzystuj rzek do pooww ryb lub jako rdo wody
do picia. Ci ostatni trac korzyci zwizane z poowami i pozyskiwaniem wody,
ponosz ewentualne koszty zwizane z leczeniem chorb wywoanych spoyciem
zanieczyszczonych produktw rodowiska, a by moe ponosz dodatkowe koszty
zwizane z regeneracj rzeki. Utracone korzyci i wydatki ponoszone w zwizku
z usuwaniem konsekwencji spowodowanych przez efekty zewntrzne (np. koszty
leczenia chorb zwizanych z zanieczyszczeniem wody), nazywamy kosztami
zewntrznymi.
Analogicznie, nadmierna eksploatacja zasobu, do ktrej moe doj w sytuacji braku-
jcego lub niedziaajcego rynku, wie si z kosztami dla innych jego uytkownikw,

16
wczajc w to przysze pokolenia.2 Taka sytuacja doprowadzia do upadku wielu spoe-
czestw, w tym zamieszkujcych tereny yznego Pksiyca. Dugoterminowe koszty
zewntrzne ilustruj jedn z przeszkd w realizacji zrwnowaonego rozwoju brak
moliwoci ochrony swych interesw przez przysze pokolenia (por. podrozdzia 3.2).
Koszty zewntrzne nie znajduj wic odzwierciedlenia w cenach dbr i usug,
bdcych przedmiotem obrotu na rynku. Tym samym ceny, najwaniejszy element
mechanizmu rynkowego, zawieraj sygnay, w oparciu o ktre odbiorcy produktw
i usug podejmuj decyzje potencjalnie niezgodne z ich faktycznymi preferencjami.
Koszty degradacji rodowiska, zwizane z dziaalnoci gospodarcz (w tym produkcj
1.
i konsumpcj), ponosi spoeczestwo jako cao, wczajc w to mieszkacw innych
krajw3 oraz przysze pokolenia.
Rzeczywisto gospodarcza, ksztatowana przez taki niedoskonay system cen, jest
wic po prostu kosztowna (Coase, 1937). Std jedn z najwaniejszych zasad zrwno-
waonego rozwoju staa si zasada zanieczyszczajcy paci kosztami zewntrznymi
powinni by obciani ci, ktrzy je powoduj. Jako narzdzie 1.N2 przedstawiamy
wybrane instrumenty polityki, suce internalizacji kosztw zewntrznych.
Aby doprowadzi do internalizacji kosztw zewntrznych, trzeba najpierw osza-
cowa ich warto. Ekonomici podejmuj takie prby w odniesieniu do rnych form
dziaalnoci gospodarczej. Jak wynika z bazy danych Review of Externality Data,
najwicej bada powicono kosztom zewntrznym produkcji energii, transportu
i gospodarki odpadami.4 Dla przykadu, w 2000 r. koszty zewntrzne transportu w 15
krajach Unii Europejskiej oraz Norwegii i Szwajcarii wyniosy 650 mld euro, co odpowia-
dao 7,3% PKB tych krajw (Schreyer i in., 2004). 83,7% tych kosztw zwizane byo
z transportem drogowym, 14% z lotniczym, 1,9% z kolejowym i 0,4% z eglug rdl-
dow. 67% kosztw powodowa transport pasaerski, a 33% towarowy. Przecitne
koszty dla poszczeglnych rodzajw transportu przedstawiono na rysunku 1.2.
W badaniu uwzgldniono koszty zewntrzne zwizane z wypadkami, zanieczyszcze-
niem powietrza, zmianami klimatycznymi, haasem, zniszczeniem krajobrazu i przyrody
oraz degradacj przestrzeni miejskiej. W porwnaniach nie uwzgldniono kosztw
korkw drogowych (kongestii), ktre charakteryzuj jedynie transport drogowy.
T sam metodologi zastosowano do wyceny kosztw zewntrznych w krajach Europy
rodkowej i Wschodniej (OECD, 2003). Cakowite koszty zewntrzne transportu wyniosy 40
mld euro (w 1995 r.), co odpowiadao 14% PKB badanych krajw.5 Transport drogowy
odpowiada za 87% kosztw, w tym samochody osobowe za ok. 40%. Przecitne koszty
poszczeglnych gazi transportu wykazyway podobn struktur, jak koszty dla krajw
Europy Zachodniej przedstawione na rysunku 1.2, ale byy od nich nisze:
1. transport pasaerski (euro na 1000 pasaerokilometrw):
drogowy 26,4;
kolejowy 12,1;
lotniczy 5,5;
2
Zjawisko to spopularyzowa Hardin (1968) formuujc koncepcj tragedii wsplnego pastwiska.
3
Wiele problemw ekologicznych ma charakter ponadnarodowy, co uzasadnia midzynarodowe dziaania na rzecz ich rozwizy-
wania. Dla przykadu, zanieczyszczenia powietrza wytwarzane przez polsk gospodark przenoszone s przez powietrze na pnoc
i wschd od Polski. Aby im przeciwdziaa, Szwedom opacao si w latach 1990. inwestowa w ochron rodowiska w Polsce.
Ograniczanie zanieczyszcze w Polsce byo bardziej efektywne ekonomicznie, z uwagi na wczesny brak zastosowania w naszym
kraju skutecznych technologii.
4
Baza danych RED powstaa w wyniku projektu realizowanego w latach 20022003 i obejmuje badania opublikowane do tego
czasu. Jej wersja internetowa <www.isis-it.net/red> zawiera ponad 1600 przykadw. Metodologi szacowania kosztw zewntrz-
nych dla energetyki opracowano w ramach projektu badawczego Externe <www.externe.info>.
5
Badaniem objto 14 krajw: Albani, Biaoru, Boni-Hercegowin, Bugari, Chorwacj, Czechy, Macedoni, Modawi, Polsk,
Rumuni, Sowacj, Soweni, Ukrain, Wgry. W przypadku Polski koszty zewntrzne wyceniono na 12,6 mld euro.

1. Zwizki gospodarki, spoeczestwa i rodowiska 17

 2. transport towarowy (euro na 1000 tonokilometrw):
drogowy 44,0;
lotniczy 25,1;
kolejowy 7,8;
wodny 2,4.
Wyszy udzia kosztw zewntrznych transportu w PKB oznacza wiksze obcienie
gospodarki kosztami rodowiskowymi i spoecznymi transportu w krajach Europy
rodkowej i Wschodniej. Sporzdzone przez OECD prognozy wskazyway rwnie na
znacznie wyszy potencja do ograniczania kosztw zewntrznych transportu w krajach
Europy rodkowej i Wschodniej, w porwnaniu z krajami Europy Zachodniej. Potencja
ten mia wynika z moliwoci modernizacji rodkw transportowych i wykorzystania
w wikszym stopniu kolei. Cho modernizacja faktycznie miaa miejsce, znaczenie kolei
na rynku przewozw spado w okresie transformacji polskiej gospodarki (GUS, 2000,
s. 330331; GUS, 2009b, s. 361362), co uniemoliwio realizacj optymistycznego
wariantu prognozy OECD.

1.2a

1.2b

Rysunek 1.2. Koszty zewntrzne transportu pasaerskiego (1.2a) w euro na 1000 pasaerokilome-
trw i towarowego (1.2b) w euro na 1000 tonokilometrw (dane za rok 2000 dla 15 krajw UE,
Szwajcarii i Norwegii; Schreyer i in. 2004)

18
 Jednym z wanych dziaa UE w obszarze zrwnowaonego rozwoju jest urealnienie
kosztw transportu i ograniczenie zwizanej z tym sektorem presji na rodowisko.
Opracowano podrcznik zawierajcy najlepsze praktyki i wskazwki dotyczce liczenia
kosztw zewntrznych transportu (Maibach i in., 2008), ktrego zalecenia stanowi
podstaw zmian prawnych, m.in. w unijnym prawie dotyczcym odpatnoci za korzy-
stanie z infrastruktury transportowej. Jednak wiadomo koniecznoci uwzgldniania
w rachunku ekonomicznym kosztw zewntrznych, powodowanych przez sektory inne
ni energetyka, transport i gospodarka odpadami, pozostaje niewielka.
Zrwnowaony rozwj wymaga powszechnego wykorzystania kosztw zewntrz-
1.
nych jako miary efektywnoci dziaa podejmowanych w dziedzinie ochrony rodo-
wiska, a tym samym jako podstawy dla ustalania celw i instrumentw polityki w tym
zakresie (Graczyk, 2005). Internalizacja kosztw zewntrznych wymusza wiksz efek-
tywno gospodarki jako caoci biorc pod uwag jej zwizki ze rodowiskiem.
Degradacja rodowiska, tosama z ograniczaniem moliwoci rozwoju w przyszoci,
staje si wtedy po prostu nieopacalna.

Narzdzie 1.N2.
Internalizacja kosztw zewntrznych

Obcienie kosztami zewntrznymi tych, dalszego zanieczyszczania, motywujc do

ktrzy je powoduj (internalizacja), zmusza
do poszukiwania sposobw na uniknicie
owych kosztw, a przynajmniej ich mini-
malizacj. Sprawcy kosztw zewntrznych
s najlepiej predysponowani do ich ograni-
czania, poniewa najlepiej znaj swoje
wasne dziaania i moliwoci ich zmiany,
tak aby koszty zewntrzne nie powstaway.
Wprowadzanie rozwiza majcych na
celu internalizacj ley w interesie spoe-
czestwa, na ktre w innym przypadku
ostatecznie spadby ciar kosztw
zewntrznych. Poniej wymieniamy
wybrane przykady narzdzi, stosowanych
do internalizacji kosztw zewntrznych
zwizanych z degradacj rodowiska,
zgodnie z zasad zanieczyszczajcy paci
(por. Barde, 1996; Fiedor, 2002, rozdz.
1012; Kronenberg, 2007a, s. 2532).
Narzdzia stosowane w praktyce, rzadko
w peni odpowiadaj teoretycznym kryte-
riom dla internalizacji (ylicz, 2004,
s. 6566). W wikszoci przypadkw, stoso-
wane narzdzia nie uwzgldniaj rzeczywi-
stej wysokoci szkd. Nie sprawiaj wic, e
zanieczyszczajcy w peni je pokryje, ale
raczej peni funkcj zniechcajc do
przeciwdziaania tym kosztom w ogle.
Cho wikszo instrumentw polityki
ochrony rodowiska ma charakter prewen-
cyjny, z internalizacj kosztw zewntrz-
nych najbardziej kojarz si instrumenty
ekonomiczne. Wpywajc na koszty i ceny,
odwouj si do wykorzystania mechani-
zmw rynkowych bezporednio
uderzaj po kieszeni tych, ktrzy
powoduj zanieczyszczenia. Dodatkowo
przedsibiorstwa, oczekujc e dana
polityka ograniczy ich zyski, maj tendencj
do zawyania kosztw ochrony rodo-
wiska, co przyczynia si do powstawania
kosztw transakcyjnych (mog one przeja-
wia si w finansowych zachtach dla
przedsibiorstw do udzielania rzetelnej
informacji). Sam proces wyliczania kosztw
zewntrznych i uzyskiwania dostpu do
informacji znajdujcych si w posiadaniu
zanieczyszczajcych jest wic kosztowny.
Podatki i opaty
Podatki i opaty nakadane na produkty
lub okrelone formy dziaalnoci trakto-
wane s czsto jako cena za korzystanie ze
rodowiska. Za ich spraw przedsibior-

1. Zwizki gospodarki, spoeczestwa i rodowiska 19

 stwa, ktre w wikszym stopniu zanie-
czyszczaj rodowisko, staj si mniej
konkurencyjne od tych, ktre korzystaj
z usug rodowiska w sposb bardziej
efektywny. Funkcj t peni np. opaty za
gospodarcze korzystanie z zasobw
i zanieczyszczanie rnych elementw
rodowiska. Podatki i opaty mog by
rwnie nakadane bezporednio na
produkty nabywane przez konsumentw,
a ich zrnicowane stawki powinny
odzwierciedla rny poziom kosztw
zewntrznych, zwizanych z wytworze-
niem lub uytkowaniem tych produktw.
Przykadem mog by opaty naoone na
torby plastikowe w Irlandii w marcu 2002
r. (0,15 euro za sztuk), dziki ktrym po
okoo dwch i p roku ilo toreb folio-
wych rozprowadzanych w punktach
sprzeday zmniejszya si o ponad 90%
(Eurocommerce, 2004, s. 15).
Ekologiczna reforma fiskalna
Jednym z elementw ekologicznej reformy
fiskalnej jest obnianie podatkw od
dochodw, powizane ze zwikszaniem
podatkw od konsumpcji. Wie si to
z dodatkowymi kosztami, w postaci
kompensat dla najbardziej dotknitych
konsumentw, zwaszcza wywodzcych
si z mniej zamonych gospodarstw
domowych. Wybieraj oni produkty
najtasze i w zwizku z tym czsto rwnie
najbardziej uciliwe dla rodowiska.
Innym elementem ekologicznej reformy
fiskalnej, dotychczas najczciej stoso-
wanym, jest usuwanie szkodliwych dla
rodowiska subsydiw (np. zwikszaj-
cych moce poowowe w rybowstwie).
Dotacje mog natomiast otrzymywa
przedsibiorstwa dce do ograniczenia
kosztw zewntrznych swojej dziaal-
noci. Jak zobaczymy w studium przy-
padku 1.P2, dotyczcym pooww dorszy
na Batyku, aby przeciwdziaa efektom
zewntrznym zwizanym z nielegalnymi
poowami, wyduaniu dni wolnych od
pooww towarzysz rekompensaty za
20
przestj w dziaalnoci objtych zakazami
podmiotw.
Kary
Kary nakadane s na te podmioty, ktre
korzystaj ze rodowiska bez odpowiednich
zezwole lub przekraczaj przyznane im
limity korzystania ze rodowiska. Gwnym
ich celem jest represjonowanie i prewencja,
a w mniejszym stopniu kompensowanie
spowodowanych kosztw zewntrznych.
Opaty depozytowe
Na zachowanie konsumentw mona
rwnie wpywa poprzez systemy opat
depozytowych. Opata taka, ponoszona
przez konsumenta przy zakupie, zwracana
jest mu w momencie zwrotu produktu do
oryginalnego miejsca zakupu lub innego
uprawnionego punktu. Najczciej stosuje
si je w odniesieniu do opakowa
(zwaszcza napojw), ale rwnie w przy-
padku produktw takich jak lodwki,
samochody czy akumulatory.
Pozwolenia zbywalne
Pozwolenia zbywalne stanowi przykad
instrumentu ekonomicznego blisko
powizanego z instrumentami prawnymi.
Wymagaj ustalenia cakowitego dopusz-
czalnego poziomu wykorzystania rodo-
wiska (np. emisji wybranego rodzaju
zanieczyszczenia) i podziau tego
poziomu na limity przyznawane poszcze-
glnym zanieczyszczajcym objtym tym
systemem. W drodze transakcji zawiera-
nych midzy zanieczyszczajcymi, rynek
sam wycenia koszty zewntrzne
w oparciu o koszty redukcji emisji przez
poszczeglnych zanieczyszczajcych.
Najbardziej znanymi przykadami stoso-
wania tego narzdzia s: system handlu
uprawnieniami do emisji CO2, wprowa-
dzony w ramach Protokou z Kioto oraz
zwizany z nim Europejski System
Handlu Emisjami. W Wielkiej Brytanii
trwaj dyskusje nt. moliwoci objcia
analogicznym systemem indywidualnych
obywateli.
Regulacja bezporednia
Pomimo wzrostu popularnoci instru-
mentw ekonomicznych, wci najbardziej
rozpowszechniona pozostaje regulacja
bezporednia, polegajca na administra-
cyjnym ograniczaniu dziaalnoci powodu-
jcej koszty zewntrzne. Ogra-niczenia
najczciej formuowane s w formie:
1. standardw imisji, dotyczcych ja-
koci rodowiska (np. maksymalne
stenie dwutlenku siarki w atmos-
ferze);
2. standardw emisji, okrelajcych
maksymalne dozwolone iloci wpro-
wadzanych do rodowiska zanie-
czyszcze (np. pozwolenie wod-
no-prawne, wskazujce dopusz-
czalne iloci i stenia wybranych
zanieczyszcze w ciekach odpro-
wadzanych do wd lub do ziemi);
3. standardw technicznych wymu-
szajcych na podmiotach gospodar-
czych stosowanie procesw i apara-
tury o okrelonych parametrach (np.
wskazujce na obowizkowe para-
metry techniczne procesu spalania
odpadw);
4. standardw produktowych dotycz-
cych waciwoci produktw (np.
efektywnoci energetycznej lub spo-
sobu ich projektowania).
W skrajnym przypadku standardy mo-
g przyjmowa posta zakazw lub na-
kazw, takich jak zakaz wykorzystania
niektrych substancji w produktach, np.
1.
rtci w termometrach.
Dobrowolne porozumienia
Rosnce znaczenie odgrywaj dobrowolne
porozumienia zawierane midzy rzdem
i przedsibiorstwami. Porozumienia pozwa-
laj na osignicie tych samych celw,
ktre mogaby wymusi regulacja, ale
ze wzgldu na ich charakter umoliwiaj
przedsibiorstwom przedstawianie swej
dziaalnoci w lepszym wietle (wype-
nianie wsplnie ustalonych z rzdem celw
brzmi lepiej ni spenianie wymogw regu-
lacji). Zapewniaj te wiksz elastyczno
i zmniejszaj niepewno, co do przyszych
wymogw regulacji. Wywizaniu si przed-
sibiorcw z porozumie suy groba
zastosowania w innym przypadku regulacji
bezporedniej (przykadem mog by poro-
zumienia zawierane przez Komisj Euro-
pejsk z producentami samochodw doty-
czce standardw emisyjnych).

1.4. Brak wiedzy

Sigajc gbiej, wrd powodw niedoskonaoci rynku prowadzcych do degradacji
rodowiska, szczeglne miejsce zajmuje brak wiedzy dotyczcej zwizkw gospodarki,
spoeczestwa i rodowiska. Pomimo wielu bada, pozostaj one wci sabo znane
i zaskakuj nas wynikajce z nich problemy. Z pewnoci wiemy obecnie wicej ni
wiedzielimy 30 lat temu, ale nie dostatecznie duo, by dokonywa szczegowych
prognoz dotyczcych wpywu gospodarki na rodowisko. Tym samym, akceptacja
naszej niewiedzy jest pierwszym krokiem dla tworzenia bardziej racjonalnego podejcia
do polityki ochrony rodowiska, jak ujli to Faber i in. (1992b, s. 93). Jeli czego nie
wiemy, rozsdnym podejciem jest zachowanie ostronoci i dalsze badanie problemu.
Zrwnowaony rozwj wymaga wic podejcia systemowego, ktremu towarzysz:
zasada przezornoci oraz zasada prewencji.
Problem niewiedzy wie si ze specyfik rodowiska i ograniczon wiedz czo-
wieka nt. otaczajcego wiata. rodowisko podlega cigej ewolucji; dynamicznie zmie-
niaj si rwnie procesy zachodzce w gospodarce (np. nowe substancje i produkty),
a w konsekwencji ich wpyw na rodowisko. W miar wzrostu zoonoci naszych

1. Zwizki gospodarki, spoeczestwa i rodowiska 21

 dziaa, ronie rwnie zoono ich wpywu na rodowisko. Cigym zmianom
podlega warto kosztw zewntrznych, m.in. dlatego, e zmieniaj si preferencje
konsumentw, dotyczce korzystania z czystego rodowiska, a nawet etyczne przeko-
nania, dotyczce degradacji rodowiska i wymierania gatunkw.
Niewiedza przejawia si na wielu poziomach: zwykych ludzi, niewiadomych
wpywu podejmowanych przez nich decyzji na rodowisko; decydentw podejmuj-
cych decyzje w oparciu o niepen informacj lub pod wpywem nacisku ze strony
grup interesu; ale rwnie ekspertw, ktrzy nie s w stanie obj sw wiedz caej
zoonoci ekosystemw i wpywu, jaki wywiera na nie gospodarka. Poniewa wiele
problemw rodowiskowych jest nieprzewidywalnych, niewiedza nie moe by zredu-
kowana do obliczalnego ryzyka lub niepewnoci, zwaszcza w dugim okresie. Efekty
zwizane z przekraczaniem krytycznych poziomw wpywu na rodowisko stanowi
dobry przykad.
Zanieczyszczenia kumuluj si w rodowisku, a po przekroczeniu pewnego
poziomu koncentracji mog powodowa nage i nieodwracalne zmiany w ekosyste-
mach. Odtwarzanie poprzedniego stanu rwnowagi moe wymaga nieproporcjo-
nalnie duego wysiku. Powrt do poprzedniego stanu moe bowiem wymaga ogra-
niczenia poziomu zanieczyszczenia do znacznie niszego ni ten, na ktrym wystpia
zmiana [z powodu efektw przekraczania krytycznych progw (threshold effects)
i opnienia reakcji w stosunku do momentu wystpienia jej przyczyny]. Tym samym,
proste ograniczanie relatywnego poziomu emisji nie zawsze pomaga w rozwizy-
waniu problemw, poniewa z punktu widzenia rodowiska istotna jest ich
koncentracja.
Cho badanie zwizkw gospodarki i rodowiska zapewne nie pozwoli nam cako-
wicie uwolni si od problemu niewiedzy, moe ten problem ograniczy.6 Procesy
gospodarcze analizowa naley w odniesieniu do ekosystemu, w ktrym osadzona jest
gospodarka. W miar jak rozwija si nasza wiedza, niektre z zagadnie, przedtem znaj-
dujcych si w domenie niewiedzy, mog awansowa do domeny niepewnoci,
a nawet obliczalnego ryzyka. Nie moemy ograniczy naszej zalenoci od rodowiska,
ale moemy tak ksztatowa wpyw, jaki na nie wywieramy, by mc z niego korzysta
jak najduej. Rozwj zrwnowaony wymaga mylenia systemowego (do ktrego
odwoujemy si w nastpnym rozdziale) i wsppracy specjalistw z wielu dziedzin.
Zgodnie z politycznymi deklaracjami, dla zapewnienia zrwnowaonego rozwoju
ochrona rodowiska powinna by integralnym elementem poszczeglnych polityk
sektorowych. Strategia Zrwnowaonego Rozwoju UE wymaga zreszt, by zrwnowa-
ony rozwj by nadrzdnym celem wszystkich polityk. Kada propozycja nowej polityki
powinna zosta oceniona pod ktem jej wpywu na gospodark, spoeczestwo i rodo-
wisko, zarwno w UE, jak i poza jej granicami. Zgodnie ze Strategi, oceny te powinny
uwzgldnia rwnie koszty zewntrzne zwizane z realizacj owych polityk.
Instytucjonalizacji niewiedzy suy zasada przezornoci, ktra nakazuje przedsi-
branie rodkw zaradczych majcych na celu ochron rodowiska, kiedy tylko pojawia
si ryzyko jego degradacji. UE przyja zasad przezornoci jako jedn z nadrzdnych
w polityce ochrony rodowiska ju w traktacie z Maastricht z 1992 r. Od tego czasu,
zasada przezornoci wykorzystywana bya rwnie w polityce bezpieczestwa

6
Szczegowe omwienie roli niewiedzy, z punktu widzenia zrwnowaonego rozwoju, przedstawili Faber i in. (1992a,b).
Niewiedz podzielili na zamknit (gdy nie jestemy jej wiadomi) i otwart (ktr staramy si ogranicza). Niewiedza otwarta
obejmuje jednak zarwno niewiedz, ktr mona ograniczy (przez nauk i badania), jak i t, ktrej ograniczy si nie da (wyni-
kajc ze zoonoci otaczajcego nas wiata i nieustannie zachodzcych w nim zmian).

22
ywnoci, ochrony konsumentw i rozwoju technologicznego. W 2000 r. Komisja
Europejska wydaa komunikat na temat zasady przezornoci, w ktrym zapropono-
waa zalecenia dotyczce jej przestrzegania. Odwoujc si do niej, UE podejmowaa
radykalne dziaania, majce na celu ograniczenie ryzyka dla zdrowia i rodowiska,
zwizane ze stosowaniem okrelonych substancji, np. substancji powodujcych zabu-
rzenia ukadu hormonalnego (w 1999 r.) lub ftalanw (w 2005 r.).
Potrzeba wykorzystania zasady przezornoci mogaby zosta zredukowana, gdyby
szerzej stosowano zasad prewencji zapobiegania problemom zanim powstan.
Jedn z jej form jest zapobieganie (przeciwdziaanie) odpadom i zanieczyszczeniom.
1.
Przeciwstawia si je ograniczaniu uciliwoci ju wytworzonych odpadw i zanieczysz-
cze (tzw. rozwizaniom koca rury). Podejcie prewencyjne (zapobiegawcze) utosa-
miane jest z podejciem zintegrowanym, poniewa aby by naprawd skutecznym, musi
w kompleksowy sposb podchodzi do rozwizywania problemw degradacji rodo-
wiska oraz musi by zintegrowane z caoksztatem dziaa podmiotw gospodarczych.
Ograniczanie nakadw, wykorzystywanych w okrelonym procesie przemysowym,
automatycznie ogranicza rwnie negatywne efekty. W konsekwencji, jak zobaczymy
w rozdziale 5, ograniczanie zuycia zasobw i bardziej efektywne ich wykorzystanie
stanowi najbardziej oczywist form realizacji podejcia prewencyjnego (rysunek 1.3).
Dalsze badania, uwzgldniajce mylenie systemowe oraz zasady przezornoci
i prewencji, uatwiaj realizacj strategii rozwoju zrwnowaonego, poniewa sprzy-
jaj podtrzymaniu podstaw dla tego rozwoju. Spoeczestwa s jednak nieustannie
zaskakiwane zoonoci ekosystemw i nieprzewidywalnymi zmianami, ktre w nich
zachodz. W skrajnych przypadkach brak wiedzy w tym zakresie (i w konsekwencji
stosownych dziaa) mg doprowadzi do upadku caych cywilizacji. Niewiedza jest
ograniczeniem, z ktrym nawet bardzo rozbudowany kapita spoeczny nie jest
w stanie do koca sobie poradzi. Jednak to wanie budowanie kapitau spoecznego
stanowi by moe najlepsz odpowied na problem niewiedzy.

Rysunek 1.3. Ograniczanie wydobycia zasobw jako strategia zapobiegania odpadom i zanieczysz-
czeniom (Bringezu, 2002, s. 199)

1. Zwizki gospodarki, spoeczestwa i rodowiska 23

 1.5. Instytucje i kapita spoeczny
Gospodarka funkcjonuje w ramach szerszego systemu spoecznego, na ktry skadaj si
nie tylko wspomniane gospodarstwa domowe i przedsibiorstwa, ale wszystkie instytucje
tworzone przez ludzi. W ramach instytucji stanowione jest prawo i polityka, prowadzone
s dziaania edukacyjne, administracyjne i wszelkie inne, zwizane z funkcjonowaniem
spoeczestwa, w tym w odniesieniu do jego zwizkw z otoczeniem przyrodniczym.
Instytucje odpowiadaj m.in. za tworzenie ram dla internalizacji kosztw zewntrznych
i ograniczanie naszej niewiedzy, dotyczcej zwizkw gospodarki i rodowiska.
Ostatecznie instytucje dziaaj dziki kapitaowi spoecznemu, czyli zasobom ludzkim
poczonym licznymi zalenociami. Jako kapitau spoecznego zaley od wzajemnego
zaufania i powiza w spoeczestwie. Kapita spoeczny jest wic kluczowy z punktu
widzenia zrwnowaonego rozwoju, zarwno jako regulator wpywu gospodarki na
rodowisko, jak rwnie jako podstawa dla rozwoju w przyszoci.
Przykadami instytucji, tworzonych dla zapewnienia zrwnowaonego rozwoju, s
wspomniane instrumenty polityki ochrony rodowiska, suce internalizacji kosztw
zewntrznych (narzdzie 1.N2) lub edukacja. Jednak rwnie instytucje niekiedy zawodz,
czsto na skutek niedostatkw kapitau spoecznego. Do przykadw takich niedoskona-
oci zaliczy mona nieodpowiednie interwencje rzdowe i oglnie nieefektywne rzdy,
czy niedostateczne zaangaowanie interesariuszy (tabela 1.2). Czci z nich mona prze-
ciwdziaa dziki wikszemu zaangaowaniu spoeczestwa we wszelkie procesy, ktre
mog go dotyczy. Takie spoeczestwo obywatelskie mona ksztatowa za pomoc
stosownych polityk (zwikszanie udziau spoeczestwa w procesach decyzyjnych, stymu-
lowanie aktywnoci obywateli, uatwianie komunikacji) oraz edukacji (zwikszanie wia-
domoci spoeczestwa nt. moliwoci i korzyci z zaangaowania). Jednym z wanych
aspektw spoeczestwa obywatelskiego jest udzia obywateli w planowaniu lokalnego
rozwoju i w rozwizywaniu dotyczcych ich konfliktw na styku gospodarki, spoecze-
stwa i rodowiska (narzdzie 1.N3; studium przypadku 1.P3).
Rozwinity kapita spoeczny przynosi korzyci dla indywidualnych ludzi (np.
wsparcie i opiek ze strony bliskich) i dla spoeczestwa jako caoci (np. sprawne
rozwizywanie problemw spoecznych). Jednym z jego elementw jest zaufanie, ktre
stanowi podstaw dla wsppracy i podejmowania dziaa w interesie publicznym.
Z ekonomicznego punktu widzenia, rozwinity kapita spoeczny ogranicza koszty reali-
zacji przedsiwzi, majcych na celu interes publiczny. wiadomo spoeczna prze-
kada si na kontrol spoeczn dziaalnoci gospodarczej, co trzyma w ryzach korupcj,
zwiksza stopie przestrzegania prawa, a take wymusza internalizacj kosztw
zewntrznych. Nieformalne normy i zwyczaje wytworzone w spoeczestwie, w po-
czeniu z kontrol spoeczn, mog stanowi uzupenienie uregulowa prawnych.
Kapita spoeczny jest wic nie tylko potrzebny do zmian w kierunku zrwnowaonego
rozwoju, ale te sam jest jego elementem, czemu przyjrzymy si w rozdziale 15.
Ostatecznie celem zrwnowaonego rozwoju jest jako ycia (zdolno do zaspoka-
jania potrzeb), dla obecnego i przyszych pokole. Jednym z jej przejaww s bezintere-
sowne dziaania na rzecz innych czy interesu publicznego. Wymagaj one zaufania
i spjnego systemu wartoci. Zagadnienia te nie s jednak uwzgldniane w powszechnie
uywanych wskanikach wzrostu gospodarczego, czasem mylnie utosamianego z dobro-
bytem (por. podrozdzia 3.4). Nacisk na materialne aspekty rozwoju jest szczeglnie wyrany
w Polsce, gdzie w 2007 r. tylko 11% obywateli naleao do jakiej organizacji: spoecznej,
samorzdowej lub politycznej (np. komitetu rodzicielskiego, koa parafialnego, zwizku

24
Tabela 1.2. Niedoskonaoci instytucjonalne i ich konsekwencje dla rodowiska (Opschoor, 1996,
s. 334338)

Typ niedoskonaoci Szczegowe problemy z ni zwizane

Zwizane Niedoskonao Brak odpowiedniej polityki Brak odpowiednich polityk

z funkcjonowaniem dziaa
rzdu korekcyjnych
(zwaszcza ochrony
rodowiska)
Niedoskonao Niedoskonao polityki
interwencji ochrony rodowiska
i innych polityk:
celu (nieodpowiednie cele)
instrumentw,
uprawnie
Niedoskonao Niedoskonao integracji Nieodpowiednie dziaania
administracyjna (poziomej)
Niedoskonao projektowania rodowiskowych.
i realizacji interwencji
rzdowych lub innych
dziaa przeciwdziaajcych
degradacji rodowiska.
1.
Nieodpowiednie cele
lub ich brak.
Nieodpowiednie instrumenty
dla ich osignicia.
Brak mandatu do dziaania.
Brak odpowiednich nawiza
w innych politykach
lub do innych polityk.
administracyjne podejmowane
dla rozwizania problemw

Niedoskonao wdroenia

Zwizane Niedoskonao Brak lub nieodpowiednio W ramach sektora pozarz-

z zaangaowaniem spoecznej silna reprezentacja dowego brak jest odpowiedniej
interesariuszy mobilizacji niektrych interesw mobilizacji do przeciwdzia-
ania nieodpowiednim
dziaaniom rzdu.

Niedoskonao Brak lub nieodpowiednio Interesariusze nie maj

autoryzacji przekazany mandat mandatu do zajmowania si
do dziaania kwestiami potencjalnie
szkodliwymi dla rodowiska.

zawodowego, stowarzyszenia, klubu, koa gospody wiejskich, partii lub stronnictwa poli-
tycznego). Poziom zaufania do instytucji publicznych take jest w naszym kraju szczeglnie
niski. W 2007 r. Polacy ufali przede wszystkim czonkom swych rodzin (83%), ssiadom
i znajomym (69%), a w znacznie mniejszym stopniu wadzom lokalnym (26%) (CBOS, 2008).
Diagnoza kapitau spoecznego w Polsce (CBOS, 2008) sugeruje, e potrzebne s
dziaania wspierajce obywatelskie zaangaowanie, organizacje pozarzdowe i lokal-
nych liderw. Potrzeba edukacji, w tym w zakresie zwizkw midzy stanem rodo-
wiska i jakoci ycia (por. rozdzia 9) i na temat moliwoci podejmowania dziaa
spoecznych. Dziaania te mog zreszt by prowadzone przez organizacje pozarzdowe
(por. studium przypadku 14.P1). Potrzeba wreszcie wikszego zaangaowania spoecz-
nego w rozwizywanie problemw m.in. degradacji rodowiska, a z drugiej strony
prowadzenia w wikszym stopniu konsultacji spoecznych i wczania obywateli
w proces decyzyjny.

1. Zwizki gospodarki, spoeczestwa i rodowiska 25

 Narzdzie 1.N3.
Partycypacja spoeczna
Partycypacja spoeczna polega na angao-
waniu wszystkich grup spoecznych
w wypracowywanie rozwiza lokalnych
problemw i podejmowanie decyzji w istot-
nych dla nich sprawach. Jej sukces zaley od
jakoci lokalnego kapitau spoecznego, std
tak wane s dziaania prowadzce do jego
rozwoju i penego wykorzystania potencjau
wszystkich czonkw lokalnej spoecznoci
(ich niepowtarzalnej wiedzy dotyczcej
potrzeb, problemw i specyficznych lokal-
nych uwarunkowa, dowiadcze, umiejt-
noci). Rol wadz lokalnych jest tworzenie
jak najlepszego klimatu do stowarzyszania
si. Organizacje spoeczne uatwiaj wa-
dzom komunikacj z przedstawicielami spo-
ecznoci; s naturalnym partnerem do ini-
cjowania procesw partycypacyjnych. Cho
mog by wyrazicielem interesw spoecz-
noci, w ktrej dziaaj, nie mog jednak by
traktowane jak jej reprezentant albo rzecznik
(Kwiatkowski, 2003), a jedynie jako pored-
nik midzy wadzami i mieszkacami.
Proces uspoecznienia lokalnego podej-
mowania decyzji wymaga identyfikacji inte-
resariuszy i spraw do rozwizania, a take
okrelenia zakresu odpowiedzialnoci
poszczeglnych jego uczestnikw.
Identyfikacja i analiza wszystkich interesa-
riuszy (stakeholder analysis) jest niezbdna
dla zapewnienia reprezentacji wszystkich
stron, rwnie tych, ktre inicjatorzy procesu
postrzegaj jako przeciwnikw (np. zwiza-
nych z innym ugrupowaniem politycznym).
Warto uwzgldni rwnie osoby i organiza-
cje, ktre nie s cile zwizane z lokaln spo-
ecznoci. Ma to szczeglne znaczenie na
terenach cennych przyrodniczo, na ktrych
dziaania zwizane z zarzdzaniem zasobami,
podejmowane przez mieszkacw, mog
mie wpyw rwnie na obywateli, ktrzy nie
wydaj si bezporednio nimi dotknici. Ich
interesw broni w partycypacyjnych proce-
sach np. organizacje zajmujce si ochron
rodowiska (Caldecott i Lutz, 1996). Obecno
26
wszystkich interesariuszy przy okrgym
stole pozwala na wypracowanie na partner-
skich zasadach rozwiza, ktre s dla nich
atwiejsze do zaakceptowania.
Inicjowanie aktywnoci spoecznej najle-
piej zacz od spraw, ktre dla danej spo-
ecznoci s najwaniejsze, najblisze jej
interesom, ktre cz, a nie dziel interesa-
riuszy. Wsplnie osignity sukces moe
utrwali potrzeb grupowego podejmowa-
nia decyzji w przyszoci, a zbudowane
zaufanie i ch wsppracy pozwoli atwiej
przezwycia potencjalne konflikty.
Wok palcego problemu atwo zawi-
zuj si spontaniczne grupy, ktre cechuje
silna potrzeba dziaania. Sab stron tak
zainicjowanego procesu moe by jego nie-
trwao tego rodzaju grupy maj czsto
trudnoci w dostpie do zasobw material-
nych (rodkw na realizacj dziaa, eksper-
tyz itp.), a ich istnienie koczy si, gdy pro-
blem zostanie rozwizany. Trwalsze mog
by partnerstwa inicjowane przez organiza-
cje pozarzdowe. Organizacje czsto maj
dowiadczenie w zdobywaniu rodkw
finansowych na realizacj projektw, wiedz
i dowiadczenie w prowadzeniu procesw
spoecznych. Ich dziaania mog by jednak
traktowane podejrzliwie zarwno przez
przedstawicieli lokalnej spoecznoci (czsto
organizacje te s postrzegane jako obcy),
jak i wadze lokalne, ktre mog czu si
zagroone utrat wadzy lub ujawnieniem
niekompetencji (Dbczyski, 2001).
W wielu przypadkach inicjatorem wspl-
nego dziaania jest lokalny lider, ktry umie
zarazi innych swoj wizj i pasj.
Czonkowie tworzcych si wok lidera
grup przejmuj czsto jego entuzjazm i s
skonni woluntarystycznie powica czas
i prac. Lider pomaga grupie osign cel
utrzymuje jej spjno. Musi jednak umie
delegowa wadz, odpowiedzialno i cz
obowizkw, poniewa gdyby go zabrako,
tak powstaym partnerstwom grozi rozpad.
 Bardzo pomocne w rozpoczynaniu par-
tycypacyjnych procesw moe by zaanga-
owanie wadz lokalnych. W przeciwie-
stwie do wczeniej wymienionych grup
dysponuj bowiem zazwyczaj rodkami
finansowymi, ktre mog wesprze ten
proces, mog rwnie zapewni regularne
nakady pracy ze strony urzdnikw.
Wadze powinny traktowa stron spo-
eczn jak rwnorzdnego partnera, a nie
sprowadza jej do roli organu doradczego
(Borys, 1998). Autokratyczna osobowo
rzdzcych moe stanowi istotn barier
dla uspoecznienia procesu podejmowania
decyzji, podobnie jak wczeniejsza historia
stosunkw z lokaln spoecznoci (np. ist-
niejce konflikty), czy silna identyfikacja
wadz z jedn z opcji politycznych. Bariery
te musz zosta przezwycione poprzez
budow zaufania, w oparciu o efektywn
komunikacj. Powinna ona umoliwia
obywatelom i innym interesariuszom
dostp do informacji o zamierzeniach, pla-
nach i moliwociach zaangaowania si,
a nie tylko o podjtych ju decyzjach
(Kwiatkowski, 2003).
Gwnym zadaniem uformowanego part-
nerstwa lokalnego jest stworzenie wizji spo-
ecznoci w duszej perspektywie czasowej
(np. za 2530 lat). Dziki udziaowi szero-
kiego spektrum interesariuszy moe ona
odzwierciedla spoeczne potrzeby i oczeki-
wania ponad podziaami politycznymi lub
rnicami interesw. Perspektywiczna wizja
pozwala na zachowanie cigoci polityki
rozwojowej gminy prowadzonej przez
samorzd pomimo kadencyjnoci wadz.
Kolejne ekipy rzdzce czuj si zobowi-
zane do utrzymania kierunkw rozwoju,
ktre uzyskay szerokie poparcie spoeczne.
Natomiast przedsibiorcy i mieszkacy maj
moliwo spokojnego planowania swojej
dziaalnoci, bo lepiej wiedz, czego mog
1.
si spodziewa w przyszoci.
Na sukces procesu partycypacji spoecznej
wpyw ma nie tylko wypracowany produkt
plan, strategia, czy rozwizanie problemu.
Rwnie wany jest sam proces dochodzenia
do porozumienia. Powinien on by oparty
na deniu do konsensu, tylko w takiej sytu-
acji mamy bowiem do czynienia z wielo-
stronnymi korzyciami (winwin). Trady-
cyjnie stosowany kompromis nie gwarantuje,
e przyjte rozwizania nie bd napotykay
oporu przy ich pniejszym wdraaniu.
W zapewnieniu uczestnikom poczucia
sprawiedliwoci procedury pomaga wspar-
cie procesu przez wykwalifikowanego facyli-
tatora lub mediatora z zewntrz. Taka osoba
pomaga przyj wsplne zasady i stoi na ich
stray, dbajc o konstruktywno procesu.
Umoliwia sprawiedliwy udzia wszystkich
stron w procesie. Zachowuje cakowit bez-
stronno (wobec stron) i neutralno
(wobec rozwiza), pomagajc grupie doj
do porozumienia i jednoczenie pozostawia-
jc pen kontrol nad wyborem rozwizania
w rkach interesariuszy.

1.6. Podsumowanie
Koncepcja rozwoju zrwnowaonego ma doniose znaczenie praktyczne, o czym prze-
konujemy si ledzc losy spoeczestw, ktre tej koncepcji nie przestrzegay. Rozwj
zrwnowaony wymaga zachowania kapitau przyrodniczego i kapitau spoecznego,
od ktrych uzalenione s przysze moliwoci rozwoju. Spoeczestwa, ktre doprowa-
dziy do nadmiernej degradacji rodowiska upady, niezalenie od ich wczeniejszego
znaczenia. Presja wspczenie wywierana na rodowisko stawia pod znakiem zapytania
jego zdolno do dalszego dostarczania usug niezbdnych dla tworzonych przez ludzi
systemw gospodarczych i spoecznych.
Koszty zewntrzne, ktre nie s ponoszone przez tych, ktrzy je powoduj sprawiaj,
e ceny nie odzwierciedlaj faktycznej wartoci towarw i usug, bdcych przedmiotem

1. Zwizki gospodarki, spoeczestwa i rodowiska 27

 obrotu na rynku. Pod wpywem zafaszowanych sygnaw rynkowych, odbiorcy podej-
muj wic decyzje potencjalnie niezgodne z ich preferencjami. Przy braku internalizacji
kosztw zewntrznych, decyzje te pogbiaj problem degradacji rodowiska i zwiza-
nych z ni dugoterminowych kosztw dla spoeczestwa jako caoci.
Jednym z powodw, dla ktrych koszty zewntrzne dziaalnoci gospodarczej inter-
nalizowane s wci w niewielkim stopniu, jest niewiedza na temat zwizkw gospo-
darki i rodowiska. Cho niewiedz mona ogranicza dziki badaniom i edukacji, nie
jestemy w stanie w peni jej zredukowa. W nastpnym rozdziale omawiamy mylenie
systemowe, dziki ktremu moemy dostrzec peniejszy obraz naszej zalenoci od
rodowiska oraz sposoby jego ochrony dla przyszych pokole. Zrwnowaony rozwj
wymaga rwnie stosowania zasady przezornoci (ograniczania dziaa potencjalnie
niebezpiecznych) i prewencji (zapobiegania problemom zanim powstan).
Bardziej wiadome i aktywne spoeczestwo ma do odegrania kluczow rol
w zrwnowaonym rozwoju. Z jednej strony jest narzdziem do jego osignicia (regu-
latorem wpywu gospodarki na rodowisko), a z drugiej stan kapitau spoecznego
okrela charakter rozwoju (wysokiej jakoci kapita spoeczny zapewnia cigo wizji
rozwoju i planowania jej realizacji). Zrwnowaony rozwj wymaga wic edukacji
i angaowania spoeczestwa, w tym w zakresie zarzdzania zasobami oraz rozwizy-
wania konfliktw na styku gospodarki, spoeczestwa i rodowiska.
Charakter zrwnowaonego rozwoju odzwierciedla rysunek 1.4. Przedstawia on
piramid, w ktrej wntrzu znajduje si druga piramida. Ta mniejsza pokazuje powszechne
i zawone rozumienie rozwoju, wykorzystujcego jedynie porednie (z perspektywy
zrwnowaonego rozwoju) rodki i prowadzcego do realizacji jedynie porednich celw.
Rozwj zrwnowaony traktowa naley szerzej do wytworzenia porednich rodkw
(kapitau wytworzonego przez czowieka), potrzebujemy ostatecznych rodkw pocho-
dzcych ze rodowiska (kapita przyrodniczy), a porednie cele (kapita spoeczny) su
dopiero realizacji celw ostatecznych (tosamych z dobrostanem).

Rysunek 1.4. Piramida zrwnowaonego rozwoju (na podst. Daly, 1973, s. 8; Meadows, 1998, s. 4143)

rda praktyczne
<www.externe.info> metodologia szacowania kosztw zewntrznych opracowana
w ramach programu Externe.

28
Champ, P.A., Boyle, K.J., Brown, T.C. (2004), A primer on nonmarket valuation,
Dordrecht: Kluwer. Jedna z podstawowych prac dotyczcych nierynkowych metod
wyceny.
Szczepanowska, H.B. (2008), Wycena wartoci drzew na terenach zurbanizowanych,
Warszawa: Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa. Pierwsza z serii 6
ksiek dotyczcych wyceny drzew w polskich miastach.
<www.ecosystemvaluation.org> strona internetowa nt. wyceny usug ekosystemw
przygotowana z myl o nieekonomistach, pisana przystpnym jzykiem.
<www.evri.ca> Environmental Valuation Reference Inventory baza danych z bada-
1.
niami wyceny usug ekosystemw.
<www.co-intelligence.org> strona internetowa Co-Intelligence Institute zawiera liczne
zasoby, dotyczce metod, modeli i ram teoretycznych zwizanych ze wsplnym
dziaaniem w zgodzie z innymi ludmi i przyrod.
<www.deliberative-democracy.net> strona internetowa Deliberative Democracy Consortium
oferujca m.in. Democracy Helpline, narzdzie internetowe, ktrego celem jest wsparcie
spoecznoci i obywateli w rozwoju partycypacyjnych procesw podejmowania decyzji.
Metoda ISIS (Indicators, Systems, Innovation, Strategy) opracowana przez Alana
AtKissona i wsppracownikw w latach 1990. (por. AtKisson, 2008), suca plano-
waniu i realizacji projektw z zakresu zrwnowaonego rozwoju. Obejmuje
tworzenie wskanikw, podejcie systemowe, zmiany wprowadzane w kluczowych
punktach systemu (tzw. punktach wzmocnienia) oraz formuowanie strategii
planu dziaa, wykorzystujcego poprzednie elementy. Stosowanie metody wspo-
magaj powizane z ni narzdzia. W Polsce licencj na ich wykorzystanie posia-
daj: Fundacja Sendzimira i Centrum Rozwiza Systemowych.

Pytania
1. Z jakich usug rodowiska korzystamy najczciej jako konsumenci, a z jakich, bar-
dziej oglnie jako ludzie?
2. Podaj przykady dbr, ktre maj dla ciebie gwnie warto uytkow i dbr,
o przewadze wartoci pozauytkowej.
3. Podaj przykady innych potencjalnych zastosowa analizy kosztw i korzyci zmian
dbr i usug rodowiska.
4. Podaj przykady dbr nierynkowych i omw, ktra z metod wymienionych w narz-
dziu 1.N1 byaby najlepsza do ich wyceny.
5. Dla dowolnie wybranego dobra lub usugi rodowiska przedyskutuj, za pomoc
jakich atrybutw mona je opisa.
6. Jeli koszty zewntrzne transportu drogowego tak znaczco przewyszaj koszty
zewntrzne transportu kolejowego, to jak wyjani fakt, e transport drogowy
wygrywa konkurencj z transportem kolejowym na polskim rynku?
7. Podaj przykady kosztw zewntrznych zwizanych z wytwarzaniem energii z r-
nych rde.
8. Jakie instytucje odgrywaj najwaniejsze znaczenie z punktu widzenia zrwnowao-
nego rozwoju? Jaki jest poziom ich dziaania w Polsce?
9. Dlaczego rozwj zrwnowaony traktowany jest jako istotny warunek dla rnych
form pomocy finansowej (np. projekty dofinansowywane ze rodkw unijnych,
pomoc midzynarodowa dla krajw sabiej rozwinitych, preambuy rnych doku-
mentw krajowych, unijnych i midzynarodowych)? Jakie znaczenie praktyczne ma
ten warunek z punktu widzenia tych, ktrzy go wprowadzili?

1. Zwizki gospodarki, spoeczestwa i rodowiska 29

 Studium przypadku 1.P1.
Ile warta jest Puszcza Biaowieska?
Puszcza Biaowieska jest jednym z najcenniejszych przyrodniczo lasw w Polsce
i, pomimo pewnych widocznych ladw ludzkiej dziaalnoci, uwaana jest za ostatnie
pozostaoci lasu naturalnego, ktry pokrywa niegdy cay ni europejski. Jej szcze-
glna warto wynika z naturalnych procesw ekologicznych, ktre mog w niej zacho-
dzi bez ingerencji czowieka oraz bogactwa wystpujcych w niej gatunkw i kompo-
nentw ekosystemu.
Obecnie park narodowy zajmuje okoo 16% powierzchni Puszczy Biaowieskiej,
pomimo ponad 20-letnich stara organizacji ekologicznych o rozszerzenie parku na cay
obszar puszczy. Rozszerzenie parku narodowego budzi kontrowersje z uwagi na
rozbieno interesw przemysu drzewnego, okolicznej ludnoci i ochrony przyrody,
majcej na celu zwikszenie rnorodnoci biologicznej i moliwoci rekreacji. Jaki jest
najbardziej efektywny sposb wykorzystania puszczy? Innymi sowy jaki sposb
zarzdzania wygeneruje najwiksz warto dla spoeczestwa?
Przychody ze 110150 tys. m3 drewna, uzyskiwanego z wyrbw na terenie Puszczy
Biaowieskiej, ksztatuj si na poziomie 3,55 mln z rocznie. Jest to jednak tylko jedno
z moliwych rde dobrobytu, jakiego Puszcza Biaowieska moe dostarcza. Innym
takim rdem jest rekreacja, a jej warto mona oszacowa, stosujc metody oparte na
preferencjach ujawnionych.
Puszcz Biaowiesk odwiedza 110 000 turystw rocznie. Dziki zastosowaniu
metody kosztu podry moliwe jest oszacowanie wartoci, jak daje rekreacja w tym
lesie. Badania Giergicznego (2009) i Kalinki (2003) pozwoliy na oszacowanie funkcji
popytu na rekreacj w Puszczy Biaowieskiej.
W badaniu Kalinki przeankietowano 584 osoby odwiedzajce Puszcz Biaowiesk.
Na podstawie zebranych danych na temat rodkw transportu, przebytej odlegoci,
czasu podry moliwe byo skonstruowanie modelu, w ktrym liczba wizyt w puszczy
uzaleniona bya od egzogenicznych zmiennych, w tym od kosztu podry. Giergiczny,
symulujc rne potencjalne poziomy kosztu, by w stanie oszacowa nadwyk konsu-
menta,8 wynikajc z pojedynczej wizyty w Puszczy Biaowieskiej, na poziomie okoo
100 z. Skoro puszcz odwiedza rocznie 110 000 turystw, oznacza to, e poprzez swoje
funkcje rekreacyjne generuje ona korzyci w wysokoci co najmniej 11 mln z rocznie.
Jest to dolna granica wartoci rekreacyjnej puszczy.
11 mln z to ponad 2,5-krotnie wicej, ni warto drewna uzyskiwanego z Puszczy
Biaowieskiej. Moliwe, e jeli ochron obj cay obszar puszczy, wzrost wartoci
rekreacyjnej przewyszyby utracone przychody z tytuu wyrbu. Niemniej jednak,
powysza analiza nie wystarcza do stwierdzenia, e wyrb tam powinien zosta wstrzy-
many, poniewa nie wiadomo, jaka jest zaleno midzy prowadzeniem wyrbu
a rekreacj. By moe te dwie formy aktywnoci mog by prowadzone jednoczenie,
bez wikszego wpywu na siebie. Na problem naley jednak spojrze z jeszcze jednej
strony.
Ekonomici zauwaaj, e konsumenci mog czerpa satysfakcj (lub w terminologii
ekonomicznej uyteczno) z niektrych dbr, nawet jeli bezporednio z nich nie
korzystaj. Ten rodzaj wartoci nazywany jest wartoci pozauytkow. Na przykad,
konsumenci mog czerpa uyteczno z faktu ochrony wielorybw, nawet jeli nie

8
Ekwiwalent pieniny zadowolenia, jakie konsument czerpie z odwiedzenia Puszczy Biaowieskiej.

30
spodziewaj si kiedykolwiek zobaczy ich na wasne oczy. Jeli jednak konsumenci s
zadowoleni z ochrony wielorybw oznacza to, e byliby gotowi zapaci pewne kwoty
za ich ochron. Ten sam mechanizm ma miejsce, gdy konsumenci czerpi uyteczno
z faktu ochrony lasu, nawet jeli nigdy nie planuj go odwiedzi. W praktyce konsu-
menci mog by gotowi paci np. za ochron rezerwatw cisych, do ktrych nigdy
nie bdzie im wolno wej.
Aby oszacowa jednoczenie warto uytkow i pozauytkow ochrony Puszczy
Biaowieskiej, w innym badaniu wykorzystano metody oparte na preferencjach deklaro-
wanych. Czajkowski i in. (2009) przeprowadzili badanie ankietowe, ktre miao na celu
1.
wycen wzrostu rnorodnoci biologicznej Puszczy Biaowieskiej w wyniku zwik-
szenia stopnia jej ochrony.
Rnorodno biologiczna zdefiniowana jest jako rnorodno yjcych organi-
zmw i zespow ekologicznych, ktrych s czci. Definicja ta obejmuje zrnico-
wanie wewntrz gatunkw, pomidzy gatunkami, a take pomidzy ekosystemami.
Biornorodno moe by cenna z wielu powodw odgrywa decydujc rol
w zrwnowaonym rozwoju, likwidacji ubstwa, jest wana dla ludzkiego dobrobytu,
rodkw egzystencji oraz integralnoci kulturowej spoeczestw. Biornorodno
uwaana jest take za podstaw funkcjonowania ekosystemw, poniewa zapewnia
dostarczanie przez nie okrelonych usug i funkcji. Jest take istotna dla stabilnoci
ekosystemw i ich odpornoci na szoki zewntrzne. Wreszcie, biornorodno moe
mie warto sam w sobie, jako bezporednie rdo uytecznoci konsumentw (np.
przyjemno z kontemplowania przyrody, polowania) oraz twr o znaczeniu kultu-
rowym i duchowym.
Podejmowano wiele prb kwantyfikacji i ekonomicznej wyceny rnorodnoci
biologicznej. Tym niemniej, ekonomici napotykaj dwa podstawowe problemy przy
prbach przypisania wartoci do zmian biornorodnoci. Po pierwsze, istnieje bardzo
wiele jej kwantyfikowalnych wskanikw i nie jest oczywiste, ktry z nich jest najodpo-
wiedniejszy. Na przykad, moe ona by mierzona za pomoc liczby gatunkw lub
ekosystemw i ich rozkadw albo przy uwzgldnieniu rnic w ich funkcjonalnoci. Po
drugie, wiele wskanikw, ktre byyby najlepsze z ekologicznego punktu widzenia,
moe nie by zrozumiaych dla przecitnego respondenta. A to wanie preferencje
konsumentw maj znaczenie dla analizy kosztw i korzyci jakiego przedsiwzicia.
Czajkowski i in. (2009) poczyli wiele aspektw rnorodnoci biologicznej, ktre
ekolodzy uwaaj za istotne, w jednym badaniu wyceny ekonomicznej, stosujc metod
wyboru warunkowego.
Niektrzy badacze sugeruj, e najwaniejszym priorytetem ochrony Puszczy
Biaowieskiej powinna by ochrona wszystkich form jej rnorodnoci biologicznej,
w tym rnorodnoci krajobrazw, rodowisk i ich komponentw, gatunkw, a take
ekologicznych i biologicznych procesw, ktre tam zachodz. Celem takiej ochrony
jest umoliwienie prowadzenia dugookresowych obserwacji dynamiki flory
procesw sukcesji, regresji, fluktuacji, degeneracji i regeneracji lub zmian sezono-
wych, ktre mog tam zachodzi bez ingerencji czowieka. Wikszo przeksztaco-
nych i aktywnie zarzdzanych przez czowieka lasw w Polsce i reszcie Europy nie
pozwala na takie obserwacje, co sprawia, e Puszcza Biaowieska jest unikalna.
Z drugiej strony, niemal 40% znanych gatunkw yjcych w Polsce (ponad 11 000)
wystpuje w Puszczy Biaowieskiej,9 a szacuje si, e wiele gatunkw nie zostao

9
Powierzchnia Puszczy Biaowieskiej to okoo 62 000 ha, co stanowi zaledwie 0,02% terytorium Polski.

1. Zwizki gospodarki, spoeczestwa i rodowiska 31

 jeszcze poznanych. Jednym ze sztandarowych przykadw wystpujcego tu zagroo-
nego gatunku jest ubr. Wreszcie, ekosystemy puszczy charakteryzuje obecno znacz-
nych iloci martwego drewna, co ma kluczowe znaczenie dla wielu zagroonych
gatunkw uzalenionych od jego wystpowania. Puszcza Biaowieska odgrywa
kluczow rol w zachowaniu tych gatunkw.
Czajkowski i in. (2009), w oparciu o badania ekologiczne prowadzone na terenie
puszczy od przeszo 50 lat, zidentyfikowali rne atrybuty, za pomoc ktrych mona
opisa jej rnorodno biologiczn. Nastpnie, w wyniku szeroko zakrojonego testo-
wania, czyli zidentyfikowane atrybuty, a wyselekcjonowali trzy najistotniejsze opisu-
jce biornorodno, uzupenione o koszt. Wybrane atrybuty miay za zadanie dobrze
reprezentowa potencjalne zmiany rnorodnoci biologicznej puszczy i jednoczenie
by zrozumiae dla respondentw.
Pierwszy z atrybutw naturalne procesy ekologiczne reprezentowa natu-
raln dynamik procesw zachodzcych w Puszczy Biaowieskiej. Ich zachodzenie
bez ingerencji czowieka umoliwia unikalne obserwacje naukowe zmian rnorod-
noci biologicznej Puszczy Biaowieskiej oraz jej wpywu na funkcjonowanie i odpor-
no ekosystemw. Zdaniem naukowcw, jak wyjaniono respondentom w ankiecie,
popraw tego atrybutu mona osign stosujc ochron biern na pewnym obszarze
puszczy. Ochrona bierna oznacza pozostawienie ekosystemw bez adnej interwencji
czowieka, takiej jak cinanie i usuwanie wybranych drzew, odtwarzanie wybranych
biotopw lub wpywanie na populacj zwierzt, nawet wtedy, gdy zaniechanie tych
dziaa powoduje (naturalne) zmiany ekosystemw. Trzy poziomy tego atrybutu
stanowiy: status quo 16% powierzchni poddanej ochronie biernej, czciowa
poprawa 30% i znaczna poprawa 60%.
Drugim atrybutem byy rzadkie gatunki fauny i flory. W kwestionariuszu wyjaniono,
e atrybut odnosi si nie tylko do znanych, lecz take jeszcze nieznanych gatunkw.
Ponadto podano przykady sztandarowych gatunkw i wyjaniono ich zaleno od aktyw-
nych form ochrony, takich jak kontrola populacji, dokarmianie czy programy reprodukcji.
Poza tym zamieszczono oglne informacje na temat znaczenia rnych gatunkw dla
ekosystemw. Rozwaanymi poziomami tego atrybutu byy status quo spadek liczeb-
noci grocy cakowitym wyginiciem niektrych gatunkw oraz poprawa dziaania
prowadzce do utrzymania obecnych populacji oraz poprawy ich jakoci.
Komponenty ekosystemu byy trzecim atrybutem, opisanym jako istnienie biotopw
i nisz ekologicznych, takich jak: martwe drewno, naturalne strumienie, oczka wodne
i rdlene polany. W kwestionariuszu wyjaniono, e poprawa stanu tego atrybutu
moe by osignita poprzez aktywn ochron tych komponentw. Ten atrybut mg
mie znaczenie dla respondentw zarwno z uwagi na istnienie samych komponentw,
jak i porednio, jako rodek do poprawy sytuacji gatunkw zamieszkujcych puszcz.
Moliwe poziomy tego atrybutu to: status quo brak niektrych komponentw i pogar-
szanie stanu istniejcych, niewielka poprawa regeneracja komponentw na 10%
powierzchni puszczy, czciowa poprawa na 30% i znaczna poprawa na 60%.
Poziomy powyszych atrybutw, opisujcych zmiany poziomu biornorodnoci,
zostay wybrane tak, aby odpowiaday aktualnemu stanowi i moliwym do osignicia
w przyszoci zmianom. Ostatni, czwarty atrybut reprezentowa wzrost podatku, ktry
musieliby ponosi wszyscy Polacy przez najbliszych 10 lat. Zawarcie w ankiecie
atrybutu w jednostkach pieninych umoliwia wyraenie preferencji konsumentw
w formie ekwiwalentu pieninego, a tym samym wykorzystanie wynikw w analizie
kosztw i korzyci.

32
 Badanie ankietowe przeprowadzone zostao na reprezentatywnej prbie 400 doro-
sych Polakw. Ankieta skadaa si z oglnych informacji na temat Puszczy Biaowieskiej,
jej obecnego stanu i problemw, dokadnego opisu atrybutw, ich potencjalnych
poziomw i znaczenia dla ekosystemw. W ankiecie zawarte zostay take pytania
o dane spoeczno-demograficzne respondentw oraz ich nastawienie do problemw
rodowiska przyrodniczego. Ankieta uzupeniona bya o zestaw kart pomocniczych,
zawierajcych zdjcia i diagramy, ktre miay na celu ilustracj omawianych problemw
i lepsze przedstawienie moliwych do zastosowania rozwiza.
Respondentom przedstawiano wygenerowany w odpowiedni sposb zestaw
1.
wariantw, a nastpnie proszono ich o wskazanie tego, ktry uwaaj za najlepszy.
Na podstawie analizy statystycznej uzyskanych w ten sposb danych moliwe byo
okrelenie, jak wane s poszczeglne atrybuty dla statystycznego Polaka oraz jak duo
byby gotowy zapaci za zwikszony stopie ochrony Puszczy Biaowieskiej.
rednia gotowo do zapaty za ochron naturalnych procesw ekologicznych (15
i 20 z/gospodarstwo domowe/rok odpowiednio za czciow i znaczn popraw, tak
jak opisano to w ankiecie) bya bliska wartoci ochrony komponentw ekosystemu
(odpowiednio 14, 15 i 20 z) i wysza ni gotowo do zapaty za ochron zagroonych
gatunkw (11 z). Wyniki te wskazuj na to, e respondenci przykadali statystycznie
wiksz wag do biernej ochrony naturalnych procesw ekologicznych ni aktywnej
ochrony zagroonych gatunkw.
Na podstawie uzyskanych wynikw moliwe byo oszacowanie pieninego ekwi-
walentu wartoci zwikszonej ochrony Puszczy Biaowieskiej. Wyniosa ona 70 z
rocznie na gospodarstwo domowe. Dla okoo 12 mln gospodarstw domowych w Polsce
oznacza to czn warto na poziomie 840 mln z rocznie.
Oszacowana warto 840 mln z zawiera warto uytkow Puszczy Biaowieskiej,
poniewa niektrzy respondenci mogli by gotowi paci za zwikszenie stopnia
ochrony z uwagi na lepsze moliwoci rekreacji. Uzyskana warto znacznie przewysza
obecne przychody z wyrbu drewna (3,55 mln z). Mona zatem bezpiecznie stwier-
dzi, e spoeczestwo Polski skorzystaoby na zmianie sposobu wykorzystania Puszczy
Biaowieskiej z obecnej mieszanki ochrony i wykorzystania gospodarczego, ku
zwikszonej ochronie i zachowaniu tego ostatniego naturalnego lasu w Europie
w niepogorszonym stanie.
To studium przypadku ilustruje, w jaki sposb argumenty ekonomiczne i nieryn-
kowe metody wyceny dbr pozwalaj podejmowa decyzje efektywne z punktu
widzenia spoeczestwa. Ekonomiczna wycena pozwala na oszacowanie wartoci zmian
dbr rodowiskowych w Polsce, a wartoci te mog nastpnie zosta porwnane
z wartoci alternatywnych zastosowa zasobw. W szczeglnoci warto korzyci
pyncych z poprawy stanu danego dobra rodowiskowego moe zosta porwnana
z kosztem zapewnienia tej poprawy, a wysoko strat powodowanych przez pewn
inwestycj z prywatnymi lub publicznymi korzyciami z niej pyncymi.
Pytania
1. Jakie inne metody wyceny wartoci Puszczy Biaowieskiej mona byoby zastoso-
wa? Jakie byyby ich wady i zalety?
2. Jak wyniki wyceny mogyby zosta wykorzystane dla ochrony wycenianego ekosys-
temu? Jakie moliwoci i zagroenia wi si ze stosowaniem tego typu narzdzi?

1. Zwizki gospodarki, spoeczestwa i rodowiska 33

 Studium przypadku 1.P2.
Polskie poowy dorsza na Batyku
Niektre owiska ryb, np. ledzia w Morzu Pnocnym lub dorsza w pnocno-za-
chodnim Atlantyku, spotka spektakularny upadek (Jonzn i in., 2002; Karnicki i in.,
2008). Wydaway si one nieograniczone, poowy stale rosy i nagle zaamyway si,
ostatecznie spadajc do zera. Zjawiska tego nie przewidzieli ani naukowcy, ani decy-
denci odpowiedzialni za zarzdzanie poowami.
owiska morskie nale do usug ekosystemw znajdujcych si pod najwiksz
presj ze strony gospodarki. wiatowe poowy rosy w okresie powojennym, osigny
maksimum pod koniec lat 1980. i od tego czasu zmniejszay si. owione s gatunki
coraz mniejszych ryb, zmniejsza si rwnie rednia wielko owionych ryb poszcze-
glnych gatunkw. Na skutek spadku pooww na znanych owiskach i postpu tech-
nicznego, statki docieraj na owiska, ktrych eksploatacj dotychczas uznawano za
nieefektywn ekonomicznie (Hassan i in., 2005). Zgodnie z szacunkami FAO (2009,
s. 7), w 2007 r. 28% zasobw ryb byo w jakim stopniu przeowionych (19% przeowio-
nych; 8% po cakowitym zaamaniu; 1% odradzao si po zaamaniu), w zwizku z czym
nie dostarczay takiej iloci ryb, jak mogyby dostarcza w warunkach zrwnowao-
nego wykorzystania. 52% zasobw bya w peni eksploatowana dostarczajc maksy-
malnej iloci ryb, jakiej mogy dostarcza. 20% zasobw byo umiarkowanie eksploato-
wanych lub nie w peni eksploatowanych, w zwizku z czym mogy dostarczy wikszej
iloci ryb, ni faktycznie z nich pozyskiwano.
Sytuacja populacji dorsza w Batyku
Do przeowionych zasobw nale batyckie dorsze (Kuikka i in., 1999; Jonzn i in.,
2002), obok szprotw i ledzi najwaniejszy gatunek poawiany na tym morzu. Podobnie
jak w przypadku innych owisk, rwnie tutaj decydenci dziaaj w warunkach ograni-
czonej dostpnoci informacji (niewiedzy). Jednak naukowcy ostrzegali, e wschodnie
zasoby dorsza s zagroone cakowitym wyginiciem, a zachodnie s przeowione do
tego stopnia, e dostarczaj znacznie mniejszych pooww ni mogyby w warunkach
zrwnowaonego zarzdzania.10 Wzywali rwnie do podjcia zdecydowanych krokw,
ktre pozwoliyby na zrwnowaone zarzdzanie owiskiem w dugim okresie. Podobnie
jak w przypadku wielu innych owisk, poowy batyckich dorszy ulegy zaamaniu
pod koniec lat 1980.: wielko pooww spada z 441 500 ton w 1984 r. do
72 000 ton w 1993 r., przy czym na wschodnim Batyku poowy zmniejszyy si w tych
latach z 392 000 ton do 50 700 ton (Blady i Netzel, 2005; ICES, 2009; rysunek 1.5).
Za tak sytuacj batyckich dorszy odpowiada przede wszystkim nadmierna eksplo-
atacja, w tym znaczce poowy nielegalne.11 Nadmierna eksploatacja wie si z przero-
stem mocy poowowych (ilo statkw i ich wyposaenie pozwalajce na bardziej efek-
tywne poszukiwania i poowy). Presj na zasoby powoduje dodatkowo krtkoterminowe
nastawienie rybakw, bez rozwaania moliwoci uzyskiwania zysku w przyszoci. Na
skutek obnienia biomasy stada i jego odmodzenia, poawiane s ryby, ktre nie zdyy
jeszcze odby tara. Pojedynczej usugi rodowiska (w tym przypadku dostarczania dorszy)
nie mona rozpatrywa w oderwaniu od innych usug i procesw zachodzcych w ekosys-
temie (por. rysunek 2.8 w podrozdziale 2.3). Efektywne zarzdzanie zasobami dorsza
wymaga uwzgldnienia zmian zachodzcych w morzu pod wpywem dziaalnoci

10
Obie populacje rni si zarwno wielkoci, jak i cechami naturalnymi. Granica midzy nimi przebiega przez Bornholm.
11
Przegldu gwnych problemw batyckich dorszy dokonali Karnicki i in. (2008).

34
czowieka, w tym zanieczyszcze i pooww innych gatunkw ryb oraz tych, ktre
waciwe s naturalnym procesom, jak czstotliwo wystpowania wleww zasolonych
i natlenionych wd do Batyku z Morza Pnocnego. Nieregularne wlewy oraz wzrost
temperatury wody sprawiaj, e osabionej populacji trudniej jest si odrodzi. Zalenoci
te pokazuj konieczno mylenia systemowego o ekosystemie jako caoci i o powi-
zaniach midzy gospodark, spoeczestwem i rodowiskiem. Ostatecznie jednak za
nadmierne i nielegalne poowy odpowiadaj niedoskonaoci instytucjonalne, przede
wszystkim sabe egzekwowanie rozwiza wprowadzanych dla zarzdzania owiskiem.
W przypadku Polski, ktra obok Danii i Szwecji w gwnej mierze eksploatuje wschodnio-
1.
batyck populacj dorszy, problemy te day o sobie zna szczeglnie dotkliwie.

Rysunek 1.5. Poowy dorsza na Batyku w latach 19212008, cakowite i dokonywane przez
polskich rybakw (Blady i Netzel, 2005 dane do 2003 r.; ICES, 2009 dane po 2003 r.)

Prby poprawy sytuacji

Prby regulowania sytuacji podejmowaa dotychczas Midzynarodowa Komisja
Rybowstwa Morza Batyckiego (IBSFC), a przede wszystkim Komisja Europejska (KE).
Jako czonek IBSFC, Unia Europejska wielokrotnie inicjowaa dziaania na forum tej orga-
nizacji, a po jej likwidacji w 2006 r., przeja jej rol. KE prowadzi zreszt podobne dzia-
ania rwnie na innych owiskach w ramach Wsplnej Polityki Rybowstwa. Decyzje
dotyczce owisk podejmowane s w oparciu o badania naukowe, przede wszystkim
dostarczane przez Midzynarodow Rad Bada Morza (ICES) oraz dziaajcy w struktu-
rach UE Komitet Naukowo-Techniczny i Ekonomiczny ds. Rybowstwa (STECF). Jednym
z elementw Wsplnej Polityki Rybowstwa jest wymg stosowania zasady przezornoci
dla ochrony i zachowania zasobw, wprowadzony przez rozporzdzenie nr 2371/2002.
Na potrzeby zarzdzania zasobami dorsza w Batyku tworzono plany i strategie, wyko-
rzystujce dostpne instrumenty prawne, ekonomiczne i techniczne (w latach 1999
i 2003 w ramach IBSFC i w 2006 r. w ramach KE). Podstawow metod zarzdzania pozo-
staj limity poowowe, stosowane z inicjatywy IBSFC od 1977 r. (z przerw w latach
19821988), wspomagane przez okresy ochronne, maksymalne iloci dni poowowych
w roku, obszary zamknite dla pooww, a take standardy techniczne, suce

1. Zwizki gospodarki, spoeczestwa i rodowiska 35

 zwikszeniu selektywnoci pooww (np. minimalna wielko oczek w sieci lub specjalne
rodzaje sieci). Od lat 1990. (a w przypadku Polski od 2004 r.) wan rol peni rwnie
instrumenty ekonomiczne suce ograniczaniu mocy poowowych (rekompensaty
i odprawy).
Strategia Komisji Europejskiej z 2006 r. ostatecznie zostaa przyjta jako rozporz-
dzenie nr 1098/2007, z obowizkiem stosowania od 2008 r. Zakada konsekwentne
obnianie mocy poowowych (przede wszystkim poprzez ograniczanie liczby dni
w roku, w ktrych dozwolone s poowy) i tzw. miertelnoci poowowej (odsetka ryb
z danego stada zabitych wskutek pooww). Liczba dni pooww mogaby by zwik-
szana w miar, jak ograniczane byyby moce poowowe w danym kraju. Rozporzdzenie
wprowadzio te cilejsz kontrol pooww. W opinii ICES (2009), program UE jest
spjny z zasad przezornoci i ma szanse odtworzy pen zdolno wschodniego stada
do reprodukcji do 2015 r. Obecne dziaania maj na celu odbudow populacji dorsza
w Batyku, tak aby moliwe byo uzyskanie w przyszoci maksymalnego trwaego przy-
chodu (maksymalnej iloci ryb nie naruszajcej zdolnoci ekosystemu do dostarczenia
podobnej iloci w kolejnym okresie). Po osigniciu maksymalnej biomasy stada, mier-
telno poowowa nie powinna przekracza tempa odtwarzania si zasobu. Chodzi wic
o jak najwysze dugoterminowe korzyci z pooww, a zatem o zrwnowaony rozwj.
Poszczeglne instrumenty zarzdzania zasobami dorsza s wynikiem negocjacji
pomidzy zaleceniami naukowymi a presj wywieran przez sektor rybacki, zwizan
z krtkoterminowymi interesami. Ta gra interesw jest szczeglnie widoczna na przyka-
dzie limitw poowowych, na temat ktrych co roku prowadzone s dugotrwae nego-
cjacje, a ktre ostatecznie zwykle ustalane s na poziomie wyszym ni zalecany przez
naukowcw. Raz ustalone limity nie podlegaj jednak dalszym negocjacjom i musz by
przestrzegane, o czym bolenie przekona si polski rzd i polscy rybacy. Cho limity
poowowe i inne instrumenty ochrony dorsza znane byy polskim rybakom ju wcze-
niej, ich rygorystyczne przestrzeganie stao si koniecznoci dopiero od momentu
objcia ich dziaalnoci Wspln Polityk Rybowstwa UE w 2004 r.
Wraz z czonkostwem w UE pojawiy si take nowe moliwoci uzyskania
rekompensat za zmniejszanie mocy poowowych. W wyniku realizacji programu
w latach 20042006 polska flota rybacka zmniejszya si o 366 jednostek (29%), a jej
tona zmniejszy si o 40%. Cho w 2007 r. wycofano tylko 24 jednostki, zaintereso-
wanie programem jest wci due. Zomowaniu statkw towarzysz odprawy dla zwal-
nianych zag, w wysokoci do 10 000 euro na osob.12 Ograniczanie liczby statkw
oznaczao rwnie relatywne zwikszenie limitw poowowych, przypadajcych na
statki pozostae w uyciu, a tym samym wzrost opacalnoci rybowstwa.
Stanowiska i dziaania polskich interesariuszy
Mimo tych dziaa, od pocztku polskiego czonkostwa w UE rybacy sugerowali, e
poowy w warunkach obnionych limitw poowowych byy nieopacalne i zdecydo-
wali si na ich zamanie. W 2005 r. blisko 500 polskich kutrw zamao zakaz pooww
dorsza na wschodnich owiskach Batyku, obowizujcy w ramach okresu ochronnego
od 1 maja. Zgodnie z doniesieniami prasowymi, w referendum przeprowadzonym
wrd rybakw, 95% z nich opowiedziao si za zamaniem zakazu. Popieray ich stowa-
rzyszenia przetwrcw, media, a take wielu polskich politykw. rodowisko rybackie

12
To wanie rekompensaty i odprawy spotkay si z najwikszym zainteresowaniem i w perspektywie budetowej 20042006
w najwikszym stopniu wykorzystano przeznaczone na nie rodki. W tym samym czasie, w najmniejszym stopniu wykorzystano
rodki dostpne na ochron i rozwj zasobw wodnych (wykorzystano zaledwie 0,5% dostpnych rodkw).

36
protestowao przeciwko ocenom naukowcw i opartym na nich limitom, twierdzc, e
dorszy w Batyku jest bardzo duo. Spr dotyczy rwnie rekompensat (i ich wyso-
koci) za okres bez pooww, ktrych ministerstwo nie przygotowao w terminie.
W Gdyni zorganizowano spotkanie z unijnym komisarzem ds. rybowstwa, ktry
bezskutecznie prbowa rybakw przekona, e ochrona dorsza ley w ich dugotermi-
nowym interesie. Pomimo wypaty rekompensat, po okresie ochronnym zakaz pooww
postanowia respektowa tylko 1/5 rybakw.
Protestom i nielegalnym dziaaniom rybakw towarzyszyy zapewnienia polskiego
rzdu, e bdzie stara si o skrcenie okresu ochronnego do dwch miesicy i wywal-
1.
czenie wyszych limitw poowowych na 2006 r. Te same postulaty polscy urzdnicy zga-
szali rwnie w kolejnych latach, kwestionujc opinie polskich i zagranicznych naukowcw,
do ktrych odwoywaa si KE. Zgodnie z minimalnymi szacunkami ICES (2009, s. 31),
w latach 20002006 nielegalne poowy na wschodnim Batyku wynosiy przynajmniej
3040% oficjalnych wyadunkw, w duej mierze na skutek dziaa polskich rybakw.
W 2007 r., w ktrym KE zakazaa polskim rybakom pooww po zakoczeniu okresu
ochronnego (01.0731.08) w zwizku z przedwczesnym, trzykrotnym przekroczeniem
przyznanego limitu, sam minister (z wczesnego Ministerstwa Gospodarki Morskiej)
publicznie lekceway naoone przez KE zakazy pooww i zapowiada, e nie zadba
o to, by rybacy przestali owi. Cho zdawano sobie spraw z ryzyka negatywnych
konsekwencji tych dziaa dla rybakw i Polski, np. cakowitego zakazu pooww
w nastpnym roku lub wstrzymania pomocy finansowej UE dla polskiego rybowstwa,
podtrzymywano t polityk, nawet kiedy znakomita wikszo rybakw uwaaa ju za
konieczne przestrzeganie decyzji KE. wczesny premier, wraz z kolejnym ju ministrem
gospodarki morskiej, deklarowa we wrzeniu, e bardzo twardo walczy o zmian
decyzji KE zakazujcej pooww dorszy na wschodnim Batyku. Ostatecznie, rzd
wnis skarg na decyzj KE do Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci (ETS).
Nielegalne poowy maj miejsce dopty, dopki s opacalne. Jedyn metod ich
eliminacji jest wic podniesienie kosztw takiej dziaalnoci (OECD, 2005), a zatem
internalizacja kosztw zewntrznych wywoywanych przez tych, ktrzy poawiaj niele-
galnie i powoduj te koszty. W normalnych warunkach, rybacy dokonujcy nielegal-
nych pooww naraaj si na dodatkowe koszty (aby unikn zapania, aby przekupi
urzdnikw, tracc reputacj). Jednak w polskich warunkach, gdzie amicy przepisy
rybacy cieszyli si poparciem wadz i gdzie bardzo wysoki odsetek rybakw deklarowa
amanie przepisw, nie naraali si na te dodatkowe koszty. Potencjalnie wan rol do
odegrania w przeciwdziaaniu nielegalnym poowom ma przemys przetwrczy i handel
(por. rozdzia 7), a take konsumenci (por. rozdzia 14), ktrzy mog odmwi zakupu
dorszy nieoficjalnego pochodzenia. Dla tego celu niezbdna jest kampania informacyjna
i edukacyjna (potencjalnie wspprowadzona przez organizacje pozarzdowe, por.
studium przypadku 14.P1), a take system identyfikujcy produkty rybne (w UE trwaj
prace nad takim systemem; por. punkt 7.3.3). Podobne zmiany nastpuj i w Polsce,
jednak dopiero po wystpieniu problemw.
Zmiana stanowiska polskich interesariuszy
Zmiana rzdu w listopadzie 2007 r. przyniosa popraw sytuacji w zakresie zarzdzania
zasobami dorsza. Nowy rzd wycofa skarg wniesion do ETS jeszcze przed jej rozpatrze-
niem. Karne ograniczenie limitw poowowych za przekroczenie z 2007 r. zostao rozo-
one na cztery lata. Cho w 2008 r. poowy rwnie zostay przedwczenie zamknite
z uwagi na wykorzystanie limitu (zakaz pooww obowizywa od 22 maja do koca

1. Zwizki gospodarki, spoeczestwa i rodowiska 37

 roku), zdecydowana wikszo rybakw przestrzegaa zakazu. Przyczynia si do tego
rwnie cilejsza kontrola ze strony KE, zwizana z rozpoczciem wdraania rozporz-
dzenia nr 1098/2007 i deklaracji dotyczcej zwalczania nielegalnych pooww dorsza na
Batyku, podpisanej 28 marca 2007 r. przez komisarza odpowiedzialnego za rybowstwo
i ministrw krajw nadbatyckich. W efekcie, w 2008 r., nielegalne poowy oszacowano
na 6% oficjalnych wyadunkw (ICES, 2009, s. 31). Zwikszya si rwnie populacja
dorszy, w zwizku z czym KE zgodzia si w kolejnych latach zwikszy limit poowowy
na wschodnim Batyku o 15% (limity na rok 2009 i 2010). Tym razem polska administracja
rybacka wsppracowaa z KE i rodowiskiem rybackim przy ustalaniu nowego systemu
podziau limitu poowowego pomidzy poszczeglne statki, a take przy tworzeniu
nowego, bardziej restrykcyjnego systemu kontroli przestrzegania prawa przez rybakw.
Dlaczego gospodarowanie zasobami dorsza okazao si w Polsce tak trudne, skoro
dostpne s informacje nt. zagroe i stanu populacji, a take rozwinite ramy instytucjo-
nalne tworzone przez UE, w ramach ktrych naley prowadzi t gospodark?
Najprawdopodobniej zadecydowaa o tym moliwo prowadzenia nielegalnych pooww
(i przerzucania zwizanych z nimi kosztw zewntrznych na przyszych rybakw). Gdy
po stronie amicych przepisy rybakw opowiedzia si polski rzd, zabrako instytucji
ostatecznie odpowiedzialnej na poziomie kraju za dugoterminowe planowanie zarz-
dzania zasobami oraz za ochron interesu publicznego i interesu samych rybakw w przy-
szoci (bez ryb nie bdzie i rybakw). O niskim poziomie wiadomoci mechanizmw
lecych u podstaw zrwnowaonego rozwoju wiadczy moe rwnie fakt, i po stronie
rybakw amicych prawo opowiaday si wielokrotnie media, a take i zabrako dosta-
tecznej dla zmiany tej sytuacji presji ze strony spoeczestwa.
Podsumowujc, przykad polskich pooww dorsza na Batyku ilustruje zoono
i powizanie celw gospodarczych, spoecznych i rodowiskowych. Obecno dorsza
jest warunkiem dziaania rybowstwa w przyszoci, a poziom zyskw tego sektora
zaley od sposobu zarzdzania wykorzystywanym przeze zasobem naturalnym.
Zaamanie pooww w drugiej poowie lat 1980. pokazao skal niewiedzy decydentw
i ich doradcw oraz uzasadniao podjcie dziaa przezornociowych. Niedostateczny
poziom tych dziaa z jednej strony wynika ze saboci instytucji, ktrym powierzono
zarzdzanie zasobem, a z drugiej odzwierciedla obawy przed problemami spoecznymi
zwizanymi ze zmniejszeniem zatrudnienia w rybowstwie. Konieczna jest w tym
kontekcie przede wszystkim edukacja i podnoszenie wiadomoci spoeczestwa na
temat zoonoci omawianych problemw, aby podejmowane decyzje mogy by jak
najbardziej kompetentne. Dotyczy rwnie podnoszenia kwalifikacji rybakw, zapew-
nienia im moliwoci przekwalifikowania si, tak aby byli zdolni do podjcia innej
pracy. Wzmocnienie instytucji i stopniowa poprawa wiadomoci rybakw, przy
wsparciu ze strony UE, przyniosy oczekiwane rezultaty i w latach 20082009 sytuacja
ulega poprawie. Zrwnowaony rozwj wymaga wsparcia dla rybakw i powizanych
z nimi obszarw gospodarki w czasie, gdy konieczne jest ograniczenie mocy poowo-
wych majce na celu regeneracj zasobu. Dziki podejmowanym wysikom, w dugim
okresie moliwe bdzie czerpanie znacznie wikszych zyskw z rybowstwa.
Pytania
1. Jakie czynniki zadecydoway o negatywnym stanowisku polskich rybakw i wadz
wobec ograniczania pooww na Batyku?
2. Jakie czynniki zadecydoway o zmianie tego stanowiska?
3. Posugujc si tym przykadem, oce jako kapitau spoecznego rybakw? Odpo-
wiadajc na to pytanie, warto sign rwnie do podrozdziau 15.3.

38
Studium przypadku 1.P3.
Zakad produkcji pyt wirowych a rodowisko i spoeczno lokalna13
Historia przedsibiorstwa siga poowy lat 1960., kiedy w 40-tysicznym dzisiaj miecie,
pooonym wrd lasw nad malowniczym jeziorem, zaoony zosta Zakad Pyt
Wirowych. Lokalizacja zostaa wybrana ze wzgldu na dostpno surowca koniecz-
nego do produkcji pyt. Po 1989 r. przedsibiorstwo przeszo proces przeksztace
wasnociowych. wczesne wadze aktywnie uczestniczyy w poszukiwaniach inwe-
stora, majc na uwadze zachowanie miejsc pracy, ktre podwczas dawa zakad.
Ewentualne negatywne oddziaywania na rodowisko i zdrowie mieszkacw, zwizane
1.
z produkcj i jej rozwojem, nie byy brane pod uwag. Problem minimalizacji ucili-
woci nie by wic przedmiotem jakichkolwiek negocjacji pomidzy przedsibiorstwem
a wadzami. Ostatecznie firma staa si spk z ograniczon odpowiedzialnoci,
czci midzynarodowego koncernu, ktrego wacicielem jest inwestor zagraniczny.
Dotychczasowa historia relacji midzy miastem a przedsibiorstwem sprawia, e
przyjta pocztkowo przez wadze perspektywa, ignorujca ekologiczne i spoeczne
konsekwencje decyzji o charakterze gospodarczym, jest obecnie oceniana krytycznie.
Oto wypowied jednego z samorzdowcw: Biorc pod uwag funkcjonowanie tego
typu zakadu w dzisiejszych realiach jego oddziaywania na rodowisko i na miesz-
kacw miasta, ktre ssiaduje bezporednio z takim zakadem to wtedy w osiem-
dziesitym dziewitym roku naleao po prostu to wszystko zburzy, zaora i zapomnie
o tym wszystkim. Natomiast by to te okres, kiedy zachystywalimy si tym, e wchodzi
obcy kapita, e chce inwestowa i waciwie te wszystkie sprawy, o ktrych dzisiaj
mwimy (ochrony rodowiska i zdrowia) jako pierwszoplanowych, wtedy praktycznie
nie odgryway adnego znaczenia. Co sprawio, e perspektywa zmienia si tak diame-
tralnie? Jakiego rodzaju dowiadczenia przyczyniy si do tak gorzkich podsumowa?
Poniej zaprezentowana zostanie krtka analiza relacji wzajemnych przedsibiorstwa
i miasta. Przechodzia ona rne etapy.
Etapy rozwoju relacji przedsibiorstwa i miasta
Pierwszym z nich by wspomniany etap inkubatora, w ktrym wadze lokalne,
w imi rozwoju gospodarczego i zachowania miejsc pracy, broniy przedsibiorstwa
przed atakami mieszkacw dotknitych narastajcymi negatywnymi efektami zewntrz-
nymi funkcjonowania rozwijajcego si zakadu. Do efektw tych naleay: emisje
pyw (zarwno drobnych, wdychanych wraz z powietrzem, jak i mniej drobnych,
osadzajcych si i niszczcych wszelkiego rodzaju powierzchnie, poczwszy od szyb
okiennych, parapetw poprzez karoserie samochodw, na praniu skoczywszy), emisje
odoru, emisje ciekw do jeziora i gleby, haas spowodowany prac maszyn oraz trans-
portem materiaw do i z zakadu.
Drugi etap zapocztkoway wybory samorzdowe (1994), w trakcie ktrych wrali-
wo wadz na gosy mieszkacw znacznie wzrosa. Od tego czasu kwestia ucili-
woci powodowanych przez zakad staa si nieodcznym elementem ycia politycz-
nego miasta. Wadze zaczy naciska na zarzd przedsibiorstwa, w celu zmuszenia go
do minimalizacji uciliwoci, ten za zupenie ignorowa powikszajce si niezadowo-
lenie otoczenia spoecznego. Ten etap wzajemnych relacji cechuje mniej lub bardziej

13
Opis przypadku oparty na danych empirycznych zebranych w ramach projektu badawczego nr N11601432/1304 Instytucjonalne
uwarunkowania spoecznej odpowiedzialnoci przedsibiorstw, finansowanego przez MNiSW, realizowanego w latach 20072010.
W zwizku z poufnym charakterem danych z opisu usunite s wszystkie nazwy wasne (miejscowoci, nazwa przedsibiorstwa itp.).

1. Zwizki gospodarki, spoeczestwa i rodowiska 39

 otwarty konflikt, ktrego elementem charakterystycznym jest brak rwnowagi si
pomidzy stronami. Zgodnie z pierwotnymi oczekiwaniami wadz, koncern zapewni
miejsca pracy, przycign innych inwestorw z brany, jednoczenie jednak wytworzy
swoist monokultur gospodarcz, ktrej miasto stao si zakadnikiem. Zaleno
ta sprawia, e zarwno wadze, jak i spoeczno lokalna, nie dyy do penej konfron-
tacji obawiajc si, e koncern przeniesie produkcj w inn, tasz lokalizacj, np.
na Biaoru lub Ukrain. Przedstawiciele kierownictwa, podtrzymywali zreszt te obawy
w chwilach zaostrzenia sporu. Konflikt nie by naganiany poza mediami lokalnymi,
a gwn strategi obronn miasta stao si wobec powyszego uruchamianie instytucji
kontrolnych. Te jednak okazay si nieskuteczne; na przemian nakaday i uchylay kary
za nieprzestrzeganie przepisw ochrony rodowiska i prawa budowlanego, nakazyway
usunicie uciliwoci, nie egzekwujc nastpnie tych nakazw, nie byy w stanie
wskaza sprawcy zgaszanych szkd. Bezradno strony spoecznej i niezdolno insty-
tucji do egzekwowania prawa przyczyniy si do wytworzenia poczucia braku kontroli
i zwizanej z tym bezkarnoci po stronie przedsibiorstwa, za po stronie spoecznoci
lokalnej wykreoway przewiadczenie o wszechobecnoci ukadw korupcyjnych
i brak zaufania do instytucji pastwowych, wcznie z przepisami prawnymi reguluj-
cymi normy zanieczyszcze.
Pierwsze symptomy nastania trzeciego etapu ocieplenia stosunkw, dziki
podjciu przez firm dziaa minimalizujcych oddziaywania rodowiskowe, miay
miejsce w latach poprzedzajcych przystpienie Polski do UE. W tym samym czasie
miasto zyskao nowe narzdzia nacisku na przedsibiorstwo, zaczo bowiem planowa
ustanowienie specjalnej strefy ekonomicznej. Zarzd przedsibiorstwa przewidywa
zwikszenie efektywnoci instytucji kontrolnych (w zwizku z przystpieniem do UE)
i zwizanej z tym koniecznoci czciowej internalizacji kosztw zewntrznych.
Zmniejszenie kosztw funkcjonowania, zwizane ze znalezieniem si w specjalnej
strefie ekonomicznej, znalazo si wic naturalnie w zakresie jego interesw. Firma
w cigu kilku lat uporzdkowaa gospodark wodno-ciekow, zmodernizowaa park
maszynowy (po tym, jak stary spon w poarze), zainstalowaa elektrofiltry i podja
wspprac z wadzami w zakresie rekultywacji jeziora, nad ktrym pooone jest
miasto. Wikszo z tych dziaa, w szczeglnoci zwizanych z gospodark wodno-
ciekow, wizaa si jednak ze spenianiem aktualnie obowizujcych przepisw
prawnych oraz naoonych na firm nakazw instytucji kontrolnych. Co wicej, nie
zmienio to faktu, e uciliwoci zdrowotne i ekologiczne nie zostay w peni zlikwido-
wane. Wrd mieszkacw miasta panuje przekonanie, e istnienie przedsibiorstwa
jest swego rodzaju zem koniecznym, co przejawia si w stwierdzeniu albo si nie ma
pracy, albo si ma troch smrodu, za w ostrzejszej formie wyraa si w przewiad-
czeniu, e gdyby ten zakad zlikwidowa, to gorzej, ni jakby katastrofa ekologiczna
bya. Innymi sowy, mieszkacy akceptuj ryzyko ekologiczne i zdrowotne w imi
minimalizacji ryzyka ekonomicznego; rezygnuj z realizacji interesw zwizanych
z jakoci ycia (takich jak moliwo rekreacji, moliwo ycia w nieskaonym rodo-
wisku), na rzecz realizacji interesw zwizanych z bezpieczestwem materialnym.
W ostatnich latach wadze samorzdowe dyy do rozwizania owej sprzecznoci
interesw, starajc si przeama wspomnian monokultur gospodarcz, wytworzon
na skutek rozwoju przedsibiorstwa. Podjto prby rozwoju brany turystycznej.
Ujawniy one tylko swoist puapk, w ktrej zamknite zostao miasto. Rozwj turystyki
wymaga bowiem dostpnoci zasobu, ktry poddawany jest degradacji przez opisy-
wane przedsibiorstwo. Zasobem tym jest zdolne do dostarczenia moliwoci rekreacji

40
rodowisko, czyli: czyste powietrze (wolne od zapylenia, odorw), czysta woda
w jeziorze (wolna od wyciekw chemikaliw), cisza (przestrze wolna od haasu
maszyn produkcyjnych i transportujcych surowce). Jak stwierdza jeden z samorz-
dowcw: obecno takiego zakadu nie uatwia budowy wizerunku zielonego miasta
nad czyst wod. Co wicej, obecno ta stwarza dylemat charakterystyczny dla sytuacji
walki z trucicielem nagonienie sprawy, chocia przydatne jako narzdzie urucha-
miania krytyki spoecznej, moe sta w sprzecznoci z interesem materialnym danej
spoecznoci. Rozpowszechnianie informacji o chorobach puc i oczu, za ktre odpo-
wiedzialnoci obarczane s zanieczyszczenia powodowane przez zakad, nie naley do
1.
strategii zachcajcych turystw do odwiedzenia tego piknego skdind regionu.
Powysze rozwaania wskazuj, e pocztkowe przyzwolenie wadz na nieograniczony
rozwj zakadu znalazy konsekwencje nie tylko w systemie spoecznym i przyrodni-
czym, lecz rwnie w systemie gospodarczym. Dalekosinym kosztem, ktry nie zosta
uwzgldniony, sta si koszt utraconych moliwoci kreowania rde dochodu ludnoci
dziki rozwojowi nowych gazi gospodarki.
Brak partycypacji spoecznej
W analizowanym przypadku nie mona zaobserwowa wykorzystania narzdzi
partycypacyjnych w planowaniu lokalnego rozwoju. Na adnym z opisywanych
etapw relacji, midzy przedsibiorstwem, wadzami samorzdowymi i lokaln
spoecznoci, ta ostatnia nie zostaa zaangaowana w wybr najbardziej odpowied-
niego rozwizania. W przeprowadzonych wywiadach dominuje przekonanie
o sytuacji braku wyboru albo czyste rodowisko albo miejsca pracy. Ani na
pocztku lat 1990., gdy podejmowano strategiczne decyzje w zakresie polityki
rozwojowej, ani pniej, spoeczno nie wypracowaa wsplnej wizji swojego
miasta i jego otoczenia w duszej perspektywie czasowej. Praca nad tak wizj
mogaby umoliwi przedstawicielom lokalnej spoecznoci ocen alternatywnych
scenariuszy rozwoju i decyzj o tym, co jest dla nich najlepsze. Pomimo faktu, e
podjte przed laty decyzje ograniczaj spektrum moliwych do przyjcia rozwiza,
wczenie spoecznoci lokalnej w planowanie rozwoju maej ojczyzny mogoby
pomc w wypracowaniu rozwiza dajcych wielostronne korzyci (winwin).
Dziesita zasada Deklaracji z Rio de Janeiro gosi, e zagadnienia rodowiskowe s
najlepiej rozwizywane na odpowiednim poziomie, z udziaem wszystkich zaintereso-
wanych obywateli. Towarzyszy jej zaoenie, e im wicej opinii wemie si pod
uwag, tym wicej zostanie rozwaonych aspektw danej sprawy i tym trwalsze bd
przyjte rozwizania. Udzia spoeczny zapewnia bowiem realizacj praw i interesw
stron dotknitych skutkami decyzji. W omawianym przypadku w procesach decyzyj-
nych nie brali udziau wszyscy interesariusze, decyzje dotyczce lokalnego rozwoju nie
byy nawet poddane konsultacjom spoecznym. Mona zaryzykowa hipotez, e przy-
czynio si to do ograniczenia rozwaanych alternatyw i krtkowzrocznoci przyjtych
rozwiza. Wspomniane decyzje podejmowane byy jednak w specyficznych warun-
kach transformacji systemowej, czyli oglnej niepewnoci zwizanej z niestabilnoci
rynku, rosncym bezrobociem, nisk dostpnoci kapitau na inwestycje, z sytuacj
materialn ludnoci. Tym samym zapewnienie bezpieczestwa ekonomicznego stao si
wartoci priorytetow w stosunku do innych wartoci, takich jak oglna jako ycia,
czyste rodowisko, czy nawet bezpieczestwo ekologiczne. Jak ujmuje to niemiecki
socjolog Ulrich Beck (2002), spoeczestwa niedostatku skupiaj si na produkcji
bogactwa, wypierajc spoeczn percepcj ryzyka wobec jawnoci biedy.

1. Zwizki gospodarki, spoeczestwa i rodowiska 41

 Naley wic zada sobie pytanie, na ile biorca udzia w procesach decyzyjnych
spoeczno lokalna byaby w stanie przyj perspektyw dugoterminow pozwala-
jc dostrzec ryzyko: przyrodnicze, zdrowotne, gospodarcze, zwizane z dziaalnoci
zakadu. Oznaczaoby to bowiem rezygnacj z dostpnego natychmiast bezpiecze-
stwa ekonomicznego. Tak wanie dziaa mechanizm opisany przez Becka: produkcja
bogactwa nie uwzgldniajca powizanego ryzyka ekologicznego i spoecznego
powoduje, e te ostatnie staj si coraz wiksze i ostatecznie przebijaj si do wiado-
moci spoecznej, przeksztacajc czce spoeczno wizy ze wsplnoty w biedzie
we wsplnot w strachu.
Z brakiem zaangaowania spoecznoci lokalnej w kluczowe decyzje zwizane
z warunkami rozwoju przedsibiorstwa wie si te brak dostpu do informacji
o rodowiskowych skutkach jego funkcjonowania. Brak przejrzystoci w zakresie infor-
macji na temat oddziaywa rodowiskowych doprowadzi do sytuacji, w ktrej moli-
woci przypisania odpowiedzialnoci za zanieczyszczenia byy ograniczone. Przyczyni si
do tego midzy innymi ksztat miejskiej infrastruktury wodno-kanalizacyjnej. Sposb jej
skonstruowania uniemoliwia ustalenie odpowiedzialnoci za odprowadzane zanieczysz-
czenia. I to, jak zaznaczaj rozmwcy, wszystkim korzystajcym podmiotom gospodar-
czym byo na rk. Wyniki przeprowadzanych przez WIO kontroli nie byy rozpowszech-
niane publicznie, co pogbiao wraenie braku sprawcy. Monitoring zanieczyszcze
prowadzony by w ograniczonym zakresie w zwizku z ograniczonymi moliwociami
finansowymi. W obliczu nieskutecznoci instytucji kontrolnych i braku dostpu do infor-
macji o rodowisku oraz do wiedzy eksperckiej z dziedziny ochrony rodowiska, opinia
publiczna pozbawiona bya kontroli nad wpywem zakadu na rodowisko. Ten za spro-
wadza swoich ekspertw, ktrzy podwaali obawy i oskarenia mieszkacw. Przyczynio
si to naturalnie do rozwinicia penych podejrzliwoci postaw w stosunku do wszelkich,
rwnie tych pozytywnych, dziaa podejmowanych przez firm. W efekcie poniesione
w ostatnich latach znaczne wydatki na minimalizacj efektw zewntrznych nie przeo-
yy si na popraw wizerunku firmy. Gwnym oczekiwaniem mieszkacw jest obecnie
wprowadzenie wspomnianej przejrzystoci i wydaje si, e jest to jedyna droga, na ktrej
udaoby si doprowadzi do normalizacji stosunkw midzy stronami.
Moliwe rozwizania
Rozwizaniem, ktre potencjalnie mogoby przyczyni si do normalizacji stosunkw
wzajemnych, jest umoliwienie spoecznoci lokalnej bezporedniego zakomuniko-
wania przedsibiorstwu swoich oczekiwa. Do tej pory komunikacja ta nawizana
zostaa jedynie na linii wadze samorzdowe przedsibiorstwo. Pozostawienie
spoecznoci lokalnej na zewntrz tej relacji sprawia, e obserwuje ona prowadzone
negocjacje z du podejrzliwoci. Wczenie spoecznoci lokalnej wymagaoby jednak
zniwelowania braku rwnowagi midzy stronami, ktry zwizany jest z dostpem do
informacji. Spoeczno lokalna bdzie moga uzyska poczucie bezpieczestwa,
konieczne do szczerej prezentacji swoich potrzeb i oceny proponowanych dziaa
naprawczych, dopiero gdy zbudowane zostanie zaufanie w komunikacji midzy
zakadem a pozostaymi interesariuszami. Zaufanie jest bowiem podstaw sukcesu
partycypacyjnego procesu dochodzenia do porozumienia w sytuacji konfliktu, ktry od
duszego czasu ulega eskalacji. Odbudowanie tego strategicznego dla rozadowania
konfliktu zasobu byoby moliwe w sytuacji, w ktrej wszyscy uczestnicy procesu:
bd mieli dostp do penych danych;
bd mieli moliwoci wsplnego wyboru obiektywnych ekspertw, ktrym
bd mogli zaufa;

42
 bd mieli jasno, ktre dziaania przedsibiorstwa wynikaj jedynie z przestrze-
gania obowizujcych przepisw prawnych, a ktre s elementem jego dziaania
w ramach dobrowolnego przyjcia na siebie odpowiedzialnoci za wyrzdzane
szkody.
Do tej pory spoeczno lokalna pozostawaa raczej widzem, ni uczestnikiem
omawianych procesw. By moe to wanie jej upodmiotowienie wniosoby now
jako we wzajemne relacje midzy przedsibiorstwem a miastem. Trudno na ten temat
wyrokowa, poniewa instytucje dialogu spoecznego i partycypacji, zwaszcza
w zakresie problematyki rozwojowej, maj do krtk tradycj w polskim systemie
1.
politycznym (pomimo istnienia chlubnych wyjtkw). Niektrzy badacze twierdz
wrcz, e s one rodzajem ciaa obcego w tkance polskiego ycia spoecznego
(Zalewski, 2005; por. rwnie Hauser i Marody, 2000; Pakw i Gciarz, 2001). Unikanie
przez decydentw rozwiza partycypacyjnych staje si niejednokrotnie przyczyn
konfliktw o charakterze podobnym do wyej opisanego tym bardziej, e uwarunko-
wania w ktrych stworzone zostay jego podwaliny, byy w caej Polsce takie same.
Uwarunkowania te wynikay z transformacji ustrojowej i towarzyszcych jej trudnych
warunkw ekonomicznych, w ktrych obawa przed bied wytworzya syndrom TINA
(there is no alternative), nakazujcy w pierwszej kolejnoci uwzgldnia kwestie gospo-
darcze, po nich za dopiero spoeczne i ekologiczne.
Pytania
1. Jakiego rodzaju wpyw na system gospodarczy, spoeczny i rodowiskowy ma funk-
cjonowanie zakadu?
2. Jakie s moliwe sposoby wyliczenia kosztw ponoszonych przez miasto i jego
mieszkacw na skutek istnienia negatywnych efektw zewntrznych, towarzysz-
cych funkcjonowaniu zakadu?
3. Zamy, e wadze zaplanoway seri spotka z uczestnictwem przedstawicieli
przedsibiorstwa i mieszkacami, celem zagodzenia konfliktu. Uczyniono ci osob
odpowiedzialn za przebieg procesu. Twoim zadaniem jest zaproponowanie kon-
kretnych rozwiza uatwiajcych dialog midzy stronami.

1. Zwizki gospodarki, spoeczestwa i rodowiska 43

 Rozdzia 2.
Podejcie systemowe
2.1. Wprowadzenie
Potrzeba mylenia systemowego staje si obecnie coraz bardziej widoczna. Naukowcy
d do integracji rnorodnych dyscyplin, za menederowie i decydenci stoj w obliczu
rosncej zoonoci swojego otoczenia. Jednak ich decyzje przynosz czsto skutki inne
od oczekiwanych. W szczeglnoci odnosi si to do zwizkw gospodarki, spoeczestwa
i rodowiska, ktrym przygldalimy si w poprzednim rozdziale. Politycy mwi
o rozwizaniach systemowych, cho czsto jest to tylko chwyt retoryczny. Jednak wiele
osb zaczyna uwiadamia sobie, e wikszo kluczowych problemw posiada wicej,
ni jedn przyczyn. Dlatego, aby rozwiza problem, nie wystarczy zmiana jednego
z elementw systemu. Naley wypracowa prawdziwie systemowe rozwizania, niezbdne
jest zrozumienie caego systemu lub te wielu powizanych systemw.
Spjrzmy na przykady rozprzestrzeniania si idei systemowych w dyskursie
publicznym oto fragmenty publikacji z amerykaskiej prasy, zaczerpnite ze strony
internetowej Lindy Booth Sweeney <www.lindaboothsweeney.net>, pisarki i nauczy-
cielki mylenia systemowego.
Przyczyny dziecicej otyoci s wielowymiarowe Wikszo czynnikw wpywaj-
cych na otyo dziaa zalenie od innych, wobec czego koncentracja na usuniciu
wycznie jednego z nich moe nie mie widocznego wpywu na cay problem.
(Departament Zdrowia i Usug Spoecznych Stanw Zjednoczonych)
Stworzylimy system rozwoju gospodarczego, ktry polega na budowaniu
coraz wikszej iloci sklepw, ktre sprzedaway coraz wicej towarw wypro-
dukowanych w coraz wikszej iloci fabryk w Chinach, zasilanych coraz wiksz
iloci wgla, co powodowao coraz wiksze zmiany klimatyczne, ale pozwolio
Chinom zarabia coraz wicej dolarw i kupowa coraz wicej naszych obligacji.
Dziki temu Ameryka moe mie coraz wicej pienidzy na budow coraz
wikszej iloci sklepw oraz moe sprzedawa coraz wicej towarw, produko-
wanych przez coraz wiksz liczb Chiczykw Nie moemy tak duej robi.
(The New York Times, 07.03.2009)
W wielu najbiedniejszych krajach bieda, gd i ograniczone moliwoci ekono-
miczne tworz bdne koo. (The Economist, 31.07.2004)
Co wicej, koncepcje systemowe pojawiaj si w rodkach masowego przekazu
rwnie w formie diagramw systemowych, ktre bdziemy omawia szczegowo
w dalszej czci tekstu. Przykadem moe by pierwsza strona brytyjskiego dziennika
The Independent z 29 stycznia 2007 r. Artyku zatytuowany Globalne ocieplenie
bdne koo (Global warming the vicious circle) zosta zilustrowany klasycznym
diagramem przyczynowo-skutkowym pokazujcym, w jaki sposb wysze temperatury
prowadz do zwikszonej ewaporacji (parowania), co z kolei przyczynia si do wikszej
iloci pary wodnej w atmosferze. Wicej pary wodnej oznacza z kolei zwikszony efekt
cieplarniany, skutkujcy dalszym wzrostem temperatur i koo si zamyka (rysunek
2.1). Nieczsto zdarza si, aby teksty w prasie popularnej byy ilustrowane w ten sposb,
dlatego jest to szczeglnie ciekawy przykad.

44
 2.

Rysunek 2.1. Diagram systemowy ilustrujcy bdne koo globalnego ocieplenia (The Independent,
29.01.2007)

Kade z poj przedstawionych na rysunku 2.1 opisuje zmian i jej kierunek, np.
wysze temperatury. W podrozdziale 2.3 przedstawimy technik ptli przyczyno-
wych, w ktrych nazwy zmiennych nie sugeruj kierunku zmiany, np. temperatura.
Dziki temu, diagramy tego typu mog tumaczy zmiany zachodzce w rnych kierun-
kach (por. tab. 2.2).
Powysze przykady wskazuj na kluczowe elementy podejcia systemowego:
wielo czynnikw, wzajemne powizania i zamknite acuchy przyczyn i skutkw,
tworzcych tzw. sprzenia zwrotne. Sprzenia te mog prowadzi do szybko narasta-
jcych, podanych rezultatw (virtuous cycle) albo te wywoywa efekt znany
potocznie jako bdne koo (vicious cycle).
Systemy s czym wicej ni tylko prost sum ich elementw. Kluczowe dla ich
zrozumienia jest pojcie powiza i relacji pomidzy jego skadowymi. Systemy mona
rozrni ze wzgldu na ich funkcj lub cel (w przypadku systemw zaprojektowanych
przez ludzi). Podzia systemw na elementy zaley od naszej percepcji i moe zosta
przeprowadzony na wiele rnych sposobw. Tworzymy koncepcje, aby odwzorowa
rzeczywisto. Koncepcje mona zdefiniowa jako postrzegane regularnoci w obiek-
tach lub zdarzeniach (Novak i Caas, 2006b). Poczenia pomidzy koncepcjami repre-
zentuj zalenoci systemowe. Rysunek 2.2 podsumowuje podstawowe koncepcje syste-
mowe za pomoc techniki map koncepcyjnych (Caas i in., 2005; Novak i Caas,
2006a). Nowe idee, prezentowane w tym rozdziale, przedstawiamy wanie w ten
sposb.

2. Podejcie systemowe 45
 Rysunek 2.2. Podstawowe koncepcje systemowe

Koncepcje przedstawione na rysunku 2.2. w jzyku polskim s sformuowane

w mianowniku (wyraenia w ramkach). Z racji wielu moliwych powiza midzy nimi,
stosowanie odmiany przez przypadki mogoby powodowa niezgodno gramatyczn.
Problem ten nie wystpuje w jzyku angielskim.
Jedn z centralnych zasad mylenia systemowego jest to, i struktura systemu okrela
jego zachowanie. Dyskusje toczone w mediach lub na innych forach bardzo czsto
pozostaj na poziomie wydarze. Perspektywa systemowa przede wszystkim poszerza
wiadomo zwizan z danym wydarzeniem, umieszczajc je w szerszym kontekcie,
co pozwala na odkrycie okrelonych wzorcw (rysunek 2.3). Przykadowo, smog nad
Moskw w lipcu 2002 r., spowodowany poarami torfowisk, by konsekwencj decyzji
podjtych 40 lat wczeniej osuszenia tyche torfowisk. Poar lasu na Ukrainie jesieni
2002 r. spowodowa powstanie smogu nad oddalon o setki kilometrw Warszaw.
Perspektywa systemowa pozwala rwnie na dokadniejsze spojrzenie w przeszo,
dziki czemu trendy staj si bardziej widoczne. Za pomoc mylenia systemowego
definiujemy problemy w sposb dynamiczny, jako wydarzenia wystpujce w czasie
i przestrzeni.
Wzorce i trendy pojawiaj si w wyniku wzajemnego oddziaywania tych skad-
nikw, ktre tworz struktur systemu. Co wicej, jeli przyjrzymy si temu bliej, odkry-
jemy, e realnie istniejce struktury s wsptworzone przez nasze mylenie. Nasze
umysy tworz wewntrzne modele wiata modele mylowe ktre stosujemy, by
zrozumie to, co dzieje si w wiecie oraz by podejmowa okrelone dziaania. Jeli nie
zdajemy sobie z nich sprawy, mog by one dla nas szkodliwe. Mylenie systemowe
pozwala nam dotrze do czarnych skrzynek umysu i wiadomie przeanalizowa ich
dziaanie. Przykady modeli mylowych moemy odnale w wielu rnych kontek-
stach. Poniej przytaczamy kilka zaczerpnitych z publikacji Donelli Meadows (1989).

46
 Jedna przyczyna wywouje jeden skutek. Musi by jedna przyczyna, na przykad
kwanych deszczy, raka lub efektu cieplarnianego. Musimy j odkry i usun; to
wszystko.
Wszelki wzrost jest dobry i moliwy. Wzrost nie zna adnych granic.
Istnieje pewne gdzie, gdzie moemy wyrzuca rzeczy. Jeli si wyrzuci gdzie
dan rzecz, ju jej nie ma.
Technologia jest w stanie rozwiza dowolny problem, jaki si pojawi.
Przyszo mona przewidzie, nie wybierzemy jej ani nie stworzymy. Ona po
prostu nastpi, nie mamy wpywu na jej ksztat.
2.
Problem nie istnieje lub nie jest istotny, dopki nie da si go zmierzy.
Pojedyncze osoby nie mog nic zmieni.

Rysunek 2.3. Struktura systemu okrela jego zachowanie (na podst. Senge, 1990)

Mylenie systemowe zwiksza nasze umiejtnoci uczenia si w ramach systemw

zoonych. Pozwala nam zacz rozumie, e nasze decyzje tworz zamknite acuchy
przyczyn i skutkw sprzenia zwrotne. Bardzo czsto modyfikujemy swoje decyzje
tak, aby osign zamierzone efekty, ale strategia ta, w sytuacjach o rosncej zoonoci,
coraz czciej nie dziaa. Musimy zrozumie, w jaki sposb decyzje s ograniczane przez
okrelone strategie i polityki, te s z kolei konsekwencj indywidualnych i zbiorowych

2. Podejcie systemowe 47
 modeli mylowych (rysunek 2.4). Nawet nasza wasna percepcja informacje zwrotne,
jakie otrzymujemy ze wiata jest ksztatowana przez modele mylowe oraz kultur
(organizacyjn i spoeczn). W nastpnym podrozdziale, w oparciu o rysunek 2.4,
opiszemy ogln struktur praktyki systemowej. Jej celem jest projektowanie i wdra-
anie interwencji systemowych, ktre pozwol na krtko- i dugookresow popraw
sytuacji, minimalizujc jednoczenie szkodliwe skutki uboczne. W podrozdziale 2.3
opiszemy szczegowo jedn z technik podejcia systemowego diagramy przyczy-
nowe. Umiejtno przekazywania spostrzee, wynikajcych z podejcia systemo-
wego, moe by znaczco zwikszona dziki grom i symulacjom uczestniczcym,
ktrym powicimy podrozdzia 2.4.

Rysunek 2.4. Decyzje, strategie i polityki w systemach zoonych (na podst. Sterman, 2000)

2.2. Podejcie systemowe w praktyce

W poprzednim podrozdziale poznalimy kluczowe koncepcje mylenia systemowego.
W tej czci odpowiemy na pytanie, w jaki sposb zastosowa mylenie systemowe
w praktyce. Jak wiemy z poprzednich stron, wszyscy uywamy naszych wasnych
modeli mylowych. Sztuka mylenia systemowego polega na tym, aby je sobie uwia-
domi. Innymi sowy, praktyka mylenia systemowego opiera si na budowaniu modeli.
Od stuleci ludzie rozwijali modele i uywali ich jako narzdzi, sucych uprasz-
czaniu i uoglnianiu kluczowych zjawisk, zachodzcych w wiecie. Modele takie umo-
liwiay spoeczestwu skuteczn komunikacj, dyskusj i podejmowanie decyzji. Dzi
modelowanie systemowe moe odbywa si za pomoc narzdzi graficznych, takich jak
modele koncepcyjne. Otwieraj one dyskusj na temat zoonych systemw dla osb,
ktre uwaaj opisy werbalne za zbyt dugie i skomplikowane. Jeden rysunek moe
czsto zastpi wiele stron tekstu opisujcego wszystkie zmienne oraz ich powizania.

48
Metody mylenia systemowego dostarczaj atwych do zrozumienia jzykw graficz-
nych. Jzyki te umoliwiaj nam stworzenie porozumienia pomidzy interesariuszami
o rnych profilach obejmujcych polityk, nauk oraz dziaania lokalne. Umoliwia to
przekucie tych rnorodnych dowiadcze i perspektyw na wsplny model koncep-
cyjny lub rodzin modeli. W przypadkach, w ktrych dostpna jest pogbiona wiedza
na temat relacji pomidzy elementami danego systemu, tworzone mog by modele
ilociowe, ktre pozwalaj na dokadniejsze badanie moliwych przyszych scenariuszy.
Jednym z bardziej obiecujcych podej tego rodzaju jest dynamika systemowa.
Uyteczno modelu zaley od tego, jak dobrze reprezentuje on rnorodno
2.
elementw oraz ich interakcje, dlatego zaleca si wczanie szerokich grup interesariuszy
w ten proces. Na przykad modelowanie partycypacyjne (rysunek 2.5) integruje rnorod-
no dowiadcze poprzez bezporednie zaangaowanie uczestnikw w konstruowanie
oraz sprawdzanie poprawnoci modelu. Jednake, zgodnie z jedn z perspektyw (Vennix,
1996), podstawowym celem modelowania partycypacyjnego nie jest sama budowa
modelu, ale umieszczenie ludzi w sytuacji umoliwiajcej uczenie si o zoonych proble-
mach. Nazywane s one problemami zoliwymi (wicked; Rittel i Weber, 1973), poniewa
odnosz si do sytuacji, ktre nie pozwalaj na atwe rozwizania. Problemy te wyaniaj
si z wielu zrnicowanych czynnikw (ekonomicznych, spoeczno-kulturowych, rodo-
wiskowych), dziaajcych w rnej skali.

Rysunek 2.5. Modelowanie partycypacyjne

Zrozumienie jednak nie wystarcza. Wgld wynikajcy z mylenia systemowego musi

zosta zastosowany w rzeczywistej sytuacji. Praktyka systemowa powinna by wbudo-
wana w interaktywny cykl uczenia si (rysunek 2.6, por. podrozdzia 4.1). Cykl ten skada
si z oceny, sformuowania polityki, wdroenia oraz monitoringu i jest czsto okrelany
mianem zarzdzania adaptacyjnego. Modelowanie systemowe, najlepiej w formie mode-
lowania partycypacyjnego, jest stosowane w fazie oceny, przede wszystkim w celu zrozu-
mienia dynamiki problemu. Modele s stosowane w celu sformuowania hipotezy, w jaki
sposb struktura systemu determinuje obserwowane trendy. Stanowi one swoist map
zaoe, przyjmowanych przez uczestnikw tego procesu. Nastpnie, w trakcie formuo-
wania polityki (strategii), modele s modyfikowane tak, aby przedstawi alternatywn
struktur systemu w celu naprawy sytuacji. Niemniej jednak, jak zauwaylimy
w poprzednim akapicie, wyniki modelu nie s tak istotne, jak dialog midzy interesariu-
szami. Pozwala on na poddanie prbie indywidualnych modeli mylowych i znalezienie
innowacyjnych rozwiza lub podjcie lepszych decyzji strategicznych.

2. Podejcie systemowe 49
 Rysunek 2.6. Elementy cyklu uczenia si wystpujce w praktyce systemowej: ocena, formuowanie
polityki, wdroenie polityki oraz monitoring

Dekady dowiadczenia w modelowaniu partycypacyjnym w wiecie biznesu

pokazay moliwo trafnej diagnozy oraz wdraania rozwiza zoonych problemw
(Bertsche i in., 1996; Vennix, 1996; Sterman, 2000). Wyjcie poza t sfer i formuowanie
i wdraanie polityki dotyczcej spoeczestwa i rodowiska stanowi wiksze wyzwanie.
Cho przykady nie s jeszcze zbyt liczne, pierwsze dowiadczenia wskazuj na moli-
wo zastosowania modelowania systemowego dla integracji polityki, nauki i dziaa
lokalnych (van den Belt, 2004). Obejmuj one partycypacyjne zarzdzanie zasobami
naturalnymi, midzy innymi w Stanach Zjednoczonych (van den Belt, 2004, s. 99 i 136;
Stave, 2003), Australii (Exter i Specht, 2003), Polsce (Magnuszewski i in., 2005) oraz na
Wgrzech (Sendzimir i in., 2008). Etapy praktyki systemowej szczegowo przedsta-
wiamy w tabeli 2.1.
Dotychczas zaprezentowalimy ogln struktur praktyki systemowej. W nastpnym
podrozdziale przedstawimy diagramy przyczynowe, jako przykad konkretnej metody
mylenia systemowego w ramach tej struktury.

50
Tabela 2.1. Metodologia praktyki systemowej
Etap oceny:
sformuowanie problemu
Identyfikacja powiza midzy
badanymi systemami: gospodark,
spoeczestwem i rodowiskiem
Wybr jednego problemu oraz
identyfikacja zmiennych definiuj-
cych ten problem
Okrelenie zakresu badanego
problemu (czas, przestrze, inte-
resariusze)
Analiza trendw definiujcych
problem
Etap oceny:
stworzenie mapy zaoe
Analiza istniejcych wyjanie
problemu
Budowa modelu (modeli) po-
strzeganej rzeczywistoci
Identyfikacja gwnych niewiado-
mych i obszarw niepewnoci
Sformuowanie polityki
Ustanowienie celw
Budowa modelu (modeli) idealnej
rzeczywistoci
Debata na temat potrzebnych
zmian
Okrelenie wskanikw
Wdroenie polityki
Monitoring
Zdefiniowanie problemu i jego zakresu.
Jakie s problemy?
Dlaczego s one uciliwe?
Jakie s cele interesariuszy?
Jakie kluczowe czynniki odzwierciedlaj problem?
2.
Jak dalek przyszo powinnimy rozwaa?
Jak gboko w przeszoci tkwi korzenie problemu?
Jak czsto problem si pojawia?
Na jakim obszarze geograficznym pojawia si problem?
Jacy interesariusze wpywaj na problem lub znajduj si
pod jego wpywem?
Jak w przeszoci zachowyway si zmienne definiujce
problem?
Jak moe wyglda ich zachowanie w przyszoci?
Zastosowanie technik modelowania w celu wizualizacji
struktury systemu.
Jakie s obecne teorie, hipotezy lub przekonania co do tego,
dlaczego problem istnieje?
Jaki jest postrzegany obraz wiata?
Jakie zmienne powinny by dodane?
Jakie s, istotne dla problemu, wzajemne relacje pomidzy
zmiennymi?
Jakich informacji brakuje?
Polityka dopasowuje si elastycznie do zmieniajcej si
sytuacji.
Jakie s spodziewane rezultaty?
Jak powinna wyglda rzeczywisto?
Jakie s rnice pomidzy rzeczywistoci postrzegan
a idealn?
Jakie s prawdopodobne scenariusze rozwoju wydarze?
Jakie zmienne powinny by monitorowane?
Wdroenie zmian moe wymaga powrotu do poprzednich
etapw, w celu weryfikacji przyjtych zaoe pod wpywem
nowych informacji. Mog np. pojawi si nieprzewidziane
przeszkody, zmieniajce w istotny sposb sytuacj.
Wykorzystanie wczeniej zdefiniowanych wskanikw.
Monitoring nie stanowi zakoczenia procesu, ale daje moli-
wo zbadania, czy dziaania zgodne z przyjtymi zaoenia-
mi prowadz do podanych rezultatw. Jeli nie, koniecz-
na jest korekta zaoe inicjuje to ponownie etap oceny
w nastpnym cyklu.
2. Podejcie systemowe 51
 2.3. Diagramy ptli przyczynowych
Modelowanie koncepcyjne zostao wypracowane w odpowiedzi na trudnoci pojawia-
jce si przy uyciu metod ilociowych w rozwizywaniu zoonych, interdyscyplinar-
nych problemw. Trudno ta bya szczeglnie dotkliwa w systemach spoecznych,
w ktrych postrzeganie problemu przez przedstawicieli poszczeglnych grup interesa-
riuszy moe by diametralnie rne. Diagramy ptli przyczynowych (diagramy przyczy-
nowe; causal loop diagrams) s jedn z jakociowych metod systemowych, stosowa-
nych podczas procesu modelowania koncepcyjnego. Proces modelowania zaczyna si
od okrelenia zmiennych i powiza przyczynowych pomidzy nimi, po czym prze-
chodzi do identyfikacji sprze zwrotnych zamknitych acuchw powiza
przyczynowo-skutkowych.
W przypadku pracy grupowej, modelowanie koncepcyjne umoliwia wypracowanie
wsplnego jzyka, w celu wzajemnego zrozumienia podzielanego przez wszystkich
czonkw grupy. Jzyk graficzny umoliwia wczenie wielu uczestnikw, o rnym
pochodzeniu i dowiadczeniach, we wspln prac nad modelem. Proces modelowania
koncepcyjnego moe zosta wykorzystany do wydobycia z uczestnikw ich niewiado-
mych zaoe i modeli mylowych oraz ich graficzne wyraenie w formie mapy,
zawierajcej kluczowe elementy i procesy systemu. Model mona traktowa jako
pojemnik wiedzy otwarty i atwo modyfikowalny, poniewa nowe fakty lub idee
ujawnione podczas procesu modelowania mog zosta wykorzystane do jego udosko-
nalenia. Diagramy przyczynowe wspieraj komunikacj midzy aktorami, krych dany
problem dotyczy i mog stanowi pomoc w planowaniu interwencji systemowych.
Rysunek 2.7 oraz tabela 2.2 prezentuj zasady i wytyczne do tworzenia diagramw
przyczynowych. Zamknite cigi przyczyn i skutkw tworz ptle sprzenia zwrotne
(feedback loops), ktre mog mie charakter rwnowacy (balancing) lub samowzmac-
niajcy (reinforcing). Samowzmacniajce sprzenia zwrotne (W) wzmacniaj kad
zmian w tym samym kierunku, w miar jak przechodzimy dookoa ptli. Przy nieobec-
noci innych interakcji, w zamknitej ptli, proces ten powoduje coraz szybszy wzrost
lub spadek wszystkich zmiennych mona sobie to wyobrazi jako spiral skierowan
w gr lub w d. Rwnowace sprzenia zwrotne (R) dziaaj na rzecz rwnowagi
poprzez przyciganie zmiennych opisujcych elementy systemu do okrelonych
wartoci (celw). Przykadami procesw rwnowacych s: utrzymywanie staej tempe-
ratury ciaa przez ssaki i podanego poziomu zapasw magazynowych przez firmy.

Tabela 2.2. Jak czyta diagramy przyczynowe?

Strzaki oznaczaj relacje przyczynowo-skutkowe.

Podwjne przekrelenie strzaki oznacza, e skutek pojawi si z opnieniem.

Plus przy grocie strzaki oznacza, e obie zmienne zmieniaj si w tym samym
kierunku. Wzrost przyczyny powoduje wzrost skutku.

Minus przy grocie strzaki oznacza, e kierunek zmian jest przeciwny; wzrost
przyczyny powoduje zmniejszenie si skutku.

Zamknite acuchy przyczynowo-skutkowe tworz sprzenia zwrotne (ptle).

Ptle s numerowane i mog by rwnowace lub samowzmacniajce. Charakter
oraz numer sprzenia zwrotnego jest podany wewntrz symbolu ptli (R lub W).

52
 2.

Rysunek 2.7. Zasady tworzenia diagramw przyczynowych

Jako prosty przykad diagramu przyczynowego, rozwamy przypadek dorsza batyc-

kiego (rysunek 2.8; por. studium przypadku 1.P2). Poniewa populacja dorsza batyc-
kiego si zmniejsza (gwnie z powodu nadmiernych pooww), populacja ryb stano-
wicych jego rdo poywienia (przede wszystkim szprotw) si zwiksza. To z kolei
sprawia, e biomasa zooplanktonu (na ktrym eruje szprot) zmniejsza si, co prowadzi
do zakwitu glonw (poywienia dla zooplanktonu). Zwikszona sedymentacja obumie-
rajcych glonw i ich rozkad obnia ilo tlenu w gbszych wodach. To pogarsza
warunki wylgu dorsza i jeszcze bardziej obnia wielko jego populacji (Dring
i Egelkraut, 2008). acuch zalenoci przyczyn i skutkw si zamyka, tworzc
samowzmacniajc ptl sprzenia zwrotnego, w ktrej zmiana w jednym kierunku,
powoduje dalszy wzrost zmiany w tym samym kierunku. To sprzenie zwrotne nie
dziaa w izolacji; wchodzi w interakcj z innymi sprzeniami zwrotnymi, a dynamika
wynikajca z tej interakcji moe by bardzo skomplikowana i trudna do przewi-
dzenia. Samowzmacniajce sprzenia zwrotne mog stanowi zagroenie, jako e
powoduj destabilizacj systemu. Dlatego te wymagaj szczeglnej uwagi w analizie
systemowej.

2. Podejcie systemowe 53
 Czsto popenianym bdem podczas czytania diagramw przyczynowych jest
dosowne interpretowanie plusw i minusw przy strzakach, jako odpowiednio zwik-
szenie lub zmniejszenie danej zmiennej. Naley pamita, e charakteryzuj one relacj
a nie zmienne; plus przyczyna i skutek zmieniaj si w tym samym kierunku, za
minus przyczyna i skutek zmieniaj si przeciwnych kierunkach. Oznacza to, e
warto zmiennej do ktrej dochodzi strzaka z minusem moe zarwno wzrosn, jak
i zmale, w zalenoci od kierunku zmiany przyczyny.

Rysunek 2.8. Dorsz batycki przykad diagramu przyczynowego

2.4. Gry i symulacje uczestniczce

Gry i symulacje uczestniczce umoliwiaj obserwacj funkcjonowania systemu,
pod wpywem wprowadzanych przez nas zmian polityk i strategii (rysunek 2.9).
Symulacje uczestniczce odzwierciedlaj zmieniajce si sytuacje, w ktrych efekt
kocowy nie jest w aden sposb z gry przewidziany. Kady uczestnik moe
podj okrelon rol, zmierzy si z problemami pojawiajcymi si w danej sytuacji
i dowiadcza skutkw swoich decyzji. Sytuacja moe rozwin si w rnych
kierunkach, zalenie od dziaa i reakcji uczestnikw. Dlatego te symulacja stanowi
pewnego rodzaju studium przypadku konkretnej spoecznej lub fizycznej rzeczywi-
stoci, w ktrej uczestnicy odgrywaj role o dobrze zdefiniowanych obowizkach
i ograniczeniach.
Symulacje uczestniczce byy z powodzeniem stosowane jako narzdzie odkry-
wania, w jaki sposb ludzie podejmuj zoone decyzje, dotyczce zasobw natural-
nych, w sytuacjach zwizanych m.in. z koniecznoci dzielenia si wod do celw iryga-
cyjnych w Afryce (Barreteau i in., 2001), rolnictwem oraz subsydiami w Ameryce
Pnocnej (Taff, 1998) oraz ze zmianami w zagospodarowaniu przestrzeni wok parkw
narodowych w Polsce (Krlikowska i in., 2007). Symulacje uczestniczce cechuj si
wysok elastycznoci i zapewniaj warunki dla wykorzystania indywidualnej wyobrani
i inicjatywy, co jest szczeglnie istotne w przypadku gier umoliwiajcych tworzenie
polityk i strategii dziaania.
Krtko mwic, gry symulacyjne zapewniaj wsparcie procesw edukacyjnych,
menederskich oraz negocjacyjnych. Mog by postrzegane jako wana metoda

54
nauczania umiejtnoci interpersonalnych, strukturyzacji problemu oraz przewidywania
decyzji w sytuacjach konfliktowych. Poniej opisujemy dwa przykady symulacji uczest-
niczcych, zastosowanych w edukacji dla zrwnowaonego rozwoju w Polsce oraz na
Wgrzech. Ilustruj one zalety tej metody, odnoszc si do konfliktu wok infrastruk-
tury narciarskiej wewntrz oraz wok Karkonoskiego Parku Narodowego oraz zrwno-
waonego zarzdzania dolin rzeki Cisy (wg. Tisza).

2.

Rysunek 2.9. Gry i symulacje uczestniczce

Symulacja uczestniczca zostaa uyta podczas wiczenia edukacyjnego

w Karkonoszach (Magnuszewska, 2003; Krlikowska i in., 2007). Karkonoski Park
Narodowy, popularny obiekt turystyczny, suy za doskonay przykad konfliktu
pomidzy ochron przyrody i rozwojem gospodarczym. Przyrodnicy koncentrowali
si na biornorodnoci, za wielu przedsibiorcw postrzegao Park jako zmarno-
wany potencja rozwoju. Konflikt skupia si wok tego, gdzie i jak zbudowa now
infrastruktur narciarsk. Pomimo wielu prb pogodzenia skonfliktowanych stron,
trwa on od wczesnych lat 1990. Symulacja uczestniczca, pod nazw Dynamika
zrwnowaonego rozwoju, zostaa opracowana w celu umoliwienia uczestnikom
bezporedniego dowiadczenia wyzwa, towarzyszcych rozwizywaniu trudnych
problemw spoeczno-ekologicznych i zwizanych z nimi konfliktw i napi.
Projekt mia rwnie na celu wzmocnienie dialogu w lokalnej spoecznoci zaanga-
owanej w konflikt, poniewa zostali rwnie zaangaowani prawdziwi
interesariusze.
Gra Zarzdzanie dolin rzeczn, dotyczca zrwnowaonego zarzdzania dolin
rzeki Cisy, zostaa opracowana przez naukowcw z International Institute for Applied

2. Podejcie systemowe 55
 Systems Analysis (Austria) oraz Centrum Rozwiza Systemowych we Wrocawiu, we
wsppracy z wgierskimi instytutami badawczymi i organizacjami pozarzdowymi.
Uczestnicy gry wcielaj si w role rolnikw lub lokalnych decydentw. Rzeczywisto
stworzona w tej grze pozwala na przebadanie wielu moliwych scenariuszy rozwoju,
poprzez obserwacj konsekwencji decyzji dotyczcych zrwnowaonego rozwoju
doliny rzecznej. Gra bya rozgrywana przez studentw, rolnikw, przedstawicieli orga-
nizacji pozarzdowych, naukowcw oraz urzdnikw na Wgrzech, w Hiszpanii, Belgii
i Polsce. Uczestnicy byli zaskoczeni tym, e ich decyzje nie mogy by podejmowane
jednostronnie, ani przez rolnikw, ani przez decydentw. Gra ujawnia, w jak duym
stopniu na podejmowane decyzje wpywaj: niedokadna wiedza (por. podrozdzia 1.4),
zmienno czynnikw naturalnych, brak integracji rnych polityk, wzajemne interakcje
midzy rnymi aspektami tych samych zagadnie oraz wczeniejsze ustalenia (doty-
czce np. rozbudowy infrastruktury lub wyboru technologii).

2.5. Podsumowanie: zrwnowaony rozwj jako

koncepcja systemowa
Poniewa zrwnowaony rozwj staje si coraz bardziej popularn koncepcj, ronie
potrzeba zapewnienia moliwoci jej realizacji. Aby to osign, potrzeba prawdziwie
interdyscyplinarnego oraz midzysektorowego podejcia. Wymagane s te ramy
koncepcyjne, umoliwiajce integracj wiedzy i danych. Std po przedstawieniu w tym
rozdziale podejcia systemowego, w nastpnym przeanalizujemy podstawy teoretyczne
zrwnowaonego rozwoju. Mylenie systemowe oraz narzdzia praktyki systemowej
mog by z powodzeniem stosowane jako wsparcie procesu zrwnowaonego rozwoju
(rysunek 2.10). Jak zobaczymy w studiach przypadku, mylenie systemowe jest szcze-
glnie widoczne w badaniu funkcjonowania ekosystemw oraz zastosowaniu zdobytej
wiedzy do wsparcia zrwnowaonego rozwoju w systemach stworzonych przez
czowieka.

Rysunek 2.10. Zrwnowaony rozwj jako koncepcja systemowa

56
rda praktyczne
Sterman, J.D. (2000), Business dynamics. System thinking and modeling for a complex
world, Boston: Irwin/McGraw-Hill. Klasyczna pozycja dotyczca stosowania mylenia
systemowego w wiecie biznesu.
Senge, P.M. (1998), Pita dyscyplina, Warszawa: Dom Wydawniczy ABC. Ksika
skupiajca si na rozwizywaniu problemw za pomoc metody systemowej, tak by
firmy przeksztacay si w uczce si organizacje.
Vennix, J., (1996), Group model building: facilitating team learning using system
dynamics, New York: Wiley. Poradnik stosowania metody partycypacyjnej do
2.
analizy danych jakociowych.
Road maps: a guide to learning system dynamics jest seri poradnikw stworzonych na
MIT, majcych uatwi uczniom i nauczycielom zdobywanie i przekazywanie wiedzy
o zasadach dynamiki systemowej <www.sysdyn.clexchange.org/road-maps>.
CmapTools jest komputerowym programem, pozwalajcym na graficzne modelowanie
wiedzy w postaci map koncepcyjnych <cmap.ihmc.us>.
System Dynamics Society jest midzynarodow organizacj nonprofit, wpierajc rozwj
i stosowanie idei dynamiki systemowej <www.systemdynamics.org>.
Centrum Rozwiza Systemowych, organizacja pozarzdowa z Wrocawia, specjalizuje
si w stosowaniu podejcia systemowego do dziaa naukowych, edukacyjnych
i doradczych, m.in. przez tworzenie gier symulacyjnych, takich jak Floodplain
Management Game <www.crs.org.pl>.

Pytania
1. Opinia nauczyciela
Pawe ma 13 lat. Twierdzi, e nauczyciel mu dokucza. To sprawia, e chopiec nie
ma motywacji do nauki. Z drugiej strony nauczyciel uwaa, e opinia Pawa opiera
si na jego sabych stopniach. Co jest twoim zdaniem skutkiem, a co przyczyn w tej
sytuacji? Przedstaw t zaleno w formie diagramu.
2. Narysuj diagram przyczynowy samowzmacniajce sprzenie zwrotne
a) Wzrost populacji
Im wiksze s rozmiary populacji, tym wiksza liczba urodze, jako e jest wicej
ludzi w wieku rozrodczym.
b) Wieczna zmarzlina
Uwaa si, e ogromne iloci metanu s uwizione w [pokrywie lodowej] Ark-
tyki. Metan jest jednym z najsilniejszych rde efektu cieplarnianego. Naukowcy
obawiaj si, e zmniejszenie obszaru pokrywy lodowej uwolni metan do atmos-
fery. Moe si on sta przyczyn zwikszonej absorpcji promieniowania, dal-
szego wzrostu temperatury atmosfery i coraz bardziej intensywnego kurczenia si
pokrywy lodowej (Ford, 1999).
3. Narysuj diagram przyczynowy eutrofizacja pytkich jezior
Przedstaw zalenoci opisane poniej jako powizania w pojedynczych ptlach
samowzmacniajcych. Pocz trzy ptle w jeden model. Uwzgldnij dopyw skadni-
kw odywczych.
a) Im wysza jest zawarto glonw w wodzie, tym wyszy poziom mtnoci wody.
Wysoka mtno ogranicza moliwo wegetacji. Wegetacja, w postaci kwia-
tw wodnych i trzciny, jest potrzebna jako schronienie dla zooplanktonu, ktry
z kolei eruje na glonach.

2. Podejcie systemowe 57
 b) Wysokie stenie skadnikw odywczych w wodzie stymuluje rozwj glo-
nw. Im wiksza jest obecno glonw w wodzie, tym wysza mtno.
Wysoka mtno ogranicza moliwoci wegetacji. Skadniki odywcze s nie-
zbdne dla wzrostu wegetacji.
c) Unoszcy si w wodzie osad zwiksza mtno. Wysoka mtno ogranicza mo-
liwoci rozwoju wegetacji. Wegetacja utrzymuje osad na dnie, poprzez zwalnia-
nie przepywu wody, powodowanie opadania osadu na dno lub przez uniemo-
liwianie mu uniesienia si.
4. Narysuj diagram przyczynowy rwnowace sprzenie zwrotne
a) Korki uliczne
Tradycyjn metod na zwalczanie korkw i zatorw drogowych byo budowa-
nie drg. [...] Wzrost czasu potrzebnego na dojazdy, korki drogowe bdce norm
i godzina szczytu trwajca od witu do zmierzchu powoduj rosnce naciski ku
tworzeniu nowych drg (Sterman, 2000).
b) Wpyw rolin zielonych na globalne ocieplenie
Drzewa i inne roliny zielone mog reagowa na wysze temperatury powie-
trza wzmoonym wzrostem. Fotosynteza tych rolin spowodowa mogaby
wiksz absorpcj CO2, mniejsz ilo CO2 w atmosferze, mniejsz ilo absor-
bowanego promieniowania i zmniejszenie si temperatury powietrza (Ford,
1999).
5. Odporno systemu na zmiany
Narysuj diagramy, przedstawiajce ponisze scenariusze wedug podanego schematu.

a) Ochrona przeciwpowodziowa
Dowiadczenie uczy, e way i zbiorniki wodne stanowi dobr ochron przed
maymi i rednimi powodziami, lecz nie przed naprawd wysokimi falami

58
 powodziowymi. Co wicej, systemy ochrony przeciwpowodziowej powo-
duj bdne poczucie bezpieczestwa na obszarach zagroonych zalaniem. To
z kolei zachca inwestorw do budowy infrastruktury na chronionym obsza-
rze. W sytuacji takiej, gdy nadejdzie naprawd dua powd, straty s o wiele
wysze ni wczeniej. Due straty powoduj dania wzmocnienia ochrony
przeciwpowodziowej. W ten sposb tworzy si bdne koo: ochrona inwe-
stycje straty wicej ochrony wicej inwestycji wicej strat.
Wiele krajw potwierdza, e zwikszone wydatki na ochron przeciwpowo-
dziow nie zmniejszaj strat spowodowanych przez powodzie, lecz zwikszaj je.
2.
b) rodki owadobjcze
Spord wielu gatunkw pasoytujcych na ziemniakach, pewien uk powo-
dowa szczeglnie wysokie szkody. Naukowcy opracowali nowy rodzaj insek-
tycydu, zabjczy dla tego wanie owada. Rolnicy rozpoczli masowe opry-
skiwanie pl. Niedugo po rozpoczciu akcji, ilo ukw znaczco spada.
Niestety, po kilku latach ludzie zauwayli, e liczba szkodnikw tego wa-
nie gatunku zacza rosn i e rodek owadobjczy, cho pocztkowo sku-
teczny, przesta dziaa.
c) Poary
Wbrew oczekiwaniom, amerykaska polityka zapobiegania poarom lasw
doprowadzia do zwikszenia ich dotkliwoci i rozmiarw. W rezultacie tej poli-
tyki, pocztkowo czstotliwo poarw lasw zmalaa. To doprowadzio do aku-
mulacji martwych drzew, co byo przyczyn, dla ktrej z czasem poary stay
si wiksze, gortsze i bardziej niebezpieczne. Te due poary czsto niszczyy
nawet najwiksze i najstarsze drzewa, ktre normalnie s odporne na mae poary
(Sterman, 2000).

2. Podejcie systemowe 59
 Studium przypadku 2.P1.
Zrwnowaony rozwj w Dolinie Baryczy1
Rzeka Barycz jest jednym z najwikszych dopyww Odry. Jej paska, nisko pooona
dolina, ze stromymi wzniesieniami otaczajcych wzgrz, wpyna na powstanie zrni-
cowanych siedlisk z mozaik lasw, k i staww, tworzcych due i mae kompleksy
przyrodnicze. Jednym z kluczowych obszarw pod wzgldem ekologicznym s Stawy
Milickie, przycigajce due stada ptakw wdrownych.
Zmieniajce si warunki polityczne i ekonomiczne zaowocoway zwikszonym
bezrobociem, stanowicym rdo wielu zagroe dla biornorodnoci Doliny Baryczy.
Wyzwanie zwizane z zachowaniem biornorodnoci i jednoczesn popraw lokalnej
gospodarki, doprowadzio do stworzenia koalicji aktywnych w regionie organizacji
pozarzdowych. Uzyskaa ona pomoc ze strony zewntrznych ekspertw. Dla rozwi-
zania problemw zastosowano mylenie systemowe oraz modelowanie partycypacyjne.
Aby przedstawi moliwoci rozwoju, opracowano model zrwnowaonego rozwoju
regionu wraz ze wstpnym zestawem wskanikw umoliwiajcych pomiar postpw
(por. rozdzia 9).
Narzdzia mylenia systemowego pomagay lokalnym interesariuszom lepiej wykorzy-
sta ich dowiadczenia przy tworzeniu strategii dziaania, dokonywaniu pomiaru postpw
oraz kontynuacji rozwoju i innowacji w tym zakresie. Przygotowane w ten sposb osoby
mog w lepszy sposb adaptowa midzynarodowe idee i dowiadczenie w swoim
otoczeniu lokalnym, poniewa maj moliwo wykrywania i naprawiania bdw.
Dlatego te celem projektu byo ustanowienie wsplnych ram zarzdzania adaptacyjnego
dla rnych organizacji pozarzdowych, tak aby umoliwiy one dyskusj nad rnymi
wizjami. Ramy te miay rwnie pomc w wypracowaniu celw i wskanikw, za pomoc
ktrych organizacje mogyby mierzy swj postp w kierunku zrwnowaonego rozwoju.
W czasie projektu zorganizowano seri warsztatw dla organizacji pozarzdowych.
Inni interesariusze oraz studenci od czasu do czasu przyczali si do spotka oraz
dyskusji zespou projektowego. Profesjonalni dziaacze lokalnych organizacji pozarz-
dowych wnieli znaczcy wkad w zainicjowanie ram zarzdzania adaptacyjnego.
Pomagali pocztkowo w przyswajaniu nowych idei i metod dziaania, a z czasem dziaali
jako pomost, uatwiajcy zrozumienie procesu lokalnym interesariuszom. Zdobyli u nich
zaufanie, dziaajc dugo na danym obszarze. Organizacje pozarzdowe stay si odpo-
wiedzialne za przekazanie nowej wiedzy lokalnej spoecznoci i tym samym rwnie
zaangaowanie jej w projekt. Bezporednie zaangaowanie wszystkich interesariuszy
sprawioby, e projekt staby si o wiele bardziej kosztowny i czasochonny.
Graficzny jzyk diagramw przyczynowych umoliwi skuteczne poczenie rno-
rodnych dowiadcze i specjalizacji uczestnikw, we wsplnym modelu regionalnych
zagadnie zrwnowaonego rozwoju. W miar jak sie relacji nabieraa ksztatu, a iden-
tyfikacja samowzmacniajcych oraz rwnowacych sprze zwrotnych zacza odsa-
nia makrostruktur systemu, poszczeglne obszary staway si bardziej zrozumiae.
W ten sposb rozlegy gszcz powiza zosta zredukowany do mniejszych zestaww
zmiennych, ktre wykazyway tendencje do wzajemnych interakcji. Diagramy przyczy-
nowe uatwiy uczestnikom wyraanie ich modeli mylowych, a nastpnie graficzn
ekspresj tych zaoe w formie mapy ilustrujcej kluczowe czynniki i procesy zacho-
dzce w regionie. Model, naniesiony na duy arkusz papieru i zawieszony na cianie

1
Bardziej szczegowy opis tego studium przypadku znajduje si w Magnuszewski i in. (2005).

60
podczas kadej dyskusji, jasno wskazywa zoone relacje pomidzy przyrod
i spoecznoci w krajobrazie rolniczym. By zrozumiay nie tylko dla uczestnikw
projektu, ale rwnie dla lokalnych interesariuszy oraz studentw.
Podsumowujc zastosowanie modelu zdyscyplinowao dyskusje grupowe.
Rnice (i podobiestwa) w opiniach wyraano precyzyjniej, za luki w zrozumieniu
byy odkrywane bardziej efektywnie.
Regionalny model zrwnowaonego rozwoju
Model koncepcyjny, dotyczcy zrwnowaonego rozwoju w regionie (rysunek 2.11),
zosta wypracowany w oparciu o cel organizacji pozarzdowych biorcych udzia
2.
w projekcie. Celem tym bya analiza oraz pomiar tego, w jaki sposb ich projekty przy-
czyniaj si do poprawy lub zachowania jakoci rodowiska na obszarze ich dziaania.
Naley podkreli, e ten model, stworzony podczas pierwszego cyklu zarzdzania
adaptacyjnego, zawiera przede wszystkim zaoenia przedstawicieli organizacji pozarz-
dowych, dotyczce analizowanego systemu. Przyjrzymy si im w kolejnych akapitach.
Te zaoenia powinny zosta zweryfikowane i uzupenione podczas kolejnych cykli.
Kiedy jako rodowiska ulega pogorszeniu, spoeczne poparcie dla standardw
rodowiskowych ronie. Widzc z kondycj rodowiska, ludzie s bardziej skonni
wspiera standardy majce na celu popraw jego stanu. To poparcie umoliwia wpro-
wadzenie bardziej restrykcyjnych standardw rodowiskowych, ktre z kolei podnosz
poziom praktyk przyjaznych rodowisku. Po pewnym czasie (z opnieniem) prowadzi
to do poprawy jakoci rodowiska. Te relacje tworz ptl rwnowac (R1 rato-
wanie rodowiska), ktra umoliwia zachowanie jakoci rodowiska w dobrym stanie.
Zakadamy, e bardziej restrykcyjne standardy rodowiskowe zwikszaj poziom
praktyk przyjaznych rodowisku. Jednak jest to prawd tylko wwczas, jeli pozostawimy
liczb oraz powierzchni gospodarstw przyjaznych rodowisku niezmienion.
Natychmiastowym rezultatem wprowadzenia standardw rodowiskowych moe by
spadek zyskw z upraw przyjaznych rodowisku, co moe zniechci cz rolnikw
oraz spowodowa zmniejszenie liczby lub powierzchni gospodarstw przyjaznych rodo-
wisku. To pokazuje, e wprowadzenie nowych standardw rodowiskowych moe
wpyn na poziom praktyk przyjaznych rodowisku na dwa rne sposoby. Nie ma
pewnoci, czy w poziom wzronie czy spadnie. W efekcie moe to spowodowa, e
ptla R1 (ratowanie rodowiska) nie bdzie dziaa w podany sposb.
Kiedy zyski z upraw przyjaznych rodowisku ulegaj zmniejszeniu, spoecznie
postrzegane korzyci, ktre daje rodowisko (usugi ekosystemu dostrzegane przez
spoeczno regionu) rwnie si zmniejsz. To z kolei obniy spoeczne poparcie dla
standardw rodowiskowych i nastpnie utrudni utrzymanie standardw rodowisko-
wych (naszego gwnego narzdzia poprawy jakoci rodowiska). To opisuje kolejn
ptl rwnowac (R2 standardy rodowiskowe powikszaj koszty i pomniejszaj
plony, jako konsekwencja mniejszej produktywnoci), ktra utrzymuje standardy rodo-
wiskowe na niskim poziomie. Ta ptla opisuje opr, jaki bardzo czsto napotykaj orga-
nizacje pozarzdowe, zajmujce si ochron rodowiska. Jego rdem jest model
mylowy, wedug ktrego dobry stan rodowiska oznacza zy stan gospodarki. Kolejne
ptle w naszym modelu pokazuj, dlaczego nie zawsze musi to by prawda, nawet jeli
w pierwszej fazie czsto tak si dzieje.
Powysza analiza pokazuje, e aby rozpocz proces poprawy jakoci rodowiska
przez zwikszanie iloci gospodarstw przyjaznych rodowisku, potrzebny jest impuls
z zewntrz. Taki impuls moe by zapewniony przez organizacyjne wsparcie dla

2. Podejcie systemowe 61
 gospodarstw przyjaznych rodowisku. W praktyce jest ono najczciej zapewniane przez
organizacje pozarzdowe, ale moe rwnie pochodzi od wadz lokalnych lub innych
instytucji. Zazwyczaj ci interesariusze ustalaj cel podany poziom praktyk przyja-
znych rodowisku i nastpnie podejmuj dziaania tak dugo, a luka pomidzy aktu-
alnym, a podanym poziomem praktyk przyjaznych rodowisku nie zniknie. Ten
proces stwarza kolejn ptl rwnowac (R3 organizacyjna presja na praktyki przy-
jazne rodowisku), ktra jest niezmiernie istotna dla osignicia celw rodowiskowych.
Jej celem jest doprowadzenie do sytuacji, w ktrej system bdzie dziaa bez wsparcia
zewntrznego, co oznacza, e ostatecznie gospodarstwa przyjazne rodowisku powinny
by samowystarczalne ekonomicznie. Ale by to osign, naley przez pewien czas
zapewni tym gospodarstwom odpowiednie wsparcie.
Naley podkreli, e wsparcie instytucjonalne, udzielane w celu stworzenia gospo-
darstw przyjaznych rodowisku, produkcja i promocja zielonych lokalnych produktw
(ZLP) oraz rozwijanie zielonej turystyki to kluczowe czynniki rozwoju zrwnowaonego
w przypadku analizowanego regionu. Badania nad wdraaniem innowacji (Repenning,
2002) pokazuj, e jedn z gwnych przyczyn niepowodzenia inicjatyw, majcych na
celu popraw sytuacji problemowej, jest zbyt wczesne odcicie wsparcia zewntrznego.
Ptla rwnowaca R3 musi dziaa przez wystarczajco dugi czas, aby pozwoli na
uruchomienie ptli samowzmacniajcych, ktre dziaajc we waciwym kierunku, bd
stymulowa innowacj. Rol organizacji pozarzdowych lub innych instytucji zajmuj-
cych si ochron rodowiska jest utrzymywanie tego procesu tak dugo, a opisane
poniej dziaanie ptli samowzmacniajcych pomoe jednoczenie osign cele ekono-
miczne i rodowiskowe.
Pierwsza ptla samowzmacniajca (W1 przychody z programw rolno-rodowi-
skowych) czy praktyki przyjazne rodowisku z zyskami z upraw przyjaznych rodo-
wisku. Gospodarstwa przyjazne rodowisku staj si bardziej zyskowne, co zachca
innych rolnikw do zwikszenia standardw rodowiskowych i generuje wicej praktyk
przyjaznych rodowisku, ktre ostatecznie umoliwiaj uzyskanie jeszcze wikszych
przychodw z programw rolno-rodowiskowych. Naley rwnie zauway, e zwik-
szenie zyskw z upraw przyjaznych rodowisku uatwia mieszkacom regionu dostrze-
enie korzyci rodowiskowych i wzmacnia spoeczne poparcie dla standardw rodo-
wiskowych. Krtkoterminowy spadek zyskw z upraw przyjaznych rodowisku zosta
skorygowany przez dugoterminowe przychody z programw rolno-rodowiskowych.
Inny dugoterminowy proces zwizany jest z moliwociami w zakresie zielonej tury-
styki, ktre s realne wwczas, kiedy jako rodowiska jest wystarczajco wysoka. Poprawa
jakoci rodowiska wpywa na atrakcyjno turystyczn regionu, ale ze znacznym opnie-
niem. Zwikszona atrakcyjno turystyczna umoliwia uzyskanie dodatkowych zyskw
z zielonej turystyki, co zwiksza spoecznie postrzegane korzyci, ktre daje rodowisko. Ten
proces zamyka kolejn ptl samowzmacniajc (W2 natura przyciga turystw). Wpywa
on rwnie na ptl rwnowac R2 (standardy rodowiskowe powikszaj koszty
i pomniejszaj plony), uatwiajc utrzymanie standardw rodowiskowych.
Standardy rodowiskowe nie tylko okrelaj standardy dla rolnikw, ale mog
rwnie znale zastosowanie we wprowadzaniu marki dla zielonych lokalnych
produktw (ZLP). Jeli produkcja ZLP przynosi zyski, cz z nich moe zosta ponownie
zainwestowana, aby wzmocni lub zrnicowa produkcj, przynoszc jeszcze wicej
zyskw z ZLP. Te poczenia tworz ptl samowzmacniajc W3 wzrost ZLP przez
reinwestowanie. Zyski z ZLP wzmacniaj spoecznie postrzegane korzyci, ktre daje
rodowisko, wic rwnie przyczyniaj si do zaostrzenia standardw rodowiskowych.

62
 Na zwizek pomidzy produkcj, a zyskami z ZLP wpywa wiele czynnikw, takich
jak: atrakcyjno ZLP dla konsumentw, wsparcie dla ZLP, lokalne moliwoci przetwr-
stwa ywnoci oraz lokalna tosamo kulturowa. Atrakcyjno marki stanowi kolejny
wany czynnik, poniewa udane wprowadzenie marki na rynek moe znacznie
wspomc sprzeda ZLP.
Gospodarstwa przyjazne rodowisku i ZLP s cile ze sob zwizane. Produkcja
ZLP jest oparta gwnie na zbiorach z gospodarstw przyjaznych rodowisku. Zwikszony
popyt na zbiory z gospodarstw przyjaznych rodowisku prowadzi do wikszych zyskw
z upraw przyjaznych rodowisku. To oznacza, e bycie rolnikiem ekologicznym jest
2.
bardziej atrakcyjne i prowadzi do zwikszenia liczby i/lub powierzchni gospodarstw
przyjaznych rodowisku. Ten proces tworzy kolejn ptl samowzmacniajc W4
gospodarstwa przyjazne rodowisku i lokalne produkty wspieraj si wzajemnie.
Zielone lokalne produkty s rwnie powizane z turystyk. Wiele ZLP bdzie sprze-
dawanych w obiektach zwizanych z zielon turystyk. W ten sposb atrakcyjno tury-
styczna wpywa na zyski z ZLP. To poczenie zamyka kolejn ptl samowzmacniajc
(W5 zyski z lokalnych produktw sprzedanych turystom). Z kolei atrakcyjno tury-
styczna poprawia wizerunek regionu, co sprawia, e lokalna marka jest znacznie
bardziej rozpoznawalna i atrakcyjna. Te poczenia zamykaj ptl samowzmacniajc
W6 przychody z lokalnych produktw dziki zielonemu wizerunkowi.
Podsumowujc, ptla rwnowaca R2 dziaa krtkoterminowo, utrudniajc wpro-
wadzenie standardw rodowiskowych, majcych na celu popraw jakoci rodowiska.
W dugim okresie, ptle samowzmacniajce W1 do W6 sprawiaj, e korzyci, jakie daje
rodowisko, s znacznie bardziej oczywiste dla lokalnej spoecznoci. Oznacza to,
e wprowadzanie standardw rodowiskowych jest procesem wymagajcym cierpli-
woci koszty poniesione w krtkim okresie przynosz dugookresowe korzyci.
Model ten pomaga zrozumie, e rodowisko albo gospodarka jest faszyw dycho-
tomi, jeli ujrzymy sytuacj w wystarczajco dugiej perspektywie czasowej.
Wskaniki zrwnowaonego rozwoju
Podczas wypracowywania modelu koncepcyjnego, zrozumiano zagadnienia zrwnowa-
onego rozwoju. Potem stworzono instrumenty, umoliwiajce pomiar postpw wska-
niki zrwnowaonego rozwoju. Wypracowany model by podstaw do identyfikacji
najwaniejszych zmiennych (wyrnionych kolorem na rysunku 2.11), na podstawie
ktrych stworzono wskaniki (tabela 2.3), ktre mog zosta ulepszone na dalszych
etapach procesu zarzdzania adaptacyjnego.
Wnioski
Koncepcje i metody systemowe, takie jak analiza modeli mylowych oraz diagramy
przyczynowe, posiadaj znaczce moliwoci wyjaniania zoonych procesw, ale
przy pocztkowym zetkniciu si z nimi mog oniemiela. Nauka systemowa
angauje oraz integruje rnorodne dyscypliny i dowiadczenia, a opanowanie jej
zajmuje lata treningu i zastosowa. Jednake z pomoc dowiadczonych facylita-
torw, tego typu metody mog by stosowane w praktyce zarwno przez profesjo-
nalistw, jak i laikw. Celem jest wypracowanie regionalnych strategii i wskanikw
zrwnowaonego rozwoju. Podczas tego procesu, wiele uwagi naley powici
podstawom: specyficznemu jzykowi, analizie systemowej oraz zapewni uczest-
nikom moliwoci zastosowania przekazywanej wiedzy. Diagramy przyczynowe
powinny by wprowadzane stopniowo, zaczynajc od pojedynczej ptli i budujc
wok niej cay diagram.

2. Podejcie systemowe 63
 Projekt opisany w studium przypadku 2.P1 sta si podstaw duszej wsppracy
pomidzy naukowcami a organizacjami pozarzdowymi w regionie Dolnego lska.
Podejcie systemowe zostao zastosowane w analizie moliwoci stworzenia zielonych
lokalnych produktw, ktra stanowia przedmiot kolejnego projektu.

Rysunek 2.11. Zmienne i powizania przyczynowe w modelu zrwnowaonego rozwoju Doliny

Baryczy (wyrnione kolorem zostay zmienne kluczowe, ktre posuyy jako podstawa opraco-
wania wskanikw zrwnowaonego rozwoju)

64
Tabela 2.3. Kluczowe zmienne i opisujce je wskaniki

Kluczowe zmienne Wskaniki

Jako rodowiska Biornorodno liczba gatunkw rolin i zwierzt

Jako wody
Procent nadajcych si do wykorzystania siedlisk (obszarw

Gospodarstwa przyjazne
zielonych)

Stosunek iloci GP do cznej iloci wszystkich gospodarstw

2.
rodowisku (GP) Stosunek powierzchni GP do cznej powierzchni
wszystkich gospodarstw
Wspczynnik konwersji gospodarstw rolnych na GP

Przychody z programw Procent maksymalnego cakowitego dofinansowania,

rolno-rodowiskowych moliwego do uzyskania przez rolnika
Procent minimalnego dochodu rocznego

Produkcja zielonego Przychody ze sprzeday, jako procent cakowitej sprzeday

lokalnego produktu (ZLP) danej firmy
Liczba zatrudnionych osb
Liczba przedsibiorstw

Zyski z ZLP Cakowita ilo pienidzy zarobiona w regionie

rednia dochodowo ZLP na jedn firm

Zyski z upraw przyjaznych Cakowita ilo pienidzy zarobiona w regionie

rodowisku Rentowno upraw przyjaznych rodowisku
(na gospodarstwo)

Zyski z zielonej turystyki (ZT) Cakowite zyski z zielonej turystyki w regionie

rednia dochodowo ZT na firm

Organizacyjne wsparcie dla Liczba godzin pracy nad projektami wspierajcymi GP

gospodarstw przyjaznych Wsparcie postrzegane przez rolnikw
rodowisku

Atrakcyjno marki ZLP wiadomo i akceptacja marki

Poparcie dla ZLP Liczba godzin pracy nad projektami z zakresu ZLP
Wsparcie w oczach producentw ZLP

Spoeczne poparcie dla Procent populacji wspierajcej bardziej restrykcyjne

standardw rodowiskowych standardy rodowiskowe

Pytania
1. Jakie rozwizania w Dolinie Baryczy niosyby ze sob korzyci zarwno dla rodo-
wiska, jak i lokalnej gospodarki? Dlaczego wanie te?
2. Jakie inne czynniki mog wpyn pozytywnie na poziom praktyk przyjaznych
rodowisku? Jakie potencjalnie niepodane skutki mog ze sob nie?
3. Na podstawie studium przypadku Doliny Baryczy wyjanij, dlaczego dychotomia
rodowisko albo gospodarka jest faszywa.

2. Podejcie systemowe 65
 Studium przypadku 2.P2.
Wizja alternatywnego zarzdzania dolin rzeki Cisy2
Cisa to jeden z najwikszych dopyww Dunaju, pyncy przez rozleg rwnin
na wschodzie Wgier. Jej rda znajduj si na poudniowych stokach Karpat, za ujcie
w Serbii. Z racji specyficznej topografii, wzdu jej biegu wystpuj powodzie, ktre
nale do najbardziej dramatycznych w Europie. Po obfitych deszczach na zachodniej
Ukrainie i Rumunii poziom Cisy moe podnie si o ponad 12 metrw w cigu 24
godzin (BME ViKK, 2003; Sendzimir i in., 2004). Tego typu fale powodziowe zostawiaj
po sobie toksyczne osady, niszczc rzeczn faun (zwaszcza populacje ryb) oraz tury-
styk w regionie. Powane powodzie maj miejsce przecitnie co 1012 lat (BME ViKK,
2003). Jednake w cigu ostatniego stulecia znacznie przybray na sile pod kadym
wzgldem: poziomu, natenia, czstotliwoci, a co za tym idzie wyrzdzanych szkd
(Sendzimir i in., 2004). Przyczyn tej niepokojcej tendencji mog by liczne zabiegi
hydrotechniczne, ktre w cigu trzech stuleci w znaczny sposb przeksztaciy bieg
rzeki oraz krajobraz doliny (pogbienie koryta, znaczce skrcenie biegu rzeki, obwa-
owanie brzegw itp.). Celem tych zabiegw byo gwnie przystosowanie krajobrazu
na potrzeby upraw, przede wszystkim zboa. Istniejca infrastruktura przeciwpowo-
dziowa okazuje si nieskuteczna w obliczu wikszych fal powodziowych.
Problemy wywoane stojc w dolinie wod, utracon produktywnoci oraz czst-
szymi i bardziej intensywnymi powodziami doprowadziy do zainicjowania w 1871 r.
szeroko zakrojonych prac melioracyjnych i hydrotechnicznych, znanych pod nazw
Planu Vsrhelyiego (Molnar, 2005; Sendzimir i Flachner, 2007). Jego realizacja dopro-
wadzia w cigu stulecia do ochrony 97% powierzchni dorzecza przed ryzykiem
powodzi, przy pomocy ponad 4500 km waw przeciwpowodziowych wzdu Cisy i jej
dopyww. Zgodnie z Planem wzniesiono rwnie obwaowania wok 840 mniejszych
osad oraz 48 miast i duych wsi (Siposs i Kis, 2002). Wykopano take ok. 40 000 km
kanaw, w celu obnienia poziomu wd gruntowych, przyspieszenia procesu osuszania
pl pszenicy i wsparcia systemu irygacji (Szlvik i in., 2000). Rnice pomidzy pier-
wotnym ksztatem doliny, a krajobrazem po realizacji Planu Vsrhelyiego, mona
zobaczy na rysunku 2.12.
W midzyczasie zaszy jednak istotne zmiany (wycinka lasw na Ukrainie na du
skal i postpujce zmiany klimatyczne), ktre spowodoway, e way przeciwpowo-
dziowe coraz czciej nie speniay swojej funkcji. W ostatnich latach, wraz z podwy-
szaniem waw, rosn jednoczenie obserwowane maksymalne stany wd, niweczc
podejmowane dziaania. Rosnce zagroenie powodziowe i zwizane z nim zniszczenia
ograniczaj zarobki i moliwoci rozwoju turystyki, wpywaj na wzrost bezrobocia
i emigracji ludnoci z tych terenw. Oznacza to rwnie wzrost poczucia niepewnoci
wrd spoecznoci lokalnej. Sposb gospodarowania zasobami wodnymi w dolinie
okaza si puapk, uniemoliwiajc wypracowanie trwaych rozwiza w tej stale
pogarszajcej si sytuacji.
Wikszo dziaa podejmowanych w ramach gospodarki wodnej w regionie wci
odzwierciedla tradycyjny paradygmat ochrona krajobrazu przed powodzi oraz jest
odgrnie sterowanych z Budapesztu. Jednak w cigu kilku ostatnich dziesicioleci
uksztatowaa si nieformalna sie wsppracy (shadow network; Olsson i in., 2006)

2
Wicej informacji na temat podali Sendzimir i in. (2007). Jako jedyne w naszej ksice, to studium przypadku nie dotyczy Polski.
Zdecydowalimy si jednak je zaprezentowa, poniewa jest to unikalny w Europie rodkowo-Wschodniej przykad zastosowania
zarzdzania adaptacyjnego do rozwizania zoonego problemu, dotyczcego zwizkw gospodarki, spoeczestwa i rodowiska.

66
pomidzy naukowcami, dziaaczami lokalnymi oraz przedstawicielami administracji
publicznej, zainteresowanymi zgbieniem moliwych alternatyw gospodarowania
w dolinie. Jej uczestnicy zdoali zainicjowa powan debat. Jej celem byo zrozu-
mienie, w jaki sposb zalenoci spoeczno-ekologiczne wpywaj na dotychczasowy
sposb zarzdzania dolin. Lata dyskusji wrd wgierskiego spoeczestwa zaowoco-
way gotowoci do rozwaenia nowych podej. Poniszy przykad opisuje zastoso-
wanie modelowania koncepcyjnego w tej dyskusji.
Gwnym celem przedstawionego modelu jest uwzgldnienie rnorodnych
pomysw na uniknicie puapki dotychczasowego gospodarowania. Okrelono bariery
2.
i moliwoci dawnego sposobu zarzdzania dolin rzeczn. Postanowiono go zmieni
na zintegrowany z naturalnymi procesami przyrodniczymi. Szczeglnie wana bya
odpowied na pytanie, jak prowadzi gospodark wodn, opart na paradygmacie
ycie w harmonii z rzek (Smits i in., 2000). Innowacje zaproponowane przez niefor-
maln sie wsppracy stay si now strategi, opart na zintegrowanym zarzdzaniu
zasobami wodnymi i caym obszarem.

2.12a

2.12b

Rysunek 2.12. Artystyczna interpretacja rnorodnych wzorw mozaiki krajobrazowej w dolinie

Cisy przed (2.12a) i po (2.12b) realizacji planu Vsrhelyiego, majcego na celu regulacj rzeki
(Siposs i Kiss, 2002)

Modelowanie czynnikw, ktre uatwiaj lub blokuj transformacj

Rozmowy prowadzone w ramach nieformalnej sieci wsppracy spowodoway yczliwe
nastawienie mieszkacw dorzecza Cisy do zmian. Pomogy zidentyfikowa gwne
czynniki, umoliwiajce wdroenie alternatywnego paradygmatu zarzdzania. Te
czynniki powinny zosta poczone w spjn, przejrzyst i przekonujc wizj zmiany
regionu. Barier w zrozumieniu powoduj rnice opinii, ktre te hamuj inicjatyw.
Niepowodzenie w jednoczeniu interesariuszy wok alternatywnego scenariusza jest
kluczowym wyzwaniem w transformacji regionu. Poniej opiszemy, w jaki sposb
uylimy modelowania partycypacyjnego, wychodzc poza zwyczajow list

2. Podejcie systemowe 67
 czynnikw i koncentrujc si na sieci zalenoci lecej u podoa obserwowanych
problemw.
Wiele czynnikw, majcych wpyw na transformacj, moe zosta zebranych
w czterech podstawowych grupach (ramki na rysunku 2.13). Przedstawiaj one zbiory
interakcji, uporczywie wzmacniajcych kluczowe paradygmaty i zwizane z nimi
procesy. Stary paradygmat ochrona krajobrazu przed rzek (zwizany z intensyfikacj
gospodarki rolnej), zosta zastpiony przez nowy: ycie w harmonii z rzek (ktry
czy si z produktywnoci obszaru). Nowy paradygmat okrela take w znacznym
stopniu dynamik sytuacji w dorzeczu Cisy. Dlatego rozpoczniemy od opisu kluczo-
wych powiza, stymulujcych interakcj wewntrz wspomnianych powyej grup oraz
pomidzy nimi. Owe powizania tworz ptle wzmacniajce dotychczasowy sposb
zarzdzania opisywanym obszarem.
Dwa samowzmacniajce sprzenia zwrotne (W1a, W1b) napdzaj obecn spiral
wzrostu intensyfikacji rolnictwa. Wzrost zyskw z hektara gospodarstw wielkoobszarowych
wzmacnia presj na intensyfikacj. Ta za przynosi dalszy wzrost popytu na ziemi, wynikaj-
cego z chci zwikszenia obszaru intensywnego uytkowania lub te inwestycji w technologi
rolnicz, umoliwiajc bardziej intensywne gospodarowanie (wikszy i bardziej wydajny
sprzt, chemiczne rodki ochrony rolin oraz nawozy). Owe inwestycje zwikszaj zbiory
gospodarstw wielkoobszarowych, co z kolei przynosi wiksze zyski. Kady z tych cykli
wzrostu moe zosta zagodzony poprzez rwnowace sprzenie zwrotne (R1), czce
inwestowanie zwikszonych zyskw z wyszym poziomem zniszczenia zbiorw spowodo-
wanym powodziami. Obnia to poziom zbiorw i, co za tym idzie, zyski. Jednake potencja
sprzenia R1 do hamowania wzrostu intensywnoci rolnictwa jest neutralizowany ptl samo-
wzmacniajc (W2). czy ona wysze zyski z obydwoma czynnikami (presja na intensyfi-
kacj, jak i moliwoci lobbowania przez rolnikw gospodarujcych intensywnie) zwikszaj-
cymi presj na tradycyjn ochron przeciwpowodziow. Z kolei presja na ochron przeciwpo-
wodziow zwiksza inwestycje w rodki tej ochrony, takie jak: way przeciwpowodziowe oraz
kanay, ktre obniaj poziom zniszczenia zbiorw. Te same dwa czynniki dziaaj rwnie
dwiema alternatywnymi ciekami ptli samowzmacniajcej (W3), ktra neutralizuje procesy
wspierajce paradygmat ycie w harmonii z rzek. Ten za wspzawodniczy z aktualnym
sposobem mylenia lecym u podoa intensyfikacji rolnictwa. Zarwno presja na intensyfi-
kacj, jak i moliwo lobbowania przez rolnikw gospodarujcych intensywnie, ograniczaj
presj na zrwnowaone gospodarowanie dolin rzeczn (sustainable floodplain manage-
ment), w dalszej czci tekstu nazywane rwnie ekstensywnym. Odnosi si ono tutaj do
zbioru alternatywnych strategii zarzdzania oraz zagospodarowania doliny rzeki, wypracowa-
nych przez nieformaln sie wsppracy. Strategie te zakadaj nie tylko mniejsze zuycie
nawozw, pestycydw oraz energii, ale aktywnie eksploruj moliwoci wykorzystania usug
ekosystemw (por. podrozdzia 1.2). Przejawia si to moe w rnorodnoci praktyk rolni-
czych, w dopasowaniu uytkowania ziemi do uksztatowania terenu oraz integracji gospoda-
rowania dolin z naturalnym cyklem podtopie wiosennych.
Niemono wzmocnienia zrwnowaonego gospodarowania dolin rzeczn
zmniejsza moliwoci eksperymentalnych modyfikacji infrastruktury przeciwpowo-
dziowej, w postaci obwaowa oddzielajcych rzek od krajobrazu. Owe modyfikacje
umoliwiayby inteligentne kierowanie wd powodziowych (zdolno sterowania prze-
pywami wodnymi) na obszar caej doliny (kontrolowany przepyw wody pomidzy
rzek a krajobrazem). Nawet niewielkie fale powodziowe, kierowane na obszar doliny,
wyrzdziyby powane szkody w monokulturowych uprawach zb nietolerujcych
nadmiernej wilgoci w gospodarstwach wielkoobszarowych. To w konsekwencji

68
doprowadzioby do zmniejszenia zbiorw, zyskw, a ostatecznie wzrostu presji na
intensyfikacj.
Czynniki wzmacniajce intensyfikacj rolnictwa mog zosta ostatecznie zneutralizowane
(ptla rwnowaca R3a) poprzez skumulowany wpyw na produktywno krajobrazu.
Intensyfikacja technologii rolniczej prowadzi do sprasowania gleby i utraty zawartoci materii
organicznej, a ekspansja gospodarstw wielkoobszarowych obnia zoono przestrzenn
mozaiki krajobrazowej. Skutki tego to obnienie poziomu biornorodnoci poprzez znisz-
czenie siedlisk oraz introdukcj gatunkw inwazyjnych, ktre wypieraj lokalne gatunki flory
i fauny. Spadek zawartoci materii organicznej w glebie oraz poziomu zmiennoci topogra-
2.
ficznej krajobrazu znaczco zmniejsza poziom wody zmagazynowanej w krajobrazie. W ten
sposb zwiksza rwnie wraliwo obszaru na przesuszenie, ktra wraz z pogarszajc si
jakoci gleby moe negatywnie wpyn w duszym czasie na zbiory (R3b), chyba e zostan
zastosowane dodatkowe rda wody (pompy) lub nawozy (ptla rwnowaca R4).
Obecnie w dolinie Cisy sprzenia zwrotne W4 i W5 wzmacniaj zmiany w kierunku
intensyfikacji gospodarki rolnej. Moliwe jest jednak odwrcenie kierunku tych zmian.
Naley zwikszy presj wywieran przez nieformaln sie wsppracy na zrwnowaone
gospodarowanie dolin rzeki. To doprowadziaby (choby w skali pilotaowej) do zwik-
szenia zdolnoci sterowania przepywami wodnymi pomidzy rzek a krajobrazem. Wtedy
zostaaby zwikszona produktywno krajobrazu, zaowocowaaby wikszymi zyskami
maych i rednich gospodarstw. Wynika to z faktu, e prowadzona przez nie ekstensywna
gospodarka jest w stanie przynosi korzyci z uprawy zrnicowanych przyrodniczo,
niewielkich obszarw oraz korzystania ze zmiennej dostpnoci zasobw zarzdzanej
w alternatywny sposb doliny. Konsolidacja prowadzca do powstawania wikszych
gospodarstw zakca zoon mozaik przyrodnicz. Natomiast intensywne praktyki rolne
maj przewag tylko i wycznie w statycznym rodowisku, w szczeglnoci przy braku
regularnego zalewania wodami z rzeki. Zwikszona zyskowno ekstensywnej gospo-
darki, poczona z lepsz jakoci gleby oraz wiksz biornorodnoci, wzmocni dobro-
stan spoecznoci zamieszkujcej dolin. Doprowadzi to do wikszego zaangaowania jej
czonkw i wzmocni alternatywny paradygmat. Te procesy mog z kolei prowadzi do
dalszego zwikszenia produktywnoci krajobrazu (ptla W5) oraz zredukowa oddziay-
wanie dwch gwnych czynnikw, stymulujcych intensyfikacj (W4). Bardziej uwod-
niony obszar dorzecza prowadzi do zmniejszenia obszaru intensywnych upraw.
Wnioski
W cigu ostatniej dekady nieformalna sie wsppracy zainicjowaa i rozwina proces
eksplorujcy alternatywne strategie gospodarowania dolin Cisy. Ten nieoficjalny dialog
zaowocowa dowiadczeniem i wiedz, ktra uwiarygodnia alternatywny paradygmat
gospodarowania ycie w harmonii z rzek. Dowiadczenia z modelowaniem party-
cypacyjnym przyczyniy si do gbszego zrozumienia, jakie struktury przyczynowe le
u podoa procesw. Blokuj one, bd wyzwalaj, transformacj obecnego modelu
gospodarowania dolin w model adaptacyjny.
Pytania
1. Jakie dziaania i dlaczego doprowadziyby do bardziej zrwnowaonego zarzdzania
dolin Cisy?
2. W jaki sposb zmiany klimatyczne mog wpyn na szanse realizacji alternatyw-
nego paradygmatu zarzdzania dolin Cisy?
3. W jaki sposb podniesienie standardw rodowiskowych w dolinie Cisy mogoby
wpyn na tradycyjny i alternatywny paradygmat zarzdzania tym obszarem?

2. Podejcie systemowe 69
70
Rysunek 2.13. Procesy reprezentowane przez ptle przyczynowe, wspierajce tradycyjny lub alternatywny paradygmat zarzdzania dolin rzeki Cisy
Rozdzia 3.
Elementy teorii zrwnowaonego
rozwoju
3.1. Wprowadzenie
Trway rozwj jak mona przetumaczy synn koncepcj sustainable development
robi byskotliw karier. Wprawdzie w jzyku polskim posugujemy si terminem
3.
rozwj zrwnowaony, ktry nawet znalaz si w artykule 5 Konstytucji RP, ale nie
ulega wtpliwoci, e nawizuje on wanie do sustainable development.
Trudno sobie wyobrazi dokument polityczny, albo midzynarodow konfe-
rencj naukow, bez obowizkowego odniesienia do tego pojcia. Jest ono spadko-
bierc modnej w cigu wczeniejszego wierwiecza ochrony rodowiska. Nowe
spojrzenie zaczo czciej przyciga uwag opinii publicznej, odkd ochrona
rodowiska na konferencji Narodw Zjednoczonych, tzw. Szczycie Ziemi, w Rio de
Janeiro w 1992 r. zostaa przekonywujco ukazana jako fragment wikszej caoci,
w kontekcie wiatowych przemian gospodarczych i spoecznych (Folmer i in., 1996,
s. 11). Podejmujc wane uchway i powoujc do ycia pewne ciaa midzynaro-
dowe, konferencja w Rio zinstytucjonalizowaa pojcie trwaego rozwoju.

3.2. Prby operacjonalizacji

John Pezzey (1989) dokona szczegowego przegldu definicji sustainable develop-
ment, jakie w latach 1980. funkcjonoway w literaturze przedmiotu i w polityce.
Jakkolwiek nie istnieje powszechna zgodno, co do znaczenia tego terminu, wikszo
definicji nawizuje do ujcia z raportu Gro Harlem Brundtland (WCED, 1987): zaspoka-
janie potrzeb dnia dzisiejszego w sposb, ktry nie ogranicza przyszym pokoleniom
moliwoci zaspokojenia ich potrzeb. A zatem rozwj trway nie tylko oznacza sprawie-
dliwo w krtkim okresie (zaspokajanie potrzeb biecych), ale take o wiele gbsz
koncepcj sprawiedliwoci midzypokoleniowej. Wynika std, e polityka powinna
rozwizywa biece problemy w sposb, ktry zapewnia zarwno materialne, jak
i spoeczne podstawy dalszego rozwoju.
Zakadajc, e trwao wymaga zachowania kapitau na odpowiednim poziomie,
powysza koncepcja kae postawi dwa pytania. Po pierwsze, czy uszczerbek kapitau
przyrodniczego moe by skompensowany przez akumulacj kapitau innego rodzaju?
Po drugie jeli tak, to jak mierzy, czy rekompensata jest wystarczajca, aby t
trwao zapewni? Sposb, w jaki odpowiada si na te pytania, wyznacza ekonomiczne
ramy analizy trwaego rozwoju.
Istniej w teorii ekonomii dwie cakowicie odmienne koncepcje zapewnienia
podstawy dla dalszego rozwoju okrelane, odpowiednio, jako silna lub saba trwao
(strong sustainability, weak sustainability). Pierwsza koncepcja wzywa do zachowania
zarwno zasobw naturalnych, jak i dodatkowo wszelkich pozostaych zwiza-
nych z dziaalnoci czowieka. Wedug drugiej konieczne jest tylko, aby cakowita suma
zasobw bya zachowana. Innymi sowy wyczerpywanie kapitau przyrodniczego moe
by zgodne z koncepcj sabej trwaoci rozwoju tak dugo, jak dugo wyrwnywane jest
akumulacj pozostaych zasobw: a wic kapitau ludzkiego (na ktry skadaj si
wiedza, technika, instytucje i normy zachowania) oraz wytworzonego przez czowieka
(narzdzia pracy i inne sprzty).

3. Elementy teorii zrwnowaonego rozwoju 71

 Wiele bada wskazuje, e poszczeglne rodzaje zasobw nie s wzgldem siebie
nieograniczenie substytucyjne. Oczywicie, w pewnych granicach ubytek jednego rodzaju
kapitau moe by rekompensowany przyrostem drugiego. Na przykad niedostatki
kapitau ludzkiego lub wytworzonego przez czowieka mog nie by dotkliwie odczu-
wane, jeli towarzyszy im obfito kapitau przyrodniczego. Jednak, jak zauwaylimy
w rozdziale 1, do funkcjonowania gospodarki i spoeczestwa potrzebne s wszystkie trzy
skadniki kapitau i nawet potoczna obserwacja wskazuje, e nie da si, na przykad, bez
koca zastpowa kapitau przyrodniczego pozostaymi jego rodzajami.
Przypumy, e chcemy zbudowa dom (Daly, 1990). Potrzeba do tego wszystkich
trzech rodzajw kapitau: przyrodniczego (drewna jako budulca), wytworzonego przez
czowieka (siekiery i piy) oraz ludzkiego (wiedzy inynierskiej). Oczywicie dysponujc
lepszymi narzdziami mona oszczdzi troch drewna na przykad precyzyjniej
przycinajc deski. Rwnie wiedza inynierska pozwala na mniejsze zuycie budulca,
bo z oblicze wyniknie, jaka grubo desek jest rzeczywicie niezbdna dla zapew-
nienia bezpieczestwa konstrukcji. Ale czy zastpowanie kapitau przyrodniczego
innymi jego rodzajami moe odbywa si bez koca? Czy jaka super-pia z laserowymi
zbami pozwoli na cakowit eliminacj budulca? Albo czy pozwoli na to komputerowa
optymalizacja konstrukcji?
Ograniczono substytucji poszczeglnych podstawowych rodzajw kapitau prze-
mawia przeciwko koncepcji sabej trwaoci. Pozostawienie nastpnemu pokoleniu niezmie-
nionej sumy kapitau moe pogorszy szans zaspokojenia potrzeb, jeli w sumie tej zabrako
ktrego z kluczowych skadnikw. Teoria ekonomii jest w stanie rozwiza ten problem,
ale tylko kosztem wywoania innego. Mianowicie, gdyby ktry ze skadnikw kapitau mia
si okaza kluczowy dla zaspokojenia potrzeb, jego warto powinna to odzwierciedla.
Jeli za zosta zastpiony innym, niepenowartociowym substytutem, to przecie suma
ich wartoci spadnie, co przeczy wyjciowemu zaoeniu. Jednak patrzc na t kwesti reali-
stycznie trudno oczekiwa, e ktokolwiek bdzie dysponowa w peni adekwatn wycen
rnorodnoci biologicznej, naturalnego krajobrazu, czy choby czystej wody. Przy tym
miaaby to by wycena wedug preferencji pokolenia przyszego, a nie obecnego, ktre
podejmuje biece decyzje gospodarcze. Tak wic moliwo praktycznej operacjonalizacji
pojcia sabej trwaoci rozwoju jest wysoce dyskusyjna.
Jednak wysoce dyskusyjne jest te pojcie mocnej trwaoci. Przecie na kapita
przyrodniczy skadaj si zasoby odnawialne, ktre mona eksploatowa w sposb
trway, ale i zasoby wyczerpywalne. Te ostatnie, z definicji, nie mog zosta przekazane
nastpnemu pokoleniu nieuszczuplone, chyba e pokolenie biece w ogle zrezygnuje
z ich wykorzystania. Skoro za wizja wspczesnego wiata bez ropy naftowej i innych
surowcw mineralnych jest nie do pomylenia, nie do pomylenia jest rwnie zacho-
wanie zasady mocnej trwaoci w jej rygorystycznej formie. Powstaa nieco agodniejsza
wersja tej zasady dopuszczajca wykorzystanie zasobw wyczerpywalnych, byleby
w tempie odpowiadajcym tempu tworzenia ich odnawialnych substytutw (Daly,
1990). Nawizuje ona do tzw. reguy Johna Hartwicka (1977) w teorii wzrostu gospodar-
czego, postulujcej inwestowanie rent z tytuu eksploatacji zasobw wyczerpywalnych.
Regua Hartwicka nie precyzuje wszake kierunku tych inwestycji; mog one tworzy
ktrykolwiek rodzaj kapitau. Przeciwnie za, jeli renty te s konsumowane, a nie inwe-
stowane, wzrost gospodarczy nie bdzie trway.
Postulat Hermana Dalyego nie ma w istocie oczywistego uzasadnienia logicznego.
Zakada substytucyjno dwch skadnikw kapitau przyrodniczego zasobw wyczerpy-
walnych i odnawialnych cho relacja, jaka pomidzy nimi zachodzi, moe by

72
w rzeczywistoci bardziej skomplikowana. Tym niemniej jest on do chtnie uznawany,
poniewa pozwala na zagodzenie mocnej zasady trwaoci bez uciekania si do zasady
sabej, ktra zbyt atwo powica kapita przyrodniczy na rzecz innych jego rodzajw.
Niezalenie od wtpliwoci towarzyszcych prbom operacjonalizacji pojcia
trwaego rozwoju, jest to kwestia poddajca si badaniu empirycznemu. Znacznie
bardziej kopotliwy okazuje si problem racjonalnego uzasadnienia postulatu rwnych
szans, a wic samego fundamentu koncepcji trwaoci.
Zasad sprawiedliwego podziau bogactwa pomidzy pokoleniami wywodzi si
zazwyczaj z kantowskiego imperatywu kategorycznego, zwaszcza w ujciu Johna
3.
Rawlsa (1971). Osi takich rozwaa jest idea hipotetycznej konwencji, w ramach ktrej
dochodzi do spotkania przedstawicieli rnych pokole, ktrzy maj zdecydowa
o podziale bogactwa pomidzy nimi. Zasadnicze znaczenie ma przy tym fakt, e przed-
stawiciele nie powinni wiedzie, do jakiego pokolenia nale, tzn. powinni dziaa za
zason niewiedzy (behind the veil of ignorance).
Oczywiste jest, e nie sposb doprowadzi do tego, by ludzie dziaali tak, jakby
nie wiedzieli kim s; cho w pewnych okolicznociach moliwe jest negocjowanie
porozumienia za zason niewiedzy. Przykadem moe by przygotowanie
i zaaprobowanie konwencji o zapobieganiu zmianom klimatycznym, spowodo-
wanym przez spalanie paliw kopalnych, zanim uczestniczce strony bd posiaday
cakowicie pewn wiedz na temat tego, kto straci wicej a kto mniej, na skutek tych
zmian. (Konwencja taka faktycznie zostaa przyjta przez spoeczno midzynaro-
dow w 1992 r.) Regu jest jednak, e strony s wiadome swych pozycji i wasnych
interesw, tote jest mao prawdopodobne, by instrumenty trwaego rozwoju, takie
jak np. opodatkowanie rde energii lub dotowanie czystych technologii, byy
wprowadzone na skal rzeczywicie uzasadnion ekonomicznie. Albowiem przysze
pokolenia ktre nie s reprezentowane nie mog zabiega o swoje interesy tak
skutecznie, jak czyni to osoby obecnie yjce.
W oryginalnym sformuowaniu Rawlsa porozumiewanie si za zason
niewiedzy oznaczao bezstronno w sensie oderwania si od specyficznych cech
poszczeglnych podmiotw, takich jak zdolnoci, sia, pe, wiek, stan zdrowia,
zamono itp. Sprawiedliwo miaa oznacza oglnie taki rodzaj adu, w ktrym
nikogo a priori nie faworyzuje si, za ewentualne nierwnoci s uprawnione
jedynie o tyle, o ile dziaaj korzystnie dla wszystkich. Pewne nierwnoci mog si
bowiem okaza korzystne nawet dla tych ktrzy maj si relatywnie gorzej. Bdzie
tak wtedy, gdy dziki tym, ktrzy si maj relatywnie lepiej podniesie si redni
poziom bogactwa, poprawiajc pooenie nawet najbiedniejszym, w stosunku do
wariantu egalitarnego.
W kontekcie midzypokoleniowym koncepcj Rawlsa wykorzysta po raz pierwszy
Talbot Page (1977). W jego ujciu bezstronno polega na nie faworyzowaniu jakiego-
kolwiek pokolenia. Jedyny podzia bogactwa, ktry moe by zaakceptowany przez
kadego, niezalenie od tego, do jakiego pokolenia naley, jest to podzia dajcy
kademu rwne szanse: adne pokolenie nie yje wwczas kosztem innego.
Mona formalnie dowie (Buchholz, 1997), e sprawiedliwy podzia bogactwa
(majtku) pomidzy pokoleniami zostanie osignity, jeli decyzje o podziale zapadn
za zason niewiedzy. To twierdzenie nie gwarantuje jednak wcale, e moliwe jest
w praktyce zapewnienie bezstronnoci dziaania zaangaowanych stron. Chocia
wiemy zatem, e istnieje teoretyczne rozwizanie problemu sprawiedliwoci midzy
pokoleniami, by moe nigdy nie bdziemy w stanie wprowadzi go w ycie.

3. Elementy teorii zrwnowaonego rozwoju 73

 Warto na marginesie odnotowa, e David Pearce (1987) poszed znacznie dalej w inter-
pretacji zasady Rawlsa, rozcigajc j na sprawiedliwo midzygatunkow. Tutaj konstru-
owanie wiatowego adu za zason niewiedzy polegaoby na zapewnieniu rwnych szans
kademu gatunkowi. Pomys Pearcea naley traktowa jedynie jako wiczenie intelektu-
alne, poniewa urzeczywistnienie odpowiedniej konwencji jest oczywicie niemoliwe.
Podejcie Rawlsa byo na rozmaite sposoby stosowane przez ekonomistw, ale samo
w sobie nie naley do teorii ekonomii. Teoria ta posuguje si bowiem pojciem uytecz-
noci jako miary zaspokojenia ludzkich potrzeb, za w porwnaniach midzyokreso-
wych stosuje pojcie dyskonta. Kad warto, ktra miaaby si zrealizowa w przy-
szoci, cznie z uytecznoci, z punktu widzenia biecego okresu naley zdyskon-
towa, czyli pomniejszy o czynnik zwizany z odlegoci w czasie. Przy tym wielko
tego czynnika zaley od preferencji, jak dany czowiek przywizuje do teraniejszoci
i wyraa si stop dyskontow. Zrozumiay sprzeciw wewntrzny, jaki wiele osb
odczuwa wobec dyskontowania przyszych zdarze nie przekrela jednak faktu, e
obecno dyskonta w ludzkim postpowaniu potwierdza si empirycznie, za prby
jego ignorowania prowadz do logicznych nonsensw i arbitralnoci w polityce gospo-
darczej (ylicz, 1989, s. 8187).
Tak wic kryterium wyboru cieki rozwoju oparte na konwencjonalnej analizie
ekonomicznej naleaoby wyprowadzi z postulatu maksymalizacji sumy zdyskontowa-
nych uytecznoci bdcych udziaem kolejnych pokole:
,

gdzie ut wyraa uyteczno zapewnion pokoleniu t, za jest stop dyskonta.

atwo jednak sprawdzi, e tak obliczone optimum nie moe spenia postulatu
trwaoci; jakakolwiek staa i dodatnia stopa dyskonta sprawia, e dobrobyt przyszych
pokole opaca si powici na rzecz dobrobytu pokole wczeniejszych. Rezultat
ten jest do oczywisty i nie trzeba wyrafinowanych metod matematycznych, by go
przewidzie. Preferujc teraniejszo wzgldem przyszoci, konwencjonalna analiza
ekonomiczna z zasady przekrela istot trwaego rozwoju.

3.3. Sformalizowane podejcia do sprawiedliwoci

midzypokoleniowej
Natomiast interesujca idea zostaa sformuowana przez Graziel Chichilnisky
i znana jest obecnie jako Chichilnisky criterion. Kryterium to posuguje si kombinacj
sumy zdyskontowanych uytecznoci oraz granicy, do ktrej zmierza (niezdyskonto-
wana) uyteczno przyszych pokole:
,

dla pewnej [0,1]; przy tym, jak wyej, ut wyraa uyteczno zapewnion pokoleniu
t, za jest stop dyskonta.
Jeeli decydujc wag w tej kombinacji przypisuje si pierwszemu skadnikowi
(parametr bliski 1), wynik bdzie zbliony do optimum konwencjonalnego, a wic
cieka rozwoju nie bdzie trwaa. Jeeli tymczasem decydujc wag przypisze si
skadnikowi drugiemu (parametr bliski 0), na wynik bdzie wpywa tylko dobrobyt
pokole z odlegej przyszoci, teraniejszo za nie bdzie miaa znaczenia.
Kwintesencja tego podejcia zawarta jest w twierdzeniu (Chichilnisky, 1996), i
kad ciek rozwoju, speniajc jakkolwiek rozsdn definicj trwaoci, da si

74
wyprowadzi z powyszego kryterium po zastosowaniu pewnych wag i 1, ale
stopa dyskonta nie moe by staa: wraz z upywem czasu musi si zblia do
zera. Tak wic w ramach analizy ekonomicznej sprawiedliwo midzypokole-
niowa moe by wprawdzie wyprowadzona, ale tylko jako bardzo szczeglny
przypadek optymalizacji gospodarowania, po przyjciu pewnych niezbyt oczywi-
stych zaoe.
Na gruncie teorii Rawlsa, sprawiedliwo midzypokoleniowa da si osign
jako wynik pewnego porozumienia, ktre nie ma jakichkolwiek szans praktycz-
nego urzeczywistnienia. Na gruncie ekonomii postulatu rwnych szans dla
3.
wszystkich pokole nie da si uzasadni inaczej, jak tylko przyjmujc do arbi-
tralne zaoenia. Kto miaby bowiem decydowa o wartoci wagi ? Kto miaby
wyznaczy tempo obniki stopy ? Ekonomia stara si by nauk empiryczn
i swoje stwierdzenia weryfikuje za pomoc bada opartych na obserwacji rzeczy-
wistoci. Mona sobie ewentualnie wyobrazi test pozwalajcy na oszacowanie
parametru jako wyrazu preferencji dla konwencjonalnego rachunku opartego na
dyskoncie, w przeciwiestwie do preferencji dla dalekiej przyszoci sprzecznej
z zasad dyskonta. Ale szacowanie przyszych stp musi pozosta czyst speku-
lacj; nie istniej bowiem jeszcze na wiecie podmioty, ktrych preferencje miayby
by nimi wyraane.
Dyscypliny naukowe, od ktrych powszechnie oczekuje si dostarczania odpo-
wiedzi na wiele trudnych pyta, okazuj si bezradne wobec problemu sprawiedliwoci
midzypokoleniowej, bdcej podstaw koncepcji trwaego rozwoju. Zarwno w ujciu
Rawlsa, jak i w teorii ekonomii, analiza sprawiedliwoci midzypokoleniowej jest kopo-
tliwa i dla wielu osb wysoce nieprzekonywujca. A jednak cz tych osb akceptuje
postulat trwaego rozwoju jako oczywisty sam przez si.
Dlaczego wiele osb popiera przynajmniej werbalnie postulat sprawiedliwoci
midzypokoleniowej, mimo i rozciga si on na tak odleg przyszo, e trudno go
uzasadni naturaln trosk o wasne potomstwo? Najwyraniej postulat ten jest zgodny
z wewntrznymi przekonaniami, jakie ludzie kultywuj niezalenie od tego, czy mona
dla nich znale naukowe lub polityczne oparcie. Dla wielu rdem przekonania
o potrzebie sprawiedliwoci midzypokoleniowej jest wiara religijna (ylicz, 2001).

3.4. Wskaniki trwaego rozwoju

Dla ekonomistw istotna jest tymczasem moliwo statystycznego potwierdzenia trwa-
oci rozwoju. Na uwag zasuguje w szczeglnoci koncepcja zazielenionego produktu
krajowego, ktry kontrastuje z alternatywnymi wskanikami, opartymi na wskanikach
nieekonomicznych. Nawet jeli te drugie dobrze oddaj pewne szczegowe kwestie, to
przecie pierwsza odzwierciedla ide funkcji dobrobytu spoecznego, ktrej celem jest
ujcie oglnego pooenia spoeczestwa. atwo wprawdzie wymia pomys pojedyn-
czego wskanika, odnoszc go do takich problemw jak bezpieczestwo lotu lub
zdrowie pacjenta; oczywicie nie mog one by w sensowny sposb scharakteryzo-
wane przez jedn liczb. W istocie, im bardziej zoony jest przedmiot badania, tym
wicej wskanikw potrzebnych jest, by scharakteryzowa jego pooenie. Tym niemniej
czsto nurtuj nas proste pytania, np. czy gospodarka rozwija si w sposb trway?, na
ktre chciaoby si odpowiedzie po prostu tak lub nie.
Ekonomici posuguj si pojciem uytecznoci w celu uchwycenia istoty zaspoko-
jenia ludzkich potrzeb wzmiankowanych w klasycznej definicji trwaego rozwoju.
Pojcie takie wykracza poza to, co jest zawarte w analizach statystycznych, opartych na

3. Elementy teorii zrwnowaonego rozwoju 75

 produkcie krajowym brutto (PKB). Sprawozdawczo zwizana z PKB zakada bowiem,
e dobrobyt ogranicza si do spoycia dbr i usug dostpnych za porednictwem
rynku. A przecie nie wszystko, co okrela dobrobyt moe by zakupione na rynku. Po
pierwsze, wiele usug dostarczanych jest bezporednio przez gospodarstwa domowe
swoim czonkom. Po drugie, pewne dobra lub usugi czerpane s bezporednio ze
rodowiska przyrodniczego. Po trzecie, na dobrobyt maj rwnie wpyw takie czynniki
psychologiczne, jak np. subiektywne odczucie sprawiedliwoci, spjno spoeczna,
poczucie sensu istnienia itd. W przeciwiestwie do wartoci rynkowej spoywanych
dbr i usug, uyteczno moe odzwierciedla powysze uwarunkowania. Obejmuje
ona rwnie zjawiska, ktre nie poddaj si wycenie rynkowej.
Z przytoczonej argumentacji nie mona jednak wyciga pochopnego wniosku, e
PKB naley czym prdzej zastpi alternatywnymi wskanikami. Istotn zalet PKB jest
jego niezaleno od arbitralnych wycen. Wielkoci fizyczne s zawarte w statystyce,
a ceny s ustalane przez rynek. Nie daje to moliwoci arbitralnego manipulowania
przez badaczy. W przeciwiestwie do tego, wiele innych wskanikw dobrobytu ma
charakter arbitralny, nawet jeli niektrzy badacze s tego niewiadomi. Na przykad
typowy wskanik dobrobytu oderwany od PKB jest kombinacj wskanika podobnego
do PKB (jak, powiedzmy, spoycie pewnych dbr i usug) oraz szeregu innych wska-
nikw odzwierciedlajcych dobrobyt spoeczny (jak, powiedzmy, dostpno pewnych
usug medycznych, oczekiwana dugo ycia, ilo zieleni przypadajca na mieszkaca
itp.) (Moldan i Billharz, 1997; a w Polsce: Borys, 1999). O ile wszystkie te wskaniki s
rzeczywicie wanymi skadnikami dobrobytu, o tyle uzyskane liczby zale od reper-
tuaru uwzgldnionych skadnikw i od wyboru jednostek. Jakikolwiek wybr jednostek
implikuje wagi, jakie badacz przypisuje (by moe niewiadomie) do danych
skadnikw.
Oczywicie istniej procedury, ktrych celem jest uwolnienie takich zoonych
wskanikw od arbitralnoci, ale nie maj one adnych podstaw naukowych. Kada
opinia ekspercka i metoda grupowania statystycznego albo standaryzacji uwalnia
badacza od poczucia winy wiadomej manipulacji, ale bynajmniej nie obiektywizuj
one jego dziaania (Kobus, 2002).
Trwao rozwoju wie si z jego zrwnowaeniem. Wymaga to oczywicie sprecy-
zowania, co z czym miaoby by rwnowaone. Mwi si, e rwnoway naley cele
gospodarcze ze spoecznymi w ramach ogranicze przyrodniczych. Jest to rozsdne
ujcie, cho jak wszystko nie pozbawione arbitralnoci. Przede wszystkim, na
podkrelenie zasuguje priorytetowa rola przyznana przyrodzie. Ograniczenia przyrod-
nicze maj by po prostu zachowane; nie jest moliwe czciowe zuycie kapitau przy-
rodniczego w zamian za lepsz realizacj jakich celw gospodarczych lub spoecznych.
Std koncepcja ta bliska jest silnej trwaoci, albo wrcz ekorozwojowi. (Nie przypad-
kiem wany krajowy Institute for Sustainable Development posuguje si polsk nazw
Instytut na rzecz Ekorozwoju.) Samo za rwnowaenie wymaga oceny, czy perspek-
tywa korzyci gospodarczych uzasadnia poniesienie jakich strat spoecznych lub vice
versa. Prba kwantyfikacji takiej oceny wymagaaby nadania konkretnych wag skad-
nikom takiego rachunku, a to zwraca nas z powrotem ku ekonomii.
Popularna jest w wiecie koncepcja ladu ekologicznego (ecological footprint).
Wiele osb kojarzy j z trwaym rozwojem, cho samo liczenie wskanikw ma si nijak
do trwaoci (Wackernagel i Rees, 1996). lad ekologiczny przypisuje kademu dobru
i kadej usudze powierzchni terenu, ktry by potrzebny do jego wyprodukowania.
Tak wic osoba zjadajca rocznie 100 kg kartofli jest porednim uytkownikiem terenu,

76
z ktrego te kartofle pochodz. Dodatkowo, zuycie bielizny bawenianej take wymaga
zajcia jakiego terenu. Podobnie wybudowanie domu, odpoczynek nad jeziorem
itd. Z kolei spalenie wgla w celu ogrzania si lub podry pocigiem cignitym przez
lokomotyw przekada si na hektary, obliczajc powierzchni lasu potrzebnego dla
pochonicia dwutlenku wgla, ktry w wyniku tego spalenia dosta si do atmosfery.
Metodologia wydaje si przekonywujca, dopki poprzestaje si na produkcji w ramach
jednej gospodarki. Natomiast wspczesny czowiek zuywa wiele dbr i usug
z importu. Niestety nie istniej dostpne dane statystyczne, ktre pozwalayby importo-
wane wyroby precyzyjnie skojarzy z miejscem ich powstawania, a wic i z okrelonymi
3.
hektarami. Aby przeama t trudno, przyjmuje si urednione wskaniki, ktre jednak
podwaaj rzetelno rachunkw (Stachowiak, 2001).
Kopoty z obliczaniem ladu ekologicznego s jednak drugorzdne w porwnaniu
z jego znaczeniem praktycznym. Wykonane szacunki zawsze pokazuj, i przecitny
lad ekologiczny obywatela bogatego kraju jest wikszy ni lad ekologiczny kogo
z kraju ubogiego. Albo e lad ekologiczny mieszkacw miast jest wikszy ni zajmo-
wany przez nich teren, a mieszkacw wsi na odwrt. Nie s to frapujce konstatacje,
poniewa od kilku tysicy lat wiadomo, e ludzie si specjalizuj i jedni produkuj to,
co wymaga wikszego nakadu jakiego zasobu i sprzedaj drugim, ktrzy wykorzystuj
dla swojej produkcji gwnie inne zasoby. Nie jest rwnie odkrywcza inna generalna
wskazwka motywowana badaniami ladu ekologicznego: yjc skromniej wywiera
si mniejsz presj na rodowisko. Natomiast badania te nie s w stanie dostarczy prak-
tycznych wskazwek dotyczcych waciwego opodatkowania lub innych regulacji
gospodarczych.
Podobnie maa jest praktyczna rola innych wskanikw kojarzonych z trwaym
rozwojem, jak np. wskanik rozwoju spoecznego (Human Development Index, HDI).
W zamierzeniu mia on zastpi PKB, sigajc po takie wskaniki, jak przecitne trwanie
ycia, analfabetyzm, ilo dentystw przypadajcych na 10 000 mieszkacw, ktre
abstrahuj od transakcji dokonywanych na rynku (UNDP, 2008). W istocie jednak jest on
cakowicie arbitralny, a jego wysokoci mona dowolnie manipulowa dodajc bd
odejmujc poszczeglne skadniki, zmieniajc im jednostki albo przydzielajc wagi.
Nawet jeli w trakcie tych procedur badacz signie po jakie zobiektywizowane
kryteria, to i tak ich wynik bdzie porednio nadawa relatywne wagi poszczeglnym
skadnikom, ktre bynajmniej nie musz odzwierciedla ludzkich preferencji (jak
w ekonomii) albo szans na utrzymanie trwaoci (jak w nauce o trwaym rozwoju).
Jeszcze inne podejcie oparte jest na pojciu krytycznego kapitau przyrodniczego
(Ekins i in., 2003). Tutaj zakada si, e istniej granice substytucji pomidzy rnymi
skadnikami dobrobytu: brak jednego zasobu nie moe by zrekompensowany dostp-
noci innego. Zasadniczym powodem studiowania krytycznego kapitau przyrodni-
czego jest identyfikacja pewnych minimalnych albo bezpiecznych poziomw dostp-
noci zasobw naturalnych istotnych dla zachowania trwaoci gospodarowania. Jest to
obiecujcy kierunek bada, ale upynie jeszcze duo czasu, zanim zostanie uzgodniony
powszechnie akceptowany zbir wskanikw (Ekins, 2003).
Jedynymi wskanikami dobrobytu, ktre mog si obroni jako spjne z teori
ekonomii s te, ktre bazuj na PKB, jak wspomniany zazieleniony PKB. Mianem
takim opatruje si wariant PKB, w ktrym wprowadzono poprawki na rzecz czynnikw
rodowiskowych nieujtych w standardowym PKB. Zanim przyjrzymy si mu bardziej
szczegowo w podrozdziale 3.6, musimy odwoa si do ekonomicznej koncepcji
dobrobytu spoecznego, na ktrej jest oparty.

3. Elementy teorii zrwnowaonego rozwoju 77

 3.5. Ekonomiczna koncepcja dobrobytu
W teorii ekonomii, dobrobyt pojedynczego konsumenta i jest reprezentowany za
pomoc funkcji uytecznoci ui(xi,G), gdzie xi oznacza indywidualne spoycie tzw. dbr
prywatnych (tj. takich, ktre s nabywane, by moe w rnych ilociach, przez kadego
z konsumentw), za G spoycie tzw. dbr publicznych (z definicji identyczne dla
wszystkich konsumentw). Od poowy XX wieku w teorii ekonomii uywa si funkcji
dobrobytu spoecznego BergsonaSamuelsona W (x1,...,xk,G), gdzie konsumenci s
ponumerowani od 1 do k. Nie nakada si na funkcj W adnych warunkw oprcz
tego, i jeli wszyscy konsumenci preferuj jaki wariant, to rwnie W musi wskazywa
na ten wariant jako preferowany. Zasada powysza moe by sformalizowana w nast-
pujcy sposb. Jeli dla kadego i =1,...,k ui(xi,G) ui(xi,G), to rwnie W (x1,...,xk,G)
W (x1,...,xk,G). Ta oglna definicja funkcji BergsonaSamuelsona nie pozwala przewi-
dzie, jaki wpyw na dobrobyt oglny bdzie miaa zmiana poprawiajca dobrobyt
jednym konsumentom, za drugim pogarszajca. Naleaoby dokona dodatkowych
zaoe, aby wyciga dalsze wnioski.
Teoria ekonomii specyfikuje wiele szczeglnych postaci funkcji dobrobytu spoecz-
nego. Zwaszcza trzy spord nich czsto wystpuj w badaniach (por. dowolny zaawan-
sowany podrcznik mikroekonomii, np. Mas-Colell i in., 1995, s. 825828).
1. Funkcja Benthama (utylitariaska):
W (x1,...,xk,G) = 1u1(x1,G)+...+kuk(xk,G), gdzie 1,...,k 0
2. Funkcja Rawlsa:
W (x1,...,xk,G) = mini{u1(x1,G),...,uk(xk,G)}
3. Funkcja Nietzschego:
W (x1,...,xk,G) = maxi{u1(x1,G),...,uk(xk,G)}
Funkcje te rni si pod wzgldem zaoenia, jak dobrobyt spoeczny zaley od
dobrobytu poszczeglnych konsumentw.
Funkcja Benthama zakada, e dobrobyt spoeczny wzrasta, w sytuacji gdy konsument
j odnotowa spadek uytecznoci, jeli tylko konsument h odnotowa wyszy wzrost
uytecznoci (uwzgldniajc stosunek j/h). Przyjwszy funkcj Benthama z identycz-
nymi wspczynnikami (1=...= k), co odpowiada zaoeniu, e aden konsument nie
jest uprzywilejowany wzgldem innego, mona stwierdzi, e dobrobyt spoeczny zostanie
zmaksymalizowany wtedy, gdy zasoby bd przydzielone konsumentom, ktrzy najbar-
dziej je ceni. W przeciwiestwie do tego, funkcja Rawlsa zakada, e dobrobyt spoeczny
jest rwnoznaczny z dobrobytem konsumenta, ktry si ma najgorzej. Wedug Rawlsa
zmiana dobrobytu wrd konsumentw, ktrzy maj si stosunkowo lepiej, nie ma
wpywu na dobrobyt spoeczny. Poprawa dokonuje si dopiero wwczas, gdy podnosi si
dobrobyt najbardziej upoledzonego. Wreszcie funkcja Nietzschego (nawizujca do
anty-egalitarnych przekona niemieckiego filozofa) zakada, e dobrobyt spoeczny jest
rwnoznaczny z dobrobytem konsumenta, ktry ma si najlepiej. Gdyby kierowa si
funkcj Nietzschego, to zasoby powinny by tak alokowane, aby poprawi pooenie
tych, ktrzy maj si najlepiej, choby kosztem tych, ktrzy si maj gorzej.
Przytoczone przykady funkcji dobrobytu spoecznego ukazuj, jak elastyczna moe
by teoria ekonomii w badaniu zmian spoecznych i gospodarczych. Jest w stanie dostar-
czy narzdzi analitycznych niezalenie od przekona politycznych badacza. Funkcje
dobrobytu spoecznego BergsonaSamuelsona mog odzwierciedla dowolny system
alokacji zasobw zarwno czysto egalitarny, jak i cakiem do niego przeciwny.

78
 W oparciu o to teoria ekonomii moe dostosowa si do dowolnej relacji pomidzy
rodowiskiem przyrodniczym a dobrobytem spoecznym. Bada mona, jak rodowisko
przyrodnicze wpywa na satysfakcj czerpan ze spoywania dbr prywatnych (xi) oraz
dbr publicznych (G). W szczeglnoci teoria ekonomii nie zajmuje a priori adnego
stanowiska w kwestii prywatyzacji lub uspoecznienia usug czerpanych z zasobw
naturalnych. Na przykad, popyt na czyst wod moe by zaspokojony albo dziki
poprawie jakoci naturalnych zbiornikw wodnych (tj. przez poda dobra publicznego),
albo dziki rozwojowi rynku na pitn wod butelkowan (tj. przed poda dobra prywat-
nego). Pierwsza metoda pozwala dosign wszystkich konsumentw poniewa, z defi-
3.
nicji, kady ma dostp do dobra publicznego. Druga natomiast pozwala zaspokoi
potrzeby przede wszystkim tych, ktrzy najbardziej ceni czyst wod, poniewa popyt
jest zaspokojony w drodze indywidualnego nabywania; a przeto nie wszyscy konsu-
menci musz naby tak sam jej ilo.
Funkcj W upraszcza si czasem tak, by nie bya wraliwa na konsumpcj poszcze-
glnych osb (x1,..., xk), tylko ich sum x1+...+ xk i jaki parametr rozkadu. Czsto w roli
parametru rozkadu przyjmuje si wspczynnik Giniego koncentracji dochodw. PKB
moe by traktowany jako najprostszy wariant wskanika dobrobytu bez uwzgldnienia
rozkadu.
Najbardziej kontrowersyjne zagadnienia zwizane s z badaniem wpywu rodo-
wiska przyrodniczego na dobrobyt w przyszoci. Pewne decyzje s podejmowane na
podstawie aktualnych preferencji, mimo i bd oddziaywa na przysze pokolenia,
ktrych preferencje nie s znane. Na przykad decyzje o zagospodarowaniu prze-
strzennym w szczeglnoci te, ktre determinuj proporcje pomidzy terenem zabu-
dowanym i pozostawionym dzikiej przyrodzie s podejmowane bez wiedzy o tym,
czy s zgodne z preferencjami przyszych pokole (por. rozdzia 10).
Ekonomici spieraj si o to, czy rodowisko jest tak zwanym dobrem luksusowym,
czyli dobrem, na ktre popyt ronie szybciej ni dochody konsumentw. Istniej pewne
dowody, e moe tak w istocie by. Tym niemniej w peni satysfakcjonujca i uniwer-
salna odpowied nigdy nie zostanie udzielona, poniewa nigdy nie bdziemy umieli
przewidzie preferencji przyszych pokole.

3.6. Zazielenienie konwencjonalnego PKB

Powracamy obecnie do koncepcji PKB. Zgodnie z najprostsz definicj jest to warto
wszystkich nowowytworzonych dbr i usug. Koncepcja taka bya przez ekonomistw
kontemplowana przez wiele pokole, ale sformalizowana zostaa dopiero w latach
1930. Powstaa w celu kwantyfikacji globalnego popytu w gospodarce, aby lepiej dao
si kontrolowa cykl koniunkturalny. Sprawdzia si w tej roli tak dobrze, e zarwno
ekonomici, jak i zwykli obywatele zaczli j traktowa jako oglny wskanik dziaal-
noci gospodarczej i dobrobytu, pomimo e stworzono j przecie w innym celu.
Naduywanie PKB i udawanie, e jest wskanikiem rwnie tego, czego zmierzy
nie moe, wywoao krytyk take z punktu widzenia ochrony rodowiska. Krytycy
powtarzaj, e PKB liczy to, co si nie liczy, a nie liczy tego, co si liczy sugerujc, e
nie jest on waciw miar dobrobytu. Faktycznie, PKB nie zaley od stanu rodowiska.
Stan ten moe si poprawia albo pogarsza bez adnego wpywu na PKB. Co gorsza,
produkcja pewnych dbr np. okien dwikoszczelnych moe rosn powodujc
wzrost PKB, podczas gdy dobrobyt na skutek wzmoonego haasu na zewntrz
ulega pogorszeniu. Podobny efekt moe by zaobserwowany, gdy PKB ronie w nastp-
stwie wzrostu produkcji pestycydw stosowanych w celu przeciwdziaania osabionej

3. Elementy teorii zrwnowaonego rozwoju 79

 odpornoci ekosystemw. Analogicznie, wyciek ropy naftowej z tankowca moe
wpyn na wzrost PKB w nastpstwie podjcia akcji ratunkowej.
Wana jest rwnie rnica midzy produktem brutto i netto. Teoretycznie rozrnienie
jest atwe. Produkt brutto obejmuje wszystkie nowowytworzone dobra cznie
z tymi, ktre maj zastpi umorzony lub zlikwidowany kapita. Ale eliminacja kapitau
powoduje zuboenie spoeczestwa. Tak wic wyeliminowany kapita powinien zosta
odjty od nowowytworzonych dbr inwestycyjnych. Otrzymany wynik nazywamy
produktem krajowym netto (PKN). A zatem PKN obejmuje tylko te dobra inwestycyjne,
ktre nie su po prostu zastpieniu zuytego kapitau, ale go powikszaj. Wprawdzie
PKN wydaje si znacznie lepszym wskanikiem materialnego dobrobytu, ale to PKB jest
powszechniej w tej roli wykorzystywany, poniewa ekonomici nie maj zaufania do staty-
styk amortyzacji. Kady, kto zna si na rachunkowoci wie, jak arbitralne potrafi by zasady
odpisw amortyzacyjnych; nie musz one odzwierciedla faktycznej deprecjacji kapitau.
Opinia publiczna domaga si jakiego liczbowego wskanika dziaalnoci gospodarczej
i PKB doczeka si powszechnej akceptacji w tej roli. W zwizku z tym wielu zwolennikw
ochrony rodowiska podejmuje starania, aby go zazieleni. Zrodziy si pomysy, aby
wykluczy z PKB tak zwane dobra ochronne, ktre w istocie nie tyle poprawiaj dobrobyt,
co raczej zapobiegaj jego ubytkowi, spowodowanemu zniszczeniem rodowiska. Na
przykad, produkcja zwizana ze zwalczaniem rozleww ropy naftowej powinna by wyklu-
czona z PKB. Nie jest to jednak satysfakcjonujce rozwizanie, poniewa zakwalifikowanie
produktw do dwch rozcznych kategorii, takich ktre poprawiaj dobrobyt spoeczny
i takich, ktre tylko zapobiegaj jego spadkowi musi by arbitralne. Musiaaby si pojawi
kategoria produktw wtpliwych jak np. komputery, ktre mog zarwno poprawia
dobrobyt, jak i chroni przed jego utrat. Dlatego te wszelkie korekty oparte na zdrowym
rozsdku musz by traktowane ostronie (Dasgupta i Mler, 2001).
Dopiero w ostatnich dwch dekadach XX wieku ekonomici wypracowali spjn
koncepcj tego, jak uzupeni PKB (i PKN), aby systemowo uwzgldni w nim ochron
rodowiska. Koncepcja ta opiera si na aproksymacji hipotetycznej Benthama funkcji
dobrobytu W za pomoc przyblienia liniowego. Wyjciowa funkcja W nie musi liniowo
zalee od spoycia dbr prywatnych lub publicznych, co utrudniaoby jej operacjona-
lizacj nawet wwczas, gdyby znany by definiujcy j wzr. W istocie w wzr nie jest
znany, co czyni sytuacj nawet jeszcze trudniejsz. Tym niemniej przy spenieniu
pewnych zaoe matematycznych (ktre nie bd tutaj omawiane), owa nieznana
funkcja moe by przybliona za pomoc funkcji liniowej, skonstruowanej jako suma
iloczynw iloci oraz cen rwnowagi (Aronsson, 2000):
Produkt krajowy = p1q1+...+pnqn,
gdzie p1,..., pn oznaczaj ceny n dbr i usug wyprodukowanych w gospodarce, za
q1,..., qn ich iloci.
A zatem odpowiednio zdefiniowany PKN moe by interpretowany jako liniowe
przyblienie nieznanej funkcji dobrobytu. Problem sprowadza si zatem do tego, jakie
produkty uwzgldni i jakie przypisa im ceny. Mona dodatkowo wykaza, e
w przypadku wielu dbr wystarcz ich ceny rynkowe (oczyszczone z subwencji
i podatkw). Tylko w odniesieniu do dbr nierynkowych cznie z ochron rodo-
wiska naley poszukiwa alternatywnych sposobw wyceny.
Tak wic odpowiednio zazieleniony PKN ma podobn posta, co i tradycyjny
prototyp z tym tylko, e pewne dobra s systematycznie pomijane w sumowaniu (jeli
nie poprawiaj dobrobytu), inne za s systematycznie dodawane (jeli poprawiaj

80
dobrobyt, ale nie s ani sprzedawane ani nabywane na rynku), za ceny nie zawsze s
wzite bezporednio z rynku. Punktem wyjcia jest zazieleniony PKB stanowicy sum
spoycia, oszczdnoci i tych usug rodowiskowych, ktre s bezporednio konsumo-
wane (nie nabywane na rynku). Zazieleniony PKN jest wwczas obliczany przez
zamian wartoci brutto na netto, a wic zamiast wszystkich oszczdnoci naley wzi
pod uwag tylko te, ktre powikszyy warto kapitau, za od wartoci usug rodowi-
skowych naley odj szkody rodowiskowe, czyli koszty poniesione w celu zrekom-
pensowania utraconych korzyci rodowiskowych.
Naley zwrci szczegln uwag na warto kapitau i oszczdnoci netto. We
3.
wspczesnej teorii ekonomii, do kapitau zalicza si trzy gwne skadniki: wytwo-
rzony przez czowieka, przyrodniczy i ludzki. Kady z nich moe ulega deprecjacji
i kady moe by odbudowywany dziki inwestycjom. Deprecjacja kapitau przyrod-
niczego nastpuje w wyniku takich dziaa jak wydobycie surowcw, utrata rno-
rodnoci biologicznej i zniszczenie rodowiska. Zazieleniony PKN pomija zatem
przychody z tytuu sprzeday kapitau (cznie z zasobami naturalnymi). W myl
wspczesnej teorii ekonomii nie kady dochd, nazwany tak w jzyku potocznym,
jest prawdziwym dochodem (Aronsson, 2000, s. 585). Przynajmniej od czasu opubli-
kowania fundamentalnej pracy Hicksa (1939), przez dochd ekonomiczny rozumie
si strumie przychodw, ktry moe by utrzymany w przyszoci. Innymi sowy,
gotwka pochodzca ze sprzeday domu nie stanowi dochodu, poniewa jest
wynikiem transakcji jednorazowej, za dotychczasowy waciciel po prostu zamieni
pewn form bogactwa na inn. W przeciwiestwie do tego, wynajem domu moe
przynosi dochd.
W kontekcie ochrony rodowiska mona stwierdzi, e dochd jest tym, co wypywa
z trwaego uytkowania zasobw. Jeeli wykorzystanie zasobw nie jest trwae, kapita
przyrodniczy ulega deprecjacji, ktra powinna by wzita pod uwag. Koncepcja zazie-
lenionego PKN ujmuje sedno hicksowskiego dochodu, a zatem uwzgldnia pojcie
trwaoci gospodarowania.
Podsumowujc, PKN zazieleniony w sposb wyjaniony powyej rni si od
tradycyjnego pod trzema wzgldami. Po pierwsze, uwzgldnia bezporednie spoycie
usug rodowiska. Po drugie, dodaje inwestycje w zasoby naturalne, albo odejmuje ich
deprecjacj. Po trzecie, odejmuje straty rodowiskowe. Poprawiony w ten sposb
wskanik odzwierciedla zmiany w dobrobycie lepiej ni PKB, ale nadal jest tylko przy-
blieniem ich prawdziwej wielkoci.
Podjto wiele praktycznych prb obliczenia zazielenionego PKB. Jedn z najbar-
dziej znanych inicjatyw tego typu jest wskanik trwaego dobrobytu gospodarczego
(Index of Sustainable Economic Welfare, ISEW), obliczony dla Stanw Zjednoczonych
przez Dalyego i Cobba (1989). Zasadniczym wnioskiem pyncym z tych oblicze byo
stwierdzenie i w przeciwiestwie do obrazu opartego na tradycyjnej statystyce PKB
amerykaski trway dobrobyt gospodarczy ustabilizowa si na poziomie z lat 1970.
i przesta rosn. Jeli zazieleniony PKN spada, albo ronie w tempie niszym ni
wskanik tradycyjny, to znaczy, e gospodarka nie rozwija si w sposb trway. Innymi
sowy, obecne pokolenie stara si zaspokoi swoje potrzeby ze szkod dla szans na
zaspokojenie takich potrzeb w przyszoci. Posugujc si za wczeniejszym przy-
kadem, jeli kto sprzedaje dom (ktry mgby jeszcze suy nastpnemu pokoleniu),
to wprawdzie moe poprawi swj dobrobyt gospodarczy, ale kosztem dobrobytu
dzieci. Obliczenia Dalyego i Cobba sugeruj, e wanie to stao si w ostatniej wierci
XX wieku w Stanach Zjednoczonych.

3. Elementy teorii zrwnowaonego rozwoju 81

 Podobne obliczenia zostay przeprowadzone w Polsce w latach 1990. (Gil
i leszyski, 2003). Jak mona si byo spodziewa, stopa wzrostu mierzona za pomoc
ISEW bya nisza ni wskazywana przez PKB. Jednake amerykaskie i polskie
badania ukazuj zarwno teoretyczne, jak i praktyczne saboci metodologii ISEW. Te
ostatnie spowodowane s brakiem danych statystycznych, koniecznych do obliczenia
kosztw degradacji rodowiska i korzyci wynikajcych z poprawy jego stanu. Jeli za
nie ma potrzebnych informacji, to metodologia zezwalaa na przyblienie tych wartoci
za pomoc kosztw ochrony rodowiska. Byo to wtpliwe rozwizanie, poniewa
zmiany w tych kosztach nie musz odzwierciedla zmian w szkodach rodowisko-
wych; podejcie takie miaoby racj bytu tylko wwczas, gdyby polityka ekologiczna
bya prowadzona na poziomie spoecznie optymalnym. Zreszt w pniejszych zasto-
sowaniach ISEW starano si unika sigania po koszty ochrony rodowiska. Bardziej
fundamentalny problem obliczeniowy wynika z faktu, i surowe dane PKB (korygo-
wanego w procesie zazieleniania jak wyjanilimy powyej) s nastpnie mnoone
przez wspczynnik koncentracji dochodu. Im rozkad dochodw jest mniej egali-
tarny, tym mniejszy otrzymuje si ISEW. Ma to odzwierciedla zaoenie czynione
w oglnej teorii funkcji dobrobytu spoecznego BergsonaSamuelsona; teoria bowiem
zakada, e nie tylko suma, ale i rozkad indywidualnego bogactwa moe mie wpyw
na W. Tym niemniej wykorzystanie konkretnej miary koncentracji dochodw
zazwyczaj wspczynnika Giniego jest arbitralne i odzwierciedla pewn filozofi
spoeczn wyznawan przez autorw ISEW. W szczeglnoci, moe odzwierciedla
czste zaoenie, i indywidualne funkcje uytecznoci s wklse. O ile jednak
samego kierunku analizy mona broni, o tyle wybr specyficznych form tych funkcji
musi pozosta arbitralny.

3.7. Trwao a skala dziaania

Popularno pojcia sustainable development jest ogromna. Odpowiednie programy
przygotowywane s nie tylko przez ministrw, ale i wadze niszych szczebli: zarzdy
korporacji i samorzdy terytorialne. Niestety programy te s czsto problematyczne,
poniewa zejcie poniej poziomu gospodarki (a wic na szczebel gminy lub firmy)
otwiera wiele nierozwizywalnych kwestii.
Najbardziej oczywiste s problemy z udokumentowaniem trwaoci firmy. Wprawdzie
wielkie korporacje powouj wiceprezesw ds. zrwnowaonego rozwoju i wydaj na
ten temat raporty, ale sprawa jest w duej mierze uznaniowa. Producent mebli stara si
udokumentowa, e uywane do produkcji drewno nie pochodzi z lasu poddanego
rabunkowemu wyrbowi, albo fabryka tekstylna stara si udokumentowa, e bawen
wyhodowano przestrzegajc wymaga ochrony rodowiska, albo wydawca ksiki
zapewnia, e do produkcji papieru nie uywano chloru (por. rozdzia 7). S to stwier-
dzenia chwalebne i moliwe do weryfikacji; tym niemniej nie gwarantuj trwaoci
gospodarowania. Nie da si wszystkich dziaa korporacji sprawdzi pod tym ktem,
wic trwao przedsibiorstwa jest pojciem niemoliwym do okrelenia za pomoc
kategorii rozpatrywanych przy zrwnowaonym rozwoju gospodarek. Metodom stoso-
wanym w tym kontekcie przyjrzymy si w czci II ksiki.
Istnieje tendencja do badania cykli ycia produktw (Life Cycle Assessment, LCA;
narzdzie 5.N1). Na przykad firmy samochodowe szczyc si, e ich nowe modele
maj nie tylko mniejsze zuycie paliwa, ale s rwnie atwiejsze w rozbirce.
Sygnalizuje to by moe krok we waciwym kierunku, cho ekonomia zna tzw.
efekty zwrotne (rebound effects), ktre podwaaj poprawno takich prognoz.

82
Poprawa jakiej charakterystyki produktu (np. efektywnoci energetycznej) sprzyja
wzrostowi popytu, ktry sprawia, e finalny efekt jest inny anieli przewidywany.
William Stanley Jevons (1865) by pierwszym ekonomist ktry to zauway, susznie
przewidujc, e poprawa efektywnoci energetycznej maszyny parowej wywoa fal
nowych zastosowa, ktre doprowadz do wzrostu wydobycia wgla.
Dla ilustracji efektu zwrotnego moemy posuy si przykadem samochodu
o napdzie hybrydowym (Kahn i Vaughn, 2009). Toyota jest dumna ze swojego modelu
Priusa, ktry dziki zaawansowanej technologii spala nieco mniej paliwa ni
samochody tradycyjne. Ale dokadniejsze badania nakazuj ostrono w optymistycz-
3.
nych ocenach. Po pierwsze, Prius kupowany w Stanach Zjednoczonych bywa nie przez
przecitnych, tylko przez zamoniejszych uytkownikw, dla ktrych nie jest to pierwszy
posiadany pojazd. Co wicej, zakup samochodu oszczdniejszego w eksploatacji skania
do duszych podry. cznie prowadzi to nie do mniejszego, ale do wikszego zuycia
paliwa. Jest to klasyczny efekt zwrotny. Po drugie i jest to moe nawet bardziej pesy-
mistyczny efekt Prius bywa kupowany z myl o zakwalifikowaniu si do klubu ludzi
cnotliwych i odpowiedzialnych za los planety. Posiadanie Priusa stanowi niejako
widoczny znak ekologicznoci, co powoduje, e jego uytkownicy maj czyste
sumienie i pozwalaj sobie na mniej poprawne zachowania, ni by to byo w prze-
ciwnym razie. Czy tak ma wyglda staranie o trwao rozwoju?
Drobiazgowe badania nad efektem zwrotnym potwierdzaj jego wystpowanie
w praktyce, ale jego sia zaley od wielu czynnikw. Z reguy, im rynek bardziej dojrzay,
tym efekt jest sabszy. By moe z tego powodu, badanie sprzeday Priusa w Szwajcarii
(De Haan i in., 2006) nie potwierdzio efektu zwrotnego, za generalnie jego skala
zaley od bardzo wielu czynnikw, ktre tylko w maym stopniu s moliwe do atwego
przewidzenia (Sorrell, 2007). Tak wic, zwaszcza w krajach sabo rozwinitych gospo-
darczo, nie mona bezkrytycznie polega na wynikach LCA w celu udokumentowania
kroku w kierunku zrwnowaonego rozwoju.
Tym niemniej przedwczesna byaby dyskredytacja wysikw zmierzajcych do
porzdkowania spraw w bezporednim otoczeniu. W nastpstwie wiatowego Szczytu
w Rio de Janeiro w 1992 r. przyjto Agend 21, jako katalog dziaa na rzecz trwaego
rozwoju. Rozwijaj si take lokalne Agendy 21 na poziomie regionw, a nawet
zupenie maych wsplnot (por. rozdzia 9). Dziaaniom z zakresu zrwnowaonego
rozwoju prowadzonym na poziomie lokalnym, przyjrzymy si w czci III ksiki. Ich
rola jest niewtpliwie korzystna dla budzenia troski i odpowiedzialnoci za los planety.
Jednak nie mog one zastpi dziaa na szczeblu pastwowym i globalnym, ktre s
konieczne po to, by nie nastpowao pozorne rozwizywanie problemw przez prze-
niesienie ich gdzie indziej albo przez wywoanie efektu zwrotnego. Zdrowy rozsdek
jest potrzebny, ale nie moe zastpi gbszej refleksji nad zoonymi powizaniami,
ktre cz gospodark, spoeczestwo i rodowisko.

3.8. Podsumowanie
Trwao rozwoju moe by rozumiana na wiele sposobw. Ekonomici preferuj posu-
giwanie si definicj Brundtland, ktra problem sprowadza do zaspokajania potrzeb,
czyli obszaru wszechstronnie zbadanego przez ich dyscyplin. Nie oznacza to bynaj-
mniej ignorowania potrzeb niematerialnych obejmujcych take ycie w niezdegra-
dowanym rodowisku przyrodniczym ktre s nie mniej realne ni potrzeba jedzenia
i schronienia. Najtrudniejszym problemem jest zadowalajce ujcie sprawiedliwoci
midzypokoleniowej. Definicja postuluje bowiem, e zaspokajanie potrzeb biecych

3. Elementy teorii zrwnowaonego rozwoju 83

 nie moe si odbywa kosztem przyszych pokole; tymczasem preferencje tych pokole
nie s znane, a wic musz by przyjmowane arbitralnie.
Zakadajc stao preferencji w czasie mona pokusi si o statystyczn ocen trwa-
oci rozwoju. Suy temu wiele wskanikw, z ktrych jednak tylko nieliczne s w stanie
sprosta zdroworozsdkowym lub teoretycznym wymaganiom. Zazielenienie PKB
pozwala na pomiar dobrobytu spoecznego, bez koniecznoci przyjmowania arbitralnych
zaoe o wzgldnych wagach, przypisywanych poszczeglnym aspektom ludzkich
upodoba. To nie jedyna alternatywa, jak ekonomici wyprbowywali po przekonaniu
si, e tradycyjny PKB le odzwierciedla dobrobyt. Istnieje rwnie silna tendencja do
tego, by analizowa przepywy fizyczne, jako trafniej reprezentujce jako i intensywno
dziaa gospodarczych (Ayres, 1998). Podejcie takie najlepiej wyraa si w koncepcji
krytycznego kapitau przyrodniczego. O ile jednak owe alternatywne wskaniki s intere-
sujce, a nawet nieraz uzasadnione, o tyle zazieleniony PKN pozostaje najbliej tego, do
czego przyzwyczajeni s politycy i specjalici analizujcy polityk.
Gwn teoretyczn zalet zazielenionego PKN jest jego pokrewiestwo z pojciem
trwaego rozwoju. Na mocy samej swojej definicji, wskanik ten jest wraliwy na przy-
padki uszczuplania kapitau przyrodniczego. Analogicznie, dodatnio reaguje na inwesto-
wanie w jako rodowiska. Z powodu tych charakterystyk, jego zmiany s symptoma-
tyczne dla procesw poprawy lub pogarszania dugookresowych perspektyw wzrostu
gospodarczego. Ponadto, dziki porwnaniu ze wskanikami konwencjonalnego PKB,
pozwala wnioskowa, czy biece pokolenie gospodaruje w sposb trway, czy te
przejada kapita, ktry powinno przekaza nastpcom. Jeli zazieleniony PKN jest
niszy od tradycyjnego, to znaczy, e biece pokolenie odbiera szanse nastpcom na
zaspokojenie ich potrzeb. W przeciwnym razie biece pokolenie akumuluje bogactwo,
ktre bdzie mogo by wykorzystane przez nastpcw. W zwizku z tym, zaziele-
niony PKN nie stanowi wskanika aktualnego dobrobytu. Niski lub malejcy wskanik
sygnalizuje, e biece pokolenie yje kosztem nastpcw, ale jego wasny dobrobyt
moe by wysoki, a by moe nawet rosncy.
Jest wiele zagadnie, ktre musz zosta wyjanione, zanim da si obliczy zaziele-
niony PKN. Jednym z najtrudniejszych jest wycena dbr nierynkowych, takich jak
czyste powietrze, gleba i rnorodno biologiczna. Ekonomici posuguj si hipote-
tycznymi lub zastpczymi rynkami w celu oszacowania tych cen, ktre nie mogyby
zosta zaobserwowane w rzeczywistych transakcjach (Shechter, 2000; por. narzdzie
1.N1 i studium przypadku 1.P1). Na przykad w celu oszacowania wartoci, jak ludzie
przywizuj do ciszy, mona analizowa rnice w cenach nieruchomoci, spowodo-
wane rnicami haasu panujcego w ssiedztwie. Podobnie, w celu oszacowania
wartoci, jak ludzie przywizuj do zachowania gatunkw, badacze tworz scenariusze
hipotetycznych dziaa ochronnych, ktre mogyby zosta podjte i pytaj ludzi, ile
byliby gotowi zapaci za to, eby takie dziaania faktycznie zostay podjte. Wartoci
ujawnione w ten sposb bywaj wtpliwe, ale w ostatnich dekadach dokonano ogrom-
nego postpu w ich wiarygodnym szacowaniu.
Pozostaje wszake otwarta wana kwestia: czy da si w ogle oceni trwao gospo-
darowania za pomoc pojedynczego wskanika? Trwao jest zagadnieniem zoonym,
wieloaspektowym i multidyscyplinarnym, a wic nigdy nie uda si jej wyrazi jedn
liczb. Przeto poszukiwa naley raczej zbioru wskanikw, a nie caociowego wska-
nika (podrozdzia 9.3). Tym niemniej ekonomici maj tendencj do poszukiwania
zagregowanych wielkoci, aby przybliy ludzkie postrzeganie pewnych zjawisk. Skoro
zatem trwao na dobre zagocia w umysach i programach politycznych, naley

84
spodziewa si powracania fundamentalnych pyta wymagajcych odpowiedzi tak
lub nie. Gdyby wic trzeba byo odpowiedzie na pytanie, czy dana gospodarka
rozwija si w sposb trway, to niezalenie od signicia po cay zbir wskanikw
trwaoci, z ktrych nie wszystkie mog sugerowa ten sam kierunek warto posuy
si wskanikiem zoonym. Mona proponowa wiele takich wskanikw, ale wik-
szo z nich grzeszy arbitralnoci, czy to z powodu wyboru skadnikw, czy te
z powodu przyjtych wag. Pojcie zazielenionego PKN przezwycia problem arbitral-
noci i najbardziej zblia si ku temu, co wiele osb identyfikowaoby z trwaym
dobrobytem.
3.
rda praktyczne
Folmer, H., Gabel, L., Opschoor, H. (red.) (1996), Ekonomia rodowiska i zasobw natu-
ralnych, Warszawa: Krupski i S-ka. Polskie wydanie midzynarodowego podrcz-
nika, w ktrym teoretyczne aspekty zrwnowaonego rozwoju zestawiono z prak-
tycznymi przykadami.
ylicz, T. (2004), Ekonomia rodowiska i zasobw naturalnych, Warszawa: PWE.
Podrcznik zawierajcy liczne pytania i zadania (z rozwizaniami).

Pytania
1. Czym rni si rozwj trway od rozwoju zrwnowaonego i ekorozwoju?
2. Czy koncepcja Hermana Dalyego jest zwizana z siln trwaoci?
3. Czy stosowana w analizie ekonomicznej technika dyskontowania da si pogodzi
z trwaoci rozwoju?
4. Jakie wskaniki trwaoci rozwoju stosuje si w praktyce?
5. Co ekonomici maj do zarzucenia wskanikowi rozwoju spoecznego (Human
Development Index)?
6. Jakie wady tradycyjnego PKB mona wyeliminowa w drodze jego zazielenienia?
7. Co to jest efekt zwrotny (rebound effect) i dlaczego naley si nim interesowa,
badajc trwao rozwoju?

3. Elementy teorii zrwnowaonego rozwoju 85

86
 II.
cz

Biznes
 Wprowadzenie do czci II
Jeli Ziemia nie ma przed sob przyszoci, to nie mog jej mie rwnie globalne
korporacje. To zdanie, wypowiedziane przez R. Kabu, honorowego przewodnicz-
cego Canon (cyt. za Laszlo, 2008, s. 34), doskonale odzwierciedla zaleno gospo-
darki od rodowiska, o ktrej bya mowa w poprzedniej czci naszej ksiki. Mona
je zreszt rozcign rwnie na inne rodzaje firm, nawet najmniejsze, a take inne
organizacje i indywidualnych ludzi. W studium przypadku 1.P1 zauwaylimy podobn
prawidowo bez ryb nie bdzie i rybakw; w studium przypadku 2.P1 dostrze-
glimy dodatkowo moliwoci, jakie stwarza ochrona rodowiska, zwaszcza jeli
system spoeczno-gospodarczy rozpatrujemy w dugim okresie.
Istot dugoterminowego mylenia o rzeczywistoci gospodarczej, a zarazem zrw-
nowaonego rozwoju, wyrazi ju w 1923 r. John Maynard Keynes w synnym stwier-
dzeniu: w dugim okresie wszyscy bdziemy martwi. Keynes pisa, e kiedy burza
szaleje na morzu, nie wystarczy pociesza si, i za jaki czas morze si uspokoi, gdy
w dugim okresie wszyscy bdziemy martwi. Wzywa do podejmowania dziaa
majcych zabezpieczy nas przed burz, agodzi jej przebieg i skutki, a po jej przej-
ciu cieszy si z osignitego dobrobytu.
Ochrona rodowiska, a take uwzgldnianie w dziaalnoci gospodarczej interesu
spoecznego, to zagadnienia istotne dla przedsibiorcw powanie mylcych
o dugoterminowej dziaalnoci. Rozumiej oni, e do prowadzenia firmy niezbdne
s zasoby naturalne oraz energia, a take zdolno rodowiska do neutralizacji powsta-
jcych w wyniku dziaalnoci gospodarczej zanieczyszcze (rysunek 1.1b). Jeli
w wyniku swej dziaalnoci przedsibiorca zmniejszy dostpno zasobw natural-
nych w przyszoci, albo jeli doprowadzi do zmniejszenia zdolnoci regeneracyjnej
rodowiska, to pogorsz si wyniki jego przyszej dziaalnoci. Cho moliwe pozo-
stanie przeniesienie si do innego sektora gospodarki, wizaoby si to z budowaniem
od podstaw pozycji na rynku, a zatem zwikszaoby koszty i obniao zyski.
Zaleno biznesu od spoeczestwa szczeglnie dobrze opisali Porter i Kramer
(2007). Aby odnie sukces, firmy potrzebuj zdrowego, dobrze wyksztaconego
spoeczestwa, zapewniajcego rwne moliwoci wszystkim jego czonkom.
Bezpieczne produkty i warunki pracy nie tylko przycigaj konsumentw i pracow-
nikw, ale take zmniejszaj koszty dziaalnoci gospodarczej. Wyksztacone spoe-
czestwo jest w stanie stworzy sprawne instytucje, w tym system prawny, ktre s
kluczowe dla tworzenia innowacji i efektywnoci dziaania firm. Zdrowe i zamone
spoeczestwo zgasza wreszcie popyt na dobra i usugi oferowane przez biznes.
Zatem te korzyci firm, ktre wynikaj z dziaa powodujcych koszty spoeczne, s
iluzoryczne i krtkotrwae.
Biorc pod uwag powysze zalenoci, zrwnowaony rozwj w przypadku
przedsibiorstw utosamiamy ze spoeczn odpowiedzialnoci biznesu (Corporate
Social Responsibility, CSR). Obie koncepcje wymagaj od przedsibiorstw dostrzeenia
ich dziaalnoci w szerokiej i dugoterminowej perspektywie. Cho w tej czci ksiki
akcentujemy gwnie argumenty ekonomiczne za ich przyjciem (redukcja kosztw,
presja ze strony opinii publicznej, zaspokajanie potrzeb konsumentw, nowe moli-
woci prowadzenia dziaalnoci gospodarczej), wane jest take ich uzasadnienie
etyczne (por. Chappell, 1998; Chryssides i Kaler, 1999).
Etyk tradycyjnie postrzegano jako jeden z gwnych filarw odpowiedzialnego
biznesu. Wielu menederw deklaruje podejmowanie odpowiedzialnych dziaa

88
w oparciu o wasne przekonania moralne lub religijne, a take prowadzon wczeniej
aktywno spoeczn. Na etyk w biznesie skadaj si przekonania, normy, wartoci
i inne formy nakazw moralnych, o ktrych wiemy, e powinnimy si nimi kierowa.
Do najbardziej elementarnych nale: uczciwo i przejrzysto. To na nich buduje si
zaufanie bdce podstaw dugoterminowego funkcjonowania firm w gospodarce.
W ostatnich latach wyszo na jaw wiele przypadkw nieetycznych zachowa
w biznesie (faszowanie sprawozda finansowych, nieuczciwe kampanie reklamowe,
korupcja, konflikty interesw, zasanianie nagannego postpowania globalnych korpo-
racji w krajach rozwijajcych si dziaaniami budujcymi wizerunek w krajach rozwi-
nitych). W ich wyniku firmy zaczy powszechnie podkrela w swych komunikatach
dotyczcych spoecznej odpowiedzialnoci etyczny wymiar tej koncepcji. Ich dziaania
maj suy zbudowaniu zaufania wrd konsumentw, partnerw biznesowych
i innych interesariuszy. Dziaania te podkrelaj, e postpowanie etyczne w biznesie
opaca si, podobnie jak postpowanie odpowiedzialne w ogle.
Firmy, ktre dostrzegaj powysze wyzwania zrwnowaonego rozwoju i potrafi
je wykorzysta, to liderzy. Ich przykadami posuymy si w tej czci ksiki.
Dla ilustracji wyzwa i moliwoci zwizanych z wdraaniem zrwnowaonego
rozwoju w biznesie, posuymy si diagramem ptli przyczynowych przedstawionym
na rysunku II.1 (narzdziem wprowadzonym w podrozdziale 2.3). Rysunek II.1 jest
oczywicie uproszczeniem i mgby by dalej rozbudowywany, aby odzwierciedli
wiksz ilo zalenoci. Skoncentrujmy si jednak na najwaniejszych.
Konsumenci maj czsto do niskie mniemanie o dziaaniach przedsibiorstw
w dziedzinie zrwnowaonego rozwoju, co wynika z rosncych w ostatnich dekadach
oczekiwa wobec biznesu oraz z rosncej wiadomoci ekologicznej i spoecznej
konsumentw. Zjawiska te przekadaj si na sprzeciw wobec nagannych praktyk,
niejednokrotnie prowadzcy do bojkotu produktw lub usug dopuszczajcych si ich
przedsibiorstw. W odpowiedzi na presj ze strony konsumentw, przedsibiorstwa
podejmuj dziaania na rzecz zrwnowaonego rozwoju, eliminujce problemy rodo-
wiskowe i spoeczne, dziki czemu presja ze strony konsumentw maleje (ptle
rwnowace R1a i R1b).
Biznes znajduje si pod presj nie tylko ze strony konsumentw, ale i innych interesa-
riuszy. Nale do nich: lokalna spoeczno, partnerzy biznesowi, pracownicy, zwizki
zawodowe, banki i inne instytucje finansowe, ubezpieczyciele, analitycy oceniajcy ryzyko
angaowania kapitau w dane przedsiwzicie, media, organizacje pozarzdowe, urzd-
nicy i spoeczne instytucje kontrolujce, konkurenci. Przedsibiorcy musz zidentyfikowa
ich oczekiwania i podj z nimi dialog, co jest niezbdne dla powodzenia systemu zarz-
dzania zrwnowaonym rozwojem (rozdzia 4).1 Wana jest w tym kontekcie partycy-
pacja spoeczna, do ktrej nawizujemy w wielu innych rozdziaach (np. 1, 9, 10 i 15,
a w szczeglnoci studium przypadku 1.P3). W przypadku biznesu polega ona na wspde-
cydowaniu o losach firmy, w tym o jej zwizkach z bezporednim otoczeniem. Partycypacja
moe przyj posta wsplnych komitetw lub komisji sucych konsultowaniu poszcze-
glnych decyzji, tak aby zyska zgod na dziaanie ze strony lokalnej spoecznoci.
W rzeczywistoci, jak zobaczymy w rozdziale 7, wikszo dziaa z zakresu zrwnowao-
nego rozwoju przedsibiorstwa podejmuj wanie w odpowiedzi na presj wywieran
przez interesariuszy, a nie z wasnej nieprzymuszonej woli (Esty i Winston, 2009, s. 68).

1
Analogiczny system zarzdzania zrwnowaonym rozwojem mona zaproponowa dla samorzdw lokalnych (por. rozdzia 9
oraz Borys, 2003, s. 250279).

89
 Zdarza si, e w odpowiedzi na dostrzegan przez przedsibiorcw presj ze
strony konsumentw i innych interesariuszy, podejmuj oni tylko dziaania pozorne
(greenwash i bluewash), zilustrowane ptl rwnowac R2. Zamiast znaczco
zmienia swe dziaania, przedsibiorcy zwikszaj wysiki z zakresu public relations,
prbujc przedstawi si w jak najlepszym wietle. Cho dziaania pozorne mog
poprawi wizerunek przedsibiorstwa, wie si z nimi wysokie ryzyko. Jeli zostan
zdemaskowane, wizerunek firmy moe ulec znacznemu pogorszeniu. Przy
powszechnym dostpie do informacji z caego wiata i poszukiwaniu sensacji przez
media i niezalenych bloggerw, a take w obliczu wspomnianej rosncej wiado-
moci ekologicznej i spoecznej, prawdopodobiestwo wykrycia, e nie wypeniaj
swoich deklaracji, ronie. Kilka prostych zasad, na ktre warto zwrci uwag
oceniajc dziaania firm z zakresu zrwnowaonego rozwoju, wymieniamy w narz-
dziu 14.N1. Krytycznego podejcia wymagaj rwnie rankingi odpowiedzialnych lub
zrwnowaonych firm, ktre czsto opieraj si na danych dostarczanych przez
samych zainteresowanych. W szczeglnoci zastrzeenia mog budzi rankingi, stano-
wice rdo utrzymania tworzcych je firm lub organizacji.

Rysunek II.1. Wyzwania i moliwoci dla firm zwizane z podejmowaniem dziaa z zakresu zrw-
nowaonego rozwoju (ZR) (opracowanie Piotr Magnuszewski i Jakub Kronenberg)

90
 Coraz czciej jednak firmy podejmuj dziaania z zakresu zrwnowaonego
rozwoju, dostrzegajc zwizane z tym korzyci, a nie tylko w odpowiedzi na presj ze
strony interesariuszy zewntrznych. Jedn z najbardziej oczywistych jest redukcja
kosztw zwizana z oszczdnoci energii i zasobw prowadzca do eko-efektyw-
noci (ptla wzmacniajca W1). Eko-efektywno moe odnosi si zarwno do
produkcji (rozdzia 5), jak i do budynkw wznoszonych i uytkowanych przez firmy
(rozdzia 6). Korzyci ekonomiczne zwizane z efektywnym zagospodarowaniem
zasobw dostrzegano zreszt od pocztku rewolucji przemysowej, a w wielu obsza-
rach dziaalnoci rwnie znacznie wczeniej (Desrochers, 2000). Dziki tym dziaa-
niom, firmy ograniczaj koszty zwizane z wypenianiem przepisw prawa, nie tylko
speniajc je, ale i wyprzedzajc; przewidujc potencjalne zagroenia i przeciwdzia-
ajc im; a take speniajc wymogi odbiorcw (rozdzia 7).
Uznanie dla dziaa z zakresu zrwnowaonego rozwoju, podejmowanych przez
firm prowadzi rwnie do wzrostu jej atrakcyjnoci jako pracodawcy. Zarwno
obecni, jak i potencjalni pracownicy utosamiaj si z wartociami firmy praca dla
firmy przestrzegajcej okrelonych wartoci poprawia ich samoocen. Prowadzi to do
wzrostu produktywnoci pracy, zarwno bezporednio dziki wikszemu zaanga-
owaniu, jak i porednio przez zmniejszenie rotacji pracownikw i kosztw
rekrutacji.
Jak zauwaylimy, zrwnowaony rozwj wymaga przede wszystkim podejcia
dugookresowego. W dugim okresie problemy spoeczne i rodowiskowe mog nega-
tywnie wpyn na dziaalno przedsibiorstw prowadzc do ograniczenia popytu
lub utrudnienia dostpu do zasobw niezbdnych do produkcji. Z drugiej strony,
dobra sytuacja spoeczna i czyste rodowisko sprzyjaj rwnie prowadzeniu biznesu
i tworz dla niego nowe moliwoci. Ilustruje to ptla wzmacniajca W3.
Aby osign korzyci, trzeba jednak najpierw zainwestowa. Przedsibiorstwa
musz ponie koszty zwizane z przestrzeganiem wyszych standardw spoecz-
nych i rodowiskowych. Koszty te mog stanowi barier, zwaszcza z punktu
widzenia presji na osignicie krtkoterminowych zyskw, ktrej wiele firm
dowiadcza ze strony swych wacicieli akcjonariuszy (ptla rwnowaca R3).
Laszlo (2008, s. 35) zauway, e zarzdy wielkich firm rzadko mog sobie pozwoli
na ryzyko zwizane z innowacyjnymi dziaaniami z zakresu zrwnowaonego
rozwoju, z uwagi na zagroenie pozwania ich do sdu przez akcjonariuszy za to, e
nie wypracowuj krtkookresowych zyskw. Cho uwaga ta odnosi si przede
wszystkim do rynku amerykaskiego, pokazuje, e w dziaania z zakresu zrwnowa-
onego rozwoju atwiej mog si zaangaowa mniejsze firmy, przede wszystkim te,
ktre nie s notowane na giedzie, a maj bardziej prywatny charakter (zwaszcza
zarzdzane przez wacicieli). Przykadem firmy, ktrej zaoyciel nie zdecydowa
si na wprowadzenie na gied, obawiajc si, e krtkoterminowe oczekiwania
inwestorw mogyby podway dugoterminowe strategie firmy, jest IKEA (studium
przypadku 7.P1).
Presja na krtkoterminowe zyski jest dodatkowo wzmocniona przez konkurencj
ze strony przedsibiorstw, ktre nie postpuj zgodnie z wymaganiami zrwnowao-
nego rozwoju. Sytuacja ma znaczenie zwaszcza wwczas, gdy wymagania prawne
dotyczce ochrony rodowiska lub spoeczestwa nie s na danym rynku zbyt wysokie.
Firmy, ktre podejmuj dziaania z zakresu zrwnowaonego rozwoju mog si w tej
sytuacji sta mniej konkurencyjne od firm, ktre tych dziaa nie podejmuj, zwaszcza
w krtkim okresie. Ostatecznie moe to ograniczy skonno do zachowa odpowie-

91
 dzialnych (ptla rwnowaca R4). Du rol maj wic do odegrania spjne i wyma-
gajce przepisy narzucane odgrnie przez pastwo.
Problemem moe by w tym kontekcie postawa wadz, ktre czsto zamiast
promowa innowacyjne przedsibiorstwa, wspieraj te, ktre goniej wyraaj swe
pogldy. Pod koniec padziernika 2009 r., w czasie dyskusji na forum Unii
Europejskiej, dotyczcej wysokoci skadki na pomoc dla krajw najbiedniejszych
w zakresie efektywnoci energetycznej i walki z globalnym ociepleniem, polski rzd
twardo negocjowa, aby stawka ta w przypadku naszego kraju bya jak najnisza.
Cho zasadniczo odzwierciedlao to stanowisko polskich przedsibiorstw, pojawiy
si z ich strony rwnie gosy krytyki wobec podwaania przez polski rzd prowa-
dzonych przez UE dziaa na rzecz powstrzymania globalnego ocieplenia. W opinii
wydanej 30 padziernika 2009 r. przez Business Centre Club zadano retoryczne
pytanie: czy prawie zawsze zagroenia rodowiskowe w Polsce musz by trakto-
wane jako pasmo nieszcz narodowych, a nie jak wyzwanie dla polskiej
gospodarki?.
Brak wsparcia rzdu dla innowacyjnych przedsibiorstw w ich dziaaniach na rzecz
zrwnowaonego rozwoju nie jest zreszt tylko polsk specyfik. W Wielkiej Brytanii,
14 wrzenia 2005 r. w czasie konferencji, na ktrej spotkali si przedstawiciele biznesu
i rzdu, przedstawiciele firm domagali si zaostrzenia przepisw prawnych, dotycz-
cych ochrony rodowiska, a przedstawiciele rzdu odmawiali. Bardziej restrykcyjne
przepisy pozwoliyby na popraw konkurencyjnoci firm podejmujcych dziaania na
rzecz zrwnowaonego rozwoju rwnie w krtkim okresie. Przedstawiciele rzdu
obawiali si jednak podejmowania takich dziaa, aby nie zaszkodzi innym, mniej
innowacyjnym firmom (The Guardian, 20.09.2005).
W obu powyszych przypadkach postawa rzdu jest jednak sprzeczna z argumen-
tami dotyczcymi budowania dugotrwaej przewagi konkurencyjnej krajw i przed-
sibiorstw, ktre podkrelamy w tej czci ksiki (por. Porter, 1991; Porter i van der
Linde, 1995a,b). Istniej jednak rwnie liczne moliwoci zewntrznego finansowania
innowacyjnych dziaa firm z zakresu zrwnowaonego rozwoju, przede wszystkim
ochrony rodowiska (przykadem takiej innowacji moe by zastpowanie produktw
usugami, ktre omawiamy w rozdziale 8). Ich celem jest podnoszenie konkurencyj-
noci gospodarki UE, z zachowaniem zrwnowaonego rozwoju jako warunku
nadrzdnego. Do najwaniejszych nale:
fundusze strukturalne, a w szczeglnoci Regionalne Programy Operacyjne
(priorytet 3) oraz Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (priorytet 4);
program Eko-innowacje, skierowany gwnie do maych i rednich przedsi-
biorstw, prowadzony przez Agencj ds. Konkurencyjnoci i Innowacji Komisji
Europejskiej;
program LIFE, w ramach ktrego wspierane s m.in. dziaania majce na celu
ograniczenie negatywnego wpywu na rodowisko wywieranego przez
przedsibiorstwa;
programy badawcze UE.
Jednym z kluczowych czynnikw, ktre mog wpyn na wsparcie przestrzegania
zasad zrwnowaonego rozwoju przez firmy, jest wreszcie uznanie i premiowanie
dziaa z tego zakresu przez rynki finansowe. Zjawisko to w rzeczywistoci odgrywa
coraz wiksz rol. Tworzone s indeksy giedowe, w ktrych skad wchodz noto-
wania firm speniajcych okrelone kryteria z zakresu zrwnowaonego rozwoju
(najbardziej znanymi przykadami s Dow Jones Sustainability Index oraz FTSE4Good;

92
podobny indeks w 2009 r. zosta stworzony rwnie na Giedzie Papierw
Wartociowych w Warszawie). Posiadanie przez firm systemu zarzdzania zrwno-
waonym rozwojem, opisanego w rozdziale 4, wiadczy o tym, e zagadnienia z tego
zakresu s uporzdkowane, przez co np. banki mog postrzega tak firm jako mniej
ryzykown. W kontekcie zmian klimatycznych i zwizanych z nimi nietypowych
zjawisk pogodowych, rosnce znaczenie do zagadnie zwizanych przede wszystkim
z przeciwdziaaniem globalnemu ociepleniu przywizuje rwnie sektor ubezpiecze-
niowy. Tradycyjnie sektor ten zwraca rwnie uwag na przeciwdziaanie problemom
spoecznym (np. wypadkom drogowym), co w obu przypadkach wyjani mona
chci ograniczenia patnoci z tytuu ubezpiecze dla ofiar problemw rodowisko-
wych lub spoecznych.
Zalenoci przyczynowe przedstawione na rysunku II.1 mog dziaa z rnym
nateniem, w zalenoci od wielu dodatkowych okolicznoci. Zrozumienie tych
podstawowych zalenoci moe jednak pozwoli przedsibiorcom na sformuowanie
bardziej skutecznych strategii wprowadzania zmian majcych na celu zrwnowaony
rozwj. Moe rwnie pozwoli zewntrznym interesariuszom (klienci, organizacje
pozarzdowe, decydenci) na zrozumienie sytuacji, w ktrej znajduj si przedsibior-
stwa i stworzenie ram, w ktrych dziaania na rzecz zrwnowaonego rozwoju byyby
atwiejsze.
Zanim przejdziemy do szczegowego opisu wybranych zagadnie w kolejnych
rozdziaach, warto przyjrze si powodom, dla ktrych dziaania z zakresu zrwnowa-
onego rozwoju mog skoczy si niepowodzeniem (tabela II.1). Zrwnowaony
rozwj przyniesie firmom korzyci pod warunkiem zrozumienia tych powodw
i odpowiednio wczesnego podjcia dziaa zapobiegawczych. Problemy te omawiamy
w rnych podrozdziaach; odnosz si one jednoczenie do kolejnych ptli przedsta-
wionych na rysunku II.1. Oczywicie w kolejnych rozdziaach poruszamy rwnie
szereg innych zagadnie zwizanych z prowadzeniem biznesu w zgodzie z zasadami
zrwnowaonego rozwoju.

93
 Tabela II.1. Powody, dla ktrych dziaania z zakresu zrwnowaonego rozwoju mog koczy
si niepowodzeniem (na podst. Esty i Winston, 2009)

Ptla
Problem Podrozdzia
Sposb przeciwdziaania na rysunku
w ksice
II.1

Zaskoczenie, niewiedza, nie- Badanie wpywu firmy na otoczenie 1.4 W3

przewidziane konsekwen-
cje dziaa, dziaania doty-
czce innych problemw, ni
gwne powodowane przez
dan firm
Badanie wpywu na rodowisko i 5.N1
spoeczestwo, wywieranego przez 7.2
firmy poczone acuchem dostaw 7.N1

Ignorowanie interesariuszy Dialog z interesariuszami; identyfika- 1.N3 R1a, R1b

i ich potrzeb cja i uwzgldnienie ich potrzeb; part- 4.8
nerstwo publiczno-prywatne 13.2

Brak zrozumienia potrzeb Analiza korzyci, jakie firma przynosi 4.3

rynku spoeczestwu; funkcji, jakich dostar- 8.2
czaj produkty i moliwych sposo-
bw zaspokajania potrzeb rynku

Brak zrozumienia specyfi- Precyzyjne odpowiadanie na potrze- 8.1

ki klientw, w szczeglno- by klientw; sprzedawanie funkcji, 8.3
ci, gdy konieczna jest zmia- ktrych potrzebuj 14.3
na ich zachowania 14.4

Prby rozwizywania proble- Przeciwdziaanie problemom zanim 5.2 W1

mw, ktre ju powstay powstan 5.3
7.3
7.N1

Oczekiwanie, e dziki dzia- Ceny rozwiza przyjaznych rodo- 1.3 R3

aniom na rzecz zrwnowao- wisku i spoeczestwu powinny po- 1.N2 R4
nego rozwoju mona podnie zosta konkurencyjne wobec cen in- 5.2
ceny; zaniedbywanie ekono- nych rozwiza dostpnych na rynku 6.2
micznej strony dziaa na rzecz 7.3
zrwnowaonego rozwoju 14.2

Brak zaangaowania ze stro- Angaowanie w dziaania na rzecz 4.5

ny kierownictwa redniego zrwnowaonego rozwoju gwnego 4.7
szczebla kierownictwa, kierownictwa rednie-
go szczebla i wszystkich pracownikw

Powierzanie zarzdzania ro- Zrwnowaony rozwj musi sta si 4.3

dowiskowego pojedynczym centraln czci strategii firmy 4.4
menederom, w oderwaniu od Precyzyjne okrelenie odpowiedzial- 4.P2
caociowych zmian w firmie noci za poszczeglne zadania

Inercja opr ludzi wobec Motywowanie, budowanie wiado- 4.5

zmian moci i zaangaowania 4.7

Przedwczesne obietnice Uczciwe informowanie o dziaaniach, 4.6 R2

i dziaania pozorne ciga ocena podejmowanych dziaa 4.9
(greenwash, bluewash) 14.N1

Brak informacji o podejmo- Sporzdzanie raportw na temat pro- 4.9 W2

wanych dziaaniach wadzonych dziaa 4.P1

94
Rozdzia 4.
System zarzdzania zrwnowaonym
rozwojem
4.1. Wprowadzenie
Pod koniec XVIII wieku w New Lanark, niedaleko Glasgow w Szkocji, dziaaa
fabryka baweniana, ktrej wacicielem by David Dale. Kapitalist tego
uznawano za filantropa, poniewa za swj cel stawia popraw losu dzieci
z sierocicw. W tym celu nie tylko zatrudnia dzieci z sierocicw (w szczy-
towym momencie ok. 2000), ale take zapewnia im nauk 1,5 godziny
dziennie. Nauka nastpowaa jednak po 13 godzinach pracy, co jak na owe
czasy i tak byo ewenementem. Kolejnym wacicielem fabryki by utopijny
socjalista Robert Owen. Los dzieci poprawi si jeszcze bardziej obok fabryki
powsta Institution for the Formation of Character, gdzie odbyway si piewy
i inne formy rekreacji, otwarte zostao przedszkole, zamknite gospody i bary,
wprowadzono zakaz picia alkoholu. Czas pracy dzieci skrcony zosta do 10,5
godzin, a dzieci do 12 lat nie pracoway w ogle (Galbraith, 1977, s. 2930).
System ten powszechnie uwaano za bardzo pobaliwy, a obu przedsibiorcw
za wzr spoecznej odpowiedzialnoci.
Dzi spoeczna odpowiedzialno biznesu (Corporate Social Responsibility,
CSR), ktr w odniesieniu do przedsibiorstw utosamiamy ze zrwnowaonym
rozwojem, rozumiana jest znacznie szerzej. Wraz z rozwojem cywilizacyjnym,
zakaz pracy dzieci sta si jedn z podstawowych zasad CSR, obecnie podkre-
4.
lan zwaszcza w odniesieniu do przedsibiorstw prowadzcych dziaania
w skali globalnej, w tym w krajach rozwijajcych si. Dbao o pracownikw,
zarwno w kontekcie warunkw pracy, jak te edukacji i rekreacji, jest jednym
z czterech filarw spoecznej odpowiedzialnoci biznesu. Pozostae to: minima-
lizacja wpywu na rodowisko, odpowiedzialne i etyczne zachowania bizne-
sowe w odniesieniu do partnerw, dostawcw i klientw oraz bycie tzw.
dobrym ssiadem, czyli odpowiedzialno za wpyw na spoeczno lokaln,
wspieranie jej dobrobytu i rozwoju celem uzyskania i utrzymania tzw. licencji na
dziaanie.
Klasycznym koncepcjom i narzdziom zarzdzania w sferze ochrony
rodowiska, bezpieczestwa i higieny pracy, ryzyka i jakoci brakuje podej-
cia holistycznego. Dodatkowo, czsto cechuje je wybircze i jednostkowe
traktowanie problemu, w zwizku z czym nie jest moliwe ich zintegrowanie
z caociowym systemem strategicznego zarzdzania, monitoringu i kontroli.
Tym samym takie narzdzia i sposoby zarzdzania nie mog zapewni zrw-
nowaonego rozwoju firmy. Bank wiatowy, w raporcie dla polskiego rzdu
(Mazurkiewicz, 2006), wskaza cztery obszary kluczowe dla efektywnego
wdroenia strategii spoecznej odpowiedzialnoci biznesu, a mianowicie:
zintegrowana struktura zarzdzania;
plan realizacji z wskanikami i systemem monitoringu;
zaangaowanie i edukacja pracownikw;
komunikacja z kluczowymi interesariuszami.

4. System zarzdzania zrwnowaonym rozwojem 95

 W tym rozdziale zaprezentujemy koncepcj systemu zarzdzania zrwnowa-
onym rozwojem (Sustainability Management System, SMS), ktry stanowi zoone
narzdzie systemowe do zarzdzania biznesem w sposb zrwnowaony.1 System
ten powinien zosta tak zaprojektowany, by by spjny z caym systemem zarz-
dzania organizacj. Ma on na celu uzupenienie luki midzy orientacj strategiczn
a dziaaniami operacyjnymi. Dziki swojej strukturze, SMS wspiera i umoliwia
proaktywne wdraanie wizji i strategii przedsibiorstwa na wszystkich poziomach
dziaania, w oparciu o koncepcj cigego doskonalenia, tzw. cykl Deminga (Plan
DoCheckAct, PDCA). Dziaania s wic najpierw planowane, a nastpnie wdraane,
po czym ich efekty s weryfikowane i w oparciu o to podejmowane s kolejne
odpowiednie dziaania, majce zapewni zgodno z pierwotnymi planami. Cige
doskonalenie wymaga powtarzania tego cyklu, tak aby wci dostosowywa nasze
plany i dziaania do zmieniajcego si otoczenia okrelajcego warunki ich reali-
zacji (rysunek 4.1; por. koncepcja zarzdzania adaptacyjnego opisana w podroz-
dziale 2.2).

Rysunek 4.1. Cykl cigego doskonalenia PDCA

Poniewa trudne byoby jednoczesne ukierunkowanie wszystkich obszarw SMS

na zrwnowaony rozwj, SMS jest zaprojektowany w taki sposb, by kady kompo-
nent mg by wdraany niezalenie, w dowolnym momencie. Podczas gdy niektre
przedsibiorstwa rozpoczynaj od kwestii spoecznych, takich jak wsppraca
z lokaln spoecznoci, inne w pierwszej kolejnoci koncentruj dziaania na obsza-
rach: rodowiskowym i zarzdzania zasobami ludzkimi. Dla niektrych firm proces
wprowadzania zasad zrwnowaonego rozwoju rozpoczyna si od opracowania
raportu zrwnowaonego rozwoju, w ktrym ujmuj zbiorczo wszystkie pojedyncze,
czsto nie powizane ze sob projekty. Innym punktem startowym w tym procesie

1
Nasz opis SMS powsta w oparciu o Strigl i in. (2007).

96
moe by wypracowanie wizji, misji i strategii. Naley podkreli, e dc do zrw-
nowaonego rozwoju, firmy musz by wiadome wagi wszystkich elementw SMS
i interakcji midzy nimi. Biorc to pod uwag, celem powinno by wdroenie caego
systemu.
SMS skada si z elementw pokazanych na rysunku 4.2, ktre kolejno nastpuj po
sobie. Poszczeglne elementy opiszemy w dalszej czci rozdziau, zaczynajc od fazy
przygotowawczej (opisanej w podrozdziale 4.2):
wizja (4.3);
program (4.4);
wdraanie (4.5);
ewaluacja (4.6);
innowacja (4.7);
dialog z interesariuszami (4.8);
raportowanie z zakresu zrwnowaonego rozwoju (4.9).

4.

Rysunek 4.2. Struktura systemu zarzdzania zrwnowaonym rozwojem (SMS)

4.2. Faza przygotowawcza

Zanim przedsibiorstwo moe rozpocz proces stopniowego wdraania SMS konieczna
jest faza przygotowawcza, podczas ktrej proces rozpoczyna si od szeroko zakrojonej
oceny stanu wyjciowego.

4. System zarzdzania zrwnowaonym rozwojem 97

 4.2.1. Rozpoczcie procesu
Ze wzgldu na strategiczne znaczenie SMS, rozpoczcie procesu powinno zosta
zainicjowane przez zarzd przedsibiorstwa. Wsparcie i zaangaowanie zarzdu firmy
s niezbdne do zapewnienia waciwej alokacji zasobw ludzkich i finansowych. S
one konieczne dla wdroenia systemu i jego strategicznego umiejscowienia w oglnym
systemie zarzdzania organizacj.
W pocztkowej fazie wdraania SMS konieczne jest rwnie budowanie wiado-
moci oraz uwraliwienie na temat zrwnowaonego rozwoju wszystkich pracow-
nikw. Mona to osign wykorzystujc spotkania informacyjne, dyskusje, programy
edukacyjne i inne formy komunikacji. Celowe jest stworzenie stanowiska menedera
ds. zrwnowaonego rozwoju. Taka osoba powinna by odpowiedzialna za prawi-
dowy przebieg caego procesu, przy wsparciu zespou zadaniowego, skadajcego si
z przedstawicieli wszystkich kluczowych dziaw firmy (finansowego, zasobw
ludzkich, produkcji, komunikacji, zarzdzania). Pracownik ten powinien posiada
konieczne kompetencje oraz moc decyzyjn oraz zasoby, takie jak czas i budet.
Warto rwnie, by by osobicie zainteresowany i zaangaowany w temat.

4.2.2. Ocena
W fazie przygotowawczej konieczna jest inwentaryzacja dotychczasowych dziaa
celem zestawienia i sprawdzenia wszystkich aspektw istotnych z punktu widzenia
zrwnowaonego rozwoju przedsibiorstwa. Proces ten powinien dostarczy waci-
wego obrazu sytuacji wyjciowej. Naley przyjrze si m.in.:
strukturze organizacyjnej;
systemom zarzdzania;
stosowanym wskanikom i systemom kontroli;
procesom decyzyjnym;
komunikacji wewntrznej i zewntrznej;
interakcjom z pracownikami, stopniowi zadowolenia pracownikw;
wykorzystaniu zasobw naturalnych oraz innym formom wpywu na
rodowisko.
Rezultaty analizy stanu wyjciowego stanowi podstaw tworzenia wizji, misji
i strategii ukierunkowujcych przedsibiorstwo na zrwnowaony rozwj. Dokumenty
te stanowi zwieczenie cyklu iteracyjnego wdraania SMS (rysunek 4.2).

4.3. Wizja
Zdefiniowanie orientacji firmy (gwnego kierunku jej rozwoju) wymaga, aby cel
i korzyci spoeczne przez ni generowane byy zrozumiae dla wszystkich interesa-
riuszy. Przedsibiorstwo powinno zaspokaja pewne potrzeby spoeczestwa, takie
jak dostarczenie dbr i usug niezbdnych do zaspokojenia istniejcego popytu. Firma
nie powinna dy do czerpania zyskw z dostarczania produktw lub usug, ktre
nie przynosz korzyci spoeczestwu jako caoci. Co rwnie wane, pracownicy
czerpi wicej satysfakcji i inspiracji z pracy, ktra nadaje sens ich yciu. Spoeczestwo,
a w szczeglnoci klienci, w duszej perspektywie, bd nagradzali firm za realizacj
rwnie innych celw, a nie tylko zysku.
Wizja, misja i wartoci mog zosta sformuowane w oparciu o odpowied na
pytanie jakie korzyci nasza firma przynosi spoeczestwu?. Te trzy elementy
razem mog by traktowane jako konstytucja firmy. Z tego powodu powinny

98
zachowa aktualno w dugiej perspektywie i ukierunkowywa cae zarzdzanie
przedsibiorstwem. Okrelaj wytyczne, ktrymi kieruje si firma.
W procesie wypracowywania ww. trzech elementw konstytucji, mona wyko-
rzysta wiele narzdzi. Pierwsza wersja moe zosta sformuowana przez zesp zada-
niowy, skadajcy si z przedstawicieli wszystkich kluczowych dziaw firmy.
Dokument powinien zosta przekazany do zaopiniowania pracownikom, a nawet
zewntrznym interesariuszom. Dobrze jest robi to, organizujc warsztaty lub konsul-
tacje. Zesp zadaniowy po rozwaeniu zgoszonych uwag bdzie mg wypracowa
ostateczn wizj, misj i wartoci.
Konstytucja firmy bdzie od tego momentu suya jako punkt odniesienia dla
wielu kwestii zwizanych ze zrwnowaonym rozwojem. W cyklu SMS moe ona suy
jako przewodnik do tworzenia programu zrwnowaonego rozwoju lub by wdraana
w jego procesach i podlega ewaluacji w fazie kontroli. Wyniki uzyskane w tej fazie
bd stanowiy podstaw do innowacji w ramach wsppracy z interesariuszami oraz do
tworzenia raportu zrwnowaonego rozwoju. Zaleca si przejcie przez peny cykl raz
do roku. Nie oznacza to potrzeby przeformuowania wszystkich elementw programu,
ale regularn ocen ich aktualnoci i istotnoci.
Jednym z najbardziej znanych przykadw takiej konstytucji jest credo firmy
Johnson & Johnson, ktre ponad 50 lat temu sformuowa dyrektor generalny Robert
Wood Johnson (rysunek 4.3). Okrelio ono obowizki firmy w stosunku do klientw,
pracownikw, spoecznoci i udziaowcw. Nasze credo jest gwn zasad codziennej
pracy dla wszystkich pracownikw firmy. Obszernie potraktowana wizja firmy ilustruje
rne aspekty, ktre mog by uwzgldnione w tego typu dokumencie.

4.4. Program zrwnowaonego rozwoju

4.
Program zrwnowaonego rozwoju jest rdzeniem SMS. Skada si z nastpujcych
elementw, przedstawionych rwnie w nagwku tabeli 4.1:
polityki;
celw;
rodkw (dziaa sucych realizacji celw);
wskanikw;
wartoci docelowych;
osb odpowiedzialnych;
terminw realizacji i budetu.
Kolejne wiersze tabeli 4.1 odzwierciedlaj zagadnienia, na ktre kadziony jest nacisk
w ramach programu zrwnowaonego rozwoju. Wybr tych zagadnie zaley od podej-
cia do zrwnowaonego rozwoju, stosowanego w danej firmie. Ponisze przykady
mog by traktowane jako potencjalne kategorie:
uwzgldnianie aspektw ekonomicznych, spoecznych i rodowiskowych (tzw.
triple bottom line);
rozbudowana zrwnowaona karta wynikw (sustainable balanced scorecard;
finanse, rynek, zarzdzanie procesami, rozwj, spoeczestwo);
wartoci bdce podstaw konstytucji przedsibiorstwa (udzia pracownikw,
decentralizacja, rnorodno, uczciwo);
dziay firmy (zarzd, dzia odpowiedzialny za rozwj oraz dziay: zasobw
ludzkich, innowacji, zakupw, komunikacji/dialogu spoecznego, ochrony
rodowiska).

4. System zarzdzania zrwnowaonym rozwojem 99

 NASZE CREDO
Wierzymy, e jestemy odpowiedzialni przede wszystkim wobec lekarzy,
pielgniarek i pacjentw, wobec matek i ojcw,
i wszystkich ludzi korzystajcych z naszych produktw i usug.
Aby zaspokoi ich potrzeby wszystko, co robimy musi by wysokiej jakoci.
Musimy nieustannie dokada stara,
aby obniy i utrzyma rozsdne ceny.
Zamwienia klientw powinny by realizowane szybko i dokadnie.
Nasi dostawcy i dystrybutorzy powinni mie szans dobrego zysku.
Jestemy odpowiedzialni wobec naszych pracownikw mczyzn i kobiet,
ktrzy pracuj dla nas na caym wiecie.
Kady z nich musi by traktowany jak jednostka.
Musimy szanowa ich godno i uznawa ich zasugi.
Musimy im zapewni poczucie bezpieczestwa w pracy.
Wynagrodzenie musi by odpowiednie i uczciwe,
a warunki pracy powinny zapewnia czysto, porzdek i bezpieczestwo.
Musimy pamita o obowizkach,
jakie nasi pracownicy maj wobec swoich rodzin
i stara si dopomc w ich wypenianiu.
Powinnimy umoliwia pracownikom swobodne zgaszanie uwag czy zaale.
Wykwalifikowanym pracownikom powinnimy zapewni
rwne szanse zatrudnienia, rozwoju i awansu.
Powinnimy zapewni kompetentne kierownictwo, dziaajce
sprawiedliwie i etycznie.
Jestemy odpowiedzialni wobec spoeczestw,
w ktrych yjemy i pracujemy i wobec spoecznoci midzynarodowej.
Musimy by dobrymi obywatelami popiera akcje dobroczynne,
uczciwie wypenia nasze zobowizania podatkowe.
Musimy popiera postp spoeczny,
rozwj lecznictwa i edukacji.
Musimy utrzyma w dobrym stanie majtek,
ktrego mamy przywilej uywa,
chroni rodowisko i bogactwa naturalne.
Naszym kocowym obowizkiem jest odpowiedzialno wobec akcjonariuszy.
Dziaalno firmy musi przynosi znaczne zyski.
Powinnimy wprowadza nowe rozwizania, prowadzi badania naukowe,
opracowywa innowacyjne programy, ale rwnie paci za bdy.
Trzeba inwestowa w nowy sprzt,
wprowadza nowe urzdzenia i nowe produkty.
Trzeba tworzy rezerwy, aby zapewni dostawy w niepomylnych okresach.
Jeli bdziemy dziaa zgodnie z tymi zasadami,
nasi udziaowcy powinni osign godziwe zyski.

Rysunek 4.3. Credo firmy Johnson & Johnson <www.janssen-cilag.pl>

100
 Tabela 4.1 pokazuje przykadowy fragment programu zrwnowaonego rozwoju,
z wykorzystaniem perspektywy triple bottom line. Posuymy si zagadnieniami dotycz-
cymi rodowiska, jako wzorem przyjmujc, e gospodarka i spoeczestwo zostayby
opisane w analogiczny sposb. Przedstawione w tabeli przykadowe elementy programu
zrwnowaonego opisujemy poniej dokadniej.
Polityka
Polityka to zwizy zestaw wytycznych dotyczcych konkretnego obszaru. Powinna si
ona wywodzi z konstytucji i by zgodna z zawartymi w niej wartociami.

Tabela 4.1. Przykadowa struktura programu zrwnowaonego rozwoju

Triple Polityka Cele rodki Wskaniki Wartoci Osoby Terminy

bottom docelowe odpowie- realizacji
line dzialne i budet

rodo- Jestemy 1. Ograni- 1. Zastpie- 1. Ilo

wisko ostroni czenie wy- nie pa- nieodna-
i oszczdni korzysta- liwa ro- wialnych
wobec zaso- nia zaso- popo- zasobw
bw natural- bw nieod- chodnego energetycz-
nych. Utrzy- nawialnych przez bio- nych wobec
mujemy zuy- oraz emisji mas (pe- iloci zaso-
cie energii zanieczysz- let). bw odna-
i emisje za- cze. 2. Informo- wialnych
nieczyszcze 2. Internaliza- wanie o (ropa w li-
na najniszym
moliwym
poziomie.
cja wszyst-
kich rodo-
wiskowych
kosztw ze-
wpywie
produk-
tw
i dziaal-
trach/rok
wobec pe-
letu w to-
nach/rok)
4.
wntrznych. noci fir- 2. Postrzega-
3. Wytwarza- my na nie produk-
nie produk- rodowi- tw firmy
tw w spo- sko. jako przy-
sb jak naj- jaznych dla
mniej szko- rodowiska
dliwy dla
rodowiska.

Spoe-
cze-
stwo

Gospo-
darka

Cele
Sformuowanie celw suy konkretyzacji polityki, czyli przeoeniu jej na konkretne
dziaania do realizacji. W tym kroku naley wzi pod uwag nastpujce zalecenia:
kady z celw powinno cechowa wysokie znaczenie strategiczne i wysoka jako;
celw nie moe by zbyt duo;
powinny istotnie przyczynia si do realizacji polityki;
musz by moliwe do osignicia;
powinny by jasne i zrozumiae;
naley zachowa rwnowag midzy celami krtko- i dugoterminowymi;
naley zachowa rwnowag midzy celami jakociowymi i ilociowymi.

4. System zarzdzania zrwnowaonym rozwojem 101

 Przy ich definiowaniu naley kierowa si koncepcj SMART (odnoszce si do
danej sytuacji Specific, mierzalne Measurable, osigalne Achievable, realistyczne
Realistic, okrelone w czasie Time-boud). Poniewa tylko tym celom, ktre s
mierzone powica si uwag, konieczne jest znalezienie rwnie sposobw mierzenia
celw jakociowych, co jest moliwe przykadowo poprzez przypisanie im odpowied-
nich wskanikw, uzyskiwanych metodami kwestionariuszowymi.
rodki: dziaania suce osiganiu celw
Sformuowanie konkretnych dziaa, adekwatnych do celw, ma umoliwi operacjona-
lizacj wizji. Realizacji kadego z celw powinny suy 12 adekwatne dziaania. Jeli
moliwych do zastosowania dziaa jest wicej, naley uszeregowa je w zalenoci od
potencjau poprawy sytuacji, kosztw wdroenia oraz poziomu kompleksowoci.
Wskaniki
Wskaniki su do oceny stopnia realizacji celw. Na potrzeby SMS mog zosta wyko-
rzystane wskaniki ju stosowane w ramach funkcjonujcych w firmie systemw kontroli
lub mog zosta zdefiniowane nowe. Szeroki wybr wskanikw moliwych do wyko-
rzystania zaproponowano w Wytycznych do raportowania kwestii zrwnowaonego
rozwoju (GRI, 2006; por. podrozdzia 4.9).
Wartoci docelowe
Warto docelowa wskanika to okrelona liczba i jednostka, w ktrej jest ona wyraona.
Podstaw cigego doskonalenia jest okrelenie wartoci biecej danego wskanika
i regularne porwnywanie jej z wartoci docelow i wyjciow. Przykadowo, jeli
naszym celem jest redukcja wykorzystania zasobw nieodnawialnych (utrzymujc
wymagan warto energetyczn na tym samym poziomie), a wybranym wskanikiem
jest ilo energii pochodzcej ze rde nieodnawialnych w stosunku do tej pochodzcej
ze rde odnawialnych, aktualna warto zuycia moe wynosi 1000 l ropy i 100 kg
peletu na rok, podczas gdy warto docelowa moe wynosi 100 l ropy i 1900 kg peletu
na rok (1 l ropy jest ekwiwalentem 2 kg peletu).
Odpowiedzialno
W celu wprowadzenia w ycie zaplanowanych dziaa, konieczny jest przejrzysty
podzia odpowiedzialnoci za poszczeglne dziaania. Idealnie byoby, gdyby kademu
dziaaniu przypisana bya jedna osoba. Nie oznacza to, e caa praca niezbdna do reali-
zacji tego dziaania ma by wykonana przez t osob. Moe ona delegowa pewne
zadania, jednak ostatecznie odpowiedzialno za osignicie celu i ukoczenie dziaania
powinna spoczywa na niej. Taki przejrzysty podzia odpowiedzialnoci zwiksza efek-
tywno kontroli i zapewnia przejrzysto programu zrwnowaonego rozwoju.
Wedug badania przeprowadzonego w Polsce na zlecenie Harvard Business Review
Polska i CSR Consulting w 2008 r. (Greszta, 2009), 37% duych i rednich przedsi-
biorstw zatrudnia osoby, w ktrych odpowiedzialnoci le zagadnienia spoecznej
odpowiedzialnoci biznesu. W wikszoci przypadkw jednak osoby te nie zajmuj si
CSR na cay etat, lecz cz te obowizki z zadaniami z zakresu komunikacji, relacji
zewntrznych, bd zarzdzania zasobami ludzkimi.
Terminy realizacji i budet
Egzekwowane, jasne i realistyczne terminy daj orientacj, pomagaj w ewaluacji oraz
stanowi motywacj i zacht do dziaania. Jak wspomnielimy wczeniej, programy
zrwnowaonego rozwoju wymagaj krtko- i dugoterminowych celw. Terminy

102
realizacji, daleko odsunite w czasie, czsto s ignorowane a do ostatniego momentu.
W nastpstwie zaoone cele czsto nie s osigane albo jako ich realizacji jest niska.
Dlatego zaleca si, by pracownicy, ktrzy realizuj cele dugoterminowe, dzielili je na
cele i dziaania porednie wraz z odpowiednimi terminami ich realizacji. Odpowiedzialno
za realizacj poszczeglnych celw porednich moe by wtedy jasno rozdzielona
midzy czonkw danego zespou.
Czas i zasoby finansowe w firmach s zwykle ograniczone. Dlatego, aby wszyscy
interesariusze zaangaowani w proces wdraania SMS zrozumieli wag, jak przywizu-
jemy do zrwnowaonego rozwoju, na jego wdroenie musz zosta przydzielone
zarwno rodki finansowe, jak i odpowiedni limit czasu. Umoliwi to osobom, odpo-
wiedzialnym za poszczeglne dziaania, wykonywanie ich w odpowiednim momencie
i w sposb profesjonalny.
Jednym z najbardziej znanych na wiecie przykadw programw zrwnowao-
nego rozwoju jest Plan A firmy Marks & Spencer, ktrego nazwa jest wiele
znaczca. Zainaugurowany w 2007 r. plan zakada ambitne cele: 100 zobowiza
odnoszcych si do zmian klimatu, redukcji odpadw, zrwnowaonej gospodarki
zasobami naturalnymi, etycznego handlu, promocji zdrowego trybu ycia.
Zobowizania te maj zosta osignite we wsppracy z dostawcami i klientami
w cigu piciu lat. Firma tumaczy, i zdecydowaa si na podjcie takich dziaa,
gdy tego chcieli klienci oraz ze wzgldu na przekonanie, i tak wanie naley
dziaa. Stwierdzono, i nie ma innej moliwoci prowadzenia biznesu, nie ma
planu B.

4.5. Wdraanie
Jak pokazuje praktyka, dopracowany program zrwnowaonego rozwoju jest
4.
nieodzowny dla reorientacji caej firmy w stron zrwnowaonego rozwoju. Opracowanie
programu nie gwarantuje jednak jeszcze egzekwowania jego postanowie w codziennym
funkcjonowaniu przedsibiorstwa. Aby SMS funkcjonowa, konieczny jest entuzjazm
i identyfikacja z nim wszystkich zaangaowanych pracownikw. Dlatego rzeczywiste
wdroenie i dziaanie SMS wymaga, aby wszyscy interesariusze widzieli jego przydat-
no i rozumieli, dlaczego zosta rozpoczty. Zapewnienie takiej akceptacji wymaga
prowadzenia dziaa majcych na celu podnoszenie wiadomoci. Na takie dziaania
mog skada si wydarzenia edukacyjne, warsztaty, wykady lub inne sposoby otwartej
komunikacji (dyskusje internetowe, moliwo kierowania pyta i uwag do mene-
derw oraz uzyskiwania na nie odpowiedzi).
Dodatkowo warto rozway organizacj krtkoterminowych praktycznych
projektw, ktre nie tylko komunikuj fakty, ale odnosz si do emocjonalnych
aspektw zrwnowaonego rozwoju, tak by idee te trafiy pracownikom do serca.
Przykadowe dziaania angaujce pracownikw, to wczenie ich w dziaania spoeczne
przedsibiorstwa, poprzez wolontariat pracowniczy lub umoliwienie przeznaczania
odpisw od pensji na wsparcie wybranej organizacji pozarzdowej i podwajanie
uzyskanej w ten sposb kwoty przez firm (tzw. pay-roll). Inn moliwoci jest zach-
cenie pracownikw do dziaa przyjaznych dla rodowiska, zarwno w firmie, jak te
w domu, co mona osign przez dziaania edukacyjne powizane np. z konkursem
wiedzy.
Firma moe te zorganizowa wsplny wyjazd w atrakcyjne przyrodniczo miejsce,
a nastpnie wizyt studyjn w innym przedsibiorstwie, ktre rozpoczo proces
reorientacji w kierunku zrwnowaonego rozwoju ju kilka lat wczeniej. Moe te

4. System zarzdzania zrwnowaonym rozwojem 103

 poczy wyjazd integracyjny z dziaaniami prospoecznymi lub prorodowiskowymi,
jak np. sadzenie drzew lub realizacja projektu spoecznego z lokaln organizacj poza-
rzdow. Miym akcentem moe by zakoczenie takiego dnia piknikiem, na ktrym
wsplnie przygotuje si i zje lokalne, sezonowe produkty. Tego rodzaju projekty
w prosty sposb angauj pracownikw i wczaj ich w proces zrwnowaonego
rozwoju.

4.6. Ewaluacja
Ewaluacja zrwnowaonego rozwoju polega na weryfikacji osigania celw (por.
rysunek 4.1). Dla kadego z wskanikw powizanych z poszczeglnymi celami zbiera
si dane, prowadzi obliczenia i analizuje je. W zalenoci od wagi SMS w przedsibior-
stwie,2 kontrola moe dotyczy wszystkich wskanikw dziaalnoci firmy lub tylko
tych, ktre s wymienione w programie zrwnowaonego rozwoju.
Proces kontroli wymaga przejrzystej struktury przepyww informacji i waciwej
komunikacji. Konieczne jest okrelenie, jakie dane, od ktrych pracownikw i w jakich
okresach musz zosta zebrane i przekazane do jednostki kontrolujcej. Naley rwnie
okreli jako i czsto przepywu informacji midzy jednostk kontroln a innymi
dziaami firmy, w szczeglnoci zarzdem.
W przypadku wikszych firm, zalecane jest wprowadzenie automatyzacji tego
procesu przy uyciu sucego mu oprogramowania komputerowego. Moe by ono
wykorzystywane do zarzdzania jakoci, rodowiskiem i zrwnowaonym rozwojem,
moe te wspiera rozwj organizacyjny, poprzez ustanowienie i cige doskonalenie
systemu zarzdzania zorientowanego na proces i opartego na wiedzy. Moe rwnie
uatwia dokumentowanie przebiegu procesw i zarzdzanie wiedz w organizacji,
zbieranie i ewaluacj wanych wskanikw i rnych elementw zwizanych z przygo-
towywaniem raportw.
Ostatnim etapem ewaluacji jest porwnanie jej rezultatw z celami programu zrw-
nowaonego rozwoju i wycignicie wnioskw na przyszo.
Przykadem oceny dziaa w zakresie zrwnowaonego rozwoju moe by dosko-
nalenie standardw zarzdzania w Danone. Suy temu stworzony w 2001 r. program
Danone Way, ktry od 2007 r. ju jako Danone Way Fundamentals stanowi zbir
podstawowych wytycznych w zakresie zrwnowaonego rozwoju. Program z jednej
strony ma stale podnosi wyniki w kluczowych obszarach, z drugiej suy wprowa-
dzaniu innowacji spoecznych do nowych projektw, jako ich stay element. Na Danone
Way Fundamentals skada si 16 kluczowych zasad w piciu obszarach: prawa czo-
wieka, relacje z pracownikami, rodowisko przyrodnicze, konsumenci i zarzdzanie
(tabela 4.2). Dla kadej z zasad zdefiniowane s instrumenty przestrzegania wytycznych,
a take wskaniki suce pomiarowi efektw wdroenia polityki w praktyce. Okrelono
cztery poziomy oceny, z ktrych firma sama wybiera ten, na ktrym si znajduje. Proces
oceny wewntrznej jest integraln czci corocznej kontroli wewntrznej oraz podlega
weryfikacji przez spk matk i audytora zewntrznego. W kadym z wymienionych
obszarw oceniane s zarwno istniejce polityki, procedury i dziaania firmy, jak
i bardzo konkretne wskaniki, dziki czemu ocena oparta jest na obiektywnych i porw-
nywalnych kryteriach. Zakres zagadnie jest taki sam dla wszystkich spek grupy
Danone, co zapewnia porwnywalno wynikw.

2
SMS moe by jednym z systemw zarzdzania, wczonych w oglny system zarzdzania organizacj lub moe peni nadrzdn
funkcj, obejmujc pozostae systemy zarzdzania.

104
Tabela 4.2. Obszary podlegajce ocenie w ramach programu Danone Way Fundamentals

Prawa czowieka rwnouprawnienie, bezpieczestwo, zdrowie w miejscu pracy

Prawo pracy czas pracy, wsppraca ze zwizkami zawodowymi, wynagrodze-

nie i korzyci dodatkowe, rozwj pracownikw

Ochrona rodowiska emisje dwutlenku wgla, zuycie wody, recykling

Jako poziom reklamacji, weryfikacja skadu produktw

Zarzdzanie CSR kodeks etyczny, wsppraca z dostawcami, dziaalno spoeczna

W proces weryfikacji wbudowany jest mechanizm programw naprawczych i plano-

wania dziaa w przypadku, gdy w danym obszarze firma nie osiga satysfakcjonujcych
wynikw. Podczas ostatniej oceny, w 2008 r. polski oddzia Danone uzyska 854 punkty na
960 moliwych, co byo jednym z najlepszych wynikw w regionie Europy rodkowej.

4.7. Proces innowacji

Weryfikacja efektw wdraania zrwnowaonego rozwoju wskazuje nowe zadania do
realizacji (przechodzimy do dziaania, ktre ma by podstaw aktualizacji planw
w cyklu PDCA na rysunku 4.1). Moe to nastpi na wszystkich poziomach organizacyj-
nych i powinno prowadzi do zdefiniowania dziaa, ktre umoliwi odnow i inno-
wacj. Innowacje nie dotycz jedynie produktw, bd procesw produkcyjnych, lecz
powinny si odnosi rwnie do innych sfer, takich jak funkcjonowanie organizacji,
aspekty spoeczne i rodowiskowe (por. rysunek 8.1). W wielu firmach midzynarodo-
4.
wych, zadania dotyczce zrwnowaonego rozwoju powierzane s zreszt wanie
dziaom innowacji.
Zdolno do innowacji zmniejsza si wraz z wzrostem formalizacji struktury
i zwizanych z tym ogranicze. W konsekwencji, tworzenie przestrzeni dla autonomicz-
nego dziaania wspiera uruchomienie potencjau kreatywnoci i umoliwia pojawienie
si innowacji dla zrwnowaonego rozwoju. Jednym z przykadw wykorzystania tego
mechanizmu jest tzw. metoda presencing (Scharmer, 2007). Ma ona na celu uatwienie
dochodzenia do innowacji przez zesp i znajdowanie nowatorskich rozwiza
problemw. Jej nazwa wywodzi si od sw obecno (presence) oraz odczuwanie
(sensing). Pozwala na tworzenie innowacji, ktre s zorientowane na podan przy-
szo i wizj. Nie opiera si na przewidywaniu przyszoci na podstawie ekstrapolacji
obecnych trendw, ale na fundamentalnej zmianie w podejciu do problemw. Ilustruje
to przyjcie perspektywy systemowej, ktr omwilimy w podrozdziale 2.1. Podejcie
to mona scharakteryzowa za pomoc nastpujcych trzech podstawowych zasad.
1. Od mylenia oceniajcego do mylenia odkrywczego. Jednostka poszerza
zakres informacji i koncepcji, ktre bierze pod uwag w procesie innowacji.
Ludzie przyjmuj pen pokory postaw, w ktrej nie maj gotowych odpowiedzi
i chc otworzy si na szersze spektrum moliwoci ni wczeniej.
2. Od reakcji emocjonalnej do odczuwania. Reagowanie emocjonalne wywodzi si
z wczeniejszych dowiadcze, nawykw mentalnych. Ogranicza to moliwe
rozwizania. Odczuwanie natomiast polega na otwartym, pozbawionym oceny
rozwaaniu niekonwencjonalnych rozwiza, ktre zdaj si kiekowa
z wewntrznej mdroci jednostki.

4. System zarzdzania zrwnowaonym rozwojem 105

 3. Od podejcia egocentrycznego do otwartoci na potrzeby innych.
Presencing stwarza moliwo i warunki do uzupenienia naszego mylenia racjonal-
nego o wiedz nieracjonaln, ktr posiadamy i dziki temu tworzy przestrze do
kreacji nowych form innowacji.

4.8. Dialog z interesariuszami

Dialog z interesariuszmi jest coraz powszechniej uznawany za niezwykle istotny
i korzystny dla przedsibiorstw. Moe stanowi doskonae rdo inspiracji dla inno-
wacji i pomaga ograniczy rnorodne ryzyka (gospodarcze, spoeczne, rodowiskowe)
w funkcjonowaniu firmy. W przeciwiestwie do zasady wartoci dla akcjonariuszy, ktra
koncentruje si jedynie na potrzebach i oczekiwaniach wacicieli firmy, zasada kreacji
wartoci dla interesariuszy umieszcza przedsibiorstwo w szerszym kontekcie spoecz-
no-ekologicznym, w ktrym ono funkcjonuje, i stara si odpowiada na wszystkie
potrzeby i oczekiwania rnych grup interesariuszy. Stae, systematyczne zarzdzanie
relacjami z interesariuszami skada si z trzech faz:
analizy;
tworzenia koncepcji;
wdroenia.

4.8.1. Analiza
Faza ta obejmuje identyfikacj i klasyfikacj interesariuszy. Po zidentyfikowaniu najwa-
niejszych z nich, np. w drodze wewntrznej burzy mzgw, mona ich klasyfikowa
w zalenoci od bliskoci relacji z firm (rysunek 4.4) lub innych cech charakterystycz-
nych. Zazwyczaj kluczowa jest ocena wpywu, jaki poszczeglni interesariusze wywie-
raj na firm oraz wpywu firmy na nich. Inne kryteria, jakie mog by wykorzystanie
do klasyfikacji interesariuszy, to:
ich gotowo do wsppracy;
potencjalne konflikty;
potencja do innowacji;
reputacja interesariuszy.

Rysunek 4.4. Klasyfikacja interesariuszy w oparciu o blisko ich relacji z firm (Strigl i in., 2007, s. 26)

106
 Zwizki firmy z interesariuszami, ze wzgldu na charakter powiza, przedstawiamy
na rysunku 4.5 na przykadzie mapy interesariuszy firmy Danone.
Rysunek 4.6 pokazuje wizualizacj przykadowej klasyfikacji, w oparciu o kryterium
innowacji, reputacji i gotowoci do wsppracy. Poza klasycznymi kryteriami, wykorzy-
stywanymi do klasyfikacji, kluczowa jest rwnie identyfikacja wzajemnych potrzeb
i oczekiwa midzy firm a poszczeglnymi interesariuszami. Przykadowo, dla
dostawcw istotna jest terminowa realizacja patnoci oraz oparcie warunkw wsp-
pracy na uczciwych zasadach. Dla klientw kryteria mog obejmowa jako, cen,
przyjazno produktw dla rodowiska oraz powizania midzy firm a regionem,
w ktrym prowadzi dziaalno. Dla pracownikw najwaniejszymi kwestiami mog by
uczciwe wynagrodzenie, przejrzyste zasady zatrudnienia i kultura korporacyjna.

Pracownicy

Dostawcy Klienci
Badanie
satysfakcji
Programy pracownikw Badanie
wspierajce satysfakcji
rozwj klientw
gospodarstw
Edukacyjne
Szkolenia strony
dla dostawcw internetowe
Serwis
Konsumenci

4.
Danone Way konsumencki
rodowisko infolinia
Kontakt ze
przyrodnicze rodowiskiem Program
naukowym grantowy

Program Wsppraca
Dobre z organizacjami
Ssiedztwo pozarzdowymi
Wsppraca
z Rekopolem

Spoecznoci Udziaowcy
lokalne

Rysunek 4.5. Mapa interesariuszy Danone (Danone, Przegld CSR 2006)

Rysunek 4.6. Przykadowa klasyfikacja interesariuszy (Strigl i in., 2007, s. 28)

4. System zarzdzania zrwnowaonym rozwojem 107

 W celu zaprojektowania efektywnego dialogu spoecznego, firma musi przeprowa-
dzi przegld ju istniejcych kanaw kontaktu z interesariuszami. W realizacji tego
zadania mog pomc ponisze pytania.
Jakie kontakty ju wystpuj? Z ktrymi interesariuszami jestemy w staym
kontakcie, a z ktrymi kontaktujemy si sporadycznie?
Jaka jest jako tych kontaktw? Czy jest to komunikacja dwustronna, czy jedno-
stronna? Czy interesariusze maj moliwo wyraenia swoich potrzeb i interesw
i jaki mog mie wpyw na wewntrzne procesy podejmowania decyzji w firmie?
Jaka jest forma kontaktw? Czy s to kontakty osobiste, takie jak regularne
rozmowy z pracownikami (przypadkowe lub ustrukturyzowane), wydarzenia
integracyjne, infolinie, wydarzenia zawodowe? Czy s to kontakty porednie,
z wykorzystaniem materiaw drukowanych, takich jak biuletyny informacyjne,
kartki okolicznociowe, czy jedynie mediw elektronicznych (stron interneto-
wych, grup dyskusyjnych, telewizji, radia)?

4.8.2. Koncepcja
Po dokonaniu analizy istniejcych kontaktw z interesariuszami, naley zidentyfikowa
mocne i sabe strony tych kontaktw. Na podstawie takiej oceny i analizy dobrych
praktyk w tym zakresie, naley zaprojektowa now lub ulepszon koncepcj kontaktw
z interesariuszami. W tym procesie mog by pomocne ponisze pytania.
Co chcemy osign tworzc now koncepcj?
Jak duego wysiku bdzie ona wymagaa?
Jak wykorzystamy informacje, ktre uzyskamy od interesariuszy?
Jak czsto bdziemy mie kontakty z kad z grup interesariuszy?
Jak zamierzamy wynagrodzi kadej grupie interesariuszy jej zaangaowanie?
Odpowiedzi na te pytania mog stanowi podstaw szczegowego planu komuni-
kacji z kad z grup interesariuszy. Plan ten powinien skada si z analogicznych
elementw, jak plan zrwnowaonego rozwoju:
cele;
dziaania;
wskaniki;
wartoci docelowe;
terminy realizacji;
odpowiedzialne osoby;
budet.

4.8.3. Wdroenie
Odpowiedzialno za wdroenie powinna spoczywa na wybranych osobach. Bd one
musiay mie zapewniony czas i budet niezbdny do realizacji zaplanowanych dziaa.
Przegld nowego podejcia do dialogu z interesariuszami powinien mie miejsce po
okoo roku. Zaobserwowane koszty i korzyci (wskaniki) powinny zosta poddane
analizie i porwnane z zaoonymi celami, w celu zidentyfikowania koniecznych zmian
i usprawnie.
Ciekawym przykadem dialogu z interesariuszami jest badanie oczekiwa spoecz-
nych przeprowadzone przez firm Vattenfall wiosn 2008 r. Firma poprosia kluczowych
interesariuszy wewntrznych i zewntrznych o okrelenie, jak wag przykadaj do
poszczeglnych oczekiwa, dokonanie wyboru istotnych kwestii zwizanych ze zrw-
nowaonym rozwojem i ustalenie priorytetw. W badaniu wzili udzia interesariusze

108
z poszczeglnych kategorii: finansowej (dostarczyciele kapitau i waciciele), klientw
handlowych i przemysowych, spoecznej (przedstawiciele wadz, organizacje pozarz-
dowe, politycy, potencjalni pracownicy i rodowisko akademickie) oraz wewntrznej
(przedstawiciele pracownikw i wysze kierownictwo). Wyniki mona zaobserwowa
na rysunku 4.7.

4.

Rysunek 4.7. Dialog z interesariuszami Vattenfall <www.vattenfall.pl>

4. System zarzdzania zrwnowaonym rozwojem 109

 Zarwno wewntrzni, jak i zewntrzni interesariusze najwicej punktw przy-
znali emisji gazw i odpadom, co podkrela due znaczenie zmian klimatycznych,
wynikajce ze specyfiki brany. Inne kwestie, uznane za wane przez obie grupy, to
korupcja i praktyki monopolistyczne oraz otwarto i jawno. Wskazuje to, jak
wane dla firmy Vattenfall powinno by uczciwe prowadzenie dziaalnoci i przej-
rzysto informacyjna.

4.9. Raport zrwnowaonego rozwoju

Raporty zrwnowaonego rozwoju obrazuj, w jakim stopniu firmy s zakorzenione
w swoim otoczeniu gospodarczym, spoecznym i rodowiskowym. Opisuj instytucjo-
nalne ramy wdraania zrwnowaonego rozwoju: zesp zadaniowy ds. zrwnowao-
nego rozwoju, wizj, misj i strategi. W raporcie firma ujawnia postpy we wszystkich
projektach w obrbie zrwnowaonego rozwoju, prbujc wykaza sw wiarygodno
interesariuszom wewntrznym i zewntrznym. Raport powinien zawiera wywaony
opis sytuacji firmy, obejmujcy zarwno aspekty pozytywne, jak i negatywne.
Moe on wyjania:
jakie s gospodarcze, spoeczne i rodowiskowe szanse i zagroenia w chwili
obecnej oraz w przyszoci (na poziomie lokalnym i globalnym);
jak firma postrzega swoje obowizki i odpowiedzialno wobec spoeczestwa
i w jakim stopniu je wypenia;
jak przebiega komunikacja firmy z interesariuszami na rnej skali geograficznej
(lokalnymi, regionalnymi, globalnymi);
ktre cele programu zrwnowaonego rozwoju zostay osignite i w jakim
stopniu.
Ostatni punkt obrazuje bliskie powizanie raportu zrwnowaonego rozwoju
z caym SMS, ktry jest podstaw i przyczyn powstania raportu, ktry z kolei stanowi
integraln cz wdraania SMS. Istotne jest rwnie, by przywiza wag do samego
procesu przygotowania raportu, podczas ktrego mona wykorzysta szeroko stoso-
wane i uznane na wiecie wytyczne Global Reporting Initiative (GRI, 2006) oraz szereg
innych standardw (np. Kanatschnig, 2003). Oparcie procesu opracowania raportu
o uznane normy i wytyczne jest korzystne zarwno z przyczyn wewntrznych (wsparcie
budowy SMS, okrelania wskanikw), jak i zewntrznych (przejrzysto procesu prze-
kadajca si na wiarygodno raportu, a tym samym firmy).
W Polsce sporzdzanie raportw zrwnowaonego rozwoju jest stosunkowo now
praktyk. W odniesieniu do naszego rynku warto wspomnie o dwch istotnych inicja-
tywach: konkursie Raporty Spoeczne oraz opublikowaniu w 2009 r. polskiej wersji
jzykowej Wytycznych do raportowania kwestii zrwnowaonego rozwoju GRI.
Konkurs Raporty Spoeczne Nagrody za najlepiej sporzdzone raporty z zakresu
spoecznej odpowiedzialnoci biznesu skierowany jest do firm publikujcych raporty
z zakresu zrwnowaonego rozwoju, spoecznej odpowiedzialnoci biznesu, ochrony
rodowiska lub zaangaowania spoecznego. Inicjatywa ta powstaa w wyniku wsp-
pracy PricewaterhouseCoopers, ACCA Polska, Forum Odpowiedzialnego Biznesu i CSR
Consulting w 2007 r. Gwnym jej celem jest zwrcenie uwagi na istot i wag przygo-
towywania raportw spoecznych oraz wskazanie dobrych praktyk w tym zakresie.
W oparciu o zdefiniowane kryteria jury ocenia co roku raporty zgoszone do konkursu.
Spord rnych wytycznych w zakresie sporzdzania raportw dostpnych na
wiecie, najbardziej znane i najczciej stosowane s Wytyczne do raportowania kwestii
zrwnowaonego rozwoju GRI, ktra jest niezalen sieci wielu interesariuszy. Jej

110
misja to tworzenie jednolitych, midzynarodowych standardw sporzdzania raportw,
wykorzystywanych w sprawozdawczoci z zakresu sfer: ekonomicznej, spoecznej
i rodowiskowej. Inicjatywa ta ma na celu take wspieranie przejrzystoci dziaalnoci
gospodarczej poprzez podnoszenie jakoci raportw.
Szkic wytycznych GRI po raz pierwszy opublikowano w marcu 1999 r. Nastpnie
w latach 19992000 przeprowadzono faz pilotaow, w ktrej przetestowano 21 przed-
sibiorstw w kontekcie wprowadzanych wytycznych. Wyniki zostay przedyskutowane
przez wielu przedstawicieli przedsibiorstw, jak rwnie przez szerokie grono ekspertw
zewntrznych przedstawicieli wiata akademickiego, organizacji pozarzdowych
i konsultantw. W 2002 r. opublikowano drug wersj wytycznych G2. Po kolej-
nych czterech latach dowiadcze i kolejnej sesji midzynarodowych konsultacji
z udziaem organizacji, ktre ju wdroyy ten standard, w padzierniku 2006 r. ogo-
szono G3 trzeci wersj wytycznych GRI. Od poowy 2009 r. jest dostpne polskie
tumaczenie trzeciej wersji wytycznych.
Wytyczne do raportowania kwestii zrwnowaonego rozwoju s przede wszystkim
podstaw sporzdzania raportw. W opinii wielu praktykw, odpowiednio zastosowane
mog rwnie stanowi podstaw strategii czy wrcz biecego zarzdzania zrwnowa-
onym rozwojem. Umoliwiaj zarzdzanie, monitoring i ewaluacj dziaa, za swoj
uniwersalno zawdziczaj prezentacji zarwno wskazwek odnonie do tego, co naley
zawrze w raporcie, jak rwnie tego jak go przygotowa. Wytyczne formuuj zasady
odnoszce si do definiowania zawartoci raportu (zasady: istotnoci, uwzgldniania inte-
resariuszy, kontekstu zrwnowaonego rozwoju oraz kompletnoci) oraz zapewniania
odpowiedniej jego jakoci (zasady: wywaenia, porwnywalnoci, dokadnoci, termino-
woci i przejrzystoci oraz wiarygodnoci). Dostarczaj wreszcie wskanikw, ktre mog
by wykorzystane w ramach programu zrwnowaonego rozwoju. Cytujc wytyczne
4.
(s. 6): raportowanie kwestii zrwnowaonego rozwoju jest dynamicznym procesem oraz
narzdziem i nie zaczyna si ani nie koczy z momentem publikacji dokumentu. Powinno
by czci szerszego procesu tworzenia strategii organizacji, implementacji jej planw
dziaania i oceny wynikw. Przygotowanie raportu uatwia gruntown ocen funkcjono-
wania organizacji, moe te pozytywnie wpyn na stae, rozoone w czasie zwikszanie
efektywnoci. Suy rwnie jako narzdzie angaowania interesariuszy i pozyskiwania
ich cennego wkadu w funkcjonowanie procesw organizacyjnych.

4.10. Podsumowanie
W rozdziale opisalimy, jak powinien wyglda system zarzdzania zrwnowaonym
rozwojem (SMS) w przedsibiorstwie. A jak wygldaa sytuacja w polskich realiach?
Mwic o zarzdzaniu zrwnowaonym rozwojem lub spoeczn odpowiedzialnoci
w polskich przedsibiorstwach, naley pamita o specyficznym kontekcie, na ktry
skadaj si uwarunkowania historyczno-gospodarcze rozwoju przedsibiorczoci oraz
obecno na rynku zarwno midzynarodowych korporacji, jak i polskich firm prowa-
dzonych przez profesjonalnych menederw, ale take samoukw biznesowych.
Polskie firmy coraz czciej na wzr korporacji midzynarodowych zaczynaj
wdraa kompleksowe strategie CSR, jak wynika z badania przeprowadzonego na
zlecenie Harvard Business Review Polska i CSR Consulting w 2008 r. wrd 212 przed-
sibiorstw (Greszta, 2008). Jest to domena firm duych, wrd ktrych istnienie planu
dziaa w zakresie CSR zadeklarowao 32% badanych. 7,6% respondentw stwierdzio,
i ich strategia spoecznej odpowiedzialnoci ma charakter caociowy, kompleksowy
i odnosi si do wszystkich obszarw biznesu.

4. System zarzdzania zrwnowaonym rozwojem 111

 Niestety, nawizujc do badania przeprowadzonego w 2006 r. przez Forum
Odpowiedzialnego Biznesu i Polskie Stowarzyszenie Public Relations (Wierzbowska
i Kuraszko, 2006), dziaania z zakresu CSR s w Polsce najczciej inicjowane przez
dziay public relations (PR). Od momentu badania zaszy wprawdzie pewne zmiany na
polskim rynku, jednak mimo coraz czstszego zatrudniania specjalistw lub kierow-
nikw ds. CSR, kompetencje te wci najczciej ulokowane s w dziale PR. Sytuacja ta
utrudnia strategiczne podejcie do tematu i pene wdroenie SMS.
Odnoszc si do modelu CSR Value Curve, stworzonego przez IBM Institute for
Business Value (rysunek 4.8), nie jest moliwe jednoznaczne umiejscowienie
polskich przedsibiorstw na ktrymkolwiek z etapw wzrostu wartoci przedsibior-
stwa poprzez CSR. Zgodnie z modelem, w miar jak przedsibiorstwa przesuwaj si
wzdu krzywej wzrostu wartoci, osigaj coraz wiksze przychody z CSR, ktra
staje si coraz bardziej integraln czci strategii biznesowej. Z jednej strony,
w Polsce mamy do czynienia z tradycj dobroczynnoci i wspierania inicjatyw lokal-
nych, cho trudno to nazwa filantropi strategiczn w amerykaskim rozumieniu.
Z drugiej strony, mamy te do czynienia z licznymi dziaaniami majcymi na celu
dostosowanie si, czy te przygotowywanie do przyszych regulacji (np. wynikaj-
cych z czonkostwa Polski w Unii Europejskiej); dziaaniami poszczeglnych bran
na rzecz samoregulacji; jak rwnie szeregiem inicjatyw ukierunkowanych na zwik-
szanie efektywnoci i rozwj innowacji.

Rysunek 4.8. Krzywa wzrostu wartoci przedsibiorstwa dziki CSR (Pohle i Hittner, 2008, s. 4)

W wielu polskich przedsibiorstwach mona zaobserwowa dziaania z zakresu

zrwnowaonego rozwoju. Wsplnym ich mianownikiem jest jednak brak koordynacji
i spjnego zarzdzania, a przede wszystkim powizania stricte biznesowych zaoe
strategicznych z filozofi zrwnowaonego rozwoju. A zatem brak jest caociowego
systemu zarzdzania zrwnowaonym rozwojem (SMS), obejmujcego wszystkie
szczeble organizacyjne, z odpowiedzialnoci przypisan najwyszemu kierownictwu,

112
umoliwiajcego zrwnowaony wzrost wartoci przedsibiorstwa. Mamy nadziej, e
niniejsza publikacja stanie si inspiracj oraz pomoc we wdraaniu takiego systemu
zarzdzania.

rda praktyczne
Wytyczne do raportowania kwestii zrwnowaonego rozwoju Global Reporting
Initiative dostpne s na stronie <www.globalreporting.org>. Polskie tumaczenie
wytycznych GRI: <www.globalreporting.org/home/languagebar/polishlanguagepage>.
Borys, T., Rogala, P. (red.) (2002), Jak opracowa raport rodowiskowy? Poradnik dla
maych i rednich przedsibiorstw, Jelenia Gra: Fundacja Karkonoska.
Bibliotek polskich raportw mona znale na stronie <www.raportyspoleczne.pl>.
ISO 26000 zalecenia Midzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej dotyczce CSR.
Podobnie, jak w przypadku innych dziaa ISO, rwnie tu chodzi o harmonizacj
i ujednolicenie zrnicowanych dotychczas dziaa <www.iso.org/sr>.
<www.csrinfo.org>, <www.odpowiedzialnybiznes.pl> portale z aktualnymi informa-
cjami dotyczcymi spoecznej odpowiedzialnoci biznesu oraz licznymi przykadami
i praktycznymi wskazwkami z tego zakresu.
Laszlo, C. (2008), Firma zrwnowaonego rozwoju, Warszawa: Studio EMKA. Ksika,
ktra proponuje jak wypracowa trwa warto z uwzgldnieniem efektw spoecz-
nych i ekologicznych.
Smith, N.C., Lenssen, G. (2009), Odpowiedzialno biznesu. Teoria i praktyka, Warszawa:
Studio EMKA. Obszerny zbir tekstw i midzynarodowych studiw przypadku
z zakresu CSR.

Pytania
4.
1. Czy system zarzdzania zrwnowaonym rozwojem powinien stanowi cz ogl-
nego systemu zarzdzania, czy te system nadrzdny wobec wszystkich innych?
Jaki powinien by optymalny model zarzdzania zrwnowaonym rozwojem przed-
sibiorstwa w firmie lub innej instytucji, w ktrej pracujesz, dziaasz lub studiujesz?
2. Departament ds. CSR, kierownik/specjalista ds. CSR, a moe komitet na poziomie
zarzdu, tudzie czonek zarzdu kto i jak powinien odpowiada za wdroenie
SMS/CSR w przedsibiorstwie? Omw wady i zalety umiejscowienia odpowiedzial-
noci na poszczeglnych szczeblach. Podaj kluczowy zestaw obowizkw, moli-
wych do przypisania takiej osobie lub komrce organizacyjnej.
3. Czy dialog z interesariuszami to fanaberia CSR, czy moe wymg konkurencyjno-
ci w dzisiejszych czasach?
4. Czy publikacja raportw nt. zrwnowaonego rozwoju to jedynie dziaanie z zakresu
public relations, czy integralna i niezbdna cz cyklu wdraania SMS?
5. Czytajc kolejne rozdziay zastanw si, jak opisane w nich zagadnienia pasuj do
SMS i ktrym jego elementom odpowiadaj?

4. System zarzdzania zrwnowaonym rozwojem 113

 Studium przypadku 4.P1.
Wdraanie Wytycznych do raportowania kwestii zrwnowaonego
rozwoju GRI w BRE Banku3
BRE Bank zaliczany jest do grona najwikszych instytucji finansowych w Polsce pod
wzgldem posiadanego kapitau, rozmiarw dziaalnoci, rnorodnoci oferowanych
produktw oraz poziomu technologii bankowej.
Obecnie Grup BRE Banku tworz wyspecjalizowane spki, w ktrych bank jest
jedynym lub znaczcym udziaowcem. Kilkanacie spek strategicznych, dziaajcych
w sferze usug finansowych, wspiera poszczeglne obszary biznesowe banku: banko-
wo korporacyjn, inwestycyjn, detaliczn i zarzdzanie aktywami. Bankowo
detaliczna BRE Banku to z jednej strony kompleksowe zarzdzanie majtkiem osb
zamonych (Private Banking & Wealth Management), a z drugiej strony skierowane
do przecitnego odbiorcy mBank i MultiBank, ktre dziaaj jednak jako osobne
podmioty. W 2006 r. BRE Bank obchodzi 20-lecie dziaalnoci na rynku.
Bank Rozwoju Eksportu rozpocz dziaalno wspierajc eksport oraz rozwj
handlu zagranicznego. Od 1994 r. inwestorem strategicznym BRE jest niemiecki
Commerzbank AG. BRE Bank utworzy pierwszy w peni elektroniczny bank interne-
towy mBank, tworzc konkurencyjn cenowo ofert skierowan do klientw detalicz-
nych. Rok po uruchomieniu mBanku, w 2001 r. utworzony zosta kolejny bank skiero-
wany do klienta detalicznego MultiBank. Model biznesowy tego banku zakada
obsug klienta w placwkach z udziaem doradcw, popart kanaami obsugi elektro-
nicznej. W 2005 r. powstaa zmodyfikowana misja BRE Banku odpowiadajca szero-
kiemu zakresowi jego dziaa jako banku uniwersalnego: najlepsza instytucja finan-
sowa dla wymagajcych klientw korporacyjnych, indywidualnych i przedsibiorcw.
Zarzdzanie CSR w BRE Banku
31 maja 1994 r. powoano Fundacj Banku Rozwoju Eksportu celem systemowego
podejcia do spoecznego zaangaowania banku. Chodzio o skupienie dziaa chary-
tatywnych w jednym podmiocie, w oparciu o ustalone zasady przyznawania pomocy
oraz zdefiniowane obszary strategiczne dziaa fundacji.
Z pocztkiem 2008 r. utworzono osobne stanowisko, dedykowane odpowiedzial-
noci spoecznej w BRE Banku. Specjalista zajmujcy si odpowiedzialnoci biznesu
odpowiada za tworzenie strategii dziaa dla banku, inicjowanie i przeprowadzanie
projektw, wspprac z organizacjami pozarzdowymi, sporzdzanie raportw
spoecznych oraz wspprac z Fundacj BRE Banku.
Raport
Raport o odpowiedzialnoci biznesu BRE Banku 2008, opublikowany w padzierniku
2009 r., jest trzeci publikacj powicon dziaaniom banku na rzecz interesariuszy.
Dotd raport ukazywa si rwnolegle z raportem rocznym, lecz w 2009 r. zosta wydany
oddzielnie. Tematyka dedykowana jest wydarzeniom, ktre wpyny na relacje BRE
Banku, mBanku i MultiBanku oraz Private Ranking & Wealth Management z poszczegl-
nymi grupami interesariuszy w 2008 r. Ich waga zdefiniowaa okres, ktrego dotyczy
raport. Tak jak w latach poprzednich, dane ilociowe dotycz poprzedniego roku kalen-
darzowego, tj. 2008 r. Ze wzgldu na fakt, i wiele bardzo istotnych wydarze dla BRE
Banku miao miejsce w pierwszej poowie 2009 r. (kwestie dotyczce relacji z klientami

3
Przygotowano w oparciu o materiay dostarczone przez BRE Bank.

114
oraz sytuacji na rynku finansowym w obliczu kryzysu), dane jakociowe dotycz okresu
do 31 sierpnia 2009 r. wcznie. Kryzys, spadek zaufania do bankw oraz ch otwar-
tego podejcia do tych tematw wpyny na zawarto oraz temat raportu: Egzamin
z kryzysu. Zrwnowaony rozwj w trudnych czasach.
Publikacja skada si z czterech kluczowych rozdziaw.
1. BRE Bank wizytwka banku: mechanizmy zarzdzania i nadzoru w banku,
wyniki finansowe, oferowane produkty i obsugiwane rynki.
2. Relacje opis konkretnych dziaa i projektw w zakresie relacji z interesariu-
szami, wyszczeglnienie celw i inicjatyw podejmowanych z myl o klientach,
pracownikach, inwestorach, spoeczestwie i rodowisku przyrodniczym.
3. Kompetencje prezentacja zaangaowania BRE Banku w rozwijanie wiedzy
studentw, staystw, pracownikw, przedsibiorcw, uczestnikw rynku.
4. Innowacyjno ilustracja kluczowej wartoci banku. Rozdzia przyblia inno-
wacyjno w trzech aspektach:
produktowym (oferta kierowana do klientw korporacyjnych i detalicznych);
zaangaowania banku w finansowanie innowacyjnych inwestycji;
pobudzania innowacyjnoci wrd polskich przedsibiorcw.
Dotychczasowa metodologia sporzdzania raportw spoecznych zostaa w 2009 r.
wzbogacona o midzynarodowy standard opracowany przez Global Reporting
Innitiative Wytyczne do raportowania kwestii zrwnowaonego rozwoju.
Zakres raportu

4.
W porwnaniu do dotychczasowych publikacji, w raporcie za rok 2008 znaczco
rozbudowano cz dedykowan BRE Bankowi, w szczeglnoci dokadnie opisano
mechanizmy zarzdzania i nadzoru. Duo uwagi powicono te zagadnieniom
pozafinansowym, lecz kluczowym dla podstawowej dziaalnoci banku, tj. kwestii
odpowiedzialnoci za produkt i relacji z klientami. Analizie poddano rwnie BRE
Bank jako pracodawc oraz kwestie rodowiskowe w banku. Dodatkow nowoci
jest umieszczenie raportu CSR w kontekcie raportowania organizacji, poprzez poka-
zanie powiza i stworzenie moliwoci pogbienia interesujcych tematw i zagad-
nie. Osignito to poprzez zamieszczanie odnonikw do rde internetowych,
wskazujcych gdzie mona znale szczegowe informacje dotyczce konkretnego
zagadnienia. Mwimy tu przykadowo o stronie internetowej Fundacji BRE Banku
(i sprawozdaniu z dziaalnoci Fundacji), sprawozdaniu finansowym, raporcie z adu
korporacyjnego, blogu mBanku zawierajcym artykuy edukacyjne oraz portalu
<www.innowacyjnefirmy.pl>.
Osignito poziom zastosowania wskanikw GRI na poziomie B+, gdzie + oznacza
weryfikacj raportu przez zewntrznego audytora. Zgodnie z wymogami GRI, przedsta-
wiono wszystkie wskaniki dotyczce firmy, raportu, kwestii nadzorczych i zaangao-
wania BRE Banku. Jak ju wspomniano osignito tu znaczcy postp w porwnaniu
z poprzednimi raportami, co wida na rysunku 4.9. W treci raportu uwzgldniono
rwnie wskaniki z suplementu branowego dla sektora finansowego. Warto zaznaczy,
i brak odwoania do wszystkich wskanikw z danej kategorii np. wszystkich wska-
nikw rodowiskowych jest naturaln konsekwencj specyfiki biznesu danej firmy,
a w szczeglnoci kluczowych obszarw jej wpywu na rodowisko i spoeczestwo.
Proces tworzenia raportu
Raport o odpowiedzialnoci biznesu BRE Banku 2008 jest zwieczeniem pracy zespou
projektowego stworzonego specjalnie na potrzeby publikacji, koordynowanego przez

4. System zarzdzania zrwnowaonym rozwojem 115

 specjalist ds. spoecznej odpowiedzialnoci. Aktywny udzia w przygotowaniu raportu
wzili przedstawiciele jednostek organizacyjnych banku w tym Departamentu
Audytu Wewntrznego, Biura Monitoringu i Zgodnoci, Departamentu Rozwoju
Organizacji, Departamentu Logistyki, Biura Kadr i Pac, Biura Zasobw Ludzkich
Bankowoci Detalicznej, przedstawiciele mBanku i MultiBanku, jak i pozostaych
jednostek biznesowych.
Podstaw do rozpoczcia prac nad raportem bya analiza dotychczasowych
raportw BRE Banku, poparta przegldem wewntrznej dokumentacji strategicznej
banku oraz branowym porwnaniem zewntrznym (benchmarking). Pod uwag
wzito rwnie wytyczne, jakie uwzgldnia przy wystawianiu ocen midzynarodowa
agencja ratingowa Oekom AG, specjalizujca si w dostarczaniu informacji dla inwe-
storw instytucjonalnych w zakresie inwestycji odpowiedzialnych spoecznie. Celem
tych dziaa byo:
ustalenie dotychczas prezentowanych wskanikw i zagadnie (w tym wska-
nikw, ktre mona zaklasyfikowa jako zgodne z wytycznymi GRI);
ustalenie dobrych praktyk w midzynarodowych raportach CSR, przygotowy-
wanych zgodnie z wytycznymi GRI;
przygotowanie wstpnej propozycji listy wskanikw i zagadnie do uwzgld-
nienia w raporcie, w szczeglnoci pod ktem ich istotnoci dla brany
finansowej;
przypisanie odpowiedzialnoci wewntrz banku do proponowanych wska-
nikw GRI;
przygotowanie propozycji struktury, zakresu i zasigu raportu.

Rysunek 4.9. Zestawienie wskanikw GRI ujtych w raportach BRE Banku za lata 2007 i 2008 (BRE
Bank, materiay firmy)

Kolejnym krokiem byy warsztaty dla zespou projektowego, majce na celu:

zapoznanie czonkw zespou z metodologi GRI oraz prezentacja Wytycznych
do raportowania kwestii zrwnowaonego rozwoju;
prezentacja celw, etapw i kluczowych zaoe projektu opracowania raportu;

116
 pozyskanie poparcia i zaangaowania kierownictwa i przedstawicieli kluczo-
wych departamentw;
zyskanie informacji zwrotnej (feedback) odnonie do poprzedniego raportu
w zakresie zawartoci merytorycznej oraz funkcjonalnoci raportu;
wstpne przypisanie zagadnie, zwizanych z konkretnymi wskanikami, do
poszczeglnych jednostek organizacyjnych banku.
Etapem kocowym fazy przygotowawczej bya seria spotka z przedstawicielami
poszczeglnych jednostek organizacyjnych banku celem weryfikacji wstpnej listy
wskanikw i zagadnie do uwzgldnienia w raporcie. Dodatkow intencj spotka
byo poszerzenie tej listy o tematy wczeniej nie zdefiniowane, a kluczowe z perspek-
tywy spoecznej odpowiedzialnoci poszczeglnych jednostek organizacyjnych banku.
Podczas spotka dokonano identyfikacji danych oraz omwiono istniejce systemy
oraz procesy ich gromadzenia, monitorowania i raportowania.
Po zakoczeniu fazy przygotowawczej nastpia faza gromadzenia danych na
podstawie zdefiniowanych wczeniej wskanikw. Dane te zostay przekazane do
koordynatora projektu specjalisty ds. spoecznej odpowiedzialnoci BRE Banku.
Kulminacyjnym momentem prac nad raportem bya faza analizy, agregacji i obrbki
danych na potrzeby kocowej publikacji. Kolejnym krokiem bya praca redakcyjna
nad tekstem i tu po tym stworzenie szaty graficznej na potrzeby raportu.
Kluczow rol w budowaniu dobrych praktyk BRE Banku odgrywaj pracownicy
i partnerzy. Na potrzeby raportu poproszono o komentarz ekspertw, z ktrymi bank
wsppracowa przy wsplnych przedsiwziciach w cigu roku. Moemy tu wymieni
m.in.: przedstawicieli organizacji pozarzdowych i kadry zarzdzajcej banku.
Publikacja raportu poprzedzona zostaa ocen i weryfikacj przez niezaleny
podmiot zewntrzny firm PricewaterhouseCoopers. Celem zapewnienia przejrzy-
4.
stoci procesu przygotowania raportu, jak rwnie jakoci i istotnoci prezentowanych
danych, zagadnienia i wskaniki GRI oraz istniejce procesy gromadzenia, monitoro-
wania i raportowania, poddane zostay badaniu i ocenie. Na kocu publikacji znajduje
si raport audytora, powiadczajcy zgodno istotnych danych oraz opisujcy zakres
zagadnie i proces weryfikacji.
Wnioski
Patrzc z perspektywy czasu mona oceni, i proces przygotowywania raportu
spoecznego oraz zastosowanie globalnych wytycznych s korzystne dla organizacji.
Umoliwiaj dokadne zbadanie kompetencji poszczeglnych jednostek organizacyj-
nych i ustalenie, jakie wystpuj wspzalenoci midzy nimi w kontekcie zagad-
nie zrwnowaonego rozwoju ujtych w raporcie. Zapewnia to rwnie moliwo
weryfikacji funkcjonujcych w banku mechanizmw komunikacji z interesariuszami.
Dodatkowo midzynarodowa metodologia GRI bya bardzo pomocna w zobrazo-
waniu skomplikowanych zalenoci funkcjonujcych w banku, w tym rwnie zale-
noci pomidzy danymi ilociowymi (np. pomiar satysfakcji klientw z usug) a jako-
ciowymi (np. relacje z klientami).
Kluczowe znacznie dla realizacji projektu miao dokadne wdroenie czonkw
zespou w temat i precyzyjne okrelenie oczekiwa wobec publikacji, a nastpnie wsp-
praca poszczeglnych jednostek organizacyjnych. Bezporednie zaangaowanie zespou
w prac nad raportem przeoyo si na akceptacj tego przedsiwzicia wrd pracow-
nikw wzrosa wiadomo nt. odpowiedzialnoci biznesu i potrzeby dziaa w tym
zakresie, a take roli, jak maj do odegrania w tym kontekcie sami pracownicy.

4. System zarzdzania zrwnowaonym rozwojem 117

 Pytania
1. Jak oceniasz proces przygotowania raportu BRE Banku? Czy widzisz obszary do
modyfikacji? Co zrobiby inaczej?
2. Co sdzisz o decyzji BRE Banku, by odej od tradycyjnego rocznego sposobu pre-
zentacji danych i opisaniu danych ilociowych za 2008 r., za danych jakociowych
do poowy kolejnego roku (do momentu rozpoczcia prac nad raportem)?
3. Co sdzisz o podziale raportu na 3 kluczowe obszary zwizane z wartociami
marki BRE relacje, kompetencje i innowacyjno w odrnieniu od kla-
sycznie spotykanego podziau na aspekty ekonomiczne, spoeczne (miejsce pracy
i spoeczno lokalna) i rodowiskowe?
4. Patrzc na efekt kocowy raport BRE Banku dostpny na stronie internetowej
<www.brebank.pl>, jak oceniasz uwzgldnienie wytycznych GRI przez BRE Bank?

118
Studium przypadku 4.P2.
Opracowanie Strategii zrwnowaonego rozwoju
i odpowiedzialnego biznesu w Grupie Kapitaowej PGNiG4
Polskie Grnictwo Naftowe i Gazownictwo SA jest najwaniejszym uczestnikiem rynku
gazu w Polsce. Dziaalno podstawowa spki obejmuje poszukiwania i eksploatacj
z gazu ziemnego i ropy naftowej oraz import, magazynowanie, obrt i dystrybucj
paliw gazowych i pynnych.
W Polsce PGNiG jest jednym z najwikszych i najstarszych przedsibiorstw.
Przychody firmy oraz jej zysk stawiaj spk w czowce najwikszych i najbardziej
dochodowych podmiotw. PGNiG jest rwnie jednym z najwikszych pracodawcw.
Punkt wyjcia
W listopadzie 2008 r. zarzd PGNiG zaakceptowa Strategi Grupy Kapitaowej PGNiG
w perspektywie roku 2015. Rwnoczenie spka rozpocza prace nad stworzeniem
Strategii zrwnowaonego rozwoju i odpowiedzialnego biznesu Grupy PGNiG. Z zao-
enia strategia miaa zosta zaprojektowana w taki sposb, aby wspiera i uzupenia cele
biznesowe przyjte przez Grup PGNiG na wszystkich polach aktywnoci. Chodzio
o opracowanie konkretnych celw i dziaa w zidentyfikowanych przez firm obszarach
odpowiedzialnego biznesu, tj. miejscu pracy, rodowisku, rynku oraz spoecznoci
lokalnej. W rezultacie dono do stworzenia strategii uzupeniajcej strategi biznesow
o cele i kierunki rozwoju w niej nie uwzgldnione. Podstaw do rozpoczcia prac nad
Strategi zrwnowaonego rozwoju i odpowiedzialnego wbiznesu bya rwnie misja
PGNiG, obejmujca szereg zagadnie z zakresu spoecznej odpowiedzialnoci biznesu.
Nasz misj jest zapewnienie niezawodnych i bezpiecznych dostaw czystej
4.
i przyjaznej energii dla rodowiska naturalnego z wykorzystaniem konkurencyjnych
oraz innowacyjnych rozwiza energetycznych. Jestemy wierni naszej tradycji,
cenimy zaufanie, ktrym obdarzaj nas klienci, ale pozostajemy rwnie otwarci
na nowe wyzwania i zmiany. Dziaajc w interesie naszych akcjonariuszy, klientw
i pracownikw, chcemy by wiarygodnym i przejrzystym partnerem, realizujcym
rozwj i wzrost wartoci firmy w zgodzie z zasadami zrwnowaonego rozwoju.
Strategiczny priorytet nadao caemu procesowi pozyskanie sponsorw projektu
w osobach prezesa zarzdu oraz wiceprezesa ds. restrukturyzacji i spraw pracowniczych
i przyjte od pocztku zaoenie penej integracji strategii zrwnowaonego rozwoju ze stra-
tegi biznesow firmy. Wybrana metoda prac pozwolia na zaangaowanie duego zespou
pracownikw, reprezentujcych cay zakres dziaalnoci Grupy PGNiG. Zaangaowanie
zarzdu sprzyjao pozyskaniu do projektu rwnie kluczowych osb odpowiedzialnych za
rozwj poszczeglnych obszarw biznesowych Grupy PGNiG. Projekt uzyska struktur
zarzdzania, z udziaem dyrektorw kluczowych departamentw biznesowych spki
w ramach komitetu sterujcego. Powoano take zespoy robocze odpowiadajce za cztery
obszary odpowiedzialnego biznesu, a w kadym z nich znaleli si zarwno przedstawiciele
centrali, jak i spek i oddziaw Grupy. Na poziomie poszczeglnych gazowni, oddziaw
i spek Grupy PGNiG stworzono te now paszczyzn struktury zarzdzania odpowie-
dzialnym biznesem, powierzajc osobom zajmujcym si komunikacj i marketingiem role
koordynatorw regionalnych CSR, pocztkowo jedynie na potrzeby projektu, co nastpnie
zostao utrzymane po zatwierdzeniu strategii. Dodatkowo, cay projekt wspiera zewntrzny
doradca firma PricewaterhouseCoopers (PwC).
4
Przygotowano w oparciu o materiay dostarczone przez PGNiG.

4. System zarzdzania zrwnowaonym rozwojem 119

 Gromadzenie i analiza danych
Pierwszym etapem tworzenia Strategii zrwnowaonego rozwoju i odpowiedzialnego
biznesu byo gromadzenie i analiza danych celem zdefiniowania sytuacji pocztkowej.
Cay proces rozpocz si od spotka kierownictwa projektu i doradcy w centrali firmy
z osobami z poszczeglnych obszarw biznesu, takich jak zarzdzanie zasobami ludzkimi,
ochrona rodowiska, BHP, obsuga klienta, oraz od pilotaowych wizyt w wybranych
spkach i oddziaach Grupy. Bezporednie spotkania pomogy w lepszym zrozumieniu
specyfiki poszczeglnych podmiotw z rnych etapw acucha wartoci (od poszuki-
wania, wydobycia, przez magazynowanie, po handel i dystrybucj), a take sprzyjay anga-
owaniu w proces osb spoza centrali PGNiG. Jednym z zaoe tego etapu byo przygoto-
wanie uniwersalnego narzdzia sucego pozyskaniu danych, adekwatnego do charakteru
biznesowego rnorodnych podmiotw Grupy. W rezultacie powsta zoony, wielowymia-
rowy kwestionariusz zawierajcy kilkadziesit pyta, pozwalajcy zarwno na zbieranie
danych, jak te na samoocen w odniesieniu do realizowanych dziaa, osignitych
efektw oraz metod zarzdzania. Narzdzie umoliwiao rwnie obiektywne przypisanie
wag poszczeglnym zagadnieniom, co nastpnie posuyo zdefiniowaniu gwnych
obszarw wpywu w ramach poszczeglnych etapw acucha wartoci Grupy PGNiG.
Kwestionariusz wypenio 47 podmiotw. Podczas pracy nad gromadzeniem danych,
w okresie 3 tygodni, spki i oddziay mogy uzyska wsparcie od osb odpowiedzial-
nych za strategi w centrali oraz od doradcw (PwC). Do analizy wynikw zastosowane
zostay uznane globalne standardy, np. wytyczne Global Reporting Initiative (GRI),
wytyczne dla sektora, jak rwnie narzdzia i metody wypracowane w PwC. Wyniki
analizy zostay nastpnie zestawione z wynikami rozmw z osobami odpowiedzialnymi
za poszczeglne obszary biznesowe w centrali, w tym z zawartoci wypenionego
przez nie kwestionariusza. Z osobami tymi przeprowadzono rwnie rozmowy nt.
kluczowych kwestii, podczas kolejnej serii indywidualnych spotka. Zagwarantowao to
uzyskanie penego obrazu zagadnie zrwnowaonego rozwoju w Grupie PGNiG,
z uwzgldnieniem perspektywy oraz uwarunkowa zarwno centrali, jak te terenu.
Warsztaty
Nastpnym etapem tworzenia Strategii zrwnowaonego rozwoju i odpowiedzialnego
biznesu byy dwudniowe warsztaty z udziaem czonkw zarzdu, kadry dyrektorskiej,
przedstawicieli poszczeglnych obszarw z Grupy PGNiG. W spotkaniu tym uczestni-
czyo okoo 160 osb reprezentujcych podmioty z caego acucha wartoci Grupy,
specjalistw z obszarw biznesowych, komunikacyjnych, kadrowych, ochrony rodo-
wiska. Kady z dwch dni mia swj cile okrelony cel, aby w peni wykorzysta
potencja zgromadzonej grupy warsztatowej.
Pierwszego dnia, powiconego analizie wpyww w ramach acucha wartoci,
przedstawione zostay wyniki analizy, wraz z odniesieniem do najlepszych praktyk wia-
towych, globalnych standardw i wytycznych, w tym rwnie branowych. Aby
wszystkie uwarunkowania w ramach danego obszaru dziaalnoci w Grupie Kapitaowej
zostay zrozumiane i ujte w strategii, na pocztku tego warsztatu ich waciciele opowie-
dzieli o nich. Nastpnie, specjalici podzieleni na obszary i grupy tematyczne, pod
kierownictwem osb odpowiedzialnych za poszczeglne obszary biznesowe w centrali
oraz przy pomocy doradcw z PwC, okrelili priorytety swoich dziaa na poszczegl-
nych etapach acucha wartoci w powizaniu z obszarami spoecznej odpowiedzial-
noci biznesu. Odwoujc si do analizy dotychczasowych praktyk i poziomu ich reali-
zacji wzgldem liderw wiatowych zdefiniowano obszary, ktre naley uwzgldni

120
w celach strategii PGNiG. Dzie ten by zwieczeniem fazy analizy sucej zdefinio-
waniu stanu obecnego i priorytetowych obszarw wpywu.
Dzie drugi rozpocz etap tworzenia Strategii zrwnowaonego rozwoju i odpo-
wiedzialnego biznesu oraz planu jej wdroenia. Na nowo uformowano zespoy, ktrych
praca tym razem powicona bya kluczowym obszarom zrwnowaonego rozwoju
miejscu pracy, rodowisku, rynkowi oraz spoecznoci lokalnej. W ramach kadego
z obszarw powstay 23 podgrupy zajmujce si bardziej szczegowymi zagadnie-
niami. W ramach podgrup wypracowano konkretne punkty, zaoenia strategiczne oraz
konkretne mierniki sukcesu. Bd one stanowiy punkt odniesienia w ocenie rezultatw
wdraania strategii. W procesie konsultacji z osobami odpowiedzialnymi za poszcze-
glne obszary w centrali, wypracowano szczegowe cele Strategii zrwnowaonego
rozwoju i odpowiedzialnego biznesu Grupy PGNiG i plan ich wdroenia. Warsztaty
stay si naturalnym punktem wyjcia do dalszych prac, ju w ramach przyjtej
strategii.
Wdraanie
Rezultaty analizy oraz ustalenia z warsztatw stay si podstaw do zaprojektowania
caociowej strategii, obejmujcej wszystkie istotne obszary CSR, zakresy odpowiedzial-
noci i relacji z innymi obszarami biznesowymi oraz zawierajcej propozycje dziaa
i projektw oraz wskaniki realizacji. Odpowiedzialno za wypracowanie Strategii
zrwnowaonego rozwoju i odpowiedzialnego biznesu Grupy PGNiG, a nastpnie jej
wdraanie, zostaa take wpisana do rocznych planw zarzdzania przez cele (manage-

4.
ment by objectives, MBO) w PGNiG. Tym samym nastpio jej pene poczenie ze stra-
tegi biznesow Grupy. Dokument ten zosta oficjalnie przyjty przez zarzd PGNiG
20 lipca 2009 r. Rwnoczenie zarzd podj decyzje nt. dalszych krokw, w tym doty-
czce struktury zarzdzania zrwnowaonym rozwojem i odpowiedzialnym biznesem
w Grupie (por. kolejny punkt).
Nastpnie rozpocz si proces szerokiej komunikacji wewntrznej strategii w Grupie
PGNiG odbyo si kilka spotka w rnych miastach Polski. Uczestniczyli w nich
czonkowie zarzdu oraz osoby odpowiedzialne za kluczowe obszary biznesowe
w PGNIG, ktre zarazem s odpowiedzialne za filary strategii, a wczeniej bray udzia
w jej tworzeniu. Nastpny etap prac to przygotowanie indywidualnych planw strate-
gicznych przez poszczeglne spki i oddziay Grupy, zgodnych z caociow strategi,
ale odpowiadajcych lokalnym potrzebom i moliwociom. W procesie tym gazownie,
oddziay i spki Grupy PGNiG podzielone zostay wedug acucha wartoci Grupy, na
cztery sesje strategiczne.
Zaoenia strategii
Strategia zrwnowaonego rozwoju i odpowiedzialnego biznesu Grupy PGNiG
odwouje si do szeciu celw strategicznych (rysunek 4.10):
troska o klienta;
poszanowanie rodowiska przyrodniczego;
tworzenie bezpiecznego i przyjaznego miejsca pracy;
dialog i wsppraca z partnerami spoecznymi i biznesowymi oraz spoeczno-
ciami lokalnymi;
poszukiwanie nowych moliwoci rozwoju biznesu;
spjna, rzetelna i efektywna komunikacja i marketing.
W ramach poszczeglnych celw strategicznych istniej cele operacyjne, ktre realizo-
wane bd w caym acuchu wartoci Grupy PGNiG. Rzetelna komunikacja i marketing

4. System zarzdzania zrwnowaonym rozwojem 121

 to cel, ktry przenika kady z pozostaych filarw strategii w sposb przedstawiony na
rysunku 4.10. Plan wdroenia i cele operacyjne strategii obejmuj lata 20092012. W 2012
powinna nastpi rewizja celw oraz ustalenie dziaa do 2015 r.

Rysunek 4.10. Cele Grupy PGNiG w zakresie zrwnowaonego rozwoju (PGNiG, 2009, s. 53)

Rwnoczenie z akceptacj Strategii zrwnowaonego rozwoju i odpowiedzialnego

biznesu zarzd podj decyzje dotyczce przyszej struktury zarzdzania tymi obszarami
w Grupie PGNiG. Wdroeniu i realizacji strategii w Grupie PGNiG suy trzystopniowa
struktura zarzdzania, zaprezentowana na rysunku 4.11. Kluczowa odpowiedzialno
ley po stronie zarzdu wspieranego przez Komitet Sterujcy oraz penomocnika
ds. zrwnowaonego rozwoju i odpowiedzialnego biznesu w Grupie PGNiG.
Podstawowym zadaniem Komitetu Sterujcego s funkcje doradcze. Penomocnik jest
wspodpowiedzialny za koordynacj wdroenia strategii w caej Grupie PGNiG, co
w praktyce oznacza nadzr, koordynacj procesu wdroenia, monitoring, raportowanie
i weryfikacj zaoe i celw strategii. Regionalni koordynatorzy zrwnowaonego
rozwoju i odpowiedzialnego biznesu s wspodpowiedzialni za wdroenie strategii
w swoich organizacjach gazowniach, oddziaach i spkach.
Tak pomylana struktura wydaje si najbardziej efektywna dla koordynacji zagad-
nie zrwnowaonego rozwoju w skali Grupy. Rwnoczenie, kada ze spek Grupy
i oddziaw PGNiG podejmuje wasne decyzje dotyczce struktury zarzdzania zrwno-
waonym rozwojem, optymalne dla danego podmiotu i uwzgldniajce jego specyfik,
w tym wielko zatrudnienia. To bardzo istotne, zwaywszy na fakt, e w Grupie funk-
cjonuj spki, w ktrych liczba pracownikw nie przekracza 20, oraz oddziay i spki,
z ktrych kady zatrudnia po kilka tysicy osb.

122
Rysunek 4.11. Struktura zarzdzania zrwnowaonym rozwojem w Grupie PGNiG (PGNiG, 2009,
s. 55)
4.
Wnioski
Warto na koniec zaznaczy, e cho sam proces tworzenia strategii to zawsze due
wyzwanie, szczeglnie w organizacjach tak rozbudowanych jak Grupa PGNiG, to projekt
ten zosta bardzo pozytywnie przyjty przez pracownikw oddziaw PGNiG oraz spek
Grupy. Kluczowe znaczenie dla powodzenia caego przedsiwzicia miao zaangaowanie
czonkw zarzdu i najwyszej kadry zarzdzajcej. Wdroenie Strategii zrwnowaonego
rozwoju i odpowiedzialnego biznesu uatwia organizacji mylenie w skali globalnej,
wewntrz i na zewntrz obszarw kompetencji poszczeglnych jednostek i struktur.
Pokazuje nowe perspektywy i uwiadamia, jak wane s nie tylko konkretne zadania i cele,
ale te sposb ich realizacji. Wyniki prac zwizanych z gromadzeniem i analiz danych oraz
tworzeniem strategii we wszystkich podmiotach Grupy wykorzystane zostay do stworzenia
pierwszego raportu spoecznego Grupie PGNiG Odpowiedzialna energia, opracowanego
zgodnie z Wytycznymi do raportowania kwestii zrwnowaonego rozwoju GRI.
Pytania
1. Jak oceniasz proces opracowywania strategii w PGNiG? Czy widzisz obszary do
modyfikacji? Co zrobiby inaczej?
2. Co sdzisz o strukturze zarzdzania projektem komitet sterujcy, doradca, regio-
nalni koordynatorzy? Jakie dostrzegasz korzyci z takiej struktury, a jakie ograniczenia?
3. Jak rol odegra doradca, firma PricewaterhouseCoopers w caym procesie? Jakie
dostrzegasz korzyci z zaangaowania profesjonalnej firmy doradczej w takim pro-
jekcie? Jakie s plusy i minusy samodzielnego tworzenia strategii CSR?

4. System zarzdzania zrwnowaonym rozwojem 123

 Rozdzia 5.
Zrwnowaona produkcja
5.1. Wprowadzenie: wykorzystajmy kady skrawek
surowca
Inynierowi A. Wokowiczowi stukn jak si to mwi sidmy krzyyk. Moe ju
nawet czas byoby pomyle o emeryturze, o odpoczynku po dugich latach cikiej,
wyczerpujcej pracy. Takie te myli dopaday czsto starego inyniera. Odgania je od
siebie jak odpdza si natrtne muchy. I z tym wiksz energi zabiera si do ekspery-
mentowania, obiecujc sobie, e odpocznie, gdy zacznie si w naszym kraju produkcja
gbek z odpadw wiskozy (Peryt, 1956, s. 4).
Opisujc dziaania polskich racjonalizatorw z lat 1950., Antoni Peryt nawoywa:
wykorzystajmy kady skrawek surowca, konieczny jest znaczny wzrost wydajnoci
pracy, konieczna jest walka z wszelkiego rodzaju marnotrawstwem. Przytacza liczne
przykady pomysw racjonalizatorskich, ktre polegay na wykorzystywaniu pozornie
bezuytecznych odpadw, zwykle do produkcji towarw luksusowych. Wrd opisy-
wanych przedsiwzi znalazy si m.in. wytwornice acetylenowe z korpusw ponie-
mieckich bomb lotniczych, gbki do mycia z odpadw wiskozowych, wykorzystanie
pyu mynarskiego zamiast mki ytniej w czasie garbowania skr futrzarskich, oszczd-
no 1 cm przy kadej wykrojonej koszulce niemowlcej...
Pomimo tych stara, Polska wraz z innymi krajami bloku wschodniego naleaa do
najbardziej energochonnych gospodarek na wiecie. Dopiero w latach 1990. dziaania
racjonalizatorskie zaczto wiza z ochron rodowiska. Sprzyjaa temu polityka majca
na celu internalizacj kosztw zewntrznych (wzrost kosztw skadowania i pozyskania
zasobw ze rodowiska; narzdzie 1.N2) oraz konkurencja na rynku, wymuszajca
bardziej efektywne gospodarowanie dostpnymi zasobami. Ochrona rodowiska stawaa
si wic korzystna ekonomicznie, a na popularnoci zyskiway koncepcje takie jak
eko-efektywno i czystsza produkcja (Doniec i in., 2002), ktrym przyjrzymy si
w podrozdziale 5.2. Te same czynniki, a w szczeglnoci zwikszona moliwo konku-
rowania na bardziej wymagajcych pod tym wzgldem rynkach krajw wysokorozwi-
nitych oraz denie do ograniczania kosztw, zadecydoway o wzrocie popularnoci
bardziej zoonych rozwiza, utosamianych zwykle z ekologi przemysow
(Kronenberg i Clift, 2004), ktrym powicimy podrozdzia 5.3.
Cho tu koncentrujemy si na aspektach rodowiskowych, wane z perspektywy
zrwnowaonego rozwoju s rwnie aspekty spoeczne, ktrym powicimy wicej
miejsca w rozdziale 7. Tu omawiamy sprawy zwizane z efektywnoci produkcji
i wykorzystaniem dla jej projektowania wzorcw pochodzcych z przyrody. Jako narz-
dziom przyjrzymy si ocenie cyklu ycia produktu (5.N1) i eko-projektowaniu (5.N2).
Zobaczymy rwnie, jak ich stosowanie wyglda w praktyce, posugujc si przykadem
lodwki (studium przypadku 5.P1).

5.2. Eko-efektywno
3P to nazwa jednego z najbardziej znanych biznesowych programw ochrony rodo-
wiska. Wprowadzia go w 1975 r. firma 3M, uznawana czsto za jedn z najbardziej inno-
wacyjnych na wiecie. Jego nazwa Pollution Prevention Pays (opaca si zapobieganie
zanieczyszczeniom) sugeruje, e celem jest zapobieganie zanieczyszczeniom zanim

124
powstan. W cigu 34 lat program przyczyni si do oszczdnoci rzdu 1,2 mld dol.
Zrealizowano ponad 6000 projektw polegajcych przede wszystkim na unowoczenieniu
produktw i procesw, wymianie sprztu produkcyjnego oraz ponownym wykorzystaniu
zasobw i recyklingu. Program opiera si na konkursach na pomysy racjonalizatorskie
przeprowadzanych wrd pracownikw.
3P to oczywicie nie jedyny przykad tego typu przedsiwzicia. Podobnie jak
w innych przypadkach, jego filozofia wyprodukowa wicej z mniejszej iloci nakadu
odpowiada pierwotnemu celowi ekonomii, nauki o jak najbardziej efektywnym
wykorzystaniu dostpnych czynnikw produkcji. Bardziej efektywna produkcja, wie
si jednoczenie z ograniczaniem presji na rodowisko, std podobne dziaania okrela
si mianem eko-efektywnoci.
Istnieje szereg zblionych, cile powizanych koncepcji, odnoszcych si do wzrostu
efektywnoci wykorzystania rodowiska przy produkcji (tabela 5.1) i zwizanych z tym
oszczdnociach finansowych. W najwikszym stopniu dotyczy to promowanej przez biznes
eko-efektywnoci i azjatyckiej zielonej produktywnoci.1 Korzyci ekonomiczne pojawiaj si
zwaszcza wtedy, gdy firmy s zmuszone do internalizacji powodowanych przez nie kosztw
zewntrznych (por. narzdzie 1.N2) oraz gdy dopiero rozpoczynaj modernizacj. Ciga
poprawa w zakresie obniania presji na rodowisko uzasadnia uycie okrelenia czystsza
produkcja. Stopie wyszy przymiotnika czysty ma zatem znaczenie symboliczne.2 Dobrze
ilustruje to historia rozwoju podobnych dziaa w Polsce cho sytuacja znacznie si popra-
wia, wci istniej moliwoci dalszej poprawy eko-efektywnoci polskich firm.

Tabela 5.1. Koncepcje wzrostu efektywnoci wykorzystania rodowiska przy produkcji

5.
Koncepcja Gwny promotor

Eko-efektywno wiatowa Rada Biznesu na rzecz Zrwnowaonego Rozwoju

(WBCSD)

Czystsza produkcja Program Narodw Zjednoczonych ds. rodowiska (UNEP)

Zielona produktywno Azjatycka Organizacja Produktywnoci (APO)

Dematerializacja Wuppertal Institute, a w Polsce Instytut na rzecz Ekorozwoju

(por. Mndl i in., 1999)

Mnonik 4 von Weizscker i in. (1998)

Mnonik 10 Factor 10 Institute, Friedrich Schmidt-Bleek

Zapobieganie Agencja Ochrony rodowiska Stanw Zjednoczonych (US EPA)

zanieczyszczeniom

W latach 1990., zwaszcza w pierwszych latach transformacji gospodarczej, moliwoci

wzrostu eko-efektywnoci polskich przedsibiorstw byy szczeglnie wysokie. Zaniedbania

1
W jednym z projektw demonstracyjnych zielonej produktywnoci w Korei osignito 3 mln dol. oszczdnoci dziki 50 tys. dol.
nakadw. Okres zwrotu wynis w tym przypadku 2 tygodnie.
2
Warto zreszt zauway, e technologie w peni czyste nie istniej i, biorc pod uwag prawa fizyki (w szczeglnoci pierwsz
i drug zasad termodynamiki), istnie nie mog. W tym kontekcie szczeglnego znaczenia nabiera zagospodarowanie powstaj-
cych w ich wyniku produktw ubocznych, czemu przyjrzymy si w kolejnym podrozdziale (por. te Kronenberg i Winkler, 2009).

5. Zrwnowaona produkcja 125

 z poprzedniego okresu, a take wprowadzanie na szersz skal instrumentw ekonomicz-
nych w polityce ochrony rodowiska sprawiy, e pierwsze projekty z zakresu eko-efek-
tywnoci charakteryzowa bardzo krtki okres zwrotu nakadw (liczony nawet w tygo-
dniach). Wiele tego typu projektw zrealizowano w ramach projektw wspierajcych
czystsz produkcj lub zapobieganie zanieczyszczeniom, realizowanych przy wsparciu
partnerw zagranicznych (por. np. Rouba, 1999; Doniec i in., 2002).
Obecnie do promowania eko-efektywnoci w Polsce przyczynia si m.in. program
Czysty Biznes, prowadzony przez Fundacj Partnerstwo dla rodowiska, a w szczegl-
noci realizowany w jego ramach program Minimalizacja odpadw i strat. Jego idea
odpowiada niej wymienionym zasadom eko-efektywnoci. W uczestniczcych
w programie przedsibiorstwach prowadzone s przegldy procesw produkcyjnych
i gospodarki odpadami pod ktem poszukiwania moliwoci jednoczesnego ograni-
czania presji na rodowisko (odpadw) i zwizanych z ni strat finansowych.
Realizowane projekty pokazuj, e zwizany z dalsz modernizacj potencja eko-efek-
tywnociowy polskich przedsibiorstw jest wci znaczcy.
Wrd podstawowych zasad eko-efektywnoci DeSimone i Popoff (2000, s. 45)
wymienili:
uznanie jej za proces, a nie jednorazowy cel;
opieranie przewagi konkurencyjnej na uwzgldnianiu caego cyklu ycia produktu
(rysunek 5.1);
nacisk na wiadczenie usug, a nie sprzeda produktw (rozdzia 8);
integracj zrwnowaonego rozwoju ze wszystkimi funkcjami organizacji;
wspprac, w tym w zakresie uzyskiwania, przekazywania i analizy informacji.
Szerzej rozumiana eko-efektywno (DeSimone i Popoff, 2000, s. 5657) i zblione
do niej koncepcje odnosz si do:
ograniczania materiao- i energochonnoci produktw i usug;
ograniczania wykorzystania substancji toksycznych;
wzrostu iloci materiaw poddawanych recyklingowi;
maksymalizacji zrwnowaonego wykorzystania zasobw odnawialnych;
wzrostu trwaoci produktw;
wzrostu intensywnoci wykorzystania produktw i usug.
Powysze dziaania przyczyniaj si do wzrostu efektywnoci wykorzystania pozy-
skanych ze rodowiska zasobw, a take ograniczenia emitowanych do niego zanie-
czyszcze. Efektywno wykorzystania zasobw jest najsilniej akcentowana w przy-
padku dematerializacji oraz pokrewnych jej koncepcji mnonikw: 4 i 10. Autorzy
koncepcji mnonikw dowodz, e znaczcy wzrost efektywnoci jest moliwy dziki
zastosowaniu szeregu dziaa (tabela 5.2) i podaj przykady tak innowacyjnych
procesw, produktw i usug. Jeszcze 30 lat temu komputery wypeniay cay pokj,
dzi mog zmieci si w kieszeni. Energooszczdne arwki zuywaj niewielki procent
energii pobieranej przez ich tradycyjne odpowiedniki. Prawie wszystkie nowe produkty
AGD zuywaj mniej energii i wody ni ich poprzedniki. Istniej pisuary i miski ustpowe
nie wykorzystujce wody lub wykorzystujce jej minimalne iloci (por. punkt 12.3.2).
Efektywno wykorzystania zasobw znajduje odzwierciedlenie w koncepcji wska-
nika mierzcego wielko nakadw materialnych (zasobochonno) na jednostk
funkcjonaln3 (Material Intensity per Service Unit, MIPS). Wzrost wskanika MIPS moe
opiera si na dwch strategiach:

3
Jednostka funkcjonalna to ilociowe okrelenie funkcji dostarczanej przez produkt (por. narzdzie 5.N1).

126
 5.

Rysunek 5.1. Cykl ycia produktu z perspektywy zarzdzania rodowiskowego (na podst.: Graedel
i Allenby, 1995, s. 114)

1. zmniejszeniu nakadu materialnego do wyprodukowania tej samej jednostki

usugi dostarczanej przez dany produkt (wytworzeniu produktu wiadczcego t
sam usug z mniejszej iloci zasobw);
2. zwikszeniu moliwoci dostarczania przez dany produkt usug (zwikszeniu
efektywnoci wykorzystania), np. dziki wykorzystaniu go przez kilka osb.
W przeciwiestwie do bardziej zoonych miar, takich jak ocena cyklu ycia (LCA;
narzdzie 5.N1), MIPS dotyczy jedynie zasobochonnoci. Podobnym przykadem wska-
nika eko-efektywnoci jest analiza skumulowanych nakadw energetycznych (Cumulative
Energy Requirements Analysis, CERA), w ktrej suma nakadw materialnych zastpiona

5. Zrwnowaona produkcja 127

 jest sum nakadw energetycznych, czy te stosowany w budownictwie wskanik energii
wbudowanej (embodied energy). Alternatywnym rozwizaniem jest mierzenie wpywu
wywieranego na rodowisko w przeliczeniu na produkt, a nie jednostk funkcjonaln.
Przykadem moe by balast materialny (plecak ekologiczny). Wymaga on rozrnienia
bezporednich i porednich przepyww materialnych zwizanych z produktem, ktrego
dokonamy w kolejnym podrozdziale. Dostpne s rwnie prostsze miary, takie jak
stosunek zasobw (surowcw) pierwotnych i wtrnych, wykorzystanych w danym
produkcie lub stosunek materiaw poddawanych recyklingowi do tych, ktre mogyby
mu zosta poddane. Jeszcze innym wariantem moe by tzw. lad wglowy (carbon foot-
print), przedstawiajcy emisje zwizkw wgla powstajce na przestrzeni caego cyklu
ycia produktu.

Tabela 5.2. Strategie dematerializacji moliwe do zastosowania na rnych etapach cyklu ycia
produktu (na podst.: Mndl i in., 1999, s. 4849)

Etap cyklu ycia Strategia producenta

produktu

Wydobycie zasobw Procesy technologiczne oszczdzajce zasoby, ograniczanie

transportu zasobw

Projektowanie Eko-projektowanie nacisk na trwao, atwo naprawy,

ponownego wykorzystania, recyklingu, ograniczanie wpywu
mody, substytucja materiaw (narzdzie 5.N2)

Produkcja Efektywne wykorzystanie zasobw, postp technologiczny,

minimalizacja transportu, recykling, zamykanie cykli obiegu
materiaw, eliminacja toksycznoci, minimalizacja odpadw

Marketing Ograniczanie materiaw opakowaniowych, regionalna

i lokalna dystrybucja

Wykorzystanie Ograniczanie potrzeb konsumpcyjnych, optymalizacja

wykorzystania w drodze wsplnego uytkowania, zastpowanie
produktw usugami, regeneracja, ponowne wykorzystanie,
wyduanie czasu gwarancji

Gospodarka odpadami Odbir odpadw, ponowne wykorzystanie, recykling, opaty

depozytowe

Eko-efektywno moe odnosi si zarwno do pojedynczych produktw

i usug, jak i do caoksztatu dziaalnoci przedsibiorstw. Niestety, posugiwanie si
wybranym wskanikiem dotyczcym pojedynczego produktu, choby nawet tak
zoonym jak ten uzyskiwany w badaniach LCA, moe przysoni negatywn tendencj
dotyczc zagregowanego wpywu na rodowisko. Pozytywny wpyw, zwizany
z popraw waciwoci pojedynczego produktu, moe zniweczy przede wszystkim
wzrost skali jego konsumpcji, na co zwrcilimy uwag w podrozdziale 3.7. Moe si
tak sta, jeli dziki postpowi technologicznemu produkt stanie si rwnie taszy
i bardziej funkcjonalny, co miao miejsce np. w przypadku komputerw. Moe si te
zdarzy, e konsumenci wczeniej powstrzymujcy si od zakupu lub uytkujcy
produkt bardziej oszczdnie, poczuj si zwolnieni z odpowiedzialnoci i pofolguj

128
swoim zachciankom, przyczyniajc si do wzrostu zagregowanego wpywu na rodo-
wisko (por. rozdzia 14). Przykadem mog by wspomniane w podrozdziale 3.7 samo-
chody o napdzie hybrydowym, ktre cho zuywaj mniej paliwa, stanowi zacht do
czstszych podry, w zwizku z czym cakowite zuycie paliwa moe wzrosn.
Powysze zjawisko negatywny zagregowany wpyw na rodowisko wywierany przez
produkt, ktry w ujciu relatywnym jest bardziej przyjazny dla rodowiska od swoich
poprzednikw okrelane jest mianem efektu zwrotnego (rebound effect; rysunek 5.2).
Istotnie, cho dematerializacja nastpowaa we wszystkich krajach rozwinitych, towarzyszy
jej zagregowany wzrost zuycia zasobw. Dematerializacja lub eko-efektywno musi wic
by rozpatrywana na poziomie caego przedsibiorstwa, a ostatecznie caej globalnej gospo-
darki. Uzasadnia to systemowe podejcie do wprowadzanych w przedsibiorstwach zmian,
wspprac w ramach caego acucha dostaw (rozdzia 7), a take stosowanie innowacji
systemowych, takich jak zastpowanie produktw usugami (rozdzia 8). Szersz perspek-
tyw koncepcji eko-efektywnoci nadaje ekologia przemysowa.

5.

Rysunek 5.2. Schemat dziaania efektu zwrotnego

Narzdzie 5.N1.
Ocena cyklu ycia produktu (LCA)
rodowiskowa ocena cyklu ycia, zwana
w skrcie LCA (Life Cycle Assessment), sta-
nowi narzdzie o szerokim spektrum
zastosowa. O uytecznoci i popularno-
ci tej techniki mog wiadczy liczne
przykady firm zagranicznych, w ktrych
jest ona wykorzystywana, a take aktyw-
no w tym zakresie midzynarodowych
organizacji, takich jak: ISO, SETAC, UNEP
i JRC.
Niewtpliw zalet bada LCA jest ich
ilociowy charakter. Analizy prowadz do
konkretnego wyniku liczbowego, ktry
pozwala na uzyskanie informacji zarwno
o rodzaju, jak i wielkoci wpywu na ro-
dowisko, wystpujcego w caych cyklach
ycia produktw i usug. Wynik liczbowy
uatwia interpretacj i staje si podstaw
do przekazania przejrzystego komunikatu
zainteresowanym stronom (klientom, part-
nerom biznesowym, konkurencji, organi-
zacjom zajmujcym si ochron rodowi-
ska, spoecznoci lokalnej, pracownikom
itp.). Ponadto LCA posiada znormalizo-
wan i akceptowan na forum midzyna-
rodowym metodyk, ujt w grup norm

5. Zrwnowaona produkcja 129

 serii ISO 14040, zwaszcza ISO 14040 i ISO i porwnywaniu rodowiskowych konse-
14044. Za granic, a od kilku lat take kwencji rnych sposobw wypeniania
w Polsce, pojawiaj si podrczniki pre- tych samych funkcji. Z tego wzgldu przy
zentujce LCA i uatwiajce prowadzenie uyciu tej techniki mona porwnywa
tego typu analiz (Guine, 2002; Baumann tylko produkty i usugi speniajce tzw.
i Tillman, 2004; Kowalski i in., 2007). LCA, zasad rwnowanoci funkcyjnej. W celu
podobnie jak inne techniki z zakresu stwierdzenia, czy zasada ta jest speniona,
zarzdzania cyklem ycia (Life Cycle naley zdefiniowa funkcj analizowanych
Management, LCM), obejmuje zakres od produktw i usug.
koyski do grobu i pozwala na okrelenie Jako przykad niech posuy porwna-
oddziaywania na rodowisko w tak szero- nie rcznikw papierowych, suszarki elek-
kiej perspektywie (por. rozdzia 7). trycznej i rcznikw tkaninowych.
Istnieje wiele obszarw zastosowa Wszystkie peni t sam funkcj, ktr
bada LCA, przykadowo: eko-projekto- mona okreli jako suszenie doni, a wic
wanie (narzdzie 5.N2), eko-etykietowa- mog podlega porwnaniu przy uyciu
nie (narzdzie 7.N3), zielone zamwienia LCA. Kolejn kwesti jest, w jakim sto-
publiczne (narzdzie 7.N2), systemy zarz- sunku ilociowym produkty te powinny
dzania rodowiskowego (por. podrozdzia by analizowane. Innymi sowy, jaka ilo
7.2), okrelanie najlepszej dostpnej tech- rcznikw papierowych lub tkaninowych
niki (Best Available Technique, BAT), ana- rwnoway jedn suszark elektryczn?
lizy sektorowe oraz ekologiczna reforma W celu dokonania takiego zestawienia,
podatkowa (narzdzie 1.N2). Planowany naley przyj pewne warunki uytkowa-
sposb wykorzystania wynikw determi- nia, obejmujce: czstotliwo i czas susze-
nuje cel, zakres i struktur bada, a przez nia doni, czas pracy i ywotno suszarki,
to wpywa na czas i koszty ich realizacji. zuycie rcznikw oraz czstotliwo ich
Zgodnie z normami serii ISO 14040, pene prania itp. Na podstawie takich informacji
badanie LCA skada si z czterech faz: mona okreli jednostk funkcjonaln
okrelenia celu i zakresu; stanowic ilociowe wyraenie funkcji,
analizy zbioru wej i wyj (LCI); np. wysuszenie 10 000 doni. W dalszej
oceny wpywu cyklu ycia (LCIA); kolejnoci naley obliczy ilo produk-
interpretacji. tw speniajcych jednostk funkcjonaln
W pierwszej fazie podejmowane s klu- (tzw. strumienie odniesienia), przyka-
czowe decyzje, ktre wpywaj na struk- dowo: 1 suszarka elektryczna, 5 rcznikw
tur i przebieg analiz. To tutaj okrela si tkaninowych pranych co 3 dni, oraz 10 000
motywy podjcia bada i sposb wyko- arkuszy jednorazowych rcznikw papie-
rzystania uzyskanych wynikw, a take rowych. Cae badanie jest ukierunkowane
definiuje si podmioty zwizane z wyko- na strumienie odniesienia, co w konse-
nywan LCA (zleceniodawc, wykonawc, kwencji prowadzi do obliczenia wpywu
recenzentw, konkurentw, klientw). na rodowisko dla 10 000 rcznikw
W pierwszej fazie okrela si take kwestie papierowych, 5 rcznikw tkaninowych
takie jak: funkcja, jednostka funkcjonalna, oraz 1 suszarki elektrycznej i uzyskanie
strumienie odniesienia, granice systemu, odpowiedzi na pytanie, ktry ze sposo-
jako danych oraz sposb dokumentowa- bw wysuszenia 10 000 doni jest najbar-
nia i dokonywania przegldw. Cech dziej przyjazny rodowisku. Poniewa
wyrniajc LCA spord innych metod badania LCA rzadko obejmuj produkty
sucych ocenie wpywu jest zognisko- w relacji 1:1 oraz prowadzone s dla caych
wanie uwagi na funkcji produktw i usug. cykli ycia analizowanych produktw (pro-
Mona powiedzie, e LCA suy ocenie dukcja, uytkowanie, kocowe zagospoda-

130
rowanie odpadw), przyjmuje si, e bada-
niu podlegaj nie same produkty lub usugi,
ale tzw. systemy wyrobw.
W drugiej fazie nastpuje gromadzenie
danych i przypisanie ich do zdefiniowa-
nego wczeniej systemu wyrobu. LCA jest
badaniem procesowym, osadzonym
zawsze w okrelonych warunkach tech-
nologicznych. Szczegowe badania LCA
wymagaj gromadzenia duej iloci infor-
macji zwizanych z zuyciem surowcw,
pproduktw, materiaw pomocni-
czych oraz emisjami do powietrza, wody,
gleby i wytwarzanymi odpadami. Im bar-
dziej specyficzne dane (pobrane z danego
miejsca i czasu), tym lepszej jakoci uzy-
skuje si wyniki kocowe. Efektywne
gromadzenie danych wymaga sporzdze-
nia przez wykonawc odpowiednich
kwestionariuszy, ktre s wypeniane
przez jednostki objte badaniem (produ-
centa, dostawcw, firmy logistyczne,
uytkownikw, firmy odzysku). Pomocne
s take bazy danych do bada LCA, np.
szwajcarska baza ecoinvent. S one
dostpne w internecie (odpatnie) oraz
zawarte s w programach komputero-
wych sucych do bada LCA, np.
SimaPro, Umberto, GaBi.
Narzdzie 5.N2.
Eko-projektowanie
Termin eko-projektowanie (eco-design),
tosamy z projektowaniem z myl o ro-
dowisku (design for environment), odnosi
si do systematycznego rozwaania
w ramach projektowania kwestii zwiza-
nych z ochron rodowiska, zdrowiem
i bezpieczestwem na przestrzeni caych
cykli ycia produktw i procesw (Fiksel,
1996, s. 3). Tak jak w przypadku tradycyj-
nego projektowania, eko-projektowanie
rozpoczyna si od badania rynku (w tym
w zakresie oczekiwa konsumentw, pro-
duktw konkurentw i wymogw praw-
Trzecia faza LCA to etap okrelenia
wpywu na rodowisko, najczciej doko-
nywany na podstawie istniejcych metod
oceny wpywu takich jak CML2001,
Impact2002+, Ecoindicator99, EDIP, EPS
i inne. W praktyce faza ta realizowana jest
przy uyciu wspomnianych programw
komputerowych, ktre prcz baz danych,
zawieraj take odpowiednie metody
LCIA. Efektem kocowym trzeciej fazy
jest uzyskanie informacji o wpywie na
rodowisko analizowanych produktw
i usug. Wpyw ten jest okrelany
w ramach rnych problemw rodowi-
skowych, takich jak: zmiany klimatu,
uboenie warstwy ozonowej, eutrofiza-
cja, zakwaszenie, wyczerpywanie minera-
w i paliw kopalnych, eko-toksyczno,
rakotwrczo itp.
Czwarta faza bada obejmuje szereg
krokw i technik sucych lepszemu
zrozumieniu uzyskanych wynikw.
Tutaj take pomocne okazuj si pro-
gramy komputerowe, umoliwiajce np.
analiz niepewnoci, czy tzw. identyfi-
5.
kacj znaczcych kwestii. Interpretacja
polega nie tylko na analizowaniu wyni-
kw, ale take na okreleniu ich wiary-
godnoci.
nych), po czym nastpuje faza projekto-
wania koncepcyjnego i szczegowego,
testowania, umieszczania produktu na
rynku i jego staa kontrola. Jest to proces
iteracyjny, wymagajcy cigego doskona-
lenia (cykl PDCA; rysunek 4.1). Opis pro-
cedury eko-projektowania wymaga odpo-
wiedzi na trzy pytania: kto jest odpowie-
dzialny za eko-projektowanie?, co jest
konieczne dla jego przeprowadzenia?
oraz jakie kwestie musz by rozwaone
w jego ramach? (Kronenberg, 2007a,
s. 144147).
5. Zrwnowaona produkcja 131
 Kto jest odpowiedzialny
za eko-projektowanie?
Eko-projektowanie produktw nie moe
by postrzegane jako oddzielne od eko-pro-
jektowania procesw produkcyjnych.
Rozwj nowych produktw tradycyjnie
powierzany by osobom odpowiedzialnym
za marketing i zawodowym projektantom.
W projektowaniu produktw przyjaznych
dla rodowiska obok nich uczestnicz rw-
nie inni interesariusze, zarwno wewntrzni
(inynierowie, kierownicy linii produkcyj-
nych i odpowiedzialni za zarzdzanie jako-
ci itd.), jak i zewntrzni (w tym organiza-
cje zajmujce si ochron rodowiska, kon-
sumenci, naukowcy i instytucje rzdowe),
zwaszcza w fazie tworzenia koncepcji pro-
duktu. Z wyjtkiem konsumentw, rola inte-
resariuszy zewntrznych jest jednak relatyw-
nie niedoceniana. Wsppraca tego typu
powinna prowadzi do oceny wpywu pro-
duktu na rodowisko w czasie caego jego
cyklu ycia (LCA; narzdzie 5.N1) i, na tej
podstawie, do zgaszania propozycji jego
udoskonalenia. Rozwj nowego produktu
powinien opiera si na dokadnych,
naukowo wiarygodnych przesankach.
Co jest konieczne dla jego
przeprowadzenia?
Komunikacja midzy wyej wymienionymi
interesariuszami wydaje si najistotniejsz
przesank dla sukcesu. Im lepiej zorganizo-
wany jest system zarzdzania wiedz, tym
wysza jest zdolno przedsibiorstwa
do eko-projektowania. Jest to rwnie istotne
w przypadku gotowych do wykorzystania
narzdzi eko-projektowania, ktre mog
wymaga wsppracy rnych wewntrz- zowa zmiany w procesach produkcji oraz
nych i zewntrznych interesariuszy.
Jakie kwestie musz by rozwaone
w ramach eko-projektowania?
Interdyscyplinarno jest istotna, poniewa
eko-projektowanie, podobnie jak tradycyjne
projektowanie, oprcz wpywu na rodowi-
sko uwzgldnia musi rwnie inne kryteria,
w tym techniczn i ekonomiczn opacal-
no oraz jako. Problemy zwizane faworyzuje w peni zintegrowane podej-
132
z ochron rodowiska s w tym przypadku
szczeglnie istotne, a podstawowe rozwaa-
nia w kontekcie caego cyklu ycia pro-
duktu dotycz (Graedel, 1994, s. 3538;
Graedel i Allenby, 1995, s. 187188):
wyboru materiaw i metod zarzdzania
ich przepywami;
powizania z dostawcami i innymi inte-
resariuszami wstecz i w przd acucha
dostaw (dostawcy surowcw wtrnych,
instytucje rzdowe, grupy nacisku
na rzecz standardw ochrony rodowi-
ska, sprzedawcy, klienci, potencjalni
nabywcy produktw ubocznych, nada-
jcych si do ponownego wykorzysta-
nia lub poddania recyklingowi itp.);
minimalizacji i specyfikacji emisji zanie-
czyszcze i odpadw;
zuycia energii;
moliwoci recyklingu (w czasie pro-
dukcji i po zakoczeniu uytecznego
ycia produktu).
Eko-projektowanie wymaga wic podej-
mowania wyborw midzy rnymi poda-
nymi cechami produktu, np. midzy wpy-
wem na rodowisko, kosztami i percepcj
spoeczn.
Eko-projektowanie ogranicza presj
na rodowisko zwizan z produktami,
w zgodzie z zasadami: przezornoci i zapo-
biegania zanieczyszczeniom. Ponadto,
zarwno w przypadku wpywu na rodowi-
sko, jak i w kontekcie wpywu na koszty
finansowe zwizane z produktem, okoo
80% z nich mona zapobiec dziki odpo-
wiedniemu projektowaniu (Oosterhuis i in.,
1996, s. 229; Tischner i Charter, 2001, s. 120).
Eko-projektowanie powinno raczej fawory-
dy do zmian we wzorcach konsumpcyj-
nych i postpowaniu z produktami po zako-
czeniu ich uytecznego ycia. Zgodnie z filo-
zofi ekologii przemysowej, powinno kon-
centrowa si na zwizkach produktu
z caym systemem ekonomicznym, spoecz-
nym i przyrodniczym.
Cho eko-projektowanie z zaoenia
cie do projektowania, rozwino si
z szeregu szczegowych koncepcji, ktre
wsplnie mona okreli jako kategori
projektowania z myl o X (design for
X), gdzie X oznacza jakkolwiek po-
dan cech produktu (tabela 5.3).
Eko-projektowanie (projektowanie z myl
o rodowisku) stao si wanym rodzajem
zastosowania projektowania z myl
o X. Do pewnego stopnia eko-projekto-
wanie odwraca logik poprzednich tren-
dw (np. projektowanie z myl o mon-
tau zastpione jest tu przez projektowa-
nie z myl o demontau). Oglnie
jednak, uzupenia ono inne strategie
projektowania z myl o X, z ktrych
niektre s rwnie istotne z punktu
widzenia zarzdzania rodowiskowego
(zwaszcza projektowanie z myl o prze-
strzeganiu przepisw, niezawodnoci
oraz moliwoci wykorzystania jako
rodka do wiadczenia usug).

Tabela 5.3. Projektowanie z myl o X i projektowanie z myl o rodowisku (Kronenberg, 2007a,

s. 148; koncepcje umieszczone w lewej kolumnie przedstawili Graedel i Allenby, 1995, s. 186187)

Projektowanie z myl o Projektowanie z myl o

montau atwo montau, monta demontau atwo demon-

bezawaryjny itd. tau

przestrzeganiu Przestrzeganie stosownych recyklingu atwo rozdzie-

przepisw przepisw prawnych lenia poszczegl-

rodowisku
(eko-projektowa-
nie)
Ochrona rodowiska
efektywnoci
energetycznej
nych materiaw

Minimalna kon-
sumpcja energii
5.
produkcji atwo produkcji: integracja trwaoci Wyduanie cyklu
projektowania z innymi funk- ycia produktu
cjami w zakadzie, jak wytwa-
rzanie i monta unowocze- atwo unowo-
nianiu (uaktual- czeniania: kon-
logistyce mate- atwo logistyki i montau: nianiu) strukcja moduowa
riaowej i odpo- atwo zarzdzania materia-
wiednioci kom- ami, odpowiednio kompo- naprawial- Elementy nadaj-
ponentw nentw i materiaw noci ce si do reperacji
lub wymiany
zamawialnoci atwo dystrybucji do osta-
tecznych konsumentw utrzymaniu Naprawialno,
unowoczenianie,
niezawodnoci Niezawodno: odporno na zagospodarowanie
korozj, wyadowania elektro- odpadw powsta-
statyczne, dziaanie w rnych jcych w trakcie
warunkach zewntrznych eksploatacji, brak
toksycznych sub-
moliwoci wy- Odpowiednio z punktu wi- stancji
korzystania jako dzenia wykorzystania przez
rodka do wiad- dostawc usug ponownym atwo ponowne-
czenia usug uyciu go wykorzystania

bezpieczestwie Zgodno z przepisami doty- bezpiecze- Niski wpyw ma-

i zapobieganiu od- czcymi bezpieczestwa i za- stwie dla rodo- teriaw na rodo-
powiedzialnoci pobieganie ewentualnym kosz- wiska i zdrowia wisko, ograniczo-
townym dziaaniom prawnym na toksyczno,
wymierzonym przeciwko firmie czystsza produk-
cja, czystsze rda
testowalnoci atwo prowadzenia testw energii

5. Zrwnowaona produkcja 133

 5.3. Ekologia przemysowa
Popularne stwierdzenie w przyrodzie nic nie ginie mona interpretowa co
najmniej na dwa sposoby. Z jednej strony, zwizki wprowadzone przez czowieka
do rodowiska akumuluj si i mog do czowieka wrci w postaci szkodliwych dla
zdrowia zanieczyszcze. Z drugiej strony, substancje powstajce w przyrodzie s
w niej niemal w peni zagospodarowywane. Dotyczy to rwnie tych, ktre z naszej
perspektywy nazwalibymy odpadami, np. martwej materii organicznej przetwa-
rzanej przez organizmy nazywane destruentami na zwizki nadajce si do dalszego
wykorzystania. Podobne spostrzeenia legy u podstaw koncepcji ekologii przemy-
sowej, w ramach ktrej prowadzone s kompleksowe analizy przepyww materii
i energii midzy gospodark i rodowiskiem i ktra sugeruje, e ogln efektywno
wykorzystania materii i energii w gospodarce mona zwikszy naladujc rozwi-
zania pochodzce z ekosystemw.
Eko-efektywno pokazuje, e moliwe jest znaczce ograniczenie wpywu
produktw, usug i procesw produkcyjnych na rodowisko. Ekologia przemysowa
pozwala na dostrzeenie moliwoci zwikszenia efektywnoci funkcjonowania
gospodarki jako caoci. Oglne wnioski przekadane s nastpnie na wnioski dla
poszczeglnych podmiotw gospodarczych. Spojrzenie na cay system gospodar-
czo-przyrodniczy, z zachowaniem dugoterminowej perspektywy uwzgldniajcej
np. czas rozkadu poszczeglnych zwizkw w rodowisku, pozwala na formuo-
wanie wnioskw, dziki ktrym moliwe byoby uniknicie efektu zwrotnego.
Poniej przyjrzymy si, na czym polega ekologia przemysowa, i jak jest stosowana
do badania i ksztatowania zwizkw gospodarki i rodowiska.

5.3.1. Zasady
Ekologia przemysowa to stosowanie ekologicznych i biologicznych analogii do
systemw stworzonych przez czowieka, takich jak przemys lub rzdy (Rejeski, 1997,
s. 49). Jej celem jest stworzenie systemu przemysowego, odpowiadajcego koncepcji
zrwnowaonego rozwoju, dziki wykorzystaniu wiedzy na temat struktury i zacho-
wania ekosystemw. Nacisk kadziony jest na optymalizacj przepyww materii
i energii, w tym na zapobieganie odpadom i wykorzystanie ich (produktw ubocz-
nych) jako nakadw wtrnych dla innych procesw. Suy temu badanie i ksztato-
wanie strumieni materii i energii w systemie gospodarczym, zgodnie z koncepcjami
metabolizmu przemysowego i tworzenia ekosystemw przemysowych.
Zaproponowano szereg zasad ekologii przemysowej, wywodzcych si z zasad
panujcych w ekosystemach. Obejmuj one m.in. cige krenie zasobw, rno-
rodno, wzajemne powizanie, lokalno i stopniowe zmiany (por. Kronenberg,
2007a, s. 93109). Krenie zasobw (roundput lub circular flow of matter) przeciw-
stawiane jest ich jednorazowemu przepywowi, charakterystycznemu dla wsp-
czesnych systemw gospodarczych (throughput) i stanowi najczciej wymienian
spord tych zasad; nawizuje take do zapobiegania powstaniu odpadw i zamy-
kania cykli obiegu materii.
Zasady te znajduj zastosowanie w odniesieniu do projektowania systemw
gospodarczych, zarwno na poziomie kraju czy regionu, jak i na poziomie pojedyn-
czego przedsibiorstwa. Ich przeoenia na jzyk praktyki podja si np. organi-
zacja The Natural Step. Przyjmujc zaoenie, e dziaalno czowieka musi by
zintegrowana z cyklami obiegu materii w przyrodzie, The Natural Step promuje

134
cztery zasady zrwnowaonego rozwoju. W praktyce oznaczaj one konieczno
ograniczenia i ostatecznie wyeliminowania:
potrzeby pozyskania zasobw ze rodowiska;
wykorzystania substancji syntetycznych wytworzonych przez czowieka;
fizycznej degradacji przyrody;
dziaa ograniczajcych moliwo zaspokajania przez ludzi podstawowych
potrzeb.

5.3.2. Badanie
Optymalizacja wykorzystania materii i energii w przedsibiorstwie lub gospodarce
wymaga poznania struktury ich przepyww. Opierajc si na metaforze porwnu-
jcej wewntrzne procesy zachodzce w gospodarce do wewntrznych procesw
w organizmie, przepywy materii i energii midzy gospodark i rodowiskiem
nazywa si metabolizmem przemysowym. Badanie metabolizmu przemysowego
pozwala na identyfikacj najwaniejszych problemw, w tym przepyww szcze-
glnie niebezpiecznych dla rodowiska i zdrowia. Moe take informowa decy-
dentw, dla ktrych substancji cykle obiegu mog zosta domknite poprzez zwik-
szanie stopnia ich recyklingu w systemie gospodarczym. Metabolizm przemysowy
moe wreszcie suy jako podstawa oceny efektywnoci dziaalnoci przedsi-
biorstw, acuchw dostaw lub caych sektorw przemysowych z punktu widzenia
ochrony rodowiska.4
Do badania metabolizmu przemysowego stosuje si analiz przepyww mate-
rialnych (Material Flow Accounting, MFA). Oprcz zestawiania nakadw i wynikw
materialnych, zwizanych z danym systemem, uwzgldnia take akumulacj materii
i przepywy porednie (ukryte), nie wykazywane w systemie transakcji rynkowych.
5.
Oglne ramy dla MFA przedstawione s na rysunku 5.3 (por. rysunek 1.1b),
z ktrego wynika, e gospodarka stanowi cz wikszego ekosystemu i zaley od
niego jako rda zasobw i odbiornika odpadw powstajcych w gospodarce.
Rysunek pokazuje, e masa materii na wejciu do systemu musi rwna si sumie
masy materii w nim pozostajcej i opuszczajcej go. Informacje uzyskane na
podstawie analizy przepyww materialnych na poziomie gospodarki i poszczegl-
nych firm pokazuj obszary, w ktrych moliwy jest wzrost efektywnoci wykorzy-
stania zasobw.
Orientacyjnie, posugujc si danymi dla Stanw Zjednoczonych z koca lat
1980. (Ayres i Kneese, 1989, s. 93), kadego roku jedynie 6% cakowitej masy
zasobw wydobywanych ze rodowiska zamienia si w produkty i inne dobra
trwaego uytku (akumulacja). Co najmniej 80% masy rnych rud, traktowane jest
jako niechciane nieczystoci (np. w przypadku miedzi stanowi one ponad 99%). Na
rysunku 5.3 odpowiadaj temu zaznaczone szarym kolorem pola przepyww
porednich, zwizanych z wydobyciem zasobw w kraju i za granic. Na dodatek
adne z paliw lub produktw ywnociowych nie s wykorzystywane w trwaych
produktach. Duy odsetek zasobw przetwarzanych jest na opakowania i inne
produkty jednorazowego uytku (np. baterie lub arwki). Ostateczny rezultat (6%)
byby niszy, gdyby nie substancje mineralne inne ni metale, z ktrych 50% uciele-
nionych zostaje w dobrach trwaego uytku (gwnie cement uywany do produkcji
betonu i glina uywana do produkcji cegie i ceramiki).
4
Moe by rwnie wykorzystany na poziomie miasta. W Polsce takie badania prowadzono dla Poznania (por. Macias i Mizgajski,
1998; Mizgajski, 2000).

5. Zrwnowaona produkcja 135

 Rysunek 5.3. Oglne ramy dla analizy przepyww materialnych (z pominiciem powietrza
i wody) (EUROSTAT, 2001, s. 16)

Powysze zalenoci w obrazowy sposb ilustruje balast materialny (lub plecak

ekologiczny; material ballast lub ecological rucksack) suma porednich nakadw
materialnych zwizanych z caym cyklem ycia danego produktu. Bezporednie
nakady materialne wykorzystywane do produkcji rwne s masie produktu. Nakady
porednie (lub ukryte) reprezentuj materi wydobyt ze rodowiska wraz z poda-
nymi zasobami, lecz niepotrzebn i w zwizku z tym traktowan jako odpad zaraz po
ich rozdzieleniu. Kiedy masa produktu odjta zostanie od cakowitej masy wszystkich
nakadw niezbdnych do jego produkcji, otrzymamy jego balast materialny.
Odzwierciedla on w duej mierze to, co nie pojawia si na rynku, ale rwnie wpywa
na rodowisko; porednie nakady materialne znacznie przewyszaj zwizane
z produktami nakady bezporednie.
Szczeglnie wysoki jest balast materialny produktw zoonych z substancji tak
rzadkich w przyrodzie, jak zoto czy platyna. Przykadowo, balast zotej obrczki
o wadze 10 g wynosi okoo 3 ton, w zalenoci od poziomu cen. Opaca si bowiem
eksploatowa zasoby, w ktrych zawarto zota wynosi tylko 3 g na ton wydobytego
materiau (a w 2009 r. nawet jeszcze mniej). Z produkcj samochodu osobowego wie
si balast w wysokoci 15 ton nie liczc zuycia wody. Sam katalizator, ktry way okoo
9 kg posiada balast materialny w wysokoci prawie 3 ton, co wynika z wykorzystania
w nim platyny. W kadym przypadku balast mona zredukowa wykorzystujc surowce
wtrne (Mndl i in., 1999, s. 3536).
Metabolizm przemysowy moe wreszcie koncentrowa si na pojedynczej substancji
przyjmuje wwczas posta analizy przepyww substancji (Substance Flow Analysis,
SFA). Ayres i Ayres (1998, s. 2) zaobserwowali, e wiele spord cykli obiegu w przy-
rodzie (np. wody, wgla/tlenu, azotu, siarki) jest zamknitych, podczas gdy wikszo
cykli przemysowych jest otwartych. Metabolizm przemysowy podkrela wic podsta-
wow rnic midzy metabolizmem w przyrodzie i przemyle: oglna efektywno
wykorzystania zasobw jest wysza w ekosystemie, ni w systemie gospodarczym. Inna
istotna rnica wynika z faktu e energia, ktra napdza systemy przemysowe, pochodzi
z zasobw nieodnawialnych, a nie z promieniowania sonecznego, jak w przypadku
ekosystemw (Ayres, 2001).

136
 W oparciu o badania metabolizmu przemysowego mona opracowa dziaania,
ktre posu realizacji wyej wymienionych zasad ekologii przemysowej. W szczegl-
noci wskazuj one na konieczno badania caych cykli ycia produktw i substancji
oraz wsppracy rnych podmiotw w zakresie minimalizacji presji na rodowisko.

5.3.3. Ksztatowanie
Ksztatowanie zwizkw gospodarki i rodowiska, oparte na badaniach metabolizmu
przemysowego, moe przyj posta:
indywidualnych dziaa pojedynczej firmy (np. w drodze eko-projektowania
produktw; narzdzie 5.N2);
wsplnych dziaa w ramach zrwnowaonego zarzdzania acuchem dostaw
(rozdzia 7);
wsplnych dziaa podejmowanych przez przedsibiorstwa tworzce ekosystem
przemysowy prosty (np. wymiana odpadw midzy dwiema firmami) lub
zoony (sie powiza okrelana mianem parku eko-przemysowego).
Kady z tych przykadw wymaga przeprojektowywania produktw i procesw
przemysowych, aby ograniczy wymian materii midzy gospodark i rodowiskiem.
Zapobiega to trwonieniu zasobw, poprzez nadanie im postaci umoliwiajcej dalsze
wykorzystanie (np. segregacja i recykling) oraz identyfikacj procesw, ktre mog
w najwikszym stopniu wykorzysta ich waciwoci funkcjonalne. Wymaga to dostoso-
wania moliwoci i potrzeb firm w zakresie wzajemnego wykorzystania odpadw
zamiast surowcw pierwotnych. Zgodnie z podejciem prewencyjnym (zapobieganie
zanieczyszczeniom) i koncepcj ekologii przemysowej, przyczynia si to do upodob-
nienia metabolizmu przemysowego do metabolizmu systemw przyrodniczych (nala-
dowanie efektywnego wykorzystania odpadw w rodowisku przez destruentw).
5.
Poniej przyjrzymy si dziaaniom par i grup firm, tworzcych proste i zoone ekosys-
temy przemysowe.
Wymiana odpadw midzy firmami motywowana jest zwykle moliwoci osi-
gnicia korzyci ekonomicznych: zmniejszeniem kosztw skadowania lub utylizacji
z jednej strony i zmniejszeniem kosztw pozyskania surowcw pierwotnych z drugiej.
Jak zauwaylimy we wprowadzeniu, polityka i konkurencja sprawiy, e w okresie
transformacji gospodarczej w Polsce stopie odzysku odpadw wzrs w stosunku do
okresu gospodarki centralnie planowanej. Wrd przykadw takich wizi wymieni
mona wykorzystywanie: materiaw pochodzcych z rozbirek obiektw budowla-
nych w budownictwie (por. rozdzia 6), wirw drewnianych z tartakw w ogrodnic-
twie lub odpadw z produkcji cukru z burakw cukrowych jako karmy dla zwierzt.
W niektrych przypadkach wyspecjalizowane firmy tworzone s specjalnie dla
odzysku odpadw wytworzonych przez inne firmy, penic funkcj odpowiadajc
destruentom w przyrodzie. Przykadem moe by firma Slag Recycling, utworzona
w 1998 r. w celu przetwarzania odpadw wczesnej Huty im. T. Sendzimira w Krakowie
(obecnie Mittal Steel Poland) na surowiec dla przemysu budowlanego i drogownictwa.
Slag Recycling odzyskuje rwnie mieszanin popioowo-ulow stanowic produkt
uboczny spalania wgla kamiennego w Elektrociepowni Zakadw Azotowych
w Tarnowie.
Jeli w wymian produktw ubocznych zaangaowanych jest wicej firm, tak trwa
sie powiza nazywamy parkiem eko-przemysowym, ktry stanowi kwintesencj
koncepcji ekologii przemysowej. Celem parku jest dziaanie na rzecz minimalizacji
negatywnego wpywu na rodowisko poczone ze wspprac w zakresie zaopatrzenia.

5. Zrwnowaona produkcja 137

 Realizuje si to przez wykorzystanie produktw ubocznych jednych przedsibiorstw
w innych, dziaajcych na terenie parku. Poniewa wszyscy uczestnicy osigaj korzyci
finansowe, projekty tego typu okrelane bywaj jako symbioza przemysowa.5
Najczciej prezentowanym w literaturze przykadem parku eko-przemysowego jest
Kalundborg w Danii. Uczestniczy w nim 7 duych firm skupionych wok opalanej
wglem elektrowni Asnaes producenci: lekw (Novo Nordisk), enzymw
(Novozymes), pyt gipsowo-kartonowych (Gyproc) oraz rafineria (Statoil) i firmy zajmu-
jce si regeneracj gleb (RGS 90) i odzyskiem odpadw (Kara Noveren). Dodatkowo
w systemie wymiany uczestniczy miasto oraz hodowcy ryb i rolnicy. Obecne powi-
zania wynikaj z ponad 30 lat wsppracy. Podstawowymi produktami wymienianymi
midzy uczestnikami s para wodna, ciepo uzyskane w procesie kogeneracji, woda do
chodzenia urzdze, gips i odpady organiczne. W rafinerii jako produkt uboczny
powstaje nawz, ktrego ilo odpowiada mniej wicej rocznemu wykorzystaniu
nawozw w Danii. Produkty uboczne, dla ktrych nie znaleziono zastosowania
w parku, sprzedawane s na zewntrz (siarka sprzedawana fabryce kwasu siarkowego,
pyy fabryce cementu w Aalborg).
Korzyciom ekonomicznym (oszczdnociom), ocenianym na 1015 mln dol.
rocznie, towarzysz korzyci dla rodowiska ograniczenie zanieczyszcze i zapotrze-
bowania na zasoby pochodzce ze rodowiska (m.in. wgiel, woda, ropa, gips) i wytwo-
rzone w gospodarce (nawozy). Wszystkie porozumienia zostay wynegocjowane midzy
uczestnikami parku, bez ingerencji instytucji zewntrznych. Z perspektywy przedsi-
biorstw, wizay si z ograniczaniem kosztw speniania wymogw restrykcyjnego
duskiego prawa ochrony rodowiska. Zagospodarowanie odpadw przez inne
podmioty pozwalao na uniknicie kosztw zewntrznych zwizanych z zanieczyszcze-
niami. Zdarza si rwnie, e podobne przedsiwzicia s wspierane, a nawet inicjo-
wane, przez lokalne wadze lub instytucje naukowe i doradcze. W kadym przypadku
(zarwno dziaa wasnych biznesu, jak i wsparcia instytucji zewntrznych) wymaga to
trzech gwnych krokw (Brings Jacobsen i Anderberg, 2004, s. 317):
1. analizy fizycznych warunkw wstpnych i moliwoci rozwoju parku eko-prze-
mysowego, w tym identyfikacji przepyww zasobw;
2. oceny gospodarczych i rodowiskowych skutkw potencjalnych moliwoci
wymiany dla firm i dla caego regionu (czy bdzie ona opacalna
ekonomicznie);
3. analizy warunkw i mechanizmw umoliwiajcych lub utrudniajcych rozwj
parku.
Zidentyfikowano szereg czynnikw, ktre umoliwiaj tworzenie parku eko-prze-
mysowego; powysze kroki maj zreszt na celu sprawdzenie, czy czynniki te zaistniay
w danej lokalizacji. Cho poszczeglnym czynnikom przypisuje si rne znaczenie, na
pierwszym miejscu zwykle wymienia si kapita spoeczny kontakty midzy mene-
derami, ch wsppracy, zaufanie, moliwo dostrzeenia wsplnego interesu (por.
podrozdzia 1.5 i rozdzia 15). Niezbdne s rwnie:
struktura produktw ubocznych firm majcych uczestniczy w parku odpowiada-
jca zapotrzebowaniu pozostaych na surowce;
stabilno popytu i poday wymienianych produktw;
blisko geograficzna (w przypadku niektrych produktw ubocznych).

5
W rzeczywistoci mamy tu na myli szczeglny rodzaj symbiozy mutualizm. W potocznym rozumieniu, rwnie w obrbie
ekologii, termin symbioza jest jednak czsto uywany do okrelenia sytuacji takich wanie wzajemnie korzystnych powiza
(Combes, 1999, s. 2627).

138
 Dodatkowo dziaania te wspiera mog: restrykcyjne prawo ochrony rodowiska,
instytucje zewntrzne i niedobr zasobw naturalnych, wymuszajcy bardziej efektywne
gospodarowanie nimi. Warto jednak pamita, e tego typu powizania, mniej lub
bardziej zoone, rozwijaj si czsto w drodze racjonalizacji dziaa gospodarczych, od
ktrej rozpoczlimy ten rozdzia.

5.4. Podsumowanie
Celem omwionych w rozdziale koncepcji jest ochrona rodowiska i rozwj gospo-
darczy, czyli rozwj zrwnowaony. Cz z nich ma jednak relatywnie wski, prak-
tyczny charakter (np. eko-efektywno i czystsza produkcja), co wie si ze zbie-
raniem nisko rosncych owocw poszukiwaniem relatywnie atwych obszarw
usprawnie, ktrych wyniki znaczco przewyszaj nakady poniesione dla ich
osignicia.
Szerszych ram dla stosowania tych koncepcji dostarcza ekologia przemysowa,
promujca systemowe podejcie do badania i ksztatowania zwizkw gospodarki
i rodowiska. Odwoujc si do filozofii naladowania systemw przyrodniczych,
ekologia przemysowa wymaga przeprojektowywania procesw i produktw. Chodzi
przede wszystkim o to, by odciy ekosystemy, wytwarzajc w gospodarce cz
dostarczanych przez nie usug (rozkad), co pozwoli na wzrost efektywnoci wykorzy-
stania energii i materii w gospodarce.
Wszystkie wymienione koncepcje postuluj ograniczanie negatywnego wpywu
produktw na rodowisko, czsto jednak utosamiajc to z ograniczaniem wpywu rela-
tywnego, wywieranego przez pojedynczy produkt. Jeli do oceny wpywu produktu na
rodowisko wykorzystamy tak zoone narzdzie jak LCA, a nastpnie zaprojektujemy
go tak, by ten wpyw ograniczy, istnieje ryzyko, e zwikszony popyt przekreli nasze
5.
starania. Wtedy zagregowany wpyw, wywierany na rodowisko przez wszystkie
podobne produkty, wzronie (efekt zwrotny).
Kadc nacisk na mylenie systemowe, ekologia przemysowa dostrzega t zaleno
w wikszym stopniu ni inne wymienione koncepcje. Poszczeglnych procesw prze-
mysowych nie naley rozpatrywa w oderwaniu od innych, co znajduje odzwiercie-
dlenie zwaszcza w parkach eko-przemysowych, projektowanych na podobiestwo
acuchw pokarmowych. Pewne elementy tego sposobu mylenia przejawiaj si
w koncepcji zrwnowaonego budownictwa, zwaszcza jeli rozumiemy przez to
ekologi budownictwa (rozdzia 6). Dostrzeemy to rwnie w koncepcji zrwnowa-
onego zarzdzania acuchem dostaw (rozdzia 7). Innym rozwizaniem, promowanym
w ekologii przemysowej w myl naladowania uytecznoci wszystkich elementw
ekosystemu, jest zastpowanie produktw usugami wzrost intensywnoci wykorzy-
stania funkcji dostarczanych przez owe produkty (rozdzia 8).
Proponowane rozwizania wymagaj innowacyjnoci i wychodzenia poza schemat
(czemu suy stosowanie metafor, takich jak ekologia przemysowa). Wymagaj rwnie
wsppracy, a wic i rozwinitego kapitau spoecznego. Wspiera je moe take
stosowna polityka (wymuszajca internalizacj kosztw zewntrznych), uproszczone
procedury prawne dotyczce obrotu odpadami, w tym unikanie nadmiernego regulo-
wania postpowania z odpadami (co mogoby uniemoliwi twrcze wykorzystanie ich
w przemyle).
Wane s wreszcie aspekty spoeczne zwizane z udziaem spoeczestwa w podej-
mowaniu decyzji dotyczcych wybranych form rozwoju, np. parkw eko-przemyso-
wych. Do aspektw spoecznych naley te udzia pracownikw w tworzeniu rozwiza

5. Zrwnowaona produkcja 139

 przyjaznych dla rodowiska. Zgaszane przez nich pomysy racjonalizatorskie stanowi
przejaw zaangaowania w sprawy firmy i ksztatowanie jej otoczenia. Pomysy te mog
by stymulowane przez pracodawc w ramach konkursw lub udziau finansowego
pracownikw w oszczdnociach przyniesionych przez rozwizania oparte na ich
pomysach. Pracownicy, ktrzy dobrze znaj wasne stanowisko i procedury pracy,
potrafi zidentyfikowa moliwoci poprawy efektywnoci, a jeli usprawni je we
wasnym zakresie, odczuwaj poczucie wasnoci nowego standardu i chtniej go
przestrzegaj.

rda praktyczne
<www.epa.gov/p2/tools/p2tools.htm> narzdzia suce zapobieganiu zanieczyszcze-
niom i przykady dziaa z tego zakresu, opracowane przez Agencj Ochrony
rodowiska Stanw Zjednoczonych.
<www.eko-spec.pl> narzdzie internetowe Meneder rodowiska, wspomagajce zarz-
dzanie rodowiskowe, skierowane gwnie do maych i rednich przedsibiorstw.
Stworzone w oparciu o dowiadczenia 350 firm zrzeszonych w Klubach Czystego
Biznesu.
<www.naturalstep.org> narzdzia wspomagajce wdraanie zasad The Natural Step.
<lct.jrc.ec.europa.eu> Europejska Platforma LCA, zawiera m.in. europejsk baz danych
LCI dla gwnych materiaw, rde energii, transportu i gospodarki odpadami oraz
linki do kilkudziesiciu stron internetowych nt. LCA.
<www.pre.nl>, <www.umberto.de> i <www.gabi-software.com> darmowe wersje
demonstracyjne programw SimaPro, Umberto i GaBi, powszechnie stosowanych
do prowadzenia LCA.
Normy dotyczce LCA:
PN-EN ISO 14040:2009 Zarzdzanie rodowiskowe ocena cyklu ycia zasady
i struktura;
PN-EN ISO 14044:2009 Zarzdzanie rodowiskowe ocena cyklu ycia wyma-
gania i wytyczne.

Pytania
1. Jakie koszty i korzyci przynosz przedsibiorstwom dziaania na rzecz ochrony ro-
dowiska i szerzej zrwnowaonego rozwoju?
2. Dlaczego balast materialny produktw wytworzonych z rzadkich zasobw jest szcze-
glnie wysoki?
3. Podaj przykady znanych ci rozwiza zblionych do koncepcji parku eko-przemy-
sowego. Jak doszo do ich powstania?
4. Jak oceniasz moliwoci tworzenia parkw eko-przemysowych przy wsparciu
zewntrznych instytucji (lokalnych wadz lub instytucji badawczych)? Jakiego wspar-
cia mogyby one udzieli przedsibiorstwom rozwaajcym utworzenie takiego
parku?
5. Przedsibiorstwa w ekologii przemysowej metaforycznie nazywa si organizmami
przemysowymi. Jakie podobiestwa midzy przedsibiorstwami i organizmami uza-
sadniaj tak metafor?
6. Z jakich faz skada si badanie LCA i co one obejmuj?
7. Badanie LCA dotyczy kwestii rodowiskowych. Czy jest moliwe czenie tej techniki
z podobnymi narzdziami obejmujcymi inne aspekty?

140
Studium przypadku 5.P1.
LCA jako narzdzie wspomagajce eko-projektowanie
Najbardziej rozpowszechnionym obszarem stosowania LCA jest eko-projektowanie.
Analizy LCA mog mie charakter porwnawczy z wyranym systemem alternatywnym
(produkty rnych generacji; produkty konkurencyjne; technologia stosowana
w stosunku do najlepszej dostpnej techniki) lub te nieporwnawczy, gdzie punktem
zainteresowania jest konkretny projekt/wyrb i tylko w jego zakresie poszukuje si
obszarw do dalszego doskonalenia. LCA moe by przeprowadzane w odniesieniu do
technologii, samych produktw i usug lub te tylko ich wybranych elementw (np.
opakowania). Poniej prezentujemy przykad wykorzystania LCA do eko-projektowania
lodwki. Badanie stanowio efekt wsppracy z posiadajcym siln mark polskim
producentem, ktrego udzia w polskim rynku AGD wynosi ok. 13%. Wsppraca reali-
zowana bya w latach 20052008 i obejmowaa opracowanie caej procedury eko-pro-
jektowania, uwzgldniajcej ocen wymaga interesariuszy (Kurczewski i Lewandowska,
2008). Poniej prezentujemy wybrane wyniki LCA.
Okrelenie celu i zakresu
Celem badania byo zidentyfikowanie gwnych rde oddziaywania na rodowisko
w cyklu ycia lodwki oraz okrelenie obszarw do jej dalszego doskonalenia. Analiz
objto dwukomorow chodziarko-zamraark (rysunek 5.4), nalec do grupy sprarko-
wych, o klasie energetycznej A+ (przecitne roczne zuycie energii 252 kWh). Pojemno
komory chodzenia wynosia 226 litrw, natomiast komory zamraania 92 litry. Ukad chod-
niczy skada si z dwch niezalenych obiegw dla komory chodzcej i zamraajcej,
w skad ktrych wchodziy dwa kompresory. Czynnikiem chodzcym by R600a (izobutan).
5.
Wymiary analizowanego sprztu wynosiy: wysoko 1850 mm, szeroko 595 mm oraz
gboko 600 mm, przy masie cakowitej rwnej 94,57 kg (uwzgldniajc opakowanie).
ywotno analizowanej lodwki okrelono na 15 lat, co przy normalnych caodobowych
warunkach eksploatacyjnych, obejmuje okoo 130 tys. godzin pracy.

Rysunek 5.4. Chodziarko-zamraaka poddana analizie

5. Zrwnowaona produkcja 141

 W analizowanym produkcie zidentyfikowano 139 elementw konstrukcyjnych. W tabeli
5.4 zestawiono te, ktrych udzia w cakowitej masie lodwki przekracza jeden procent.

Tabela 5.4. Elementy konstrukcyjne analizowanej chodziarko-zamraarki (na podst.: Kurczewski

i Lewandowska, 2008)

Element Masa Udzia

konstrukcyjny [kg] Materia [%]

1 Korpus 7,31 PUR 7,73

2 Paszcz drzwi chodziarki 4,46 Stal 4,72
3 Pyta drzwi chodziarki 1,15 PS 1,22
4 Drzwi chodziarki 1,27 PUR 1,34
5 Paszcz drzwi zamraarki 2,84 Stal 3,00
6 Pyta mocowania kompresorw 1,56 Stal 1,65
7 Pojemnik na warzywa 2,02 PS 2,14
8 Pka szklana 1,20 Szko 1,27
9 Balkonik 0,96 PS 1,02
10 Wnka kompresora 1,90 Stal 2,01
11 Szuflada dua 1,29 PS 1,37
12 Szuflada maa 1,00 PS 1,06
13 Pojemnik Multibox i jego pokrywa 2,22 PS 2,35
14 Blacha 2,30 Stal 2,43
15 Parownik chodziarki 1,29 Aluminium 1,37
16 Kompresory 13,29 Stal, mied, ABS 14,06
17 Pka zalewana 1,30 ABS 1,37
18 Farba proszkowa biaa 2,39 Farba 2,53
19 Farba biaa 2,55 Farba 2,70
20 Barwniki 1,91 Barwniki 2,02
21 Opakowanie chodziarko-zamraarki 3,39 Drewno, styropian 3,59
22 Pyta komory chodziarki 4,96 PS 5,25
23 Paszcz korpusu 12,21 STAL 12,91
24 Pozostae 19,77 Rne 20,90
RAZEM 94,57
PUR poliuretan; PS polistyren; ABS akrylonitryl/butadien/styren

Analiz objto etapy od wydobycia surowcw przez produkcj, dystrybucj, eksplo-

atacj, demonta, po kocowe zagospodarowanie zuytej chodziarko-zamraarki.
Funkcj lodwki zdefiniowano jako utrzymanie wieoci produktw spoywczych.
Jednostk funkcjonaln okrelono natomiast jako zdolno, w cigu minimum 130 tys.
godzin pracy, do utrzymania wieoci produktw spoywczych. W zwizku z tym, stru-
mieniem odniesienia bya jedna lodwka i dla takiej iloci podajemy poniej dane oraz
wyniki.

142
Analiza zbioru wej i wyj (faza LCI)
Dane gromadzono w odniesieniu do poszczeglnych etapw cyklu ycia (produkcja,
dystrybucja, uytkowanie oraz utylizacja), w oparciu o specjalnie opracowane kwestio-
nariusze i ankiety. W tabeli 5.4 wykazano dane konstrukcyjne, natomiast warto zazna-
czy, e w badaniu LCA uyto take dane technologiczne zwizane z produkcj
lodwki. Proces wytwarzania podzielono na nastpujce procesy jednostkowe: cicie
blach, profilowanie paszczy korpusw, profilowanie paszczy drzwi, przygotowanie
powierzchni i lakierowanie, produkcja pyt, termoforming, gniazdo wtryskarek,
gniazdo parownikw, pianowanie drzwi zamraarek, pianowanie drzwi chodziarek,
premonta, pianowanie korpusw, tampodruk oraz monta. Dane dla eksploatacji,
demontau i kocowego zagospodarowania zaprezentowano w tabelach 5.55.6.

Tabela 5.5. Eksploatacja (15 lat pracy lodwki)

Materia Ilo Jednostka

Wejcia

Chodziarko-zamraarka wraz z opakowaniem 94,57 kg

Energia elektryczna 3780,00 kWh

Pka szklana (3-krotna wymiana w cigu 15 lat)

Pojemniki (3-krotna wymiana w cigu 15 lat)

3,60

6,06
kg

kg
5.
Woda 300,00 l

Detergenty 0,60 l

Uzupenienie czynnika chodniczego (R600a) 0,05 kg

Wyjcia

Emisje czynnika chodniczego (R600a) 0,05 kg

cieki 300,60 l

Odpady drewniane (skadowanie) 1,70 kg

Odpady szklane (skadowanie) 3,60 kg

Odpady z tworzyw (skadowanie/recykling) 7,76 kg

Zuyta lodwka 91,18 kg

5. Zrwnowaona produkcja 143

 Tabela 5.6. Kocowe zagospodarowanie (demonta i utylizacja odpadw) (Kurczewski
i Lewandowska, 2008)

Materia Ilo Jednostka

Wejcia
Zuyta lodwka 91,18 kg
Azot 2,88 kg
Tlen 0,92 kg
Zajmowanie powierzchni terenu 1,51 m2rok
Woda 2,75 kg
Gaz ziemny 2,02 m3
LPG 0,0002 kg
Transport ciarwk 16t 19,75 tkm
Energia elektryczna 14,27 kWh
Wyjcia
Emisje do powietrza
CO 0,0004 kg
CO2 1,48 kg
NO2 0,002 kg
H2O 1,21 kg
CH4 0,06 kg
R600a (izobutan) 0,003 kg
Frakcje odpadw do kocowego zagospodarowania
Recykling Stal 43,35 kg
PS 19,90 kg
Aluminium 3,89 kg
Brz 0,05 kg
Mied 4,66 kg
Spalanie PUR 9,62 kg
R 600a (izobutan) 0,32 kg
Farba 6,85 kg
Olej z kompresora 0,22 kg
Skadowanie Szko 6,20 kg
ABS 3,23 kg
Drewno 0,60 kg
Odpady komunalne 1,50 kg

Ocena wpywu cyklu ycia (faza LCIA)

Do oceny wpywu uyto metody Eko-wskanik99. Dziki temu moliwe byo okrelenie
oddziaywania w postaci tzw. eko-wskanika, wyraanego w punktach (pkt). Im jest on
wyszy, tym wiksze negatywne oddziaywanie na rodowisko. Warto ujemna oznacza
korzy rodowiskow.
Pierwsz zasadnicz kwesti byo udzielenie odpowiedzi na pytanie, co stanowi
gwne rdo oddziaywania na rodowisko w cyklu ycia analizowanego produktu.
Wyniki zaprezentowano na rysunku 5.5 i w tabeli 5.7.

144
Rysunek 5.5. Wyniki oceny wpywu dla caego cyklu ycia chodziarko-zamraarki (na podst.
oblicze w programie SimaPro)

Tabela 5.7. Struktura oddziaywa na rodowisko dla poszczeglnych etapw cyklu ycia analizo-
wanej chodziarko-zamraarki (na podst. oblicze w programie SimaPro)

Etap cyklu ycia

Warto
eko-wska-
nika [pkt]
Udzia eta-
pu w cyklu
ycia [%]
Gwne rda
negatywnego
oddziaywania
Gwne obszary
oddziaywania
5.
materiay 49,59 26,76 kompresory paliwa kopalne
konstrukcyjne parownik mineray
zaburzenia
Produkcja

procesy 2,50 1,35 przygotowanie oddechowe

technologiczne powierzchni wynikajce
gniazdo z emisji
wtryskarek zwizkw
gniazdo nieorganicznych
parownikw

Eksploatacja 148,01 79,90 zuycie energii paliwa kopalne

elektrycznej zmiany klimatu
czynniki
rakotwrcze
zaburzenia
oddechowe wy-
nikajce z emisji
zwizkw nie-
organicznych

demonta 1,51 0,81 zuycie energii zmiany klimatu

zagospodarowanie

elektrycznej czynniki rako-

transport twrcze
Kocowe

zaburzenia od-
utylizacja -16,37 -8,84 ABS dechowe wyni-
odpadw PUR kajce z emisji
farba zwizkw nie-
organicznych

Razem 185,24 100,00

5. Zrwnowaona produkcja 145

 Cay cykl ycia analizowanej chodziarko-zamraarki wywouje wpyw na rodo-
wisko rwny 185,24 pkt. Niemal 80% (148,01 pkt) cakowitego wpywu generowane jest
na etapie uytkowania. Gwnym rdem tego oddziaywania jest zuycie energii elek-
trycznej podczas 15 lat uytkowania (99,67% wartoci wyniku dla uytkowania). Naley
pamita, e wynik odnosi si do wpyww analizowanych od wydobycia nonika
energii do produkcji energii w elektrociepowni i dostarczenia do uytkownika. Pozostae
czynnoci, takie jak utrzymanie urzdzenia w czystoci (zuycie wody i detergentw)
oraz wymiana poszczeglnych elementw (balkonikw, pek, arwek, czynnika
chodniczego) maj znikomy wpyw, rwny 0,32% wartoci wyniku dla etapu
uytkowania.
Etap produkcji generuje oddziaywanie rwne 52,09 pkt, co stanowi 28,11%
wpywu wywieranego przez cay cykl ycia. Za 71% poziomu oddziaywa rodowi-
skowych zwizanych z produkcj odpowiedzialne jest wyposaenie podstawowe,
w skad ktrego wchodzi: ukad chodniczy, rnego rodzaju pojemniki (w tym
szuflady i pki), elementy wykoczeniowe (np. zalepki, przykrywki), elementy
mocujce (m.in. listwy, zawiasy, czci zczne) oraz inne elementy (np. rurki,
uchwyty, odbojniki), zgrupowane na potrzeby niniejszej analizy w kategori pozo-
stae. Wyniki rodowiskowej analizy porwnawczej wyej wymienionych grup
zoonych z poszczeglnych elementw ukazay, e najwikszy wpyw na rodo-
wisko wywiera ukad chodniczy.
Badanie LCA dla chodziarko-zamraarki uzupeniono badaniem kosztw
poszczeglnych etapw cyklu ycia (Life Cycle Costing, LCC). Wyniki zaprezento-
wano w tabeli 5.8.

Tabela 5.8. Wyniki LCA i LCC (Kurczewski i Lewandowska, 2008)

Kocowe Cay cykl

Produkcja Eksploatacja
zagospodarowanie ycia

Wskanik 52,09 148,01 -14,86 185,24

rodowiskowy [pkt]

Wskanik 28,11 79,90 -8,02 100,00

rodowiskowy
[%]

Wskanik 644,00 1 186,35 90,00 1920,35

ekonomiczny [PLN]

Udzia we wszystkich 33,53 61,78 4,69 100,00

kosztach [%]

Na podstawie uzyskanych wynikw sformuowano w odniesieniu do analizowanej

chodziarko-zamraarki szereg zalece eko-projektowych, ktre przeksztacono
w konkretne zadania. Kade z zada posiadao kilka sposobw realizacji (wariantw),
co pokazuje tabela 5.9.

146
Tabela 5.9. Zadania eko-projektowe jako potencjalne kierunki dalszego doskonalenia analizowanej
chodziarko-zamraarki (Kurczewski i Lewandowska, 2008)

Zadanie Numer
Opis wariantu
eko-projektowe wariantu

Obnienie Zmiana agregatu na bardziej wydajny 1

energochonnoci
do poziomu Zmiana iloci agregatw 2
218 kWh/rok
Zamiana czynnika szkodliwego na bardziej przyjazny 3
rodowisku

Poprawa izolacji lodwki 4

Zastpienie tradycyjnych agregatw elektrycznych 5

magnetycznymi

Obnienie haasu Zastosowanie elementw tumicych drgania podczas 6

do poziomu pracy agregatu
38 dB (A)
Zastpienie tradycyjnych agregatw elektrycznych 5
magnetycznymi

Zmiana agregatu na bardziej wydajny 1

Zmiana iloci agregatw

Poprawa izolacji lodwki

2

4
5.
Ograniczenie Zamiana czynnika szkodliwego na bardziej przyjazny 3
substancji szkodliwych rodowisku
o 25%
Wycofanie chloroparafinowych rodkw 7
zmniejszajcych palno

Skrcenie czasu Zmniejszenie liczby pocze nierozcznych o 10% 8

demontau
do 30 minut Zmniejszenie iloci materiaw o 5% 9

Zmiana iloci agregatw 2

Zmniejszenie Zmiana iloci agregatw 2

masy produktu
Zmniejszenie iloci materiaw o 5% 9

Ograniczenie masy opakowania 10

Uzyskanie wskanika Zmniejszenie iloci materiaw o 5% 9

odzysku
na poziomie 80% Zamiana czynnika szkodliwego na bardziej przyjazny 3
rodowisku

Warianty eko-projektowe zostay poddane ocenie przy uyciu wielowymiarowej

analizy porwnawczej (multidimensional comaparative analysis) przy uyciu ustalo-
nych z gry kryteriw (Kurczewski i Lewandowska, 2008). Do dalszej procedury
eko-projektowania zostay wybrane warianty: 2 (zmiana iloci agregatw), 3 (wymiana

5. Zrwnowaona produkcja 147

 czynnika chodniczego) i 4 (poprawa izolacji lodwki), ktre ponownie poddano
badaniom LCA i LCC. Wyniki prezentujemy w tabeli 5.10.

Tabela 5.10. Wyniki LCA i LCC dla wybranych wariantw eko-projektowych (Kurczewski
i Lewandowska, 2008)

Kocowe zago-
Etap Produkcja Eksploatacja Cay cykl ycia
spodarowanie

Wersja bazowa 52,09 148,01 -14,80 185,30

Wskanik rodo-
wiskowy [pkt]

Wariant 2 41,58 20,18% 128,49 13,19% -13,43 9,26% 156,64 15,47%

Wariant 3 51,81 0,54% 134,73 8,97% -17,75 19,93% 168,79 8,91%

Wariant 4 52,07 0,04% 136,21 7,97% -14,80 0,00% 173,48 6,38%

Wersja bazowa 644,00 1186,35 60,00 1890,35

Wskanik ekono-
miczny [PLN]

Wariant 2 635,00 1,40% 1002,75 15,48% 53,00 11,67% 1690,75 10,56%

Wariant 3 675,00 4,81% 1112,15 6,25% 55,00 8,33% 1842,15 2,55%

Wariant 4 660,00 2,48% 1078,35 9,10% 57,00 5,00% 1795,35 5,03%

Wyniki przedstawione w tabeli 5.10 pokazuj, e wariant 2 wykazuje w porw-

naniu do scenariusza bazowego porwnywalne koszty produkcji (mniej zuywanych
materiaw, ale konieczno dopasowania urzdzenia do jednego kompresora), nisze
koszty transportu (wyrb lejszy), nisze koszty uytkowania (nisza energochon-
no) oraz nisze koszty kocowego zagospodarowania. Wariant 3 cechuje si:
wyszymi kosztami produkcji (nowy czynnik chodniczy), niezmiennymi kosztami
transportu (nieznaczca rnica w ciarze urzdzenia), niewielkimi zmianami
w kosztach eksploatacji (nisze koszty energii, ale droszy czynnik chodniczy
i wysze koszty jego wymiany) oraz niszymi kosztami kocowego zagospodarowania
(bardziej ekologiczny czynnik chodniczy). Wariant 4 natomiast charakteryzuj wysze
koszty produkcji (nowy materia i dopasowanie technologii), niezmienione koszty
transportu oraz nisze koszty uytkowania (nisza energochonno) i kocowego
zagospodarowania.
Na podstawie uzyskanych wynikw zalecono wybr wariantu 2 polegajcy na
modyfikacjach w zakresie agregatw. Rozwizanie to charakteryzuje si najwyszym
stopniem redukcji oddziaywa na rodowisko oraz kosztw wystpujcych w caym
cyklu ycia analizowanego wyrobu.
Zaprezentowany przykad pokaza moliwoci stosowania LCA do okrelenia oddzia-
ywania na rodowisko rnych wariantw projektowych lodwki. Uzyskane wyniki
dostarczaj informacji o wpywie wywieranym nie tylko w caym cyklu ycia, ale take
z podziaem na jego poszczeglne etapy. Takie podejcie powoduje, e dziki LCA
unika si przenoszenia negatywnych oddziaywa z jednego etapu do innego (np.
stosowanie przez producenta bardziej uciliwego dla rodowiska materiau powoduje
zwikszenie oddziaywa na etapie utylizacji odpadw po tym, jak wyrb zostanie
wyeksploatowany). Uzyskana z przeprowadzonego badania LCA informacja jest jasna
i wskazuje projektantom kierunki dalszego rozwoju produktu. Wyniki sugeruj, e

148
problem rodowiskowy tkwi w procesach produkcji oraz w zuyciu energii na etapie
uytkowania chodziarko-zamraarki. Priorytetem powinno by wic dalsze reduko-
wanie energochonnoci, bowiem adne inne elementy (technologia produkcji lodwki,
scenariusze transportowe, utylizacja odpadw) nie maj tak istotnego znaczenia ze
rodowiskowego punktu widzenia.
Pytania
1. W oparciu o powyszy przykad, przedyskutuj jakie s silne i sabe strony badania
LCA?
2. W przypadku jakich innych produktw najwikszy wpyw na rodowisko wywie-
rany jest w fazie uytkowania? Dlaczego?

5.

5. Zrwnowaona produkcja 149

 Rozdzia 6.
Budownictwo i architektura
6.1. Wprowadzenie
W przypadku budownictwa, stosowanie zasad zrwnowaonego rozwoju odnosi si do
procesw wznoszenia budynkw oraz zarzdzania nimi przez cay cykl ich ycia.
Zrwnowaona architektura, obejmujc szerszy kontekst przestrzenny, powinna
kierowa rozwojem budownictwa, opierajc si na ideaach trwaoci, uytecznoci
i pikna. Do zada zrwnowaonej architektury i budownictwa naley odnawianie
i kreowanie obiektw dostpnych, bezpiecznych, zdrowych, wygodnych i produktyw-
nych, o moliwie najniszym negatywnym wpywie na rodowisko przyrodnicze.
Budowanie jest jedn z najbardziej rozrzutnych materiaowo, energochonnych
i zanieczyszczajcych rodowisko aktywnoci czowieka. Uytkowanie budynkw te
wie si ze znaczcym, bezporednim i porednim wpywem na rodowisko. Dla jego
ograniczania, kluczowe znaczenie ma etap projektowania, kiedy powinno si uwzgldni
wszystkie potrzeby przyszych uytkownikw i koszty budowy, rwnoczenie majc na
uwadze wieloletnie, ekonomiczne, psychologiczne, spoeczne i rodowiskowe konse-
kwencje decyzji projektowych. W podrozdziaach 6.26.4 odniesiemy si przede
wszystkim do moliwoci optymalizowania projektw architektoniczno-budowlanych,
aby przy zapewnianiu bezpieczestwa, wygody i estetycznej satysfakcji, pozwalay
oszczdnie gospodarowa zasobami.
Budownictwo i architektura to dyscypliny cile ze sob powizane, dlatego
potrzebny jest pomidzy nimi stay przepyw praktycznej wiedzy. O prawdziwie zrw-
nowaonym budowaniu moemy mwi tyko w kontekcie obejmujcym obie dzie-
dziny oraz wszystkie etapy powstawania i ycia struktur budowlanych: planowanie,
projektowanie, konstruowanie, wyposaanie i uytkowanie obiektw, potrzeb ich
funkcjonalnej elastycznoci, wielokrotnego adaptowania lub uzupeniania, rozbirki
i utylizacji (Kibert, 1994).
O jakoci i efektywnoci budownictwa moe decydowa kierunek rozwoju produkcji
budowlanej, zwaszcza wspistnienie metod przemysowych i rzemielniczych (podroz-
dzia 6.5). Zrwnowaona architektura i budownictwo rozwijaj si w znacznej mierze
dziki nowym, zaawansowanym technologiom, pozwalajcym na zwikszenie energe-
tycznej efektywnoci i komfortu budynkw. W poszukiwaniu rozwiza optymalnych
dla okrelonego kontekstu spoecznego i przestrzennego warto jednak pamita i korzy-
sta z czsto niedocenianych, prostych technik, znanych z historii (studium przypadku
6.P2). Dominacja zaawansowanych technologii prowadzi do zuboenia oferty budow-
nictwa i ograniczenia moliwoci rozwoju tradycyjnej architektury, ktra jest wanym
skadnikiem kulturowego krajobrazu i cieszy si spoecznym uznaniem.
Harmonizowanie i rwnowaenie wszystkich aktywnoci gospodarczych, spoecz-
nych i rodowiskowych w obrbie rozlegego sektora budownictwa to wyzwanie nie
tyko dla projektantw i budowniczych, ale take inwestorw i uytkownikw.
wiadomo inwestorw jest szczeglnie wana w sytuacji niewydolnego systemu
planowania przestrzennego. Przed podjciem decyzji o budowie nowego obiektu,
zawsze powinno si rozway moliwo wykorzystania potencjau istniejcych struktur,
czyli ich rewaloryzacji (renowacji lub adaptacji) (studium przypadku 6.P1). Nowa
budowla jest zawsze ingerencj w rodowisko. Jeeli okae si niezbdna, istotne
znaczenie ma lokalizacja, od ktrej zaley charakter i sia oddziaywania inwestycji na

150
lokalne ekosystemy, krajobraz, relacje midzyludzkie, witalno przestrzeni, wydajno
infrastruktury (te zagadnienia szerzej omwimy w rozdziale 10).
Do inwestora naley te wybr projektantw, ktrzy powinni wykaza zrozumienie
zasad zrwnowaonej architektury i budownictwa. Wikszo kluczowych decyzji,
majcych wpyw na jako przestrzeni i klimat wntrz (a zatem na zdrowie i samopo-
czucie uytkownikw, a rwnoczenie na koszty eksploatacji budynkw), podejmuj
architekci. Do nich naley wybr technologii i materiaw budowlanych, koncepcja
zagospodarowania otoczenia budynku, wpisanie w kontekst miejsca, integracja z prze-
strzeni spoeczn i rodowiskiem przyrodniczym.
Zanim jednak skoncentrujemy si (w podrozdziale 6.6) na zagadnieniach zwiza-
nych ze szczegln, spoeczn i rodowiskow odpowiedzialnoci architektw,
w kolejnych podrozdziaach odniesiemy si do wsplnej dla budownictwa i architektury
potrzeby odpowiedzialnej gospodarki energetycznej, materiaowej i wodnej.

6.2. Energia
Uzalenienie od nieodnawialnych rde energii staje si coraz wikszym finansowym
obcieniem dla uytkownikw i wie si z negatywnym oddziaywaniem na rodo-
wisko. Na obszarze Unii Europejskiej budynki s odpowiedzialne za zuycie 40% energii
i 36% emisji CO2. Energia stanowi najwikszy koszt operacyjny wznoszenia i uytkowania
budynkw (Gaczarczyk, 2010). Podstaw koncepcji budownictwa energooszczdnego
jest zapewnienie w budynkach odpowiedniego, czyli zdrowego i komfortowego mikrokli-
matu, przy minimalnych wydatkach energetycznych (por. podrozdzia 6.4).
Polskie budownictwo naley do najbardziej energochonnych w UE (Loga i in.,
2008). Dostpne na rynku rozwizania projektowe, technologie i materiay pozwalaj
znaczco zmniejszy energochonno budynkw, a koszty wzniesienia energooszczd-
6.
nego obiektu s niewiele wysze ni budynku tradycyjnego.1 Tylko dziki ociepleniu
przegrd zewntrznych, uytkownicy statystycznego domu jednorodzinnego
o powierzchni 120 m2 mog zaoszczdzi ok. 2 tys. z rocznie, wg obecnych cen energii.
Inwestycja w lepsze ocieplenie zwraca si stosunkowo szybko, bo rednio po ok. 9
latach (Kukla i Wojtulewicz, 2009, s. 5).
W listopadzie 2009 r. uzgodniono zmiany w dyrektywie dotyczcej charakterystyki
energetycznej budynkw (Energy Performance of Buildings Directive, EPBD). Wszystkie
budynki stawiane w UE po 31.12.2020 r. bd musiay by energooszczdne, a dostar-
czana do nich energia w duym stopniu powinna by czerpana ze rde odnawialnych.
Ostrone szacunki mwi, e przyjcie w Polsce nowych standardw moe do 2020
roku przynie ponad 13 mld z oszczdnoci (Gaczarczyk, 2010).
Poprawie wydajnoci energetycznej przedsiwzi architektoniczno-budowlanych
mog suy nastpujce rozwizania.
Zwarta brya budynku.
Dobra ochrona cieplna (pogrubione izolacje, eliminacja mostkw termicznych2).
Poudniowa orientacja (oraz, jeeli to moliwe, due przeszklenia od strony pou-
dniowej), energooszczdne szyby i ramy okienne, stosowanie przestrzeni buforo-
wych (cieplarni), cian kolektorowych (magazynujcych energi ciepln).

1
Przyjmujc przecitny koszt standardowego budynku na poziomie 3000 z/m2, wzrost kosztw wynikajcy z zastosowania ponad-
standardowych rozwiza oszczdzajcych energi okrela si na poziomie 0,3% do 4,5% (Kukla i Wojtulewicz, 2009, s. 25).
2
Mostek termiczny to miejsce w przegrodzie zewntrznej, gdzie przewodnictwo cieplne jest znacznie wiksze ni na wikszoci
powierzchni przegrody. Przyczyn mostkw jest wadliwe wykonanie detali budynku, a efektem s powikszone straty ciepa oraz
zawilgocenia i wykwity pleni.

6. Budownictwo i architektura 151

 Ochrona przed nadmiernym nasonecznieniem (okapy, wykusze, zadaszenia,
liciaste drzewa od strony poudniowej).
Funkcjonalne projektowanie i strefowanie wntrz (uzalenione od pory i dugoci
ich uytkowania). Nasonecznion stron warto wykorzysta dla funkcji wi-
cych si z dugim przebywaniem: prac, nauk, wypoczynkiem, a po stronie
pnocnej stworzy bufor z pomieszcze technicznych i pomocniczych.
Efektywny odzysk ciepa z powietrza usuwanego. Najlepsze efekty przynosi
stosowanie wentylacji nawiewno-wywiewnej z rekuperatorem, ktry kontroluje
obieg powietrza w budynku, zapewnia regularn jego wymian i odzyskuje
ciepo z powietrza wywiewanego, ogrzewajc nim powietrze wiee.
Wstpne podgrzanie wlotowego powietrza wentylacyjnego zim i chodzenie go
latem, poprzez stosowanie gruntowych wymiennikw ciepa (GWC). GWC jest
uzupenieniem systemu nawiewno-wywiewnego. Przepuszcza wiee powietrze
przez grunt, gdzie panuje niemal staa temperatura 410oC (rysunek 6.1).

Rysunek 6.1. Pasywne systemy ogrzewania, odzysku ciepa i wentylacji

W standardzie energooszczdnym mona obecnie zrealizowa prawie kady

budynek, nowobudowany i modernizowany. Najatwiej dokona tego na etapie projektu
i budowania, wtedy te nakady finansowe zwracaj si najszybciej. Aby poprawi para-
metry budynku istniejcego, stosuje si tzw. termomodernizacj oraz poprawia si
sprawno rde ciepa (narzdzie 6.N1).
Zuycie energii wie si te ze stosowaniem sztucznego owietlenia. Odpowiednio
zaprojektowane przeszklenia i funkcjonalne strefowanie budynku, a take nowe techno-
logie owietleniowe pozwalaj na ograniczenie tego zuycia, ale kontrola emisji wiata
ma te na celu ochron przed wietlnym zanieczyszczeniem. wiato wychodzce
z budynkw i owietlenie zewntrzne tworz powiat, ktra zaburza nocne ycie
przyrody, dlatego naley przesania silne owietlenie wewntrzne i ogranicza ilumi-
nacje. Poza szczeglnymi przypadkami, zewntrzne owietlenie powinno suy
wycznie bezpieczestwu i komfortowi.

152
Narzdzie 6.N1.
Termomodernizacja i poprawa sprawnoci rde ciepa
Najtaszym sposobem ograniczenia zuy-
cia energii jest izolowanie przegrd
zewntrznych. Popraw izolacyjnoci
warto rozway przede wszystkim w tanim
budownictwie mieszkalnym z drugiej
poowy XX w. Szacuje si, e mona tam
zaoszczdzi do 70% wydatkw na ener-
gi. W niektrych przypadkach korzystne
jest skorygowanie obrysu cian zewntrz-
nych, co moe uczyni budynek bardziej
zwartym, oraz zwikszenie powierzchni
przeszkle poudniowych elewacji.
Szczeglne wyzwania wi si z ter-
momodernizacj obiektw zabytko-
wych. Bezrefleksyjne ocieplanie elewa-
cji, poprzez pokrycie ich od zewntrz
warstw izolacyjn, moe prowadzi
do utraty walorw kompozycyjnych
budynku. Decyzje o metodach termo-
torw, mona w Polsce w cigu roku zaosz-
czdzi do 60% kosztw podgrzewania
wody. W domu energooszczdnym, gdzie
system ogrzewania jest zredukowany
do minimum, przygotowanie ciepej wody
uytkowej moe stanowi najwikszy wyda-
tek energetyczny, std zastosowanie tam
kolektorw jest decydujcym krokiem
w kierunku energetycznej niezalenoci.
Panele soneczne
Ogniwa fotowoltaiczne mona stosowa
na wielu powierzchniach: dachach, cia-
nach i w oknach (ogniwa transparentne).
Wysoki koszt pocztkowy i niska efektyw-
no w polskim klimacie sprawiaj,
e korzystanie z paneli jest jeszcze mao
opacalne, ale biorc pod uwag rozwj tej
technologii, naley powanie rozwaa jej

modernizacji obiektw kulturowo cen-
nych powinny by oparte na analizie
rnych aspektw takich dziaa.3
Po zastosowaniu odpowiednich warstw
izolacji i usuniciu mostkw termicznych,
warto dy do zwikszania sprawnoci
rde ciepa oraz optymalnej regulacji
i eksploatacji systemw wentylacji po-
mieszcze, ogrzewania i zaopatrzenia
w ciep wod. Najtaszym i najczystszym
rdem energii jest promieniowanie so-
neczne, ktre w kolektorach wodnych
i powietrznych moe by przetwarzane
bezporednio w ciepo, a w ogniwach
fotowoltaicznych w prd elektryczny.
Kolektory soneczne
W naszym klimacie, w ktrym najczciej
notuje si wartoci promieniowania sonecz-
nego bezporedniego w granicach 600800
W/m2, energia soneczna ma duy potencja.
Powszechnie dostpne technologie pozwa-
laj na wykorzystanie take promieniowania
rozproszonego. Dziki zastosowaniu kolek-
6.
zastosowanie. W Niemczech, gdzie warunki
klimatyczne s nieznacznie korzystniejsze,
ogniwa fotowoltaiczne s w powszechnym
uyciu. Stao si tak dziki spoecznej popu-
laryzacji paneli sonecznych oraz progra-
mowi dopat i promocyjnych taryf za ener-
gi odnawialn wprowadzan do systemu
energetycznego.
Pompy ciepa
Pompy zamieniaj niskotemperaturow
energi ciepln rozproszon w rodowi-
sku na energi uytkow, umoliwiajc
ogrzewanie i pasywne klimatyzowanie.
S urzdzeniami drogimi i wymagajcymi
skrupulatnej kalkulacji kosztw i zyskw.
Zasila si je energi elektryczn, ktr
wykorzystuj w sposb wyjtkowo efek-
tywny, ale ich wpyw na rodowisko jest
cile zwizany z typem i wydajnoci
elektrowni w danym kraju. Fakt, e
w Polsce energetyka oparta jest na spala-
niu wgla, obnia pozytywny efekt stoso-
wania pompy ciepa (Miara, 2010).

3
Termomodernizacja musi by te prowadzona w zgodzie z przepisami ustawy o ochronie przyrody, w szczeglnoci z poszano-
waniem miejsc lgowych chronionych gatunkw ptakw.

6. Budownictwo i architektura 153

 6.3. Surowce, materiay i woda
Obok energii, budownictwo zuywa take ok. 40% wszystkich materiaw wykorzysty-
wanych w gospodarce. Ograniczenie materiaochonnoci jest jednym z podstawowych
warunkw realizacji zrwnowaonego budownictwa. Poleca si przede wszystkim
materiay odnawialne, a take zdatne do utylizacji. Ju na etapie projektowania, powinno
si przewidywa potrzeb atwej dekonstrukcji i recyklingu wszystkich elementw
budowli. Konieczne jest w zwizku z tym przygotowanie i zabezpieczenie odpowiedniej
dokumentacji technicznej.
Obliczanie kosztw i zyskw ze stosowania poszczeglnych materiaw wymaga
ujcia interdyscyplinarnego i oceny caego cyklu ycia produktw budowlanych (narz-
dzie 5.N1). Przedmiotem szczeglnego zainteresowania powinny by rda i metody
pozyskiwania surowcw wykorzystywanych w budownictwie. Naley uwzgldnia
wydatki energetyczne zwizane z procesami produkcji i transportem materiaw na
miejsce budowy. Aby zredukowa gospodarcze i rodowiskowe koszty zwizane
z transportem, materiay powinno si pozyskiwa i przygotowywa jak najbliej miejsca
budowy, ale poza tym miejscem. Tak, aby redukowa ilo odpadw, haas, zapylenie,
itp. oraz zapewni moliwie najwysz jako wykonania i dobre warunki pracy.
Rwnie wanym zadaniem stawianym przed zrwnowaonym budownictwem jest
eliminowanie materiaw potencjalnie toksycznych dla uytkownikw i uczestnikw
procesw produkcyjnych. Preferuje si surowce o niskiej promieniotwrczoci natu-
ralnej i niskiej lub zerowej zawartoci lotnych zwizkw organicznych.
Przy duej skali produkcji budowlanej, za najkorzystniejsze uznaje si stosowanie
certyfikowanego drewna, materiaw rozbirkowych: cegy, stali, kruszywa oraz miej-
scowych kamieni, trzciny, somy i gliny. Z cikich materiaw konstrukcyjnych poleca
si wyroby wapienno-piaskowe (silikaty). Szko jest szeroko stosowane, poniewa
pozwala na pozyskiwanie energii i nadaje si do przetwarzania. Podobnie beton, ktry
ma du pojemno ciepln, wytrzymao i charakteryzuje si uniwersalnoci zasto-
sowa, cho jego produkcja wie si ze zuyciem znacznych iloci energii.
Istotny udzia w rynku materiaw dla budownictwa zrwnowaonego maj mate-
riay ociepleniowe. Stosowanie styropianu i ween mineralnych przynosi pozytywne
efekty energetyczne, ale bardziej polecane, ze wzgldu na rodowiskowe koszty
produkcji i waciwoci uytkowe, s: wena celulozowa (pochodzca z przetworzenia
makulatury), maty konopne czy wena owcza.
Przy wyborze materiaw wykoczeniowych naley bra pod uwag pniejsze
potrzeby utrzymania ich w czystoci i konserwacji. Dobrym przykadem s masy
plastyczne, takie jak linoleum, produkowane z olejw rolinnych, kalafonii, mczki
drzewnej i ptna jutowego. Biodegradowalne materiay wykoczeniowe pozwalaj np.
na rezygnacj z polichlorku winylu (PVC). Wykadziny wykonane z juty, wkien koko-
sowych, sizalu, korka s trwae, ciepe, atwe w pielgnacji, a take tumi haas
i reguluj wilgotno powietrza. Przyjazne dla rodowiska wykadziny skadaj si
z niewielkich elementw, pozwalajcych na wymian tylko tych fragmentw podogi,
ktre ulegy uszkodzeniu lub zuyciu (por. przykad firmy Interface w punkcie 8.3.1).
Jednym z celw zrwnowaonego budownictwa jest te ograniczenie konsumpcji
wody i ochrona jakoci wd. Zrwnowaone budynki powinny pozwala na ograni-
czenie odpywu wody z dziaki, kontrol jej zuycia, optymalne wykorzystanie
i, w miar moliwoci, recykling. Dc do zapewnienia wysokiej wartoci uytkowej
i rodowiskowej budownictwa, powinno si maksymalizowa biologicznie czynne

154
powierzchnie budynkw i dziaek. Wykorzystywanie przepuszczalnych nawierzchni,
a take urzdzanie ogrodw na dachach i elewacjach, poprawia gospodark wodn,
klimat i jako krajobrazu, zwaszcza w miastach. Zielone dachy pozwalaj na ograni-
czenie efektu wysp ciepa, dlatego w niektrych miastach stosuje si zachty dla ich wpro-
wadzania (City of Los Angeles, 2006).
Instalacje i urzdzenia wodne w budynkach powinny:
minimalizowa zuycie wody, dziki zainstalowaniu odpowiedniej, sprawnej
armatury;
umoliwia pozyskiwanie, gromadzenie i wykorzystanie wd opadowych;
umoliwia wykorzystanie szarych ciekw, np. do spukiwania toalet;
w uzasadnionych sytuacjach, oczyszcza cieki na miejscu.
Bardzo istotna jest zmiana zachowa uytkownikw, np. korzystanie z natryskw
zamiast wanien, z urzdze oszczdnie gospodarujcych wod, a take dbao o szczel-
no i techniczn sprawno instalacji.
Stosunkowo now, ale bardzo perspektywiczn tendencj, zgodn z zasadami zrw-
nowaonego rozwoju, jest integracja substancji budowlanej z systemami przyrodni-
czymi. Takie poczenie moe zastpi skomplikowane technologie kontrolujce obci-
enia i funkcje budynkw, niektre metody produkcji materiaw, przetwarzania
odpadw, pozyskiwania i wykorzystywania wody deszczowej i oczyszczania ciekw
(por. podrozdzia 12.3).

6.4. Powietrze i klimat wntrz

Podstaw bada nad popraw klimatu wntrz s zagadnienia zwizane z bezpieczestwem
zdrowotnym. Powag takich zjawisk, jak: zesp (syndrom) chorego budynku (Sick Building
Syndrome, SBS), zesp chorb zwizanych z budynkiem (Building-Related Illness, BRI)
6.
oraz wieloczynnikowa nadwraliwo chemiczna (Multiple Chemical Sensitivity, MCS),
udowadniaj procesy sdowe. S one nastpstwem powanych zachorowa, a nawet
mierci na skutek toksycznoci substancji budowlanych i powietrza w budynkach.
Rnego rodzaju dolegliwoci, wynikajce z dugiego przebywania w pomieszcze-
niach o niezdrowym klimacie s powszechne, szczeglnie wrd uytkownikw
budynkw nowoczesnych, lekkich, szczelnych i klimatyzowanych. Ocenia si, e na
SBS zapada 2030% wszystkich osb pracujcych w biurowcach. Winne s zarwno
czynniki chemiczne, zjawiska radiacyjne i elektrostatyczne (w tym jonizacja powietrza),
jak te czynniki biologiczne (grzyby, plenie i drobnoustroje), wibracje i haas. wiatowa
Organizacja Zdrowia (WHO) ustalia list objaww zwizanych z przebywaniem
w chorych budynkach. Oprcz dolegliwoci typowo alergicznych, takich jak zapalenie
luzwek, astma oskrzelowa, przewleke zapalenia krtani i oskrzeli, znalazy si na niej
migreny, rozdranienie, zaburzenia koncentracji, a take legionelloza, gorczka spowo-
dowana przez urzdzenia nawilajce i klimatyzacyjne (humidifier fever) oraz choroby
nowotworowe, bdce nastpstwem oddziaywania substancji rakotwrczych, np. dymu
tytoniowego, azbestu i radonu (Zgoa, 2007).
Duy wpyw na mikroklimat wntrz ma powietrze pochodzce z wentylacji.
Statystyczny czowiek wdycha rednio 15 kg powietrza dziennie, a Europejczycy
i Amerykanie spdzaj a 8090% swojego czasu w budynkach. W krajach rozwini-
tych, le funkcjonujce instalacje wentylacyjne i klimatyzacyjne s gwn przyczyn
schorze grnych drg oddechowych. Z drugiej strony, dobrze zaprojektowane
i funkcjonujce instalacje mog ogranicza m.in. negatywne konsekwencje naturalnej
promieniotwrczoci elementw budynku i jego wyposaenia lub minimalizowa

6. Budownictwo i architektura 155

 ryzyko wystpienia alergii. Dostpno wiata dziennego pozytywnie oddziauje na
zdrowie, produktywno, zdolno uczenia si i oglne samopoczucie. Poprawa klimatu
wntrz prowadzi do zwikszenia w nich efektywnoci pracy i nauki (jak wskazuj badania
o 215%) oraz poprawy relacji pomidzy uytkownikami (Mendler i Odel, 2000, s. 3).
Niemal wszystkie parametry uytkowe budynkw mog by poprawione dziki
zastosowaniu odpowiednich ukadw sterujcych. Powizanie czujnikw pogodowych
z instalacj grzewcz, wentylacyjn i owietleniow, reagowanie na obecno uytkow-
nikw oraz np. kontrolowane uruchamianie zraszaczy w ogrodzie sprawiaj, e
wszystkie urzdzenia w budynku i wok niego dziaaj optymalnie i tylko wtedy, gdy
jest to uzasadnione. Cech bardzo zoonych systemw jest personalizacja, dziki ktrej
system rozrnia poszczeglne osoby i reaguje w okrelony sposb na ich indywidualne
preferencje dotyczce temperatury, wymiany powietrza, wilgotnoci lub aranacji owie-
tlenia w konkretnym pomieszczeniu. Systemami tego rodzaju mona te sterowa na
odlego, za porednictwem internetu lub telefonu. Instalacja inteligentnego budynku
moe by bardzo skomplikowana i kosztowna, ale realizuje si j na miar okrelonych
potrzeb. Szacuje si, e przy odpowiednim zaprojektowaniu systemu, moliwe s te
oszczdnoci energii i wody rzdu 3050%.

6.5. Metody produkcji budowlanej

Budownictwo jest szczegln gazi produkcji, odpowiadajc na wiele podstawowych
potrzeb i majc zapewni jak najwiksz dostpno rodkw ich zaspokajania. To
wie si z potrzeb jak najniszych kosztw, ktre naley rozwaa w kontekcie caej
gospodarki, nie tylko przystpnej ceny poszczeglnych budowli. Rwnoczenie, jako
i trwao struktur architektoniczno-budowlanych powinna by rozwaana w perspek-
tywie dziesitek, a nawet setek lat. Dowiadczenia XX wieku wskazuj, e wybr
rnych metod i kierunkw rozwoju produkcji budowlanej, przy porwnywalnych
kosztach, moe mie decydujcy wpyw na jako i trwao budownictwa.
W literaturze przedmiotu mona zaobserwowa zderzenie dwch perspektyw
rozwoju produkcji budowlanej. Jedn z nich jest dalsze uprzemysowienie i rozwj
technik prefabrykacji; drug odnowa etosu dawnych rzemios budowlanych.
Masowa produkcja moe by tasza i bardziej oszczdna w zuyciu surowcw,
a przebiegajc w warunkach cilejszych rygorw i kontroli, take bardziej precyzyjna.
Pomaga to np. spenia obowizujce w budownictwie energooszczdnym rygorystyczne
normy szczelnoci. Najbardziej zaawansowane konstrukcje, takie jak ConstrECO2 lub
BoKlok, zapewniaj niskie koszty, bardzo krtki czas budowy i oszczdne zuycie mate-
riaw, przy bardzo dobrych parametrach izolacyjnych. Tego rodzaju produkty maj ograni-
czony negatywny wpyw na rodowisko, nawet wziwszy pod uwag konieczno trans-
portu. Niektrzy producenci oferuj take moliwo zindywidualizowania form budynkw
moduowych, co moe ogranicza ich potencjalnie szkodliwy wpyw na krajobraz.
Pomimo istotnych zalet, budownictwo prefabrykowane i oglnie masowa produkcja
projektowo-budowlana ma te sabe strony. Uwaa si na przykad, e budynki, ktre
kiedy stanowiy przedmiot dugotrwaego uytkowania, dzi staj si krtkotermino-
wymi dobrami konsumpcyjnymi wanie wskutek uprzemysowienia. To nieuchronnie
prowadzi do marnotrawstwa przestrzeni i materiaw, a miasta zamienia w permanentne
place budw. Poddaje si te w wtpliwo zwikszon efektywno, sprawno
i szybko przemysowych metod budowlanych (Krier, 2001). Wysokiej jakoci budow-
nictwo jest nadal raczej wytworem rzemiosa, ni procesu przemysowego. Jak zazna-
czylimy we wprowadzeniu, aby porwna efektywno metod rzemielniczych

156
i budownictwa uprzemysowionego, naleaoby wzi pod uwag aspekty konstruk-
cyjne, ekonomiczne, rodowiskowe i kulturowe; dugo ycia budynku, moliwoci
jego konserwacji i adaptacji oraz wpyw na otoczenie. Takie porwnanie jest dzi trudne
do przeprowadzenia. Odgrnie narzucone w drugiej poowie XX wieku uprzemyso-
wienie, niemal na caym wiecie doprowadzio do zaniku wikszoci rzemios budow-
lanych z ich bogatym zasobem wiedzy technicznej.
Czy odrodzenie tradycyjnych metod jest moliwe i potrzebne? Ludzie posiadaj natu-
ralne predyspozycje do rzemios. Ich uprawianie daje poczucie satysfakcji, tosamoci
i niezalenoci. Odrzucenie tradycyjnych technik produkcji ograniczyo moliwoci
rozwoju indywidualnych uzdolnie, zuboajc moliwoci twrczej ekspresji i niezale-
noci wielu ludzi. System edukacyjny, ktry nie naucza rzemios, Krier (2001) obcia
odpowiedzialnoci za problemem strukturalnego bezrobocia. Rozszerzenie moliwoci
dokonywania wyboru cieki ksztacenia i zawodu o autonomiczn wytwrczo rzemiel-
nicz moe doprowadzi do zwikszenia produkcyjnych moliwoci spoeczestwa
w dziedzinie budownictwa i odtworzenia tradycyjnej miejskiej cywilizacji we wspcze-
snym wydaniu. Nie chodzi jednak o dokonywanie kolejnego, dramatycznego zwrotu, ale
o wspistnienie rnych sposobw mylenia o budowaniu oraz rnych metod produkcji.
Wymaga to rezygnacji z paradygmatu postpowoci niektrych nurtw architektonicz-
nych i powrotu do nauczania tradycyjnego jzyka architektoniczno-budowlanego oraz
praktycznej wiedzy rzemielniczej, ktra zostaa wypchnita poza margines profesji i staa
si domen teorii lub amatorskiego samoksztacenia. Olbrzymie zapotrzebowanie na
tradycyjn architektur i budownictwo nie moe by dzi zaspokojone lub jest zaspoka-
jane poowicznie, produktami niskiej jakoci. Jaka wic powinna by dzisiejsza architek-
tura, aby suya rozwojowi dostpnego budownictwa, bya trwaa, odpowiadaa na
zoone potrzeby psychologiczne, spoeczne i nie szkodzia rodowisku?
6.
6.6. Projektowanie architektoniczne
W najstarszym z zachowanych traktatw architektonicznych, Witruwiusz (ok. 25 p.n.e.;
wyd. pol. 1999) opisa zoono celw tej dyscypliny i synergiczne powizania wielu
czynnikw, okrelajc trzy najwaniejsze wartoci i potrzeby dobrej architektury:
trwao, uyteczno i pikno (firmitas, utilitas, venustas). Ich poczenie do dzi
pozostaje wyzwaniem dla architektw, nie da si bowiem zaspokoi jednej z nich, igno-
rujc pozostae.
Dc do trwaoci przedsiwzi architektoniczno-budowlanych, naley mie na
uwadze, e nie wynika ona tylko z zastosowania dobrych materiaw, wytrzymaych
konstrukcji, sprawnych instalacji (por. narzdzie 6.N2). Budynki niewygodne, nieprzy-
jazne lub szpecce krajobraz s porzucane lub wyburzane, zanim jeszcze ich fizyczne
struktury ulegn degradacji. Z kolei obiekty pikne i uyteczne odnawia si, wzmacnia,
adaptuje i rozbudowuje. Ich trwao nie jest ograniczona wytrzymaoci fizycznych
struktur. Zadaniem architekta jest wic denie do trwaoci i pikna, poprzez tworzenie
dzie uytecznych, w harmonii z najszerzej rozumianym otoczeniem spoecznym, przy-
rodniczym i krajobrazowym. Obiekty modernizowane i nowe oraz dziaki, na ktrych
si je stawia, powinny by biologicznie, funkcjonalnie i wizualnie zintegrowane z prze-
strzeni otaczajc. Stopie integracji w istotnej mierze decyduje o zmniejszeniu presji
na rodowisko, o estetyce miejsca oraz bezpieczestwie i komforcie rnych uytkow-
nikw przestrzeni. Do obowizkw architekta zalicza si potrzeb uwzgldniania zasad
tzw. projektowania uniwersalnego, gwarantujcego dostpno i wygod wszystkim
uytkownikom, bez wzgldu na stopie ich sprawnoci.

6. Budownictwo i architektura 157

 Nie ma dzi i, jak sprbujemy dalej wyjani, nie powinno by jednej, uniwersalnej
koncepcji lub metody optymalnej integracji dzie architektury z otoczeniem gospodar-
czym, spoecznym i przyrodniczym. W kolejnych punktach sygnalizujemy najwaniejsze
kierunki, ktre pomimo wystpujcych midzy nimi rnic, a nawet sprzecznoci, cz
aspiracje do miana zielonych, ekologicznych i zrwnowaonych.

6.6.1. Eco-tech i low-tech

Budynek zrwnowaony nie musi komunikowa wprost swojej zielonoci obecnoci
rolin we wntrzach i na elewacjach. Czsto podejmuje si prby zbliania czowieka do
przyrody w otoczeniu intensywnie zurbanizowanym. W krajach rozwinitych powsta
ruch, okrelany czasem jako eco-tech (Slessor, 1997), czcy fascynacj nowoczesno-
ci z wraliwoci na stan rodowiska i jako ycia. Klasycznym przykadem tego
kierunku jest ukoczony w 1997 r. Commerzbank Tower we Frankfurcie (rysunek 6.2).
Za namow niemieckiej Partii Zielonych, budynek zosta zaprojektowany przez biuro
Normana Fostera, z uwzgldnieniem prorodowiskowych koncepcji na wszystkich
etapach projektowania.

Rysunek 6.2. Commerzbank Tower, Frankfurt, projekt Foster & Partners

158
 Gwnym elementem systemu regulujcego klimat wntrz jest fasada zoona
z dwch powok, pomidzy ktrymi swobodnie przepywa powietrze. Przez 2/3 roku
mona zrezygnowa z klimatyzacji, wykorzystujc naturalne ogrzewanie i wentylacj
wieowca, co obnia koszty zuycia energii o poow w stosunku do standardowych
budynkw o porwnywalnej powierzchni uytkowej. Wntrze budowli tworzy wype-
nione sonecznym wiatem ogrodowe atrium, ktre spiralnie przebija i czy wszystkie
kondygnacje. Ogrody zajmuj take 1/3 wszystkich poziomw budynku (Ryska, 2004).
Twrcy zielonej architektury maj coraz wicej okazji do eksperymentowania w duej
skali, np. elewacje bioklimatycznych wieowcw Kena Yeanga pozyskuj energi soneczn;
zintegrowane z nimi elementy zacieniajce automatycznie dostosowuj przepuszczalno
wiata, aktywnie reagujc na ruch soca i powietrza. Wielokryterialne oceny LEED (por.
narzdzie 6.N2) wskazuj, e bioklimatyczne budowle Yeanga, takie jak siedziba Biblioteki
Narodowej w Singapurze (rysunek 6.3), speniaj najbardziej cise rygory budownictwa
zrwnowaonego. W najnowszych projektach tego autora (np. EDITT Tower, Singapur czy
West Kowloon Vertical Park i Waterfront Cultural Centre, Hong Kong), budowle przerastaj
zieleni, ktra spiralnie opasujc i przenikajc je, bdzie integrowa si z otaczajcymi zao-
eniami ogrodowymi, tworzc cige systemy. W przyszoci, pozyskiwanie wd opado-
wych i technologie hydroponiczne maj umoliwi produkcj ywnoci w wertykalnych
ogrodach. Rwnoczenie, zasad Yeanga jest najwysza dbao o estetyk przestrzeni.

6.

Rysunek 6.3. Bioklimatyczny wieowiec New National Library Building, projekt TR Hamzah & Yeang,
Singapur (LEED Platinium; 2007 ASEAN Energy Award)

6. Budownictwo i architektura 159

 Proces projektowy coraz czciej opiera si na wyrafinowanych technologiach
informatycznych, ktre umoliwiaj np. maksymalne i sprawiedliwe wykorzystanie
wiata sonecznego w gsto zabudowanych dzielnicach miejskich oraz optymali-
zacj przepywu powietrza, wody i energii wok budynku i w jego wntrzu.
Przykadem takiego narzdzia jest Ecotect program do oceny wpywu budynku
na rodowisko, wsppracujcy z Autocadem. Wykorzystanie podobnych narzdzi
sprawia, e formy architektoniczne w duym stopniu wynikaj z potrzeby efektyw-
noci i produktywnoci.
Ze wzgldu na wysokie koszty inwestycyjne, zoono procesw projektowych
i produkcyjnych, eco-tech ma jednak ograniczony zasig spoeczny. Z tego powodu,
a take ze wzgldu na oderwanie od kontekstw kulturowych i stylistyczn unifi-
kacj, architektura zaawansowanych technologii bywa krytykowana. Aby by
spoecznie uyteczn, architektura powinna suy dostpnoci budownictwa,
opiera si na lokalnych zasobach i znajomoci podstawowych regu fizyki budowli
(Fathy, 1976). Przeciwnicy zaawansowanych technologii twierdz, e produkcja
oraz transport nowoczesnych komponentw (jakich uyto np. we wspomnianym
Commerzbank Tower) moe powodowa negatywne skutki dla rodowiska, wiksze
od ewentualnych zyskw z ich pniejszego funkcjonowania.
Pojawianie si podobnych kontrowersji oznacza, e charakterystyczna dla
naszych czasw fascynacja technik wymaga zrwnowaenia szersz refleksj
o konsekwencjach podejmowanych decyzji projektowych. Technika jest nie tylko
praktycznym zastosowaniem nauki, ale take sposobem definiowania wiata. Nauka
nie tylko opisuje fakty, ale poprzez technologie czsto te fakty inicjuje. Trzeba
o tym pamita szczeglnie w czasach, kiedy finansowo i politycznie wspierane s
przede wszystkim takie badania, ktre mog zaowocowa nowymi produktami.
Warto wic zastanowi si, na ile technologie pomagaj, a w jakim stopniu uzale-
niaj nas od siebie. Czy rezygnacja z niektrych udogodnie moe mie sens?
W opozycji do architektury zaawansowanych technologii powstaj koncepcje
low-tech lub budynku naturalnego (Hopkins, 2002), ktre bazuj na prostych
rozwizaniach i powszechnie dostpnych, tanich materiaach. Takie podejcie
wymaga gruntownej znajomoci lokalnych zasobw i warunkw klimatycznych.
Low-tech nie oznacza rezygnacji z techniki, przeciwnie, wymaga inynierskiego,
kreatywnego i naukowego mylenia. Jego zwolennicy wiadomie rezygnuj jednak
z udogodnie, ktre uznali za niepotrzebnie. Poszukuj spoecznego a nawet
duchowego wymiaru budowania; uzdrowienia relacji z przyrod i z innymi ludmi
albo po prostu przyjemnoci tworzenia, nieosigalnej w stechnicyzowanych proce-
sach projektowo-budowlanych; bezporedniego kontaktu z miejscem i moliwoci
osobistego zaangaowania w budow.
Taka postawa jest wyrazem kontestacji dominujcych kierunkw w architek-
turze i sposobu, w jaki potrzeby budowlane ograniczaj wolno wspczesnego
czowieka. Budowa domu czy kupno mieszkania to wydatki pochaniajce du
cz naszych dochodw, wice wieloletnimi zobowizaniami kredytowymi.
Tymczasem, teoretycznie jest moliwe szybkie wybudowanie domu z powszechnie
dostpnych, tanich lub darmowych materiaw. Moe tego dokona grupa kilku-
osobowa, w cigu kilkunastu/kilkudziesiciu dni (por. studium przypadku 6.P2).
Wedug zwolennikw low-tech, podstawowym remedium na problemy rodowi-
skowe i spoeczne jest wykorzystywanie w budownictwie niskoprzetworzonych
materiaw, np. niewypalanej gliny, somy, drewna, kamieni, workw z piaskiem,

160
a nawet odpadw, takich jak makulatura, opony, butelki, puszki (Koakowski,
2005).
Dlaczego rozpowszechnienie takich metod i technik jest trudne, pomimo ich
ewidentnych zalet? Zgodnie z obowizujcymi obecnie normami prawnymi i orga-
nizacyjnymi, do realizacji procesw budowlanych potrzebny jest szereg osb
i instytucji przygotowanych do opracowania i zatwierdzania projektw oraz
odbiorw technicznych. Wymagane s odpowiednie materiay i kwalifikacje, banki
skonne do kredytowania nietypowych budw, firmy gotowe ubezpieczy niety-
powe obiekty. Rozwj alternatywnych metod ograniczaj obowizujce normy
i wymagania dotyczce bezpieczestwa, dostpu do mediw, infrastruktury
drogowej, komunalnej itd.
Podsumowujc, eco-tech i low-tech mona uzna za wartociowe koncepcje,
ktre czasem owocuj udanymi i inspirujcymi przykadami zrwnowaonego
podejcia do problemw architektoniczno-budowlanych. adna z nich nie przed-
stawia jednak caociowej wizji ksztatowania rodowiska zrwnowaonego.
Kategori, ktra spenia t potrzeb, jest best available, okrelajca rozwizania
najlepsze z moliwych i dostpnych w okrelonym kontekcie. Zrwnowaony
budynek to ten, przy ktrego projektowaniu i budowie uwzgldniono wartoci
uytkowe i estetyczne, oszczdnoci eksploatacyjne oraz nakady inwestycyjne
odpowiednie dla jego otoczenia gospodarczego, spoecznego i kulturowego. Takie
podejcie w praktyce wymaga wysokiej kultury ekologicznej i technicznej, jak te
znajomoci warunkw lokalnych (Ryska, 2004).

6.6.2. Architektura rodzima

Zrwnowaona architektura powinna harmonizowa z miejscowymi uwarunkowa-
6.
niami przyrodniczymi oraz uksztatowanym przez wieki krajobrazem osadniczym.
Wzorem i inspiracj dla rozwiza architektonicznych wspczesnego budownictwa
moe by architektura ludowa (vernacular), bdca wynikiem dorobku wielu
pokole. Mdrze pojmowany regionalizm to przede wszystkim uwzgldnienie czyn-
nikw klimatu i topografii, dajce w efekcie harmoni architektury z otoczeniem.
W wielu krajach Europy Zachodniej mona spotka udane poczenia tradycji
regionalnych z nowymi, funkcjonalnymi technologiami i materiaami. Nie s to
jednostkowe realizacje o charakterze eksperymentalnym lub pokazowym, ale dzia-
ania z gwnego nurtu. Czstym motywem jest wykorzystanie elementw przyrody,
takich jak skay, kamienie, ziemia, woda, miejscowa rolinno, zielone dachy. Taka
architektura stanowi przykad harmonijnego wpisania funkcji uytkowych budowli
w rodowisko przyrodnicze.
Jeszcze gbsze siganie do dorobku kulturowego dawnych pokole jest przy-
czyn odradzania si budownictwa ziemnego. Nie ma ono jeszcze powszechnej
akceptacji spoecznej, co wynika z naturalnej reakcji na propozycje zmiany przy-
zwyczaje i utartych schematw. Budownictwo izolowane gruntem charakteryzuje
si niskimi kosztami i zminimalizowanym oddziaywaniem na rodowisko (Grecka,
2004). Moe wic stanowi alternatyw dla budownictwa tradycyjnego i szans dla
inwestorw zainteresowanych duymi kubaturami, ktre dziki zagbieniu, mog
by udanie wpisane w kontekst krajobrazowy (rysunek 6.4).

6. Budownictwo i architektura 161

 Rysunek 6.4. Projekt wityni Opatrznoci Boej autorstwa M. Budzyskiego (1. nagroda
w konkursie w 2000 r.), niezrealizowany

6.6.3. Etyczny wymiar architektury

Zawd architekta naley do zawodw publicznego zaufania. Zasady jego wykonywania
okrela kodeks etyczny. W tej sferze niewiele si zmienio od czasw Witruwiusza:
projektowa naley zgodnie z potrzebami uytkownika; zaleca si umiar, majc na
wzgldzie ekonomi i dostpno technologii. Budowla ma by pikna, ale architekt
powinien wyzby si pychy. Jedne z najwaniejszych zalece etycznych dotycz wra-
liwoci na spoeczny charakter miejsca i potrzeby poszanowania kontekstu
krajobrazowego.
Kodeksy etyki zawodowej architektw, obowizujce dzi w Polsce i innych
pastwach europejskich, zobowizuj m.in. do podtrzymywania i rozwijania wiedzy
oraz szacunku dla wartoci zastanych, dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego;
dbaoci o ich zachowanie i rozwj. Architekci maj dy do podnoszenia jakoci
ycia i zamieszkiwania oraz jakoci rodowiska i otoczenia, w sposb nienaruszajcy
ich rwnowagi (Izba Architektw, 2005). S to zobowizania zasadniczo zgodne
z zasadami zrwnowaonego rozwoju i sprzeciwiajce si czstym dzi, intuicyjnym
poszukiwaniom nowych form, za wszelk cen. Odpowiedzialna architektura
wymaga powrotu do klasycznych zasad stosownoci, odpowiednioci, zgodnoci
treci i formy, rzetelnego rzemiosa, rozwoju naukowych podstaw dyscypliny i stoso-
wania kryteriw etycznych. Architekci s te odpowiedzialni za waciwe kwalifi-
kacje osb wykonujcych prace pod ich kierunkiem i odpowiedni nadzr nad prac
wykonawcw.

162
Narzdzie 6.N2.
Certyfikacja budynkw
Certyfikacja jest rodzajem eko-etykietowa-
nia (por. narzdzie 7.N3). Jej celem jest
dostarczenie zwartej informacji o skali
oddziaywania budynku na rodowisko:
stopnia energochonnoci, zuycia zaso-
bw, wielkoci emisji, rodzaju i iloci
generowanych odpadw, integracji z oto-
czeniem. Certyfikaty przyznaje si obiek-
tom, ktre speniaj okrelone kryteria.
Zazwyczaj, na etapie projektowania okre-
la si standard, jaki budynek ma speni
i do niego dobiera si waciwe rozwiza-
nia uytkowe i techniczne.
wiadectwa energetyczne
Od 2009 r. wszystkie obiekty oddawane
w Polsce do uytkowania, sprzedawane
i wynajmowane nowym najemcom, musz
mie wystawione wiadectwa charaktery-
styki energetycznej. Certyfikat okrela m.in.
rednie poziomy zuycia nieodnawialnej
energii pierwotnej (EP) i kocowej (EK) na
m2 powierzchni uytkowej obiektu w cigu
roku. Poziom EP jest porwnywany ze
standardem WT2008, ktry ustalono na sto-
sunkowo niskim poziomie. W porwnaniu
z innymi krajami UE o podobnym klimacie,
a nawet na niszym ni uzasadniony eko-
nomiczn opacalnoci. Zrezygnowano
z okrelania klas energetycznych, ktre
mogyby by bardziej czytelne dla uyt-
kownikw. wiadectwa zawieraj jednak
praktyczne informacje o jakoci osony
cieplnej budynku, urzdzeniach grzew-
czych i zapotrzebowaniu na energi uyt-
kow z podziaem na noniki i cele. Na tej
podstawie mona samodzielnie oszacowa
roczne wydatki na energi.
Wedug przytoczonej w tekcie roz-
dziau dyrektywy EPBD, wiadectwo cha-
rakterystyki energetycznej budynku ma do
2020 r. nabra wikszego znaczenia, sta
si powszechne i poprzedzone rzetelnym
audytem systemw ogrzewania, wentyla-
cji, klimatyzacji.
Budownictwo pasywne
Certyfikaty budownictwa pasywnego
nale do najpopularniejszych w Europie.
Wydawane s przez Passivhaus-Institut
w Darmstadt i dotycz projektw architek-
toniczno-budowlanych, rozwiza tech-
nologicznych, firm i produktw, a przede
wszystkim kompletnych, wyposaonych
budynkw, zweryfikowanych pod ktem
zgodnoci ze standardem budynku pasyw-
nego. W takim budynku, komfort ter-
miczny zapewniony jest bez oddzielnego,
aktywnego systemu ogrzewania i chodze-
nia. Wszystkie potrzeby cieplne realizo-
wane s przez pozyskiwanie energii so-
necznej, odzysk ciepa z powietrza zuy-
tego i podgrzewanie powietrza wentyluj-
cego budynek. Budynek pasywny zuywa
na te cele max. 15 kWh na m2 w cigu
6.
roku. Ograniczenie energochonnoci
ogrzewania nie wystarcza jednak do uzy-
skania certyfikatu. Wane jest czne zapo-
trzebowanie energii pierwotnej na ogrze-
wanie i chodzenie budynku, ogrzewanie
wody oraz dziaanie urzdze domowego
uytku. W strefie klimatu umiarkowanego,
to czne zapotrzebowanie dla budynku
pasywnego nie moe przekracza 120
kWh na m2 w cigu roku, czyli powinno
by omio-dziesiciokrotnie mniejsze od
standardowego. Wyposaenie w energo-
oszczdne urzdzenia AGD/RTV, o kt-
rych wspomnielimy w poprzednim roz-
dziale, nabiera tu szczeglnego znaczenia.
Budownictwo pasywne rozwija si
przede wszystkim w Niemczech, Austrii,
Szwajcarii, Francji oraz w Skandynawii,
gdzie jest wspierane ulgami i dotacjami.
W ramach projektu CEPHEUS (Cost
Efficient Passive Houses as European
Standards) zrealizowano tam wiele projek-
tw pilotaowych i demonstracyjnych,
ktre pozytywnie wpyny na rozwj
rynku budownictwa energooszczdnego.
6. Budownictwo i architektura 163
 Wielokryterialne oceny budownictwa
zrwnowaonego
Coraz czciej budujcy optymalizuj
inwestycje kompleksowo, uwzgldniajc
wieloletni perspektyw utrzymania
budynkw, spat kredytu hipotecznego,
wieloletni wpyw na zdrowie, samopoczu-
cie, wydajno pracy, moliwoci adapto-
wania budynkw do zmiennych potrzeb
i moliwoci ich utylizacji. Zrwnowaone
budynki maj wysz warto rynkow, rialnej oceny budynkw w Polsce zajmuje
ale dla jej okrelenia potrzebne s obiek-
tywne i uznane narzdzia wielokryterial-
nej oceny. Powinna ona dotyczy rozwi-
za technicznych i organizacyjnych; obej-
mowa peny cykl od procesu inwestycyj-
nego: okrelenia lokalizacji i otoczenia,
gospodarki wodnej, wykorzystania energii
i wpywu na atmosfer, rozwiza mate-
riaowych i zarzdzania zasobami, jakoci
rodowiska wewntrznego, innowacyjno-
ci, wartoci spoecznej, jakoci klimatu.
Najstarszym systemem wielokryterialnej
certyfikacji jest brytyjski BREEAM, ktry
dzi ma status certyfikatu midzynarodo-
wego; pniej wprowadzono Green Star
(Autralia), Green Mark (Singapur), DGNB
(Niemcy), MINERGIE (Szwajcaria) oraz
najpopularniejszy LEED (Leadership in
Energy and Environmental Design), stwo-
rzony przez US Green Building Council
i przyjty z odpowiednimi modyfikacjami
w wielu krajach na caym wiecie.
Specyficzne systemy certyfikacji LEED
stworzono dla rnych grup obiektw,
takich jak nowe realizacje, budynki odna-
wiane, obiekty biurowe, handlowe, aran-
acje wntrz i zaoenia urbanistyczne
(por. narzdzie 10.N4).
Wprowadzaniem systemu wielokryte-
si Polskie Stowarzyszenie Budownictwa
Ekologicznego. 23.02.2010 PSBE podpi-
sao porozumienie z BRE w sprawie ada-
ptacji i wprowadzenia systemu BREEAM
for Poland. Powodzenie tego przedsi-
wzicia zaley od upowszechnienia
wiedzy na temat certyfikacji i powodw jej
stosowania. Cho certyfikacja jest kosz-
towna (w zalenoci od certyfikatu, ocze-
kiwanego statusu, wielkoci inwestycji
i dugoci jej trwania, uzyskanie certyfikatu
z dokumentacj projektow moe koszto-
wa 50300 tys. euro), na dojrzaym rynku
nieruchomoci jest ona opacalna. Dotyczy
to szczeglnie duych inwestycji, ze
wzgldu na skal oszczdnoci eksploata-
cyjnych i wpyw na wydajno uytkowni-
kw.

6.7. Podsumowanie
Celem zrwnowaonego budownictwa jest: zarzdzanie cyklem ycia budynkw,
zdrowe warunki w nich panujce, minimalizacja syntetycznie ujtych kosztw budowy
i eksploatacji. Projektant ma obowizek dobrej wsppracy ze specjalistami rnych
dziedzin, czerpania z dorobku nauki, optymalnego wykorzystania warunkw rodowi-
skowych, dostpnych technologii i spoecznego potencjau.
Architektura zgodna z zasadami zrwnowaonego rozwoju oznacza dziaanie
w kontekcie konkretnego miejsca, poprzez odniesienie do klimatu, krajobrazu i tradycji.
Tym, co szczeglnie odrnia dziedzin architektury od dziedziny budownictwa, jest
zobowizanie do estetycznego ksztatowania przestrzeni i uwzgldnienia szerokiego
kontekstu spoecznego.
Projektowanie architektury jest ksztatowaniem wiata materialnego, czyli aktem
wadzy, ktra zawsze wie si z odpowiedzialnoci. Podstawow wiedz o tym, co jest
uznawane przez zbiorowo za spoecznie doniose, niesie tradycja, ktra w dziedzinie
architektury opiera si na zwizkach typologicznych, morfologicznych i tektonicznych.

164
Inwencja jest we wspczesnej architekturze zbyt czsto celem samym w sobie, albo
przynt wzmagajc popyt na nieruchomo jako kolejny towar konsumpcyjny. Inwencje,
odkrycia i innowacje powinny by traktowane jako rodki do celu, ktrym jest trwaa,
bezpieczna, uyteczna, wygodna, dostpna i pikna przestrze. Szacunek dla wartoci
otoczenia nie ogranicza kreatywnoci architekta. Przeciwnie, stanowi mobilizujce
wyzwanie, dziki ktremu twrca moe osign wyszy poziom artystyczny.

rda praktyczne
Strony internetowe wymienionych poniej organizacji zawieraj studia przypadku
i narzdzia, ktre wspieraj budownictwo zrwnowaone.
<www.bre.co.uk> Building Research Establishment (BRE) z Wielkiej Brytanii jest inicja-
torem metody BREEAM, pierwszego, szeroko uznanego narzdzia oceny wielokryte-
rialnej stosowanego w budownictwie.
<www.cibworld.nl> Conseil International du Btiment (CIB) jest midzynarodow orga-
nizacj badawcz, ktrej czonkowie wywodz si z narodowych instytutw i labo-
ratoriw naukowych, uczelni i korporacji dziaajcych w sektorze budownictwa.
Przez ostatni dekad CIB bya liderem w promowaniu zasad budownictwa
zrwnowaonego.
<www.iiSBE.org> International Initiative for Sustainable Built Environment (iiSBE) jest
midzynarodow organizacja non-profit, ktrej nadrzdnym celem jest aktywne
promowanie i uatwianie przyswajania polityk, metod i narzdzi sucych rozwo-
jowi zrwnowaonego rodowiska zabudowanego w skali globalnej.
<www.usgbc.org> U.S. Green Building Council jest pierwsz organizacj zielonego
budownictwa w USA, propagujc standardy oceny i certyfikacji budynkw LEED
(Lider Projektowania Efektywnego Energetycznie i rodowiskowo).
6.
<www.plgbc.org> Polskie Stowarzyszenie Budownictwa Zrwnowaonego, akredyto-
wane przez World Green Building Council, stawia sobie za cel promocj zrwnowa-
onego projektowania, budowania i uytkowania budynkw w Polsce.
<www.wbdg.org> The Whole Building Design Guide (WBDG) jest poradnikiem dotyczcym
zasad zintegrowanego projektowania i podejcia systemowego w budownictwie.
<www.ehah.org> serwis internetowy powicony budownictwu low-tech, prowadzony
przez projektantw i budowniczych m.in. domu w Przeomce.
Izba Architektw (2005), Kodeks Etyki Zawodowej Architektw, Zacznik do Uchway
01 III Sprawozdawczego Krajowego Zjazdu Izby Architektw podjtej w dniu
18 czerwca 2005 r. zbir zasad etycznych dotyczcych projektowania architektury
Magazyn Green2 kwartalnik czcy dziedziny architektury i zrwnowaonego
rozwoju. Prezentuje problemy zrwnowaonego projektowania oraz najciekawsze,
nowatorskie projekty. Ukazuje si od 2009 r.

Pytania
1. Jak podnie efektywno energetyczn budynkw?
2. Czy budownictwo zrwnowaone jest drosze od budownictwa standardowego? Jak
oblicza koszty budownictwa?
3. Jak ograniczy zachorowania zwizane z przebywaniem w budynkach?
4. Czy zrwnowaeniu budownictwa bardziej su metody rzemielnicze czy przemy-
sowe?
5. Czym rni si koncepcje eco-tech i low-tech?
6. Czy tradycyjna architektura moe suy zrwnowaonemu rozwojowi?

6. Budownictwo i architektura 165

 Studium przypadku 6.P1.
Projekt demonstracyjny renowacji ekologicznej Kwartau
Turzyskiego w Szczecinie
Zagadnienie budownictwa ekologicznego nie powinno koncentrowa si jedynie na
noworealizowanych obiektach, futurystycznie projektowanych budynkach czy awangar-
dowej zielonej architekturze, gdy stanowi one niewielki margines w porwnaniu
z budynkami dzi istniejcymi. Wikszo wspczesnych domw funkcjonowa bdzie
w przyszoci i oddziaywa na rodowisko, std ekologiczna architektura przyszoci
ukrywa swj potencja w dzisiejszych zabudowanych strukturach miast. Opisany poniej
przykad ekologicznej renowacji Kwartau Turzyskiego w Szczecinie naley uzna za
jeden z pionierskich w skali kraju. Ukazuje on ogromny potencja moliwoci dziaa
przyjaznych rodowisku w kontekcie problematyki renowacji duej iloci starych
mieszka w Polsce oraz racjonalnej gospodarki zasobami w urbanistycznym rezerwu-
arze materiaowym.
Dotychczasowy, powszechnie stosowany sposb przeprowadzania prac reno-
wacyjnych starej zabudowy mieszkaniowej, okrelanych czsto remontem gene-
ralnym, nastpowa w wybirczych obiektach i na og wiza si z rozrzutn
praktyk wprowadzania cikich, materiaochonnych technologii budowlanych.
Czsto nadmiernie ingerowano w istniejc struktur konstrukcyjn budynku,
nagminnie niszczc i wyrzucajc wiele elementw nadajcych si do naprawy
i dalszego uytkowania, np. drewniane belki stropowe, schody na klatce scho-
dowej, wikszo drzwi i okien. Jednostkowo przeprowadzane remonty generalne
s drosze od prac renowacyjnych prowadzonych w wikszym, wydzielonym
zespole mieszkaniowym. Jednoczenie remonty budynkw, z racji ograniczonego
budetu i braku mechanizmw finansowania, rzadko obejmoway przeprowadzanie
prac rewitalizacyjnych przylegych podwrek i przestrzeni ulicznych. Kompleksowe
dziaania renowacyjne w skali kwartau czy zblionej struktury urbanistycznej s
bardziej widoczne w miecie ni odnawianie pojedynczych, przypadkowo poroz-
rzucanych budynkw. Luka remontowa wielorodzinnego budownictwa mieszkanio-
wego doprowadzia do zego stanu technicznego wiele budynkw. Potrzeb chwili
staje si konieczno opracowywania strategii renowacji obiektw przedwojen-
nych, jak i powojennych, w celu racjonalnego wykorzystania wbudowanych w nie
zasobw materiaowych.
Kompleksowe dziaania w zakresie renowacji duych zespow urbanistycznych
podjto w kilku miastach w Polsce. Przykadowo w Lublinie, w latach 1990. z inicjatywy
wadz samorzdowych opracowano trzy strategie rehabilitacji zabudowy miejskiej,
w rnym stopniu angaujc prywatnych wacicieli mieszka w oparciu o partnerstwa
prywatno-publiczne. Innym przykadem moe by Strategia Rozwoju Mieszkalnictwa
opracowana przez gmin Bielsko-Biaa, gdzie cz funduszy pozyskanych z edycji obli-
gacji komunalnych przeznaczono na program renowacji. W ramach tego programu prze-
prowadzono m.in. restrukturyzacj zakadw komunalnych, zajmujcych si administro-
waniem nieruchomociami, w celu poprawy zarzdzania posiadanymi zasobami
mieszkaniowymi.
W dziedzinie kompleksowej renowacji duych zespow urbanistycznych najbar-
dziej zaawansowane dziaania w skali kraju podjto w Szczecinie, gdzie w 1991 r.
powoano Zesp do Spraw Renowacji Centrum Szczecina, ktry opracowa Strategi
renowacji kwartaw rdmiejskich Szczecina. W strategii okrelono kolejno i zasady

166
kompleksowej renowacji caych kwartaw, wyrniajc dwa typy finansowania: model
komercyjny, w ktrym atrakcyjnie pooone kwartay odnawiane s przez prywatnych
inwestorw oraz model budetowy finansowany z budetu miasta oraz funduszy
pastwowych (rysunek 6.5).
Na zasadach komercyjnych trwa renowacja jednego z piciu kwartaw pooonych
w handlowym centrum miasta, prowadzona przez Szczeciskie Towarzystwo Renowacyjne
z udziaem kapitau amerykaskiego. W innym miejscu (rejon ulicy Tkackiej) renowacj
poczono z jednoczesnym wprowadzaniem nowej zabudowy uzupeniajcej, a funkcj
gwnych inwestorw przejy lokalne firmy budowlane i deweloperskie.

6.

Rysunek 6.5. Plan rdmiecia Szczecina z 56 kwartaami mieszkalnymi przeznaczonymi do reno-

wacji w ramach opracowanej strategii (rok 1992)

6. Budownictwo i architektura 167

 Model budetowy realizowany jest w rejonie Turzynu, gdzie obecnie trwaj
prace w dwch kwartaach. Wspomnian strategi renowacji opracowano dla 56
kwartaw rdmiejskich. W zwizku z problemem pozyskiwania funduszy na
szybk i jednoczesn realizacj renowacji wikszej iloci kwartaw w 1994 r.,
wprowadzono Program Maych Ulepsze, polegajcy na wspomaganiu finan-
sowym z budetu miasta drobnych inwestycji, prowadzonych przez samych miesz-
kacw. Program mia na celu podniesienie standardu mieszka przez wyposaenie
ich w ubikacje i azienki, likwidacj piecw wglowych i instalacj nowego systemu
grzewczego. Rwnolegle do czasochonnej i kosztownej kompleksowej renowacji
kwartaw w 1998 r., zainicjowano nowy program Nasz Dom. Program przezna-
czony jest dla wsplnot mieszkaniowych, ktre mogy otrzymywa dotacje miejskie
na remont czci wsplnych danej nieruchomoci, tj. odnowienie i ocieplenie
elewacji, remont dachu lub klatki schodowej, zagospodarowanie podwrza. Mimo
e s to do ograniczone dziaania dorane, zwikszaj one obszar dbaoci
o zasoby mieszkaniowe w rdmieciu. Oba programy cieszyy si duym zaintere-
sowaniem wrd mieszkacw, ich realizacja przyczynia si do polepszenia stanu
technicznego niektrych budynkw. Spektakularnym efektem byo ograniczenie
tzw. niskiej emisji na obszarze rdmiecia, tj. zmniejszenie zanieczyszczenia powie-
trza spalinami z piecw wglowych oraz wyrany wzrost zainteresowania miesz-
kacw sprawami dotyczcymi przestrzeni kwartaw, w ktrych mieszkaj.
Jednoczenie od 1998 r. cz kwartaw rdmiejskich administrowana jest
w imieniu miasta przez Szczeciskie Towarzystwo Budownictwa Spoecznego
(STBS), co usprawnia proces zarzdzania i inwestowania w obrbie wydzielonego
obszaru oraz uatwia rotacj mieszka (przemieszczanie si lokatorw w wyniku
zamiany mieszka starych na nowe, wznoszone przez TBS).
Poziomy renowacji ekologicznej
Jeden ze wspomnianych wczeniej kwartaw turzyskich kwarta nr 27
(nazywany Kwartaem Turzyskim) od 1994 r. zosta objty Projektem
Demonstracyjnym Renowacji Ekologicznej. Projekt realizowany by z inicjatywy
holenderskiej firmy konsultingowej Woon Energie we wsppracy z Zespoem ds.
Renowacji Kwartaw rdmiejskich Szczecina, pracownikami naukowymi
Politechniki Szczeciskiej oraz projektantami z pracowni Studio A4, ktrzy wygrali
konkurs na projekt zagospodarowania caego kwartau. Cz finansowania zapew-
niao holenderskie Ministerstwo Budownictwa, Planowania Przestrzennego
i rodowiska. Realizacja projektu, poczwszy od sformuowania zaoe, analizy
stanu istniejcego, opracowania dokumentacji budowlanej, wbudowania i monito-
ringu, trwaa od 1994 do 1999 r. W kontekcie rozwiza przyjaznych rodowisku
skoncentrowano si na trzech zasadniczych tematach, uznanych za najistotniejsze
w procesach renowacyjnych budownictwa mieszkaniowego:
1. stosowanie przyjaznych dla rodowiska materiaw budowlanych;
2. oszczdno wody;
3. oszczdno energii.
Ze wzgldw praktycznych, teoretycznych i finansowych, renowacj ekolo-
giczn wybranych fragmentw kwartau, liczcego ok. 350 mieszka, postanowiono
przeprowadzi na trzech rnych poziomach (rysunek 6.6):
poziom A w 100 mieszkaniach okrelany jako najbardziej powszechny,
ktry potem mgby by zalecany w kadej standardowej renowacji;

168
 poziom B w 20 mieszkaniach okrelany jako poziom ponad-
standardowy;
poziom C w 4 mieszkaniach okrelany jako poziom eksperymentalny.

6.
Rysunek 6.6. Trzy poziomy ekologicznej renowacji w Kwartale Turzyskim

Dla wymienionych trzech poziomw dobierano alternatywne rozwizania materia-

owe w oparciu o ocen cyklu ycia (LCA; narzdzie 5.N1) oraz stosujc metod prefe-
rencji rodowiskowej. Wczeniej zaoono, e proponowane materiay powinny spenia
nastpujce kryteria:
dugi cykl ycia;
dua dostpno surowcw do produkcji;
jeli moliwe pozostawienie lub ponowne wbudowanie wyselekcjonowanych
materiaw na miejscu renowacji (Anink i Boonstra, 1996).
W zakresie stosowania przyjaznych dla rodowiska materiaw budowlanych,
przyjte w projekcie zaoenia, w porwnaniu ze stanem ju zrealizowanych
budynkw, zostay nieco zweryfikowane, osigajc spaszczony poziom stan-
dardw ekologicznych. W racjonalnej i zrwnowaonej gospodarce odpadami,
w trakcie prac renowacyjnych wskanik segregacji i odzyskiwania odpadw odgrywa
istotn rol. W projekcie turzyskim, dla trzech poziomw renowacji przyjto
w zaoeniach segregacj grup materiaowych przedstawionych w tabeli 6.1.

6. Budownictwo i architektura 169

 Tabela 6.1. Tabela rozbienoci pomidzy zaoeniami do projektu renowacji ekologicznej Kwartau
Turzyskiego, a faktyczn realizacj w dziedzinie gospodarowania odpadami

Zalecane w zaoeniach do projektu Zastosowane w realizacji

segregacja: gruzu ceramicznego i odpadw z zapraw segregacja ceramiki

odpadw chemicznych wymieszana masa pozostaych
papieru i kartonw odpadw przekazywana
na wysypisko
drewna, metali, szka

Segregacja odpadw budowlanych ma jednak tylko wtedy sens, gdy w promieniu do

okoo 50 km istniej zakady zajmujce si ich utylizacj i przetwarzaniem lub istnieje zorga-
nizowany przepyw informacji o poday i popycie na nieszkodliwe odpady objtociowe
typu urobek ziemny z wykopw lub gruz ceramiczny, wykorzystywane do niwelacji i zago-
spodarowania terenu. W Szczecinie w latach 90. brakowao odbiorcw dla posegregowa-
nych odpadw oraz wyspecjalizowanych wysypisk. Brakowao rwnie zorganizowanego
przepywu informacji o odpadach i specjalistycznych przepisw, nakazujcych zagospoda-
rowywanie odpadw. W zwizku z tym, skute podoa betonowe, podsufitki z trzciny,
polepa, wymieniona stolarka okienna i drzwiowa, opakowania, puszki i pojemniki po
farbach i innych produktach chemii budowlanej zostay wyrzucone na wsplne wysypisko.
Niestety, jest to przykad marnotrawienia posiadanych zasobw, ktry nie wpisuje si
w zasady zrwnowaonej gospodarki odpadami budowlanymi. W trakcie prac renowacyj-
nych prowadzono jednak odzysk cegie, ktre stosowano do powtrnych przemurowa
oraz w 80% pozostawiono stare deski podogowe, jako podoe pod nowe deski lub
posadzki wykadzinowe z marmoleum.4 Zachowano wikszo drewnianych klatek schodo-
wych oraz naprawiano i wzmacniano, w miar moliwoci, drewnian konstrukcj stropw.
Projekt dla poziomu C przewidywa m.in. napraw stolarki okiennej i drzwiowej
oraz napraw podg. W czasie realizacji stwierdzono zy stan tych elementw i w wik-
szoci wymieniono je na materiay wskazane zgodnie z metod preferencji rodowi-
skowej, to znaczy zastosowano nowe okna drewniane z drewna mikkiego, mimo
nacisku mieszkacw na zastosowanie tworzyw sztucznych zarwno dla okien, jak
i paneli podogowych.
Nie wbudowano rwnie zalecanych, alternatywnych materiaw do izolacji
termicznej i akustycznej. W miejsce proponowanych mat z weny szklanej (szko z recy-
klingu) oraz granulatu celulozowego (przetworzona makulatura gazetowa), na wszyst-
kich poziomach realizacji stosowano wen mineraln (ulowo-bazaltow) oraz spie-
niony polistyren. Podyktowane to zostao dostpnoci materiaw, zwyczajow techno-
logi wykonania oraz ekonomik rozwiza. W efekcie wbudowano jedynie okoo 30%
ze 160 materiaw przyjaznych rodowisku, wyszczeglnionych w specyfikacji.
Obok problemw z finansowaniem caej inwestycji i czasami trudnej dostpnoci niekt-
rych wymienionych materiaw, zasadnicz barier okaza si opr firm wykonawczych
w stosowaniu mao znanych materiaw i niezrozumiaych dla nich technologii. Naczelnym
argumentem przy stosowaniu danego materiau pozostawaa cena jednostkowa i dostpno.
Naley tu podkreli, e renowacja przyjazna dla rodowiska jest bardziej pracochonna od
strony organizacyjnej, wymaga szczeglnie starannego nadzoru budowlanego oraz staej
4
Marmoleum to cakowicie naturalna wykadzina podogowa, wykonywana na bazie oleju lnianego, ywicy, mczki drzewnej, natu-
ralnych barwnikw i juty, ulega cakowitej biodegradacji.

170
wsppracy z wykonawc, projektantem i doradcami ekologicznego budowania. Brak waci-
wego nadzoru i wybr najtaszych firm wykonawczych w drodze przetargu prowadzi
w pierwszym etapie renowacji w Szczecinie do wielu niepowodze. Realizacj tego typu
inwestycji mog wspomc szkolenia dla projektantw i wykonawcw, prowadzone na
zlecenie inwestora lub inicjowane przez samorzdowe izby zawodowe.

6.

Rysunek 6.7. Kwarta Turzyski z lotu ptaka

W Szczecinie nie wypracowano sposobu komunikowania si i decydowania o zasto-

sowaniu przyjaznych dla rodowiska materiaw budowlanych pomidzy uczestnikami
procesu renowacji. Jednoczenie kopotliwy przy realizacji i pniejszej eksploatacji
obiektw by brak wiadomoci ekologicznej wrd przyszych mieszkacw. Zabrako
akcji edukacyjnych, propagujcych stosowanie rozwiza przyjaznych dla rodowiska.
Dla przykadu, preferowane w zaoeniach woskowanie drewnianej podogi, zamiast
lakierowania, zostao prawie cakowicie odrzucone przez lokatorw.
W projekcie turzyskim (rysunki 6.7) wiadomo ekologiczna przyszych miesz-
kacw bya niewystarczajca. Konieczne okazao si informowanie ich o zastosowanych
innowacjach w mieszkaniu i o celach ekologicznej renowacji w formie ulotek, instrukcji
i spotka. Mieszkacw przekonywano do uczestnictwa w planowanym przedsiwziciu
renowacyjnym poprzez biuletyny informacyjne. Poniewa argumentacja przemawiajca
do kieszeni dosy skutecznie modyfikuje nastawienie ludzi, w biuletynach kierowanych
do mieszkacw kwartau nr 27 wiksz uwag skupiono na bezporednich korzyciach
ekonomicznych, wynikajcych z wdroenia projektu, a mniejsz wag przywizywano do

6. Budownictwo i architektura 171

 ochrony rodowiska. Wskazane jest jednak rwnoczesne przedstawienie ekonomicznego
i ekologicznego kontekstu caego procesu renowacji.
Potrzeba te informowa lokatorw o sposobach uytkowania wszystkich urzdze
i instalacji w momencie wprowadzania si przez nich do nowych mieszka. Dowiadczenie
Szczecina wskazuje, e pewne informacje i zalecenia powinny by powtarzane. W kwartale
nr 27 spotkania organizowano jedynie przed wprowadzaniem si lokatorw do wyremonto-
wanego domu. Zabrako natomiast spotka wyjaniajcych ju po konfrontacji mieszkacw
z urzdzeniami i materiaami wbudowanymi w ich wasnych mieszkaniach, co doprowadzao
do ich niewaciwego wykorzystania i marnotrawienia. Przykadowo wyczano wentyla-
tory wentylacji mechanicznej, obawiajc si wzrostu opat czynszowych za zuycie energii
elektrycznej. Tymczasem w wyremontowanych budynkach, ze wzgldu na brak wystarcza-
jcej iloci kominw dla wentylacji grawitacyjnej, zainstalowano wentylacj mechaniczn
o charakterze pracy cigej. W budynkach oddawanych do uytkowania, w pierwszej kolej-
noci zaprojektowano ukryte w mieszkaniach wyczniki z moliwoci cakowitego wstrzy-
mania pracy wentylatora. Zatrzymanie wentylatorw przez lokatorw w kilku mieszkaniach,
po wieo zakoczonych pracach budowlanych, spowodowao pojawienie si pleni i zawil-
gocenie lokalu na skutek braku przewietrzania. Z tego powodu, w kolejnych budynkach
zamieniono wycznik wentylatora na przecznik biegu jaowego, co wyeliminowao moli-
wo cakowitego odcicia wentylacji mechanicznej.
Badania socjologiczne, przeprowadzone wrd mieszkacw budynkw objtych reno-
wacj ekologiczn wskazuj, e zastosowane rozwizania s akceptowane. Mimo e o czci
z nich ankietowani nie maj adnej wiedzy, sam fakt etykiety ekologicznej dla renowacji
tego kwartau przyjmowany jest z zadowoleniem. Prawie wszyscy respondenci przyznali, e
zainstalowane w ich mieszkaniach urzdzenia pomiarowe (liczniki zuycia ciepej i zimnej
wody oraz energii grzewczej) motywuj ich do oszczdzania. Jednake miasto, w zetkniciu
z niektrymi rozwizaniami przyjaznymi rodowisku typu segregowanie odpadw budowla-
nych, okazuje si nieprzygotowane do racjonalnego gospodarowania nimi. W Szczecinie dwa
miejsca przyjmujce do skadowania czysty gruz budowlany, odpady drewniane i odpady
chemiczne nie s w peni wykorzystane. Nie istniej mechanizmy finansowe, zachcajce do
segregacji i utylizacji odpadw budowlanych. System zacht mgby zmieni podejcie firm
budowlanych do gospodarki odpadami, jak i preferencji w wyborze wbudowywanych mate-
riaw na rzecz tych przyjaznych dla rodowiska.
Projekty zwizane z rewitalizacj i renowacj duych zespow urbanistycznych oferuj
ogromny potencja redukcji negatywnego oddziaywania na rodowisko w miastach oraz na
rodowisko przyrodnicze w skali globalnej. Z tego powodu ustanowienie standardw rodo-
wiskowych oraz mechanizmw wsppracy i finansowania projektw i prac renowacyjnych
staj si wanym krokiem na drodze ku zrwnowaonemu rozwojowi. Podnoszenie jakoci
ycia dotyczy nie tylko zabytkowych zespow mieszkaniowych lub starej, przedwojennej
zabudowy. Take rozlege obszary budownictwa powojennego, a w szczeglnoci osiedla
z wielkiej pyty, dotknite s procesem dewastacji przestrzeni i szybkiego niszczenia posiada-
nych zasobw mieszkaniowych. Z tego powodu dziaania rewitalizacyjne musz obejmowa
rwnie i te tereny, gdy jedynie dziaania prewencyjne mog nas ustrzec przed zmarnotra-
wieniem ukrytego w nich potencjau ekologicznego.
Pytania
1. Dlaczego proces renowacji istniejcych budynkw jest bardziej przyjazny dla rodowiska
ni proces wyburzania i budowania nowych obiektw?
2. Dlaczego wana jest partycypacja spoeczna w planowaniu renowacji ekologicznej?

172
Studium przypadku 6.P2.
Dom z prasowanych beli somianych w Przeomce
Jeeli potencja istniejcych struktur urbanistycznych i budowlanych zosta wykorzy-
stany i decydujemy si na realizacj nowej inwestycji, naley rozway skal jej oddzia-
ywania na rodowisko. Musimy mie wiadomo, e w zasadzie kady nowy obiekt,
nawet utrzymany w duchu zaawansowanych technologii i rozwiza przyjaznych dla
rodowiska, wywiera presj na otoczenie. Rol zrwnowaonej architektury jest mini-
malizacja, a nawet neutralizacja oddziaywania nowych form zabudowy na lokalny
ekosystem.
Przykadem ograniczania ingerencji w rodowisko jest may, wiejski dom, zrealizo-
wany przez architekt Paulin Wojciechowsk w Przeomce koo Czarnej Haczy,
w okolicy Suwalskiego Parku Krajobrazowego (rysunek 6.8). Dom wpisuje si w nurt
tzw. architektury low-tech, ekologicznej architektury ziemi. Realizacj budynku rozpo-
czto latem 2000 r., jako pierwszego w Polsce obiektu budowanego z prasowanych beli
somianych, otynkowanego tynkiem glinianym. Dom sw form nawizuje do tradycyj-
nego wiejskiego budownictwa regionalnego i w peni zosta wykonany z materiaw
naturalnych, w wikszoci poddajcych si biodegradacji, pozyskiwanych lokalnie
z najbliszego ssiedztwa placu budowy. Wikszo prac wykonano rcznie, bez anga-
owania cikiego sprztu budowlanego. Do wsppracy wcignito lokaln spoecz-
no, poniewa wiele czynnoci w tego typu budownictwie moe by wykonywane
spontanicznie przez osoby niewykwalifikowane, dozorowane jedynie przez dowiad-
czonego rzemielnika lub kierownika budowy. Mieszkajca w Wielkiej Brytanii Paulina
Wojciechowska zdobya dowiadczenie budowania z materiaw naturalnych, gwnie
z uyciem ziemi i gliny, podrujc po rnych zaktkach wiata, wsppracujc m.in.
6.
z iraskim architektem Naderem Khalili w California Institute of Earth Art and Architecture
i z Billem i Athen Steen z fundacji Canelo Project.

Rysunek 6.8. Dom z prasowanych beli somianych w Przeomce

6. Budownictwo i architektura 173

 Budowanie z uyciem ziemi i gliny ma w Polsce dugie tradycje, czego przykadem
moe by XIX-wieczny paac w Tarchominie, wzniesiony z ubitej gliny. Wspczenie,
w wielu rejonach kraju dua cz istniejcych budynkw mieszkalnych i zagrodowych
wykonana jest w rnych technologiach budownictwa ziemnego, poczwszy od muro-
wanych konstrukcji z suszonych cegie glinianych, po drewniane konstrukcje ryglowe,
w ktrych pola szachulcowe wypeniano polep glinian z dodatkiem wkien rolin-
nych. Konstrukcje te czsto ukryte s pod kolejnymi warstwami tynku cementowo-wa-
piennego i farby. Duo takich budynkw niszczeje, ze wzgldu na ogromn luk remon-
tow, jak i czsto brak identyfikacji kulturowej napywowych mieszkacw z zastan
sztuk budowania (Pomorze, Ziemie Zachodnie). Charakterystyka geologiczna wik-
szoci obszaru Polski pokazuje, e glina, wystpujca w rnych frakcjach, jest bardzo
powszechnie spotykana w trakcie prowadzenia rnych prac ziemnych std na wielu
placach budw moe by atwodostpnym i tanim surowcem budowlanym.
Jednake powszechny powrt do tradycyjnych metod budowania z uyciem ziemi
natrafia na opr mentalny spoeczestwa. Domy z gliny kojarzone s z bied i niskim
standardem mieszkania, porwnuje si je do ubogich lepianek, nie przypisujc im
walorw architektury prestiowej ani nowoczesnego budownictwa. Z drugiej strony,
w dobie narastajcej globalizacji atwiej i wygodniej jest pozyska bloczki betonowe czy
dachwk cementow w pobliskiej hurtowni materiaw budowlanych, ni praco-
chonnie wykonywa naturalne komponenty do budowy domu. Porwnujc wpyw na
rodowisko, wywierany przez powszechnie stosowane, przemysowo produkowane
materiay budowlane i przez naturalne materiay lokalne, dostrzegamy jak wielki poten-
cja oszczdnoci tkwi w prostocie rozwiza tradycyjnych (tabela 6.2).

Tabela 6.2. Porwnanie profili ekologicznych domu wzniesionego z prasowanych beli somianych
oraz profilu standardowego domu jednorodzinnego

Profil ekologiczny domu jednorodzinnego (na Profil NIE-ekologiczny standardowego

przykadzie realizacji w Przeomce i Posku) domu jednorodzinnego

Fundamentowanie
miejscowy kamie polny lub kilka warstw
workw ziemnych, zagbionych w wykopie
fundamentowym, obwaowanych cokoem
z kamieni polnych i otoczakw
ciany zewntrzne, none
ze snopkw beli z prasowanej somy ytniej
(wym. ok. 45x45x80 cm); w tym projekcie
niesezonowanej, otynkowane od wewntrz
i z zewntrz trjwarstwowym tynkiem glinianym,
mieszanym z sieczk somian
Fundamentowanie
elbetowe awy i ciany fundamentowe,
izolowane przeciwwilgociowo
substancjami bitumicznymi, izolacja
termiczna z pyt twardego styropianu
ciany zewntrzne, none
z pustakw betonowych lub ulobetono-
wych, pokrytych tynkiem cementowo-wa-
piennym, ocieplonych pytami styropianowy-
mi, pokrytych tynkiem akrylowym

Posadzka na gruncie Posadzka na gruncie

miejscowy kamie upany lub posadzka betonowa, pokryta wykadzin PCV
z wielowarstwowej polepy glinianej, pokrytej
warstw oleju i woskowanej
Konstrukcja dachu Konstrukcja dachu
z drewna miejscowego drewniana, stalowa lub elbetowa, monolityczna
Pokrycie dachu Pokrycie dachu
somian strzech z dodatkow warstw bitumiczna papa termozgrzewalna lub
izolacji termicznej, wykonanej z granulatu dachwki cementowe, izolacja z weny
celulozowego (ekofiber) mineralnej

174
 Do budowy domu w Przeomce uyto rozwizania materiaowe i technologiczne
w minimalnym stopniu oddziaujce na rodowisko (low impact house), charakteryzu-
jce si niskim wskanikiem emisji dwutlenku wgla. Wikszo wbudowanych mate-
riaw nie bdzie generowa problemw odpadw budowlanych w momencie przebu-
dowy lub wyburzania budynku, gdy nadaj si do recyklingu oraz ulegaj
biodegradacji.
Budynek posiada do niski poziom tzw. szarej energii,5 poniewa wikszo prac
budowlanych wykonywano rcznie, jednoczenie lokalnie pozyskiwane materiay
budowlane ograniczyy ilo energii zuywanej do prac transportowych.
Architektura bazujca na lokalnych, naturalnych materiaach, okrelana jest rwnie
zdrowym budownictwem. W wielu krajach rozwinitych zdrowe budynki zyskuj coraz
wiksz popularno, przyczyniajc si do wzrostu wykorzystania naturalnych mate-
riaw budowlanych. Dobry mikroklimat wntrz oraz specyficzny klimat pomieszcze
uzyskiwany jest zarwno w tradycyjnie projektowanych wntrzach, jak i we wntrzach
o wspczesnych rodkach wyrazu. W Austrii, Niemczech i Francji powstaj budynki
wzniesione w podobnej technologii, jak wyej opisany budynek w Przeomce, charak-
teryzujce si prost i nowoczesn architektur. Naley wic liczy na to, e z biegiem
czasu rwnie w Polsce budownictwo low-tech, obok rozwiza tradycyjnych, odnaj-
dzie si we wspczesnych formach architektonicznych.
Jako cywilizacja miejska coraz bardziej oddziaujemy na rodowisko przyrodnicze
i coraz bardziej si od niego oddalamy (por. rozdzia 10). Wikszo naszego ycia
spdzamy w zamknitych przestrzeniach, nasyconych substancjami i promieniowaniem
emitowanym przez otaczajce nas wytwory technologiczne, co wie si z syndromem
chorego budynku. Powszechne wprowadzenie materiaw naturalnych, lokalnie dostp-
nych technologii oraz zwikszanie efektywnoci ekologicznej istniejcych ju struktur
6.
budowlanych ograniczy wpyw wspczesnej architektury na rodowisko. Rwnie
w architekturze coraz czciej pojawiaj si opinie, e powinnimy zrozumie i nala-
dowa przyrod. Czas najwyszy odej od mechanistycznej wizji wiata, zamieni
postulat budowania domw maszyn do mieszkania na rzecz kreowania interaktyw-
nych budynkw organizmw, yjcych w symbiozie z innymi elementami
ekosystemw.
Pytania
1. Podaj przykady naturalnych, lokalnych materiaw budowlanych?
2. W jaki sposb mona zwikszy powszechno wykorzystania tych materiaw
w budownictwie?

5
Szara energia to ukryta ilo energii, zuyta w penym cyklu ycia obiektu, tj. w okresie budowy budynku (m.in. dla potrzeb trans-
portu i produkcji zastosowanych w nim materiaw budowlanych), w okresie eksploatacji oraz w czasie przyszej rozbirki budynku
i utylizacji powstaych odpadw.

6. Budownictwo i architektura 175

 Rozdzia 7.
Zarzdzanie acuchem dostaw
7.1. Wprowadzenie
W najgortszym okresie zakupw prezentw witecznych, w grudniu 2001 r.,
wadze holenderskie zatrzymay ca przeznaczon na europejski rynek parti konsol
do gier PlayStation. Zamiast na pki sklepowe, 1,3 mln opakowa z urzdzeniami
trafio do magazynu. Powodem niedopuszczenia produktu na rynek byo wykrycie
w towarzyszcych konsoli przewodach kadmu w iloci przekraczajcej holenderskie
normy. Cho producent (Sony) zdy wymieni kable i w poowie grudnia konsole
trafiy na rynek, koszty przestoju, wymiany kabli w tych i innych produktach oraz
poszukiwania i usunicia rda problemu (dostawcy, ktry nie przestrzega norm)
wyniosy ok. 110 mln euro. Dziaania te wymagay inspekcji ponad 6000 fabryk
i stanowiy podstaw do stworzenia nowego systemu zarzdzania dostawcami,
ktrego celem jest przeciwdziaanie podobnym problemom w przyszoci (Sony,
2002; Esty i Winston, 2009, s. 12).
We wspczesnej gospodarce przedsibiorstwa w coraz wikszym stopniu zlecaj
produkcj podwykonawcom, koncentrujc sw dziaalno na marketingu
i tworzeniu marki. Ponosz jednak odpowiedzialno za produkt wobec wadz
i konsumentw, z czym wie si konieczno kontroli dostawcw, a take wywie-
rania wpywu na odbiorcw, w ramach zrwnowaonego zarzdzania acuchem
dostaw. Brak tej wsppracy lub jej ograniczony charakter mog powodowa
wysokie koszty, o czym, podobnie jak Sony, przekonao si wiele firm, w przypadku
ktrych skutki zaniedba wykrywano ju po dostarczeniu produktu na rynek.
Przekonay si o tym firmy powszechnie krytykowane za nieprzestrzeganie stan-
dardw spoecznych i ochrony rodowiska we wsppracujcych z nimi zakadach
w krajach rozwijajcych si. Nagonienie licznych takich przypadkw, ktre miay
miejsce w latach 1990. (por. np. Klein, 2000), przyczynio si do wzrostu uwagi, jak
globalne korporacje przywizuj do wsppracy z dostawcami. Stopniowo wprowa-
dzana przez nie filozofia zrwnowaonego zarzdzania acuchem dostaw zacza
rozprzestrzenia si rwnie na mniejsze firmy.
W najprostszej wersji acuch dostaw obejmuje dostawc, analizowan firm i jej
klientw. Jednak wikszo dostawcw korzysta z produktw oferowanych przez
poddostawcw, a odbiorcy produktw i usug analizowanej firmy mog mie kolejnych
klientw, ktrym je dalej przekazuj, w zmienionej postaci. Najszerzej rozumiany
acuch dostaw obejmuje rwnie inne podmioty zaangaowane w tworzenie wartoci
zwizanej z produktem lub usug, np. dostawcw kapitau i usug logistycznych, firmy
zajmujce si badaniem rynku. Podmioty te cz poszczeglne ogniwa acucha dostaw
np. dawca kapitau czy analizowan firm z jej dostawcami, a firma badajca rynek
z ostatecznym klientem (Mentzer i in., 2001). Przez dostawcw rozumiemy zatem
wszystkich bezporednich i porednich dostawcw produktw, pproduktw, zasobw
i usug, a wic rwnie poddostawcw i podwykonawcw.
Zarzdzanie acuchem dostaw wywodzi si z mylenia systemowego (rozdzia
2) i stanowi jeden z przykadw zoonych zalenoci pomidzy elementami
systemu, ktre relatywnie atwo moe wyobrazi sobie wielu menederw.
Zrwnowaone zarzdzanie acuchem dostaw pokazuje, e kada firma jest czci
wikszego systemu, ktry jest czci jeszcze wikszego systemu spoecznego

176
i przyrodniczego. Menederowie ksztatuj zalenoci midzy tymi systemami
wsppracujc z dostawcami, ale i z odbiorcami i innymi interesariuszami (podroz-
dzia 7.2). Zrwnowaone zarzdzanie acuchem dostaw wymaga identyfikacji
najwaniejszych elementw wpywu na rodowisko i spoeczestwo. Pewne ogniwa
acucha dostaw wywieraj szczeglnie duy wpyw na cay acuch (tzw. liderzy
acucha), w zwizku z czym ograniczanie negatywnego wpywu acucha na
rodowisko i spoeczestwo wymaga ich zaangaowania. Powinni na to zwraca
uwag zewntrzni interesariusze chccy wpyn na acuch dostaw (podrozdzia
7.3). Podsumowujc, w podrozdziale 7.4 zauwaymy, e rozwizania stosowane w
tym zakresie przez globalne korporacje mog by wdraane rwnie przez firmy
dziaajce jedynie w skali kraju.

7.2. Od systemu zarzdzania rodowiskowego

do zrwnowaonego zarzdzania acuchem dostaw
Podstawowe wymagania, dotyczce wsppracy z dostawcami w zakresie ograniczania
wpywu na rodowisko, wprowadzaj popularne standardy systemw zarzdzania
rodowiskowego. Pogbiajc te wymagania i rozszerzajc je o sprawy spoeczne, firmy
dziaaj na rzecz zrwnowaonego zarzdzania acuchem dostaw. Wymaga ono
wpywu na dostawcw (wstecz acucha dostaw) i odbiorcw (w przd acucha
dostaw), a take wsppracy z innymi interesariuszami (rysunek 7.1). Zrwnowaone
zarzdzanie acuchem dostaw wymaga identyfikacji i koncentracji na najwaniejszych

7.
elementach wpywu na rodowisko i spoeczestwo.
System zarzdzania rodowiskowego (SZ) usprawnia oglny system zarzdzania,
porzdkujc zwizki dowolnej organizacji ze rodowiskiem. Cho kady moe

Rysunek 7.1. Narzdzia uywane do promowania zrwnowaonego rozwoju w acuchu dostaw

7. Zarzdzanie acuchem dostaw 177

 opracowa wasny SZ, najpopularniejszym i powszechnie uznawanym rozwizaniem
jest system oparty na normie ISO 14001. Odwouje si do niej rwnie System
Eko-Zarzdzania i Audytu Unii Europejskiej (EMAS), rozszerzajc j o dodatkowe
wymagania. ISO 14001 wymaga kontrolowania istotnych aspektw rodowiskowych,
zwizanych z dziaalnoci organizacji, w tym z produktami i usugami dostarczanymi
jej przez dostawcw (ISO 14001, punkt 4.4.6). W tym celu konieczne jest stworzenie
i utrzymywanie procedur kontroli dostawcw. Rozporzdzenie EMAS dodatkowo
podkrela wymg wsppracy z dostawcami i podwykonawcami, tak aby rozszerzy
pozytywny efekt zwizany z porzdkowaniem wpywu na rodowisko poza rejestro-
wane organizacje. EMAS, wrd przykadw kluczowych porednich aspektw rodo-
wiskowych kadej organizacji, wymienia dziaania dostawcw. W porwnaniu z ISO
14001, w EMAS wikszy nacisk pooono rwnie na informowanie o wpywie orga-
nizacji na rodowisko i dziaaniach w tym obszarze (wymg sporzdzania krtkich
raportw rodowiskowych, tzw. sprawozda EMAS). Ma to suy zwikszeniu efektu
wdroenia SZ poza rejestrowan organizacj, m.in. przez wzrost wiadomoci ekolo-
gicznej adresatw sprawozda.
Zgodno SZ z wymogami ISO 14001 lub EMAS nie oznacza, e firm mona
nazwa przyjazn dla rodowiska. Powinna ona po prostu spenia wymogi
prawne, posiada uporzdkowany system procedur dotyczcych wpywu na rodo-
wisko i wykaza cige, choby minimalne, doskonalenie w tym obszarze. Kluczowe
w SZ jest zarzdzanie operacyjne, co odzwierciedla nacisk na tworzenie i utrzymy-
wanie procedur szczegowo okrelajcych zakres odpowiedzialnoci poszczegl-
nych pracownikw. Wymg rozszerzania wymaga na dostawcw czsto w praktyce
realizowany jest przez ich deklaracje, dotyczce przestrzegania polityki rodowi-
skowej odbiorcy. Dlatego przedsibiorstwa, ktrym szczeglnie zaley na wyka-
zaniu swojego wkadu w zrwnowaony rozwj, decyduj si czsto na dalej idce
rozwizania.
ISO 14001 i EMAS wyznaczaj dobry kierunek. Faktycznie, wpyw na rodowisko
mona obniy dziki dobrowolnym wsplnym dziaaniom, podejmowanym przez
przedsibiorstwa powizane jako dostawcy i odbiorcy. Suy temu wzrost natenia
powiza midzy poszczeglnymi uczestnikami acucha dostaw, a zwaszcza dzie-
lenie si przez nich informacjami na temat wpywu czcych ich strumieni produktw
i usug na rodowisko. W rozdziale 5 poznalimy dwa narzdzia zarzdzania rodowi-
skowego, ktre znajduj zastosowanie w tym kontekcie: LCA i eko-projektowanie
(narzdzia 5.N1 i 5.N2); w biecym rozdziale przedstawiamy dodatkowo audyt
dostawcw, zielone zamwienia publiczne i eko-etykietowanie (narzdzia 7.N1, 7.N2
i 7.N3). Wszystkie te narzdzia wykorzystywane s w obrbie zrwnowaonego zarz-
dzania acuchem dostaw. W jego ramach szereg podmiotw wsppracuje w celu
ograniczenia wpywu na rodowisko i spoeczestwo. Jest on zwizany z caym acu-
chem dostaw poczynajc od pozyskania zasobw ze rodowiska, ktre nastpnie
wykorzystywane s do wytwarzania produktu, poprzez jego uytkowanie, ponowne
wykorzystanie i ostatecznie kocowe zagospodarowanie.
Jeli uczestnicy acucha dostaw chc skutecznie wywiera wpyw na cykl ycia
produktu, musz wsplnie oddziaywa zarwno wstecz (w gr), jak i w przd
(w d) acucha na to, co dzieje si z produktem, zanim dotrze on do okrelonego
uczestnika acucha oraz po tym, gdy go opuci.

178
7.2.1. Wpyw wstecz acucha dostaw
Wpyw wstecz acucha dostaw (strategia pull) oznacza wspprac z dostawcami
produktw i usug. Chodzi m.in. o podejmowanie dziaa na rzecz ochrony rodowiska
(w ramach obowizujcych lub bardziej rygorystycznych przepisw) nie zatrudnianie
dzieci, przestrzeganie standardw bezpieczestwa i ochrony zdrowia oraz midzynarodo-
wych standardw prawa pracy. Mog by one ustanawiane w oparciu o wytyczne organi-
zacji midzynarodowych (zwaszcza Midzynarodowej Organizacji Pracy), w tym pozarz-
dowych (np. Fair Labor Organization) lub we wsppracy z nimi. Cho istniej midzyna-
rodowe standardy zakazujce pracy dzieci, w wielu krajach, w ktrych dziaaj dostawcy
midzynarodowych, a w coraz wikszym stopniu i polskich firm, standardy te nie zawsze
s przestrzegane. Audyt przeprowadzany u dostawcy (narzdzie 7.N1, por. rwnie
Preisner i Pindr, 2000) i wsplnie uzgodnione dziaania naprawcze s zwykle w stanie
wyeliminowa ten problem. Rozciganie na dostawcw kryteriw rodowiskowych
i spoecznych stosowanych przez firm zamawiajc, zwykle prowadzi rwnie do zwik-
szenia stabilnoci wsppracy. Z punktu widzenia zamawiajcego, wysokie s koszty
transakcyjne zwizane z potencjaln zmian dostawcy (poszukiwanie, szkolenie, kontro-
lowanie, a nierzadko rwnie pomoc finansowa na dostosowanie si do wymaga).
Z punktu widzenia dostawcy, poniesione koszty mobilizuj do utrzymania uzgodnionych
warunkw wsppracy.
Czsto do zrozumienia potrzeby wpywu na dostawcw potrzebna jest otrzewiajca
wizyta w ich zakadach, zwaszcza w krajach rozwijajcych si. Zdarza si, e pierwsza
taka wizyta ma miejsce przypadkiem, np. w czasie prywatnej podry dyrektora (Laszlo,
2008, s. 3744, 96). Okazuje si wwczas, e firma uchodzca za lidera zrwnowaonego
rozwoju w kraju rozwinitym moe korzysta z produktw lub usug dostawcw wyzy-
7.
skujcych pracownikw lub degradujcych rodowisko za granic. O wiele mniej
korzystna jest dla firmy sytuacja, w ktrej podobne fakty odkryje kto z zewntrz, a infor-
macje przedostan si do mediw, zanim firma zdy dokona zmian w zachowaniu
dostawcw. Podobny skutek moe przynie wydarzenie, takie jak wspomniany we wpro-
wadzeniu kryzys kadmowy Playstation lub katastrofa tankowca. Po kadym wikszym
wycieku ropy, przez media przetacza si fala dyskusji nt. koniecznoci korzystania
z tankowcw o bezpieczniejszym podwjnym kadubie. Wywiera to presj na zmian
zachowa firm wci korzystajcych z usug pywajcych pod tanimi banderami
tankowcw o pojedynczym kadubie.
Zrwnowaone zarzdzanie acuchem dostaw wymaga zaangaowania pracow-
nikw, przede wszystkim odpowiedzialnych za zamwienia. Bez niego tworzone przez
firm kryteria wyboru dostawcw i kodeksy postpowania nie przynios oczekiwanych
rezultatw. Std w wielu firmach jednym z pierwszych elementw wdraania tej strategii
jest wysyanie wybranych pracownikw do jednego z krajw rozwijajcych si, w ktrym
firma prowadzi interesy lub do jednego z nieprzestrzegajcych standardw dostawcw
(Laszlo, 2008, s. 41, 97). Zanim firma Patagonia, producent odziey sportowej, przestawia
si z produkcji odziey ze zwykej baweny na czyst ekologicznie (organiczn), organi-
zowaa wyprawy dla pracownikw i dostawcw pozwalajce im osobicie dowiadczy
konsekwencji konwencjonalnych metod uprawy baweny. Pomimo pocztkowej nieopa-
calnoci, ostatecznie firma zbudowaa na tej zmianie swoj przewag na rynku. Obecnie
konkurencja wymusza stosowanie podobnych dziaa przez innych producentw.
Wiele innych firm zdecydowao si na dziaania podobne jak w przypadku
Patagonii, upatrujc w nich moliwo uzyskania przewagi konkurencyjnej. W Stanach
Zjednoczonych ju w 1990 r. Heinz publicznie zobowiza si do sprzeday tuczykw

7. Zarzdzanie acuchem dostaw 179

 poawianych tylko w sposb, ktry nie zagraa delfinom, co zapewnio mu szybki
wzrost udziau w rynku. W 2004 r. firma odzieowa Gap wydaa przeomowy raport
nt. spoecznej odpowiedzialnoci biznesu, w ktrym zawara dane o dostawcach
z caego wiata i przestrzeganiu przez nich standardw ochrony rodowiska i spoecz-
nych. Stanowio to duy krok w kierunku zwikszenia przejrzystoci w zakresie
warunkw pracy (Esty i Winston, 2009, s. 84). Rok pniej podobny raport, zawiera-
jcy szczegowe informacje o poszczeglnych dostawcach, wydaa firma Nike.
W poprzednich latach obie firmy szczeglnie mocno odczuy skutki zaniedba
u dostawcw, zwaszcza dotyczcych warunkw pracy (por. van Tulder i van der
Zwart, 2006, s. 279288).
Wymagania dotyczce wpywu na rodowisko mona wprowadzi rwnie wobec
dostawcw usug transportowych i logistycznych. Podejmowane decyzje mog mie
charakter strategiczny (lokalizacja zakadw dostawcw lub zakadw przetwarzania
produktw po zakoczeniu ich uytecznego ycia) oraz operacyjny (wybr partnerw
handlowych lub firm transportowych). Mog one odnosi si do jak najbardziej efektyw-
nego wykorzystania rodkw transportu, skracania tras, minimalizacji kosztw zwiza-
nych z transportem, a wic rwnie ze zuyciem paliwa i emisjami zanieczyszcze.
Zamawiajc usugi transportowe i logistyczne, mona kierowa si np. tym, czy dostawca
oferuje, tam gdzie jest to moliwe, transport kolejowy zamiast drogowego (lub transport
intermodalny, wykorzystujcy co najmniej dwa rodzaje rodkw transportu).
Zapotrzebowanie na transport mona zmniejszy take poprzez redukcj materiaw
opakowaniowych. Przy wyborze dostawcw mona wreszcie bra pod uwag kwestie
socjalne (np. warunki pracy kierowcw).
Cho dotychczas rozwaania na temat zielonej logistyki dotyczyy przede wszystkim
dystrybucji zwrotnej (por. nastpny punkt) lub ekologistyki (utosamianej w literaturze
polskojzycznej z planowaniem, organizacj i kontrol przepywu materiaw odpado-
wych; por. Korze, 2001), to coraz czciej wskazuje si na konieczno komplekso-
wego rozwizywania tego typu problemw przez firmy powizane w acuchu dostaw
(van Hoek, 1999; Piplani i in., 2008; Quariguasi Frota Neto i in., 2008). Obejmuje to
wreszcie minimalizacj zwrotw i zwizanych z nimi kosztw finansowych i rodowi-
skowych oraz dobr obsug posprzedaow tak aby produkt suy uytkownikowi
jak najduej i jak najlepiej (por. podrozdzia 8.3). Dziaania te wymagaj wsppracy
z konsumentami, co nawizuje do dziaania firm w przd acucha dostaw.

Narzdzie 7.N1.
Audyt dostawcw
Wprowadzenie jako warunku wsppracy
z dostawcami przestrzegania zasad zrw-
nowaonego rozwoju ma zabezpiecza
interesy nabywcw, ale i spoeczestwa
jako caoci. Niesie jednak ze sob ryzyko
przypadkowego lub celowego zaniecha-
nia takiego postpowania przez dostawc.
Aby zabezpieczy si przed takim ryzy-
kiem, tworzone s polityki i kodeksy pre-
cyzyjnie okrelajce wymagania, ktre
mog stanowi podstaw wyboru koope-
rantw, a take ich okresowej oceny
(audytu). Oczywicie wsppraca powinna
polega nie tylko na kontroli, ale rwnie
cigym dialogu, dotyczcym wymaga
zamawiajcego i ich znaczenia.
Formy kontroli dostawcw s zwykle
rnicowane, w zalenoci od oceny zwi-
zanego z nimi ryzyka. Dostawcy elemen-
tw, z ktrych produkcj wie si wiksze

180
zagroenie dla rodowiska lub wiksze
ryzyko naduy wobec pracownikw pod-
legaj cilejszej kontroli. W takich przy-
padkach uzasadnione jest najbardziej szcze-
gowe okrelenie kryteriw wsppracy
i procedur kontroli. Audyt w ramach glo-
balnego acucha dostaw jest przedsiwzi-
ciem trudnym i kosztownym (z uwagi
na odlegoci, rnice kulturowe, zoo-
no produktw i rnorodno dostaw- poziomu wydatkw u danego dostawcy
cw). Pozwala jednak unikn jeszcze wy-
szych kosztw zwizanych z niespenie-
niem wymogw prawa lub utrat zaufania
lub wrcz bojkotem produktw przez nie-
zadowolonych konsumentw, zwaszcza
w sytuacji dostawcw wysokiego ryzyka.
Narzdziem wspomagajcym waciwy
audyt dostawcw, przeprowadzany przez
korzystajc z ich produktw lub usug
organizacj, jest udostpniany im kwestiona-
riusz samooceny. Ocena wypenionego
kwestionariusza przez personel organizacji
zamawiajcej warunkuje zakres i szczego-
wo dalszego postpowania kontrolnego.
W zalenoci od tego, na ile szczego-
wej informacji potrzebuje zamawiaj-
cy, istnieje moliwo przeprowadzenia
audytu we wasnym zakresie lub zatrud-
nienia wyspecjalizowanych audytorw.
W pierwszym przypadku, w audycie
powinni uczestniczy menederowie ds.
zakupw, specjalici zajmujcy si zrw-
nowaonym rozwojem, a take inne
osoby, w zalenoci od specyfiki dostawcy
lub planowanego audytu. Druga moli-
wo pojawia si zwaszcza wtedy, gdy
chodzi o sprawdzenie zgodnoci postpo-
wania dostawcy z powszechnie uznanym
standardem, w odniesieniu do ktrego
dziaaj na rynku wyspecjalizowani audyto-
rzy (np. systemy spoecznej odpowiedzial-
noci, takie jak SA8000 lub podstawowe
konwencje Midzynarodowej Organizacji
Pracy). Alternatywne rozwizanie zakada
zaangaowanie w audyt lokalnej organiza-
cji pozarzdowej, ktra zna specyfik dzia-
alnoci dostawcy nie tylko z wyrywko-
wych wywiadw i spostrzee, ale ze staej,
nieformalnej obserwacji. Takie rozwizanie
zmniejsza koszty i podnosi wiarygodno
oceny, jeli dana organizacja moe zacho-
wa obiektywizm. Przedstawiciele lokalnej
organizacji lepiej rwnie rozumiej lokalny
kontekst kulturowy.
Audyt powinien odnosi si do ryzyka
nieprzestrzegania przez dostawc standar-
dw wyznaczonych przez zamawiajcego,
oraz jego znaczenia i widocznoci w a-
cuchu dostaw. Powinien obejmowa ana-
liz dokumentw, wywiady z wytypowa-
nymi pracownikami i wizyty w zakadzie.
W zalenoci od stopnia zoonoci po-
danych informacji, mona go rozszerzy
o wywiady z dodatkowymi interesariu-
szami (np. przedstawicielami zwizkw
zawodowych, mieszkacami okolicy za-
kadu lub lokalnymi organizacjami poza-
rzdowymi). Kontroli podlega znajomo
wymaga stawianych przez nabywc
(wrd pracownikw i przedstawicieli
zarzdu), stosowanie przez dostawc
podobnych wymaga wobec poddostaw-
7.
cw, nastawienie wobec wymaga, dziaa-
nia majce na celu spenianie wymaga,
procedury postpowania na wypadek
pojawienia si problemw ze spenieniem
wymaga, monitoring prowadzony na bie-
co przez dostawc i system dziaa
na rzecz cigego doskonalenia.
Audyt powinien by starannie przygoto-
wany, cznie z sugestiami, jak otworzy
spotkanie i jak je zamkn, na co zwraca
uwag przegldajc dokumentacj i oce-
niajc dziaalno dostawcy, a take jak
przygotowa raport z audytu. Naley rw-
nie zapobiega nieuczciwym odpowie-
dziom, udzielanym np. przez zastraszo-
nych pracownikw, przymuszonych
do przedstawiania faszywego obrazu rze-
czywistoci. W uzasadnionych przypad-
kach, rozwizaniem moe by audyt pro-
wadzony z zaskoczenia lub ustalany
z krtkim wyprzedzeniem czasowym.
Istotna jest wreszcie staranna interpretacja
uzyskanych odpowiedzi.
7. Zarzdzanie acuchem dostaw 181
 Wynikiem audytu moe by wykrycie
nieprzestrzegania okrelonych standar-
dw, kodeksw lub zalece, sformuowa-
nie dziaa naprawczych, decyzja o nawi-
zaniu, kontynuowaniu lub zaniechaniu
wsppracy. Szereg audytw przeprowa-
dzonych u rnych dostawcw moe
pomc w wykryciu powtarzajcych si
problemw, wymagajcych rozwiza sys-
temowych (np. zmiany kodeksu uwzgld-
niajcej specyfik lokalnej dziaalnoci)
lub dostosowania procedury audytu.
W niektrych przypadkach firmy decyduj
si na niezalen, zewntrzn weryfikacj
swego systemu kontroli dostawcw.
Wwczas konieczny jest audyt pracy audy-
torw.
Wikszo firm podkrela, e audyty pro-
wadzone s po to, by zwikszy trwao
ich relacji z dostawcami. Suy temu mog
m.in. wsplne decyzje dotyczce dziaa
naprawczych. Wsppraca w zakresie po-
prawy jest zwykle lepsza ni zrywanie kon-
traktu, ktre w skrajnym wypadku mogoby
oznacza zamknicie zakadu i bezrobocie
zatrudnionych w nim osb.

7.2.2. Wpyw w przd acucha dostaw

Wpyw w przd acucha dostaw (strategia push) wie si z ksztatowaniem postaw
zgodnych z koncepcj rozwoju zrwnowaonego u odbiorcw (w tym ostatecznych
konsumentw). W stosunku do klientw, firmy odwouj si zwykle do sugestii i rad,
ale zdarza si rwnie presja. Wsppraca z klientami jest bardziej istotna w przypadku
wpywu na rodowisko ni na spoeczestwo. Jak zauwaylimy w rozdziale 5, wiele
produktw wywiera najwikszy wpyw na rodowisko na etapie uytkowania, std
waciwe posugiwanie si nimi, znajdujce si w gestii klientw, moe pomc w ogra-
niczeniu negatywnego wpywu. Np. niektre firmy produkujce samochody oferuj
bezpatne szkolenia z zakresu techniki jazdy ograniczajcej zuycie paliwa; informacje
na ten temat mona take znale w instrukcjach obsugi pojazdw.
McDonalds wytwarza duo odpadw, a 30% z nich to odpady cieke. eby zmniej-
szy wag odpadw przekazywanych na skadowisko, tak aby mniej paci za skado-
wanie, McDonalds prosi klientw w Szwecji, by sortowali odpady wlewajc lody
i napoje do oddzielnego pojemnika. Ponad 75% klientw wsppracowao, co ograni-
czyo wag odpadw o 25% i przynioso firmie znaczne oszczdnoci. To samo rozwi-
zanie nie zadziaao jednak w Stanach Zjednoczonych, co pokazuje, e firmy musz
uwanie analizowa moliwoci podobnej wsppracy z klientami (Esty i Winston, 2009,
s. 241). W wikszoci przypadkw klienci, ktrzy nie uzyskaj dodatkowych korzyci ze
wsppracy (np. oszczdnoci czasu lub pienidzy), nie bd wsppracowa. Mona
jednak prbowa ich przekona relatywnie niewielkimi korzyciami.
Podobny charakter ma tzw. rozszerzona odpowiedzialno producentw (extended
producer responsibility), polegajca na obcieniu ich obowizkiem odbioru od
konsumentw i zagospodarowania produktw po zakoczeniu uytkowania. Cho
moe przyj form inicjatywy dobrowolnej, zwykle jest narzucana przez prawo. Jej
celem jest ograniczanie iloci produktw rozpraszanych w rodowisku oraz ograni-
czanie iloci zasobw pobieranych ze rodowiska. Scentralizowane zarzdzanie wyco-
fanymi z uytku produktami, przez najlepiej znajcych je producentw, sprzyja ich
odzyskowi i recyklingowi. Wymusza to na producentach internalizacj cakowitych
lub czciowych kosztw zbirki, recyklingu i ewentualnie skadowania produktu.
Wie si z tym rwnie obowizek dostarczenia konsumentom informacji nt. produktu
i jego wpywie na rodowisko na przestrzeni caego cyklu ycia, a take stworzenie
systemu zwrotu produktw.

182
 Zrwnowaone zarzdzanie acuchem dostaw angauje wic poszczeglne ogniwa
odpowiedzialne za wytwarzanie, zaopatrzenie, odbir produktw od klientw, ich odzysk
(regeneracj, ponowne wykorzystanie, przetwarzanie i recykling), powtrn dystrybucj
i ostatecznie gospodark odpadami. Obok powiza w ramach acucha dostaw, moliwe
s rwnie dodatkowe powizania z instytucjami rzdowymi i innymi interesariuszami.
Niektre przypadki wymagaj wyjcia szczeglnie daleko poza tradycyjne mylenie
o biznesie dostawcach i odbiorcach. Wiele produktw do prawidowego dziaania
wymaga zasobw pochodzcych ze rodowiska, np. wody. Firma Procter & Gamble,
ktrej produkty wymagaj czystej wody, np. do rozcieczania preparatw uzupeniajcych
mineray w organizmie, wsppracuje z konsumentami i innymi interesariuszami
w zakresie zaopatrzenia w wod w Afryce Subsaharyjskiej (Laszlo, 2008, s. 32).
Czci acucha dostaw jest wreszcie, penicy szczegln rol, porednik
handlowy. Ze wzgldu na skal dziaania, wan rol we wprowadzaniu i egzekwo-
waniu wymaga dotyczcych zrwnowaonego rozwoju mog odegra zwaszcza due
sieci handlowe (studium przypadku 7.P1). Dziaania z zakresu zrwnowaonego
acucha dostaw podejmuje coraz wicej globalnych sieci dystrybucji, w tym najwiksza
Wal-Mart czsto krytykowana za wyzysk pracownikw (niskie pace, zakaz zaka-
dania zwizkw zawodowych i ograniczanie ubezpiecze zdrowotnych). Wal-Mart
deklaruje jednak jednoczenie, e ogranicza swj wpyw na rodowisko wsppracujc
z 70 000 dostawcw. Celem tych dziaa jest ograniczenie zuycia paliw i wytwarzania
odpadw. Sie wprowadzia szereg wymogw wobec dostawcw, w tym wymg dostar-
czania informacji dotyczcych zuycia energii na potrzeby wytworzenia i dystrybucji
produktw (Esty i Winston, 2009, s. 85).
Powyszy przykad pokazuje, e duy nabywca wywiera przemony wpyw na cay
acuch dostaw i moe wprowadzi w nim istotne zmiany (czemu przyjrzymy si
7.
w kolejnym podrozdziale). Pokazuje jednak rwnie, e wybrane dziaania firmy, rozpatry-
wane w oderwaniu od innych, mog wytworzy jej niewaciwy wizerunek pomimo
opisanych dziaa trudno stwierdzi, e np. Wal-Mart jest firm zrwnowaonego rozwoju
(por. narzdzie 14.N1). Zrwnowaone zarzdzanie acuchem dostaw stanie si narz-
dziem w peni kompleksowym dopiero, gdy jego podstaw stanie si zoona ocena cyklu
ycia produktu (LCA), uwzgldniajca na dodatek aspekty spoeczne (SLCA lub LCWE). Gdy
LCA lub przynajmniej mylenie w kategoriach cyklu ycia integrowane jest z systemem
zarzdzania organizacj, mamy do czynienia z zarzdzaniem cyklem ycia (Life Cycle
Management, LCM). LCM wymaga zwikszonej wsppracy midzy uczestnikami poszcze-
glnych acuchw dostaw, ktrzy musz ostroniej wybiera swoich dostawcw i kompo-
nenty wytwarzanych przez siebie produktw. Ze wzgldu na sw szczegowo, stanowi
to najbardziej zaawansowan form zrwnowaonego zarzdzania acuchem dostaw.

7.3. Odbiorca dyktuje warunki dostawy

Przykady duych firm pokazuj skal wpywu, jaki wywieraj one na swych dostawcw,
aby wyrni si na rynku lub zapobiec problemom zwizanym z wykryciem ewentual-
nych nieprawidowoci. Dziaania te wynikaj wic w duej mierze z presji spoecznej
kierowanej na firmy, w tym ze strony instytucji publicznych, wczajcych kryteria doty-
czce zrwnowaonego rozwoju do swych polityk zakupw. Firmy staraj si jeszcze
bardziej zwikszy sw si przetargow, stosujc wsplne z innymi nabywcami kryteria
wobec dostawcw. Dziaania te wymagaj moliwoci identyfikacji produktw i wiary-
godnych informacji na ich temat, a ostatecznie przede wszystkim zaangaowania ze
strony konsumentw i organizacji pozarzdowych.

7. Zarzdzanie acuchem dostaw 183

 7.3.1. Wyzwania
Wydobycie zota naley do dziaa szczeglnie uciliwych dla rodowiska
powoduje dugotrwae zmiany w ekosystemie, wie si z wykorzystaniem i skado-
waniem duych iloci niebezpiecznych substancji chemicznych, a w wielu miejscach
take z konfliktami z lokalnymi spoecznociami, na ktrych terenach lokalizowane s
kopalnie. Jednak zoto jest produktem wystandaryzowanym, ktrego pochodzenia na
wiatowych rynkach niemal nie mona ustali. Obawiajc si konsekwencji, zwiza-
nych z potencjalnym spadkiem popytu na swe wyroby jubilerskie w przypadku skoja-
rzenia ich z problemami powodowanymi przez sektor wydobywczy, firma Tiffany & Co.
zdecydowaa si na zakupy zota od jednego tylko dostawcy. Wybrano firm Rio Tinto
ktra, cho 20 lat temu nie podejmowaa prawie adnych dziaa dzi utosamianych
ze zrwnowaonym rozwojem i spotkaa si z szerok krytyk, obecnie jest uznawana
za lidera w brany, w najwikszym stopniu realizujcego strategi zrwnowaonego
rozwoju (Diamond, 2005, s. 467).
Analogicznego przykadu dostarcza firma chemiczna DuPont. Jednym ze skad-
nikw, ktre powszechnie wykorzystuje w swoich produktach, jest tytan, w duej
mierze pochodzcy z Australii. Cho DuPont nie pozyskuje ze rodowiska zwizkw
tytanu we wasnym zakresie, bierze odpowiedzialno za firm wydobywcz i narzuca
jej stosowne wymagania (Diamond, 2005, s. 467). Innym przykadem moe by firma
McDonalds, ktra wymusia wysze standardy misne w cigu kilku tygodni, czego
ustawodawcy w Stanach Zjednoczonych nie mogli przeforsowa przez 5 lat (Diamond,
2005, s. 484)! Tiffany & Co., DuPont i McDonalds s duymi odbiorcami, ale ostatecznie
odpowiadaj za swe produkty przed konsumentami. Dziki skali dokonywanych
zakupw i pozycji lidera w acuchu dostaw, skutecznie wywieraj presj na dostawcw.
Wikszo dziaa z zakresu zrwnowaonego rozwoju firmy podejmuj w odpo-
wiedzi na naciski interesariuszy, a nie z wasnej nieprzymuszonej woli (Esty i Winston,
2009, s. 68). Konsumenci oczekuj produktw tanich, ale i bezpiecznych, w coraz
wikszym stopniu wytworzonych zgodnie z zasadami zrwnowaonego rozwoju
(rozdzia 14). Jeli konsumenci i organizacje pozarzdowe zdoaj zidentyfikowa
kluczowe powizania w acuchu dostaw, mog naciska na tych, ktrzy maj najwiksz
si przetargow lub ktrzy s najbardziej zmotywowani, poniewa najbardziej zaley im
na wizerunku wrd konsumentw. Poniewa wpyw na charakter, skad i inne cechy
produktw maj ci, ktrzy ich dostarczaj konsumentom, to oni musz wywiera wpyw
na swoich dostawcw. Ryzyko zwizane z dostawcami dotyczy zreszt kadej brany.
Nawet bank musi uwaa, np. na dostawcw bankomatw. Jeli okae si, e banko-
maty zuywaj zbyt duo energii lub zawieraj niedozwolone substancje, zajmujca si
ochron rodowiska organizacja pozarzdowa nie oskary nieznanego opinii publicznej
producenta, ale bank, ktry firmuje je swoim logo.
Silna i skuteczna kontrola spoeczna presja ze strony odbiorcw, w tym odbiorcw
biznesowych i publicznych przyczynia si do ograniczenia rynku na produkty uci-
liwe dla rodowiska oraz spoeczestwa i wzrostu konkurencyjnoci firm dziaajcych
zgodnie z wymogami zrwnowaonego rozwoju. Przygldanie si wydawanej zotwce
z kadej strony nie musi oznacza wydawania jak najmniej ale jak najlepiej, co jest
istotne zwaszcza w kontekcie instytucji publicznych. Te ostatnie maj nie tylko dziaa
jak najtaniej, ale i ksztatowa rzeczywisto (narzdzie 7.N2). Suy temu moe
uwzgldnianie kryteriw zwizanych ze zrwnowaonym rozwojem w zamwieniach
publicznych oraz w normach wyrobu (standardach produktowych). Moliwe jest
rwnie wprowadzenie wymogu preferowania okrelonych rozwiza w projektach

184
dofinansowywanych ze rodkw publicznych. Z uwagi na skal dziaania,1 instytucje
publiczne mog przyczyni si do zastosowania technologii lub nawet prostych
produktw (np. papieru z recyklingu), ktre w innym przypadku nie mogyby przekro-
czy progu opacalnoci. Zielone zamwienia publiczne s promowane przez Komisj
Europejsk, ktra sama te je stosuje. Jest to zreszt rozwizanie popularne w wik-
szoci krajw rozwinitych: np. komitet organizacyjny igrzysk olimpijskich w Vancouver
(2010 r.) wymaga, aby kady dostawca spenia kryteria zwizane ze zrwnowaonym
rozwojem.

Narzdzie 7.N2.
Zielone zamwienia publiczne
Zgodnie z definicj Komisji Europejskiej,
zielone zamwienia publiczne (ZZP, green
public procurement) oznaczaj polityk,
w ramach ktrej podmioty publiczne
poszukuj rozwiza ograniczajcych nega-
tywny wpyw produktw i usug na rodo-
wisko, a przez to wpywaj na rozwj
i upowszechnienie technologii rodowisko-
wych. Szczegowe zalecenia, dotyczce
uwzgldniania aspektw rodowiskowych,
zawarte s w dyrektywie 2004/18/WE
w sprawie koordynacji procedur udzielania
zamwie publicznych na roboty budow-
lane, dostawy i usugi. Podobne zasady
zostay wprowadzone w dyrektywie
2004/17/WE, koordynujcej procedury
udzielania zamwie przez podmioty dzia-
ajce w sektorach gospodarki wodnej,
energetyki, transportu i usug pocztowych.
W preambuach do wymienionych dyrek-
tyw stwierdza si, i podmioty (instytucje)
zamawiajce, ktre chc zdefiniowa
wymagania dotyczce ochrony rodowiska
w ramach specyfikacji technicznych danego
zamwienia, mog okreli aspekty rodo-
wiskowe, obejmujce na przykad metody
produkcji i/lub specyficzny wpyw grupy
produktw lub usug na rodowisko. Mog
wykorzystywa, lecz nie s do tego zobo-
wizane, odpowiednie specyfikacje okre-
lone w eko-etykietach (...). W praktyce
aspekty rodowiskowe mog by wprowa-
dzone do procedur przetargowych na
poszczeglnych etapach zamwienia.
1. Okrelenie potrzeb, zdefiniowanie
przedmiotu zamwienia dotyczy
dziaa przygotowawczych do opraco-
wania specyfikacji technicznej, w tym
oszacowania wartoci zamwienia.
Uwzgldnianie aspektw rodowisko-
wych, jak i kosztowych, powinno doty-
czy caego cyklu ycia produktu, tzn.
rwnie jego uytkowania i kocowego
7.
zagospodarowania. Jest to istotna
zmiana podejcia do oceny produktw
oraz inwestycji (technologii), bazujca
na idei cyklu ycia. Dla okrelania
potrzeb zamwienia, z punktu widzenia
wpywu na rodowisko, wykorzysta
mona wyniki bada prowadzone tech-
nik oceny cyklu ycia (LCA, narzdzie
5.N1), a z ekonomicznego punktu
widzenia metod kosztw cyklu
ycia (LCC). Takie podejcie jest reko-
mendowane w opracowanych przez
Komisj Europejsk kryteriach dla 10
wybranych priorytetowych grup pro-
duktw i usug. Np. dla robt budowla-
nych w opisie przedmiotu zamwienia
wyszczeglniono, jako jedno z kryte-
riw kwalifikacji ZZP, dowiadczenie
architekta w wykorzystaniu narzdzi
LCA i LCC w ramach przygotowania
projektu (por. rozdzia 6).

1
Warto zamwie publicznych w UE odpowiada ok. 16% cznego PKB krajw czonkowskich.

7. Zarzdzanie acuchem dostaw 185

 2. Sformuowanie specyfikacji technicz-
nych dotyczy opracowania informa-
cji i regu dla potencjalnych uczestni-
kw postpowania. Parametry doty-
czce aspektw rodowiskowych mu-
sz by jednak dostatecznie precyzyj-
ne, aby umoliwi wykonawcom usta-
lenie przedmiotu zamwienia, a insty-
tucjom zamawiajcym udzielenie za-
mwienia. Ustawa Prawo zamwie
publicznych z 29 stycznia 2004 r. od-
wouje si do wskazania wymaga
funkcjonalnych mogcych mie wpyw
na rodowisko (art. 91, ust. 2) czyli
do speniania przez dany wyrb zaka-
danej funkcji dotyczcej rodowiska.
W opracowanych przez Komisj
Europejsk kryteriach dla samocho-
dw osobowych i pojazdw lekkich
okrelono, i rednia warto emisji 5. Sposb i warunki realizacji zamwienia
dla taboru w przypadku nowych sa-
mochodw nie powinna przekracza
130 CO2/km, a w przypadku gazw
spalinowych pojazdy musz spenia
norm EURO 5. Z kolei dla materiaw
budowlanych oferenci s zobowizani
do okrelenia, jaki procent wykorzy-
stywanych materiaw i wyrobw bu-
dowlanych speni okrelone kryteria
rodowiskowe. Natomiast w przypad-
ku inwestycji, mona odwoa si
do zastosowania najlepszych dostp-
nych technik w zakresie oddziaywa-
nia na rodowisko. S one opisane
w dokumentach referencyjnych BREF
i stay si podstaw dla uzyskiwania
pozwolenia zintegrowanego na pro-
wadzenie niektrych rodzajw instala-
cji przemysowych.
3. Kwalifikacja wykonawcw poprzez
wskazanie rodkw zarzdzania ro-
dowiskowego, ktre wykonawca b-
dzie mg zastosowa podczas realiza-
cji zamwienia. Na przykad, zgodnie
z wytycznymi KE dla robt budowla-
nych, oferenci s zobowizani do wy-
kazania swoich moliwoci technicz-
nych do wdroenia okrelonych rod-
186
kw zarzdzania rodowiskowego,
choby w zakresie ograniczania do mi-
nimum wytwarzania odpadw na tere-
nie budowy lub efektywnego gospo-
darowania energi i wod.
4. Kryteria ocen ofert, np. oferty najko-
rzystniejszej ekonomicznie (art. 53), nie
musz oznacza najniszej ceny naby-
cia. W praktyce wie si to z wdraa-
niem koncepcji kosztw cyklu ycia
(LCC). W takim ujciu cena nabycia pro-
duktu nie powinna by jedynym kryte-
rium wyboru w zamwieniu, gdy cz-
sto wyroby tanie charakteryzuj si wy-
sokim kosztami uytkowania, np.
w zakresie zuycia energii, krtkiego
czasu uytkowania (jako i trwao
wyrobw) lub wysokich kosztw zago-
spodarowania odpadw.
mog w szczeglnoci dotyczy wzgl-
dw spoecznych i rodowiskowych
(art. 26), a take powinny dotyczy gwa-
rancji, oceny jakoci itp.
Do wanych inicjatyw w zakresie ZZP
w Unii Europejskiej naley zaliczy dwie
ponisze.
1. Opracowanie zestawu kryteriw (kart
produktw), dotyczcych ZZP w od-
niesieniu do dziesiciu priorytetowych
grup produktw i usug (rodki czysz-
czce i usugi sprztania, budownic-
two, energia elektryczna, ywno
i usugi cateringowe, meble, produkty
i usugi ogrodnicze, biurowy sprzt
komputerowy, papier do kopiowania
i papier graficzny, wyroby wkienni-
cze, transport). Dla analizowanych
grup produktw i usug kryteria zawie-
raj odwoania m.in. do eko-etykieto-
wania, LCA i innych aktw prawnych
(np. rozporzdzenia w sprawie ozna-
kowania efektywnoci energetycznej
Energy Star nr 106/2008 z 15 stycznia
2008 r. w odniesieniu do komputerw
i monitorw).
2. Komunikat Komisji Europejskiej w spra-
wie zamwie publicznych na rzecz po-
 prawy stanu rodowiska (KOM (2008)
400 z 16 lipca 2008 r.), w ktrym zapro-
ponowano, aby pastwa czonkowskie
na zasadzie dobrowolnoci dyy
do osignicia 50% udziau zamwie
o charakterze zielonym w procedu-
rach przetargowych od 2010 r.
Realizacja postawionych celw, doty-
czcych wysokiego udziau ZZP w pro-
cedurach przetargowych, wymaga opra-
cowania w Polsce szczegowych wy-
tycznych i zasad (np. w 2008 r.
Ministerstwo Gospodarki przyjo doku-
ment pt. Nowe podejcie do zamwie
publicznych: zamwienia publiczne
a MP, innowacje i zrwnowaony roz-
wj) oraz wprowadzenia tych zasad
do wiadomoci spoecznej i edukacji,
zarwno zamawiajcych, jak i startuj-
cych w przetargach. Jest to znaczce wy-
zwanie, gdy udzia ZZP w Polsce
w 2005 r. oszacowano na poziomie oko-
o 5%. Zadania zwizane z edukacj
i promocj realizuje m.in. Urzd
Zamwie Publicznych, prowadzc serie
szkole i konferencji oraz poprzez wy-
danie w 2009 r. podrcznika pt. Zielone
zamwienia publiczne. Dodatkowo,
szkolenia e-learningowe w ramach pro-
jektu Zielone zamwienia publiczne
od idei do praktyki prowadzi
Fundacja Promocji Gmin Polskich.
Ciekawym przykadem realizowania zie-
lonych zamwie publicznych jest ogo-
szony w maju 2009 r. przetarg
na wiadczenie autobusowych usug
przewozowych w komunikacji miejskiej
w Krakowie. Zgodnie ze specyfikacj za-
mwienia, wybr oferty okrelony by
dwoma kryteriami:
a) w 90% cen;
b) w 10% udziaem taboru zasilanego
spronym gazem ziemnym (CNG) lub
napdem hybrydowym (w trakcie prze-
targu, na wniosek jednego z oferentw,
doczono do preferowanych napdw
skroplony gaz ziemny LNG), wedug
wzoru:
oferowany % udzia taboru
zasilanego gazem lub hybryd
w ocenianej ofercie
x10 pkt.
najwyszy oferowany % udzia
taboru zasilanego gazem lub
hybryd spord wszystkich ofert
Pomimo obaw, e przy tak sformuowa-
nych warunkach moe wygra oferta
o symbolicznym udziale taboru przyjaznego
rodowisku, przetarg przynis bardzo ko-
rzystne rozstrzygnicie. Zwyciska okazaa
si oferta Przedsibiorstwa Transportu
Samochodowego z Krakowa, zoona zgod-
nie z ide zrwnowaonego rozwoju, prze-
widujca 100% udzia preferowanego taboru
(napdzanego LNG).
Tym sposobem, po latach zamwie
ukierunkowanych wycznie na osiga-
nie jak najniszej ceny, doceniono wresz-
cie spoeczne znaczenie transportu pu-
blicznego (por. rozdzia 11) i zdecydowa-
no o wprowadzeniu elementu jakocio-
wego przyjaznoci dla rodowiska
7.
przyrodniczego.
Prezentowany przykad jest wci jed-
n z niewielu inicjatyw w Polsce wpro-
wadzajc dodatkowe kryteria promuj-
ce rozwizania przyjazne dla rodowi-
ska. Nawizuj one w pewnym stopniu
do rekomendowanej w ZZP idei kosz-
tw cyklu ycia (LCC), gdy umoliwia-
j wprowadzenie rozwizania o wy-
szych nakadach inwestycyjnych (przez
moliwo zaoferowania wyszej ceny),
ktre w trakcie eksploatacji mog oka-
za si tasze dla zamawiajcego, jak
i dla spoeczestwa (nisze koszty ze-
wntrzne).
Na zakoczenie warto podkreli, jak
istotna jest zintegrowana polityka pastwa
w zakresie promowania dziaa na rzecz
technologii dla rodowiska. Albowiem
tego typu odwanych i w efekcie korzyst-
nych zamwie mogoby by o wiele wi-
cej, gdyby istnia skoordynowany system
zacht ekonomicznych.
7. Zarzdzanie acuchem dostaw 187
 7.3.2. Rozwizania: wsplne dziaania firm
Aby jeszcze bardziej zwikszy sw si przetargow, firmy mog zdecydowa si na
wsplne dziaania wobec dostawcw. Niewielkie firmy rwnie mog osiga korzyci
skali i wywiera wikszy wpyw na dostawcw, wsplnie dokonujc zakupw lub
ustalajc wsplne kryteria. Su temu:
grupy firm z rnych sektorw kupujcych podobny produkt;
branowe grupy zakupw;
oglne organizacje biznesowe, suce promowaniu zrwnowaonego rozwoju
wrd nabywcw i dostawcw.
Przykadem organizacji zrzeszajcej firmy z rnych bran, dokonujce wsplnych
zakupw, moe by Grupa Robocza ds. Papieru (Paper Working Group). Stworzyy j
due firmy, w tym Bank of America, Nike, Time Inc. i Toyota, a prac grupy koordynuje
organizacja Metafore. Partnerzy wsplnie okrelili kryteria wobec przyjaznego dla rodo-
wiska papieru, zharmonizowali wymagania i narzdzia oceny zakupw oczekujc, e
pozwoli to zwikszy poda i dostpno cenow takiego papieru.
Przykadu wsplnego wyznaczania standardw dla dostawcw w caym sektorze
dostarcza Electronic Industry Code of Conduct, stworzony przez wiodcych amery-
kaskich producentw elektroniki i oprogramowania (w tym Dell, HP i IBM). Wsplne
kryteria dotyczce warunkw pracy, ochrony zdrowia i bezpieczestwa, wpywu na
rodowisko, etyki i stosowanych systemw zarzdzania pozwalaj zwikszy efektyw-
no dziaania dostawcw. Odbiorcy osigaj rwnie korzyci skali we wdraaniu
wymaga i szkoleniu dostawcw. Kolejnym krokiem byo partnerstwo z Global eSusta-
inability Initiative, midzynarodow organizacj o podobnym charakterze, w celu
dalszego rozszerzenia wpywu na dostawcw. W ramach grupy ustalone zostay
wsplne sposoby oceny ryzyka poszczeglnych dostawcw, kwestionariusze samo-
oceny, metody audytu i narzdzia komunikacji. Podobne dziaania podejmowane s
rwnie przez inne sektory.
Promowaniem zrwnowaonego rozwoju w acuchach dostaw zajmuj si m.in.
organizacje takie jak Action Sustainability w Wielkiej Brytanii, Acquisti e Sostenibilit we
Woszech, BuySmart Network w Kanadzie i Responsible Purchasing Network w Stanach
Zjednoczonych. Wszystkie wspieraj przedsibiorstwa w zrwnowaonym zarzdzaniu
acuchem dostaw i instytucje publiczne w zrwnowaonych zakupach, organizuj
szkolenia (w tym darmowe), wsppracuj z mediami i instytucjami naukowymi, przy-
gotowuj studia przypadku, raporty i narzdzia oceny dostawcw, ktre umieszczaj na
swoich stronach internetowych.
Aby zilustrowa powysze mechanizmy, moemy jeszcze raz wrci do przykadu
batyckich pooww dorsza (studium przypadku 1.P2). Kiedy jesieni 2007 r. sprawa
nielegalnych pooww i zego stanu populacji zostaa nagoniona przez media
w Europie Zachodniej, zarwno due firmy, jak i organizacje branowe, znacznie
ograniczyy, a niektre nawet cakowicie odmwiy, zakupw dorsza z Batyku. O 80%
zakupy dorsza z Batyku ograniczy jeden z najwikszych na wiecie producentw
gotowych wyrobw rybnych Birds Eye Iglo. Podobn decyzj podjy niektre
due sieci handlowe w Europie Zachodniej. Stowarzyszenie Przetwrcw Ryb Pastw
UE (AIPCE), branowa grupa zakupw, wydao owiadczenie pitnujce nieodpowie-
dzialn polityk polskiego rzdu i przyjo instrukcje kontrolne dotyczce zakupu
dorsza z Batyku. Instrukcje miay zapewni, e nabywane ryby pochodziy wycznie
z legalnych pooww. Dua skala dziaania odbiorcw sprawia, e ich decyzje wizay
si ze stratami dla polskich rybakw i przyczyniy si do normalizacji sytuacji.

188
7.3.3. Rozwizania: identyfikowalno
Przykad dorszy pokazuje, e aby odbiorcy mogli wywiera wpyw na dostawcw,
potrzebna jest moliwo okrelenia pochodzenia nabywanych produktw (identyfi-
kacji) lub uzyskania gotowych informacji nt. ich przyjaznoci dla spoeczestwa lub
rodowiska (do czego su programy etykietowania). Ostatecznie, dziaania poszcze-
glnych ogniw acucha dostaw zale od zaangaowania konsumentw i organizacji
pozarzdowych, ktre jest warunkiem zaangaowania producentw.
Identyfikowalno jest warunkiem dla selektywnych zakupw, zwaszcza w odnie-
sieniu do produktw wystandaryzowanych, ktrych waciwoci s zblione, nieza-
lenie od rda pochodzenia. Nale do nich wymienione w podrozdziale zoto, tytan
i ryby. Identyfikowalno pozwala na przeledzenie losu produktu na przestrzeni caego
acucha dostaw: od pozyskania ze rodowiska, przez przetwrstwo i dystrybucj, do
konsumenta. Pozwala wyeliminowa z rynku produkty pozyskane nielegalnie, a w razie
koniecznoci usun z acucha dostaw produkty pochodzce od niepodanych
dostawcw. Daje to im zacht do dziaania zgodnego z ustalonymi zasadami,
a odbiorcom biznesowym i konsumentom pewno pochodzenia produktw. W UE
trwaj prace nad wprowadzeniem systemu identyfikowalnoci surowcw i produktw
rybnych, a pilotaowy projekt zrealizowano w latach 20052008 rwnie w Polsce.
Identyfikowalno stanowi pierwszy krok na drodze do dostarczania odbiorcom
szczegowych informacji na temat produktu, a ostatecznie potwierdzenia ich przez
niezalenych kontrolerw. Efektem takiego potwierdzenia moe by certyfikacja
ocena i przyznanie produktowi etykiety, zawiadczajcej o spenianiu okrelonych
kryteriw, zwizanych z wpywem na spoeczestwo lub rodowisko. Przykadem
takich dziaa s programy eko-etykietowania, przedstawione jako narzdzie 7.N3. Po
7.
wprowadzeniu identyfikowalnoci dorsza, od 2008 r. Federacja Szwedzkich Rybakw
wprowadzia system eko-etykietowania Nrfiskat potwierdzajcy, e ryba zostaa
zowiona zgodnie z prawem i zgodnie z kodeksem odpowiedzialnego rybowstwa.
Etykieta zawiera take informacj o rybakach, ktrzy j zowili.
Analogiczny system certyfikacji Marine Stewardship Council (MSC) zosta stwo-
rzony w 1997 r. z myl o zrwnowaonym zarzdzaniu owiskami w skali globalnej.
Jeden z dyrektorw firmy Unilever, ktra zainicjowaa ten system wsplnie z organizacj
WWF zauway, e jako jeden z najwikszych nabywcw ryb, firma musi dba o ochron
rodowiska morskiego przed metodami, ktre ostatecznie mogyby doprowadzi do
degradacji zasobw (Esty i Winston, 2009, s. 3132). By moe najpowszechniej znanym
i uywanym programem eko-etykietowania jest stworzony w 1993 r. system Forest
Stewardship Council (FSC), ktrym kieruj si w swych zakupach firmy wytwarzajce
produkty z drewna. Dziki uwzgldnieniu tego standardu przez wanych odbiorcw,
np. firm IKEA (studium przypadku 7.P1), etykiet FSC uzyskaa wikszo dostawcw
drewna w Polsce. FSC oferuje rwnie certyfikat potwierdzajcy stosowanie odpowie-
dzialnych praktyk na przestrzeni caego acucha dostaw (FSC Chain of Custody).
Istniej rwnie systemy etykietowania skoncentrowane na zagadnieniach spoecznych.
Etykiet opart na midzynarodowych konwencjach dotyczcych warunkw pracy
stworzy np. w 2002 r. rzd Belgii.2
Cho uzyskanie etykiety wie si z dodatkowymi kosztami dla dostawcy, poprawia
rwnie jego konkurencyjno poprzez nadanie dodatkowej wartoci oferowanemu

2
Powysze przykady dotycz etykiet uzyskiwanych dobrowolnie. Istniej jednak rwnie etykiety potwierdzajce spenianie przez
produkt wymogw prawa, ktre kady producent musi uzyska (np. znak CE potwierdzajcy zgodno z obowizkowymi normami UE).

7. Zarzdzanie acuchem dostaw 189

 produktowi lub usudze. Z punktu widzenia zrwnowaonego rozwoju istotne s
korzyci zewntrzne. Zwizane s one z poszczeglnymi systemami etykietowania. Nie
uzyskuj ich bezporednio ponoszcy dodatkowe koszty dostawcy ale spoecze-
stwo jako cao. Zrwnowaone korzystanie ze rodowiska chroni dodatkowe usugi
ekosystemu (por. podrozdzia 1.2), zapewniajc przewag cakowitych korzyci nad
kosztami systemw eko-etykietowania, takich jak FSC czy MSC (Pearce i Pearce, 2001,
s. 11). Analogiczne korzyci zewntrzne odnoszone s przez spoeczestwo
w zwizku z popraw warunkw pracy w zakadach dostawcw i jakoci ich wsppracy
z lokalnymi spoecznociami, w ktrych dziaaj. W tym kontekcie wane jest np. ago-
dzenie napi spoecznych, zwizanych z dysproporcjami w dochodach pracownikw
wytwarzajcych dany produkt i konsumentw korzystajcych z niego, zwaszcza jeli
mamy do czynienia z acuchem dostaw obejmujcym kraje rozwinite i rozwijajce si.
W kadym z powyszych przypadkw producenci i dystrybutorzy wybieraj
dostawcw, kierujc si kryteriami zwizanymi ze zrwnowaonym rozwojem. Robi to
w imieniu i w zamian za konsumentw, zdajc sobie spraw ze swojej roli porednika
i z uwagi na swoje zapotrzebowanie na dostarczane przez dostawcw produkty i usugi.
Ostatecznym warunkiem powodzenia zrwnowaonego zarzdzania acuchem dostaw
jest wic wsparcie lub nawet zgaszanie dania takich dziaa przez konsumentw
(rozdzia 14). Zaangaowanie konsumentw wynika moe z poziomu ich wiadomoci,
a na ten wpywa dziaalno edukacyjna, prowadzona przez organizacje pozarzdowe
i rzdowe. Potrzebna jest wic informacja nt. problemw, tak jak informacja zadecydo-
waa o ograniczaniu przez zagraniczne sieci handlowe zakupw batyckich dorszy.

Narzdzie 7.N3.
Eko-etykietowanie
Eko-etykietowanie jest jedn z najwaniej- eko-etykiety typu III skadaj si
szych strategii marketingowych dotycz- z bardziej zoonych deklaracji rodo-
cych rnicowania produktw ze wzgldu wiskowych (environmental product
na stopie ich przyjaznoci dla rodowiska declarations), opartych na LCA.
(por. Preisner i Turek, 2005). Najbardziej Etykiety dostarczaj nabywcom informa-
popularne s etykiety potwierdzajce spe- cji uatwiajcych podjcie decyzji o zaku-
nianie przez produkt okrelonych wyma- pie. Jest to szczeglnie wyrane w przy-
ga. Umieszczenie etykiety na produkcie padku deklaracji rodowiskowych, pre-
lub w dotyczcej go dokumentacji moe zentujcych szczegowe informacje
rwnie potwierdza wybran waci- na temat wpywu produktu na rodowi-
wo, np. zawarto surowcw z recy- sko. Informacje udostpniane na eko-ety-
klingu lub zuycie energii w czasie jego kietach s atwo (typ I i II) lub relatywnie
funkcjonowania. atwo (typ III) dostpne i s szczeglnie
Wyrni mona trzy typy eko-etykieto- uyteczne, gdy potwierdzaj je zewntrzni
wania, z ktrych kady powinien spenia eksperci. Z tego punktu widzenia eko-ety-
odpowiednie zalecenia wymienione kiety typu II s najbardziej kontrower-
w normach serii ISO 14020: syjne. Zdarza si, i producenci, korzysta-
eko-etykiety typu I wydaj niezalene jc z mody na produkty ekologiczne,
instytucje (tzw. trzecia strona); umieszczaj na opakowaniach znaki imi-
eko-etykiety typu II to deklaracje tujce oficjalnie uznawane eko-etykiety
wasne producentw; (por. narzdzie 14.N1).

190
 Istnieje bardzo dua rnorodno sys-
temw etykietowania zwizanych
ze zrwnowaonym rozwojem, dotycz-
cych: warunkw zatrudnienia (np.
Rugmark, Fair Wear, Investor in People),
warunkw produkcji (FSC, MSC,
Rainforest Alliance), recyklingu, produk-
tw pochodzenia naturalnego, hodowa-
nych bez nawozw sztucznych (np.
unijny znak Rolnictwo ekologiczne),
kompleksowego wpywu na rodowisko
(np. unijny system eko-etykietowania)
i jakoci. Istniej rwnie programy odno-
szce si jednoczenie do kilku z wymie-
nionych aspektw (np. Fair Trade, stu-
dium przypadku 14.P2). Wybrane ety-
kiety przedstawione s na rysunku 7.2.
Rnorodno wie si z nadmiarem integracji poszczeglnych systemw,
informacji i trudnoci z wyowieniem
najistotniejszych faktw. Zdarza si,
e przedsibiorstwa, ktre nie chc spe-
nia wymogw uznanego systemu tworz
wasny, mniej restrykcyjny, dodatkowo
utrudniajc wybr nabywcom. Wiary-
godne s w zwizku z tym przede wszyst-
kim dziaajce najduej, uznane systemy.
Jednak i one, w obliczu konkurencji
ze strony mniej restrykcyjnych odpowied-
nikw, nie mog znaczco zaostrza
swych wymaga (por. van Tulder i van
der Zwart, 2006, s. 243244). Tymczasem
kryteria powinny podlega cigej weryfi-
kacji i aktualizacji, w miar rozwoju
wiedzy z danego zakresu.
Podejmowane s dziaania na rzecz

7.

Rysunek 7.2. Przykady eko-etykiet: polski Eko-znak, system eko-etykietowania UE, niemiecki
Umweltzeichen, MSC, FSC, system znakowania rolnictwa ekologicznego UE, sprawiedliwy handel
(por. studium przypadku 14.P2)

w szczeglnoci w UE, w ktrej rwnole- Umweltzeichen, stworzony w 1977 r.,

gle dziaa kilka programw eko-etykieto- a wsplny system UE (typu I) zosta
wania, w tym jeden nadzorowany przez wprowadzony w 1992 r. (poprawiony
Komisj Euro-pejsk. Pierwszym syste- w latach 2000 i 2009). Na koniec 2009 r.
mem eko-etykietowania by niemiecki na rynku dostpnych byo prawie 25 000

7. Zarzdzanie acuchem dostaw 191

 produktw eko-etykietowanychw ramach
systemu UE (w tym zaledwie 18 z Polski).
Eko-etykiety przyznawane s po przepro-
wadzeniu uproszczonej LCA produktu,
na podstawie tak zwanych rozwaa doty-
czcych cyklu ycia (life cycle considera-
tions). Po przyznaniu produktowi unijnej
eko-etykiety jest on promowany przez
odpowiednie instytucje w UE i w poszcze-
glnych krajach, jak rwnie przez organiza-
cje konsumenckie i ochrony rodowiska,
aktywnie uczestniczce w programie.
Komisja Europejska promuje unijny program
eko-etykietowania, wraz z zielonymi zam-
wieniami publicznymi (narzdzie 7.N2).
Wskazuje te na uatwienie, jakie zapewnia
wybr etykietowanego produktu w porw-
naniu z sytuacj, w ktrej nabywca musi we
wasnym zakresie okreli kryteria i zweryfi-
kowa ich wypenianie przez oferentw.
W Polsce nadawaniem etykiety zajmuje si
Polskie Centrum Bada i Certyfikacji (PCBC),
ktre od 1998 r. administruje rwnie krajo-
wym Eko-znakiem (przyznanym dotychczas
ok. 100 produktom).
Systemy eko-etykietowania (w tym
unijny) bywaj krytykowane za to, e opie-
raj si na porwnaniach jedynie
w ramach wsko rozumianych kategorii
produktw, zamiast w ramach szerzej
rozumianych systemw wyrobw, dostar-
czajcych tej samej usugi. Drugie
z wymienionych podej pozwalaoby
na wybr rozwizania bardziej przyja-
znego dla rodowiska. Np. rne opcje
transportu powinny by uwzgldniane
w tej samej kategorii (w odniesieniu
do jednostki funkcjonalnej, takiej jak dzie-
siciokilometrowy dojazd do pracy, pi
dni w tygodniu), zamiast oddzielnego
traktowania samochodw osobowych
i autobusw (Kronenberg, 2007a, s. 159;
por. podrozdzia 8.4).
Podsumowujc, cho systemy certyfika-
cji tworzone byy z myl o uatwieniu
decyzji nabywcw, w rzeczywistoci
czsto te decyzje utrudniaj. Poza najbar-
dziej uznanymi systemami, nabywca
chccy dokona odpowiedzialnych zaku-
pw staje przed koniecznoci weryfikacji
kryteriw poszczeglnych systemw ety-
kietowania i skutecznoci ich egzekwowa-
nia. Bardziej korzystne, zwaszcza w przy-
padku duych nabywcw, moe wic by
ustalanie i stosowanie wasnych kryteriw
zakupw.

7.4. Podsumowanie
W rozdziale 1 zwrcilimy uwag, e rozwj zrwnowaony jest czsto stosowanym
kryterium, warunkujcym otrzymanie pomocy ze rodkw publicznych i midzynarodo-
wych. W biecym rozdziale przyjrzelimy si, jak podobne podejcie rozprzestrzenia
si w wiecie biznesu. Ochrona rodowiska, oferowanie godnych warunkw pracy
i poszanowanie dla lokalnych spoecznoci mog decydowa o nawizaniu i utrzymaniu
wsppracy midzy firmami. Wymg wywierania wpywu na dostawcw zapisany jest
w gwnych standardach dotyczcych systemu zarzdzania rodowiskowego, a w bardziej
zaawansowanej postaci wie si ze zrwnowaonym zarzdzaniem acuchem dostaw.
Wymienilimy zarwno relatywnie proste rozwizania, moliwe do wdroenia
w kadego rodzaju organizacji (np. kodeksy postpowania i standardy dla dostawcw),
jak rwnie bardziej zoone narzdzia, ktre wykorzystywane s gwnie przez due
przedsibiorstwa (audyty dostawcw, rozszerzona odpowiedzialno producenta).
Kade z tych rozwiza mona dostosowa do skali dziaania danego podmiotu, mona
rwnie tworzy inne narzdzia, skoncentrowane na zagadnieniach szczeglnie istot-
nych z punktu widzenia danej brany czy przedsibiorstwa.
Zrwnowaone zarzdzanie acuchem dostaw musi by zintegrowane ze wszyst-
kimi dziaaniami firmy i caego acucha dostaw. Musi dotyczy najwaniejszych

192
aspektw wpywu caego acucha na rodowisko i spoeczestwo. Dziaania te powinny
by jak najbardziej szczegowe, oparte na mierzalnych celach, najlepiej poczone
z oglnym systemem zarzdzania firm lub jej systemem zarzdzania zrwnowa-
onym rozwojem. Wprowadzenie szczegowych wymaga jest atwiejsze w odnie-
sieniu do wpywu na rodowisko i nieco trudniejsze w odniesieniu do wpywu na
spoeczestwo.
Zrwnowaone zarzdzanie acuchem dostaw znajduje zastosowanie zarwno
w globalnych korporacjach, jak i przedsibiorstwach dziaajcych jedynie w skali lokalnej
lub regionalnej (np. piekarni lub wdzarni ryb). W kadym przypadku firmy podejmuj
takie dziaania przede wszystkim po to, by wyrni sw ofert na tle konkurencji, podkre-
lajc jej dodatkowe cechy (warto dodan) potencjalnie istotne dla ostatecznych konsu-
mentw. Wana jest kontrola dostawcw i wybr tych, ktrzy w najwikszym stopniu
dbaj o rodowisko i spoeczestwo. Wymaga to take przyjcia podejcia zintegrowa-
nego i interdyscyplinarnego (por. cz I) oraz wspierania innowacyjnoci. Kolejnym
etapem takiego postpowania, ktremu przyjrzymy si w nastpnym rozdziale, jest analiza
moliwoci bardziej efektywnego korzystania z funkcji dostarczanych przez produkty.
Zoono produktw i acuchw dostaw, skupiajcych poszczeglne ogniwa
poredniczce midzy wszystkimi uczestnikami cyklu ycia produktu, wywouje
potrzeb nie tylko wsplnych dziaa uczestnikw acucha dostaw, ale rwnie
stosownej polityki. Przykadem mog by zielone zamwienia publiczne i nowe polityki,
takie jak Zintegrowana Polityka Produktowa UE. Wymaga ona podejcia zintegrowa-
nego i interdyscyplinarnego, opartego na zwikszonej wsppracy i wymianie informacji
w ramach acucha dostaw (Kronenberg, 2007a).

rda praktyczne
7.
PN-EN ISO 14001:2005. Norma okrela wymagania i wytyczne stosowania systemu
zarzdzania rodowiskowego, w tym w odniesieniu do wsppracy z dostawcami.
Rozporzdzenie nr 1221/2009 z 25 listopada 2009 r. w sprawie dobrowolnego udziau
organizacji w systemie eko-zarzdzania i audytu we Wsplnocie (EMAS) rozsze-
rzajce wymagania ISO 14001 o dodatkowe zagadnienia, w tym zwizane ze wsp-
prac z dostawcami.
Rozporzdzenie nr 66/2010 z 25 listopada 2009 r. w sprawie oznakowania ekologicz-
nego UE okrela zasady ustanawiania i stosowania dobrowolnego programu
eko-etykietowania UE.
Poradnik Zielone zamwienia publiczne, wydany przez Urzd Zamwie Publicznych
w 2009 r. (UZP, 2009).
Jednym z przydatnych narzdzi edukacyjnych z zakresu zarzdzania acuchem dostaw
jest tzw. gra piwna, w ktrej grajcy decyduj o wielkoci dostaw piwa (Senge, 1998,
s. 3964). Cho gra nie dotyczy zagadnie zwizanych z wpywem na rodowisko
i spoeczestwo, pokazuje zoony charakter zarzdzania systemem dostaw.
Uwzgldnienie w tych rozwaaniach wpywu na rodowisko i spoeczestwo sprawia,
e system ten staje si jeszcze bardziej zoony i trudny do zarzdzania.
Strony internetowe wymienionych w tekcie organizacji lub programw etykietowania,
na ktrych zainteresowani znajd wicej informacji nt. kryteriw lub sposobw
oceny dostawcw:
Acquisti e Sostenibilit <www.acquistiesostenibilita.org>;
Action Sustainability <www.actionsustainability.com>;
BuySmart Network <www.buysmartbc.com>;

7. Zarzdzanie acuchem dostaw 193

 Etykieta spoeczna rzdu Belgii <www.social-label.be>;
Forest Stewardship Council <www.fsc.org>;
Marine Stewardship Council <www.msc.org>;
Responsible Purchasing Network <www.responsiblepurchasing.org>;
System eko-etykietowania UE <www.ec.europa.eu/environment/ecolabel>.

Pytania
1. Podaj inne, ni wymienione w tekcie przykady sytuacji, w ktrych zmian zacho-
wa dostawcw wywoaa: (1) presja ze strony konsumentw; (2) presja ze strony
instytucji publicznych; (3) presja ze strony partnerw biznesowych (odbiorcw).
Dlaczego tak si stao?
2. Jak wspomnielimy w rozdziale, silna i skuteczna kontrola spoeczna przyczynia
si do ograniczenia rynku na produkty uciliwe dla rodowiska i spoeczestwa
i wzrostu konkurencyjnoci firm dziaajcych zgodnie z wymogami zrwnowa-
onego rozwoju. Jaki jest poziom kontroli spoecznej dziaalnoci firm w Polsce?
Z czego on wynika?
3. Organizatorzy wielkich midzynarodowych wydarze sportowych coraz czciej
kad nacisk na przestrzeganie zasad zrwnowaonego rozwoju. Przykadem s
wspomniane w tekcie igrzyska w Vancouver w 2010, ale te w Londynie w 2012
r. Po raz pierwszy do zrwnowaonego rozwoju odwoali si organizatorzy igrzysk
w Lillehammer w 1994 r. Dlaczego podobnego nacisku nie kad na zrwnowaony
rozwj organizatorzy mistrzostw Europy w pice nonej w 2012 r.? Jakie dziaania
mona podj, aby tego typu wydarzenie byo jak najbardziej zgodne z zasadami
zrwnowaonego rozwoju?
4. Jakie bariery utrudniaj wspprac firm w dokonywaniu wsplnych zakupw? Jak
mona je pokona?
5. Wymieniony w punkcie 7.2.2 przykad firmy Procter & Gamble pokazuje, e firmy
mog odnosi korzyci z odpowiedzialnych dziaa w krajach rozwijajcych si.
Nawizuje to do koncepcji Fortune at the Bottom/Base of the Pyramid (por. Praha-
lad, 2005) w krajach rozwijajcych si yje wicej ludzi ni w krajach rozwini-
tych, a wiele z ich podstawowych potrzeb nie zostao jeszcze zaspokojonych. Jakie
konsekwencje ma to dla zrwnowaonego rozwoju i zrwnowaonego zarzdzania
acuchem dostaw w szczeglnoci?
6. Na jakie bariery napotyka stosowanie zielonych zamwie publicznych w Polsce?
Jak mona je pokona?
7. Dlaczego nie kady system eko-etykietowania jest wiarygodny? Czym si kierowa,
przy wyborze programw, ktrym moemy zaufa?
8. Audyt prowadzony u dostawcy moe nie wykaza adnych nieprawidowoci, jeli
dostawca dobrze si do niego przygotuje i korzystnie dla siebie zaaranuje przebieg
wizyty audytorw. W jaki sposb zapewni wiksz skuteczno audytw, tak aby
ich wyniki odzwierciedlay faktyczn sytuacj kontrolowanych firm?

194
Studium przypadku 7.P1.
IKEA: niskie ceny, ale nie za wszelk cen
Przykad firmy IKEA ilustruje schemat, jaki powtrzyo wiele globalnych korporacji. Pod
wpywem oskare o naduycia wobec pracownikw i degradacj rodowiska oraz
wynikajcej z tych oskare presji ze strony spoeczestwa, firma uporzdkowaa wsp-
prac z dostawcami. IKEA wypracowaa modelowe rozwizania w zakresie zarzdzania
acuchem dostaw, ktre obowizuj rwnie w Polsce, przyjte jako element ujednoli-
conego dziaania korporacji. Dodatkowo na uwag zasuguje wsppraca firmy z intere-
sariuszami spoza wsko rozumianego acucha dostaw, majca na celu rozwizywanie
problemw z nim zwizanych.
Pierwsze problemy ze spenianiem przez dostawcw IKEA wymaga konsumentw
i wadz w krajach Europy Zachodniej pojawiy si ju na pocztku lat 1980. W 1992 r. koszty
przestoju produkcji i wykrycia dostawcy, odpowiedzialnego za stosowanie lakieru przekracza-
jcego dozwolon w Niemczech zawarto niebezpiecznych substancji, wyniosy ok. 67 mln
dol. (SPN, 2007, s. 21). Pojawiajce si w kolejnych latach doniesienia nt. wykrycia u dostawcw
IKEA pracy dzieci, niebezpiecznych i zych warunkw zatrudnienia w krajach rozwijajcych
si i w Europie Wschodniej oraz nielegalnego pozyskiwania drewna z lasw tropikalnych
ciyy na wizerunku firmy (van Tulder i van der Zwart, 2006; Esty i Winston, 2009).
Cho IKEA podkrelaa swoj odpowiedzialno i deklarowaa dziaania podejmowane
w tym zakresie wsplnie z dostawcami, co najmniej od lat 1970. (Edvardsson i Enquist,
2008), dziaania te nasiliy si w odpowiedzi na presj spoeczn w latach 1990. W 1999 r.
poczyniono wyrane zobowizania w zakresie zrwnowaonego zarzdzania acuchem
dostaw, a w 2000 r. ustanowiono, jako podstaw dziaa w tym obszarze, system kodeksw
dotyczcych zakupw i dystrybucji produktw IKEA (IKEA Way on Purchasing and
7.
Distributing Home Furnishing Products, IWAY).3 Sformuowane wymogi stosowane s
wobec przedsibiorstw z grupy IKEA oraz wszystkich dostawcw. Zoono problemu
moe ilustrowa fakt, e w 2008 r. IKEA wsppracowaa z 1380 dostawcami produktw
wyposaenia domu (z 54 krajw), 263 dostawcami usug transportowych i logistycznych, 76
dostawcami ywnoci i 50 dostawcami materiaw reklamowych. 17% dostaw IKEA pocho-
dzio z Polski (2 miejsce; na pierwszym miejscu znajdoway si Chiny 21% dostaw, a na
trzecim Wochy 8%).
System kodeksw IWAY
System kodeksw IWAY obejmuje oddzielne dokumenty, okrelajce wymagania wobec
dostawcw produktw wyposaenia domu, usug transportowych i logistycznych, ywnoci
oraz materiaw reklamowych. Szczegowe ramy wsppracy reguluj dwa standardy
IWAY, dotyczce zakupw i dystrybucji. Dodatkowe dokumenty przedstawiaj polityk
IKEA wobec pracy dzieci, zasady identyfikowalnoci pochodzenia produktw drzewnych,
zalecenia dotyczce gospodarowania odpadami niebezpiecznymi i procedur audytu.
Kodeksy IWAY odwouj si do konwencji i deklaracji ONZ i Midzynarodowej Organizacji
Pracy. Okrelaj, jak w praktyce powinny wyglda: przestrzeganie i kontrola wymaga oraz,
jakie konsekwencje zostan wycignite w przypadku ich niespenienia. Dostawcy zobowi-
zuj si do przekazywania wymaga dalej wstecz acucha dostaw (do poddostawcw).
Trzonem kodeksu s podstawowe wymagania przedstawione w tabeli 7.1. Ich przestrzeganie
maj zapewni oferowane przez firm szkolenia, a nawet pomoc finansowa, audyty oraz

3
Polityk wobec dostawcw (wraz z kodeksami IWAY) przedstawia strona internetowa firmy oraz jej raporty nt. zrwnowaonego
rozwoju, np. IKEA (2008).

7. Zarzdzanie acuchem dostaw 195

 procedury usuwania nieprawidowoci. Odpowiada za to ok. 80 pracownikw w biurach
zakupw IKEA na caym wiecie oraz 18 lenikw, ktrzy odwiedzaj i oceniaj dostawcw.
Jeli dostawcy nie s w stanie usun nieprawidowoci, wsppraca zostaje rozwizana.
W 2008 r. IKEA zrezygnowaa z 20 dostawcw z powodu nieprzestrzegania kodeksu IWAY,
a w przypadku kolejnych 28 nieprzestrzeganie kodeksu byo jednym z powodw rezygnacji
z wsppracy. Po wprowadzeniu w ycie systemu IWAY, zwolnionych zostao zreszt rwnie
kilku menederw zakupw, ktrzy nie postpowali zgodnie z kodeksem.
IKEA dy do tego, by wszyscy dostawcy w peni stosowali si do postanowie kodeksu.
Realizacja tego celu nastpuje jednak wolniej ni przewidywano. W 2008 r. w Chinach
w peni speniao wymogi IWAY zaledwie 7% dostawcw produktw wyposaenia domu.
Dla porwnania, w Europie byo to 81%. Ponisze przykady wybranych obszarw oddzia-
ywania IWAY (praca dzieci, zakupy drewna, ywnoci i usug logistycznych, procedury
audytu oraz wsppraca z klientami i innymi interesariuszami) ilustruj zoono zarz-
dzania acuchem dostaw w IKEA.
Polityka wobec zatrudniania dzieci obejmuje m.in. informowanie dostawcw, dlaczego
dzieci nie powinny pracowa. Prowadzone s kontrole, czsto niezapowiedziane, spraw-
dzajce, czy dostawcy wywizuj si ze swoich deklaracji. Jeli wykryte zostan przypadki
pracy dzieci, dostawcy w ramach rekompensaty zobowizani s do zapewnienia dziecku
moliwoci ksztacenia, co rwnie jest kontrolowane przez audytorw IKEA. Oprcz
obowizku wprowadzenia dziaa zapobiegajcych pracy dzieci w przyszoci, dostawca
przez p roku nie dostaje nowych zamwie. IKEA przyznaje, e nie jest w stanie zagwa-
rantowa, e w jej acuchu dostaw nie maj miejsca przypadki pracy dzieci, poniewa
wynika to w duej mierze z niedoskonaoci instytucjonalnych w krajach, z ktrych pochodz
dostawcy (por. podrozdzia 1.5). Dokada jednak stara, aby to zjawisko wyeliminowa.

Tabela 7.1. Podstawowe wymagania kodeksu IWAY (na podst. IKEA, 2008; <www.ikea.com>)

Spenianie przepisw krajowego i midzynarodowego;

prawa w zakresie ochrony rodowiska i warunkw pracy.

Wymagania wejciowe zakazane praktyki: zatrudnianie dzieci, praca przymusowa, istotna

(warunkujce degradacja rodowiska, powane zagroenia dla bezpieczestwa;
rozpoczcie wsppracy) wymagane praktyki: dokumentowany czas pracy i ubezpieczenia
od wypadkw dla pracownikw.

Warunki pracy przestrzeganie podstawowych praw czowieka, godne i uczciwe

traktowanie pracownikw;
wymagane praktyki: zapewnienie zdrowego i bezpiecznego
miejsca pracy; bezpiecznych budynkw, uzasadnionej prywatno-
ci, ciszy i warunkw higieny osobistej (jeli pracodawca zapew-
nia zakwaterowanie); co najmniej minimalnego wynagrodzenia
ustalonego w danym kraju i rekompensaty za nadgodziny;
zakazane praktyki: dyskryminacja; nielegalne nadgodziny;
przeciwdziaanie zwizkom zawodowym i innym formom samoor-
ganizacji pracownikw; psychiczne i fizyczne kary, molestowanie.

Ochrona rodowiska cige obnianie wpywu na rodowisko;

dziaania na rzecz: ograniczania zuycia energii, odpadw i emisji
zanieczyszcze;
zapewnienie waciwych sposobw zagospodarowania odpadw
niebezpiecznych, recyklingu i ponownego wykorzystania
surowcw i zuytych produktw.

Zobowizanie IKEA do solidnoci wobec dostawcw i pomagania im w zakresie

wywizywania si z wymaga;
przy poszanowaniu dla rnych kultur i rodowiska.

196
 W ramach polityki dotyczcej zakupw drewna, IKEA zobowizaa si do:
niekupowania drewna z terenw cennych przyrodniczo;
niekupowania drewna z nielegalnych wyrbw;
kupowania drewna tylko z lasw zarzdzanych w certyfikowany, zrwnowaony
sposb.
Zarzdzanie relacjami z dostawcami przebiega wedug tzw. modelu schodw (rysunek
7.3). Poziomy 1 i 2 odpowiadaj podstawowym warunkom dotyczcym identyfikowal-
noci drewna, zgodnoci z prawem, niepozyskiwania drewna z obszarw chronionych
i innych cennych przyrodniczo, a take niepozyskiwania drewna z plantacji zaoonych
po roku 1994 w miejscu wykarczowanych lasw. Poziom 3 dodaje procedury wsppracy
z dalszymi ogniwami acucha dostaw, a poziom 4 zakada zewntrzn weryfikacj,
obecnie jedynie wg standardu FSC. Zgodnie z planami, do koca 2009 r. 30% drewna
miao pochodzi od dostawcw znajdujcych si na poziomie 4, a 100% od dostawcw
przynajmniej z poziomu 2. Dugoterminowym celem jest pozyskiwanie drewna wycznie
od dostawcw odpowiadajcych poziomowi 4. Za kontakty z dostawcami odpowiada
wspomniany zesp lenikw, ktrych dodatkowym zadaniem jest edukowanie dostawcw
w zakresie znaczenia zrwnowaonej gospodarki lenej. Blisze kontakty z dostawcami
przyniosy rwnie korzyci w postaci eliminacji porednikw.

7.

Rysunek 7.3. Model schodw stosowany przez IKEA w przypadku zakupw drewna (na podst.
IKEA, 2008; <www.ikea.com>)

Wobec dostawcw ywnoci, obok kodeksu IWAY, IKEA stosuje dodatkowe wyma-
gania dotyczce jakoci i wpywu na rodowisko. Przykadem moe by zakaz pozyski-
wania ryb z zagroonych populacji, w tym dorszy z Morza Batyckiego. W 2008 r. po raz
pierwszy przeprowadzono kontrol przestrzegania IWAY przez dostawcw ywnoci.
Cho tylko 13% z nich w peni przestrzegao kodeksu, oczekiwano, e w 2009 r. bdzie
to ju 100%. Dostawcy materiaw reklamowych, obok IWAY, musz spenia szczeg-
owe wymagania dotyczce np. okrelonych waciwoci papieru.
W odniesieniu do dostawcw usug logistycznych i transportowych, IKEA wymaga
stosowania nowoczesnych pojazdw oraz ustanawiania i przestrzegania trzyletnich
celw ograniczania emisji zanieczyszcze. IKEA wspiera wymian najlepszych praktyk

7. Zarzdzanie acuchem dostaw 197

 midzy dostawcami usug. Jednak udzia kolei w transporcie towarw IKEA spada
i w 2008 r. wykorzystano j do transportu zaledwie 4% towarw (wg objtoci), podczas
gdy 69% przetransportowano ciarwkami.
Kodeks IWAY okrela, jak wyglda audyt (otwarcie, wizyta w fabryce, przegld
dokumentacji, wywiady z pracownikami, zamknicie, raport) i kto go przeprowadza.
Audyty maj na celu wspieranie stosowania IWAY. Kady dostawca podlega audytowi
co najmniej raz na 2 lata, a w Chinach minimum raz w roku. W razie koniecznoci audy-
torzy pomagaj w opracowaniu dziaa naprawczych i sprawdzaj postpy w ich reali-
zacji. W wybranych krajach, w tym w Chinach, IKEA oferuje rwnie szczeglne
wsparcie dla postpowania zgodnego z IWAY. Cho we wszystkich przypadkach stoso-
wane s identyczne kryteria audytu, w zalenoci od potrzeb audyty mog by zapowie-
dziane lub niezapowiedziane. Na 693 audyty przeprowadzone w Azji w 2008 r., a 359
byo niezapowiedzianych (52%). W Europie niezapowiedzianych byo zaledwie 21 z 480
audytw (4%). Do oceny pracy audytorw i funkcjonowania caego systemu, angao-
wani s audytorzy zewntrzni.
Wsppraca z innymi interesariuszami
W ramach zrwnowaonego acucha dostaw, IKEA wywiera rwnie wpyw
na klientw. Jedn z form takiej wsppracy jest oferowanie produktw do samodziel-
nego montau. Rozwizanie to, z powodzeniem stosowane przez firm ju od lat 1950.,
pozwala na pakowanie produktw w paskie paczki, a w konsekwencji efektywne
wykorzystanie rodkw transportu i mniejsze emisje zanieczyszcze. Inne przykady
wsppracy z klientami obejmuj:
zachcanie klientw do oddawania zuytych produktw, takich jak arwki ener-
gooszczdne, aby zapewni ich waciwe zagospodarowanie;
eliminowanie darmowych jednorazowych toreb od 2006 r., a w Polsce od 14
wrzenia 2007 r., i promowanie toreb wielokrotnego uytku;
zachcanie klientw do poytecznych dziaa, np. zbirka pienidzy na projekty
realizowane przez IKEA wsplnie z UNICEF i Save the Children.
Ostatni z powyszych przykadw nawizuje do wsppracy IKEA z innymi interesa-
riuszami majcej na celu wsparcie dla zrwnowaonego zarzdzania acuchem dostaw
(IKEA, 2008, s. 9). Dziaania prowadzone wsplnie z UNICEF i Save the Children
na rzecz poprawy sytuacji dzieci w krajach rozwijajcych si maj sprawi, by zdrowe,
lepiej wyksztacone dzieci tworzyy lepsze spoeczestwo, ktre samo sprzeciwi si
pracy dzieci. Wsppraca z WWF majca na celu powstrzymanie nielegalnej wycinki
drzew na Syberii i ich transportu do Chin (lobbing na rzecz zaostrzenia prawa w Rosji,
wsppraca z wadzami celnymi, edukacja lenikw i kontrolerw) chroni lasy, ale zapo-
biega rwnie psuciu rynku przez drewno nielegalnego pochodzenia (kosztom
zewntrznym zwizanym z obnieniem konkurencyjnoci i sprzeday drewna legalnego
pochodzenia).
Wnioski
Opisane dziaania dotyczce zarzdzania acuchem dostaw s wynikiem wielu
wydarze majcych miejsce na wiecie na przestrzeni ostatnich lat, wynikaj te z wielu
lat dowiadcze firmy IKEA. W Polsce zostay przyjte jako element dziaa midzyna-
rodowej korporacji, w ktrej obowizuj ujednolicone zasady. Odnoszc t sytuacj
do polskiej rzeczywistoci, warto zwrci uwag, e firmy takie jak IKEA mogyby
odegra bardzo korzystn rol w zatrzymaniu procederu wycinania Puszczy Biaowieskiej
i mie wpyw na zachowanie tego wyjtkowego dziedzictwa przyrody (por. studium

198
przypadku 1.P1). Wymagaoby to od nich jednoznacznego powstrzymania si
od zakupw drewna pochodzcego z tego obszaru. W poczeniu z akcj promujc
tak decyzj w mediach, przyczynioby si to do wzrostu poparcia dla idei rozszerzenia
parku narodowego. Prawdopodobnie, gdyby tak decyzj podjli najwiksi odbiorcy
(np. IKEA), inne firmy poszyby w ich lady, co dostarczyoby ostatecznego argumentu
za rozszerzeniem parku brak popytu na drewno pochodzce z terenu Puszczy
Biaowieskiej.
Wsppraca IKEA z dostawcami wyznacza standardy dla przedsibiorstw na caym
wiecie, warto wic, aby rwnie polskie przedsibiorstwa wzoroway si na podob-
nych dziaaniach. Przyjta polityka oferowania klientom niskich cen, ale nie za wszelk
cen przynosi jednoczenie korzyci w postaci lepszych relacji z dostawcami oraz
poprawy warunkw ycia w krajach, z ktrych pochodz produkty IKEA. Praca audy-
torw nie polega wic jedynie na kontrolowaniu, ale w jeszcze wikszym stopniu
na budowaniu relacji z dostawcami i edukacji. Przykad pokazuje jednak rwnie,
e zarzdzanie acuchem dostaw to praca w toku, wymagajca wsparcia ze strony
najwyszego kierownictwa i cigego doskonalenia, szczeglnie trudna biorc pod
uwag globalny charakter dziaania firmy i rnorodno rodowisk, z ktrych wywodz
si dostawcy. Wprowadzenie analogicznych dziaa w skali regionalnej lub krajowej
powinno by atwiejsze.
Pytania
1. IKEA stosuje podobne zasady dziaania na wszystkich rynkach, na ktrych jest

7.
obecna. Z czego to wynika?
2. W jakich obszarach i na jak skal dziaania podobne do podejmowanych w IKEA
mogyby sta si udziaem polskich maych i rednich przedsibiorstw?

7. Zarzdzanie acuchem dostaw 199

 Rozdzia 8.
Zastpowanie produktw usugami
8.1. Wprowadzenie
Przed przeczytaniem tego rozdziau prosimy przyjrze si swojej kolekcji filmw na
pytach DVD. Kady z nas zgromadzi ich troch... U niektrych zajmuj cay rega,
u innych niepen pk. Teraz, przygldajc si poszczeglnym pytom, prosimy zasta-
nowi si, ile razy byy odtwarzane.
Okazuje si, e w krajach rozwinitych kada pyta odtwarzana jest statystycznie
tylko okoo jednego razu. Przyjmujc, e niektrzy uytkownicy kilkakrotnie wracaj do
tych samych filmw, wiele pyt nigdy nie zostao wykorzystanych. Powodw, dla
ktrych pyt nie wykorzystano, moe by wiele: pyta zostaa kupiona pod wpywem
impulsu, otrzymana w prezencie, brak czasu. W kadym przypadku mamy jednak do
czynienia z tym samym efektem marnotrawieniem funkcji rodowiska (w tym
zasobw) niezbdnych do wytworzenia pyty.
Podstawow funkcj filmu na pycie DVD jest dostarczanie rozrywki, wiedzy lub
wrae estetycznych w czasie jego odtwarzania. Funkcj t zaspokoi mona rwnie
wypoyczajc ten sam film w wypoyczalni filmw DVD lub poyczajc go od znajo-
mych, czy wreszcie ogldajc go w telewizji lub kinie (jeli jest dostpny). Wypoyczenie
jest bezporedni alternatyw dla posiadania filmu na wasno. Stanowi przykad
bardziej efektywnego wykorzystania produktu, a tym samym zasobw niezbdnych do
jego wytworzenia, poniewa dostarcza on swej funkcji wielokrotnie. Wypoyczajc
zwikszamy intensywno wykorzystania produktu do czego moemy si przyczyni
zarwno jako konsumenci, jak i przedsibiorcy.
Przykad filmu na pycie DVD doskonale pokazuje mechanizm zwikszania efek-
tywnoci wykorzystania zasobw (i innych funkcji rodowiska niezbdnych do wytwo-
rzenia produktu) za pomoc zastpienia produktu usug. Odnosi si do produktu,
ktry kady z nas doskonale zna, w zwizku z czym moemy sobie ten mechanizm
atwo wyobrazi. Moemy jednak wyobrazi sobie rwnie sytuacj, w ktrej wypoy-
czalnia znajduje si daleko od miejsca, w ktrym zamierzamy obejrze film i, aby do
niej dotrze, musimy np. skorzysta z samochodu. Rozpatrujc wpyw produktu na
rodowisko na przestrzeni caego cyklu ycia (narzdzie 5.N1), wczajc podre
zwizane z wypoyczaniem, moe si okaza, e w przypadku tak niewielkiego
i prostego produktu jak pyta DVD, korzyci zwizane z wielokrotnym wykorzysta-
niem zostan zneutralizowane przez emisje zwizane z transportem. Z drugiej strony
rwnie w celu nabycia pyty konsument musi pokona odlego, jaka dzieli go
od miejsca zakupu.
Moemy jeszcze wyraniej dostrzec korzyci zwizane z wypoyczaniem w przypadku
zwikszania efektywnoci wykorzystania rwnie innych produktw np. narzdzi
budowlanych. Zgodnie z badaniami przeprowadzonymi w kilku krajach rozwinitych, staty-
styczny czas wykorzystania wiertarki przez uytkownika, ktry nie korzysta z niej z przyczyn
zawodowych, wynosi od 5 do 20 minut. Ca reszt fazy uytkowania urzdzenie spdza
bezczynnie w szafie, garau lub innym miejscu. O ile moglibymy zastanawia si, czy
koszty zewntrzne transportu nie przewysz korzyci zwizanych ze wzrostem efektyw-
noci wykorzystania wypoyczanej pyty, o tyle w przypadku urzdzenia tak zoonego jak
wiertarka podobne wtpliwoci znacznie atwiej jest rozwia. Wypoyczalnie sprztu
budowlanego stanowi wic kolejny przykad zastpowania produktw usugami

200
 umoliwiania konsumentom korzystania z funkcji, jakiej dostarczaj produkty tylko
wtedy, gdy ta funkcja jest im potrzebna; bez posiadania ich na wasno.
Sprzeda produktw to przestarzay biznes takie opinie pojawiaj si zarwno
w literaturze z zakresu zarzdzania, jak i z zakresu eko-efektywnoci i projektowania
rozwiza relatywnie mniej uciliwych dla rodowiska (por. Tukker i Tischner, 2006).
Firmy powinny koncentrowa si na zaspokajaniu potrzeb konsumentw, sprzeday
satysfakcji lub dowiadcze chodzi wic o sprzeda zintegrowanych rozwiza lub
systemw produktowo-usugowych. Jednoczenie podejcie to moe zapewni przewag
konkurencyjn producentom z krajw rozwinitych, ktrzy nie maj szans na wygranie
tradycyjnej konkurencji cenowej z tanimi produktami z krajw takich jak Chiny.
Wypoyczanie nie jest oczywicie jedyn form zastpowania produktw usugami, cho
dobrze ilustruje jego istot. W wielu przypadkach do zaspokojenia potrzeby konsumenta
niezbdny jest nie sam produkt, ale usuga jakiej dostarcza. Usug zaspokajajc dan potrzeb
mona dostarczy udostpniajc produkt konsumentowi, albo wiadczc j we wasnym
zakresie (np. wiercenie jako element usugi remontowej). Rozwj ronych rozwiza tego
typu doprowadzi do powstania zbiorczo okrelajcego je pojcia systemu produktowo-usu-
gowego (productservice system, PSS). Zanim bliej przyjrzymy si systemom produktowo-usu-
gowym i ich przykadom, zastanwmy si nad koncepcj gospodarki opartej na funkcjonal-
noci, w ktr wpisuj si omawiane w tym rozdziale zagadnienia.

8.2. Gospodarka oparta na funkcjonalnoci

Prawie caa teoria ekonomii w rzeczywistoci dotyczy usug. Przedmioty materialne
stanowi jedynie medium przenoszce niektre z tych usug, a o tym, e znajduj si
w obrocie na rynku decyduj wanie zwizane z tymi usugami preferencje konsumentw
(usug tych przedmioty materialne dostarczaj w fazie uytkowania lub wspomagajc
8.
procesy produkcyjne). Jednak (jako spoeczestwo, red.) uparcie trwamy przy odnoszeniu
si do ostatecznej konsumpcji dbr, jakby przedmioty materialne, takie jak paliwa, mate-
riay i ukoczone produkty w jaki sposb znikay w prni. (...) Z pewnoci jednak
odpady z procesw produkcji i konsumpcji pozostaj i zwykle wiadcz antyusugi (...)
raczej ni usugi. (...) Na wejciu do systemu znajduj si paliwa, ywno i zasoby natu-
ralne, ktre s czciowo przetwarzane na dobra finalne a czciowo staj si odpadami.
Poza przyczynianiem si do wzrostu inwentarza, dobra finalne ostatecznie wchodz
w skad strumienia odpadw. Tym samym dobra, ktre konsumujemy w rzeczywistoci
dostarczaj jedynie pewnych usug. Substancja, z ktrej si skadaj wci istnieje i musi
by ponownie wykorzystana lub usunita do otaczajcego nas rodowiska.
Tak o gospodarce w 1969 r. napisali Robert Ayres i Allen Kneese, prekursorzy zrw-
nowaonego rozwoju. Ayres i Kneese (1969, s. 284) zacytowali rwnie Franka Knighta,
ktry w 1921 r. stwierdzi, i podstawow wielkoci ekonomiczn (w kategoriach
wartoci lub uytecznoci) jest usuga, a nie produkt. Koncepcja dbr, dostarczajcych
raczej usug ni zaspokajajcych potrzeby w swej fizycznej postaci, staa si jedn
z najwaniejszych w ekologii przemysowej (por. podrozdzia 5.3). Jak Ayres i Kneese
powtrzyli w 1989 r. (s. 90) jedyn rzecz, jak konsumujemy, jest uyteczno.
Z ekonomicznego punktu widzenia, zastpowanie produktw przez usugi prowadzi
do rosncej intensywnoci wykorzystania tych produktw, a w konsekwencji do ograni-
czenia zuycia materii i energii przecitnie na kade ich uycie. Poniewa termin opie-
ranie gospodarki na usugach moe rwnie odzwierciedla rosncy udzia usug
w PKB, dla uniknicia niejednoznacznoci lepiej w tym kontekcie uywa terminu
gospodarka oparta na funkcjonalnoci. Przedmiotem obrotu jest w niej uyteczno

8. Zastpowanie produktw usugami 201

 lub funkcja, ktrej dostarcza produkt lub usuga, a nie sam produkt w jego materialnej
postaci.1
Fakt, i konsumpcji podlega usuga jakiej dostarcza produkt, a nie jego fizyczna posta,
jest rwnie mocno podkrelany w ramach oceny cyklu ycia (LCA; por. narzdzie 5.N1)
i innych miar (np. MIPS; por. podrozdzia 5.2), opartych na koncepcji jednostki funkcjo-
nalnej ilociowej miary usugi lub uytecznoci dostarczanej przez produkt. Przykadem
jednostki funkcjonalnej jest wytwarzanie pewnej iloci wiata o okrelonych waciwo-
ciach w okrelonym okresie; suszenie okrelonej iloci rk lub wydrukowanie okrelonej
iloci stron o okrelonej jakoci wydruku. Funkcji tych dostarczy mog rnego rodzaju
produkty lub usugi, z ktrymi zwizany jest rwnie rny poziom presji na rodowisko.
W konsekwencji, w literaturze dotyczcej LCA, termin produkt zastpowany jest przez
system wyrobu. Podkrela to, e funkcja (lub usuga) wymaga wicej ni tylko produktu,
ktry ostatecznie jej dostarcza i z ktrym konsument ma kontakt. W LCA wpyw produktu
na rodowisko zestawiony jest z waciw dla niego jednostk funkcjonaln, co uatwia
porwnania midzy rnymi systemami wyrobw, dostarczajcymi tej samej funkcji.
Mylenie funkcjonalne przyjte zostao rwnie w ramach eko-projektowania (narzdzie
5.N2), ktre polega na tworzeniu produktu dostarczajcego tej samej funkcji przy minima-
lizacji negatywnego wpywu na rodowisko.
Zastpowanie produktw przez usugi stanowi daleko idc innowacj, pozwalajc na
znaczn popraw efektywnoci wykorzystania rodowiska przez spoeczestwo i gospo-
dark. Posugujc si hierarchi eko-innowacji, ktr zaproponowa Nuij (2001), moemy je
zaklasyfikowa jako innowacj funkcyjn (rysunek 8.1). Polega ona na nowatorskim dostar-
czeniu funkcji uytkownikowi. Udoskonalenie produktu lub jego przeprojektowanie (do
czego odwoalimy si w rozdziale 5) nie zmienia sposobu dostarczania konsumentowi
funkcji, a jedynie usprawnia istniejce rozwizania. Z kolei innowacja systemowa wie si
z przeprojektowaniem caego systemu zaspokojenia potrzeby konsumenta w cakiem no-
wy sposb, wymagajcy zmian przekraczajcych moliwoci pojedynczego przedsibiorstwa.

Rysunek 8.1. Rodzaje innowacji i zwizany z nimi umowny poziom eko-efektywnoci (Nuij, 2001, s. 50)

1
W pewnym sensie przypomina to outsourcing koncepcj zarzdzania, zgodnie z ktr organizacje powinny specjalizowa si
w swej podstawowej dziaalnoci, a funkcje, ktre nie s trzonem ich dziaalnoci, zleca podwykonawcom (np. sprztanie, ochron,
obsug ksigow lub informatyczn). Wyspecjalizowani podwykonawcy mog wwczas obsugiwa rne podmioty, wiadczc
wobec nich t sam usug. Ich praca jest wic wykorzystywana bardziej efektywnie, ni w pierwszej firmie.

202
 Dla ilustracji rnych poziomw innowacji posumy si przykadem dodatkw,
ktre producenci dostarczaj wraz z produktami, aby zwikszy ich atrakcyjno.
W przypadku zabawek dla dzieci dodawanych do posikw McDonalds lub patkw
Kellogg, przykadem udoskonalenia produktu byo zobowizanie firm (dobrowolne
w przypadku McDonalds i wymuszone w przypadku Kellogg) do niestosowania
w zabawkach szkodliwych substancji np. baterii zawierajcych rt (Esty i Winston,
2009, s. 114115). Innowacja funkcyjna mogaby w tym przypadku polega na zmianie
formy dodatku na niematerialn np. bilet na koncert ulubionej przez dzieci
i modzie gwiazdy lub co jeszcze bardziej uytecznego, jak dostp do internetowej
usugi edukacyjnej. Innowacja systemowa, wymagajca wsppracy midzy rnymi
producentami, mogaby dotyczy wsplnej decyzji o zaprzestaniu dodawania do
produktw niepotrzebnych gadetw. Jako najbardziej zaawansowany element strategii
konkurowania, Esty i Winston (2009, s. 197) wymieniaj wic wyobraenie sobie swojej
dziaalnoci na nowo w nowym kontekcie (reimagine).
Jak zauwaylimy w rozdziale 5, innowacja produktowa czsto nie rozwizuje
problemw zwizanych z wpywem produktu na rodowisko. W szczeglnoci moe si
z ni wiza efekt zwrotny. Innowacja funkcyjna przeciwdziaa tym problemom
w wikszym stopniu. Najbardziej zaawansowana jest innowacja systemowa, ktra ma
jednak miejsce stosunkowo rzadko. Rwnie wikszo poradnikw dla biznesu
koncentruje si na pierwszych dwch rodzajach innowacji (w tym Laszlo, 2008; Esty
i Winston, 2009). S jednak i takie, ktre koncentruj si na innowacjach funkcyjnych
i systemowych (Charter i Tischner, 2001; Halme i in., 2004; Tukker i Tischner, 2006).
Zainteresowani czytelnicy znajd w tych ksikach wiele przykadw systemw produk-
towo-usugowych, ilustrujcych moliwoci dokonania innowacji co najmniej funkcyj-
nych. Podobne pomysy wdraane s przez firmy na caym wiecie, zarwno przez
8.
midzynarodowe korporacje, jak i wyspecjalizowane mae i rednie przedsibiorstwa.

8.3. Systemy produktowo-usugowe (PSS)

8.3.1. Koncepcja i przykady systemw produktowo-usugowych
Tworzenie systemw produktowo-usugowych (PSS) wymaga podejcia systemowego
(rozdzia 2), biorcego pod uwag cay system, w ramach ktrego funkcjonuje dany
produkt. PSS stanowi alternatyw dla tradycyjnych wzorcw konsumpcyjnych opartych
na wasnoci, poniewa nacisk kadzie si w ich ramach na nabywanie funkcji dostar-
czanych przez produkty, a nie ich materialnej postaci. PSS przynosz nowe moliwoci
dla producentw, ale napotykaj rwnie na pewne bariery rynkowe.
W przypadku PSS prawo wasnoci do produktw zachowuj podmioty, ktre
uywaj ich dostatecznie czsto, by uzasadniao to ich wyczne posiadanie lub te, ktre
czerpi korzyci z udostpniania ich innym uytkownikom. Zwykli konsumenci uywaj
tych produktw tylko wwczas, gdy potrzebuj ich usug. Zmienia to wzorce konsump-
cyjne i ogranicza ilo nieuywanych produktw spoczywajcych na strychach lub
w piwnicach, a ktre ostatecznie utylizowane s przed upywem technologicznego
koca ycia. W wyniku skoncentrowanej wasnoci produktw, ich recykling i utylizacja
s rwnie uatwione, w zwizku z czym PSS przyczyniaj si do ograniczenia zuycia
zasobw i degradacji rodowiska. W tym przypadku ostateczna presja produktw na
rodowisko zaley przede wszystkim od wpywu, jaki wywieraj w fazie uytkowania,
w zwizku z czym szczeglny nacisk powinien by pooony na t wanie faz w czasie
eko-projektowania. PSS faworyzuj produkty, ktre projektowane s z myl o trwaoci

8. Zastpowanie produktw usugami 203

 i wielokrotnym uytkowaniu, a take z uwzgldnieniem moliwoci ich unowocze-
nienia. Musz rwnie by relatywnie bardziej wytrzymae. Konsumenci nie posia-
dajcy produktu na wasno, a tym samym nie bdcy bezporednio za niego odpo-
wiedzialnymi, zwykle w mniejszym stopniu o niego dbaj. Wykorzystuj go czsto
mniej efektywnie, a w konsekwencji mog zniszczy szybciej, ni gdyby byli jego
wacicielami.
W przypadku niektrych PSS istotne s rwnie zwizane z nimi korzyci spoeczne.
Naley do nich zwaszcza zapewnienie szerszego dostpu do oferowanych za ich
porednictwem produktw, a take penienie istotnych funkcji spoecznych, takich jak
dostarczanie informacji czy kontaktw. Przyjrzymy si im w studium przypadku 8.P1,
powiconym bibliotekom publicznym w Polsce.
Mont i Plepys (2004) przeanalizowali szereg potencjalnych czynnikw sukcesu
PSS. Odnosiy si one przede wszystkim do ram prawnych, opacalnoci ekono-
micznej, przyjaznoci dla rodowiska, akceptacji przez konsumentw i wykorzystania
istniejcych powiza i infrastruktury (w przeciwiestwie do tworzenia nowych).
Autorzy ci wywnioskowali, e tworzenie PSS byoby opacalne w przypadku rela-
tywnie drogich i rzadko uywanych produktw, ktre na dodatek zajmuj duo prze-
strzeni i z ktrymi wi si znaczce koszty, jak ubezpieczenie i utrzymanie. Rzadko
kto posiada na wasno np. kajak lub rower wodny. Obecnie popyt na PSS ogranicza
si wic do nielicznych produktw i wynika w wikszym stopniu z tradycji ni
z nowego sposobu mylenia (dzieje si tak np. w przypadku publicznych pralni
w niektrych krajach). Moe te napotka na szczeglne bariery w krajach, takich jak
Polska, ktre odeszy od systemu komunistycznego i ktrych spoeczestwa z du
nieufnoci podchodz do nowych pomysw zwizanych ze wsplnym uytkowa-
niem lub wspln wasnoci.
Niektrzy producenci postrzegaj PSS jako zagroenie, obawiajc si obnienia
poziomw produkcji i sprzeday; inni dostrzegaj zwizane z tak strategi korzyci.
Jeli producent sprzedawa bdzie produkty, ktre nastpnie stayby si czci PSS,
musz one by bardziej trwae, a zatem rwnie drosze, co pozwala na osignicie
wyszych przychodw. Ponadto, sprzeda usug produktw i utrzymywanie ich, zamiast
tradycyjnej sprzeday, zwykle rwnie pozwala na osignicie wyszego zysku.
Koncepcj t stosuj z powodzeniem przedsibiorstwa, takie jak Xerox lub Coockson.
W Polsce przykadu tej innowacji dostarcza firma Wega z ukowa (woj. pomorskie),
oferujca m.in. usug wynajmu odziey roboczej. Znanym przykadem, cho nie zako-
czonym takim sukcesem, jest te amerykaski Interface.
Xerox nie tylko sprzedaje swoje produkty, ale rwnie udostpnia je w ramach
leasingu, ktry uatwia odbir produktw od uytkownikw po zakoczeniu ich
okresu eksploatacji. Od 1991 r. w firmie Xerox przyjto zasad, e produkty powinny
mie wicej ni 1 ycie, ktrej realizacja wymaga ponownego wykorzystania
produktw i ich elementw oraz recyklingu pozostaych materiaw, z ktrych
zostay one wykonane (rysunek 8.2). Dziki bliskiej wsppracy z uytkownikami,
m.in. wynikajcej z postrzegania sposobu dziaania firmy jako dostarczania usug
urzdze kopiujcych, w 2006 r. Xerox ponownie wykorzysta lub podda recyklin-
gowi 91% odpadw (nie liczc odpadw niebezpiecznych; Xerox, 2008, s. 46).
Podobnie jak w przypadku programw eko-efektywnoci, przytoczonych w podroz-
dziale 5.2, dziki eko-projektowaniu produktw i odpowiedniej organizacji wsp-
pracy z uytkownikami, Xerox uzyskuje oszczdnoci sigajce kilkuset milionw
dol. rocznie (Xerox, 2008, s. 43).

204
Rysunek 8.2. Wicej ni jedno ycie produktw w firmie Xerox (opracowanie wasne na podst.
Xerox, 2008, s. 43)
8.
Dziaajca od 1990 r. Wega oferuje przedsibiorstwom kompleksow obsug
w zakresie zaopatrzenia w sprzt ochrony osobistej i akcesoria BHP. Wychodzc
z zaoenia, e funkcj tego sprztu jest zabezpieczenie pracownikw, firma propo-
nuje innowacyjne rozwizania, ktre zapewniaj stay i pewny dostp do sprztu
odpowiedniej jakoci, bez koniecznoci posiadania go na wasno. Do usug firmy
naley m.in. outsourcing zaopatrzenia, magazynowania i zarzdzania sprztem BHP
oraz wynajem i serwis odziey roboczej. W ramach drugiego z wymienionych
rozwiza, Wega dostarcza klientom odzie robocz i cyklicznie j wymienia, doko-
nujc reperacji i czyszczenia. Wega pozostaje wacicielem produktw uywanych
przez klientw, a za uytkowanie pobiera sta opat miesiczn. Odzie jest produ-
kowana w oparciu o indywidualne uzgodnienia z klientami (wczajc w to kody
kreskowe, logo klienta i spersonalizowane oznakowanie uytkownikw), a nastpnie
dostarczana do klienta. Oznakowanie odziey zapewnia moliwo uywania jej przez
tych samych pracownikw oraz sprawnej kontroli usugi przez system komputerowy.
Wega dostarcza rwnie szafki do przechowywania odziey czystej i brudnej, ktre
take mog by wynajmowane.
Interface Inc., najwikszy na wiecie producent dywanw dla firm, w ramach
swych dziaa na rzecz zrwnowaonego rozwoju wprowadzi eksperymentalne
rozwizanie, polegajce na leasingu dywanw. Punktem wyjcia byo stwierdzenie, e
dla klienta wane jest nie posiadanie dywanu, ale pokrycia podogi o odpowiednich
waciwociach. Klienci nie musz zatem kupowa nowego dywanu, jeli tylko mona
sprawi, e stary spenia bdzie wymagane od niego funkcje. Na wybranych rynkach
Interface zaoferowa umow, nazwan Evergreen Services Agreement (ESA), w ramach

8. Zastpowanie produktw usugami 205

 ktrej zapewnia klientom bardzo dobry stan dywanu przez ustalony okres. Zamiast
paci z gry za cay okres uywania dywanu i jego reperacj, klient paci comie-
siczne raty w uzgodnionym okresie. Jeli dywan si zuy, zwracano go do fabryki
i przetwarzano na wkna, z ktrych tworzono nowy dywan, co prowadzio do
zamknicia obiegu zasobw. Cho ESA wci znajduje si w ofercie Interface,
z powodw podatkowych i organizacyjnych (por. Esty i Winston, 2009, s. 134135),
rozwizanie to przyjo si tylko na niewielk skal.

8.3.2. Rodzaje systemw produktowo-usugowych

Najczciej spotykane rodzaje istniejcych PSS obejmuj wsplne uytkowanie, leasing
i wynajem, ktre rni si przede wszystkim ze wzgldu na to, kto zachowuje prawo
wasnoci do produktu i w zwizku z tym, kto jest odpowiedzialny za jego utrzymanie
(Kronenberg, 2007a, s. 156157).
Istniej dwie podstawowe formy wsplnego uytkowania gdy kilka osb
korzysta z tego samego produktu (np. samochodu) jednoczenie (okrelane angiel-
skim sowem pooling) lub w rnym czasie (sharing); sposb uycia jest wic jedno-
czesny lub sekwencyjny (Mont, 2000, s. 27; por. narzdzie 11.N2).2 W przypadku
wsplnego uytkowania, produkty zwykle posiadane s przez grup uytkownikw
(przykadem moe by wsplna maszyna do prania w budynku wielorodzinnym lub
nawet wsplna drabina czy skrzynka z narzdziami, posiadane przez grup ssiadw).
W konsekwencji ilo produktw jest ograniczana, a usugi, ktrych dostarczaj,
uywane s bardziej efektywnie. Gdy zakup dokonywany jest przez wiksz grup
uytkownikw, wybrany moe zosta produkt wyszej jakoci, w tym rwnie taki,
ktry zaprojektowany zosta z myl o minimalizacji wpywu na rodowisko w trakcie
uytkowania na przykad w drodze efektywnoci energetycznej lub naprawialnoci.
Ostatecznie wyszy poziom wykorzystania moe przyczyni si do relatywnie szyb-
szego jego zuycia, w zwizku z czym moe on zosta szybciej (i w uzasadnionych
okolicznociach) zamieniony na nowy, jeszcze bardziej efektywny produkt. Wsplne
uytkowanie stwarza rwnie moliwoci dla biznesu zwizane np. z organizacj
takiego systemu. Przykadem mog by centra tanich przejazdw lub wspjazdy
poredniczce pomidzy kierowcami i pasaerami odbywajcymi podre na tych
samych trasach, pobierajce opat za porednictwo. Firmy tego typu mog organi-
zowa zarwno codzienne podre w obrbie jednego miasta, jak i krajowe i midzy-
narodowe przejazdy okazyjne.
W przypadku leasingu producent lub firma leasingowa (leasingodawca) zacho-
wuje wasno produktu, co zwiksza prawdopodobiestwo, e bdzie on ponownie
wykorzystany, poddany regeneracji lub recyklingowi po zakoczeniu jego uytecz-
nego ycia. Leasingodawcy znaj swoje produkty lepiej ni ich klienci (leasingobiorcy)
i s odpowiedzialni za ich utrzymanie, co uatwia leasingobiorcom eksploatacj.
Koszty utrzymania s jednak w rzeczywistoci ponoszone przez leasingobiorcw
w ramach opaty leasingowej. Cho, z punktu widzenia wielu leasingobiorcw,
najwaniejsz korzyci z leasingu jest to, e mog czciej wymienia produkty na
nowe, osigajc tym samym szybki i atwy dostp do najnowszych technologii, mog
oni rwnie zamierza wykupi produkt po zakoczeniu umowy leasingu. Zjawisko
to okrelane jest mianem wycieku z ptli wasnoci/odpowiedzialnoci i prowadzi

2
Angielskie sowo sharing jest czasem uywane do okrelenia wsplnego uytkowania jednego produktu, podczas gdy pooling ma
oznacza wsplne korzystanie z kilku produktw (Oosterhuis i in., 1996, s. 267; Janikowski, 1999, s. 176).

206
do sytuacji, w ktrej produkty pocztkowo stanowice przedmiot leasingu nie pozo-
staj u producentw, ale rozprzestrzeniaj si na rynku, tak jak w przypadku produktw
podlegajcych tradycyjnej sprzeday. Tym samym, aby leasing stanowi rozwizanie
preferowane z punktu widzenia ochrony rodowiska, jego przedmiot powinien po
zakoczeniu umowy powrci do producenta, a nie zosta sprzedanym. Janikowski
(1999, s. 176) wspomina o eko-leasingu, w ktrym opcja kocowego wykupu zosta-
aby wyczona.
Wynajem produktw moe przyj form krtko- i dugookresow. Pierwszy jest
najbliej zwizany z zakupem usug konsument moe wynaj samochd, by wyko-
rzysta jego funkcj transportow tylko wtedy, kiedy jej potrzebuje. Powstay ju zreszt
systemy wynajmu samochodw elastyczne co do czasu (liczonego w godzinach), formal-
noci (moliwo rezerwacji samochodu przez telefon komrkowy) i miejsca (zdecen-
tralizowane punkty udostpniania samochodw), ktrych najbardziej znanym przy-
kadem jest Zipcar. Analogicznie, konsument moe rwnie skorzysta z publicznej
pralni wynajmujc pralk zamiast posiada j na wasno. W tej kategorii mieszcz
si te najbardziej popularne formy wynajmu pyt DVD, ksiek (por. studium przy-
padku 8.P1), narzdzi budowlanych, sprztu sportowego i rekreacyjnego. Wynajem
dugoterminowy jest bardziej podobny do leasingu i rwnie wie si z czasowym
uytkowaniem produktu i unikaniem koniecznoci jego zakupu. W obu przypadkach
waciciel pozostaje odpowiedzialny za utrzymanie i ostatecznie utylizacj produktu, co
stanowi podstawow zalet z punktu widzenia ochrony rodowiska.
Innowacyjnym rozwizaniem jest zastosowanie koncepcji patnoci za wykorzy-
stanie (pay per use) w sektorze nowoczesnych technologii. Stosunkowo atwo moemy
wyobrazi sobie pacenie za wykorzystanie przez godzin roweru wodnego lub za
wypoyczenie na dob pyty DVD. Istniej jednak rwnie przykady stosowania tej
8.
koncepcji w odniesieniu do sprztu komputerowego i oprogramowania. Jedn
z pierwszych firm, ktre stosoway t koncepcj, by Hewlett Packard. Dla klientw
biznesowych HP oferuje usug, w ramach ktrej pac oni jedynie za procent zuycia
procesorw w ich serwerach HP (usuga ta jest dostpna w Polsce od 2001 r.). Pac
w zwizku z tym rne rachunki w zalenoci od tego, czy wykorzystanie procesorw
ronie, czy maleje. W niektrych krajach HP oferuje podobn usug rwnie w odnie-
sieniu do wykorzystania drukarek, urzdze kopiujcych i faksw. W obu przypad-
kach HP pozostaje wacicielem urzdze, obsuguje je i nadzoruje ich prac. Opata
zaley od intensywnoci wykorzystania sprztu.

8.4. Podsumowanie
Rozwaajc zakup produktu warto zastanowi si, w jaki inny sposb moemy
zaspokoi potrzeb, na ktr on odpowiada. Wykorzystujc koncepcj jednostki
funkcjonalnej, porwnywa naley systemy produktw dostarczajce tej samej usugi
(w tym rwnie czyste usugi), a nie dokonywa porwna w ramach wsko rozu-
mianych kategorii produktw. Na przykad rne opcje transportu powinny by
uwzgldniane w tej samej kategorii (w odniesieniu do jednostki funkcjonalnej, takiej
jak dziesiciokilometrowy dojazd do pracy, pi dni w tygodniu), zamiast oddziel-
nego traktowania samochodw osobowych i autobusw. Podobnie porwnywane
powinny by rne sposoby koszenia trawy (kosiarka elektryczna, kosiarka spali-
nowa, kosiarka wykorzystujca si ludzkich mini lub usugi wyspecjalizowanego
przedsibiorstwa), zamiast porwnywania wskiej kategorii kosiarek spalinowych.
Wskie kategorie mogyby by uzasadnione w przypadku produktw zaspokaja-

8. Zastpowanie produktw usugami 207

 jcych unikaln potrzeb, ktra nie moe by zaspokojona przez inny system
produktu, ale przypadki takie prawie nie istniej. Wskie kategorie mogyby rwnie
by uzasadnione w odniesieniu do produktw, ktre i tak bd nabywane (jak np.
produkty chemiczne domowego lub osobistego uytku), tak aby wywoyway jak
najmniejsz presj na rodowisko.
Z perspektywy firm dostarczajcych produkty, zastpowanie ich usugami moe
pozwoli na nawizanie bliszej wizi z konsumentami lub odbiorcami biznesowymi.
Dostarczanie usug wie si rwnie z koniecznoci przygotowania bardziej wytrzy-
maych, trwaych, wielofunkcyjnych urzdze, co oznacza take moliwo sprzeda-
wania ich po wyszej cenie. Ten model dziaalnoci gospodarczej stosowany jest na
rynku biznesowym czciej, ni na rynku konsumenckim. Moe jednak zosta rozsze-
rzony rwnie na ten drugi, pod warunkiem edukowania spoeczestwa i zachcania go
do zmian wzorcw konsumpcyjnych. Mog temu suy bezporednie sugestie (umiesz-
czone na produktach informacje: ta sama potrzeba moe zosta zaspokojona przez
usug X), a take tworzenie wartoci zwizanej z mark i dugookresow wspprac
z danym dostawc. Dochody firm stosujcych ten model pochodz z opat za korzy-
stanie z danego produktu (wynajmowania, leasingu itp.) lub z serwisowania takich
produktw, ulepszania ich, dostarczania czci i szkole. Usugi mog te by wiad-
czone przez licencjonowan sie placwek, przeszkolonych i zalenych od firmy.
Dostarczanie klientowi satysfakcji, zwizanej z korzystaniem z usug produktu bez jego
posiadania na wasno, jest eko-innowacyjnym rozwizaniem, ktre moe by rdem
przewagi konkurencyjnej.

rda praktyczne
<www.suspronet.org> strona internetowa sieci ekspertw zaangaowanych w inno-
wacje produktowe i systemy produktowo-usugowe. Zawiera materiay z konferencji
i inne zasoby zgromadzone w cigu 5 lat funkcjonowania sieci.

Pytania
1. Jak jednostk funkcjonaln moemy si posuy porwnujc rozwizania pozwa-
lajce na drukowanie kolorowych ilustracji i jakie rozwizania powinnimy porw-
na?
2. Jakie bariery spoeczne naley pokona, aby przekona producentw i konsumen-
tw do sprzeday i kupna funkcji zamiast produktw w ich fizycznej postaci?
3. Dlaczego istniej wypoyczalnie strojw teatralnych i filmowych, sukien lubnych
i odziey roboczej, a nie ubra codziennego uytku?
4. Na co zwrci uwag prbujc oceni, czy bardziej przyjazne dla rodowiska jest
wynajcie wyspecjalizowanej firmy sprztajcej, czy posiadanie wasnego personelu
i sprztu odpowiedzialnego za sprztanie?
5. Podaj przykady produktw wykorzystywanych jedynie przez krtki czas ich uy-
tecznego ycia. Jakie usugi, ktrymi moglibymy te produkty zastpi, s dostpne
na rynku lub dlaczego takie usugi nie s oferowane?
6. Czy istniej rynki, na ktrych produkty s tylko wynajmowane, a nie sprzedawane
na wasno? Jakie to rynki?
7. Jakie inne rozwizania, stosowane w polityce ochrony rodowiska, mog przynie
efekt podobny do PSS?
8. Podaj przykady innowacji produktowej, funkcyjnej i systemowej dla wybranych
produktw: samochodu, suszarki do wosw, ksiki.

208
Studium przypadku 8.P1.
Sytuacja bibliotek publicznych w Polsce
Jednym z najbardziej tradycyjnych przykadw systemu produktowo-usugowego (PSS)
jest biblioteka. Cho biblioteki w Polsce rzadko maj charakter prywatny, zwracamy na
nie uwag w czci powiconej biznesowi ze wzgldu na mechanizm PSS, ktry bardzo
dobrze ilustruj. Biblioteka, zwaszcza publiczna (dostpna dla wszystkich zaintereso-
wanych), oferuje alternatyw dla zakupu ksiki wypoyczenie. W ten sposb korzy-
stamy z tych samych funkcji ksiki, z ktrych korzystalibymy posiadajc j na wasno,
ale tylko wtedy, kiedy faktycznie ich potrzebujemy. Nie gromadzimy nieczytanych
ksiek na pkach wykorzystujemy je bardziej efektywnie, wspkorzystajc z nich
z innymi czytelnikami. Oprcz bibliotek publicznych, w Polsce mamy jeszcze np. biblio-
teki szkolne, uczelniane, naukowe i pedagogiczne moliwo korzystania z nich maj
jednak tylko wybrane grupy czytelnikw. Poniej skoncentrujemy si wic na sytuacji
bibliotek publicznych.
Oprcz korzyci rodowiskowych (wysza efektywno wykorzystania funkcji
rodowiska niezbdnych do wyprodukowania ksiek), biblioteki przynosz rwnie
wane korzyci spoeczne, uzasadniajce omwienie ich w kontekcie zrwnowao-
nego rozwoju. Dla wielu ludzi stanowi przysowiowe okno na wiat umoliwiaj
zapoznanie si z kultur, a take zwykymi codziennymi wiadomociami (dostp do
prasy). S miejscem spotka oraz dodatkowych wydarze spoeczno-kulturalnych
(w Polsce przede wszystkim wystaw lub konkursw dla dzieci), wczaj si rwnie
w oglnopolskie akcje, takie jak Caa Polska Czyta Dzieciom czy Dyskusyjne Kluby
Ksiki. Przeciwdziaaj wykluczeniu lub marginalizacji niektrych grup spoecznych,
np. bezrobotnych lub emerytw oraz zagroeniom cywilizacyjnym, np. uzalenieniu od
8.
telewizji lub gier komputerowych. Stopniowo biblioteki w Polsce urozmaicaj sw
ofert, m.in. o kursy komputerowe i internetowe dla dorosych.
Pomimo powyszych korzyci, a take stopniowego wzrostu atrakcyjnoci oferty
bibliotek publicznych (wzrost iloci nabywanych nowoci, wzrost atrakcyjnoci
bibliotek pod wzgldem zasobnoci infrastruktury technicznej i lokalowej), ich liczba
systematycznie spada, podobnie jak spada liczba czytelnikw i wypoycze (PBIKiC,
2000, 2008, 2009). W 1989 r. istniao w Polsce 10313 bibliotek publicznych i ich filii.
W 1999 r. zostao ich 9046, a w 2008 8420 (w tym tylko 8325 czynnych). Ilo wypo-
ycze na zewntrz w 1989 r. wyniosa 155 mln, w 1999 153 mln, a w 2008 123
mln. W obu przypadkach spadek w cigu 20 lat wynis wic ok. 20%. Ilo czytel-
nikw na 100 mieszkacw spada najwolniej w 1990 r. wynosia 19,2; w 1999
19; a w 2007 17,6 (spadek o 8%).
Cho niemal poow czytelnikw stanowi uczniowie (rysunek 8.3), zmiany struk-
tury wiekowej uytkownikw bibliotek publicznych w Polsce pokazuj, e modzie
korzysta z nich stosunkowo coraz mniej chtnie. Jeszcze w 2003 r. 2/3 czytelnikw
miao poniej 24 lat (uczniowie i studenci), a w 2008 r. w tej grupie wiekowej miecio
si ju tylko 58,7% czytelnikw.
Dla ilustracji powodw spadajcej popularnoci bibliotek w Polsce, posuymy si
badaniem przeprowadzonym na reprezentatywnej prbie mieszkacw wsi i mniej-
szych miast (FRSI, 2008a, s. 7). Wrd powodw, dla ktrych nie korzystaj oni
z bibliotek, 43% wymienia brak czasu, a 22% brak potrzeby (prawie 60% z nich nie
odwiedzio adnej biblioteki w cigu ostatnich 12 miesicy). Z drugiej jednak strony, 1/3
z nich deklaruje korzystanie z bibliotek za porednictwem kogo innego (na wasn

8. Zastpowanie produktw usugami 209

 kart lub na kart tej drugiej osoby). Dodatkowo cz osb odwiedza strony interne-
towe bibliotek lub kontaktuje si z nimi telefonicznie, co dowodzi, e biblioteki przy-
nosz korzyci nie tylko bezporednim uytkownikom.
Wrd przyczyn niekorzystnych zjawisk, wymienia si wieloletnie zaniedbania inwe-
stycyjne w infrastruktur bibliotekarstwa, wynikajce z poszukiwania wsko rozumia-
nych oszczdnoci i przeceniania regulacyjnej funkcji wolnego rynku w okresie trans-
formacji gospodarczej (PBIKiC, 2008, s. 6366). Ich efektem jest ograniczona dostp-
no: czasowa (biblioteki w niewielkich miejscowociach s czsto otwarte mniej ni
4 godziny dziennie; FRSI, 2008b, s. 7) i geograficzna (mieszkacy niewielkich miejsco-
woci czsto zwracaj uwag na problem dojazdw jako barier utrudniajc im dostp
do bibliotek; FRSI, 2008a, s. 6). Ze zmianami finansowymi zwizane byy rwnie
problemy organizacyjne i administracyjne, w tym podporzdkowanie bibliotek rnym
instytucjom samorzdowym. Wan rol odegray te szersze zmiany spoeczno-demo-
graficzne w Polsce (m.in. ni demograficzny) i na wiecie (zmiany cywilizacyjne, kultu-
rowe i technologiczne). Za tymi zmianami polskie biblioteki publiczne nadaj wolniej,
ni nowoczeniejsze biblioteki uczelniane i naukowe (wzrost konkurencji na rynku
usug bibliotecznych).

Rysunek 8.3. Czytelnicy bibliotek publicznych w Polsce wg zajcia (2008 r.) (PBIKiC, 2009)

Podjto szereg dziaa, aby przeciwdziaa tym negatywnym zjawiskom. W ostatnich

latach szczeglny nacisk pooono na unowoczenianie bibliotek na wsiach i w maych
miastach, gdzie dostp do ksiki jest stosunkowo najtrudniejszy i, w obliczu braku
innych instytucji kulturalnych, funkcja peniona przez biblioteki szczeglnie istotna.3
Obecnie ok. 40% placwek nie dysponuje sprztem komputerowym do publicznego
uytku, a inne czsto posiadaj sprzt w niewystarczajcej iloci bd jakoci. Brakuje
3
Pod koniec lat 1990. oceniano, e na wsi od 2/3 do 3/4 mieszkacw zrywa kontakt z ksik zaraz po zakoczeniu edukacji
szkolnej (PBIKiC, 2000, s. 34).

210
zwaszcza urzdze sucych wikszej integracji spoecznej i animacji lokalnej (projek-
torw, kamer) oraz oprogramowania (np. do obrbki grafiki; FRSI, 2008b, s. 7).
Unowoczenienie wymaga dalszej komputeryzacji (w tym szerszego udostpnienia
komputerw uytkownikom bibliotek) i oferowania w bibliotekach szkole, w czym
polskie biblioteki publiczne na wsiach i w maych miastach wspiera Fundacja Billa
i Melindy Gates.

8.

Opinie wyraone przez og mieszkacw oraz przez uytkownikw bibliotek (reprezentatywna

prba 1021 osb). Respondentw pytano, w jakim stopniu zgadzaj si z powyszymi stwierdze-
niami. Na wykresie uwzgldniono odpowiedzi zgadzam si.

Rysunek 8.4. Opinie o bibliotekach wyraane przez mieszkacw mniejszych miejscowoci

w Polsce (2008 r.) (FRSI, 2008a, s. 66)

Na spadek popularnoci wypoyczania wpyna jednak take wiksza dostpno

ksiek i innych rde informacji w ogle, w tym coraz powszechniejszy dostp do
internetu. Czynniki te s zreszt blisko zwizane. Wraz z rozwojem sprzeday interne-
towej, w tym aukcji internetowych, zwikszya si atwo zakupu dostp do tytuw
wczeniej wyczerpanych lub niskonakadowych, dawniej moliwych do nabycia jedynie
lokalnie w antykwariatach. Jednoczenie, coraz wicej osb szuka informacji i rozrywki
poza tradycyjnymi ksikami i pras, przede wszystkim za porednictwem internetu.
Tymczasem biblioteki kojarz si w Polsce przede wszystkim z ksikami (tak twierdzi

8. Zastpowanie produktw usugami 211

 2/3 Polakw z mniejszych miejscowoci), nauk, wiedz lub szko (20%). Rzadziej
kojarz si z internetem (8%) lub ciekawymi wydarzeniami (2%; FRSI, 2008a, s. 9; por.
rysunek 8.4). Uytkownicy bibliotek s zreszt postrzegani w spoeczestwie jako osoby
majce duo wolnego czasu (65%), o tradycyjnych pogldach (58%) i raczej biedne
(40%) (FRSI, 2008a, s. 7071). Zwaszcza ten ostatni aspekt zasuguje na uwag
w kontekcie wspczesnego spoeczestwa konsumpcyjnego. To negatywne skoja-
rzenie jest jedn z istotnych barier dla rozwoju PSS w Polsce rwnie w innych
obszarach.
Podsumowujc, cho biblioteki publiczne w Polsce prowadzone s przez pastwo,
a nie przez prywatne przedsibiorstwa i spadek ich popularnoci w czasie transformacji
gospodarczej odzwierciedla szerokie zmiany spoeczne i kulturowe, to wci stanowi
one bardzo dobry przykad PSS. Dobrze ilustruj korzyci rodowiskowe i spoeczne
zwizane z PSS, a take problemy stojce na drodze rozwoju tej innowacji.
Analiz sytuacji bibliotek w Polsce rozpoczlimy od korzyci rodowiskowych,
typowych dla PSS wzrost efektywnoci wykorzystania funkcji rodowiska, wynikajcy
ze wsplnego uytkowania. Dostrzeglimy te zwizane z nimi korzyci spoeczne
biblioteki stanowi miejsce spotka, odbywaj si w nich take wane wydarzenia
sprzyjajce organizacji ycia lokalnej wsplnoty. Ta cecha jest zreszt charakterystyczna
dla wielu innych PSS, jak choby systemw wsplnego uytkowania skrzynki z narz-
dziami lub samochodu, ktre rwnie dostarczaj okazji do spotka, rozmw, integracji
spoecznoci wsplnie uytkujcej dany produkt. W przypadku bibliotek, jak i innych
PSS, wane s rwnie korzyci zewntrzne odnoszone nie tylko przez bezpored-
nich czytelnikw czy uytkownikw w innym systemie. Biblioteki zapewniaj dostp do
kultury i zdobyczy cywilizacji tym, ktrzy w innym przypadku tego dostpu mogliby nie
mie. Zarwno biblioteki, jak i inne PSS, stanowi wic przykad rozwoju lokalnego,
ktremu wicej uwagi powicimy w trzeciej czci ksiki.
Przyjrzelimy si wreszcie szerszym problemom zmianom cywilizacyjnym i kultu-
rowym, a take relatywnie niechtnemu podejciu do wypoyczania ksiek, zwaszcza
w sytuacji powszechnej dostpnoci innych rde informacji. Mona to jednak zmieni,
uatrakcyjniajc ofert dodajc nowe funkcje (w przypadku bibliotek zwaszcza szko-
lenia, dostp do internetu, wydarzenia) tak aby zwikszy atrakcyjno funkcji
podstawowej (moliwo czytania ksiek). Uwagi te odnosz si rwnie do innych
PSS, w ramach ktrych dodatkow korzyci dla uytkownikw jest czsto moliwo
skorzystania z wikszej rnorodnoci produktw lub z produktu w bardziej rozbudo-
wanej wersji, ni gdyby zdecydowali si na jego zakup.
Pytania
1. Analogicznie do przykadu bibliotek, jakie korzyci rodowiskowe, spoeczne i eko-
nomiczne moe przynie wypoyczanie narzdzi w porwnaniu z ich posiadaniem
na wasno (z perspektywy konsumenta i z perspektywy firmy prowadzcej tak
dziaalno)?
2. Jakie czynniki mog by ewentualnymi barierami dla rozwoju systemw produkto-
wo-usugowych w Polsce, a jakie mog je wspomc?

212
 III.
cz

Samorzd lokalny
 Wprowadzenie do czci III
Myl globalnie dziaaj lokalnie to jedna z najbardziej rozpoznawalnych zasad zwizanych
ze zrwnowaonym rozwojem. Cieszy si ona powszechnym poparciem, wynikajcym
najprawdopodobniej z faktu, e skala lokalna jest najatwiejsza do zrozumienia i najblisza. Dla
wikszoci z nas mae ojczyzny to miejsca, o ktre najbardziej dbamy, dla ktrych mamy
wizj rozwoju i intuicyjnie czujemy co jest dla nich dobre, a co stanowi zagroenie. I zasada
myl globalnie dziaaj lokalnie, chocia stworzona z myl o ochronie rodowiska i rato-
wania dziedzictwa przyrodniczego naszej planety, staje si uniwersaln zasad dotyczc
bardzo wielu aspektw dziaalnoci ludzkiej. Na poziomie lokalnych spoecznoci tworz si
podstawy zrwnowaonego rozwoju, ale take demokracji i spoeczestwa obywatelskiego.
Powysze spostrzeenia potwierdzaj autorzy raportu Samorzdno i demokracja
lokalna (Imioczyk i Regulski, 2007). Stwierdzaj oni, e rozwj samorzdnoci oraz aktyw-
noci lokalnej to jeden z najbardziej zaawansowanych i obiecujcych aspektw rozwoju
spoecznego w naszym kraju. W nim dostrzegaj potencja rozwoju demokracji w Polsce,
zwaszcza w obliczu kryzysu zaufania do partii politycznych i politykw.
Aktywno na rzecz maych ojczyzn jest rwnie domen dziaajcych w naszym kraju
organizacji pozarzdowych: jedna na cztery organizacje z tego sektora deklaruje dziaalno
w bezporednim ssiedztwie, a poowa w gminie lub powiecie (CBOS, 2009). Pokazuje to,
e najbardziej aktywni czonkowie spoeczestwa, ktrzy powicaj swj czas na prac
w organizacjach pozarzdowych, rwnie preferuj dziaania na poziomie lokalnym
i dostrzegaj ich potencja i znaczenie dla poprawy jakoci ycia.
W ostatnich latach w Polsce obserwujemy rwnie przenoszenie coraz wikszego
zakresu zada zwizanych z ochron i ksztatowaniem rodowiska na poziom lokalny,
w rce lokalnych samorzdw. W rezultacie rodowiskowe aspekty zrwnowaonego
rozwoju w rosncym stopniu zalene s od operatywnoci oraz wiadomoci lokalnych
decydentw i liderw. Tym bardziej, e ronie rwnie wysoko rodkw finansowych,
dostpnych dla samorzdw lokalnych i wydawanych przez nie na cele pro-rodowiskowe.
Biorc pod uwag moliwo korzystania ze wsparcia z funduszy europejskich, otwieraj si
przed naszymi spoecznociami lokalnymi nowe moliwoci, ale rwnie pojawiaj si
wyzwania.
Zarwno w Polsce, jak i na wiecie, mona znale wiele niechlubnych przykadw
decyzji i programw, czsto o olbrzymich budetach, ktrych negatywne skutki uboczne
znacznie przewyszay korzyci. Przykadami mog by niekorzystne zmiany w dolinie Cisy
(opisane w studium przypadku 2.P2) lub zakrojony na szerok skal niemiecki program
regulacji rzek, ktry, wbrew oczekiwaniom, przynis wzrost zagroenia powodziowego
i przyczyni si do serii duych powodzi w Niemczech w latach 1990. Te i inne przykady
wskazuj, e brak podejcia systemowego, ignorowanie zasad zrwnowaonego rozwoju
oraz pomijanie w procesie decyzyjnym zainteresowanych interesariuszy i rezygnowanie tym
samym z ich wiedzy i dowiadczenia, czsto przynosi negatywne skutki (por. studium przy-
padku 1.P3).
Z drugiej strony, istnieje wiele spoecznoci lokalnych, ktre wizj rozwoju opary
w duej mierze na zasadach zrwnowaonego rozwoju. Zdarzaj si i takie, ktre stawiaj
w centrum swojej strategii dziaania zasady zrwnowaonego rozwoju, buduj na nich
swoj tosamo, wykorzystuj je do wyrnienia si. Dziki stosowaniu odnawialnych
rde energii, pro-rodowiskowych technologii, zaawansowanych metod partycypacji
i aktywnoci spoecznej, udaje im si pozyskiwa rodki na dalszy rozwj, przyciga zain-
teresowanie turystw i mediw, rozwija gospodark lokaln. Przykadem mog by

214
hiszpaskie soneczne wioski, w ktrych wanym rdem dochodu jest sprzeda energii
elektrycznej wyprodukowanej w zamontowanych na niemal wszystkich budynkach bateriach
fotowoltaicznych, ktre jednoczenie s dodatkow atrakcj pomagajc cign turystw.
Kolejnym przykadem s liczne eko-wioski, ktrych niemiae pocztki zaczynamy obser-
wowa rwnie w naszym kraju, a ktrych zaawansowanym przykadem moe by Hostetin
na Sowacji. Mieszkacy tej miejscowoci w sposb caociowy cz zaawansowane techno-
logie pro-rodowiskowe, naturaln produkcj i przetwrstwo ywnoci, kultur i ochron
dziedzictwa lokalnego oraz rozwj spoeczny (por. studium przypadku 15.P2).
Jednak s to przykady odosobnione, oparte na wyjtkowym pomyle lokalnej spoecz-
noci lub jej liderw i aktywistw. Rwnie inspirujce, a poprzez swoj powszechno
i zwyczajno moe nawet ciekawsze, s przykady spoecznoci i gmin, ktre zasady
zrwnowaonego rozwoju stosuj konsekwentnie w codziennej dziaalnoci. Doskona
ilustracj takiego podejcia moe by Enkping w Szwecji, gdzie, dla komfortu mieszkacw
i w trosce o zasoby naturalne, stworzono kompleksowe rozwizanie produkcji energii zinte-
growane z gospodarowaniem odpadami i ciekami komunalnymi (wicej na ten temat
w punkcie 12.3.2). Osignito dziki temu cakowit niezaleno energetyczn, tak wan
w obliczu rosncych cen energii. Takie rozwizanie jest przyjazne dla rodowiska oraz
jednoczenie rozwizuje szereg problemw gospodarki komunalnej.
Take w Polsce nie brakuje ciekawych tego typu dziaa; bardzo dobrym przykadem
jest projekt rowerowy, zrealizowany z inicjatywy wadz lokalnych w Gdasku. Polega on na
wybudowaniu kilkudziesiciu kilometrw drg rowerowych oraz uspokojeniu ruchu samo-
chodowego na szeregu istniejcych drg samochodowych. Poza polepszeniem warunkw
do podrowania rowerem, projekt przyczyni si do ograniczenia emisji dwutlenku wgla
oraz innych gazw cieplarnianych, poprawy bezpieczestwa ruchu oraz zwikszenia mobil-
noci mieszkacw. Wiele innych, rwnie interesujcych przykadw lokalnych inicjatyw
mona znale w tej ksice, np. dziaania w dolinie Baryczy (studium przypadku 2.P1),
renowacja Kwartau Turzyskiego w Szczecinie (6.P1) oraz eko-miasteczko Siewierz (10.P1).
Znaczenie rozwoju lokalnego sprawia, e w naszych dziaaniach praktycznych bardzo
duy nacisk kadziemy na wspprac z samorzdami i spoecznociami lokalnymi (Bergier
i in., 2009; Damurski i in., 2007), wspierajc ich starania na rzecz zrwnowaonego rozwoju.
To wanie w lokalnych samorzdach, obok biznesu, dostrzegamy najwikszy potencja prak-
tycznej realizacji zasad zrwnowaonego rozwoju w naszym kraju. To podejcie znajduje
rwnie odzwierciedlenie w niniejszej ksice, a szczeglnie w jej czci III. Moe ona stanowi
wsparcie dla lokalnych wadz, aktywistw, liderw, czonkw organizacji pozarzdowych
w procesie tworzenia zrwnowaonego rozwoju lokalnego, budowania samowystarczalnych
i samostanowicych o sobie spoecznoci. Wikszo zawartych w tej czci rozdziaw ma
podobn konstrukcj; z jednej strony zawieraj charakterystyk danego problemu opis
wyzwa, przed jakimi najczciej staj spoecznoci lokalne; z drugiej strony prezentuj
moliwe rozwizania, w formie najciekawszych dostpnych rozwiza i narzdzi oraz dobrych
praktyk, wypracowanych i sprawdzonych zarwno w Polsce, jak i za granic.
Cz dotyczca samorzdw lokalnych skada si z piciu rozdziaw, dotyczcych
zarwno gmin miejskich, jak i wiejskich. W szczeglnoci rozdzia 9, nt. lokalnych strategii
rozwoju, ma bardzo uniwersalny charakter. Zaprezentowane w nim praktyczne narzdzia,
w szczeglnoci Lokalna Agenda 21, przywizuj due znaczenie do wczania wszystkich
interesariuszy spoecznoci lokalnej w procesy podejmowania decyzji i budowania spjnej
wizji rozwoju.
Natomiast rozdzia 10, powicony zrwnowaonemu planowaniu przestrzennemu,
oraz rozdzia 14 o transporcie, traktuj przede wszystkim o sytuacji w miecie, ktrej dotycz

215
 rwnie przedstawione w nim narzdzia i studia przypadku. Takie ujcie wynika z wagi
wyzwa, przed jakimi stoj polskie miasta w tym zakresie. Jednak i te rozdziay atwo
moemy odnie do obszarw wiejskich, zwaszcza treci dotyczce wyzwa urbanistycz-
nych oraz metod zrwnowaonego planowania przestrzennego.
Rozdzia 12, powicony gospodarce komunalnej, zawiera treci skierowane zarwno
do gmin miejskich, jak i wiejskich; wrd najwaniejszych naley wymieni metody zago-
spodarowania odpadw komunalnych oraz prowadzenia gospodarki wodno-ciekowej.
Cz propozycji (np. te dotyczce przydomowych oczyszczalni ciekw) ma wiksze zasto-
sowanie dla obszarw o rozproszonej zabudowie. Wynika to przede wszystkim z olbrzy-
mich wyzwa, stojcych przed gospodark wodno-ciekow w obszarach wiejskich.
Interesujcy z punktu widzenia samorzdw moe by zilustrowany w tym rozdziale fakt,
e gospodarka komunalna ma nie tylko kluczowe znaczenie dla ochrony rodowiska, ale
rwnie dla wspierania aktywnoci lokalnej.
Zamykajcy cz lokaln rozdzia 16 dotyczy partnerstw publiczno-prywatnych, ktre
mog znale zastosowanie zarwno na terenach zurbanizowanych, jak i wiejskich. Mog
by one wykorzystane dla rozwoju lokalnego, szczeglnie w celu usprawnienia funkcjono-
wania lokalnej gospodarki i podniesienia jakoci usug komunalnych. Przyjrzymy si w szcze-
glnoci, jak partnerstwo publiczno-prywatne moe zosta wykorzystane na potrzeby zrw-
nowaonego rozwoju. Dostrzeemy rwnie, e leca u podstaw tej koncepcji wsppraca
midzy samorzdem i biznesem stanowi wany element zrwnowaonego rozwoju, dope-
niajc akcentowan w innych rozdziaach wspprac samorzdu i spoecznoci lokalnej.
We wstpie do ksiki zauwaylimy, e zrwnowaony rozwj dotyczy wszystkich
obszarw naszej dziaalnoci i wszystkie jego skadowe s ze sob cile powizane. Dlatego
podzia rozdziaw na poszczeglne czci ma charakter umowny, a treci dotyczce
rozwoju lokalnego mona znale praktycznie we wszystkich rozdziaach. Szczeglnie bliski
temu tematowi jest rozdzia 15, a zawarte w nim studium przypadku 15.P2, powicone
wioskom tematycznym, wietnie obrazuje moliwoci czenia aktywnoci spoecznej
z realizacj zada samorzdowych. Jak wielokrotnie podkrelamy w poszczeglnych
rozdziaach czci III, niezwykle wana dla zrwnowaonego rozwoju lokalnego jest party-
cypacja spoeczna (narzdzie 1.N3). Narzdziem o duym, a wci niewykorzystanym
potencjale ksztatowania zrwnowaonego rozwoju w Polsce, s zielone zamwienia
publiczne (narzdzie 7.N2). Inne rozdziay, ktre wydaj nam si rwnie interesujce dla
osb zajmujcych si rozwojem lokalnym to rozdzia 2 o myleniu systemowym oraz
rozdzia 6 o zrwnowaonym budownictwie.
Wraz ze wzrostem znaczenia i aktywnoci samorzdnoci lokalnej w Polsce, obserwuje
si wiele inicjatyw i projektw w tym zakresie, ktrych tylko cz udao si opisa w niniej-
szej ksice. Inne dziaania skierowane do lokalnych samorzdw i spoecznoci, ktre
warto wymieni, to:
czwarta o priorytetowa Programu Rozwoju Obszarw Wiejskich (dawny LEADER),
nakierowana na tworzenie lokalnych grup dziaania i wspierania ich autonomicznoci
oraz trwaoci;
liczne szkolenia dotyczce tworzenia i wspierania lokalnych partnerstw na rzecz
rozwoju spoeczno-gospodarczego, skierowane do administracji samorzdowej,
sektora biznesu i organizacji pozarzdowych;
program Szkoy dla Ekorozwoju, prowadzony przez Fundacj Partnerstwo dla
rodowiska z Krakowa;
a take inne dziaania wielu instytucji rzdowych i samorzdowych, fundacji wspierania
rozwoju lokalnego i innych organizacji pozarzdowych, ktrych nie sposb wymieni w tej ksice.

216
Rozdzia 9.
Strategie i wskaniki zrwnowaonego
rozwoju
9.1. Wprowadzenie: zrwnowaony rozwj jako cel
strategiczny
Praktyczna realizacja koncepcji zrwnowaonego rozwoju i konieczno sprostania
wyzwaniom XXI wieku wymagaj nowej filozofii rozwoju globalnego, regionalnego
i lokalnego, przeciwstawiajcej si wsko rozumianemu wzrostowi gospodarczemu.
Zrwnowaony rozwj wymaga integrowania adu gospodarczego, spoecznego (w tym
polityczno-instytucjonalnego), rodowiskowego i przestrzennego.
Podstawowym narzdziem tworzenia nowej wiadomoci spoecznej, opartej na
poszanowaniu zasobw, s strategie (plany strategiczne) rozwoju, zbudowane i realizo-
wane w oparciu o partnerstwo rnych sektorw ycia spoecznego, gospodarczego
i politycznego.1 Przesank wprowadzenia nowej generacji planw jest zapewnienie
przez zrwnowaony rozwj wysokiej jakoci ycia. Zrwnowaony rozwj jest wic
kluczowym celem strategicznym, ktrego realizacja powinna sprzyja rwnowaeniu
wielu sfer jakoci ycia (dobrobytu, dobrostanu i bogostanu),2 jako nadrzdnego celu
rozwoju w skali indywidualnej i zbiorowej (Borys, 2005; Borys i Rogala, 2008).
Uwzgldnienie zrwnowaonego rozwoju jako celu strategicznego rnego typu
dokumentw planistycznych (strategii, programw, polityk itp.) opracowywanych na
poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym, jest bardzo wan form konkretyzacji tej
koncepcji rozwoju. Jest to konkretyzacja diagnostyczna i planistyczna poprzez: diagno-
zowanie stanw zrwnowaonego rozwoju, okrelanie celw rozwojowych, ich aktuali-
zacj i monitoring realizacji tych celw. Ma ona swoje oparcie w innych, niezwykle
wanych konkretyzacjach istoty zrwnowaonego rozwoju:
9.
zapisach prawa (art. 5 Konstytucji; zapisy w wielu innych ustawach, np. w ustawie
z 27 kwietnia 2001 r. prawo ochrony rodowiska, w ustawie z 27 marca 2003
r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym itp.);
systemach wartoci odzwierciedlonych w poszczeglnych adach (adzie
spoecznym, adzie gospodarczym, adzie rodowiskowym, adzie przestrzennym)
i w zbiorach zasad okrelajcych istot tych adw;
pomiarze stanu, postpu lub regresu w deniu do rozwoju zrwnowaonego
poprzez tworzenie uzgodnionego i dobrze okrelonego zestawu wskanikw dla
potrzeb monitorowania realizacji tego paradygmatu rozwoju.
W ujciu planistycznym zmiany zachodzce w jednostce samorzdu terytorialnego,
okrelane jako rozwj zrwnowaony, zmierzaj do realizacji celu lub zbioru celw.
W praktyce planowania to ujcie zrwnowaonego rozwoju jest uwzgldniane
w podziale celw strategicznych na nadrzdne, gwne i szczegowe (rysunek 9.1).
Cel nadrzdny to cel najbardziej oglny, podstawowa idea przyszego rozwoju.
Wyraa on w sposb hasowy istot wczeniej sformuowanej wizji przyszoci obszaru
objtego planowaniem. Jest to cel, jaki mamy szans w pewnym (na og w duym)
1
Dokumenty te odpowiadaj analogicznym elementom systemu zarzdzania zrwnowaonym rozwojem tworzonemu w przedsi-
biorstwach, ktremu przyjrzelimy si w rozdziale 4.
2
Dobrobyt odnosi si do sfery mie, dobrostan do sfery psychicznej (emocjonalno-mentalnej), a bogostan do sfery uczu/sfery
duchowej; to te trzy sfery stanowi o holistycznej jakoci ycia.

9. Strategie i wskaniki zrwnowaonego rozwoju 217

 stopniu osign, jeli podejmiemy dziaania strategiczne. Dla konkretnej strategii
okrela si z reguy tylko jeden cel nadrzdny, np. wysoka jako ycia mieszkacw
regionu, powiatu lub gminy. W praktyce planowania niekiedy trudno odrni cel
nadrzdny od celu gwnego. Cele te rni si jednak istotnie stopniem osigalnoci
celu i zakresem odpowiedzialnoci za jego osignicie.

Rysunek 9.1. Struktura celw w planowaniu zrwnowaonego rozwoju (Borys, 1998)

Cel gwny w odrnieniu od celu nadrzdnego to taki cel strategiczny, ktry mamy
osign w caoci i za osignicie ktrego ponosimy w peni odpowiedzialno.
Okrelenie celu gwnego polega wic na odpowiedzi na pytanie: jaki rozwj zapewni
realizacj celu nadrzdnego? Przy budowie strategii rozwoju zrwnowaonego odpo-
wied na to pytanie jest nastpujca: rozwj spoeczno-gospodarczy zharmonizowany
ze rodowiskiem, rozwj, w ktrym granic podejmowanych dziaa jest trwao
zasobw rodowiska lub jeszcze inaczej rozwj realizujcy zasad sprawiedliwoci
midzypokoleniowej (por. rozdzia 3). W budowie planw rozwoju zrwnowaonego
cel gwny jest z gry okrelony przez sam nazw planu (np. strategia zrwnowao-
nego rozwoju gminy). W tym ujciu rozwj zrwnowaony jest rodkiem (narzdziem,
celem II rzdu) realizacji celu nadrzdnego wysokiej, zrwnowaonej i tworzonej
w oparciu o poszanowanie zasobw rodowiska, jakoci ycia.
Czy naley ustala jeden, czy wiele celw gwnych? Odpowiedzi na to wane
pytanie dostarcza sama praktyka planowania, w ktrej dominuje dekompozycja
oglnie sformuowanego celu gwnego (zrwnowaony rozwj) na cele formuo-
wane w ukadzie poszczeglnych sfer (adw), tzn. gospodarczej (cel: zrwnowa-
ony rozwj gospodarczy), spoecznej (cel: zrwnowaony rozwj spoeczny),
rodowiskowej (cel ad ekologiczny), przestrzennej (cel: ad przestrzenny).
Wanym celem, cho rzadko formuowanym na poziomie lokalnym, jest cel w sferze
zarzdzania jednostk samorzdu terytorialnego (cel: ad polityczno-instytucjo-
nalny/dobre rzdzenie).

218
 Bardzo wanym etapem w planowaniu lokalnym jest okrelenie szczegowych
celw zrwnowaonego rozwoju. O ile deklaracja wizji, celu nadrzdnego i gwnego
jest przekazem pewnych intencji mieszkacw w odniesieniu do przyszoci, to cele
szczegowe stanowi ju konkretne punkty docelowe. Cele te wynikaj z dwch
analiz:
analizy sytuacyjnej, tzn.:
analizy podmiotw instytucjonalnych i decydentw (analiza interesariuszy),3
analizy stanu obszaru objtego programowaniem, jego mocnych i sabych
stron oraz otoczenia szans i zagroe (analiza SWOT);
analizy problemw, z jakimi dany obszar si boryka; celem tej analizy jest
uzyskanie przyblienia stanu rzeczywistego, obrazujcego gwne przeszkody
i elementy negatywne obecnej sytuacji obszaru i wzajemne relacje pomidzy
tymi elementami z punktu widzenia celu gwnego, tj. zrwnowaonego
rozwoju.
Cele szczegowe stanowi wic odzwierciedlenie konkretnych warunkw zewntrz-
nych, jak i konkretnych wewntrznych moliwoci zrwnowaonego rozwoju danej
jednostki samorzdu terytorialnego. Okrelenie celw uzyskuje si przez przekszta-
cenie problemw na cele; kady z problemw (stanw negatywnych) jest przekadany
na cel (stan pozytywny), ktry ma zosta osignity w przyszoci. A oto typowe dla
strategii lokalnych dwa przykady celw szczegowych:
cel 1 wysoka wiadomo ekologiczna mieszkacw gminy (jako pozytywna
transformacja problemu: niewystarczajca wiadomo ekologiczna miesz-
kacw gminy);
cel 2 gmina ma kompleksowy system gospodarki odpadami (jako pozytywna
transformacja problemu: gmina nie ma kompleksowego systemu gospodarki
odpadami).
Podobnie jak w kadym innym przypadku, podstawow zasad przywiecajc
okrelaniu celw szczegowych jest kierowanie si zdrowym rozsdkiem. Jeli nasze
9.
cele nie bd jasno okrelone, trudno bdzie je realizowa, a take oceni postp
na drodze do ich osignicia. Oprcz uwzgldniania wczeniej wymienionych cech,
przy ich formuowaniu naley pamita, e cele:
to nie dziaania (procesy), lecz obrazy (stany) przyszych sytuacji;
powinny by formuowane na jednakowym poziomie, a nie poprzez relacj
przyczynowo-skutkow.
Przykadem popenienia jednoczenie dwch bdw przy okrelaniu celu jest sfor-
muowanie: zmniejszanie zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego poprzez ograni-
czanie ruchu pojazdw. W tym przypadku odnosi si on do dziaania i relacji przyczy-
nowo-skutkowej. Waciwie sformuowany cel powinien dotyczy konkretnych parame-
trw jakoci powietrza.

3
Jest to jedna z metod analizy strategicznej. Analiza interesariuszy (stakeholders analysis) jest analiz potencjalnych zwolennikw
(sojusznikw) i przeciwnikw strategii zrwnowaonego rozwoju. Koncentruje si na dwch gwnych pytaniach: kim s interesa-
riusze? (podmioty instytucjonalne i decydenci) i na ile s wani z punktu widzenia gminy? (powiatu, regionu itp.). Z tego wynika
pytanie trzecie: jakie dziaania moemy podj, aby zapewni sobie moliwie maksymaln wspprac z ich strony?. Poprzez
analiz dokonuje si podziau listy interesariuszy na: podmioty, ktre maj nastawienie pozytywne (wspieraj); podmioty, ktre maj
nastawienie negatywne. Zesp przeprowadzajcy analiz zastanawia si, w jaki sposb (poprzez jakiego rodzaju dziaania) mona:
zwikszy wsparcie ze strony podmiotw pozytywnych, zmniejszy negatywne nastawienie drugiej grupy. Por. z analiz interesa-
riuszy i dialogiem z nimi prowadzonymi w ramach systemu zarzdzania zrwnowaonym rozwojem w przedsibiorstwie (podroz-
dzia 4.8).

9. Strategie i wskaniki zrwnowaonego rozwoju 219

 9.2. Dokumenty strategiczne
Planowanie i zarzdzanie rozwojem zrwnowaonym (spoecznym, gospodarczym,
przestrzennym, ochron rodowiska) to podstawowe zadanie wadz samorzdo-
wych, funkcjonujcych na poziomie regionalnym i lokalnym. Te dwie sfery s cile
ze sob powizane, za planowanie rozwoju powinna cechowa pena spjno,
nieodzowna dla uzyskania jak najwikszej skutecznoci podejmowanych dziaa na
rzecz rozwoju. Spjne powinno by take podejmowanie decyzji, rozwizujcych
konkretne problemy rozwojowe, przeksztacone na cele strategiczne w odpowied-
nich dokumentach planistycznych, sucych ukierunkowaniu rozwoju regionw,
powiatw i gmin. Jest to oczywicie tylko postulat, ktry w rnym zakresie jest
w praktyce realizowany diagnoza ta dotyczy zarwno stopnia spjnoci sfer
planowania oraz stopnia integracji narzdzi planowania strategicznego dla zrwno-
waonego rozwoju. Praktyka ostatnich lat dowodzi, e osignicie tej spjnoci
i integracji jest coraz trudniejsze do osignicia, poniewa liczba planw na poszcze-
glnych poziomach samorzdu jest coraz wiksza.
Na przykad na poziomie gminy opracowuje si obecnie kilkanacie rodzajw
planw rozwoju lokalnego. Waniejsze z nich przedstawiamy na rysunku 9.2.

Rysunek 9.2. Waniejsze plany rozwoju lokalnego

220
 System zarzdzania realizacj strategii zrwnowaonego rozwoju jest bardzo wanym
i czsto niedocenianym elementem procesu rozwoju. Decyduje on, czy w miar upywu
czasu dynamika procesu realizacji strategii bdzie rosn czy sabn. Jeli nie stwo-
rzymy tego systemu, strategia zrwnowaonego rozwoju i dokumenty pochodne stan
si bardzo szybko dokumentami martwymi. Na system ten skadaj si przede
wszystkim instrumenty realizacji strategii oraz podsystemy monitorowania (obserwacji
realizacji celw i zada strategii oraz zmian w warunkach realizacji) oraz aktualizacji
strategii (Borys, 2003, s. 250279).

9.3. Integracja pomiaru zrwnowaonego rozwoju

i jakoci ycia
Niemono mierzenia i monitorowania wszystkiego oraz koszty zwizane z jak najbar-
dziej kompleksowym pomiarem narzucaj konieczno stosowania specjalnie do tego
celu opracowanej listy wskanikw zrwnowaonego rozwoju, jakimi zamierzamy
posugiwa si przy ocenie postpw w realizacji tej idei. Powinny by one okrelone
na etapie opracowywania strategii, a nie dopiero na etapie jej wdraania. Odpowiadaj
na pytania: jaki jest stan? i jak mierzy postp i efekty zrwnowaonego rozwoju?.
Zasadniczym zadaniem wskanikw jest wymierne zobrazowanie stopnia realizacji
zasad i celw przyjmowanych w strategii zrwnowaonego rozwoju. Przyjte w konkret-
nych warunkach wskaniki powinny:
uatwia wadzom danego obszaru (gminy, powiatu itp.) i jego mieszkacom
ocen stopnia realizacji idei zrwnowaonego rozwoju;
uwiadamia tempo realizacji idei i istniejce problemy;
pobudza do wikszej aktywnoci w dziaaniach na rzecz zrwnowaonego
rozwoju;
weryfikowa obowizujce kierunki polityki i przyjte wczeniej cele rozwojowe
oraz strategie ich osigania.
Konkretna lista wskanikw jest zawsze pewnym kompromisem midzy uniwersal-
9.
noci koncepcji zrwnowaonego rozwoju, a specyfik miasta, gminy lub powiatu. Od
spoecznoci lokalnej lub regionalnej zaley w duym stopniu, ktre zjawiska uznaje si
za istotne z punktu widzenia realizacji zarysowanej wizji zrwnowaonego rozwoju,
a co za tym idzie, ktre z nich powinny by monitorowane.
Oznacza to, e z bogatego zbioru (worka) wskanikw charakteryzujcych rozwj
gospodarczy i spoeczny (w tym ad polityczno-instytucjonalny) oraz ad ekologiczny
i przestrzenny powinny by kadorazowo wybierane przez zesp opracowujcy i moni-
torujcy tylko te wskaniki, ktre najtrafniej oddaj istot zrwnowaonego rozwoju na
konkretnym obszarze. Listy te mog si wic w mniejszym lub wikszym stopniu rni,
przy zachowaniu pewnego wsplnego zbioru wskanikw dla zapewnienia moliwoci
porwna midzyregionalnych oraz midzy powiatami i gminami.
Dostosowanie wymiernej obserwacji realizacji strategii do jej struktury oznacza
konieczno poczenia pomiaru zrwnowaonego rozwoju z pomiarem jakoci ycia.
Jest to obecnie najwiksze wyzwanie, jakie stoi przed monitoringiem wskanikowym.
W Polsce funkcjonuj ju dwa systemy pomiaru wskanikowego, czce pomiar
postpw realizacji nowego paradygmatu rozwoju z monitoringiem celu nadrzdnego
tego rozwoju jakoci ycia. Pierwszy system funkcjonuje w ramach europejskiego
programu Urban Audit, drugi za to oryginalny polski pomys monitoringu wskani-
kowego realizowany w ramach Systemu Analiz Samorzdowych przez Zwizek Miast
Polskich.

9. Strategie i wskaniki zrwnowaonego rozwoju 221

 Ocena jakoci ycia i zrwnowaonego rozwoju, dokonywana na poziomie lokalnym
w ramach programu Urban Audit, oparta na obiektywnych i porwnywalnych danych,
obejmuje ju 258 najwikszych miast z krajw UE. Badanie wykorzystuje ponad 336
zmiennych, na podstawie ktrych obliczono ponad 280 wskanikw stanowicych
narzdzie do dokonywania dalszych analiz (tabela 9.1). W tym przypadku analiza
wskanikowa czy si z badaniem subiektywnej jakoci ycia w miecie (odpowiedzi
na 23 pytania w wywiadzie telefonicznym). W programie uczestnicz 23 polskie miasta
(w tym wszystkie wojewdzkie), a koordynacj w ramach statystyki publicznej zajmuje
si Centrum Statystyki Miast Urzdu Statystycznego w Poznaniu.4

Tabela 9.1. Struktura wskanikowa programu Urban Audit (w nawiasach liczba wskanikw opisu-
jcych dan poddziedzin)

Dziedziny Poddziedziny

1. Demografia 1.1. Ludno (27)

1.2. Narodowo (4)
1.3. Struktura gospodarstw domowych (12)

2. Aspekty spoeczne 2.1. Mieszkalnictwo (19)

2.2. Zdrowie (22)
2.3. Przestpczo (3)

3. Aspekty ekonomiczne 3.1. Rynek pracy (48)

3.2. Aktywno gospodarcza (21)
3.3. Zrnicowanie dochodw i ubstwo (8)

4. Zaangaowanie, aktywno obywatelska 4.1. Zaangaowanie spoeczne (14)

4.2. Administracja lokalna (12)

5. Edukacja i wyksztacenie 5.1. Dostp do edukacji i ksztacenia (15)

5.2. Struktura wyksztacenia (12)

6. rodowisko 6.1. Klimat/geografia (5)

6.2. Jako powietrza i haas (13)
6.3. Woda (7)
6.4. Gospodarowanie odpadami (6)
6.5. Uytkowanie gruntw (19)
6.6. Zuycie energii (8)

7. Podre i transport 7.1. Wzorce podry (23)

8. Spoeczestwo informacyjne 8.1. Uytkownicy i infrastruktura (9)

8.2. Lokalna e-administracja/zarzdzanie (4)
8.3. Sektor technologii teleinformatycznych/
sektor ITC (6)

9. Kultura i rekreacja 9.1. Kultura i rekreacja (12)

9.2. Turystyka (6)

4
Por. <www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_urban_audit.pdf>. Rozpowszechnianie informacji o programie Urban Audit prowa-
dzone jest poprzez stron internetow <www.urbanaudit.org>, ktra umoliwia m.in. uzyskanie informacji o profilu miasta, pokazuje
ranking miast pod wzgldem badanej cechy, umoliwia rwnie porwnanie informacji pomidzy wybranymi miastami. Dane staty-
styczne w ramach projektu Urban Audit dostpne s rwnie w bazie danych Eurostatu. Aktualne informacje o programie oraz wyniki
audytu dla 258 miast europejskich zamieszczono rwnie na stronie <www.ec.europa.eu/regional_policy/themes/urban/audit>.

222
 Druga koncepcja monitoringu, czcego pomiar zrwnowaonego rozwoju
z pomiarem jakoci ycia na poziomie lokalnym, to specyficzna i cigle rozwijajca si
inicjatywa statystyczna sektora samorzdowego pod nazw System Analiz
Samorzdowych (SAS) <www.sas.zmp.poznan.pl>. Od 2007 r., obok dotychczas realizo-
wanego badania jakoci usug publicznych, zakres SAS rozszerzono o dwa dodatkowe
moduy wskanikowe: zrwnowaony rozwj i jako ycia mieszkacw. Modu
wskanikw zrwnowaonego rozwoju SAS na tle innych systemw wskanikw
wyrnia si moliwoci obliczania syntetycznych miar zrwnowaonego rozwoju dla
dziedzin i adw (uwzgldnia ad spoeczny, ad rodowiskowo-przestrzenny i ad
gospodarczy). W ramach moduu moliwe s bowiem cztery poziomy analizy wska-
nikw zrwnowaonego rozwoju dostosowane do potrzeb monitoringu realizacji stra-
tegii lokalnych (rysunek 9.3). System oferuje samorzdom take ankiet badania jakoci
ycia wraz z metodyk przeprowadzenia badania oraz struktur raportu. Modu zrwno-
waonego rozwoju liczy ponad 250 wskanikw, wykorzystujcych zasoby Banku
Danych Regionalnych GUS. Struktur moduu wskanikw zrwnowaonego rozwoju
funkcjonujcego w ramach SAS przedstawia tabela 9.2.

Tabela 9.2. Struktura moduu wskanikw zrwnowaonego rozwoju SAS ady i dziedziny

ad rodowiskowo-
ad spoeczny ad gospodarczy przestrzenny

Dziedziny adu Dziedziny adu Dziedziny adu rodowisko-

spoecznego gospodarczego wo-przestrzennego

Demografia Finanse gminy (budet; Ekologizacja planowania

Edukacja (w tym owiata) dochody i wydatki; przestrzennego
Pomoc spoeczna
Zdrowie
zobowizania, wierzytelno-
ci, korzystanie
ze rodkw UE)
Ochrona przyrody
i krajobrazu
Ochrona i zrwnowaony
9.
Bezpieczestwo publiczne Przedsibiorczo (podmioty rozwj lasw
Mieszkalnictwo gospodarcze i pracujcy) Ochrona gleb i gospodarka
Kultura, sport i rekreacja (styl ycia) Struktura podmiotw odpadami
gospodarczych Ochrona zasobw kopalin
Partycypacja spoeczna
Poziom i struktura Ochrona wd powierzch-
Aktywno na rynku pracy
zatrudnienia niowych i podziemnych
ad polityczno-instytucjonalny (zasoby, jako, zanieczysz-
Budownictwo mieszkaniowe
Turystyka czenie, zuycie, stosunki
wodne i ochrona przed
Rolnictwo powodzi)
Infrastruktura techniczna Ochrona powietrza atm.
Wykorzystanie materiaw (jako, emisje, ochrona
i surowcw (w tym klimatu)
odpady przemysowe Ochrona klimatu akustycz-
i ich wykorzystanie) nego (jako klimatu, emi-
Dostpno produktw sje, oddziaywanie haasu)
i usug Energia odnawialna
(wykorzystanie)
Bezpieczestwo biologicz-
ne, chemiczne, elektroma-
gnetyczne i przeciwdziaa-
nie skutkom awarii przemy-
sowych

9. Strategie i wskaniki zrwnowaonego rozwoju 223

 Rysunek 9.3. Poziomy analizy wskanikowej koncepcji zrwnowaonego rozwoju gminy

Jak pokazuj przykady systemw Urban Audit i SAS, polskie gminy i powiaty
w procesach realizacji strategii zrwnowaonego rozwoju dysponuj dobrze rozwi-
nitym systemem monitoringu wskanikowego. System ten spenia w duym stopniu
cechy dobrego monitoringu, poniewa jest:
wiarygodny, tzn. zgodny z obiektywnym stanem rzeczy i z dobrze okrelonym
przedmiotem pomiaru (zrwnowaony rozwj) przez kilka sposobw konkrety-
zacji tej koncepcji rozwoju;
adekwatny do potrzeb uytkownika przydatny dla planowania, diagnozo-
wania i do podejmowania lokalnych decyzji strategicznych dotyczcych zrwno-
waonego rozwoju;
zrozumiay dla uytkownika;
aktualny i dajcy niezbdn retrospekcj (coraz dusze szeregi czasowe dla
obserwacji tendencji zmian w jednostce samorzdu terytorialnego);
konsekwentny w formie przekazu regularne stosowanie tych samych wska-
nikw z bardzo ostronym wprowadzaniem zmian wzbogacania lub redukcji
wskanikw;
zbudowany na stabilnej bazie danych statystyki publicznej i atwo dostpny
(przez internet).
Wskaniki te mog wic zosta wykorzystane do planowania zrwnowaonego
rozwoju, do czego suy tworzenie LA-21 (studium przypadku 9.P1), a nastpnie
stanowi podstaw oceny i rewizji tych planw w postaci audytu LA-21 (narzdzie
9.N1).

224
Narzdzie 9.N1.
Audyt Lokalnej Agendy 21
W kontekcie rozprzestrzeniania si
w polskich gminach i powiatach strategii
zrwnowaonego rozwoju, konieczna jest
weryfikacja:
czy opracowane strategie s rzeczywi-
cie strategiami zrwnowaonego roz-
woju?
jaki jest stan zrwnowaonego roz-
woju przed budow strategii
i w wyniku jej realizacji?
Odpowiedzi na te pytania udzieli moe
audyt LA-21 (por. Rogala, 2003). Audyt jest
instrumentem stosowanym w rnych
dziedzinach, m.in. w dziedzinie finansw,
jakoci, rodowiska, etyki, marketingu itd.
(por. audyt dostawcw; narzdzie 7.N1).
Pomys zastosowania tego instrumentu
w ramach zarzdzania zrwnowaonym
rozwojem na szczeblu lokalnym powsta
w 2002 r. w ramach projektu Umbrella
realizowanego w programie UNDP. Audyt
jak dowiody tego zdobyte dowiadcze-
nia pozwala na uporzdkowanie moni-
torowania realizacji koncepcji zrwnowa-
onego rozwoju. Audyt moe mie cha-
rakter zewntrzny lub moe by przepro-
Rysunek 9.4. Procedura audytu zrwnowaonego rozwoju (Borys, 2003)
wadzany przez pracownikw samorzdo-
wych (audyt wewntrzny).
Typowa procedura audytu zrwnowa-
onego rozwoju, realizowana w ramach
standardu UNDP, skada si z czterech
etapw przedstawionych na rysunku 9.4.
W trakcie audytu ocenie poddawane s:
plany strategiczne (strategie zrwno-
waonego rozwoju) analizowane
przez pryzmat:
- spenienia podstawowych kryte-
riw wynikajcych z teorii i dobrej
praktyki zarzdzania (struktura stra-
tegii, czytelno itp.),
- stopnia uwzgldnienia zasad zrw-
nowaonego rozwoju;
stan rozwoju oceniany na podstawie:
- wartoci wskanikw zrwnowao-
nego rozwoju, dotyczcych gospo-
darki, spoeczestwa, rodowiska
i zarzdzania jednostek samorzdu
terytorialnego,
- ich porwnania do wartoci wska-
nikw obliczanych dla innych,
podobnych jednostek samorzdu
9.
terytorialnego.
9. Strategie i wskaniki zrwnowaonego rozwoju 225
 Typow struktur raportu z audytu
zrwnowaonego rozwoju, przeprowa-
dzanego wedug standardu UNDP, przed-
stawia tabela 9.3.
Specyfika audytu zrwnowaonego roz-
woju sprawia, e narzdzie to moe zna-
le zastosowanie take w rozwizywaniu
rnych innych problemw, z ktrymi
musz upora si samorzdy. Przykadami
takich specyficznych zastosowa, ktre
miay ju miejsce w polskich samorz-
dach, s zastosowania audytu do budowy:
systemu koordynowania i usprawnia-
nia dziaa w Biurze Zarzdu Miasta
Stoecznego Warszawa;
Partnerstwa Midzysektorowego w Poc-
ku i Wabrzychu.
Audyt zrwnowaonego rozwoju to
skuteczne i przydatne narzdzie ledzenia
postpw LA-21 forma monitoringu,
ktry jest uwaany za najwaniejszy infor-
macyjny instrument realizacji strategii.
Audyt czy dwie uzupeniajce si formy
monitoringu:
spoeczny, tzn. z udziaem spoecznoci
lokalnej, poprzez badania opinii spo-
ecznej (ankiety, sondae), upowszech-
nianie wrd mieszkacw, wszystkimi
dostpnymi kanaami komunikacji spo-
ecznej (audycje telewizyjne, artykuy
w prasie, spotkania radnych z wybor-
cami itp.), informacji o postpach i efek-
tach realizacji strategii oraz o dokony-
wanych w niej zmianach;
wskanikowy, dla wymiernej oceny
stopnia realizacji celw strategii.

Tabela 9.3. Struktura raportu z audytu zrwnowaonego rozwoju gminy

Cz I Diagnoza

1. INFORMACJE WSTPNE
1.1. Podstawowe pojcia, w tym zasady zrwnowaonego rozwoju
1.2. Informacje o audycie i jego procedurze
1.3. Syntetyczna charakterystyka gminy

2. CHARAKTERYSTYKA DOKUMENTW STRATEGICZNYCH

2.1. Ocena strategii rozwoju gminy pod wzgldem kryteriw zrwnowaonego rozwoju
2.2. Ocena zgodnoci dokumentw dotyczcych gminy

3. STOPIE REALIZACJI STRATEGII ZRWNOWAONEGO ROZWOJU

3.1. Podmioty realizujce strategi
3.2. Realizacja zada strategicznych

4. ANALIZA WSKANIKOWA
4.1. Duga lista
4.2. Krtka lista
4.3. Analizy wskanikowe w ukadzie: przyczynastanreakcja

5. PODSUMOWANIE analiza diagnostyczna

Cz II Ocena i kierunki rozwoju

1. Wskanikowa analiza porwnawcza

2. Ocena stanu zrwnowaonego rozwoju gminy

3. Propozycja kierunkw dziaa z uwzgldnieniem dobrych praktyk zrwnowaonego

rozwoju

226
 Audyt strategii zrwnowaonego roz-
woju pozwala na cige podnoszenie jako-
ci strategii poprzez wprowadzanie
w dokumencie niezbdnych zmian, wyni-
kajcych z nowych uwarunkowa praw-
nych, gospodarczych, politycznych, spo-
ecznych itp.
Konieczno aktualizacji wynika z ponad-
kadencyjnego charakteru strategii i zasady
cigoci planowania, tzn. staego ledze-
nia zmian i ich biecego uwzgldniania
w dokumencie oraz przesuwania hory-
zontu planowania na kolejne lata (plano-
wanie kroczce). System aktualizacji jest
odmienny dla czci dokumentu okrelaj-
cej wizj rozwoju oraz cele strategii (tzw.
aktualizacja taktyczna co 4 lata) oraz
dla czci programowej (tzw. aktualizacja
operacyjna w cyklu rocznym).
W latach 20022007 audyt zrwnowa-
onego rozwoju przeprowadzony zosta
w kilkudziesiciu gminach i powiatach
w Polsce. W ramach transferu polskich
dowiadcze, audyty zrwnowaonego
rozwoju przeprowadzono take w 10
jednostkach samorzdu terytorialnego
na Litwie i 10 jednostkach na Ukrainie.
Jest to wic narzdzie sprawdzone prak-
tycznie i moe by bez problemw po-
czone z baz danych wskanikw zrw-
nowaonego rozwoju funkcjonujcego
w ramach Systemu Analiz Samorzdo-
wych Zwizku Miast Polskich.

9.4. Podsumowanie
Praktyczna realizacja koncepcji zrwnowaonego rozwoju i konieczno sprostania
wyzwaniom XXI wieku wymagaj nowej filozofii rozwoju globalnego, regionalnego
i lokalnego, przeciwstawiajcej si wsko rozumianemu wzrostowi gospodarczemu.
Powinna ona by oparta na integrowaniu adu gospodarczego, spoecznego (w tym
polityczno-instytucjonalnego), rodowiskowego i przestrzennego. Przesank wpro-
wadzenia nowej generacji planw jest zapewnienie, poprzez zrwnowaony rozwj,
wysokiej jakoci ycia.
9.
Uwzgldnienie zrwnowaonego rozwoju jako celu strategicznego rnego typu
dokumentw planistycznych (strategii, programw, polityk itp.), opracowywanych na
poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym, jest kluczow form konkretyzacji tej
koncepcji rozwoju. W praktyce planowania to ujcie zrwnowaonego rozwoju jest
uwzgldniane w podziale celw strategicznych na nadrzdne, gwne i szczegowe.
Bez tej konkretyzacji koncepcja zrwnowaonego rozwoju staje si sloganem bez
pokrycia w rzeczywistoci, zwaszcza w yciu spoecznoci lokalnych.
Podobnie jak w przypadku biznesu, system zarzdzania realizacj strategii zrwno-
waonego rozwoju jest bardzo wanym i czsto niedocenianym elementem Lokalnej
Agendy 21 w przypadku samorzadow lokalnych. Brak tego systemu powoduje, e stra-
tegia zrwnowaonego systemu staje si bardzo szybko dokumentem martwym.
Niemono mierzenia i monitorowania wszystkiego i zwizane z monitoringiem koszty
narzucaj konieczno stosowania specjalnie do tego celu opracowanej listy wska-
nikw, jakimi zamierzamy posugiwa si przy ocenie postpw w realizacji tej idei.
Dostosowanie wymiernej obserwacji realizacji strategii do jej struktury, oznacza koniecz-
no poczenia pomiaru zrwnowaonego rozwoju z pomiarem jakoci ycia. Jest to
obecnie najwiksze wyzwanie, jakie stoi przez monitoringiem wskanikowym. W Polsce
funkcjonuj ju dwa systemy pomiaru wskanikowego czce pomiar postpw reali-
zacji nowego paradygmatu rozwoju z monitoringiem celu nadrzdnego tego rozwoju
jakoci ycia.

9. Strategie i wskaniki zrwnowaonego rozwoju 227

 W Programie UNDP wypracowano standard planowania strategicznego na poziomie
lokalnym (gmin i powiatw), ktry uwzgldnia na wysokim poziomie struktury celw
strategicznych kategori rozwoju zrwnowaonego, sprzon z jakoci ycia jako
celem nadrzdnym. Standard ten w ostatnich latach wzbogacony zosta w cigle rozwi-
jajcy si system monitoringu wskanikowego, ktry powizany jest cile ze struktur
audytu zrwnowaonego rozwoju podstawowego narzdzia diagnostycznego. Oba
standardy oparte s na sprawdzaniu, na ile planowany rozwj (jego cele) i jego stan
realizuj w praktyce zasady nowego paradygmatu rozwoju.
Wiodca rola w prezentowanych standardach partnerstwa midzysektorowego
(grupy planujcej i nadzorujcej realizacj zasad zrwnowaonego rozwoju) ukazuje
warunek konieczny przeksztacenia procesu budowy i realizacji planw zrwnowao-
nego rozwoju w Lokaln Agend 21. Partycypacja spoeczna jest zreszt wanym
elementem zarzdzania bardziej szczegowymi zagadnieniami zwizanymi z rozwojem
zrwnowaonym, ktrym przyjrzymy si w kolejnych rozdziaach.

rda praktyczne
Borys, T. (1998), Jak budowa programy ekorozwoju. Informacje oglne, Warszawa
i Jelenia Gra: Fundacja Karkonoska.
Borys, T. (2008), Wskaniki zrwnowaonego rozwoju w ramach Systemu Analiz
Samorzdowych, Pozna: Zwizek Miast Polskich.
Borys, T., Rogala, P. (red.) (2008), Jako ycia na poziomie lokalnym: ujcie wskani-
kowe, Warszawa: UNDP.
ICLEI (1997), Podrcznik ICLEI w zakresie zarzdzania ochron rodowiska dla wadz
samorzdowych Europy rodkowej i Wschodniej, Fryburg: ICLEI.
Lokalna akcja na rzecz rodowiska, czyli jak wasnymi siami opracowa program
ochrony rodowiska dla gminy lub powiatu (2000), Warszawa: NFOiGW.
Poradnik dla samorzdw. Jak wdraa zasady Agendy 21 w gminie? Fundacja Rozwoju
Demokracji Lokalnej w Szczecinie, Zwizek Gmin Szwedzkich i Gmina Barlinek.
UNDP (2002), Audit zrwnowaonego rozwoju gmin i powiatw: oferta pomocy dorad-
czej, Warszawa: UNDP.
UNDP (2003), Polskie spoeczestwo na drodze do zrwnowaonego rozwoju (Poland
towards sustainable human development), Warszawa: UNDP.

Pytania
1. Jaka jest rola diagnozowania i planowania we wdraaniu zrwnowaonego rozwoju?
2. Jak mona powiza poszczeglne ady zrwnowaonego rozwoju ze struktur
celw planowania lokalnego?
3. Jakie s zalenoci midzy zrwnowaan jakoci ycia a zrwnowaonym rozwo-
jem spoeczno-gospodarczym?
4. Jakie s moliwoci zobiektywizowania procedury okrelania celw szczegowych
zrwnowaonego rozwoju?
5. Jakie rodzaje planw strategicznych, taktycznych i operacyjnych s tworzone w two-
jej gminie i czy wystpuje w nich kategoria zrwnowaonego rozwoju?
6. Jak wag przykada si w twojej gminie do systemu realizacji strategii zrwnowao-
nego rozwoju jak struktur ma ten system?
7. Jakie narzdzia wykorzystywane s w monitoringu strategii zrwnowaonego rozwoju?
8. Jak specyfika miasta, gminy czy powiatu jest uwzgldniania w pomiarze wskaniko-
wym realizacji celw zrwnowaonego rozwoju?

228
Studium przypadku 9.P1.
Lokalna Agenda 21 w Polsce
Podstawowym narzdziem realizacji zasad zrwnowaonego rozwoju na poziomie
lokalnym, cile sprzonym z dziaaniami planistycznymi i wdraaniem tej koncepcji, jest
Lokalna Agenda 21 (LA-21).5 Zgodnie z praktyk polskich gmin i powiatw dziaania
w ramach Agendy tworz uspoeczniony (partnerski), dynamiczny proces realizacji zasad
zrwnowaonego rozwoju, w ktrym spoecznoci lokalne uczestnicz w podejmowaniu
kluczowych decyzji. LA-21 jest bardzo wanym narzdziem budowy spoeczestwa obywa-
telskiego, ktrego cech jest poszanowanie zasobw przyrodniczych.
Oznacza to w praktyce kreowanie w procesie uspoecznionym lokalnej strategii
zrwnowaonego rozwoju, integrujcej polityk ochrony rodowiska z polityk gospo-
darcz, spoeczn i przestrzenn. Samo tworzenie dokumentw strategicznych, bez part-
nerstwa midzysektorowego w procesie budowy i realizacji strategii, nie moe by uto-
samiane z Agend 21. LA-21 jest to wic rwnoczesne:
tworzenie spjnej strategii, opartej na zasadach zrwnowaonego rozwoju;
budowanie zdolnoci samorzdw do partnerstwa;
tworzenie solidnych podstaw dla komunikacji spoecznej w procesie opracowy-
wania, weryfikacji i realizacji wizji rozwoju lokalnego.
W pierwszej poowie lat 1990. znajomo Agendy 21 przez wadze lokalne w Polsce
nie przekraczaa 5% wszystkich polskich gmin. Badania ankietowe duej grupy gmin
(1023 gminy poudniowej Polski, przy 23% zwrotnoci ankiet) przeprowadzone na prze-
omie roku 1999/2000 przez Polski Klub Ekologiczny wskazyway, e sytuacja istotnie
si poprawia, cho nadal wikszoci (okoo 70%) gmin idee LA-21 i zrwnowaonego
rozwoju nie byy znane. Znajomo LA-21 pozostaje na podobnym poziomie do dzi.
Realizacja zasad zrwnowaonego rozwoju poprzez LA-21 w polskich samorzdach
przebiega w sposb bardzo zrnicowany, w zalenoci od sposobu rozumienia Agendy,
co pozwala wyrni trzy poziomy zaawansowania wdraania LA-21 w polskich gminach
9.
i powiatach.
1. Poziom kowbojski, ktry charakteryzuje nieznajomo LA-21 i kontestacja zrw-
nowaonego rozwoju, traktowanie ochrony rodowiska jako bariery rozwoju
gospodarczego, brak uspoecznienia planowania lokalnego, przewaga inwestycji
koca rury, niedocenianie problemu niskiej wiadomoci ekologicznej,
przewaga egocentrycznego podejcia do rozwoju.
2. Poziom ograniczania Agendy do spraw ochrony rodowiska. LA-21 to program
ochrony rodowiska (program dziaa na rzecz rodowiska), cz lokalnej polityki
ekologicznej lub lokalnej polityki przestrzennej. Ten poziom mona nazwa umownie
ma Agend 21. Programy pilotaowe tworzenia tak rozumianej LA-21, realizowane
pod koniec ubiegego wieku, byy istotn inspiracj dla stworzenia standardu budowy

5
Szczyt Ziemi (rodowisko i rozwj) w Rio de Janerio w 1992 r. ukonkretni koncepcj zrwnowaonego rozwoju przede
wszystkim w formie Karty Ziemi (Deklaracja z Rio 27 zasad) oraz Globalnego Programu Dziaa Agenda 21. Rol i zadania
wadz i spoecznoci lokalnych w tworzeniu oraz realizacji zasad zrwnowaonego rozwoju okrela rozdzia 28 Agendy 21,
w ktrym czytamy m.in.: wiele problemw omawianych w Agendzie 21 wymaga dziaa na szczeblu lokalnym, czynnikiem decy-
dujcym o rozwizaniu tych problemw bdzie uczestniczenie w nich i wsppraca wadz lokalnych. (...) Wadze lokalne powinny
podj dialog ze spoecznociami, organizacjami lokalnymi i przedsibiorstwami prywatnymi w celu przyjcia lokalnej Agendy 21.
Podkrela si w nim ju w pierwszych zapisach podany sposb dziaania tych wadz uspoecznienie procesu podejmowania
decyzji, samodzielno, przejawianie inicjatywy, a nie bierne czekanie na wytyczne. W Agendzie zwraca si uwag, e to wanie
spoecznoci lokalne i ich poszczeglne sektory (samorzd, organizacje pozarzdowe, biznes czy lokalni liderzy) tworz, prowadz
i utrzymuj infrastruktur spoeczn i ekonomiczn, gospodaruj przestrzeni, ksztatuj i chroni rodowisko przyrodnicze, kreuj
i realizuj wasne wizje rozwoju oraz wspuczestnicz w realizacji wizji rozwoju lokalnego, regionalnego i kraju.

9. Strategie i wskaniki zrwnowaonego rozwoju 229

 strategii zrwnowaonego rozwoju w polskich gminach i powiatach. W szczeglnoci
miay wspiera ich zdolnoci do wzmacniania partycypacji i komunikacji spoecznej
w tworzeniu i realizacji lokalnej wizji zrwnowaonego rozwoju. Do pilotaowej reali-
zacji i dostosowania do polskich warunkw idei lokalnego programu dziaa rodowi-
skowych wybrano dwa miasta: Radom i Ek. Spoeczne korzyci budowy maej
LA-21 trudno kwestionowa, cho praktyka budowy takich Agend po roku 2000 stop-
niowo wygasa, a ustawowy obowizek budowy w gminie programw ochrony
rodowiska spowodowa, e obecnie praktycznie wszystkie gminy opracoway ju
takie programy nie nazywajc ich, a nawet nie kojarzc z LA-21.
3. Poziom systemowego wczania zrwnowaonego rozwoju i zalece Agendy 21
w cay proces planowania lokalnego, poprzez konsekwentne uwzgldnianie inte-
gralnoci piciu adw (gospodarczego, spoecznego i polityczno-instytucjonal-
nego, rodowiskowego, przestrzennego). Ten sposb implementacji zasad zrwno-
waonego rozwoju mona nazwa umownie du Agend 21. Wczanie LA-21
w proces planowania rozwoju lokalnego i tworzenia w sposb uspoeczniony
zbioru dokumentw planistycznych, wrd ktrych strategia zrwnowaonego
rozwoju odgrywa kluczow rol jako dokument integrujcy wszystkie najwa-
niejsze polityki lokalne (gospodarcz, spoeczn, ochrony rodowiska i prze-
strzenn) miao w Polsce dwa scenariusze.
W scenariuszu pierwszym, w wielu gminach LA-21, powstae jako polityki ekologiczne
lub programy ochrony rodowiska, zostay po pewnym czasie wczone (i zintegrowane)
do powstajcych strategii rozwoju lokalnego. Przykadami takich procesw jest powsta-
wanie LA-21 w Gdasku, Warszawie czy Jeleniej Grze. By to rwnie wany etap dla
tworzenia si pilotaowych koncepcji, w oparciu o ktre powstay standardy Projektu
Umbrella (dziaajcego w ramach UNDP).
W scenariuszu drugim, LA-21 od samego pocztku zostaa wczona w proces plano-
wania strategicznego gmin i powiatw. Decydujc rol w tworzeniu tej praktyki odegra
wspomniany projekt pomocowy UNDP (por. studium przypadku 9.P2).
Co samorzd powinien zrobi, eby przygotowa LA-21? Najlepszej odpowiedzi na to
pytanie dostarcza wspomniany wyej scenariusz drugi. Istot LA-21 jest uruchomienie
i wykorzystanie struktur obywatelskich w tzw. 3W wspudziale, wspodpowiedzial-
noci i wspdecydowaniu w odniesieniu do:
tworzenia wizji zrwnowaonego rozwoju (jakie cele chcemy osign?);
okrelenia sposobw jej urzeczywistnienia (jak osiga te cele?);
praktycznej realizacji tej wizji i spoecznego monitorowania tego procesu (czy
zbliamy si, czy oddalamy od osignicia celw zrwnowaonego rozwoju?).
Tworzenie LA-21 powinno by podstaw procesu planowania rozwoju lokalnych
jednostek samorzdu terytorialnego. Agenda powinna wyrnia to planowanie od
konwencjonalnego planowania rozwoju na poziomie lokalnym przez nadanie mu nast-
pujcych waciwoci.
1. Wszystkie poziomy dokumentw strategicznych podporzdkowane s realizacji
zasad zrwnowaonego rozwoju w odniesieniu do jakoci ycia (jako celu nadrzd-
nego) i poszczeglnych adw (gospodarczego, spoecznego, rodowiskowego
i przestrzennego).
2. Tworzenie Agendy i jej realizacja oznacza uspoeczniony (partnerski) proces reali-
zacji zasad zrwnowaonego rozwoju; bez udziau spoecznoci lokalnych
w podejmowaniu kluczowych decyzji budowa i realizacja LA-21 nie jest moliwa;
nie jest te moliwa budowa spoeczestwa obywatelskiego.

230
 3. LA-21 zakada wykorzystanie metody planowania uspoecznionego (aktywnego,
partycypacyjnego, obywatelskiego; narzdzie 1.N3). W procesie tworzenia planu
i jego realizacji budowany jest system komunikacji spoecznej. Zawiera on m.in.
takie elementy, jak: styl komunikacji, budowanie zaufania i wizi pomidzy uczest-
nikami procesu, w tym ze spoecznoci lokaln, rozwizywanie konfliktw, praca
z grupami. Wanym elementem systemu s ankiety i inne formy badania opinii
publicznej stosowane w procesie planowania. Planowanie partycypacyjne polega
zatem na praktycznej realizacji idei partnerstwa midzysektorowego w procesie
planowania zrwnowaonego rozwoju.
4. Spoeczny charakter procesu tworzenia strategii zrwnowaonego rozwoju jest
niewtpliwie wyzwaniem dla wadz samorzdowych. Oznacza on bowiem: przy-
jcie na siebie penej odpowiedzialnoci organizacyjnej za sprawny przebieg caego
procesu, jednoczesne otwarcie si ku spoeczestwu i przypisanie mu kluczowej
roli w tym procesie. Rol samorzdu jest w tym przypadku: cige wspieranie
i animowanie spoecznego ruchu wok procesu tworzenia planu i jego realizacji,
ledzenie postpu prac i formalne, w drodze uchway rady (gminy, powiatu) lub
sejmiku, akceptowanie wypracowanego przez zesp liderw planu zrwnowao-
nego rozwoju, sposobw jego wdraania i systemu monitorowania postpw.
5. Obserwacja sposobu prowadzenia prac strategicznych w wielu regionach, powiatach
i gminach wiadczy o coraz powszechniejszym preferowaniu partycypacyjnych
metod tworzenia dokumentw planistycznych, a zwaszcza strategii zrwnowao-
nego rozwoju. Na podstawie dowiadcze praktycznych przy wdraaniu standardu
UNDP mona jednak w wielu jednostkach samorzdu terytorialnego zaobserwowa
bariery szerokiego uspoecznienia procesu tworzenia planw rozwoju lokalnego.
Skada si na nie zarwno brak przygotowania wadz samorzdowych do uspoecz-
nienia procesu tworzeniu i realizacji planw, jak i niedostateczne przygotowanie
spoecznoci lokalnej lub regionalnej do udziau w procesie tworzenia planu (por.
studium przypadku 1.P3). W pierwszym przypadku mamy do czynienia z brakiem
9.
wiedzy na temat moliwych form i technik wczania spoeczestwa w procesy
podejmowania decyzji oraz z brakiem pozytywnych dowiadcze w zakresie zrozu-
mienia przez wadze samorzdowe idei uspoecznienia procesu. Przejawia si to
w czysto formalnym podejciu do zagadnienia oraz traktowaniu udziau spoecznego
w procesie podejmowania decyzji jako niepotrzebnego balastu, ktry utrudnia cay
proces i niepotrzebnie go wydua. W drugim przypadku problemem jest niepene
zrozumienie idei szerokiego udziau spoecznoci lokalnej w caym procesie i trakto-
waniu go nie jako wsppracy z samorzdem lokalnym, lecz jako okazji do torpedo-
wania ich dziaa i tzw. przyoenia wadzy. Dodatkowym problemem jest saba
motywacja do postaw aktywnych wynikajca m.in. z nieznajomoci lub braku prze-
konania do idei zrwnowaonego rozwoju, sceptycyzmu co do celowoci tworzenia
jakichkolwiek planw, niedostrzegania wasnych korzyci, a take braku wiary
w dobre intencje osb angaujcych si spoecznie w cay proces (brak autentycz-
nych liderw spoecznoci lokalnej i regionalnej).
Pytania
1. Co odrnia konwencjonalne planowanie rozwoju lokalnego od procesu budowy
i realizacji Lokalnej Agendy 21?
2. Jakie s bariery szerokiego uspoecznienia procesu tworzenia planw rozwoju lokal-
nego w twojej gminie/powiecie?

9. Strategie i wskaniki zrwnowaonego rozwoju 231

 Studium przypadku 9.P2.
Standard Projektu Umbrella
Nowatorskie wczenie paradygmatu zrwnowaonego rozwoju do lokalnego plano-
wania strategicznego zaproponowano w ramach Projektu Umbrella UNDP. Od 1997 r.
Projekt Umbrella oferowa wadzom lokalnym w Polsce pomoc w ramach programu
Opracowywanie strategii zrwnowaonego rozwoju gmin i powiatw zgodnie z zale-
ceniami Agendy 21. W 1997 r. w ramach programu:
opracowano autorsk metodyk prowadzenia uspoecznionego procesu budowy
strategii;
przeszkolono grup konsultantw;
przeprowadzono wiele misji diagnozujcych stan przygotowania gwnych part-
nerw do przeprowadzenia planowania partnerskiego, dokonano kwalifikacji
gmin i powiatw do programu.
W standardzie przyjto, e tworzona strategia zrwnowaonego rozwoju jest doku-
mentem podsumowujcym kluczowy etap budowy LA-21 i powstaje w wyniku spoecz-
nego procesu zmierzajcego do osignicia celu, jakim jest lokalny zrwnowaony
rozwj. Metodyk opracowania strategii zrwnowaonego rozwoju zgodnie z zalece-
niami Agendy 21, oparto na uspoecznionym procesie komunikacji, ktry uznano za
kluczowe narzdzie rozwoju demokracji lokalnej.
W procesie planowania partnerskiego, organizowanego w formie 45 warsztatw
strategicznych, uczestniczyli przedstawiciele wszystkich najwaniejszych sektorw ycia
spoeczno-gospodarczego jednostki samorzdu terytorialnego, tzn. radni, przedstawi-
ciele zarzdu, liderzy lokalni, przedstawiciele organizacji pozarzdowych, biznesu itp.,
czyli wszyscy zainteresowani rozwojem lokalnym. W czasie warsztatw i pracy midzy
warsztatami w drodze konsensu okrela si i przyjmuje kolejno (rysunek 9.5):
raport o stanie zrwnowaonego rozwoju;
misj i wizj rozwoju;
struktur celw, w ktrej za cel gwny uznaje si rozwj zrwnowaony, a cel
nadrzdny jako ycia (plan strategiczny);
plan zada/dziaa (plan operacyjny);
system zarzdzania realizacj strategii.

Rysunek 9.5. Zakres strategii w lokalnym planowaniu zrwnowaonego rozwoju

232
 Poniej przedstawiamy pi gwnych cech opracowanego w ramach Projektu
Umbrella standardu strategii i procesu jej budowy.
1. Przyjcie opisanej na pocztku rozdziau trjpoziomowej struktury celw strate-
gicznych z jasnym umiejscowieniem w tej strukturze koncepcji rozwoju
zrwnowaonego.
2. Wykorzystanie po raz pierwszy w procesie budowy strategii pojcia adu zinte-
growanego. Wspzaleno podstawowych sfer rozwoju zrwnowaonego
oznacza, e musi by on ksztatowany rwnoczenie jako ad gospodarczy, ad
spoeczny i polityczno-instytucjonalny, ad rodowiskowy, ad przestrzenny,
z uwzgldnieniem obiektywnych praw rozwoju gospodarczego, spoecznego
i przestrzennego zagospodarowania oraz naturalnych praw adu ekologicznego.
Wpywa to na ukad strategii oraz przesdza o wielosektorowym skadzie zespou.
W standardzie UNDP ukad adw decyduje o grupowaniu celw szczegowych
strategii i o ukadzie planu operacyjnego (programu dziaa).
3. Przyjcie zasad zrwnowaonego rozwoju jako gwnego sprawdzianu, czy
deklaracja realizacji ZR zawarta w celach strategicznych jest zgodna z istot tego
rozwoju.
4. Uznanie szczeglnej roli systemu zarzdzania realizacj strategii zrwnowaonego
rozwoju (por. opis systemu zarzdzania zrwnowaonym rozwojem
w rozdziale 4). W praktyce budowy strategii lokalnych (i nie tylko lokalnych) ten
system jest najbardziej niedocenianym elementem Agendy 21, a przecie ma decy-
dujcy wpyw na dynamik realizacji strategii. Z praktyki planowania lokalnego
wynika, e nie stworzenie tego systemu powoduje, e strategia zrwnowaonego
rozwoju staje si bardzo szybko dokumentem martwym (tzw. pkownikiem).
W standardzie przyjto, e system ten tworz przede wszystkim trzy podsystemy:
instrumenty realizacji strategii;
monitorowanie obserwacja realizacji celw i zada strategii oraz zmian
w warunkach realizacji;
9.
aktualizacja strategii.
5. Uznanie za podstawowy cel procesu tworzenia i realizacji strategii zrwnowao-
nego rozwoju budowy zdolnoci samorzdw do partnerstwa oraz tworzenia
solidnych podstaw dla komunikacji spoecznej w procesie tworzenia, weryfikacji
i realizacji wizji rozwoju lokalnego. Temu su dwa spoeczne filary standardu
UNDP tworzenia LA-21:
budowa strategii w procesie planowania partycypacyjnego;
budowa podstaw instytucjonalnych dla monitoringu spoecznego realizacji
strategii zrwnowaonego rozwoju.
W standardzie przyjto, e grupa planujca to najlepsza forma dla kreowania midzy-
sektorowego partnerstwa dla zrwnowaonego rozwoju. Reprezentatywne forum (Rada
Zrwnowaonego Rozwoju, Lokalna Agenda 21, Komitet Sterujcy itp.), grupujce
przedstawicieli rnych sektorw, powinno poprzez aktywne formy planowania stra-
tegicznego i operacyjnego wypracowa dokumenty strategiczne oraz prowadzi
monitoring spoeczny ich realizacji. Oznacza to, e forum nie powinno by powoywane
tylko dla doranych celw tworzenia dokumentw strategicznych, lecz powinno by
staym elementem instytucjonalnym funkcjonowania ukadw partnerskich na lokalnych
poziomach zarzdzania (powiatu i gminy).
Zgodnie ze statutami takich partnerstw, s one dobrowolnymi porozumieniami
czonkw, zawartymi w celu opracowania i realizacji lokalnej wizji zrwnowaonego

9. Strategie i wskaniki zrwnowaonego rozwoju 233

 rozwoju. W ramach realizacji standardu, wikszo partnerstw mocowana bya przy
radzie gminy lub powiatu, co wydawao si najlepszym rozwizaniem organizacyjnym,
szczeglnie w pierwszym okresie dziaania przy zachowaniu najwaniejszej zasady dzia-
ania forum: rwnoprawnoci stron (partnerw). W niektrych przypadkach partner-
stwo funkcjonuje pod patronatem silnej organizacji pozarzdowej lub przeksztaca si
w stowarzyszenie lub fundacj.
Tworzenie porozumie partnerskich jest z pewnoci podstawow form uspoecz-
nienia procesu budowy i realizacji strategii. Zgodnie z standardem Projektu Umbrella s
one wzbogacane o inne formy konsultacji spoecznej, takie jak ankietowanie miesz-
kacw, konsultacje spoeczne, zbieranie opinii itp. Celem wszystkich form uspoecz-
nienia jest stworzenie warunkw do autentycznego wyraania opinii i pomysw przez
mieszkacw oraz uwzgldniania ich w procesie budowy strategii i monitoringu jej
realizacji, a przez to budowanie zdolnoci samorzdw do partnerstwa.
Po udanym pilotau w 1998 r., kolejne lata przyniosy dynamiczny przyrost wdroe
standardu strategii w polskich gminach i powiatach. Do koca 2000 r. z pomocy Projektu
cznie skorzystao prawie 70 jednostek samorzdu terytorialnego, w tym ponad 60
gmin. Tyle samorzdw lokalnych dysponowao wasnymi strategiami zrwnowao-
nego rozwoju, opracowanymi i przyjtymi w procesie planowania partnerskiego
i szeroko rozwinitej komunikacji spoecznej. W nastpnych latach, po opublikowaniu
wynikw Projektu Umbrella, mona zaobserwowa wyrany proces upowszechnienia
w Polsce wypracowanego w jego ramach standardu. Dotyczy to te w duym stopniu
wypracowanego przeze standardu audytu zrwnowaonego rozwoju.
Pytania
1. Jakie znaczenie, z perspektywy rozwoju Lokalnych Agend 21 w Polsce, miao wpro-
wadzenie w standardzie Projektu Umbrella pojcia adu zintegrowanego?
2. Jakie elementy powinien posiada system zarzdzania zrwnowaonym rozwojem
w gminie lub powiecie? Swoj odpowied porwnaj ze struktur systemu przedsta-
wion w rozdziale 4.

234
Rozdzia 10.
Urbanistyka i gospodarka przestrzenna
10.1. Wprowadzenie: wyzwania urbanizacji
Od pocztku XXI wieku ponad poowa mieszkacw Ziemi yje w miastach.
W 27 krajach Unii Europejskiej wskanik ten osiga 74%, a np. w Holandii lub Anglii
mieszkacy miast stanowi ok. 90% populacji. Miasta zajmuj dzi 2% powierzchni
Ziemi, ale konsumuj 75% jej zasobw.
Na tle coraz szybszych zmian kulturowych, demograficznych i ekonomicznych,
potrzebna jest staa weryfikacja odpowiedzi na pytania o wspczesne modele urbani-
zacji, zasady oraz metody ksztatowania krajobrazu. W ostatnich latach obserwuje si
renesans miejskoci, jako stylu ycia. Cywilizacja postindustrialna i rosnca troska
o jako rodowiska przyczyniaj si do eliminacji wielu zagroe i uciliwoci ycia
w obszarach zurbanizowanych. Miasta, ktre zapewniaj wysz jako rodowiska,
lepiej su mieszkacom. Przycigaj te innych, ktrzy maj moliwo wyboru, czyli
przedstawicieli tzw. klasy kreatywnej (Florida, 2005). W ten sposb miasta dobrze zarz-
dzane zyskuj kolejny impuls rozwojowy.
W tym rozdziale zauwaymy, e odpowiednio zaplanowana urbanizacja, optymali-
zacja intensywnoci i gstoci zagospodarowania, zintegrowane projektowanie i zarz-
dzanie przestrzeni, pozwalaj na pozostawienie poza granicami miast duych areaw
pod uprawy, w stanie zblionym do naturalnego. Rwnoczenie gsto zaludnione,
dobrze zaprojektowane miasta mog by bezpieczne, wygodne i atrakcyjne.
Nie wszdzie niestety udaje si kontrolowa procesy i formy urbanizacji. W krajach
rozwijajcych si dochodzi do dramatycznego przerostu obszarw metropolitalnych
i rozwarstwienia spoecznoci miejskich. W Polsce take nie radzimy sobie z ywio-
owym, chaotycznym rozprzestrzenianiem si zabudowy, zawaszczaniem przestrzeni,
trwa degradacj obszarw pozamiejskich. Zanika specyficzna tosamo rnych
10.
typw krajobrazu, ktry jest wanym dobrem spoecznym i jest zaliczany do zasobw
nieodnawialnych lub trudno odnawialnych.
Ksztat, jaki dzi nadajemy naszym miastom i osiedlom, okreli ich wizerunek,
sposb funkcjonowania i jako ycia mieszkacw na dziesitki, a moe nawet na setki
lat. Dlaczego polski model urbanizacji tak niekorzystnie wyrnia si na tle innych
krajw europejskich? Dlaczego stare miasta s zwykle bardziej atrakcyjne od nowych
dzielnic i osiedli? Jak usprawni gospodark przestrzenn i narzdzia planistyczne?
Prb odpowiedzi na te pytania najlepiej rozpocz od krtkiego przedstawienia genezy
dzisiejszych struktur osiedleczych.

10.2. Historyczny rozwj idei miasta

Idee i struktury miast dojrzeway w cigu kilku tysicy lat. Znamy kilka okresw histo-
rycznych, w ktrych miasta rozwijay si szczeglnie dobrze tj. ich relacje z otoczeniem
byy zharmonizowane, kwita gospodarka, poprawiaa si jako ycia obywateli.
O sukcesie miast decydowa przede wszystkim ich ustrj polityczno-prawny oraz struk-
tura przestrzenna. Od staroytnoci, najbardziej trwae byy miasta o ustroju samorz-
dowym oraz planowanej i projektowanej strukturze, zazwyczaj regularnej, ale dostoso-
wanej do cech fizjograficznych miejsca.
Formy naszych miast ewoluoway od redniowiecza do rewolucji przemysowej. Nage

10. Urbanistyka i gospodarka przestrzenna 235

 przyspieszenie ich rozwoju w XIX i XX w. spowodowao dramatyczne, nieprzygotowane
przeksztacenia dotychczasowych struktur spoecznych i przestrzennych. Miasta straciy
dawny ksztat i form, rosy dzielnice ndzy, pogarsza si stan rodowiska i jako relacji
spoecznych.
Dla powstrzymania patologicznych tendencji, w krajach najwyej rozwinitych prowa-
dzono akcje modernizacyjne, polegajce gwnie na wyburzaniu starej zabudowy i zaka-
daniu terenw zielonych oraz wprowadzaniu minimalnych standardw budownictwa
mieszkalnego. Na przeomie XIX i XX w. pojawiy si te nowe koncepcje rozwoju.
Najbardziej znana, idea miastaogrodu (Howard, 1898), opieraa si na planowym po-
czeniu dynamiki gospodarczej miasta z silnymi wiziami spoecznymi i zdrowym klimatem
wsi. Wspczesn interpretacj tej idei jest projekt nowego miasteczka Siewierz, ktry
opisujemy jako studium przypadku 10.P2. Inn koncepcj samodzielnego ukadu urbani-
stycznego w strukturze wikszego miasta jest jednostka ssiedzka, czyli zgrupowanie
budynkw mieszkalnych o integrujcej kompozycji przestrzennej, posiadajce wasne,
bogate zaplecze spoeczne i usugowe. W Polsce t ide realizowano w okresie midzy-
wojennym, w formie tzw. osiedli spoecznych, a w okresie powojennym wykorzystano j
przy projektowaniu Nowej Huty (studium przypadku 10.P1).
W 1943 r. opublikowano Kart Atesk, zawierajc zasady nowoczesnej urbanistyki
funkcjonalnej. Celem karty bya poprawa jakoci rodowiska miejskiego, poprzez zdecy-
dowan zmian zasad planowania i ksztatowania przestrzeni. Dokument nadspodzie-
wanie silnie wpyn na formy przebudowy i rozwoju miast po II wojnie wiatowej.
Zmiany polegay na budowie dzielnic mieszkaniowych o higienicznej, lunej strukturze,
na tworzeniu wydzielonych orodkw handlowych i usugowych, zakadaniu oddziel-
nych stref przemysowych oraz oddzielnych stref rekreacji. Waciwemu funkcjono-
waniu miasta podzielonego na strefy miaa suy rozbudowa ukadw trans-
portowych.
Praktyka modernistycznej urbanizacji niejednokrotnie wykraczaa daleko poza trady-
cyjne koncepcje spoecznoci miejskich, ssiedztwa, przestrzeni publicznych. Segregacja
funkcji i rozbudowa infrastruktury drogowej doprowadziy do rozbicia zwartych struktur.
Odejcie od zabudowy pierzejowej na rzecz swobodnie lub rzdowo rozstawianych
super-blokw wytworzyo przestrzenie niefunkcjonalne i pozbawione przynalenoci.
Wprowadzanie lunej zabudowy do historycznych tkanek miejskich powodowao nisz-
czenie tosamoci miejskiego krajobrazu, wsplnot spoecznych i tradycji kulturowych
zwizanych z historyczn przestrzeni miejsk. Ekstensywne wykorzystanie gruntw
doprowadzio do rozcignicia i rozczonkowania obszarw zurbanizowanych. Zatary
si granice wikszoci miast, przedmie, terenw rolniczych; dlatego tak trudno dzi
znale struktur urbanistyczn o jednoznacznym, czytelnym charakterze.
Punktem zwrotnym dla dwudziestowiecznej myli urbanistycznej staa si ksika
Jane Jacobs The death and life of great American cities (1961). Autorka bya jedn
z organizatorek spoecznej akcji mieszkacw nowojorskiej dzielnicy Greenwich Village,
przeciwko planom jej modernizacji i budowie drogi szybkiego ruchu. W ksice Jacobs
po raz pierwszy tak jednoznacznie dowartociowana zostaa intensywno ycia ssiedz-
kiego w historycznie uksztatowanych dzielnicach miejskich. Tradycyjna ulica, ktra dla
modernistw, z Le Corbusierem na czele, bya 2030 lat wczeniej symbolem degene-
racji miasta, zostaa przedstawiona przez Jacobs jako idealne rodowisko kontaktw
midzypokoleniowych, bezpieczne, wygodne, interesujce, rnorodne, witalne
pikne. Jacobs zderzya obraz starych dzielnic miejskich z now rzeczywistoci mono-
kulturowych apartamentowcw i monotonnych przedmie-sypialni.

236
10.2.1. Urbanistyka ponowoczesna
Na przeomie lat 1960. i 70. u wielu planistw i architektw dojrzaa wiadomo, e
bezrefleksyjna realizacja modernistycznych zasad planowania i niedostosowana do
naturalnych porzeb czowieka skala wielu powojennych zaoe przestrzennych dopro-
wadziy do obnienia jakoci ycia mieszkacw, pomimo podniesienia standardw
sanitarnych i zwikszenia powierzchni mieszkalnej per capita. Dla ruchu postmoderni-
stycznego charakterystyczny by powrt do przestrzeni o miejskim charakterze, z domi-
nacj wartoci historycznych, neoregionalizmem i tosamoci lokaln. Do projekto-
wania urbanistycznego wczono rne dowiadczenia kulturowe. Powrciy studia
proporcji, miar, znakw, znacze, symboli.
Na pocztku lat 1990. znacznej dynamiki nabra ruch zwany Nowym Urbanizmem.
Dziki opracowaniu skutecznych narzdzi planistycznych i oparciu na prawach wolego
rynku, Nowym Urbanistom udaje si czy wysok jako przestrzeni dla pieszych,
mieszanie funkcji, zwarto i przenikalno struktur zabudowy. Poszukujc ideau prze-
strzeni integrujcej lokalne spoecznoci i ograniczajcej uzalenienie od samochodw,
Nowi Urbanici opieraj si na tradycji, ale podkrelaj te warto wasnych bada nad
istot ssiedztwa i miejskoci. W swoich publikacjach (np. Duany i in., 2000) dziel si
dowiadczeniami z kilkudziesicioletniej walki o zmian planistycznego paradygmatu
i o przeamanie dominacji inynierii drogowej nad humanistyczn urbanistyk.
Nowy Urbanizm wprowadzi innowacyjne, skuteczne metody i narzdzia do praktyk
planistycznych. Wysoka warto rynkowa projektw oraz misyjna dziaalno, poprzez
Congress for the New Urbanism (CNU), zaowocoway do dzi setkami realizacji. Program
Kongresu okrela Karta, podsumowujca zasady zrwnowaonego ksztatowania prze-
strzeni w rnych skalach: od regionalnej, po kwarta zabudowy. Zacznikiem do doku-
mentu jest spis Kanonw Trwaej Architektury i Urbanistyki.1 CNU jest organizacj
midzynarodow i wsppracuje ze rodowiskami o podobnej wraliwoci w Europie,
m.in. Council for European Urbanism, INTBAU, The Princes Foundation for the Built
Environment.
10.
Powrt do tradycji urbanistycznych opiera si na wyborze tych treci, zasad i form,
ktre przechodzc w cigu stuleci ewolucyjn drog rozwoju, speniy kryterium trwa-
oci. Pierwsze due realizacje w tym duchu w Stanach Zjednoczonych Seaside,
Floryda (19841991) i w Europie Poundbury, Dorset (od 1993) s czasem krytyko-
wane za historyzujcy i elitarny charakter, ale przekonuj do siebie spjnoci idei
i konsekwentn realizacj. Warto te zauway, e koszty ich budowy nie odbiegay
znaczco od przecitnych, a 28% zabudowy pierwszego etapu Poundbury to domy
socjalne (przykad Poundbury opisujemy w punkcie 10.4.7).
Nurt modernistyczny te rozwija si w stron pro-rodowiskow. Wybr technologii
sta si znacznie bardziej selektywny, a w obliczu zmian klimatycznych priorytetem stao
si pozyskiwanie energii odnawialnej. Narzdzia informatyczne umoliwiaj maksy-
malne i sprawiedliwe wykorzystanie wiata i energii sonecznej w gsto zabudowanych
dzielnicach miejskich oraz optymalizacj przepywu powietrza i przenikalnoci dla
ruchu. Wizj urbanistyki zrwnowaonej, technicznie zaawansowanej, ale przede
wszystkim przyjaznej czowiekowi i rodowisku, realizuje si poprzez tworzenie caych
osiedli i dzielnic o zerowej emisji CO2 samowystarczalnych energetycznie lub nawet
generujcych nadwyki energii. Prekursorski projekt BedZED opisujemy w punkcie
10.4.7.

1
Oba dokumenty mona pobra ze strony <www.cnu.org>.

10. Urbanistyka i gospodarka przestrzenna 237

 10.2.2. Projektowanie rodowiskowe
Niezalenie od wieloci nurtw, tendencje pro-rodowiskowe zaczynaj dominowa
w dzisiejszej myli urbanistycznej. Wheeler (2004) wymienia szereg cech, odrniaj-
cych urbanistyk ostatnich lat od urbanistyki ponowoczesnej:
w sferze wartoci, obok pluralizmu wyrniaj si wsplne, szeroko podzielane
wartoci;
w sferze poznawczej, zamiast wzgldnoci i relatywizmu podkrela si znaczenie
powiza, sieci, systemw i chaosu;
w sferze polityki, zamiast osabia wadz, proponuje si elastyczne relacje
pomidzy rnymi instytucjami;
w dziedzinie planowania decentralizacj, dialog i pluralizm uznaje si za
niewystarczajce. Podkrela si rol edukacji, sucej powszechnemu zrozu-
mieniu celw planowania, potrzeb wspierania sabych i dyskryminowanych
oraz promuje si czenie zacht i wymaga w relacjach pomidzy rnymi
poziomami zarzdzania.
Coraz wikszy wpyw na rodowisko miejskie wywieraj inicjatywy oddolne
o lokalnym charakterze. Przyczynia si do tego ruch okrelany jako placemaking.
Angauje on nie tylko urbanistw i architektw; zazwyczaj jest animowany przez orga-
nizacje pozarzdowe i w duym stopniu opiera si na wolontariacie. Jego celem, obok
poprawy witalnoci gospodarczej, otoczenia spoecznego i jakoci krajobrazu, jest inte-
growanie lokalnych wsplnot (PPS i FPd, 2009).

10.3. Stan gospodarki przestrzennej w Polsce

Pomimo sukcesw, jakie Polska odnosi w demokratyzacji i ksztatowaniu sprawnej
gospodarki, zarzdzanie przestrzeni okazuje si nieskuteczne. Nie wdroylimy jeszcze
waciwych metod i instrumentw planowania (narzdzie 10.N1), projektowania oraz
kontroli rozwoju struktur osadniczych i form zabudowy.
W Polsce nie ksztatuje si zabudowy i sieci infrastrukturalnych jako elementw
logicznych ukadw urbanistycznych lub ruralistycznych. Dopasowuje si budowle
i osiedla do wielkoci i ksztatu dziaek, ignorujc kontekst przestrzenny. Pomimo
duego potencjau inwestycyjnego terenw rdmiejskich, inwestowanie poza nimi jest
atwiejsze i tasze, dlatego obserwujemy postpujce rozrastanie si przedmie
i rozproszon zabudow obszarw wiejskich. Zajmuje si w ten sposb nieproporcjo-
nalnie wielkie obszary w stosunku do efektw uytkowych, niszczc rodowisko przy-
legych terenw, ich tosamo przyrodnicz i kulturow. Bezplanowe rozlewanie si
zabudowy ogranicza skuteczno transportu publicznego. Uzalenienie mieszkacw
od prywatnych samochodw zwiksza koszty indywidualne i rodowiskowe (na co
zwrcimy uwag w kolejnym rozdziale).
Wraz z fizycznym wzrostem odlegoci, osabieniu ulegaj wizi spoeczne. Na tym
tle ronie liczba zamknitych osiedli i narasta zjawisko prywatyzowania przestrzeni.
Miasto zmienia si w mozaik enklaw i eksklaw, przy czym dominuj eksklawy, czyli
ekskluzywno, wykluczenie, izolacja, marginalizacja (Pirveli i Rykiel, 2007).
Polskie wsie s w wielu przypadkach jeszcze silniej dotknite rozproszeniem i chaosem
ni miasta. Zwarte formy dawnych ulicwek, szeregwek, widlic i wsi placowych s ju dzi
nieczytelne, a nowe domy lokalizuje si przypadkowo, zazwyczaj w duej odlegoci od
zabudowy starej. Niszczeniu krajobrazu towarzysz dramatycznie rosnce koszty rozci-
gnitej infrastruktury, ktre ostatecznie ponosz mieszkacy i rodowisko przyrodnicze.

238
 W efekcie nieskoordynowanych decyzji o warunkach zabudowy, harmonijne formy
charakterystyczne dla europejskiej urbanistyki i ruralistyki zastpowane s beztrosk
rnorodnoci architektury, nasadze i ogrodze. Anarchia w sferze reklamy i infor-
macji wizualnej pogbia zanieczyszczenie krajobrazu.
W ostatnich latach mona zauway te pozytywne zmiany. Odnawiane s stare
centra miejskie. Budowa obwodnic pozwala na odzyskiwanie dla mieszkacw central-
nych przestrzeni rynkowych, ktre kilkadziesit lat temu zmieniano w wzy transportu
samochodowego. Po podniesieniu jakoci infrastruktury technicznej i spoecznej, samo-
rzdy coraz czciej angauj si w dziaania na rzecz bezpieczestwa i wygody miejsc
publicznych. Organizacje spoeczne prowadz dziaania edukacyjne w dziedzinie
kultury przestrzeni i przygotowuj mieszkacw do partycypacji. Zarwno komercjali-
zacja, jak i demokratyzacja s wyzwaniami dla urbanistyki, ktra dotd dziaaa odgrnie,
a nie poprzez negocjowanie, debatowanie i poszukiwanie konsensu. Coraz czciej
dostrzega si konieczno stosowania nowych, skutecznych narzdzi ksztatowania adu
przestrzennego.

Narzdzie 10.N1.
Planowanie i programowanie rozwoju
Denie do trwaego rozwoju wymaga
dziaania strategicznego i skoordynowa-
nego, uwzgldniajcego dynamik proce-
sw rozwojowych. Kluczowe znaczenie
moe mie wskazanie terenw prioryteto-
wych, najcenniejszych i o kluczowym zna-
czeniu dla porzdkowania struktur miej-
skich: aktywizujcych (obszary inwestycji)
i chronionych (gdzie nieplanowany rozwj
inwestycji mgby spowodowa utrat
wartoci i zasobw lub istotne naruszenie
rwnowagi przestrzennej). Najwaniejsze
decyzje strategiczne, dotyczce wikszoci
dzisiejszych miast, zwizane s z wyzna-
czaniem obszarw zakazu zabudowy
i z polityk transportow. Zajmuje ona
centraln pozycj w modelach policen-
trycznych sieci osadniczych, miast kom-
paktowych i inteligentnego wzrostu.
Plany strategiczne i operacyjne
Plan strategiczny powinien okrela sytu-
acj wyjciow, cel, drog dojcia do celu
i metody oceny postpw. Podstawowe
strategie zrwnowaonego rozwoju prze-
strzennego zwizane s z regeneracj
i powtrnym wykorzystaniem obszarw
zurbanizowanych, projektowaniem zielo-
nych struktur, rewaloryzacj i zarzdza-
niem dziedzictwem kulturowym, projekto-
waniem siatki urbanistycznej i sieci transpor-
towych, optymalizacj gstoci, promocj
mieszanych funkcji, lokalizacj nowych
inwestycji, projektami budownictwa dostp-
nego, bliskoci infrastruktury komunalnej
i spoecznej, adaptowalnoci i odnawialno-
10.
ci tkanki budowlanej, efektywnoci ener-
getyczn, zarzdzaniem jakoci, trwaoci,
okrelaniem standardw urbanistycznych
i architektonicznych. W strategiach rozwoju
urbanistycznego coraz czciej uwzgldnia
si te rozwj technologii informacyjnych
i komunikacyjnych.
Zakres terytorialny planw strategicz-
nych powinien by na tyle szeroki, aby
wiza sposb zagospodarowania miejsca
z jego dziedzictwem przyrodniczym i kul-
turowym. Niektre obszary, np. chronio-
nego krajobrazu czy rewitalizacji, wyma-
gaj ustale bardziej szczegowych
i rygorystycznych. Dla innych, plany mog
mie charakter bardziej oglny. Zawsze
jednak powinny ustala niezbdne stan-
dardy i inspirowa innowacyjno.
Plany operacyjne su realizacji celw
okrelonych w planach strategicznych.

10. Urbanistyka i gospodarka przestrzenna 239

 Skuteczno urbanistyki operacyjnej
zaley od wprowadzenia standardw jako-
ciowych, harmonogramw oraz monito-
rowania i ewaluacji efektw. Urbanistyka
operacyjna oparta jest na zarzdzaniu
przestrzeni i sterowaniu procesami, ale
nie sterowaniu odgrnym, a poprzez
upodmiotowienie obywateli, konkurencj
w sferze usug, finansowanie wynikw
dziaa, a nie samych dziaa, animowanie
przedsibiorczoci, decentralizacj decyzji
i odpowiedzialnoci, mechanizmy ryn-
kowe, marketing terytorialny.
Programy rewitalizacji urbanistycznej
Rewitalizacja jest pojciem szerokim i nie-
jednoznacznym. Nawet w obrbie UE sto-
suje si rne zasady jej organizowania,
finansowania i wdraania rewitalizacji.
Rewitalizacja urbanistyczna jest czsto
porwnywana do recyklingu. Ma przeciw-
dziaa degradacji, przywraca do ycia
najbardziej zagroone czci miast i pro-
wadzi do ich odnowy. Polega na dziaa-
niach aktywizujcych, pobudzajcych
rozwj, z naciskiem na jakociowe zmiany
w rodowisku i na peny udzia mieszka-
cw. Celem dziaa rewitalizacyjnych nie
jest renowacja substancji budowlanej, ale
podniesienie jakoci ycia mieszkacw
i zwikszenie konkurencyjnoci miejsca
w skali ponadlokalnej, w oparciu o jego
istniejcy potencja kulturowy, prze-
strzenny i gospodarczy. Jest to wic dziaa-
nie wymagajce podejcia interdyscypli-
narnego, a rola urbanistw ma charakter
koordynujcy dziaania rnych sektorw
i podmiotw. Rewitalizacj obszaru rd-
miejskiego Zuziak (1998) definiuje jako
zmiany strukturalne, polegajce na
wzmacnianiu aktywnoci i atrakcyjnoci
jego przestrzeni wskutek skoordynowanej
strategii sektorw publicznego i prywat-
nego. O sukcesie rewitalizacji w duym
stopniu decyduje wykorzystanie poten-
cjau dziedzictwa, co wymaga waciwego
odczytania i interpretacji przestrzeni kultu-
rowej miejsca. Specyfika, autentyczno,
unikatowo, stanowi atut, ktry waci-
wie zidentyfikowany i wzmocniony, sta-
nowi o pniejszej konkurencyjnoci
(Zuziak, 1998).
Przedstawiciele sektora publicznego
powinni zwraca szczegln uwag na
potrzeb stabilizacji spoecznej struktury
rewitalizowanego obszaru. Dowiadczenia
krajw zachodnich wskazuj na zagroe-
nia, jakie moe nie gentryfikacja atrakcyj-
nych obszarw rdmiejskich. W wyniku
ich renowacji, rewaloryzacji lub niewaci-
wie przeprowadzonej rewitalizacji, moe
dochodzi do gwatownego wzrostu warto-
ci nieruchomoci i wypierania dotychcza-
sowych mieszkacw. Gentryfikacja to zja-
wisko o dwch obliczach: z jednej strony
polega na uszlachetnieniu przestrzeni,
z drugiej moe prowadzi do jej spoecz-
nego wyjaowienia, a w konsekwencji do
ponownej degradacji.

10.4. Zasady zrwnowaonego rozwoju przestrzennego

Wiele teorii, modeli i zasad wie si z ideami zrwnowaonej urbanizacji. W lite-
raturze przedmiotu pojawiaj si angielskie okrelenia: smart growth, urban conta-
inment, compact city, urban village, ecopolis, low carbon urbanism, new pedestria-
nism itp. Kada z tych koncepcji zawiera idee potencjalnie suszne w okrelonych
warunkach lokalnych. Zrwnowaona urbanistyka ma suy rwnoczesnemu
podnoszeniu jakoci ycia i zmniejszaniu presji ludzkich osad na rodowisko.
W kolejnych punktach przyjrzymy si przedstawionym w sposb syntetyczny
zasadom, wynikajcym ze wszystkich wyej wymienionych koncepcji.
McHarg (1969) zauway, e moliwa jest synergia, potgujca skuteczno
poprawy kondycji rodowiska przyrodniczego i przestrzeni zurbanizowanej. Istotn

240
przeszkod jest gboko zakorzeniony, tradycyjny pogld, e natura i miasto
znajduj si w opozycji (Whiston-Sprin, 1984, s. 115). Aby mona byo projektowa
miasta jako elementy rodowiska przyrodniczego, potrzebna jest zmiana kulturo-
wo-projektowego paradygmatu.

10.4.1. Koncentracja i gsto

Produktywno, funkcjonalno i atrakcyjno miejskiej przestrzeni s zalene od
gstoci zaludnienia i intensywnoci zagospodarowania. Ekonomiczne korzyci
zwikszania koncentracji zabudowy wydaj si oczywiste: nisze koszty infrastruk-
tury, nisze koszty transportu, moliwo zachowania wikszych obszarw zielo-
nych: parkw, upraw, lasw, terenw chronionego krajobrazu. Dla zachowania
tosamoci krajobrazw niezurbanizowanych, wiejskich, miejskich i podmiejskich,
granice miast i osiedli powinny by ostre, czytelne i nienaruszalne (rysunek 10.1).

10.

Rysunek 10.1. Obszary o najwikszej gstoci zaludnienia zlokalizowane wok wzw transpor-
towych, wyrane granice urbanizacji (na podst. Rogers i Power, 2000)

Dziaania na rzecz zwikszania gstoci nie zawsze spotykaj si ze zrozumie-

niem. Nadal rozpowszechniony jest idea domu jednorodzinnego i obawa przed
yciem w gsto zaludnionych obszarach. Zamiast mwi o potrzebie gstoci,

10. Urbanistyka i gospodarka przestrzenna 241

 czsto uywa si lepiej brzmicych okrele: miasto kompaktowe, inteligentny
wzrost, dzielnice dla pieszych (Wheeler, 2004, s. 190). Wg Cooper-Marcus
i Francis (1998), urbanici powinni dokada wszelkich stara, aby agodzi nega-
tywne efekty wysokiej gstoci i uwidacznia wszystkie jej zalety. Poczucie gstoci
nie wynika tylko z liczby mieszkacw na hektar. Dwa obszary tak samo gsto
zaludnione mog by odmiennie spostrzegane, a rnica moe wynika z kompo-
zycji urbanistycznej, dostpnoci przestrzeni publicznych, wyposaenia i wielu
innych czynnikw, indywidualnie ksztatujcych obraz miejsca.
Gsta zabudowa rdmie i rednio-gsta na przedmieciach sprzyja rozwojowi
infrastruktury spoecznej. Wielofunkcyjne miasto wyewoluowao, dostosowujc si
do potrzeb czowieka. Dowiadczenia historyczne wskazuj, e taka forma organi-
zacji przestrzeni, w odrnieniu od obszarw o zabudowie rozproszonej, ma duy
potencja adaptowalnoci do zmian cywilizacyjnych. Tradycyjna przestrze miejska
jest funkcjonalna i pikna, o czym wiadczy m.in. ogromna popularno miast
historycznych, jako atrakcji turystycznych. Centralne place i bulwary, spjne dziel-
nice, zwarte kwartay, pierzeje uliczne, zielone skwery i parki, ogrody, dziedzice,
podwrka, realizuj rnorodne funkcje, dostosowane do naszych potrzeb jako
jednostek yjcych w rodzinie, wrd przyjaci, ssiadw, bliszych i dalszych
znajomych, wiadczcych i korzystajcych z lokalnych usug, wsplnie uczestnicz-
cych w wydarzeniach kulturalnych, politycznych, religijnych w przestrzeni
publicznej.
Zrwnowaona przestrze miejska zawiera w obszarze lub w bezporednim
ssiedztwie zabudowy mieszkaniowej wszelkie potrzebne usugi i miejsca pracy,
ale te miejsca rozrywki i odpoczynku. Ideaem jest dystans, ktry moemy atwo
pokona pieszo, w cigu 510 min., co odpowiada odlegoci 300800 m (walking
distance). W takim promieniu od kadego miejsca zamieszkania powinny by
zlokalizowanie podstawowe punkty handlowe, przychodnie, obki, przedszkola,
szkoy podstawowe, miejsca spotka lokalnej spoecznoci, powszechnie dostpne
obiekty sportowe oraz niewielkie ogrody i parki. Dobrze zaplanowane i zaprojek-
towane miasto jest rodowiskiem, w ktrym, poruszajc si po stosunkowo
niewielkim obszarze, moemy y peni ycia, realizujc nasze codzienne potrzeby
i ambicje. Dalej pooone obiekty wyszej edukacji, wysokiej kultury, due zao-
enia parkowe, powinny by atwo dostpne na rowerze lub za porednictwem
transportu publicznego (rysunek 10.2).
Im mniejsza jest gesto zaludnienia, tym wiksze s koszty per capita utrzy-
mania zieleni, infrastruktury komunalnej oraz nisza jest dostpno i jako tych
usug. Utrzymanie si lokalnego centrum usugowo-handlowego (szkoa, przy-
chodnia, sklepy, gastronomia, poczta) wymaga populacji min. 7500 osb. Przy
gstoci 50 osb (23 mieszkania)/ha, 50% ludnoci mieszka w odlegoci wikszej
ni 500 m od tych podstawowych usug. Osoby te chtnie korzystaj wtedy
z prywatnych samochodw. Przeprowadzenie linii autobusowej przez osiedle
o takiej gstoci jest nieopacalne.
Gsto 100 osb (46 mieszka)/ha daje bardziej zrnicowan struktur
spoeczn i umoliwia dobr obsug przez autobusy. Na obszarze o gstoci
powyej 150 osb (69 mieszka)/ha, wszystkie niezbdne usugi s dostpne dla
pieszych. Wzrasta te opacalno rnych form transportu publicznego.

242
 10.

Rysunek 10.2. Od osiedla do metropolii podstawowe skadniki ycia spoecznego (na podst.
Rogers i Power, 2000)

10.4.2. Formy przestrzeni i uytkowania

Poza gstoci zaludnienia i intensywnoci zabudowy, ogromne znaczenie ma jej
charakter: ziarnisto, wysoko, uksztatowanie. Gsto niekoniecznie znaczy wysoko:
najwysz efektywno zagospodarowania uzyskujemy przy 46 kondygnacjach. Na
rysunku 10.3 przedstawiamy schematycznie 3 obszary o tej samej powierzchni 1 ha, na
ktrej zbudowano 75 domw lub mieszka dla ok. 165 mieszkacw.
Zabudowa kwartaowa, przedstawiona na dole rysunku 10.3, tworzy rodowisko
najbardziej wielofunkcyjne, rnorodne, spoecznie zrnicowane (dziki zrnico-
waniu wielkoci mieszka), a przy tym zintegrowane. Cige pierzeje sprzyjaj ksztato-
waniu zacisznych podwrek o charakterze pprywatnym i dobrze zdefiniowanych
wntrz ulic, placw, ogrodw.

10. Urbanistyka i gospodarka przestrzenna 243

 Place miejskie tradycyjnie ogniskuj spoeczne, kulturowe i gospodarcze ycie lokal-
nych spoecznoci. Kiedy byy przede wszystkim miejscami wymiany towarw, usug
i informacji, dzi dominuje w nich funkcja rekreacyjna. Plac powinien stanowi centrum
kadej dzielnicy, miejsce spotka, otoczone najwaniejszymi obiektami uytecznoci
publicznej, kultury, usug i handlu, ale te budynkami mieszkalnymi.
Dla jakoci ycia i potencjau rozwoju miejskiej spoecznoci, wana jest obecno
zieleni i jako przestrzeni zielonych, wrastajcych i przenikajcych zwart struktur miasta
jak system krwionony. Wntrza urbanistyczne i zielone, w przemiennych sekwencjach,
uatrakcyjniaj poruszanie si po miecie i przebywanie w przestrzeni zurbanizowanej.
Zasad powinno by otwarcie i przenikalno wszystkich osiedli oraz dostpno
i wielofunkcyjno miejsc uytkowanych 24 godziny na dob, 7 dni w tygodniu,
w rnych celach, przez rnych uytkownikw. Kluczowe znaczenie ma udzia funkcji
mieszkaniowej. Staa obecno ludzi zwiksza bezpieczestwo i poczucie bezpiecze-
stwa. Przestrzenie monofunkcyjne, niezintegrowane ze struktur miasta, w tym parki
przemysowe, centra handlowe i administracyjne, zamknite osiedla, s w pewnych
porach dnia czy nocy wyludnione. Ogrodzenia, kamery, patrole policji i stray nie s tak
efektywne w obliczu zagroenia przestpczoci jak obecno mieszkacw, ktrzy
w kadej chwili mog pojawi si na ulicy lub w oknie.

Rysunek 10.3. Porwnanie trzech typw zabudowy (na podst. Rogers i Power, 2000)

10.4.3. Zarzdzanie dziedzictwem historycznym

Przestrze miejska ma charakter dynamiczny. Wraz z substancj architektoniczn, infra-
struktur, zieleni i formami ludzkiej aktywnoci, ewoluuje charakter i tosamo krajo-
brazu. Zarzdzanie dziedzictwem historycznym powinno zapewnia rwnowag
pomidzy zmianami, ktre s naturalne w przestrzeni kulturowej, a zachowaniem
cennych elementw tosamoci i dziedzictwa. Rwnowaga pomidzy ochron i proce-
sami rozwoju, jeeli godzi interesy rnych grup spoecznych, sprzyja rozwojowi kultury.
Jako kulturowego krajobrazu istotnie wpywa na jako ycia i poczucie wspl-
noty, kolektywne poczucie wartoci i dumy, aktywno spoeczn, witalno lokalnej

244
gospodarki. Dziedzictwo kulturowe powinno uzyska rzeczywist rang czynnika
ksztatujcego rozwizania planistyczne, a nie, jak dotd, by traktowane jako okolicz-
no czy przeszkoda (por. studium przypadku 15.P1).

10.4.4. Zielona infrastruktura

Jednym z najwaniejszych celw strategicznych urbanistyki jest zachowanie waciwych
proporcji pomidzy terenami zabudowanymi a terenami otwartymi, szczeglnie na
obszarach metropolitalnych. Realizacji tego celu ma suy zielona infrastruktura
wiadomie ksztatowany, cigy element struktury przestrzennej miasta, ktry moe
zapewni prawidowe funkcjonowanie rodowiska przyrodniczego, przy uwzgldnieniu
funkcji spoecznych i kulturowych, transportowych i strukturotwrczych.
Mona wyrni trzy koncepcje zielonych struktur, opracowane w rnych okresach
i oparte na rnych podstawach teoretycznych: zielone piercienie, kliny, korytarze
i sieci ekologiczne, tworzone dla zapewnienia wzgldnej trwaoci funkcjonowania krajo-
brazu, poprzez zachowanie przestrzennie powizanych obszarw naturalnych i pnatu-
ralnych. Sie tworz obszary nieznacznie przeksztacone przez czowieka, charakteryzu-
jce si rnorodnoci i stabilnoci ekosystemw. Obszary wzowe (biocentra) su
przetrwaniu ekosystemw i gatunkw charakterystycznych dla danego regionu.
Warunkiem istnienia sieci jest przeciwdziaanie ich izolacji. Dla zapewnienia cigoci
zielonych struktur, plany sieci regionalnych i metropolitalnych powinny by traktowane
jako nadrzdne i okrelajce powizania pomidzy sieciami lokalnymi. Aby w praktyce
zrealizowana zostaa ich rola strukturotwrcza, konieczne jest powizanie w nich funkcji
ochronnych z rolnictwem, lenictwem i rekreacj (Szulczewska i Cieszewska, 2008).

10.4.5. Przestrze spoeczna

Dobrze zaprojektowane, dostpne i uyteczne miejsca publiczne s podstawowym
rodowiskiem ycia spoecznego i niezbdnym skadnikiem trwaych struktur miejskich.
Ich optymalne funkcjonowanie wymaga wysokiej jakoci wyposaenia i generowania
10.
spoecznej aktywnoci, a to moe by osignite dziki odpowiednim standardom
projektowym i sprawnemu zarzdzaniu (narzdzie 10.N2). Do podstawowych stan-
dardw naley urzdzenie i wyposaenie gwarantujce dostpno przestrzeni dla
seniorw, dzieci, rodzicw z maymi dziemi oraz niepenosprawnych ruchowo i niewi-
domych. Za jako wyposaenia przestrzeni publicznej odpowiada lokalna wadza.
W krajach wysokorozwinitych, bezpieczestwo, wygoda i estetyka przestrzeni publicz-
nych to podstawowe kryteria oceny samorzdu.
Dla rozwoju lokalnej, drobnej przedsibiorczoci, kluczowe znaczenie ma styk prze-
strzeni publicznej i prywatnej. Zwaszcza partery budynkw przylegajcych do ulic
i placw maj duy potencja aktywizujcy, o ile zapewni si bezpieczny i wygodny
dostp do posesji. Uspokojony ruch i szerokie chodniki umoliwiaj wprowadzanie
niektrych usug w obszar przestrzeni publicznej, np. w postaci bardzo lubianych
ogrdkw gastronomicznych.
Cooper-Marcus i Francis (1998) przekonuj, e coraz waniejsze staj si te prze-
strzenie o charakterze p-publicznym, przynalene rnym obiektom publicznej
uytecznoci, np. biurom, szkoom, bibliotekom, szpitalom, urzdom, domom opieki,
suce specyficznym grupom uytkownikw, o szczeglnych potrzebach i oczekiwa-
niach. Zwaszcza w duych, heterogenicznych i ruchliwych orodkach miejskich, ludzie
zmczeni szybkim tempem ycia potrzebuj poczucia bezpieczestwa i przewidywal-
noci, ktre mog znale wanie w takich enklawach.

10. Urbanistyka i gospodarka przestrzenna 245

 Powrt do tradycyjnej zabudowy kwartaowej nie tylko skutkuje powstawaniem dobrze
zdefiniowanych wntrz ulicznych i placowych, ale umoliwia te kreowanie p-prywatnych
dziedzicw i podwrek, ktre cho pozostaj otwarte dla przybyszw z zewntrz, s wyko-
rzystywane gwnie przez mieszkacw. Poczucie przynalenoci jest w takich miejscach
ksztatowane przez form przestrzenn i, pomimo braku fizycznych barier uniemoliwiaj-
cych wstp, podzia pomidzy domenami prywatn i publiczn pozostaje jasny. Wntrza
kwartaw stanowi wic idealne rodowisko dla dojrzewania wsplnot ssiedzkich; niefor-
malnie nadzorowane miejsce zabaw, wypoczynku i integracji midzypokoleniowej.

Narzdzie 10.N2.
Zarzdzanie przestrzeni
Tradycyjnie rozumiane planowanie prze-
strzenne jest narzdziem niezbdnym, ale
czsto niewystarczajcym. Gwnym
wnioskiem z Kongresu INTA (International
Association for Urban Development) 2008
byo stwierdzenie koniecznoci przejcia
od formuy planowania urbanistycznego
do formuy zintegrowanego zarzdzania
urbanistycznego.
Karta lipska na rzecz zrwnowaonych
miast zobowizuje nas, jako pastwo
czonkowskie UE, do sformuowania
i konsekwentnej realizacji polityki archi-
tektonicznej. W dokumencie Polityka
miejska pastwa opracowanym w 2009 r.
przez Gwn Komisj Urbanistyki
i Architektury (Markowski i in., 2009),
znajduje si wiele propozycji metod
i narzdzi zarzdzania rozwojem urbani-
stycznym, sucych trwaoci tego roz-
woju. S wrd nich narzdzia prawne
i fiskalne suce racjonalizacji intensyw-
noci wykorzystania przestrzeni, wyku-
powi gruntw pod realizacj celw
publicznych i finansowaniu infrastruktury
spoecznej. Proponowane narzdzia
pomogyby gminom w prowadzeniu wa-
snej polityki inwestycyjnej, ujednolicaniu
polityki przestrzennej i budetowej, wiza-
niu planowania przestrzennego z innymi
planami rozwoju.
W Polityce miejskiej pastwa sformu-
owano m.in. nastpujce postulaty:
przeznaczanie terenw wok przy-
stankw transportu szynowego na
lokalizacj lokalnych centrw i funkcji
miastotwrczych;
zakaz budowy domw na terenach
pozbawionych sieci kanalizacyjnej
i z dala od utwardzonej drogi publicznej;
zakaz wygradzania wielorodzinnych
terenw mieszkaniowych i ogranicza-
nia dostpnoci do drg wewntrz-
nych;
wprowadzenie systemu opat, podat-
kw i ulg urbanistycznych, pozwalaj-
cych lokalnym samorzdom na sku-
teczn aktywizacj obszarw zdegra-
dowanych;
preferencje w przydziale rodkw dla
projektw zarzdzanych w sposb
zintegrowany;
wprowadzenie warstwowego prawa
do nieruchomoci, uatwiajcego
rozwj infrastruktury (rwnolege
korzystanie z nieruchomoci przez
kilku wacicieli uatwi np. budow
tuneli, mostw, wiaduktw, linii kole-
jowych, bez koniecznoci sigania po
wywaszczenia i nabywania na wa-
sno ziemi pod inwestycje);
wprowadzenie przepisw dotycz-
cych reklam, jako prawa miejsco-
wego;
propagowanie i rozwj nowych form
zintegrowanego zarzdzania centrami
miast (tzw. Town Centre Management,
TCM).
Wobec wielkich osiedli mieszkanio-
wych potrzebne jest sformuowanie strate-

246
gii krajowej i strategii lokalnych, powiza-
nych z lokalnym rynkiem mieszkanio-
wym. Za konieczne uznano m.in. dziaa-
nia rewitalizacyjne i reurbanizacyjne: uzu-
penianie, transformacj, wymian sub-
stancji; prowadzenie staego monitoringu
spoeczno-przestrzennego i kondycji tech-
nicznej; wsparcie finansowe dla ramo-
wych planw transformacji wielkich osie-
dli i zakaz tworzenia nowych monostruk-
tur mieszkaniowych (Markowski i in.,
2009).
Standardy urbanistyczne
Jednym z najczciej postulowanych przez
rodowiska urbanistyczne narzdzi pod-
noszenia jakoci przestrzeni i jakoci ycia
s standardy urbanistyczne. Obligatoryjnie
stosowane standardy uytkowe, kultu-
rowe i ekologiczne mog okrela zasady
i parametry zagospodarowania przestrzeni
oraz ksztatowania zabudowy w zgodzie
z zasadami zrwnowaonego rozwoju.
Standardy powinny by odzwierciedle-
niem programw zintegrowanych. Mog
okrela minima zdrowotne i spoeczne:
dostp do placwek suby zdrowia,
szk, przedszkoli, obiektw sportowych,
transportu publicznego, przestrzeni otwar-
tej, terenw zielonych. Mog dotyczy
jakoci infrastruktury, efektywnoci ener-
getycznej budynkw i zespow zabu-
dowy, promowa intensywno i gsto, rodzimej architektury, np. w Szwajcarii,
rwnoczenie chronic przed ciasnot
i szkodliwym ssiedztwem. Stanowiyby
podstaw formuowania polityk prze-
strzennych i strategii rozwoju oraz sporz-
dzania planw i projektw urbanistycz-
nych.
Standardy, ustalane na szczeblu central-
nym lub regionalnym, okrelayby sposb
uchwalania i minimaln zawarto planw
miejscowych (MPZP). Mogyby zawiera
take zapisy o charakterze ochronnym,
obowizujce na obszarach, na ktrych
nie wprowadzono standardw lokalnych.
Lokalne standardy urbanistyczne powinny
by uzupenieniem planw, ale byyby te
podstaw do prowadzenia inwestycji na
terenach nieobjtych MPZP, okrelajc
zasady tworzenia zabudowy uzupeniaj-
cej. Na ich podstawie mona np. wype-
nia niezabudowane dziaki w centrach
miast. Dzi tzw. zabudowa plombowa
odbywa si w oparciu o decyzje admini-
stracyjne.
Wzorce, wytyczne i kody
Pojcie wzorcw w urbanistyce kojarzy si
zazwyczaj z teori Alexandra (1977), ale
tradycja ujmowania jzyka architektury
jako zbioru typowych elementw i wzor-
cw jest znacznie dusza. Wspczesne
prby stosowania takich systemw w pro-
jektowaniu urbanistycznym przybieraj
formy ksig wzorcw (pattern books),
wzornikw i kodw architektonicznych.
Wzorniki, wbrew powszechnej opinii,
nie s katalogami projektw gotowych.
Ich autorzy i propagatorzy wrcz prze-
strzegaj przed oderwan od kontekstu
miejsca architektur z katalogw. Uwaaj
natomiast, e na wspczesn architektur
wpywa powinny miejscowe warunki,
formy krajobrazu i tradycja budowlana,
zapisana we wzornikach w sposb umo-
liwiajcy indywidualn aranacj i wsp-
10.
czesn interpretacj.
Wzorniki znajduj zastosowanie w kra-
jach i regionach o ugruntowanej tradycji
Austrii, Bawarii, Prowansji. W Polsce wzor-
niki przyczyniy si do skrystalizowania
stylu narodowego po odzyskaniu niepod-
legoci i do uksztatowania krajobrazu
m.in. Kazimierza Dolnego, Naczowa,
Chema czy oliborza. Ciekawym wsp-
czesnym przykadem jest wzornik opraco-
wany dla Janowca n. Wis, ujty w miej-
scowym Studium uwarunkowa i kierun-
kw zagospodarowania przestrzennego
jako materia pomocniczy. Suy instytu-
cjom samorzdu i administracji do weryfi-
kacji wanych projektw, ale nie ma mocy
prawa lokalnego, jak maj wzorniki
w niektrych krajach (Kosiski, 1995).
10. Urbanistyka i gospodarka przestrzenna 247
 W nowej urbanistyce ksigi wzorcw
i kody projektowe: miejskie oraz architek-
toniczne (urban codes, town codes, form
base codes) s dzi podstawowymi narz-
dziami realizacji wizji zawartych w pla-
nach regulacyjnych. Tworzenie kodw ma
na celu okrelenie najbardziej korzyst-
nych, spjnych uksztatowa urbanistycz-
no-architektonicznych, dla uzyskania
optymalnej efektywnoci energetycznej,
gospodarki wodno-ciekowej, harmonij-
nego wpisania nowych zespow zabu-
dowy w tradycj miejsca, miejscowy kon-
tekst krajobrazowy i inne uwarunkowania.
Kodowanie gwarantuje spjno prze-
strzeni i ksztatuje tosamo miejsc.
Szczeglnie cenne jest stosowanie tego
narzdzia w maych orodkach miejskich
i wiejskich.
Kody mog by opracowaniem dorad-
czym, pomocniczym lub stanowi odrbny
akt prawa miejscowego. Odpowiadaj
zapisom okrelanym w polskim prawie
jako warunki urbanistyczne i zasady
ksztatowania zabudowy i krajobrazu,
czyli istnieje moliwo wczenia ich do
zapisw planw miejscowych. Pierwsz
prb wprowadzenia kodu, jako zintegro-
wanego narzdzia ksztatowania zabu-
dowy maego miastaogrodu w Polsce,
podjli autorzy projektu eko-miasteczka
Siewierz (studium przypadku 10.P2).

10.4.6. Partycypacja
W ustroju demokratycznym najwaniejsza jest aktywno spoeczna, poczucie wsplnoty,
zaufanie (por. rozdzia 15). Mieszkacy powinni mie realny wpyw na ksztat swojego
rodowiska. Tylko oni mog narzuci sobie i innym czonkom wsplnoty niezbdne ogra-
niczenia, suce osigniciu adu przestrzennego. Trwaych, uytecznych i piknych
miast nie zbuduj architekci; to jest zadanie dla wszystkich mieszkacw.
Prawdziwa partycypacja nie polega na konsultowaniu gotowych projektw lub na
wyborze jednej z opcji, ale wymaga od interesariuszy zaangaowania w okrelanie idei,
wizji i programw dziaa ju na samym pocztku procesu planowania lub projekto-
wania. Udzia mieszkacw w planowaniu jest czasem dopiero pocztkiem procesu
dojrzewania prawdziwych wsplnot. Czowiek, ktry czuje si wspgospodarzem,
zaczyna dba o swoje otoczenie. Dobrze zagospodarowana przestrze daje miesz-
kacom moliwo spotykania si i komunikowania.
Obecnie zmienia si rola planisty i projektanta, przechodzcych z pozycji przywdcy
i artysty, narzucajcych swoje wizje, do rl doradcw i ekspertw wiadczcych usugi
uytkownikom przestrzeni. Poznanie zachowa i motywacji zmienia perspektyw
projektanta z subiektywnej, zewntrznej i estetycznej na bardziej obiektywn i uwzgld-
niajc zoony kontekst miejsca, m.in. historyczny, psychologiczny i spoeczny (narz-
dzie 10.N3). Rozwj psychologii architektury i wykorzystanie w urbanistyce dorobku
nauk spoecznych zbiegaj si i czciowo stymuluj nowe nurty ksztatowania rodo-
wiska zurbanizowanego, m.in. dziaania pro-rodowiskowe, neotradycjonalizm, regio-
nalizm, kontekstualizm (Lenartowicz, 2004).

Narzdzie 10.N3.
Partycypacja spoeczna w planowaniu przestrzennym
Jednym z podstawowych warunkw zrw- aktywny udzia w yciu lokalnej spoecz-
nowaonego rozwoju jest ludzka kreatyw- noci. Budowa idealnego miasta czy wsi
no, moliwo porozumiewania si oraz stanowi wyzwanie dla wszystkich miesz-

248
kacw. Ci za czsto maj poczucie, e
ulica, plac, park, a nawet podwrko domu,
w ktrym mieszkaj, s niczyje. Trzeba
da im wiadomo wspwasnoci wych, planowania nowych dzielnic i mia-
i wspodpowiedzialnoci.
Praca architekta i urbanisty zawsze wyma-
gaa rozstrzygni natury psychologicz-
no-spoecznej. Praktycznymi konsekwen-
cjami zainteresowania urbanistw rnymi
nurtami psychologii rodowiska i docenienia
wartoci bada terenowych (zwaszcza jako-
ciowych), byo rozwinicie warsztatowych
metod projektowania. Metody te maj na
celu wypracowanie konsensu lub przynaj-
mniej kompromisu w sytuacjach konflikto-
wych. Podstawowym problemem jest dobr
reprezentatywnych partnerw i znalezienie
wsplnego jzyka pomidzy profesjonali-
stami i laikami (Pawowska, 2008).
Warsztaty Charrette
Jedn z metod zaangaowania rnych
interesariuszy w proces planowania i pro-
jektowania s warsztaty Charrette
(w Wielkiej Brytanii znane te pod nazw
Enquiry by Design). S to intensywne, kil-
kudniowe sesje, podczas ktrych przed-
stawiciele samorzdu i administracji,
naukowcy, deweloperzy, mieszkacy
i inni zainteresowani, wsplnie z projek-
tantami opracowuj i weryfikuj rozwiza-
nia, prowadzce do okrelenia caociowej
wizji urbanistycznej. Warsztaty poprzedza
odpowiednie przygotowanie meryto-
ryczne. Uczestnicy maj realny wpyw
na zaoenia ideowe projektw i uzyskuj
poczucie wspdecydowania, ktre zwik-
sza ich zaangaowanie w pniejszym
procesie realizacji. Warsztaty s form
demokracji bezporedniej, a rwnoczenie
skutecznym narzdziem zrwnowaonego
planowania, pomagajcym w uporzdko-
waniu priorytetw rozwojowych i podno-
szeniu wartoci przestrzeni.
Od koca lat 1980. urbanistyczne
Charrette coraz czciej stosuje si
w Stanach Zjednoczonych i wielu innych
krajach do opracowywania programw
rewitalizacji, projektw odnowy prze-
strzeni publicznych, re-urbanizacji moder-
nistycznych osiedli i arterii transporto-
steczek. W Polsce metoda Charrette
zostaa zastosowana m.in. do opracowania
koncepcji eko-miasteczka Siewierz (stu-
dium przypadku 10.P2).
Kreacja miejsca (Placemaking)
Przestrze publiczna jest bezcennym miej-
scem kontaktw midzyludzkich, komuni-
kacji, handlu, wymiany informacji, prze-
strzeni kultury, nonikiem treci symbo-
licznych. Na temat poprawy dostpnoci
i odpowiednioci przestrzeni publicznej
pojawia si coraz wicej publikacji,
zarwno o charakterze akademickim, jak
te popularnym i podrcznikowym (np.
PPS i FPd, 2009). Koncentrujc si na
potrzebie prowadzenia bada terenowych
i jak najszerszej partycypacji spoecznej,
autorzy proponuj narzdzia analizy, dia-
logu, obserwacji, oceny i organizacji pro-
cesu zmian.
Najwiksz instytucj promujc spo-
eczny model przeksztacania przestrzeni
jest Project for Public Spaces zaoona
w 1975 r. organizacja non-profit, ktra za
10.
cel swojego dziaania obraa pomoc lokal-
nym spoecznociom w tworzeniu i utrwa-
laniu uytecznych miejsc publicznych
i ppublicznych. Metoda PPS pozwala
lokalnej wsplnocie okreli i wyrazi jej
aspiracje, potrzeby i priorytety. Party-
cypacja pojawia si na etapie tworzenia
pierwszej wizji. Rozwizania wynikaj
z gbokiej znajomoci i wieloaspektowej
oceny miejsca. Eksperci peni rol
pomocnicz przy realizacji spoecznej
idei. Wsplna wizja przyciga partnerw,
rodki i nowe inicjatywy. Rozwizania
s dynamiczne i oparte na wczeniej-
szych, z pocztku drobnych sukcesach.
Zaangaowanie wzrasta wraz z poczu-
ciem spoecznej kontroli i wasnoci.
Dziaania opieraj si na cigej ocenie
i udoskonaleniach (PPS i FPd, 2009).
10. Urbanistyka i gospodarka przestrzenna 249
 10.4.7. Przykady realizacji zasad
Idea zrwnowaonego rozwoju staa si dominujcym wyzwaniem i nadziej urbani-
styki. Procesw urbanizacyjnych nie powinnimy traktowa jako rda problemw, ale
jako potencjaln szans. Czy jednak realizacja wyej opisanych zasad jest w rzeczywi-
stoci moliwa? Czy przedstawiona przez nas wizja zrwnowaonej urbanizacji nie jest
utopi? Poniej prezentujemy dwa zupenie odmienne przykady skutecznej realizacji
zasad zrwnowaonego rozwoju przestrzennego.
Poundbury
Koncepcj planu Poundbury opracowa Lon Krier, realizujc wiele ze swoich idei
budowy miasteczek (urban villages) i urbanizacji przedmie (Krier, 2001). Na
powierzchni 160 ha ma mieszka ok. 5000 osb w 2500 domw i mieszka (gsto nie
dorwnuje takiej, jak mona uzyska w miecie, ale jest dwukrotnie wysza ni na
ssiednich przedmieciach, co mona uzna za istotny postp). Kady kwarta zawiera
mieszane funkcje: miejsca pracy, edukacji, rekreacji, sportu, handlu. Celem jest skr-
cenie odlegoci pomidzy domami i miejscami pracy do max. 10 min. spaceru.
Poundbury miao by miejscem o wyranym charakterze. Kompozycja zabudowy
jest podporzdkowana topografii, a nie ukadowi drg. W efekcie krajobraz jest malow-
niczy, a drogi maj zniechca do korzystania z samochodw. Parkingi znajduj si na
tyach posesji i s nieformalnie nadzorowane przez mieszkacw, podobnie jak piesze
uliczki pomidzy domami (rysunek 10.4). Poundbury jest obsugiwane przez autobusy.
Pierwszestwo w ruchu maj piesi i rowerzyci.

Rysunek 10.4. wir na pieszych uliczkach poprawa gospodarki wodnej i klimatu miejsca

250
Rysunek 10.5. Jedna z gwnych ulic Poundbury. Uspokojenie ruchu jest tu realizowane przez prze-
sunicie osi jezdni i wysunicie budynkw z pierzei. Dziki podcieniom, jezdnia nie traci na szero-
koci, ale ulica wydaje si wsza. Delikatne rodki, dziaajce na podwiadomo kierowcw,
okazuj si najskuteczniejsze. 10.
Wszystkie budowle zaprojektowali lokalni architekci, w oparciu o podstawowy kod
architektoniczny (narzdzie 10.N2), okrelajcy dopuszczalne formy, materiay i detale
(widoczne na rysunkach 10.410.6). Zastosowano tradycyjne technologie, ale te
wysokie standardy energetyczne budynkw i podwjne instalacje wodne, umoliwia-
jce korzystanie z szarej wody. Jako projektu i realizacji jest kontrolowana na podstawie
umowy pomidzy wacicielem gruntw i deweloperem. Oddanie budynku nastpuje
dopiero po stwierdzeniu zgodnoci z kodem.
Poundbury zbudowa prywatny deweloper na gruntach nalecych do Ksicia
Karola, ktry promuje zasady trwaej urbanistyki. Cena nieruchomoci w miasteczku jest
o 15% wysza ni w ssiedztwie. Wysze koszty projektw i materiaw s czciowo
rekompensowane przez wysz gsto i zwarto zabudowy. Domy i mieszkania
socjalne s rozrzucone na caym obszarze i nie odrniaj si od prywatnych, ani nie
wpywaj na rynkow warto ssiednich posesji.

10. Urbanistyka i gospodarka przestrzenna 251

 Rysunek 10.6. Malowniczy krajobraz miejsca uzyskany dziki kompozycji urbanistycznej i wysokiej
jakoci przestrzeni publicznej

BedZED
BedZED [Beddington Zero (fossil) Energy Development], ukoczone w 2002 r., jest
pierwszym zero-emisyjnym, kompletnym, zrnicowanym funkcjonalnie redniej
gstoci osiedlem z lokalnymi usugami i infrastruktur spoeczn, centralnym placem
i parkiem, bezpiecznymi ciekami dla pieszych.
Projekt oparto na najnowszej wiedzy i technologiach, ale autorzy (Bill Dunster
Architects i ZEDfactory Ltd.) uznaj go za wspczesn wersj miastaogrodu. Cay
proces projektowania i realizacji trwa 4 lata. Osiedle zbudowano na publicznym terenie
poprzemysowym, przekazanym stowarzyszeniu Peabody Trust. Plany powizano
z Lokaln Agend 21 (por. rozdzia 9), stosujc szerok partycypacj przy okrelaniu
wizji, a take przy opracowaniu szczegowych projektw, wyborze wykonawcw
i zarzdzaniu realizacj. Zachowano topografi miejsca, starodrzew i zabytkowy rw
melioracyjny ze specyficznym ekosystemem. Materiay budowlane pochodziy od lokal-
nych producentw. 90% stali zuytej na budow pochodzio z odzysku. Zastosowano
technologie pasywnego i aktywnego pozyskiwania energii, wykorzystania deszczwki,
lokalne oczyszczanie wody.

252
Rysunek 10.7. BedZED, Beddington, Surrey, Wielka Brytania

W najbardziej zwartym centrum BedZED osignito gsto 117 zrnicowanej wiel-

koci mieszka/ha, a po uwzgldnieniu powierzchni penowymiarowego boiska
i lokalnej elektrowni zasilanej odpadami drzewnymi, rednia gsto caego osiedla to
55 mieszka/ha. Wszystkie mieszkania znajduj si w promieniu 4 min. spacerem od
stacji kolejowej, a 20 min. od duego dworca. Osiedle przecinaj 2 linie autobusowe.
10.
Centralny plac zarezerwowano dla pieszych, ruch koowy na caym obszarze jest uspo-
kojony i zminimalizowany, bez stosowania drastycznych rodkw, ale dziki odpowied-
niej kompozycji przestrzeni. Priorytetem bya przenikalno zabudowy dla pieszych.
Na 250 mieszkacw przypada 186 miejsc pracy biurowej, obek, przedszkole, bar,
kawiarnia, wietlica, obiekt konferencyjny, boisko do piki nonej z zapleczem, boisko
do gry w boule, system car sharing (por. narzdzie 11.N2). W zarzdzaniu tymi obiek-
tami ma udzia stowarzyszenie mieszkacw. W rwnych proporcjach przemieszano
mieszkania prywatne, socjalne i spdzielcze. Zastosowano mikki (zielony) i twardy
landscaping, z porowatymi nawierzchniami. Mieszkania wyposaono w pasywne ogrze-
wanie soneczne, prywatne ogrody, oranerie i przydomowe trawniki (rysunki 10.7 i
10.8). Rynkowa warto nieruchomoci w dzielnicy jest wysza o 1530% w porwnaniu
z najbliszym ssiedztwem.

10. Urbanistyka i gospodarka przestrzenna 253

 Rysunek 10.8. Architektura BedZED

Czy takie realizacje s moliwe w polskich warunkach? Z pewnoci tak, a biorc

pod uwag ogromn ilo niezagospodarowanych i zdegradowanych obszarw pooo-
nych w pobliu miejskich centrw, potencja rewitalizacji i reurbanizacji jest u nas
wikszy ni w innych krajach europejskich. Polskie miasta mog rozrasta si do
wewntrz, na terenach plombowych, poprzemysowych, powyrobiskowych, kolejo-
wych, powojskowych (brownfields i grayfields). Takie obszary wymagaj oczyszczenia
z ewentualnych skae, komunikacyjnego zintegrowania z reszt miasta i pokrycia gst
lub rednio-gst zabudow o mieszanej funkcji, z moliwie szerokim wykorzystaniem
i adaptacj istniejcej zabudowy. W nich naley tworzy nowe, centralne przestrzenie
publiczne o charakterze aktywizujcym. Rwnoczenie, ochronie przed zabudow
powinny podlega obszary zielone: parki i ogrody oraz korytarze ekologiczne, kliny
i kanay przewietrzania miasta. Dlaczego takich dziaa nie podejmuje si jeszcze na
du skal? Gwnym powodem jest niedostateczne wykorzystanie odpowiednich
narzdzi planistycznych, zarzdczych i wdroeniowych (por. narzdzia 10.N110.N4).

Narzdzie 10.N4.
Certyfikacja
Problematyka zgodnego z natur ksztato-
wania przestrzeni bywa rnie rozumiana.
Zrwnowaony rozwj urbanistyczny wy-
maga powizania wielu czynnikw.Wymo-
gi dotyczce poprawy efektywnoci ter-
micznej i recyklingu budynkw, opisane
w rozdziale 6, to tylko pierwszy krok w kie-
runku wdraania w Polsce prorodowisko-

254
wych standardw nowej zabudowy.
Bardziej zoone systemy certyfikacji zawie-
raj dziesitki kryteriw, odnoszcych si
do jakoci rodowiska. W krajach Europy
Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych,
obok wielokryterialnej certyfikacji poszcze-
glnych budynkw, coraz czciej wpro-
wadza si certyfikaty dla caych nowych
obszarw rozwojowych miast, obejmujce
problematyk struktury urbanistycznej.
Systemy certyfikacji zawieraj matryce
kryteriw, ktre pozwalaj przyzna
punkty za rne aspekty przyjaznoci
zaoenia dla mieszkacw i rodowiska.
W zalenoci od iloci zdobytych punk-
tw, projekt jest odpowiednio klasyfiko-
wany. Certyfikacja stwarza mark, ktra
moe by wykorzystana w celach promo-
cyjnych przez deweloperw czy wadze
miejskie. Certyfikacja moe by te
zaadaptowana do oceny projektw czy
zapisw regulacyjnych w planach zago-
spodarowania przestrzennego.
Najstarszym systemem certyfikacji zao-
e urbanistycznych jest BREEAM
Communities opracowany przez brytyjsk
organizacj Building Research Establishment
<www.breeam.org>. Wywodzi si on od
zestaww wytycznych dla wadz miast oraz
deweloperw. Metoda zostaa pniej roz-
winita w Code for sustainable homes
(DCLG, 2006), a nastpnie w kompleksowy
system certyfikacji nowych osiedli i dziel-
nic. W systemie wyodrbniono podsta-
wowe grupy wskanikw:
klimat i energia;
spoeczno lokalna;
tworzenie miejsc;
transport;
zasoby naturalne;
ekologia;
zrwnowaony biznes;
budynki.
System zosta ostatecznie dopracowany
i uruchomiony w czerwcu 2009 r. Wrd
dziewiciu projektw pilotaowych znala-
zy si: londyska wioska olimpijska wraz
z planem jej rozwoju w dzielnic mieszka-
niow oraz MediaCityUK nowa siedziba
BBC w Manchesterze wraz z kompleksem
miejskim o mieszanych funkcjach usugo-
wo-mieszkalno-biurowych.
Bdcy obecnie w kocowej fazie opra-
cowania system LEED for Neighborhood
Development jest jedn z najnowszych prb
kompleksowego ujcia problemw zrwno-
waonej urbanistyki <www.usgbc.org>.
Twrcom systemu przywiecay przede
wszystkim idee zahamowania ekspansji
terytorialnej miast, ksztatowania tradycyjnej,
kwartaowej, gstej przestrzeni miejskiej
o mieszanych funkcjach i zrnicowanej
ofercie mieszkaniowej, a take zasady pro-
mowania ruchu pieszych, rowerzystw
i transportu publicznego (Farr, 2008).
10.
Wprowadzaniem systemw certyfikacji
w realia polskie zajmuje si Polskie
Stowarzyszenie Budownictwa Ekologicz-
nego (PLGBC). Niezalenie od samego
procesu certyfikacji, z systemw tych
mona czerpa inspiracj do planowania
i projektowania, zwaszcza e kryteria
i wytyczne s nieodpatnie dostpne na
stronach internetowych LEED i BREEAM.

10.5. Podsumowanie
Urbanistyka jest dziedzin interdyscyplinarn, ktra zawsze wymagaa syntetyzujcego
ujcia rnych aspektw rozwoju. Biorc pod uwag niezwyk zoono, ale te
dugotrwae skutki procesw urbanistycznych, zrwnowaenie i trwao naley uzna
za podstawowe wyznaczniki jakoci wszelkich dziaa planistycznych i projektowych.
Przestrzenie zurbanizowane staj si coraz bardziej rozlege i skomplikowane. Z tego
powodu tradycyjne planowanie, chocia konieczne, staje si niewystarczajce. Potrzebne s
nowe metody zarzdzania przestrzeni, miejska akupunktura, programy rewitalizacji urba-

10. Urbanistyka i gospodarka przestrzenna 255

 nistycznej i urbanistyka operacyjna. Prawdziwy renesans przeywa dziedzina projektowania
urbanistycznego, ktra czy czynniki ekonomiczne, spoeczne, estetyczne i rodowiskowe.
Ronie rola architektury krajobrazu. W warunkach wolnego rynku i liberalnej demokracji,
wszystkie dziedziny ksztatowania rodowiska wymagaj doskonalenia metod dziaania
i narzdzi aplikacyjnych. Urbanici stale czerpi inspiracje i wiedz z przeszoci, ale na ich
warsztat coraz wikszy wpyw ma dorobek psychologii rodowiska i nauk spoecznych.
Zaledwie w kilku miejscach tego rozdziau odnielimy si wprost do przestrzeni
wiejskiej. Wiele poruszanych tu problemw urbanizacji dotyczy jednak w rwnym
stopniu wsi, co miast i przedmie. W obliczu rozproszenia zabudowy, niemal wszdzie
potrzebna jest koncentracja, dogszczanie i denie do zwartoci struktur, ktre bd
tworzyy dobrze zdefiniowane wntrza urbanistyczne oraz ruralistyczne i pozwol na
zatrzymanie ekspansji zabudowy. Za podstawowe kierunki dziaa mona wic uzna
bardziej intensywn urbanizacj przestrzeni ju przeksztaconych przez czowieka,
czenie ich w struktury policentryczne, rewaloryzacj cennych elementw krajobrazu
kulturowego i ochron tosamoci przyrodniczej pozostaych obszarw.

rda praktyczne
Dokumenty programowe
Charter of European Cities & Towns Towards Sustainability, tzw. Aalborg Charter
(1994) <www.ec.europa.eu/environment/urban/pdf/aalborg_charter.pdf>;
polska wersja: Karta Miast Europejskich na rzecz Ekorozwoju
<www.sustainable-cities.eu/upload/pdf_files/ac_polish.pdf>.
The European Urban Charter (1985)
<www.sustainable-cities.eu/upload/pdf_files/URBAN_CHARTER_EN.pdf>.
Zielona Karta rodowiska Miejskiego (1990)
<www.ec.europa.eu/environment/urban/pdf/com90218final_en.pdf>.
Istanbul Declaration of Human Settlements (1996) <www.unhabitat.org>.
Charter of the New Urbanism (1996) <www.cnu.org/charter>, polska wersja: Mycielski
i in. (2005).
Europejska Perspektywa Rozwoju Przestrzennego (European Spatial Development
Perspective) (1999)
<www.ec.europa.eu/regional_policy/sources/docoffic/official/reports/pdf/sum_en.pdf>.
Europejska Konwencja Krajobrazowa (2000), Dz.U. z dnia 29 stycznia 2006 r.
<www.lex.com.pl/serwis/du/2006/0098.htm>.
Nowa Karta Ateska: Wizja miast XXI w. (2003)
<www.zabytki-tonz.pl/pliki/karta%20atenska%202003_pl.pdf>.
Charter of Stockholm: The charter for European urbanism (2003)
<www.ceunet.org/charter.html>.
Declaration of Viseu: Architectural education in the 21st century (2004)
<www.ceunet.org/viseu.html>.
Green Cities Declaration (2007) <www.greenercities.co.nz>.
European Charter for Solar Energy in Architecture and Urban Planning (Herzog, 2008)
<www.eurosolar.de/en/images/stories/pdf/Herzog_European_Charter_
Architecture_mar96.pdf>.
Canons of Sustainable Architecture and Urbanism (2009) <www.cnu.org/canons>.
Oslo Declaration: Climate Change and Urban Design (2009)
<www.ceunet.org/oslodeclaration.html>.

256
Powysze dokumenty okrelaj ramowe warunki organizowania zrwnowaonych spoecz-
noci i ksztatowania miejskiego rodowiska. Ich rol jest promocja, zachcanie, doradzanie,
edukacja, czasem organizowanie grup nacisku.
Jednym z najnowszych, krajowych dokumentw programowych jest Karta Przestrzeni
Publicznej, opracowana w procesie dyskusji i konferencji powiconych ksztatowaniu
i ochronie przestrzeni publicznej, ostatecznie przyjta przez III Kongres Urbanistyki Polskiej
w Poznaniu (45.09.2009) <tup.org.pl/download/2009_0906_KartaPrzestrzeniPublicznej.pdf>.
Inne rda praktyczne
Barton, H. (red.) (2002), Sustainable communities: the potential for eco-neighbourhoods,
London: Earthscan.
Barton, H., Davis, G., Guise, R. (1995), Sustainable settlements: a guide for planners, designers
and developers, Bristol: Elsevier Science.
Brownhill, D., Rao, S. (2002), A sustainability checklist for developments. A common frame-
work for developers and local authorities, Watford: BRE
Department of the Environment, Transport and the Regions (1998), Places, streets and
movement, London: Telford.
Department of the Environment, Transport and the Regions (1999), By design: urban design
in the planning system: a guide to better practice, London: Telford.
Department of the Environment, Transport and the Regions (2002), By design: better places to
live: companion guide to PPG3, London: Telford.
English Partnerships, The Housing Corporation (2005), Urban design compendium, London:
Llewelyn-Davies; <www.urbandesigncompendium.co.uk/public/documents/UDC1FULL.
pdf>.
Kent County Council (2000), Kent design: a guide to sustainable development, Canterbury:
KCC.
Project for Public Spaces i Fundacja Partnerstwo dla rodowiska (2009), Jak przetworzy
miejsce. Podrcznik kreowania udanych przestrzeni publicznych, Krakw: FP.
Urban Design Group (2002), Urban design guidance, London: Telford.
10.
US Green Building Council (2009), LEED for neighborhood development rating system pilot
version, <www.usgbc.org>.

Pytania
1. Czy urbanizacja zagraa rodowisku?
2. Jakie procesy towarzysz rozbudowie przedmie? Postaraj si wymieni ich jak najwi-
cej, na podstawie dowiadcze wspczesnych miast polskich.
3. Jak planowanie przestrzenne moe wpywa na koszty miejskiej i wiejskiej infrastruktury
technicznej?
4. Jakie formy urbanizacji sprzyjaj uniezalenianiu mieszkacw od indywidualnego trans-
portu samochodowego?
5. Jakie s cele rewitalizacji urbanistycznej? Czy znasz przykady udanej i nieudanej rewitali-
zacji?
6. Jak gsto i intensywno zabudowy mog wpywa na kontakty ssiedzkie?
7. Scharakteryzuj formy i funkcje przestrzeni publicznej, ppublicznej i pprywatnej.
8. Czy plany zagospodarowania przestrzennego s potrzebne? Dlaczego? Czy mona je
czym zastpi albo uzupeni?
9. Czy miejscowo, w ktrej mieszkasz, ma czytelne granice? Czym s okrelone?
10. Czy nowopowstajce osiedla s dobrze zintegrowane ze starszymi dzielnicami?
11. Jak dowiadczenia historyczne wpywaj na wspczesn myl urbanistyczn?

10. Urbanistyka i gospodarka przestrzenna 257

 Studium przypadku 10.P1.
Stara Nowa Huta
Budowa Nowej Huty bya wielkim eksperymentem spoecznym, rodowiskowym
i gospodarczym. Zbudowano j wbrew zdrowemu rozsdkowi, z pogwaceniem tradycji
i prawa, bez rozwaenia konsekwencji dla rodowiska (Juchnowicz, 2005, s. 179).
Dlaczego wic opisujemy Now Hut jako przykad zrwnowaonej urbanistyki? Co
stao si w szedziesicioletniej historii tego miejsca, e dzi jest najbardziej zielon
dzielnic Krakowa; miejscem, z ktrym mieszkacy si identyfikuj, ktre generuje
i przyciga wiele inicjatyw spoecznych i kulturowych?
Budowa nowego miasta
Powstanie Nowej Huty byo cile powizane z decyzj o budowie wielkiego kombinatu
metalurgicznego o rocznej produkcji ok. 1,5 mln ton stali. Obie inwestycje trwale
zmieniy charakter Krakowa i caego regionu.
Lokalizacja speniaa warunki techniczne, ale ostatecznie zadecydoway wzgldy
polityczne; przede wszystkim denie do zmiany struktury spoecznej Krakowa. Jego
buruazyjny charakter postanowiono zneutralizowa ssiednim, proletariackim miastem
dla ok. 100 000 mieszkacw. Przy okazji zniszczono gsto zaludnione wsie z niezwykle
yznymi terenami uprawnymi i wyjtkowo bogaty krajobraz kulturowy. Przymusowe
wywaszczenia objy gwnie ludno chopsk, a odszkodowania pokryway 510%
wartoci utraconych domw, pl i lasw.
Wizerunek miasta Nowa Huta wyranie zdradza wpyw doktryny socrealizmu, panu-
jcej w latach 19491954. W zaoeniach urbanistycznych preferowano wtedy syme-
tryczne, zwarte, zamknite ukady, nawizujce do zaoe historycznych.
Architektoniczny wystrj poszczeglnych budowli take opierano na wzorcach histo-
rycznych. W planie Nowej Huty wida nawizania do koncepcji miasta idealnego
i miastaogrodu. Przejrzysty ukad nie jest jednak wycznie pochodn historycznych
inspiracji, ale wynika z najbardziej charakterystycznych cech terenu. Wanym elementem
kompozycji jest szeroki uk czternastometrowej skarpy, stanowicej brzeg pradoliny
Wisy. Nad skarp zlokalizowano Plac Centralny, od ktrego promienicie rozchodzi si
pi ulic wyznaczajcych gwne kierunki i czcych najwaniejsze orodki miasta
z jego centrum. Wikszo arterii ma genez w traktach historycznych; czciowo zacho-
wano stary drzewostan szosy sandomierskiej. Kompozycja krajobrazowa jest oparta na
wyrazistych osiach widokowych i kluczowej lokalizacji obiektw monumentalnych.
W zabudowie zastosowano strefowanie wysokoci, od dwch kondygnacji na
obrzeu do szeciu w czci miejskiej. Wschodnie obrzee miasta zostao uksztatowane
zgodnie z przebiegiem doliny rzeki Dubni, ktra stanowi obszar zieleni izolacyjnej
i rekreacyjnej, pomidzy miastem a zakadem metalurgicznym.
Koncepcja spoeczna miasta Nowa Huta oparta jest na anglosaskiej idei jednostki
ssiedzkiej (neighbourhood unit), grupujcej okrelon ilo mieszkacw wok
elementw ksztatujcych wizi spoeczne. Projektanci Nowej Huty2 znali t koncepcj
z jej wczeniejszych zastosowa, przede wszystkim w regionalnym planie Nowego
Jorku. Stworzyli 4 zespoy osiedlowe, kady dla ok. 20 tys. mieszkacw, zoony z 34
osiedli dla 56 tys. mieszkacw. Orodki poszczeglnych zespow skupiaj na

2
Zesp urbanistw pod kierunkiem Tadeusza Ptaszyckiego: Stanisaw Juchnowicz, Janina Lenczewska, Tadeusz Rembiesa,
Bolesaw Skrzybalski, nie baczc na uwarunkowania polityczne, korzysta z najlepszych i najbardziej aktualnych wzorcw
wiatowych.

258
niewielkim obszarze najwaniejsze obiekty usugowe: handlowe, gastronomiczne, opie-
kuczo-owiatowe, suby zdrowia. Dziki bliskoci i braku kolizji z sieci transpor-
tow, s atwo dostpne dla seniorw i dzieci. Kwartay i jednostki ssiedzkie tworz
sie dobrze zdefiniowanych wntrz placowych, ulicznych, parkowych oraz
dziedzicw.
W nowym miecie wybudowano kinoteatry i Teatr Ludowy, ktry wkrtce zyska
uznanie w caym kraju. Projektanci powicali duo uwagi obiektom sportowym.
W planie przewidziano rozlege tereny zieleni miejskiej i zaoe ogrodowych, do urz-
dzenia ktrych zwoono kilkunastoletnie drzewa.
W powszechnej opinii, budowa miasta pomnika socjalizmu bya symbolem
patologii tamtego okresu. Przymusowa industrializacja i barakowa urbanizacja pierw-
szych lat budowy wizay si ze zrywaniem wizi spoecznych. Czsto dochodzio do
dewastacji mienia, kwita prostytucja i pijastwo, kradziee i korupcja. Dua liczba przy-
byszw ze wsi zadziwiajco szybko przystosowaa si jednak do warunkw miejskich.
Przyjte wielkoci i formy jednostek osiedlowych okazay si po latach uzasadnione.
Pozwalaj na zaspokajanie podstawowych potrzeb mieszkacw i maj istotnie integru-
jcy charakter.
W okresie PRL, mieszkacy dzielnicy i pracownicy kombinatu wielokrotnie udowad-
niali, e stworzyli wsplnot. Ich aktywno uwidocznia si podczas wieloletniej walki
o budow kocioa, wbrew sprzeciwowi wadz komunistycznych. W odpowiedzi na
synn obron krzya, 26.04.1960 milicja uya broni palnej. Zatrzymano kilkaset osb,
wiele z nich uwiziono. Do konsekracji pierwszej nowohuckiej wityni doszo dopiero
w 1977 r. W latach 1980 i 1988 przez Now Hut przeszy kolejne fale strajkw, demon-
stracji i walk ulicznych. Dzielnica i Kombinat naleay do niewielkiej grupy najwaniej-
szych w Polsce orodkw antykomunistycznego oporu.
Nowa Huta dzisiaj
Przez kilkadziesit lat, Nowa Huta stale powikszaa si, ale od lat 1960., po wprowa-
dzeniu tzw. drugiego stopnia uprzemysowienia budownictwa, ju nie tak harmonijnie
10.
jak na pocztku swojego rozwoju. Wraz z wielkoblokowymi osiedlami, ktre wyrosy
w ssiedztwie najstarszej czci, jest najwiksz dzielnic Krakowa, liczc 250 tys.
mieszkacw. Bardzo wyranie wida tu patologie i sukcesy intensywnych przemian
rodowiskowych, spoecznych, ustrojowych, kulturowych i gospodarczych, ktre
przeszy w ostatnich dziesicioleciach przez cay kraj, a w tym miejscu skupiaj si
z niezwyk intensywnoci.
W latach 1990. drastycznie zredukowano produkcj kombinatu metalurgicznego.
Wiele innych firm upado, a prac stracio kilkadziesit tysicy ludzi. Dzielnica w duym
stopniu stracia podstawy swojego funkcjonowania. Na miejscu pozostali mieszkacy,
zniszczone rodowisko i dziedzictwo, ktre dla osb z zewntrz byo symbolem opre-
syjnego systemu. Urbanistyka nowohucka stopniowo zdobywaa jednak uznanie,
w pewnym stopniu pod wpywem zagranicznych turystw, ktrzy dostrzegali jej wyjt-
kowe wartoci. Dla przeamania negatywnych stereotypw i odradzania si podstaw
rozwoju dzielnicy w latach 1990, podstawowe znaczenie mia jednak lokalny patrio-
tyzm. Kolejne pokolenia mieszkacw silnie identyfikuj si z tym miejscem. Wielu
wskazuje na istotne zalety uksztatowania przestrzeni starej Nowej Huty, ktra ma
charakter rwnoczenie wielkomiejski i ludzki.
Dzi Nowa Huta jest znana z wielu inicjatyw spoecznych. Z powodu rozproszenia,
miay one charakter dorany, dlatego w 2000 r. kilkanacie organizacji i instytucji

10. Urbanistyka i gospodarka przestrzenna 259

 dziaajcych na terenie dzielnicy powoao struktur parasolow Forum dla Nowej
Huty. W posiedzeniach Forum uczestnicz przedstawiciele wadz publicznych. FNH
angauje si w tworzenie przyjaznej przestrzeni publicznej, m.in. wsporganizujc
warsztaty w oparciu o opisywan wczeniej metod PPS. Przygotowanie do partycypacji
w dziedzinie ksztatowania przestrzeni jest te celem programu Autoportret-debaty,
realizowanego pilotaowo w Nowej Hucie przez Maopolski Instytut Kultury. Efektem
debat s raporty, ilustrujce oczekiwania mieszkacw zwizane z ich przestrzeni
ssiedzk.
Wrd wielu nowohuckich organizacji, zaangaowanych w sprawy przestrzeni,
rodowiska, kultury i relacji spoecznych, wyrnia si Orodek Kultury im. C.K.
Norwida. W 1992 r. powstaa w nim Pracownia Animacji Ekologicznej, dostarczajca
wiedz i ksztatujca lokaln wiadomo w kontekcie globalnych problemw. W 1995
r. ruszy program Miasto Ogrd na rzecz miejskiej zieleni. W 2003 r., dziki aktyw-
noci orodka, utworzony zosta uytek ekologiczny ki Nowohuckie ostatni na
terenie Krakowa dobrze zachowany fragment k nadwilaskich.
Orodek im. Norwida koordynowa prace Partnerstwa Inicjatyw Nowohuckich
organizacji, dziki ktrej powsta m.in. park edukacyjny Ogrd Dowiadcze. Norwid
zaangaowa si w przygotowania do rewitalizacji Nowej Huty, organizujc we wsp-
pracy z Wydziaem Strategii i Rozwoju Miasta cykl spotka o przestrzeni publicznej.
Wykady i dyskusje dotyczyy m.in. zagospodarowania przestrzeni rekreacyjnych, roli
trzeciego sektora w podnoszeniu jakoci ycia, znaczenia instytucji kultury w procesie
rewitalizacji dzielnicy i przestrzeni gospodarczej, rewaloryzacji nowohuckiej osi rd-
miejskiej oraz zarzdzania materialn spucizn czasw komunizmu. Osiem powstaych
w orodku projektw zgoszono do konkursu w ramach tworzonego Lokalnego
programu rewitalizacji starej Nowej Huty.
Miejscowi spoecznicy chc nowego, nowoczesnego wizerunku miasta, ale te
szacunku dla historycznej tosamoci. Kilkutysiczn widowni gromadzi cykliczny
przegld filmw powiconych Nowej Hucie. Nowohuckie Centrum Kultury regularnie
przygotowuje wystawy fotografii, pokazujce histori miejsca. Miejscowy oddzia
Muzeum Historycznego Miasta Krakowa nie tylko zajmuje si dziedzictwem, ale czsto
udziela merytorycznego wsparcia dla debat spoecznych, warsztatw i gier dotyczcych
rozwoju przestrzennego.
Nowa Huta jest znana z interesujcych inicjatyw artystycznych, z ktrych cz ma
wybitnie prospoeczny charakter. Od lat przoduje w takich inicjatywach Teatr Ludowy.
Witalno miejsca przekonuje do Nowej Huty coraz wiksz grup artystw i instytucji
kultury. Niedawno zadomowi si tu np. Teatr ania Nowa, a w jednej z hal huty
ArcelorMittal, w ramach festiwalu Sacrum-Profanum, organizowane s widowiska
konfrontujce muzyczn klasyk i eksperymenty z przestrzeni przemysow.
Koncepcja rozwoju
W drugiej poowie lat 1990., zesp kierowany przez S. Juchnowicza opracowa Studium
uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego Obszaru Strategicznego
Krakw-Wschd. Powstaa idea aktywizowania obszaru, ktry na skutek dziaalnoci
przemysowej by w ogromnej czci martwy lub powanie zdegradowany. Koncepcja
polega na ksztatowaniu ukadu policentrycznego, opartego gwnie na systemie istnie-
jcych linii kolejowych. Po przystosowaniu ich do celw transportu publicznego, stacje
miejskiej kolejki maj by wzowymi punktami rozwoju wielofunkcyjnego zespou
urbanistycznego, integralnie zwizanego z Krakowem.

260
 Stworzenie struktury policentrycznej jest dla caego Krakowa szans na dalszy rozwj
przestrzenny, zgodny z zaoeniami zrwnowaonego rozwoju; na zatrzymanie niekon-
trolowanego wzrostu i skierowanie potrzebnych inwestycji na dobrze uzbrojone
i zrekultywowane tereny lece na wschd od starej Nowej Huty. Proponowany ukad
rozwoju aglomeracji cile zwizano z sieci ekologiczn ECONET-PL (Liro, 1995),
uwzgldniajc pooenie obszarw wzowych i korytarzy ekologicznych. Podstawowy,
zielony szkielet aglomeracji stanowi dolina Wisy, wraz z zachowanymi starorzeczami,
z rezerwatami przyrody i obszarami chronionego krajobrazu. Nowohucki Park
Starorzecza Wisy, z uytkiem ekologicznym ki Nowohuckie, jest wg Studium czci
duego systemu parkowego.
Wg koncepcji S. Juchnowicza, ki maj sta si kluczowym elementem nowohuc-
kiego parku krajobrazowego i, dziki swojej funkcji rekreacyjnej oraz kompozycji prze-
strzennej, harmonijnie czy obszar miejski z naturalnymi fenomenami doliny Wisy.
Wyzwaniem pozostaje uformowanie przylegajcej do k poudniowej czci Placu
Centralnego, stanowicej swoist bram pomidzy przestrzeni miejsk i otwart.
Trwajce od lat debaty nad ksztatem Placu i biegncej od niego gwnej osi kompozy-
cyjnej starej Nowej Huty wskazuj na potrzeb rozwinicia programu funkcjonalnego
Placu i Alei R, aby stay si miejscem wzbogacajcym i ogniskujcym ycie nowohuc-
kiej spoecznoci. W Lokalnym programie rewitalizacji przewiduje si takie dziaania,
a konkretna koncepcja ma by wyoniona w drodze konkursu.
Po szedziesiciu latach od zaoenia miasta i dwudziestu latach transformacji
gospodarczej i politycznej, niewiele przypomina o stalinowskim rodowodzie Nowej
Huty. Dobrze zaprojektowana infrastruktura spoeczna i integrujca kompozycja prze-
strzenna miasta stworzyy warunki dla krystalizacji i rozwoju lokalnej spoecznoci. Dzi
Nowa Huta jest najbardziej zielon dzielnic Krakowa, w sensie dosownym
i symbolicznym.
Pytania
1. Jakie s konsekwencje zastosowania w projekcie Nowej Huty koncepcji jednostki
10.
ssiedzkiej?
2. Jakie znaczenie dla integracji spoecznej ma tradycja miejsca?

10. Urbanistyka i gospodarka przestrzenna 261

 Studium przypadku 10.P2.
Eko-miasteczko Siewierz
Ide miast-ogrodw opisywalimy ju jako koncept o ponad stuletniej historii, ale
wydaje si on rozwizaniem nadal aktualnym, o ile speniony zostanie warunek wielo-
funkcyjnoci i dobrych pocze transportowych. W takim wanie duchu powsta
projekt nowego eko-miasteczka Siewierz kompaktowej struktury urbanistycznej,
zapewniajcej dostp do miejskiej infrastruktury, charakterystyczn dla miasta wygod,
koncentracj usug i innych aktywnoci gospodarczych, a z drugiej strony oferujcej
kontakt z przyrod, kameralno i maomiasteczkowy typ wsplnoty (rysunek 10.9).

Rysunek 10.9. Eko-miasteczko Siewierz wizualizacja projektu urbanistycznego, projekt MAU

Eko-miasteczko Siewierz jest inicjatyw spki giedowej TUP SA, ktrej zapropono-
wano kupno gruntu do zainwestowania. Wczeniej rozwaano zbudowanie tam regio-
nalnego centrum logistycznego. Miejsce poone jest w ssiedztwie Siewierza niewiel-
kiego miasta o bardzo bogatej historii, niedaleko metropolii grnolskiej, blisko lotniska
Katowice-Pyrzowice i bezporednio przy trasie KatowiceWarszawa (droga krajowa nr
1). Obszar ma jeszcze inne zalety: jest to pikny, niezagospodarowany teren, pooony
bezporednio nad zalewem Przeczycko-Siewierskim, w ssiedztwie Jury Krakowsko-
Czstochowskiej, przylegajcy do projektowanej linii kolejowej majcej poczy
Katowice z lotniskiem.
Wskutek wczeniejszego zainteresowania inwestorw, samorzd Siewierza zadecy-
dowa ju o zmianie studium uwarunkowa i zagospodarowania oraz przygotowaniu
MPZP dla tego obszaru. Przedstawiona przez TUP SA ambitna koncepcja budowy
nowego miasteczka nie od razu spotkaa si ze zrozumieniem i wsparciem urzdu
miasta.
Opracowanie projektu nowego miasteczka inwestor zaproponowa specjalizujcej
si w zrwnowaonej urbanistyce, warszawskiej pracowni Mycielski Architecture
& Urbanism, ktra przygotowaa i zorganizowaa warsztaty wg metody charrette
(opisanej jako jedno z narzdzi 10.N3). W padzierniku 2007 r., podczas kilkudniowych
warsztatw, udao si okreli wizj nowego zaoenia, a take nawiza lub zacieni
wspprac z wikszoci osb i instytucji wanych dla powodzenia tak zoonego
przedsiwzicia. Istotna bya przede wszystkim zdecydowana postawa burmistrza

262
Siewierza, szukajcego optymalnych rozwiza dla rozwoju gminy, oraz dobra wsp-
praca z gminnym urzdem. Podczas warsztatw, wszyscy partnerzy i konsultanci
wykazali waciwe przygotowanie merytoryczne; stopniowo wzrastao te uznanie dla
projektu ze strony urzdu miasta.
Koncepcja przestrzenna, stworzona przez midzynarodow grup urbanistw
z istotnym udziaem lokalnych interesariuszy, zakada budow zwartego miasteczka
z usugami, biurami, hotelami, przystani, lokalnym ujciem wody i oczyszczalni. Duy
nacisk pooono na zastosowanie rozwiza przyjaznych rodowisku. Zabudowa kilku
samowystarczalnych pod wzgldem energetycznym jednostek mieszkalnych jest skon-
centrowana wok miejskich placw (rysunek 10.10). Dominant przestrzeni miasteczka
ma by koci. W centralnej czci zaoenia przewidziano park z sieci staww i oczek
wodnych. Wzdu zalewu ma powsta pas rekreacyjny z hotelem i duym kompleksem
konferencyjnym, pensjonat, przysta i molo. Wzdu drogi krajowej nr 1 powstanie
zabudowa przemysowo-biurowa, ktrej parawanowy ukad osoni cz mieszkalno-
usugow przed uciliwoci intensywnego ruchu.

10.
Rysunek 10.10. Centralny plac miasteczka Siewierz, projekt MAU

Realizacja projektu rozpisana jest na wiele lat. W cigu dwch lat od charrette
uchwalono studium oraz opracowano plan miejscowy. Realizacji prorodowiskowych
zaoe projektu ma suy kod architektoniczny (narzdzie 10.N2), opracowany przez
firm DPZ Europe. Caociowy biznesplan przygotowaa firma New Broad Street
Companies z Orlando, znana m.in. z realizacji sztandarowych projektw miast w duchu
Nowego Urbanizmu: Celebration i Baldwyn Park.
Nowy Siewierz ma powstawa w kilku etapach; docelowo moe tam zamieszka
7000 osb na 120 ha. Pierwsza dzielnica zajmie 44 ha; ma si tam pomieci 1000
mieszka i domw, oraz okoo 6090 tys. m2 powierzchni biurowych, hotelowych
i innych usug. Gsto zaoenia, znacznie wysza od przecitnej w Polsce, w po-
czeniu z funkcjami i technologiami przyjaznymi dla rodowiska, usprawiedliwia zajcie
pod budow terenu zielonego.
Nie rozwizano jeszcze wszystkich problemw, ktre wynikaj z braku odpowied-
nich instrumentw prawnych i braku krajowych dowiadcze w realizacji podobnych
przedsiwzi. Projekt przewiduje zastosowanie mechanizmw i narzdzi planistycz-
nych, ktre bardzo dobrze sprawdzaj si w Stanach Zjednoczonych i w Wielkiej

10. Urbanistyka i gospodarka przestrzenna 263

 Brytanii. Jednak w Polsce, w warunkach niedoskonaego prawa, wyzwaniem bdzie
realizacja ustalonego kodu architektonicznego, czyli zagwarantowanie zgodnoci reali-
zacji z projektem urbanistycznym. Od zachowania tej zgodnoci zalee bdzie spjno,
zwarto i harmonia zabudowy, wielofunkcyjno przestrzeni, hierarchia ruchu,
waciwy ksztat i wyposaenie miejsc publicznych (rysunek 10.11). Kod ma gwaran-
towa stosowanie zdrowych, lokalnych materiaw, harmoni kolorystyki i detali, ekolo-
giczn gospodark wodno-ciekow we wszystkich gospodarstwach, zasilanie odna-
wialn energi itd.

Rysunek 10.11. Ulica projektowanego miasteczka, projekt MAU

Sytuacja na rynku nieruchomoci w 2009 r. nie sprzyjaa realizacji ambitnych planw,

a miasteczko Siewierz jest projektem komercyjnym. Wszyscy interesariusze s jednak
zgodni, e biorc pod uwag jako przestrzeni i jako ycia, ktr moe zaoferowa
nowy Siewierz, projekt jest bezkonkurencyjny, przynajmniej w skali regionu. Gsto
tego zaoenia jest daleka od ideau przestrzeni rdmiejskiej, ale zdecydowanie
wyrnia si na tle obszarw podmiejskich zagospodarowanych w ostanich latach
w Polsce. Wprowadzenie funkcji komercyjnych uzupenia zabudow mieszkaln,
zmniejsza odlegoci i gwarantuje wiksz witalno przestrzeni. Rwnoczenie, jednym
z priorytetw jest w tym projekcie bliski kontakt z przyrod i wysoka jako przestrzeni
publicznych oraz pprywatnych, sprzyjajcych spoecznej integracji.
Przedsiwzicie jest dobrze przygotowane, ale podczas jego realizacji mog si
pojawi nowe przeszkody. Kluczowe znaczenie ma podtrzymanie zainteresowania ze
strony inwestora i stabilna polityka gminy w czasie caego, wieloletniego okresu reali-
zacji. Jeeli plany uda si wprowadzi w ycie, powstanie wspczesna wersja
miastaogrodu, czca historyczn ide i tradycyjn form ze wspczesnymi zasadami
i technologiami zrwnowaonego rozwoju.
Pytania
1. Jakimi argumentami mona namwi prywatnego dewelopera do zorganizowania
warsztatw projektowych?
2. Jakie znaczenie dla sposobu realizacji planowanej inwestycji ma przygotowanie
kodu architektonicznego?

264
Rozdzia 11.
Transport miejski
11.1. Wprowadzenie
Aresztowali Boba Dylana. Kto zadzwoni, przyjechaa policja i zgarnli go z ulicy ().
Nie rozpoznali z kim maj do czynienia. () Tajemniczy mczyzna chodzi po ulicy
w maym nadmorskim miasteczku w New Jersey i czego szuka. W dodatku () mczyzna
chodzi po deszczu, zatem na pewno ma jaki niecny cel (). Ba (), zaglda na
podwrko domu z tabliczk na sprzeda. A jaki wczga (tak w krajach wysoko
uprzemysowionych mwi na przechodniw) mgby chcie kupi dom, skoro nie sta
go nawet na tak podstawowe dobro jak samochd? (Przekrj, 27.08.2009, s. 58).
Czy wiat, w ktrym piechot chodz ju tylko wczdzy, a samochd to wyznacznik
pozycji spoecznej to antyutopia XXI wieku, czy raczej wstydliwe dziedzictwo XX
wieku czekajce na obalenie w kolejnej transportowej rewolucji? W poszukiwaniu
odpowiedzi na to pytanie, z perspektywy kilkudziesiciu lat dowiadcze, przyjrzymy
si zjawiskom, ktre day pocztek zasadom zrwnowaonej mobilnoci. Przeanalizujemy
rol transportu w funkcjonowaniu miasta i sprbujemy okreli barier, ktrej przekro-
czenie sprawia, e system transportowy z narzdzia warunkujcego rozwj zmienia si
w rdo strukturalnych problemw. Przyjrzymy si roli twardej infrastruktury oraz
mikkich zmian organizacyjnych, by w kocu zastanowi si nad okolicznosciami
podejmowania decyzji przesdzajcych o ksztacie systemu transportowego. Przez cay
czas bd nam take towarzyszy zagadnienia, z ktrymi zapoznalimy si w poprzednim
rozdziale, bowiem sprawno transportu nie tylko bezporednio zaley od jakoci plano-
wania przestrzennego, ale i determinuje form, jak przyjmuje przestrze miejska.
Ponadto poznamy trzy narzdzia stosowane dla stymulowania zrwnowaonej
mobilnoci po jednym, dotyczcym transportu rowerowego, zbiorowego i samocho-
dowego. Na dwu przykadach jednym szczegowym i jednym zwizanym z cao-
11.
ciowym podejciem do problemw komunikacyjnych miasta zobaczymy take, na
ile skutecznie wdraane s w Polsce zasady zrwnowaonej mobilnoci.

11.2. Przyczyny narodzin zrwnowaonej mobilnoci

11.2.1. Transport jako stymulator wzrostu i upadku miast
W debacie publicznej zagadnienia zrwnowaonego transportu czsto prbuje si
sprowadzi do dziaa zmniejszajcych emisj zanieczyszcze do atmosfery. I cho
rzeczywicie transport jest jednym z najwikszych ich producentw,1 to nie kwestie
negatywnego oddziaywania transportu na rodowisko przyrodnicze legy u podstaw
transportowej rewolucji i po dzi dzie to nie one pozostaj kwestiami kluczowymi.
Ksztatowanie si zrbw zasad i mechanizmw, ktre pniej okrelono mianem
zrwnowaonej mobilnoci, zaczo si ponad p wieku temu i, w odrnieniu od
wikszoci dziedzin, oparo si na sprzeciwie wobec niszczenia rodowiska nie przy-
rodniczego, a kulturowego.
Historia rozwoju transportu jest cile zwizana z rozwojem miast. Przeksztacenia
ich struktury byy skutkiem wprowadzania kolejnych wynalazkw usprawniajcych

1
Np. na terenie Unii Europejskiej w 2007 r. na transport przypadao 45% emisji tlenkw azotu, 38% emisji tlenku wgla i 1821%
emisji zanieczyszcze pyowych (EEA, 2009, aneks A).

11. Transport miejski 265

 mobilno (por. rozdzia 10). Newman (2007) wyrnia w tym kontekcie trzy gwne
fazy: miasto piesze (do roku 1850), transportu publicznego (transit city; przez kolejnych
100 lat) i samochodu (od roku 1950). Miasto piesze identyfikuje jako miasto sprzed
rewolucji przemysowej, w ktrym odlegoci midzy kluczowymi punktami byy na tyle
ograniczone, e mona byo je swobodnie pokona pieszo. Miasto transportu publicz-
nego znacznie si rozroso, ale wytworzyo tzw. pasma osadnicze, czyli pasy inten-
sywnej zabudowy rozcigajce si wzdu linii kolejowych i tramwajowych, rzadziej
autobusowych, ktrymi dojedano do centrw. Miasto samochodu przeamao barier
linii i rozlao si, wypeniajc due powierzchnie najpierw midzy poszczeglnymi
pasmami, a potem take poza nimi. Oczywicie zjawiska zachodziy w rnych krajach
z rn intensywnoci w rnym czasie i nierzadko mieszay si ze sob. Zreszt sam
Newman (2007) pisze, e wspczesne miasta niemal zawsze s po trosze kadym
z trzech wymienionych.
Jak pisze Wesoowski (2003), punktem zwrotnym w historii transportu staa si
masowa produkcja aut zapocztkowana w Stanach Zjednoczonych w pierwszych latach
XX w. Do powiedzie, e niecae 30 lat od uruchomienia pierwszej tamy montaowej
w fabryce Forda, jeden samochd przypada rednio na kad amerykask rodzin
(w Polsce w tym czasie by to jeden samochd na ponad 1400 mieszkacw). Niczym
nieskrpowana mobilno, wywoana wysok poda aut, w krtkim czasie spowodo-
waa ogromny rozrost amerykaskich miast o wielokilometrowe przedmiecia-sypialnie,
w ktre uciekano z zanieczyszczonych centrw. Proces wsparli wczeni urbanici,
ktrzy starali si stworzy wizj zupenie nowego miasta, wolnego od dziewitnasto-
wiecznych problemw. Samochd zdawa si stwarza nieograniczone moliwoci prze-
mieszczania si, odlego miaa nie odgrywa adnej roli, a tym samym nie byo
potrzeby koncentracji wielu funkcji na ograniczonym obszarze. Miasto modernistyczne
miao wic skada si z luno usytuowanych obiektw wkomponowanych w tereny
zielone i poczonych ze sob nowoczesnymi arteriami. Szybko okazao si, i w praktyce
wymagaj one cigej rozbudowy. W niektrych miastach amerykaskich doprowadzia
ona do niemal cakowitego zaniku centrum, gdy miejsce wikszoci budynkw zajy
kolejne pasy drg oraz ogromne parkingi, a funkcje rdmie przejy centra handlowe
(por. Detroit w dalszej czci rozdziau).
Europy Zachodniej rwnie nie omina fascynacja samochodem, ale ju w latach
1960., gdy pojawiy si pierwsze gosy kontestujce modernistyczn wizj miast, trafiy
one na podatny grunt. Na Starym Kontynencie, chlubicym si wielowiekowymi trady-
cjami, propozycje daleko idcych wyburze i drastycznych przeksztace miejskich
struktur czstokro nie byy chtnie przyjmowane. Szybko zaczto zauwaa, i szerokie
ulice i rozlege przestrzenie wcale nie musz by gwarancj wysokiego poziomu ycia.
Nieco odmienna sytuacja wystpowaa w krajach Europy rodkowej i Wschodniej, gdzie
nowoczesne szerokie arterie drogowe i gruntowna przebudowa miast stay si ikonami
powojennego adu spoeczno-ekonomicznego. Paradoksalnie jednak, wizerunek wielo-
pasmowych drg wytyczanych na gruzach dawnej zabudowy zakodowa si gboko
w wiadomoci obywateli i po zmianach ustrojowych wci bywa przywoywany
w debacie publicznej jako symbol nowoczesnego transportu.
Ju w latach 1960. w historycznych centrach miast brytyjskich pojawiay si niewielkie
strefy piesze. Dojazd do nich wci mia si opiera na transporcie samochodowym,
a wic ich wytyczeniu towarzyszya nierzadko budowa autostradowej obwodnicy wok
centrum. Z perspektywy nastpnych dziesicioleci mona jednak powiedzie, e ju te
rozwizania wskazyway na konieczno wyboru midzy zachowaniem tkanki

266
i struktury miasta, a jego penym udostpnieniem indywidualnej motoryzacji. W cigu
dalszych 50 lat postrzeganie tego problemu ewoluowao, wrd dysput o wolnoci prze-
mieszczania si, wolnym rynku lub dozwolonym i realnym zaangaowaniu pienidzy
publicznych w kwestie transportu. Jednoczenie nieco na uboczu tej dyskusji niektre
kraje (zwaszcza germaskie) rozwijay technologi transportu zbiorowego, nigdy nie
dopuszczajc do jego upadku, za np. w Holandii konsekwentnie due znaczenie utrzy-
mywa poczciwy rower (por. narzdzie 11.N1). Kombinacja negatywnych i pozytyw-
nych dowiadcze rnych krajw daa podstawy, ktre wspczenie definiuj zrwno-
waon mobilno.

Narzdzie 11.N1.
Rower miejski
System rowerw publicznych w pierwszej
chwili wydaje si czyst utopi. Podobnie
jednak, jak samoobsugowe sklepy potra-
fiy si wybroni przed rozkradzeniem ich
dobytku, a papier toaletowy przesta znika
z publicznych toalet, odkd mona go
kupi w sklepach, tak i rowery pozosta-
wione w przestrzeni miasta do swobod-
nego wykorzystywania, staj si przy odro-
binie wsparcia dobrze funkcjonujcym ele-
mentem systemu transportowego.
Jak podaje Wesoowski (2008), pierwszy
system rowerw publicznych pojawi si
ju w latach 1960. w Amsterdamie, miecie
tradycyjnie przywizanym do podry
na dwch kkach. Kolejne prby miay
miejsce w rnych krajach i odstpach
czasowych. W 1975 r. 350 rowerw udo-
stpniono na trzech parkingach w La
Rochelle (Francja). Pi lat pniej wadze
fiskiego Joensuu kupiy 200 rowerw,
ktre pomalowano na to i rozstawiono
w rnych punktach miasta do dowol-
nego uytkowania. Jednak nawet
w Finlandii, znanej z niskiej przestpczo-
ci, pojazdy nie opary si kradzieom.
Wymienione dziaania byy pene
wewntrznych sprzecznoci skoro
bowiem rowery miay by dostpne
do powszechnego uytku, jak miao si
gwarancj, e np. po wyjciu ze sklepu
bdziemy mogli kontynuowa podr
rowerem, ktrym wanie przyjechalimy?
Jak korzysta z zalet roweru pyncych
z penej dostpnoci, kiedy jego wypoy-
czenie wymagao udania si do jednej
z nielicznych wypoyczalni? A skoro jed-
nolad trzeba wypoyczy na duej
czemu po prostu nie kupi sobie wa-
snego, dostosowanego do potrzeb
i upodoba? I w kocu, jak uchroni
rower przed kradzie, gdy zgodnie
z zasadami jego uytkowania kady moe
sobie taki rower w dowolnej chwili wzi?
Po kilku prbach system zacz jednak
przyjmowa podany ksztat. Zrozumiano,
e istotne jest due nagromadzenie rowe-
rw na maym obszarze. Jednym z pierw-
11.
szych dobrze dziaajcych systemw by
wic rower publiczny w Kopenhadze
(1995), gdzie ograniczono stref, w ktrej
wolno uywa rowerw do obszaru rd-
miecia i wprowadzono na nie kaucj
(automat na monety, niczym w wzkach
sklepowych). Prawdziwy przeom przy-
nioso wykorzystanie kart elektronicznych.
We wspczesnych systemach w stacji
dokowania roweru, po zapaceniu kaucji
kart kredytow, mona pobra kart czi-
pow, stajc si identyfikatorem uyt-
kownika zezwalajcym na wypoyczenie
roweru. Jeli rower nie zostanie zwrcony
na czas kaucja przepada, a zalenie
od systemu, mona take potrca z niej
opat za uytkowanie. Aby zapewni
odpowiedni rotacj pojazdw i unikn
ich przetrzymywania, pewien okres
od wypoyczenia (np. p godziny) jest

11. Transport miejski 267

 bezpatny. Bazujc na tym prostym mecha-
nizmie, w Paryu wyrs system, ktry liczy
obecnie ponad 10 tys. rowerw i 1400 stacji
wypoycze i jest najwikszym tego typu
systemem w Europie (Wesoowski, 2008).
W Polsce rower miejski pojawi si ju na
ulicach Krakowa, na pocztek w liczbie 100
pojazdw i 12 stacji.
Rower miejski posiada swoj specy-
ficzn nisz. Nie bez przyczyny jest tak
popularny w Paryu wielomilionowej
metropolii, zdawaoby si zupenie nie
nadajcej si do podrowania rowerem
z racji swoich rozmiarw. Rower miejski
sprawdza si przede wszystkim tam, gdzie
suy do odbycia tylko czci podry.
Dobrze zaprojektowany system pozwala
swobodnie przemieszcza si po terenie
miasta (zaleta transportu indywidualnego),
ale jako transport publiczny pozwala te
na rotacj uytkownikw i tym samym
zmniejsza zajmowan przez niego prze-
strze. Mona wic dojecha do centrum
kolej, czy nawet samochodem, ale do
przemieszcze na mae odlegoci
uywa ju publicznego roweru.
Warunkiem progowym zdaje si przede
wszystkim dua gsto stacji dokowania.

11.2.2. Koszty zewntrzne transportu

Sensem istnienia miast jest koncentracja ludzi, dbr i aktywnoci na ograniczonym
obszarze. Uatwia to aktywno ekonomiczn i spoeczn, bowiem skraca si czas
potrzebny na wymian towarw i myli. Porta i Latora (2007, s. 101) pisz wprost:
centralno to kluczowy czynnik ksztatujcy zarwno miejsk przestrze, jak i styl
ycia. Sprawny transport jest zatem elementem zapewniajcym podstaw funkcjono-
wania miast. Jednake co to znaczy sprawny?
Jak argumentuje Newman (2007), kady czowiek dysponuje dziennym budetem
czasu, jaki skonny jest powici na przemieszczanie si, oscylujcym koo jednej
godziny. W granicach umoliwiajcych takie gospodarowanie czasem, miasta rozwijay
si co najmniej przez ostatnich 600 lat. Jak zauwaylimy, przez pewien czas wydawao
si, e samochd pozwoli na ogromne rozszerzenie tej bariery. Jak to wygldao
w praktyce, pokazuje przykad Birmingham. W latach 1960., aby poprawi dostpno
komunikacyjn miasta, wok centrum wybudowano miejsk autostrad. Wystarczyo 20
lat, aby droga kompletnie si zakorkowaa, izolujc rdmiecie od reszty miasta, gene-
rujc haas i zanieczyszczenia oraz skutkujc wyludnieniem i degradacj centrum. Aby
odwrci ten proces, w latach 1990. ustanowiono w rdmieciu stref piesz, w kocu
za rozebrano cz rdmiejskiej obwodnicy (Low, 2007).
Istot problemu okazuje si to, e terenochonno infrastruktury, jakiej wymaga trans-
port samochodowy (drogi, parkingi itd.) jest tak dua, e nawet bardzo rozbudowana
infrastruktura nie gwarantuje sprawnego poruszania si, jeli transport w caoci opiera si
na samochodach. Co wicej, poda i dominacja infrastruktury transportu drogowego skut-
kowa bdzie zwikszajcym si popytem, skutecznie niweczcym zyski z oddania do
uytku nowych drg2 (Goodwin, 2007; Wesoowski, 2008). Mechanizm, jaki steruje tym
procesem, przedstawia rysunek 11.1. Budowa nowych drg zwiksza ogln przepusto-
wo systemu komunikacji i poprawia drono sieci ulicznej (R1). Zwizany z tym krtszy
czas podry zwiksza atrakcyjno uywania samochodu. Kiedy drogi staj si bardziej
przejezdne czciej korzystamy z samochodu (R2) i przemieszczamy si na wiksze
odlegoci, np. zamiast robi zakupy w pobliskim sklepie jedziemy do hipermarketu na
przedmiecia. Wydua si wtedy redni czas podry (P2), a ponadto wicej osb kupuje

2
Ruch wywoany zwikszeniem poday infrastruktury transportowej okrela si mianem ruchu indukowanego.

268
samochd i, tym samym, przestaje korzysta ze rodkw komunikacji zbiorowej (W1).
Wszystko to powoduje, e natenie ruchu wzrasta. Tymczasem dochody przedsibiorstw
transportu publicznego malej, a wraz z nimi pogarsza si jako usug (W2). To jeszcze
bardziej zwiksza atrakcyjno uywania samochodu. Wchodzimy w spiral mierci trans-
portu publicznego, a korzyci z wikszej przepustowoci drg zostaj w krtkim czasie
zniwelowane przez wzrost natenia ruchu.
W lad za wzrostem ruchu samochodowego nastpuje, jak w Birmingham, pogor-
szenie stanu rodowiska, a take pojawia si szereg problemw spoecznych, w tym
wypadki drogowe3 i choroby. Udowodniono na przykad, e w uzalenionych od
samochodu dzielnicach miast amerykaskich ludzie czciej cierpi na schorzenia
wynikajce z niewystarczajcej iloci aktywnoci fizycznej, takie jak otyo i choroby
ukadu krenia. Podobne zjawisko zaobserwowano w Johanesburgu, gdzie dominacja
samochodu wie si take z prbami zapewnienia sobie bezpieczestwa osobistego.
Pustoszejce przestrzenie publiczne rodz wzrost przestpczoci, a to dodatkowo
wpycha do samochodu kolejne grupy spoeczne (Low, 2007).

11.

Rysunek 11.1. Spirala mierci transportu publicznego dlaczego budowa nowych drg nie przynosi
spodziewanych efektw? (opracowanie Piotr Magnuszewski na podst. Sterman, 2000, s. 181188)

Dlaczego jednak nie uzna wszystkich opisanych zjawisk za cywilizacyjn niewygod,

ktr trzeba znosi w imi rozwoju gospodarczego? Odpowiedzi na tak postawione
pytanie s przede wszystkim koszty zewntrzne, jakie pocigaj za sob te zjawiska (por.
podrozdzia 1.3). Przestpczo wymaga nakadw na ciganie, karanie i resocjalizacj
sprawcw. Choroby i wypadki rodz koszty leczenia ponoszone przez fundusze ubez-

3
W Polsce w 2008 r. 5437 osoby zabite i 62 097 poszkodowanych (Symon, 2009, s. 7).

11. Transport miejski 269

 pieczeniowe i budet pastwa. Koszt budowy nowych i utrzymania istniejcych drg jest
oczywisty, ale koszty niesie za sob take wyczenie z innej eksploatacji terenu zajtego
pod drogi (koszt alternatywny). Gdyby nie to, grunt mgby przecie suy innym
funkcjom i generowa zyski. Do tej samej grupy naley koszt degradacji przestrzeni
publicznej eliminujcy wiele form aktywnoci gospodarczej, wymagajcych takiej prze-
strzeni. Zanieczyszczenie rodowiska rwnie oznacza koszty. Wi si one z pogorsze-
niem warunkw ycia, osabiajcym konkurencyjno miasta wobec innych miast. Naley
tu wymieni rwnie konieczno ponoszenia wyszych nakadw na utrzymanie
i konserwacj budynkw, infrastruktury oraz zasobw dziedzictwa kulturowego i przyrod-
niczego poddanych szkodliwemu dziaaniu zwizkw chemicznych zawartych w spali-
nach, a take koszty leczenia chorb wywoanych zanieczyszczeniami i haasem. Wszystkie
tego typu koszty nie s ponoszone przez osob lub podmiot, ktre je powoduj, ale prze-
rzucone na innych uytkownikw miasta, przedsibiorstwa czy system podatkowy.
Co wic w praktyce okrelimy mianem zrwnowaonej mobilnoci? Cho wiele uwagi
powicilimy problemom powodowanym przez samochody, to zrwnowaona mobilno
w adnym wypadku nie jest rwnoznaczna z ich nieuywaniem czy nieposiadaniem.
Zrwnowaony wcale nie bdzie te ten system transportowy, w ktrym koszty zewntrzne
zostan jedynie przerzucone na ich sprawcw. W kocu nie bdzie zrwnowaonym
system, w ktrym w ogle zrezygnujemy z podry, albo wszdzie bdziemy chodzi
piechot, mimo i pozostanie on niemal obojtny dla rodowiska przyrodniczego. Istot
problemu do dobrze oddaje Gudmundsson (2004, s. 42) piszc, i transport nie jest zjawi-
skiem wyizolowanym ze spoeczestwa, a tym samym denie do zrwnowaenia trans-
portu winno by rozpatrywane jako cz zmian w caym systemie spoeczno-ekono-
micznym. Sensem zrwnowaonej mobilnoci jest wic zapewnienie moliwoci przemiesz-
czania si i jej optymalizacja, nie za ograniczanie. Warunkiem kluczowym pozostaje jednak,
aby og negatywnych zjawisk i kosztw wywoanych przez transport nie przewysza
korzyci, jakie przynosi dla caego systemu spoeczno-ekonomicznego.

Narzdzie 11.N2.
Formy ograniczania ruchu samochodw na terenie miast
Jak wskazuj m.in. Verhoef i in. (2008)
i Wesoowski (2008), dziaania majce
na celu wdroenie zasad zrwnowaonej
mobilnoci powinny polega z jednej
strony na proponowaniu atrakcyjnej alter-
natywy ze strony przyjaznych miastu form
transportu, a z drugiej na stopniowym
zmniejszaniu atrakcyjnoci tych przemiesz-
cze, ktre cechuj najwysze koszty
zewntrzne. Okrela si to mianem dziaa
przycigajcych i odpychajcych (push &
pull). Poniej omwimy wybrane formy
wypychania z miast indywidualnego
transportu samochodowego. Przytaczane
przykady ilustruj sposoby internalizacji
kosztw zewntrznych zwizanych z trans-
portem, zniechcajce do ich powodowa-
nia (por. narzdzie 1.N2).
Rozwizaniem, ktre zyskao ogromny
rozgos, byo wprowadzenie w 2003 r. opat
za wjazd samochodem do centrum
Londynu. Wywoao ono fal dyskusji
i prb wprowadzenia podobnych rozwi-
za. Po kilku miesicach eksperymental-
nego dziaania i wygranym referendum
w 2007 r., opaty za wjazd do centrum
wprowadzi Sztokholm, a w 2008 r. opaty
zalene od poziomu emisji spalin pojawiy
si w Mediolanie. Podobne rozwizanie
przyjto w kilku miastach niemieckich.
Pierwsze tego typu rozwizanie ju w 1975 r.
wprowadzi Singapur (Wesoowski, 2003,

270
s. 231), a po nim w latach 1990. m.in. Oslo.
Wspczenie rozpatruje si wprowadze-
nie opat w kolejnych miastach, m.in.
w Zagrzebiu, Nowym Jorku i Warszawie,
cho z reguy propozycje te napotykaj
na znaczny opr ze strony mieszkacw.
Jeszcze bardziej radykalnym, a jednak sto-
sowanym rozwizaniem s rotacyjne zakazy
ruchu, wprowadzane przez niektre miasta
wobec bezporedniego zagroenia smogiem
(np. Pekin w czasie igrzysk olimpijskich
w 2008 r.). Z reguy sprowadzaj si
do zakazu wjazdu pojazdw o parzystych
lub nieparzystych numerach rejestracyjnych
w parzyste lub nieparzyste dni tygodnia czy
miesica. Dziaania takie maj jednak charak-
ter interwencyjny, a nie systemowy. Minusem
tego rozwizania jest losowa eliminacja uyt-
kownikw, a nie trwae odwodzenie ich
od korzystania z samochodu.
Dziaaniem systemowym jest natomiast
zmniejszenie liczby samochodw, poprzez
zwikszenie liczby ich pasaerw. Systemy
zwane car sharing i car pooling sprowadzaj
si do wzajemnego podwoenia si samo-
chodami (ilustruj zastpowanie produktw
przez penice t sam funkcj usugi; por.
rozdzia 8). W krajach anglosaskich, silnie
przywizanych do korzystania z samochodu,
takie rozwizania wspiera si wytyczajc
na drogach specjalne pasy dla pojazdw
wiozcych wicej ni jedn osob.
Za najbardziej efektywne i trwae rozwi-
zanie naley jednak uzna redukowanie
ruchu poprzez odpowiedni jego organiza-
cj. Jest to zadanie trudne, wymagajce
bowiem dostosowania do istniejcej struk-
tury miasta, a niekiedy jej czciowej prze-
budowy. Wymaga take okrelenia maksy-
malnej przepustowoci sieci drogowej
i pojemnoci miejsc parkingowych, jaka nie
doprowadzi do przecienia ukadu.
Jednoczenie jednak powstaje system,
w ktrym pewna liczba osb zainteresowa-
nych poruszaniem si samochodem posiada
tak moliwo, co pozwala na zachowanie
rnorodnoci funkcji i jednoczesne stymu-
lowanie nowych. Jednym z krokw
do redukcji ruchu jest eliminacja ruchu tran-
zytowego z problematycznego obszaru
(przewanie chodzi tu o centrum najbardziej
podatne na negatywne skutki nadmiaru
ruchu samochodowego). Podany efekt
uzyskuje si ksztatujc ukad uliczny tak,
aby utrudni przejedanie przez obszar
na wprost do tego stopnia,4 by ruch skiero-
wa si na przygotowane obwodnice.
Niekiedy wystarczajcy okazuje si zakaz
przejazdu na wprost przez pojedyncze
skrzyowanie, kiedy indziej istnieje potrzeba
np. przecicia kierunkw tranzytowych
stref piesz (Rudnicki i in., 2005).
Kolejnym rozwizaniem jest wprowadze-
nie stref ruchu uspokojonego, w ktrych
wprowadza si fizyczne bariery spowalnia-
jce ruch, takie jak progi poprzeczne, mae
ronda, przewenia jezdni itp. Dalszym kro-
kiem s wspominane ju strefy piesze, wy-
czone z ruchu samochodowego. W zaleno-
ci od lokalnych uwarunkowa i potrzeb,
zakaz ruchu samochodw moe by caodo-
11.
bowy lub ograniczony do niektrych godzin
i moe nie dotyczy czci pojazdw, np.
mieszkacw, dostaw i sub serwisowych.
rodkiem wspierajcym uspakajanie ruchu
jest te polityka parkingowa sprowadzajca
si nie tylko do pobierania opat za parkowa-
nie, ale take zakadajaca ograniczenie
dozwolonego czasu parkowania, a w kocu
limitowanie liczby miejsc parkingowych,
take na terenach prywatnych.5 W praktyce,
wprowadzajc organizacj ruchu, najczciej
stosuje si wszystkie wymienione elementy
jednoczenie, a nierzadko tworzy si system
ogranicze, ktry stopniowo rozszerza si
na kolejne obszary.

4
Mona te cakowicie to uniemoliwi; jednym z pionierskich rozwiza byo podzielenie centrum Gteborga, jeszcze w latach 1960
na pi stref, do ktrych mona byo swobodnie wjecha z zewntrz, ale bez moliwoci przejazdu midzy nimi (Wesoowski, 2003, s. 231).
5
Dla przykadu, jak pisze Newman (2007, s. 92) w Kopenhadze przez 30 lat kadego roku zmniejszano liczb miejsc parkingowych
o 2%, rekompensujc to infrastruktur dla ruchu pieszego i rowerowego. Wesoowski (2003) podaje, e w centrum Bazylei na miesz-
kanie o powierzchni do 140 m2 moe przypada najwyej jedno miejsce parkingowe; dla budynkw uytkowych w centrum jest
to jedno miejsce na okoo 7 uytkownikw, nie liczc odwiedzajcych, dla ktrych nie przewidziano parkingw w ogle.

11. Transport miejski 271

 11.3. Transport jako system zintegrowany
System transportowy to skoordynowany i zintegrowany mechanizm zapewnienia dostp-
noci miasta (Low, 2007, s. 135). Jego wiadome uksztatowanie suy ma wdroeniu
form transportu, powodujcych w skali miasta nisze koszty, ale wymagajcych wyszego
stopnia organizacji (narzdzie 11.N2). Bez aktywnego ksztatowania systemu dochodzi do
wypierania transportu zbiorowego przez indywidualny, a niezmotoryzowanego (zwanego
niekiedy mikkim, obejmujcego gwnie poruszanie si pieszo lub rowerem) przez
silnikowy. Zmiany te dokonuj si bez czyjegokolwiek wiadomego i klarownego wyboru,
metod maych krokw i zaniecha (zjawisko to okrela si mianem tyranii maych decyzji,
por. podrozdzia 14.2). Ksztatowanie zrwnowaonego systemu transportowego naley
wic nie do indywidualnych mieszkacw, ale do lokalnego samorzdu, cho od razu
zaznaczmy, i w adnym wypadku nie sprowadza si to do samorzdowej wasnoci
przedsibiorstw obsugujcych system. Obrazowo podkrela to Low (2007, s. 147) piszc,
i zadaniem wadz powinno by sterowanie, a nie wiosowanie.

11.3.1. Substytucyjno, konkurencja, wspistnienie o roli

i moliwociach poszczeglnych form transportu w systemie
W transporcie miejskim wyrni mona cztery podstawowe formy transportu. Kada
z nich w okrelonych warunkach staje si optymalna, ale przewanie daj si one
wzajemnie zastpowa. Za najbardziej podane z punktu widzenia systemu transporto-
wego przyjmuje si przemieszczenia piesze, nie powodujce niemal adnych kosztw
zewntrznych. Nastpny w hierarchii jest rower, ktry co prawda powoduje pewn
cz wypadkw, ale pozostaje bezemisyjny w eksploatacji. Za nim nastpuje transport
zbiorowy,6 ktry cechuje relatywnie niska emisja zanieczyszcze i wypadkowo
w przeliczeniu na pasaera. Zajmuje on take bardzo mao terenu, dziki duej inten-
sywnoci wykorzystania i rotacji pojazdw. Najniej plasuje si indywidualny transport
silnikowy (a wic gwnie samochd), powodujcy najwysze koszty zewntrzne
w przeliczeniu na pasaera (rysunek 11.2; por. rysunek 1.2).

Rysunek 11.2. Formy transportu miejskiego koszty zewntrzne a priorytet w ruchu (na podst.
Low, 2007)

6
Obejmuje on przede wszystkim kolej cik (w tym metro), tramwaj oraz autobus, trolejbus i podobne pojazdy o rnej pojem-
noci i formie napdu, a take formy porednie midzy nimi.

272
 Opacalno wykorzystania poszczeglnych rodkw transportu wynika przede
wszystkim z odlegoci, jaka jest do pokonania i popularnoci przemieszcze na danej
trasie. Jedno i drugie wie si z intensywnoci uytkowania terenu, bowiem im wicej
mieszkacw i im wicej aktywnoci gospodarczych na danym obszarze tym wiksza
liczba przemieszcze i tym mniejsze odlegoci do pokonania. Z bada wynika, i
wolniejsze formy transportu staj si popularniejsze przy wikszej gstoci uytkowania.7
I tak wydajny transport zbiorowy funkcjonuje przy gstoci uytkowania rzdu 35005000
osb na km2. Dla transportu rowerowego progow wartoci jest ok. 5000 osb na km2,
za dla przemieszcze pieszych dwukrotnie wicej (Newman, 2007, s. 90).
Przypomnijmy jednak, e jednoczenie na transport jestemy skonni powici
w normalnych warunkach okoo godziny dziennie. Praktyka pokazuje, i wielokrotnie czasy
podry pozostaj dusze. Tumaczy to naley przede wszystkim dodatkowym zagospo-
darowaniem czasu powicanego na przemieszczenia. Dojazd rowerem do pracy moe by
jednoczenie traktowany jako element rekreacji. W czasie jazdy transportem zbiorowym
moemy przeglda pras, czyta ksik, sucha muzyki, uczy si, a w odpowiednich
warunkach w gr wchodz nawet takie aktywnoci, jak sen lub zjedzenie posiku. Dodatkowe
wykorzystanie czasu podry zaley od warunkw podrowania, co czyni je w niektrych
sytuacjach rwnie wanymi co czas jazdy. Jednak w przypadku korzystania z samochodu
moe nawet zachodzi sytuacja odwrotna gdy zamiast chodzi piechot jedzimy samo-
chodem, oszczdzajc czas dziki szybszej jedzie, tak naprawd musimy pniej powici
swj czas wolny na dodatkow aktywno fizyczn (Low, 2007, s. 136).
Aby wybr pomidzy poszczeglnymi rodkami transportu pozostawa w peni
swobodny, niezbdne jest take spenienie pewnych warunkw progowych. Dla trans-
portu niezmotoryzowanego, ktrego uczestnicy s najbardziej naraeni na skutki
wypadkw komunikacyjnych i przestpczo, kluczowe jest zapewnienie komfortu
i bezpieczestwa. Stymulowanie przemieszcze pieszych wymaga wic przede
wszystkim stworzenia przestrzeni publicznej o odpowiednim standardzie. Bezpieczestwo
ruchu nie wyklucza wsplnego wykorzystywania tej samej ulicy przez pieszych i samo-
11.
chody pod warunkiem, e urzdzenie drogi skutecznie ograniczy prdko i uchroni
przed nadmiernym ruchem. Zastrzeenia budzi natomiast bezpieczne podziemne
przejcie dla pieszych, w teorii chronice ich przed kolizj z samochodami, a w praktyce
stanowice barier dla osb o ograniczonej sprawnoci ruchowej, przestrze substan-
dardow i zagroon przestpczoci, czsto tworzon w miejscu, gdzie i tak istnieje
moliwo bezpiecznego przejcia przez jezdni (Wesoowski, 2003).
Podre rowerem wymagaj zapewnienia bezpieczestwa ruchu, a wic przyjcia
rozwiza inynieryjnych, ktre zminimalizuj liczb kolizji z ciszymi pojazdami.
Warunek ten speniaj przede wszystkim odpowiednio zaplanowane cieki rowerowe,
rozwizania dajce rowerzystom pierwszestwo przed ruchem samochodowym oraz
alternatywne trasy przeznaczone wycznie dla rowerw. Odpowiednia infrastruktura
moe uczyni z roweru znaczcy rodek transportu nawet w niesprzyjajcych warun-
kach klimatycznych, jak te panujce w krajach nordyckich (rysunek 11.3).
Na zupenie odmienne kwestie kadzie si nacisk w przypadku transportu zbioro-
wego, od ktrego oczekuje si w pierwszej kolejnoci odpowiedniej prdkoci. Liczy si
jednak nie prdko, z jak porusza si pojazd (prdko ruchu), a raczej czny czas
podry, jaki musimy na ni powici (ktry jest pochodn tzw. prdkoci handlowej).
Znaczenie maj zatem: dojcie do przystanku, oczekiwanie na pojazd i pobr opaty za

7
Gsto uytkowania jest miar iloci mieszkacw i pracujcych na danym obszarze.

11. Transport miejski 273

 przejazd, czas jazdy, dugo przesiadek (dojcie i oczekiwanie na przystanku) i w kocu
dojcie od przystanku do miejsca docelowego (por. narzdzie 11.N3). Usprawnienie trans-
portu zbiorowego moe odbywa si na kadym z tych pl, a z punktu widzenia pasaera
nie ma znaczenia, jakimi metodami skraca si czas przejazdu.8

Rysunek 11.3. Parking rowerowy przed uniwersytetem w miecie Joensuu (Finlandia) w porze zimowej

Ostatni z wymienionych form transportu jest samochd indywidualny. I cho wik-

szo miast wdraajcych zasady zrwnowaonej mobilnoci skupia si na deniu do ogra-
niczenia jego uytkowania, a np. Low (2007, s. 134) wprost pisze, i samochd zasadniczo
nie jest pojazdem miejskim, to w pewnych warunkach jego uycie staje si optymalne,
w innych akceptowalne. Dotyczy to przede wszystkim tych sytuacji, w ktrych zapew-
nienie transportu publicznego staje si zbyt drogie lub bezcelowe. Mwimy tu wic
o obsudze luno zabudowanych przedmie i o przejazdach na mao popularnych trasach.
Wspomnielimy ju, e poszczeglne formy transportu w odpowiednich warunkach daj
si wzajemnie zastpowa. Jak wskazuje Goodwin (2007, s. 420), nawet dziaania nie zmienia-
jce w aden sposb czasu i komfortu podry, takie jak promowanie transportu publicznego
i zdrowego trybu ycia lub zakupy na odlego, s w stanie zredukowa ruch samochodowy
w godzinach szczytu o ponad 20%. Aby zrozumie, jak duy potencja ley w poszczeglnych
rodkach transportu, przeledzimy struktur podry w kilku przykadowych miastach.
Detroit to kolebka amerykaskiej motoryzacji. Miasto traktowane jest jako podrcz-
nikowy przykad upadku miasta centralnego pod wpywem samochodu. Historyczna
zabudowa zostaa zastpiona przez wysp luno zbudowanych wieowcw otoczon
drogami i parkingami. Miasto stracio poow mieszkacw, 1/3 dziaek pozostaje nieza-
budowana, a 32% mieszkacw yje poniej granicy ubstwa (Wesoowski, 2003,
s. 196197). Miasto synie z wysokiej przestpczoci, ktra opanowaa centrum, wieloki-
lometrowych przedmie i jednych z najwikszych w Stanach Zjednoczonych korkw.
Jak pokazuje rysunek 11.4, 94% podry odbywa si tam samochodem, a pozostaa
8
Np. wysoka dostpno jest podstawow przyczyn trwajcego od lat 1990. renesansu tramwaju, cechujcego si nisz prdko-
ci ruchu ni kolej.

274
cz ruchu rozkada si mniej wicej po rwno na transport zbiorowy i przemiesz-
czenia piesze. Na drugim kracu moemy znale Tokio, gdzie mimo sieci miejskich
autostrad transport zbiorowy (przede wszystkim silnie rozbudowana sie kolei miejskich
i metra) w latach 1980. obsugiwa 84% ogu przemieszcze. Na samochd przypadao
zaledwie 6% podry, a miasto zachowuje niezwykle intensywn zabudow. Wrd
mniejszych miast znacznie wiksz rol odgrywa transport niezmotoryzowany, ale
moliwy zakres rozbienoci rwnie pozostaje ogromny. I tak w szwajcarskiej Bazylei,
intensywnie wdraajcej zasady zrwnowaonej mobilnoci, prawie poowa przemiesz-
cze przypada na pieszych i rowerzystw, przy znaczcym udziale transportu zbioro-
wego, ale ju w Strasburgu, przed uruchomieniem tramwaju, ktre miao miejsce w 1994
r., byo to raptem 15%, przy 70% przemieszcze dokonywanych samochodem.9
Jak pokazuj powysze przykady pochodzce z najbardziej rozwinitych gospo-
darczo krajw, zakres moliwych do osignicia wynikw waha si od penego uzale-
nienia od samochodu po jego marginalny udzia w skali miasta. Co wicej, wybr rodka
transportu moe nie by zaleny od zamonoci (Newman, 2007). Sposb obsugi trans-
portowej miasta pozostaje w ogromnej czci nastpstwem politycznych decyzji. Naley
jednak pamita, e wybr ten pociga za sob konsekwencje dla funkcjonowania
caego miasta, a struktura przemieszcze charakteryzuje si znaczn inercj. Zmiany
zachowa transportowych zachodz stopniowo, a ludzie potrzebuj czasu i bodcw,
aby si do nich zaadaptowa (Goodwin, 2007).

11.

Rysunek 11.4. Struktura modalna podry w wybranych miastach (na podst. Wesoowski, 2003,
s. 324325)
9
Po uruchomieniu tramwaju i wprowadzeniu stref pieszych w rdmieciu, udzia samochodu w strukturze przewozw spad do
50% w 2000 r. (Kirkham, 2002, s. 3.17).

11. Transport miejski 275

 Narzdzie 11.N3.
Zintegrowane wzy przesiadkowe
Organizacja wzw przesiadkowych trans-
portu zbiorowego wymaga przewanie inwe-
stycji infrastrukturalnych. Jednak w wielu
przypadkach wygodne punkty przesiadkowe
daj si stworzy stosunkowo niewielkim
kosztem. Wzy przesiadkowe pozwalaj,
niekiedy znaczco, skrci czas podry
transportem zbiorowym bez ingerencji
w technologi prowadzenia przewozw i to
na etapie podry, na ktrym nie ma prak-
tycznej moliwoci wypenienia pasaerom
czasu inn aktywnoci (rysunek 11.5).

Rysunek 11.5. Skadniki hipotetycznej podry transportem zbiorowym i przykadowe moliwoci

skrcenia czasu przejazdu

276
 Czas, jaki trzeba powici na prze-
siadk, daje si skrci nawet do kilku-
nastu sekund. Wygodne przystanki prze-
siadkowe o rnej skali buduje si
w waniejszych wzach w miecie.
Optymalnym rozwizaniem pozostaje
przesiadka w obrbie jednego peronu
(rysunek 11.6). Rozwizanie to w naj-
prostszej formie stosuje si zwaszcza
w przypadku autobusw dowocych
z luniej zabudowanych obszarw do
sieci transportu szynowego (tzw. feeder
busses). W przypadku rzadszego kurso-
wania niezbdne jest take skoordynowa-
nie rozkadw jazdy i krtkie oczekiwa-
nie pojazdw na siebie nawzajem.
W przypadku gwnych wzw podsta-
wowym problemem jest konieczno
wygospodarowania czci przestrzeni
ulicy czy placu dla poszczeglnych stano-
Rysunek 11.6. Moguncja (Niemcy) przesiadka z autobusu dowocego do linii tramwajowej
urzdzona w obrbie jednego zadaszonego peronu
wisk. Z drugiej jednak strony, zyskuje si
w ten sposb ywotny element w prze-
strzeni miasta i sprawniejszy transport.
Dla zapewnienia naleytego komfortu
uytkowania perony s czsto zadaszone,
a zespoowi przystankw towarzyszy
podstawowa infrastruktura automaty
z biletami, kiosk, tablice informacyjne.
Wze powinien by zaprojektowany
w na tyle kompaktowej formie, aby odle-
goci do przejcia byy minimalne i aby
drg przej pieszych w obrbie wza,
z racji duego obcienia, nie przecina
transport indywidualny (rysunek 11.7).
Bardzo podobne potrzeby dotycz
wzw powstajcych przy dworcach
kolejowych i lotniskach z t tylko rnic,
e najwiksze z nich posiadaj niekiedy
kilka odrbnych przystankw, obsuguj-
cych rne terminale.
11.
11. Transport miejski 277
 Rysunek 11.7. Zurych, Bellevue jeden z kilku zintegrowanych wzw przesiadkowych
w obrbie centrum. Cao przesiadek odbywa si bez przekraczania drg koowych, drogi dojcia
na przystanki i pomidzy poszczeglnymi platformami przystankowymi zredukowane do minimum.
Cao umieszczona w atrakcyjnej przestrzeni rdmiejskiego bulwaru, rozcigajacego si nad
Jeziorem Zuryskim (na podst. Google Earth i bada wasnych)

Odmian wzw przesiadkowych s par- szone boksy dla rowerw). Ponadto, klu-
kingi parkuj i jed (park & ride dla syste- czowa jest taka lokalizacja parkingw
mw wykorzystujcych samochd i bike i takie opaty za przejazd i parkowanie, aby
& ride gdy wykorzystywany jest rower). przesiadka z wasnego rodka transportu
Sensem ich istnienia jest wplecenie trans- bya opacalna cenowo i pod wzgldem
portu indywidualnego w system transportu czasu podry. Dlatego te system powi-
zbiorowego, tam gdzie intensywno uyt- nien by stosowany przede wszystkim do
kowania terenu jest niewielka i organizacja obsugi obszarw na ktrych transport
transportu zbiorowego powoduje pro- publiczny nie jest w stanie konkurowa
blemy. Z takich obszarw pasaerowie z indywidualnym, a parkingi powinny by
dojedaj do wzw transportu zbioro- lokalizowane przed stref najwikszych
wego, gdzie przesiadaj si do kolei, metra korkw, tak by te dao si omin jadc
lub tramwaju (nieco rzadziej do auto- transportem zbiorowym. Szczegowe roz-
busu). Sprawne funkcjonowanie systemu wizania musz by jednak zawsze odpo-
wymaga infrastruktury do zaparkowania wiedzi na specyfik struktury obsugiwa-
pojazdw (parking dla samochodu, zada- nego obszaru.

278
11.3.2. Transport jako profesjonalny produkt
Zrwnowaony transport wymaga spjnej polityki, aby dziaania w obrbie systemu nie
wykluczay si, a uzupeniay. Pozwoli to na stworzenie profesjonalnego produktu
i uzyskanie efektu synergii. Zarzdzanie transportem powinno wic polega na jedno-
czesnych dziaaniach zniechcajcych do niepodanych form podry i zachcajcych
do przemieszczania si w sposb minimalizujcy koszty spoeczne.
Ciekawych dowodw na korzyci pynce z jednolitego zarzdzania transportem
dostarczya tzw. deregulacja transportu zbiorowego, wprowadzona w latach 1980.
w Wielkiej Brytanii przez rzd M. Thatcher. Zmiana polegaa na obligatoryjnej prywaty-
zacji zarwno przewozw, organizacji tras, jak i warunkw obsugi w caym kraju z wyjt-
kiem Londynu. Skutkiem byo co prawda zmniejszenie bezporednich kosztw funkcjo-
nowania systemu (o ponad 40%), ale nastpio to z jednoczesnym spadkiem przewozw
(30%) i pogorszeniem dostpu do informacji. Brak wsplnej polityki i bezporednia
konkurencja midzy przewonikami doprowadziy te do likwidacji pocze przesiadko-
wych wykorzystujcych autobus i kolej na rzecz bezporednich pocze autobusowych
(Wesoowski, 2003, s. 228). Wszystkie te elementy oznaczay wzrost kosztw zewntrz-
nych, a tym samym cznych kosztw funkcjonowania systemu.
Na drugim biegunie postawi mona zwizki taryfowe, najlepiej rozwinite w krajach
germaskich. Mamy tam do czynienia z autonomicznymi instytucjami komunalnymi,
ktre przygotowuj caociow ofert transportu zbiorowego, a wic kontroluj uka-
danie tras, rozkadw jazdy, ustalanie opat za przejazd oraz prowadz akcje marketin-
gowe i zarzdzaj wpywami z biletw i dotacji samorzdowych. Pasaer otrzymuje
zintegrowany produkt, na ktry skadaj si rne elementy: poczwszy od jednolitej
i wyczerpujcej informacji, przez klarown sie najszybszych do uzyskania pocze
(najczciej z regularnymi odjazdami i skoordynowanymi przesiadkami), po jeden bilet
wany we wszystkich rodkach transportu na obsugiwanym obszarze.10 Przewonicy
za zyskuj prawo do konkurencji nie wzgldem pasaerw, a na zasadzie przetargw
na obsug linii (Wesoowski, 2003). Zwizek taryfowy wraz z wadzami samorzdo-
11.
wymi moe te zajmowa si integracj transportu publicznego i indywidualnego. Takim
dziaaniem s systemy parkuj i jed (park & ride i bike & ride; narzdzie 11.N3).

11.3.3. Transport a planowanie przestrzenne

To, co jest kolejnym etapem w rozwoju zielonego miasta to nie nowy cud technologii,
ale efektywne zarzdzanie istniejc infrastruktur (Low, 2007, s. 153). Przykady
potwierdzajce t tez pojawiy si ju w poprzednim punkcie, tym razem pokaemy je
w kontekcie odpowiedzialnego planowania przestrzennego. Omawiajc warunki funk-
cjonowania poszczeglnych form transportu, mwilimy o jakoci przestrzeni publicznej
jako determinancie przemieszcze pieszych. Istotne znaczenie ma te miejsce, jakie
w tej przestrzeni zajmuj poszczeglne formy transportu. Dla Detroit symboliczne byo
zburzenie ikony miasta ratusza pod budow parkingu. Dla wielu orodkw
symbolem ich miejskoci i jednoczesn reklam transportu publicznego jest sama
obecno tramwaju w reprezentacyjnych przestrzeniach centrum, albo zwizane z tym
transportem obiekty architektoniczne dworce czy wzy przesiadkowe. Ciekawym
zjawiskiem s tu nowo powstajce linie tramwajowe we Francji, ktrym z reguy towa-
rzyszy niecodzienny design wagonw oraz cay zesp mebli miejskich, maej architek-
tury i elementw sucych za identyfikacj wizualn tras (rysunek 11.8).
10
Mog to by nawet prom morski (Helsinki) czy turystyczna kolej wskotorowa (Gry ytawskie).

11. Transport miejski 279

 Odpowiednie ksztatowanie przestrzeni to jednak nie tylko kwestia wizerunku,
ale i codziennego uytkowania. Dla przykadu lokalizacja przystankw i stacji
powinna by cile zwizana z obsugiwanymi obiektami. Dla pojedynczych, inten-
sywnie uytkowanych obiektw (np. centra handlowe, dworce) oznacza to wprowa-
dzenie transportu publicznego bezporednio pod drzwi lub wrcz do budynku. Dla
obszarw, na ktrych podmioty generujce ruch s bardziej rozproszone, dy si
do takiego prowadzenia tras, aby jak najwicej z nich znajdowao si moliwie
najbliej przystankw i stacji, a tym samym by czas dojcia do nich by jak
najkrtszy. W obszarach rdmie czsto jest to jednoznaczne ze skierowaniem
transportu publicznego take do stref pieszych, na reprezentacyjne place i ulice.
O czasie dojcia do przystankw, poza odpowiednim prowadzeniem trasy, decyduje
take sposb udostpnienia platformy przystanku. Sprawniejsze przemieszczanie si
bdzie moliwe, jeli dojcia na ni prowadzi bd z obu jej kracw, lub przynaj-
mniej ze rodka, a wejcie na ni nie bdzie wymagao pokonywania schodw
(rysunek 11.9). Warto podkreli, e w wielu miastach Polski problem dostpnoci
przystankw wci jest lekcewaony i nawet nowo planowane trasy charakteryzuje
prowadzenie z dala od zabudowy generujcej ruch, ale za to wrd monumental-
nych obiektw inynierskich.11

Rysunek 11.8. Strasburg zadaszony wze przesiadkowy w reprezentacyjnej strefie pieszej na

terenie rdmiecia

11
Por. np. Poznaski Szybki Tramwaj w Poznaniu, szybki tramwaj na osiedle Kurdwanw w Krakowie, ukad komunikacyjny
okolic dworca d Kaliska.

280
Rysunek 11.9. Helsinki platforma przystanku tramwajowego dostpna poprzez przejcia naziemne
prowadzce do obu kracw platformy. Ze wzgldu na stacj metra w tym miejscu i tak istnieje przej-
cie podziemne! Dla zwikszenia bezpieczestwa, prdko poruszania si samochodw ograni-
czona do 30 km/h 11.
Tam gdzie to moliwe, przestrze powinna by od razu kreowana ze wiadomoci
tego, w jaki sposb bdzie j mona obsuy. Rozmieszczenie poszczeglnych funkcji,
ich przemieszanie lub segregacja i wewntrzna struktura zadecyduj o tym, czy bdzie
z nich mona atwo skorzysta, jakie przemieszczenia wygeneruj i czy transport bdzie
wymaga dalekich doj (rysunek 11.10). W kocu za decyzj planistw pozostaje, jakie
rodki transportu zostan skierowane do obsugi danego obszaru, do czego odniesiemy
si w kolejnym podrozdziale.

11. Transport miejski 281

 Rysunek 11.10. Obsuga
komunikacyjna osiedla
Retkinia (d). Zazna-
czono lokalizacj przy-
stankw i strefy dojcia
1,5 min. (100 m) i 5 min.
(400 m). Centralnie pro-
wadzona linia tramwa-
jowa (rysunek grny)
czyni z Retkini jedno
z lepiej obsugiwanych
transportem zbiorowym
osiedli odzi. Z drugiej
strony w zakresie obsu-
gi autobusw (rysunek
dolny) znajduj si
ogromne przestrzenie
nieuytkw. Zwraca te
uwag niewielka ilo
obiektw w pierwszej
strefie dojcia niezale-
nie od formy transportu,
zdradzajca daleko po-
sunit segregacj ru-
chu typow dla plano-
wania lat 1970. i 80.
(na podst. Konopska
i in., 2007 i bada
wasnych)

282
11.4. Zrwnowaona mobilno jako proces
Osignicie zrwnowaonej mobilnoci to zoony i dugofalowy proces, na ktry skadaj
si zarwno dziaania infrastrukturalne i organizacyjne, o ktrych ju pisalimy, jak i dzia-
ania o charakterze edukacyjnym i marketingowym. Postaramy si przeledzi, jakie w tym
kontekcie pozostaj moliwoci wyboru i czym moe on by podyktowany. Nastpnie
przekonamy si, z jakimi postawami spoecznymi konfrontowane s dziaania na rzecz
zrwnowaonej mobilnoci, by w kocu pozna niektre z metod jej promowania.

11.4.1. Sztuka wyboru

Jak ju sygnalizowalimy, struktura, sprawno i charakter systemu transportowego
zale od decyzji wadz samorzdowych i pastwowych. Ciekawy przykad stanowi po
raz kolejny miasta pnocnoamerykaskie. W powojennej rzeczywistoci wprowadzono
tam rzdowe subsydiowanie i kredytowanie budownictwa jednorodzinnego, wsparte
rwnoleg budow sieci autostrad. W ten sposb, stymulujc rozrost przedmie, przy-
spieszono proces upadku miast, ktrego konsekwencje ju poznalimy. W cigu
zaledwie 30 lat zaszy nieodwracalne zmiany (Wesoowski, 2008). Dokonanemu
wyborowi przywiecay zapewne wiate intencje (poprawa jakoci ycia), zabrako
jednak wiedzy i wyobrani, pozwalajcej oceni wszystkie skutki podjtych dziaa.
Nawet wobec odgrnych decyzji, lokalny opr przy odpowiedniej determinacji moe
odwrci negatywne trendy. Przykadem jest tutaj Portland (w stanie Oregon), ktre od
lat prowadzi polityk ograniczania dostpnoci terenw do zabudowy, odnoszc spore
sukcesy. W Portland udao si utrzyma tradycyjn struktur centrum, cho jednoczenie
ceny gruntw stay si jednymi z najwyszych w Stanach Zjednoczonych.
Ciekawy przykad stanowi Kurytyba. To brazylijskie miasto jest obecnie jednym
z najbogatszych i najlepiej rozwijajcych si w Ameryce Poudniowej. W cigu ostatnich
60 lat przeyo dynamiczny rozwj (wzrost liczby mieszkacw ze 150 tys. do 1,8 mln).
Wbrew modom powszechnym w latach 1960. i 1970. i mimo niemal penej swobody
w gospodarowaniu przestrzeni, miasto postawio na sprawny transport zbiorowy,
11.
tworzenie przestrzeni publicznej w kameralnej skali i reglamentacj ruchu samochodo-
wego. Skutkiem takich dziaa okaza si napyw firm z brany zaawansowanych tech-
nologii, zachconych wysokim poziomem ycia (Wesoowski, 2003). Kurytyba pozostaje
te miastem czystym i atwo przejezdnym, co wie si z wysokim udziaem transportu
zbiorowego w strukturze przewozw, utrzymujcym si mimo najwyszej w Brazylii
liczby samochodw w przeliczeniu na mieszkaca (Goodman, 2005). Tym razem wybr,
wwczas zupenie niemodny, zosta podjty niemal jednoosobowo przez Jaime
Lernera urbanist wybranego w 1970 r. na burmistrza. Jego niekonwencjonalnym
metodom dziaania przyjrzymy si w dalszej czci rozdziau.

11.4.2. Proces decyzyjny i jego podstawy

Podstawy podjcia decyzji o ksztatowaniu transportu, a zarazem i przestrzeni miasta,
mog by rne (por. omwienie modeli mylowych w podrozdziale 2.1). Moemy mie
do czynienia z przysowiowymi dobrymi chciami, jak w przypadku kredytowania
rozrostu amerykaskich przedmie. Moe te wystpi niewystarczajca wiadomo
konsekwencji pewnych zmian, jak w przypadku wiary w niewidzialn rk rynku, ktra
pchna rzd brytyjski w kierunku deregulacji autobusw. Zdarza si w kocu, i
decyzje (skutkujce pozytywnie czy negatywnie), podejmowane s jako czyste ide fixe
(np. Frankfurt nad Menem czy Kurytyba).

11. Transport miejski 283

 Czsto mamy do czynienia z grzechem zaniechania. Przewanie sprowadza si
on do rezygnacji z konserwacji infrastruktury i wywoania jej powolnego upadku,
a w kocu likwidacji w momencie, gdy wymagaaby powaniejszego remontu. Jako e
casus ten w szczeglny sposb dotyczy infrastruktury szynowej (tramwaj czy kolej nie
wspdziel torw z innymi formami transportu), czsto nastpuje to pod hasem
ekonomizacji i zastpienia tramwaju czy kolei autobusem. Pas po torowisku prze-
znacza si na inne cele lub pozostawia jako nieuytek, ruch samochodowy ronie
(przecie taszy autobus stoi w tym samym korku co samochd, wic jeli nawet sta
to lepiej we wasnym pojedzie), autobus traci na popularnoci, a niekiedy w ogle
zaprzestaje kursowania (por. rysunek 11.1). Tak metod maych krokw potrafiono
zlikwidowa doszcztnie sie tramwajow liczc 1500 km (!), rozcigajc si w pierw-
szej poowie XX w. na terenie Kalifornii (Wesoowski, 2003). Niemal taki sam mecha-
nizm doprowadzi do likwidacji linii tramwajowych w odzi do willowej Rudy
Pabianickiej oraz tras podmiejskich do Rzgowa, Tuszyna i Aleksandrowa dzkiego.
Argument pozornych oszczdnoci (czyli de facto generowania wyszych kosztw
zewntrznych) przywieca likwidacji kolejnych tras tramwajowych na terenie konurbacji
grnolskiej lub te stopniowej degradacji sieci kolei w Polsce. Jest to zjawisko o tyle
niezwyke, e wie si take z generowaniem kosztw zewntrznych, ktre ostatecznie
musz zosta poniesione przez generujcego, tyle e pozostaj odroczone w czasie.
W kocu to lokalny samorzd zapaci za konieczno rozbudowy drg w miejsce zlikwi-
dowanego tramwaju, a konieczno budowy i remontw drg, ktre przejm przewozy
po kasowanej linii kolejowej, spocznie na barkach pastwa.

11.4.3. Zrwnowaona mobilno a postawy spoeczne

Celem istnienia wadz lokalnych jest suenie lokalnej spoecznoci. Nie da si wic,
take w dziedzinie transportu, tworzy rozwiza wbrew i mimo woli mieszkacw
(por. rozdzia 14). Jednoczenie jednak nie oznacza to bezwzgldnego podporzdko-
wania doranie artykuowanym yczeniom obywateli, ktrzy mog nie mie wystarcza-
jcej wiedzy, by oceni skutki proponowanych zmian. Podstaw winien by wic dialog
i moliwo wzajemnego zrozumienia wywoywanych procesw. Historia nie stawia
adnej ze stron na z gry wygranej pozycji i dostarcza zarwno przykadw przyznaj-
cych racj stronie samorzdowej, jak i spoecznej.
Liczne protesty pojawiay si wobec prb reglamentacji wjazdu dla samochodw
indywidualnych do okrelonych stref miasta. Stron najaktywniejsz byli z reguy kupcy
handlujcy na danej ulicy, obawiajcy si utraty zamonej czci klienteli. W ogromnej
jednak czci przypadkw tam, gdzie wadzom samorzdowym udawao si przefor-
sowa zmiany, kupcy w duszym okresie zyskiwali strefa piesza, stanowic atrak-
cyjn przestrze, przycigaa wicej klientw. Tak byo np. w Kopenhadze (Low, 2007),
Krakowie (studium przypadku 11.P1) i w Kurytybie. Konflikt w tej ostatniej przeszed do
historii, gdy wobec sprzeciwu kupcw i pozwu sdowego przeciwko projektowi,
burmistrz po kryjomu skierowa na ulic ekip remontow. Robotnicy w cigu weekendu
przebudowali jezdni, a kupcom, ktrzy przyszli w poniedziaek do pracy, ukaza si
deptak i tum dzieci bawicych si w odnowionej przestrzeni (Wesoowski, 2003).
Rwnie powtarzalnym schematem, co spory o usunicie ruchu samochodowego,
s propozycje likwidacji linii tramwajowych. Jedn z bardziej znaczcych jest historia
Frankfurtu nad Menem, w ktrym wadze miasta przez cae lata 1980. dyy do
usunicia wszystkich tramwajw z obszaru starego miasta. W kocu jednak, pod
presj mieszkacw, odstpiono od pomysu, by w 1999 r. szczyci si otwarciem

284
nowego odcinka torw. Warto przypomina t histori zwaszcza w obliczu bardzo
podobnych konfliktw na linii mieszkacysamorzd, jakie obecnie tocz si
w niektrych polskich miastach, zwaszcza w Gliwicach, Bdzinie i Pabianicach.
Motywami dziaania mieszkacw bardzo czsto bywaj tylko przyzwyczajenie
i tradycja, a nie wysoka wiadomo ekologiczna lub dostrzeganie potencjau
tramwaju. Sentymenty staj si jednak czsto pierwszym bastionem umoliwiajcym
zachowanie infrastruktury i rezerwy terenowej dla pniejszych inwestycji podykto-
wanych dojrzaymi i w peni wiadomymi wyborami.

11.4.4. Marketing zasad zrwnowaonej mobilnoci

Jak zauwaylimy w poprzednim punkcie, postawy spoeczne mog ksztatowa si
bardzo rnie i stanowi zarwno bodziec do dziaania, jak i utrudnienie we wdro-
eniu korzystnych dla miasta zmian. Dla realizacji pewnych celw niezbdna jest
czsto odpowiednia polityka marketingowa. Najbardziej chyba rozpoznawaln
akcj, obejmujc kilkadziesit krajw, w tym Polsk, jest Dzie bez samochodu
i towarzyszcy mu Tydzie Mobilnoci. Zakres stosowanych rozwiza wykracza poza
koncerty, festyny, dziaania edukacyjne w szkoach, happeningi uliczne i akcje infor-
macyjne. Wydarzenie moe take sta si pretekstem do prbnego wprowadzenia
bardziej przyjaznych miastu rozwiza. Dla przykadu w Helsinkach w 2006 r. wpro-
wadzono zakaz ruchu na czci ulic rdmiecia, za w miejsce wyczonych z uyt-
kowania miejsc parkingowych naprzemiennie ustawiono gipsowe figury samo-
chodw i wi ponadnaturalnej wielkoci.
Takie dziaania to nie tylko zabawa, ale te moliwo zebrania praktycznych
informacji o tym, jak zmieni si zachowania podrnych. Dziki temu mona prze-
widzie skutki wprowadzenia staych ogranicze ruchu. Podobne badania przepro-
wadza si np. w czasie remontw. Co ciekawe, wikszo dowiadcze wskazuje,
i ruch do atwo samoistnie dochodzi do stanu rwnowagi, niekiedy od razu,
a niekiedy w cigu pierwszych dni. Jak pisz Goodwin i in. (1998, s. 2), w takich
11.
sytuacjach pojawiaj si najczciej dwa charakterystyczne komentarze lokalnych
planistw: do pitku wszystko bdzie ju dobrze i ruch znikn i najzwyczajniej
w wiecie nie mamy pojcia, gdzie si podzia. Niezalenie od humorystycznego
wydwiku, tego typu dowiadczenia mog by siln kart przetargow w dialogu
spoecznym, trudno im bowiem zarzuci niedostosowanie do lokalnych warunkw,
ktre moe charakteryzowa modele teoretyczne.
Remonty mog stanowi rwnie dobr okazj do promocji zrwnowaonej mobil-
noci, co celowe akcje marketingowe. Jeli wic remontuje si drog i tym samym
utrudnia ruch samochodw, to naley pooy nacisk na szczeglnie dobr organi-
zacj transportu publicznego. Wtedy kierowcy, ktrzy czasowo zrezygnuj z samo-
chodu, bd mogli doceni niezawodno i sprawno autobusu i tramwaju. Jeli
w remoncie jest torowisko, by moe trzeba pomyle o priorytecie ruchu dla auto-
busw zastpczych, aby ich pasaerowie nie pozostali pozbawieni moliwoci spraw-
nego podrowania (por. studium przypadku 11.P2). Podobne nadzwyczajne
uatwienia dla komunikacji publicznej powszechnie stosuje si w Polsce w czasie
imprez masowych lub np. w Dzie Wszystkich witych, cho czciej przedstawia si
je jako form wyszej koniecznoci, ni dziaanie ukierunkowane na mieszkacw.
Kluczem do wdraania zasad zrwnowaonej mobilnoci jest przede wszystkim
wyrobienie nawyku zmiany zachowa transportowych w zalenoci od warunkw
i potrzeb. Jak pisz Mller i Thgersen (2008), korzystanie w podrach po miecie

11. Transport miejski 285

 wycznie z samochodu to w ogromnym stopniu nawyk. Jeli uda si go przeama
droga do zrwnowaonej mobilnoci bdzie znacznie mniej wyboista, nawet
jeli debata publiczna sprowadzona zostanie na pole takich wartoci jak wolno poru-
szania si czy wolny rynek. Naley bowiem pamita, e wolny rynek dotyczy take
konkurencji pomidzy poszczeglnymi miastami, a wolno dotyczy rwnie wolnoci
do przebywania w rodowisku miejskim, poruszania si w nim piechot i na wieym
powietrzu (Low, 2007, s. 133).

11.5. Podsumowanie
Twrcy literatury fantastycznej utrwalili w powszechnej wiadomoci wizj miasta przy-
szoci, jako megastruktury wypenionej ultranowoczesn infrastruktur komunikacyjn.
Tymczasem rzeczywiste miasto przyszoci zdaje si rysowa jako zupene zaprzeczenie
tych wizji.
Prawdziw rewolucj okazuj si nie niezwyke rozwizania inynierskie, a umiejt-
no wykorzystania rozwiza dostpnych od lat. Rozwj miasta dokonuje si wic nie
wskutek ywioowej rozbudowy, a raczej jako nastpstwo racjonalnego wykorzystania
posiadanych ju zasobw. Zielone miasto przyszoci z powodzeniem korzysta ze
wszystkich form transportu, dajc priorytet tym najbardziej tradycyjnym, a zarazem powo-
dujcym najnisze koszty zewntrzne przemieszczeniom pieszym, rowerowym oraz
transportowi publicznemu. Rozwijajce si harmonijnie miasto organizujc system trans-
portowy nie ulega pokusie ograniczania transportu publicznego w imi chwilowych
oszczdnoci, ale jednoczenie optymalizuje jego wykorzystanie poprzez dziaania infra-
strukturalne, organizacyjne i marketingowe. Struktura przestrzenna, infrastruktura trans-
portowa i korzystajcy z niej ludzie tworz sprawnie funkcjonujcy system. Podejmowane
przez miasto decyzje wynikaj z penej wiadomoci ich nastpstw oraz spjnej strategii
rozwoju wykorzystujcej efekt synergii, a nie z doranie artykuowanych potrzeb.
Miasto zrwnowaonego transportu staje si atrakcyjnym miejscem do ycia, wygry-
wajc konkurencj z innymi miastami. Fascynuje wyksztaconych ludzi, przyciga inno-
wacyjnych przedsibiorcw, inspiruje do twrczej pracy. W ten sposb opiera swoj
gospodark nie na wyczerpywalnych surowcach, ale na wiedzy, ktra zapewnia mu
trway rozwj.

rda praktyczne
<www.caravel-krakow.pl> strona internetowa projektu Civitas Caravel Krakw zawiera
krtkie opisy innowacyjnych projektw transportowych, realizowanych przez
Krakw w ramach wdraania zasad zrwnowaonej mobilnoci przy wsparciu Unii
Europejskiej.
<www.mobilityweek.eu> przedstawia informacje o dziaaniach podejmowanych
w poszczeglnych miastach w ramach Europejskiego Tygodnia Mobilnoci.
<www.mpk.krakow.pl> strona internetowa przedsibiorstwa MPK Krakw zawiera
m.in. informacje praktyczne dla uytkownikw autobusu na telefon.
<www.tfl.gov.uk> strona internetowa przedsibiorstwa Transport for London informuje
m.in. o sposobie poboru opat dla osb wjedajacych samochodami do centrum
Londynu.
<www.zm.org.pl> strona internetowa stowarzyszenia Zielone Mazowsze pozwala m.in.
na poznanie argumentw przedstawianych przez stron spoeczn w dyskusji
o zmianach organizacji ruchu na Mocie lsko-Dbrowskim w Warszawie.

286
Pytania
1. Podaj znane ci przykady struktur urbanistycznych zaplanowanych do obsugi przez
transport niezmotoryzowany, publiczny i samochodowy? Jakim przeksztaceniom
podlegay od momentu powstania? W jakim stopniu sprawdziy si w nich pierwotne
rozwizania transportowe? Jak oceniasz ich wspczesn funkcjonalno, ywotno
i walory estetyczne?
2. Jakie znasz przykady i moliwoci minimalizacji kosztw zewntrznych, powodo-
wanych przez rne formy transportu?
3. Jakie korzyci mog pyn ze zintegrowanego zarzdzania systemem transporto-
wym? Odwoaj si do wprowadzonych w rnych miastach rozwiza i ich skutkw.
4. Wymie formy transportu miejskiego i wska, w jakich warunkach s w stanie efek-
tywnie funkcjonowa. Odpowied zobrazuj znanymi ci przykadami.
5. Zaproponuj metody wypromowania wrd obywateli idei zrwnowaonej mobilno-
ci. Jakich kontrargumentw moesz si spodziewa i jak na nie odpowiesz?
6. Jakie dostrzegasz relacje midzy przestrzeni publiczn, a systemem transportowym?
Podaj przykady interakcji pomidzy nimi.
7. Jakie elementy wziby pod uwag, rozwaajc wprowadzenie roweru miejskiego
w twoim miecie? Jakie byyby jego wady i zalety w twojej miejscowoci?
8. Jakie znasz formy ograniczania ruchu samochodowego? Jakie mog by konsekwen-
cje ich wprowadzenia?

11.

11. Transport miejski 287

 Studium przypadku 11.P1.
System komunikacyjny Krakowa
Droga Krakowa do zrwnowaonej mobilnoci powiela histori, jaka staa si podstaw
rozwoju samej koncepcji. Pocztki aktywnego kreowania zachowa komunikacyjnych
w Krakowie ikonie polskiej turystyki kulturowej wiza naley z dbaoci
o zabytkow tkank architektoniczn i urbanistyczn. W celu jej ochrony ju w 1988 r.,
a wic jeszcze przed zmianami ustrojowymi, ktre otworzyy w Polsce drzwi masowej
motoryzacji, ustanowiono pierwsze strefy patnego parkowania, ograniczonego wjazdu
i w kocu take strefy piesze w obrbie historycznego centrum miasta. Wydarzenia te
poprzedzone byy dyskusjami i sporami toczcymi si od pocztku lat 1980. (Rudnicki
i Kollbek, 2007).
Od tego czasu system jest stopniowo rozszerzany na kolejne ulice i obszary. Model
docelowy zakada wyczenie z ruchu samochodowego obszaru historycznych dzielnic
Starego Miasta i Okou zamknitych piercieniem Plant i uspokojenie ruchu na obszarze
do nich przylegajcym. Wewntrz Plant proces zosta w duej czci sfinalizowany.
Cz ulic przeznaczona jest wycznie dla ruchu niezmotoryzowanego (tzw. strefa A),
cz take dla transportu publicznego i pojazdw mieszkacw tej strefy, przy zacho-
waniu maksymalnej prdkoci 20 km/h (strefa B). Wjazd pozostaych samochodw,
przy parkowaniu ograniczonym do 2 godzin (strefa C), dopuszczony jest na zasadzie
wyjtku na trzech placach przylegajcych do Plant. Planowane zmiany na tym obszarze
zakadaj ju jedynie drobne korekty, polegajce na cakowitym wyczeniu z ruchu
kilku dalszych ulic.
Duo wiksze zmiany dotyczy maj I obwodnicy, czyli cigu ulic wok Plant, ktre
stopniowo maj by wyczane z ruchu samochodowego, tak aby przeci przenoszony
przez nie tranzyt. Docelowo, wzorem Gteborga (por. narzdzie 11.N2), konierz
zabudowy otaczajcy Stare Miasto i Planty ma by poprzez ograniczenia i zakazy wjazdu
podzielony na sektory, do ktrych bdzie mona swobodnie wjecha, ale ju nie prze-
mieszcza si midzy nimi (rysunek 11.11). Cay w obszar, a do II obwodnicy, znajduje
si te w strefie C ograniczonego parkowania. Rozdzielanie rdmiecia na sektory
ju rozpoczto, wprowadzajc punktowe zakazy ruchu dla samochodw na fragmencie
Plant oraz odcinkach prowadzcych do nich ulic Dugiej i Karmelickiej. Zamknicie dla
ruchu samochodowego tej drugiej spotkao si z dobrze znanym z innych miast oporem
najemcw lokali handlowych. Wobec planw wyczenia ruchu, domagali si oni
rekompensaty za spodziewane spadki zyskw. Miasto zdoao jednak przeforsowa
swoj propozycj, a obawy kupcw okazay si nietrafione obroty w prowadzonych
przez nich punktach handlowych wzrosy.
Mimo pozytywnych dowiadcze pyncych z wprowadzania zakazw ruchu samo-
chodowego, proponowana organizacja ruchu nie zyskaa penej akceptacji. Jak podaj
Rudnicki i Kollbek (2007), wobec protestw strony spoecznej zrezygnowano z czci
elementw modelu, umoliwiajc w niektrych przypadkach przejazd samochodw
drogami stanowicymi granice poszczeglnych sektorw (np. ul. Lubicz, Stradomska)
oraz udostpniajc ruchowi samochodowemu dusze ni zakadano odcinki ulic wok
Plant (ul. w. Gertrudy i Westerplatte). Ponadto, mimo zatwierdzenia rozwiza docelo-
wych i sukcesw dotychczasowych dziaa, problem ograniczania ruchu samochodo-
wego w rdmieciu systematycznie powraca w debacie publicznej, a wadze samorz-
dowe nie zawsze potrafi wykaza si konsekwencj. Dla przykadu rozszerzenie strefy
A, zapowiedziane na padziernik 2008 r., do dzi nie zostao wprowadzone.

288
 11.
Rysunek 11.11. Model obsugi transportowej centrum Krakowa struktura sektora obsugi
(Rudnicki i Kollbek, 2007)

Zapewnienie podstawowej obsugi centrum Krakowa spoczywa na barkach trans-

portu zbiorowego. Model przewiduje przede wszystkim wykorzystanie istniejcej infra-
struktury torowisk biegncych ulicami przewidzianymi jako granice poszczeglnych
sektorw ruchu, a take tych zlokalizowanych wzdu Plant i na ulicy Franciszkaskiej
przecinajcej Stare Miasto. Pynne kursowanie tramwajw ma by moliwe dziki elimi-
nacji ruchu koowego. Nawet tam, gdzie wjazd samochodw pozostanie moliwy,
tramwaje zyskaj daleko idcy priorytet wydzielenie pasw ruchu i wzbudzan
sygnalizacj wietln, dajc przywilej w pokonywaniu skrzyowa. Prdko ruchu
w rdmieciu jest niewielka i taka musi pozosta ze wzgldw bezpieczestwa innych
uczestnikw ruchu, ale prdko handlowa, dziki unikniciu dugich postojw
pozostanie zadowalajca.
Szybki tramwaj12 stanowi ma podstaw dla transportu w caym miecie. Jak podaj
Kurowski i Rudnicki (2006), taka forma transportu pozostaje najbardziej efektywna
12
Pod tym pojciem rozumie si tramwaj posiadajcy priorytet ruchu przed innymi pojazdami, przy czym uprzywilejowanie moe
by skutkiem zarwno dziaa infrastrukturalnych (np. pasy ruchu wydzielone do wycznego uytkowania, albo bezkolizyjne trasy
tunelowe czy prowadzone na estakadach), jak i organizacyjnych (np. sygnalizacja wietlna dynamicznie nadajca priorytet przed
innymi uytkownikami).

11. Transport miejski 289

 w dojazdach na odlego do prawie 15 km, co niemal w caoci (95% podry) zaspokoi
potrzeby miasta. Dynamiczny rozwj sieci tramwajowej o nowe odcinki szybkiego
tramwaju zosta zapisany w lokalnym studium uwarunkowa i kierunkw zagospodaro-
wania przestrzennego (2003) i polityce transportowej dla miasta Krakowa na lata
20072015, gdzie jedn z podstawowych zasad, zapisanych ju we wstpie, jest rozwj
infrastruktury szynowej (z priorytetem szybkiego tramwaju). Utrzymanie wiodcej roli
tramwaju w systemie transportowym gwarantowa ma take biece utrzymywanie
i modernizacja infrastruktury oraz konsekwentna wymiana taboru.
Warto take zwrci uwag na inne priorytety zawarte w polityce transportowej.
Nawet jeli cz deklaracji pozostanie jedynie na papierze, to i tak znaczce s profe-
sjonalizm w przygotowaniu dokumentu i hierarchia stawianych przed miastem celw.
Wrd nich znale mona choby zapisy mwice o przeciwdziaaniu dezurbanizacji,
o cisej koordynacji planowania przestrzennego i organizacji transportu oraz dbaniu
o jako przestrzeni pieszych w celu stymulowania ruchu niezmotoryzowanego i korzy-
stania z transportu publicznego. Polityka transportowa zakada take integracj fizyczn
i taryfow poszczeglnych linii i dalszy rozwj priorytetu dla transportu zbiorowego
w ruchu ulicznym. Nawet spord zapisanych celw rozbudowy ukadu drogowego
pierwszym jest usprawnienie transportu zbiorowego. W dokumencie zaplanowano
take rozbudow cieek rowerowych, zgodnych ze standardami gwarantujcymi ich
funkcjonalno.
Wsparciem dla tych celw ma by uczestnictwo Krakowa, jako jednego z czterech
europejskich miast, w europejskim projekcie Civitas Caravel. Znaczca cz dziaa
w zakresie transportu prowadzona jest obecnie w Krakowie w ramach tego programu,
co pozwala na szybsz i peniejsz modernizacj, zwaszcza poprzez popraw dialogu
spoecznego i marketingu nowych rozwiza. Projekt Caravel sta si take polem do
wprowadzenia kilku eksperymentalnych (przynajmniej w skali kraju) rozwiza.
Jednym z nich byo pilotaowe wdroenie koncepcji car pooling (por. narzdzie
11.N2). Promocj takiej formy podry wprowadzono prbnie w porozumieniu
z Politechnik Krakowsk. Dla skontaktowania ze sob osb zainteresowanych wspln
podr stworzono stron internetow, na ktrej mog rejestrowa si zarwno podwo-
cy, jak i pasaerowie. Jeli w bazie danych znajd si pokrywajce si trasy dojazdu,
system przekazuje dane kontaktowe zainteresowanym osobom.
Najciekawszym jak dotd projektem wydaje si jednak koncepcja linii dostosowu-
jcych si do potrzeb, opisywanych jako autobus na telefon. Pomys zosta opraco-
wany dla obsugi rzadko zaludnionych osiedli i przedmie, w ktrych regularny trans-
port publiczny z trudem znajduje ekonomiczne uzasadnienie. W przypadku linii dosto-
sowujcych si do potrzeb pasaerw, autobusy nie maj przypisanych na stae tras. Te
ustalane s przez dyspozytora na podstawie telefonicznych zgosze od mieszkacw.
Autobus zebrawszy pasaerw dowozi ich do jedynego staego elementu trasy najbli-
szego duego wza przesiadkowego. Eksperyment okaza si na tyle obiecujcy, i
zdono ju rozszerzy obszar objty usug. W ramach projektu Caravel uruchomiony
zosta take pierwszy w Polsce system roweru miejskiego (narzdzie 11.N1).
Pozostaje pytanie, w jakim stopniu dziaania Krakowa przekadaj si na konkretne
efekty. Wdroenie wielu z przedstawionych rozwiza znaczco si opnia i bywaj
one postrzegane jedynie jako puste deklaracje. Dla przykadu, spord planowanych
inwestycji w infrastruktur tramwajow od momentu ich zatwierdzenia w 2003 r. zreali-
zowano jedynie wze wok dworca kolejowego i rozstrzygnito przetarg na budow
linii na osiedle Paszw. Z drugiej strony, plany i deklaracje te maj znaczenie. Naley

290
pamita, e wci s w Polsce miasta, w ktrych dokumenty planistyczne zakadaj
masow likwidacj tras tramwajowych i budow kolejnych arterii w miejscu obecnej
zabytkowej zabudowy i historycznych ukadw urbanistycznych.13
Warto te przytoczy dane na temat skutkw wprowadzenia ogranicze ruchu
w centrum Krakowa. Jak podaj Rudnicki i Kollbek (2007), wprowadzone restrykcje
nawet kilkukrotnie zmniejszyy liczb dojedajcych do Starego Miasta za pomoc
samochodu, znaczco obniajc przy tym poziom haasu. Natenie ruchu wzroso co
prawda na II obwodnicy, by to jednak wzrost relatywnie niewielki. W badaniu prefe-
rencji jedynie 19% uytkownikw w dojedzie do centrum deklaruje korzystanie z samo-
chodu, a a 70% z transportu zbiorowego. Nawet w podrach midzy pozostaymi
dzielnicami Krakowa na samochd przypada jedynie 31% wskaza. Udzia transportu
zbiorowego w podrach jest wysoki w porwnaniu z innymi miastami, a skoro krakow-
skie Stare Miasto wci pozostaje ywotnym elementem miejskiej przestrzeni, mona
zaryzykowa stwierdzenie, e przyjta strategia sprawdza si i wskazuje innym miastom
godny naladowania kierunek zmian.
Pytania
1. Znajc dziaania Krakowa na rzecz wdroenia zrwnowaonej mobilnoci wska, jak
koncepcja zrwnowaonego transportu realizowana jest w innych duych miastach
w Polsce.
2. Jakie mog by najwaniejsze korzyci z udziau Krakowa w projekcie Civitas Cara-
vel? Jakie znaczenie mog mie w skali caego miasta?

11.

13
Por. np. projekt studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego miasta odzi (Miejska Pracownia
Urbanistyczna, 2009).

11. Transport miejski 291

 Studium przypadku 11.P2.
Most lsko-Dbrowski w Warszawie
Ewolucja organizacji ruchu na Mocie lsko-Dbrowskim w Warszawie stanowi ciekawy
przykad przebijania si zrwnowaonych koncepcji transportowych w miecie posta-
wionym przed ogromn presj indywidualnej motoryzacji. Most lsko-Dbrowski to
przeprawa przez Wis stworzona wkrtce po II wojnie wiatowej. Stanowi element
trasy WZ, oddanej do ruchu w 1949 r., a znanej midzy innymi z tunelu, ktrym prze-
chodzi pod obszarem Starego Miasta. Ze wzgldu na swoje centralne pooenie i stosun-
kowo nisk przepustowo, na wskim mocie regularnie tworzyy si zatory drogowe.
Utykay w nich take pojazdy transportu zbiorowego, ktre poruszay si po jezdniach
wspdzielonych z samochodami. Przez dugi czas, mimo silnej presji mieszkacw,
urzdnicy miejscy nie byli skonni wprowadzi na mocie jakiejkolwiek formy priorytetu
dla tramwajw i autobusw.
Pocztkowo wydzielenie pasw ruchu dla tramwajw miao nastpi po oddaniu do
uytku Mostu witokrzyskiego, ale gdy okazao si, e nowa przeprawa w wikszym
stopniu wytworzya nowy ruch ni przeja ruch z Mostu lsko-Dbrowskiego,
z pomysu szybko si wycofano. Paday wrcz okrelenia, i przeznaczenie pasa ruchu
dla transportu zbiorowego byoby rozwizaniem drastycznym. Strona spoeczna odpo-
wiadaa kolejnymi postulatami i wyliczeniami,14 powieszono nawet transparent domaga-
jcy si uwolnienia tramwaju z korka.
Przeom nadszed w poowie 2007 r. wraz z koniecznoci zamknicia na czas
remontu najwaniejszej tramwajowej arterii Warszawy Alei Jerozolimskich i skiero-
wania z niej na Tras WZ znacznego dodatkowego ruchu tramwajowego. W obliczu
kompletnego paraliu zdecydowano si na tymczasowe wydzielenie pasa dla tram-
wajw za pomoc namalowanej na jezdni linii cigej. Podobnie jak w wielu innych
miastach, postanowiono remont wykorzysta jako okazj do przeanalizowania wpywu
wprowadzenia ogranicze na pynno ruchu. Efekt by na tyle satysfakcjonujcy, e po
zakoczeniu remontu wydzielony pas ruchu pozostawiono, by w 2009 r. w ogle
wyczy most z uytkowania przez samochody na czas prac modernizacyjnych (kurso-
way po nim tylko autobusy miejskie) i zapowiedzie podobne rozwizanie w przy-
padku budowy drugiej linii metra. Zasad miao sta si uruchamianie dodatkowej,
sprawnej komunikacji publicznej wszdzie tam, gdzie konieczne bdzie ograniczenie
lub zamknicie ruchu koowego. Po remoncie wydzielony pas ruchu dla tramwajw
zosta ju trwale usankcjonowany, a nowoci jest jego udostpnienie take autobusom
miejskim.
Historia tego rozwizania moe wydawa si wycznie konfliktem interesw dwu
grup mieszkacw, dlatego warto przytoczy podstawowy argument, ktry przeway
o wprowadzeniu uatwie. Jak wyliczono, a 77% uytkownikw przekraczao most
rodkami transportu zbiorowego, a jedynie 23% stanowili pasaerowie samochodw,
mimo i 24 z kadych 25 pojazdw przeciskajcych si przez most to indywidualne
samochody. Mniejszociowa grupa uytkownikw generowaa wic wikszo kosztw
zewntrznych, zwizanych z funkcjonowaniem przeprawy. Zgodnie z przeprowadzo-
nymi symulacjami, wyczenie jednego pasa ruchu i powicenie go transportowi zbio-
rowemu oznaczao redukcj o 40% pojemnoci dla transportu indywidualnego, ale

14
Ciekawym argumentem, nawet jeli opierajcym si na pewnych uproszczeniach, bya prba okrelenia wartoci taboru transportu
publicznego, ktry bezproduktywnie stoi na mocie w zatorze ulicznym zamiast kursowa po ulicach; warto pojazdw, ktre
trzeba byo kupi, aby stay w korku oceniano na 33 mln z.

292
jednoczesne podniesienie prdkoci handlowej dla tramwajw (z 9 do prawie 30 km/h)
i utrzymanie dla samochodw prdkoci rzdu 2030 km/h, co oznacza moe niezbyt
szybki, ale za to pynny przejazd. Tym samym czas przejazdu tramwajem z jednej strony
Wisy na drug mg spa z 17 do 5 minut (Szymaski i Wodarek, 2006, s. 614).
Batalia o sprawny przejazd dla tramwajw Mostem lsko-Dbrowskim to w skali
caego miasta jedynie drobne udogodnienie. To jedno miejsce z pewnoci nie zmienio
Warszawy w zielone miasto. Pozostaje ona miastem o jednej z najbardziej pojemnych
w Europie sieci ulicznych (Wesoowski, 2003, s. 207), a jednak korki wci stanowi
stay element krajobrazu stolicy. Z drugiej jednak strony, jak sygnalizowalimy w treci
rozdziau, zrwnowaona mobilno to proces, i to tyle zoony, co dugotrway.
Batalia o Most lsko-Dbrowski jest jedynie krokiem, ale krokiem w dobrym kierunku,
wiadczcym o stopniowym przebijaniu si zasad zrwnowaonej mobilnoci w wia-
domoci zarwno mieszkacw, jak i urzdnikw oraz wadz samorzdowych.
Pytania
1. Jakie argumenty przedstawiano w dyskusji o wydzieleniu pasw ruchu dla trans-
portu publicznego na Mocie lsko-Dbrowskim? Jakie argumenty zadecydoway
o przyjciu ostatecznego rozwizania?
2. Jakie zmiany w strukturze ruchu na terenie Warszawy mogy nastpi po jego reor-
ganizacji na Mocie lsko-Dbrowskim? Uwzgldnij m.in. takie elementy, jak: struk-
tura modalna, pynno ruchu oraz zachowania komunikacyjne i ich motywy.

11.

11. Transport miejski 293

 Rozdzia 12.
Gospodarka komunalna
12.1. Wprowadzenie
Gospodarka komunalna ma due znaczenie dla praktycznej realizacji zrwnowaonego
rozwoju, w sposb znaczcy wpywa na gospodark zasobami odnawialnymi i nieodna-
wialnymi. W Polsce odpowiedzialno za wikszo usug komunalnych spoczywa na
wadzach lokalnych, s to m.in.: gospodarka odpadami, zaopatrzenie w wod, usuwanie
ciekw, ciepownictwo. Wikszo lokalnych samorzdw wywizuje si bardzo
solidnie z tych zada, dziki czemu poziom gospodarki komunalnej w naszym kraju
sukcesywnie si poprawia.
Wadze lokalne maj wiele moliwoci ksztatowania gospodarki komunalnej, poczy-
najc od bezporednich inwestycji, poprzez stanowienie prawa lokalnego i stosowanie
narzdzi ekonomicznych, a na dziaaniach edukacyjnych, informacyjnych i promocyj-
nych koczc. Niniejszy rozdzia moe stanowi wsparcie dla wadz samorzdowych
i innych liderw w planowaniu i realizacji tej dziaalnoci, poprzez zaprezentowanie
inspirujcych przykadw i dobrych praktyk, ktre warto przenosi na polski grunt.
W rozdziale charakteryzujemy krtko stan gospodarki komunalnej w naszym kraju,
w szczeglnoci identyfikujc najwaniejsze wyzwania i problemy do rozwizania.
Prezentujemy take technologie i rozwizania systemowe, ktre mog przyczyni si do
rozwizania opisanych problemw, a w szerszej perspektywie zrwnowaonej
gospodarki komunalnej.
Szczegln uwag powicimy gospodarce odpadami staymi, sprawom wodno-
ciekowym oraz gospodarowaniu energi, poniewa w tych dziedzinach jest w Polsce
do zrobienia najwicej. Jednak przytoczone w rozdziale przykady w duej mierze
dotycz zintegrowanych projektw, ktre w sposb systemowy rozwizuj problemy
z rnych dziedzin. W zwizku z tym, cz z nich moe stanowi rdo do szukania
ciekawych inspiracji do rozwizywania problemw rwnie z obszarw, ktre nie
zostay bezporednio opisane w rozdziale. Tematy, ktre wi si z gospodark komu-
naln, a ktre zostay omwione w innych rozdziaach tej ksiki, to: transport (rozdzia
11), planowanie przestrzenne (rozdzia 10), budownictwo (rozdzia 6).
W biecym rozdziale pokaemy take due znaczenie partycypacji i aktywnoci
spoecznej dla prawidowej i efektywnej realizacji gospodarki komunalnej. Rozwizania
wypracowane wsplnie z mieszkacami i innymi interesariuszami s atwiej wprowa-
dzane w praktyce, ciesz si wiksz akceptacj spoeczn. Dodatkowym pozytywnym
skutkiem angaowania wszystkich grup spoecznych w rozwizywanie problemw z tej
dziedziny, jest wzmacnianie aktywnoci spoecznej rwnie na innych polach. Dziki
temu spoecznoci lokalne zaczynaj same o sobie stanowi i rozwija si spoeczestwo
obywatelskie. Procesy te, oprcz wzmacniania kapitau spoecznego, przyczyniaj si do
lepszych rozwiza usug komunalnych, wikszej wraliwoci ekologicznej i wiado-
mego korzystania z infrastruktury komunalnej. Tworzy si ptla sprzenia zwrotnego
(por. rozdzia 2), w ktrej nawzajem wzmacniaj si dwa, pozornie ze sob niepowi-
zane, czynniki: poziom gospodarki komunalnej i aktywno obywatelska, przyczyniajc
si tym samym do zrwnowaonego rozwoju lokalnego.
Zasadnicz cz naszych rozwaa na temat gospodarki komunalnej poprzedzimy
opisem kluczowej dla niej zasady 3R, ktra stanowi swego rodzaju motto caego
rozdziau i do ktrej wielokrotnie bdziemy si odwoywa. Zastosowanie tej zasady do

294
planowania i realizacji polityki komunalnej daje due szanse na tworzenie trwaych
rozwiza pozbawionych ryzyka negatywnych, czsto opnionych skutkw ubocz-
nych, podnoszc szanse na zrwnowaony rozwj lokalny.
Zasada 3R (Reduce, Reuse, Recycle) jest jednym z najbardziej racjonalnych modeli
ograniczania wpywu na rodowisko i zrwnowaonej gospodarki zasobami (por.
zasada prewencji opisana w podrozdziale 1.4). Chocia najczciej uywana jest ona
w odniesieniu do odpadw staych, to znajduje zastosowanie we wszystkich dziedzinach
gospodarki komunalnej, jak rwnie w odniesieniu do zachowa konsumenckich.
1R: Reduce Redukuj
Pierwszym, najbardziej podanym i racjonalnym rodzajem dziaa jest zmierzanie
do ograniczenia zbdnego zuycia produktw i usug, prowadzce do redukcji
zuycia surowcw naturalnych i energii oraz produkcji odpadw. Oprcz rezygno-
wania z przedmiotw lub usug, moliwe jest rwnie wybieranie trwaych
produktw. Skutkuje to zmniejszaniem iloci odpadw, a tym samym redukcj
zuycia zasobw naturalnych, dziki ich dugiemu okresowi uytkowania. W przy-
padku gospodarki odpadami, dziaania te mog polega na wprowadzaniu narzdzi
i rozwiza ograniczajcych stosowanie wielomateriaowych, duych opakowa.
Zwaszcza te, ktre nie peni roli uytkowej, a jedynie marketingow, natychmiast
zamieniaj si w uciliwy odpad, podobnie jak jednorazowe torby. W przypadku
gospodarki wodnej, pierwsz zasad mona realizowa poprzez promowanie
urzdze wodooszczdnych; w gospodarce energetycznej urzdze energoosz-
czdnych lub zasilanych energi odnawialn produkowan lokalnie; zarwno
w przypadku gospodarowania wod i energi poprzez ograniczanie strat na
etapie produkcji oraz w sieci przesyowej.
2R: Reuse Uyj ponownie
Drugim rodzajem dziaa jest powtrne wykorzystanie produktw, materiaw lub
energii, co zmniejsza zuycie surowcw naturalnych, skal zanieczyszcze rodowiska,
12.
efektw ubocznych produkcji oraz ilo odpadw. Ta grupa odnosi si do moliwoci
ponownego, wielokrotnego wykorzystania towarw, czasem w zupenie nowym zasto-
sowaniu. Zasada ta moe by realizowana np. przez promowanie systemu opakowa
zwrotnych w miejsce jednorazowych oraz toreb tekstylnych zamiast jednorazwek,
powtrnego wykorzystania wody (np. zachcanie do wykorzystania ciekw szarych do
spukiwania toalet), czy te stosowania rekuperatorw, ktre odzyskuj ciepo z wenty-
lacji i zawracaj je do ponownego wykorzystania w pomieszczeniu.
3R: Recycle Poddaj recyklingowi
Trzeci rodzaj dziaa wprowadzamy, gdy nie mona zrezygnowa z produktu, ani nie
da si go wykorzysta ponownie. Taki odpad powinien by poddany selektywnej
zbirce i wykorzystany do produkcji.
Hierarchia wyraona w zasadzie 3R oddaje najbardziej racjonaln kolejno podej-
mowania dziaa. Najwiksze korzyci dla rodowiska niesie ograniczanie nadmiernej
konsumpcji oraz wielokrotne uycie czyli jak najpniejsze uznanie produktu za
odpad. Wreszcie racjonalne przetwarzanie pomaga ograniczy obcienia rodowiska
zwizane z pozyskaniem produktu z surowcw pierwotnych i skadowaniem odpadw.
Zgodnie ze zrwnowaon gospodark surowcami, jedynie w przypadku gdy adne
z dziaa zasady 3R nie jest moliwe, naley dany odpad podda skadowaniu lub
w inny sposb usun.

12. Gospodarka komunalna 295

 Zasada 3R jest powszechnie stosowana w wikszoci przepisw i regulacji dotycz-
cych gospodarki odpadami. Doskonaym tego przykadem moe by polska ustawa
o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Sformuowano w niej m.in. zasad przestrzegania
waciwej hierarchii postpowania z odpadami: najbardziej preferowanym dziaaniem
jest zapobieganie powstawaniu odpadw, nastpnie ograniczanie ich iloci i ucili-
woci (szkodliwoci), odzysk (wykorzystanie odpadw), unieszkodliwianie odpadw,
a najmniej preferowanym ich skadowanie. Podobna hierarchia postpowania
z odpadami zalecana jest przez dyrektyw 2008/98/CE, w ktrej wydzielono jeszcze
czwarte dziaanie odzysk energii, bdcy specyficzn form recyklingu.
Oczywicie niektre dziaania zgodne s z kilkoma aspektami 3R, np. toalety sepa-
rujce (narzdzie 12.N1), dziki znacznej redukcji zuycia wody oraz produkcji ciekw,
dziaaj zgodnie z pierwsz zasad 3R, natomiast dziki recyklingowi zwizkw biogen-
nych i wody z trzeci.
Spotyka si niekiedy spolszczon nazw zasady 3R, ktra brzmi 3U: Unikaj kupo-
wania zbdnych rzeczy, Uyj powtrnie, Utylizuj. Jednak polskie tumaczenie nie wydaje
si w peni oddawa elegancji, uniwersalnoci i prostoty angielskiego 3R.

12.2. Gospodarka odpadami komunalnymi

12.2.1. Wyzwania
Gospodarka odpadami komunalnymi to jedna z najbardziej zaniedbanych dziedzin
gospodarki komunalnej w naszym kraju. Z jednej strony przyjmujemy model konsumpcji,
charakterystyczny dla krajw rozwinitych, co ma niestety odzwierciedlenie w rosncej
iloci odpadw: w 2007 r. byo to ponad 10 mln ton, czyli 265 kg na mieszkaca (GUS,
2008). Z drugiej strony nasz model gospodarowania odpadami komunalnymi znacznie
odbiega od standardw i dobrych praktyk wypracowanych w krajach rozwinitych.
Opiera si on wci na skadowaniu odpadw w rodowisku (95% wszystkich odpadw
komunalnych), a poziomy odzysku surowcw wtrnych i kompostowania odpadw
biodegradowalnych s bardzo mae (po 2,5%). Dla porwnania w Niemczech jedynie
20% odpadw jest skadowana, a 60% poddawana recyklingowi lub kompostowaniu.
Poza tym Polska, wstpujc do Unii Europejskiej, zobowizaa si ograniczy do 2010 r.
strumie odpadw trafiajcych na skadowiska do 75% (w stosunku do masy wytwo-
rzonej w 1995 r.), do 2013 r. do 50%, a do roku 2020 do 35%. Deklaracje te wydaj si
mocno nierealistyczne, a za ich niedotrzymanie gro kary finansowe.
Bardzo czsto wskazuje si spalarnie, jako jedyne moliwe rozwizanie kwestii
odpadw, jednak ze wzgldw finansowych oraz olbrzymiego oporu spoecznego,
inwestycji w tym zakresie waciwie w Polsce nie ma. Abstrahujc od dyskusji na temat
kosztw ekonomicznych i rodowiskowych tego rozwizania, kiedy przeanalizujemy
modelowe formy gospodarki odpadami wypracowane na wiecie, atwo zauway, e
spalarnie nigdy nie s tam jedynym rozwizaniem, stanowi raczej zwieczenie spraw-
nego systemu dziaajcego wedug zasady 3R. Stosowana polityka promuje redukcj
odpadw, powtrne wykorzystanie produktw, recykling, a jedynie cz, ktrej nie
uda si w ten sposb zutylizowa, trafia do spalarni. Przykadowo do wzorcowej spalarni
Spittelau (obsugujcej Wiede) w 2006 r. z caego strumienia odpadw komunalnych
trafio jedynie 45%, natomiast 15% byo poddane kompostowaniu, a 30% recyklingowi
(Siebenhandl, 2007). W zwizku z tym niezbdne jest zwikszanie wiedzy i promowanie
rnorodnych rozwiza, gdy jedynie ich poczenie umoliwi stworzenie zrwnowa-
onego systemu gospodarki odpadami na poziomie lokalnym.

296
12.2.2. Rozwizania
Recykling odpadw komunalnych
Okoo 52% odpadw komunalnych wytwarzanych w Polsce nadaje si do odzysku
jednak w praktyce jedynie niewielka ich cz jest selektywnie zbierana i poddawana
recyklingowi. Jak wspomniano powyej, w 2007 r. byo to okoo 2,5% (GUS, 2008), co
i tak stanowi znaczcy postp, gdy w 2000 r. wskanik ten wynosi jedynie ok. 0,1%.
Niezbdne jest podejmowanie konsekwentnych, wieloaspektowych dziaa, zmierzaj-
cych do poprawy tej sytuacji. Tym bardziej, e analiza sytuacji w innych krajach bardzo
czsto pokazuje, e wprowadzanie systemowych rozwiza moe przynie znaczce
i trwae korzyci w stosunkowo krtkim czasie. Przykadem moe by Wielka Brytania,
ktrej gospodarka odpadami komunalnymi jeszcze w latach 1990. bya na bardzo niskim
poziomie (rysunek 12.1). Dziki konsekwentnemu czeniu dziaa technicznych,
edukacyjnych, legislacyjnych oraz narzdzi finansowych (Hogg i in., 2007) udao si tam
zatrzyma wzrost iloci wytwarzanych odpadw komunalnych, a take zwikszy
poziom ich recyklingu z 7,5% w 1996/97 do 34,5% w 2006/07, w tym kompostowania
(tzw. zielony recykling) z 1% do 13% (Peattie i Shaw, 2006).

12.
Rysunek 12.1. Udzia odpadw selektywnie zbieranych i kompostowanych w strumieniu odpadw
komunalnych w Wielkiej Brytanii (Peattie i Show, 2006)

Sukces brytyjski i najlepsze rozwizania europejskie nie opieraj si tylko na promocji

i rozwijaniu recyklingu. Zawsze stosuje si w nich hierarchi 3R, w ktrej recykling jest
poprzedzany dziaaniami zmierzajcymi do ograniczania i powtrnego uycia odpadw.
Czste, w powszechnym rozumieniu, identyfikowanie recyklingu ze zrwnowaon
gospodark odpadami nie jest prawidowe. Wiele materiaw (np. wikszo tworzyw
sztucznych) moe by przetwarzane tylko ograniczon ilo razy, a procesy te s ener-
gochonne i czsto wi si ze strat jakoci (downcycling). Z tych samych wzgldw
w niektrych przypadkach spalanie odpadw z odzyskiem energii moe by korzyst-
niejsze od klasycznie rozumianego recyklingu. Poza tym atwo wpa w tzw. puapk
recyklingu, kiedy uytkownicy uspokojeni wiadomoci, e stosuj recykling, ignoruj
wczeniejsze zasady 3R i w rzeczywistoci produkuj wicej odpadw.
Kompostowanie odpadw organicznych
Pomimo duego postpu technologicznego w gospodarce odpadami, kompostowanie
odpadw organicznych i zielonych pozostaje najbardziej racjonaln i najtasz metod
utylizacji tych odpadw, zarwno pod wzgldem budowy, jak i eksploatacji instalacji

12. Gospodarka komunalna 297

 (Davey i in., 2008). W zalenoci od lokalnych warunkw i moliwoci, wadze samo-
rzdowe w krajach rozwinitych mog wybra model oparty na kompostowniach przy-
domowych lub centralnych zakadach (Siuta i Wasiak, 2000). W polskiej polityce odpa-
dowej nie ma w planach zbirki odpadw organicznych, a tu te mamy bardzo istotne
cele do zrealizowana, zgodnie z dyrektyw odpadow i traktatem akcesyjnym.
Produkcja biogazu
Inn ciekaw form zagospodarowania odpadw organicznych jest produkcja biogazu.
W Szwecji wadze lokalne na coraz szersz skal decyduj si na finansowanie tego typu
rozwiza w 1994 r. byo 5 tego typu zakadw, obecnie funkcjonuje ponad 100. Jak
wykazay analizy przeprowadzone przez szwedzkich naukowcw (Lantz i in., 2007),
najnisze koszty produkcji biogazu uzyskuje si przy wykorzystaniu przemysowych
odpadw organicznych, a nastpnie komunalnych. Sukcesu tego sposobu utylizacji
rnego rodzaju odpadw biodegradowalnych naley upatrywa w fakcie, e rozwi-
zuje on szereg problemw gospodarki komunalnej rwnoczenie. czy w sposb zinte-
growany gospodark odpadami z odzyskiem energii oraz recyklingiem zwizkw
biogennych. Dla zilustrowania tego kompleksowego podejcia, przytoczmy przykad
jednego z najstarszych zakadw produkcji biogazu w Szwecji, ktry funkcjonuje
w Uppsali (Ekvall, 2004). Zakad przyjmuje odpady:
z rzeni (9500 t odpadw staych i 1000 t krwi);
restauracji, stowek i supermarketw (1000 t);
farmaceutyczne (6000 t glukozy);
gnojowic (12 800 t);
niewielkie iloci frakcji organicznej wydzielonej z odpadw komunalnych.
Proces przerbki polega na wstpnym zmieleniu odpadw staych, pasteryzacji
w 70C przez 1 h, a nastpnie fermentacji (55C) przez okoo 20 dni. Zakad produkuje
okoo 20003000 m3 biogazu dziennie o zawartoci 65% metanu. 50% wyprodukowa-
nego biogazu wykorzystywane jest do produkcji ciepa na cele komunalne, a 50% prze-
twarzane jest na paliwo, ktrym napdzane s pojazdy miejskie: gwnie autobusy trans-
portu publicznego, a tak e busy szkolne i takswki. Pozostao z przerbki odpadw
oddawana jest bezpatnie rolnikom, ktrzy wykorzystuj j jako nawz.
Potwierdzeniem zaufania do biogazu jest karetka pogotowia napdzana takim
wanie paliwem, ktr zakupiono w tym roku w Sztokholmie. Ma to na celu midzy
innymi spopularyzowanie strategii wadz miasta, w ktrej zaplanowano, e do 2025 r.
wszystkie autobusy miejskie bd napdzane takim paliwem.
Produkcja energii
Kolejn ciekaw koncepcj kompleksowego dziaania rwnoczenie w kilku dziaach
gospodarki komunalnej, moe by produkcja energii z lokalnych zasobw, w tym
rwnie z odpadw. Zagadnienie szerzej opiszemy w podrozdziale 12.4, podajc tam
rwnie ciekawy i inpirujcy przykad z Enkping, ilustrujcy potencja lokalnych
dziaa dla realizacji caociowych rozwiza zgodnych ze zrwnowaonym rozwojem.

12.3. Gospodarka wodno-ciekowa

W ostatnich latach w gospodarce wodno-ciekowej w naszym kraju, podobnie jak
w wielu innych dziedzinach, dokona si ogromny postp; cieki z aglomeracji miejskich
s w coraz wikszym stopniu zbierane i poddawane wysokosprawnemu biologicznemu
oczyszczaniu; cieki przemysowe podlegaj coraz lepszej kontroli, a due zakady
wprowadzaj zamknite obiegi wody; straty w sieciach wodocigowych s minimali-

298
zowane; jako naszych rzek i jezior ulega sukcesywnej poprawie. Jednak jest wiele
obszarw, w ktrych nie potrafimy wypracowa dobrych rozwiza, albo te stosujemy
metody przestarzae, kosztowne, a nawet generujce wiele dodatkowych problemw.
Tymi wanie aspektami polskiej gospodarki wodno-ciekowej, ktre s najbardziej
niezgodne z zasadami zrwnowaonego rozwoju, zajmiemy si w niniejszym podroz-
dziale. Zaprezentujemy w nim rwnie wybrane propozycje rozwiza, ktre wydaj si
najbardziej obiecujce i ktre sprawdziy si w innych krajach.

12.3.1. Wyzwania
Polska charakteryzuje si jednym z najniszych poziomw zasobw wodnych na miesz-
kaca w Europie (Bodik i Ridderstolpe, 2008), co gorsza stan jakociowy naszych rzek
nie jest dobry, gwnie ze wzgldu na zanieczyszczenie bakteriologiczne oraz podwy-
szone stenia zwizkw biogennych (Obarska-Pempkowiak i in., 2009). Oba te degra-
dujce czynniki wskazuj na niedostatecznie rozwinit gospodark ciekami komunal-
nymi w naszym kraju. Wedug danych GUS (2008), w roku 2007 wrd mieszkacw
miast:
95% byo podczonych do sieci zaopatrzenia w wod;
85% miao dostp do kanalizacji;
87% korzystao z oczyszczalni ciekw;
a w przypadku mieszkacw wsi:
95% byo podczonych do sieci zaopatrzenia w wod;
21% miao dostp do kanalizacji;
24% korzystao z oczyszczalni ciekw.
Obrazuje to, e najwicej do zrobienia w tym zakresie jest na terenach wiejskich.
Nieprawidowoci w gospodarce wodno-ciekowej na tych obszarach potwierdza
rwnie dua dysproporcja midzy dugoci sieci wodocigowej 208 696 km (2 944
992 przyczy), a sieci kanalizacyjnej 46 982 km (787 265 przyczy) (GUS, 2008).
Liczb oczyszczalni przydomowych szacuje si jedynie na 31 000 (Kaca, 2007). Wynika
12.
z tego, e ponad 70% mieszkacw obszarw wiejskich (okoo 11 mln ludzi) nie jest
podczona do kanalizacji, a dominujcym w ich przypadku rozwizaniem jest wyposa-
enie w zbiorniki bezodpywowe (popularnie zwane szambami). Zbiorniki te, nawet
przy prawidowej konstrukcji i eksploatacji, s rozwizaniem przestarzaym, drogim,
nastrczajcym wiele problemw w uytkowaniu. Poza tym, w polskiej praktyce ich
zawarto czsto, zamiast do oczyszczalni, trafia do przydronego rowu, na pole lub do
strumienia. Zreszt zbiorniki te w wielu przypadkach s bezodpywowe tylko z nazwy,
a ich zawarto przez mniej lub bardziej przypadkowo powstae nieszczelnoci wypywa
do gleby, powodujc skaenie gruntu, wd podziemnych i powierzchniowych. Nie ma
wiarygodnych danych w tym zakresie, ale obserwacja praktyki w wielu gminach oraz
powszechne zanieczyszczenie wd wskazuje, e skala zjawiska jest bardzo dua.
Podkreli naley ryzyko przenoszenia na tereny wiejskie rozwiza z miast i innych
obszarw gsto zaludnionych. Stosowany i sprawdzony tam scentralizowany system
transportu zanieczyszcze komunalnych za pomoc wody i oczyszczanie ich w duej
kocowej oczyszczalni jest bardzo trudny do budowy i pniejszej eksploatacji na
obszarach rozproszonej zabudowy. System ten jest te nieracjonalny z punktu widzenia
rodowiskowego, hydrologicznego i ekonomicznego. Znajduje to potwierdzenie
w bardzo wysokich kosztach opat za cieki w niektrych gminach wiejskich, ktre
zrealizoway scentralizowany system. Pomimo dopat z budetu gminy, ceny odprowa-
dzenia i oczyszczenia metra szeciennego ciekw sigaj tam nawet kilkunastu zotych.

12. Gospodarka komunalna 299

 Dla porwnania, rednie ceny w duych miastach wynosz kilka zotych (GUS, 2008).
Stosowanie dugich sieci kanalizacyjnych powoduje rwnie osuszanie wd podziem-
nych i zwizane z tym problemy z zaopatrzeniem w wod, a take niekorzystne zmiany
w reimie spywu (zwaszcza w przypadku kanalizacji oglnospawnej) oraz wzmoon
presj na ekosystem rzeczny na skutek miejscowego zrzutu duej iloci ciekw.
Z drugiej strony rednie zuycie wody w Polsce, na tle innych krajw europejskich,
jest niskie (rysunek 12.2) i trudno przewidzie zmiany tej sytuacji w przyszoci. Jednak
kiedy przeanalizujemy struktur zuycia wody, okazuje si, e najwiksza cz wody
pitnej jest zuywana na spukiwanie toalet (33%), potem mycie i kpiele (2032%),
pranie i zmywanie naczy (15%), a tylko 3% na rzeczywiste cele spoywcze. Wida
wic, e pomimo niskiego zuycia wody pitnej wiele w tym zakresie mogoby by
poprawione w celu osignicia zrwnowaonej gospodarki wodnej.
Kolejnym niekorzystnym zjawiskiem, ktre obserwujemy nie tylko w Polsce, s
gbokie zaburzenia naturalnego obiegu wody, w tym zmiany reimw spywu
powierzchniowego, infiltracji i parowania. S one skutkami ubocznymi rozwoju cywili-
zacyjnego i urbanistycznego (Zalewski i Wagner, 2005), przede wszystkim: zabudowy-
wania coraz wikszych powierzchni materiaami nieprzepuszczalnymi (drogi, parkingi,
chodniki itp.), byskawicznego odprowadzania wd deszczowych ze zlewni zurbanizo-
wanych za pomoc kanalizacji, zwikszania powierzchni zabudowy komercyjnej
i mieszkaniowej, zmniejszania powierzchni obszarw podmokych (por. rozdzia 10).
Prowadzi to do zwikszania nierwnomiernoci w przepywie rzek, zagroe sytuacjami
ekstremalnymi (susze i niedobory wody, powodzie), niekorzystnymi zmianami w tzw.
maym obiegu wody i zwikszania strat wywoanych powodziami spowodowanymi
deszczami nawalnymi.

Rysunek 12.2. Zuycie wody na cele komunalne na mieszkaca w wybranych krajach europejskich
(UNEP, 2004)

300
12.3.2. Rozwizania
Zrwnowaona gospodarka wodno-ciekowa wymaga stosowania zasady 3R, szcze-
gowo opisanej we wprowadzeniu do tego rozdziau. Obecnie w Polsce wadze
samorzdowe oraz inne instytucje podejmuj wiele dziaa o charakterze eduka-
cyjnym, ekonomicznym, technicznym, ktre s zgodne z pierwszym R, czyli ograni-
czaniem zuycia wody. Najwaniejsze z nich to stosowanie urzdze wodooszczd-
nych na coraz szersz skal; ograniczanie strat w sieci i u odbiorcy (np. usterki
w armaturze) oraz urealnienie cen, prowadzce do oszczdnoci wody i racjonali-
zacji jej zuycia przez uytkownikw. S to dziaania bardzo wane, ktre przynosz
wymierne korzyci w formie oszczdnoci wody. Poniej zaprezentujemy rwnie
moliwoci innych rozwiza, ktre dziaaj czsto na kilku poziomach zasady 3R
i pomagaj rozwiza problemy caociowo i w zrwnowaony sposb. Wczenie
ich do priorytetw wyraonych w strategiach gminnych oraz odpowiednich progra-
mach, jak rwnie dofinansowanie, promowanie czy instalowanie odpowiednich
urzdze moe doprowadzi do rozwizania problemu ciekw komunalnych,
a w przypadku niektrych opisanych rozwiza rwnie do poprawy sytuacji zaopa-
trzenia w wod.
Toalety wodooszczdne
Jak wynika ze struktury zuycia wody przedstawionej w punkcie 12.3.1, najwiksz
nieracjonalnoci obecnego modelu gospodarki jest zuywanie ogromnych iloci
wody pitnej do spukiwania toalet (w warunkach polskich szacuje si, e dziennie
ponad 50 litrw na osob jest zuywane w tym celu). Jest to te obszar, w ktrym
najatwiej osign znaczc popraw i oszczdnoci. W zwizku z tym pojawia si
na rynku bardzo wiele toalet wodooszczdnych, a nawet bezwodnych, ktre pozwa-

12.
laj zaoszczdzi pewn cz z 69 litrw wody spukiwanych w toaletach konwen-
cjonalnych przy okazji kadej wizyty. Wrd najwaniejszych dostpnych rozwiza
wymieni mona nastpujce (Petersens, 2001).
1. Toalety dwufunkcyjne, ktrych zasada dziaania opiera si na zrnicowaniu
zapotrzebowania na wod w zalenoci od sposobu uycia; dla maej wizyty
zuywaj okoo 3 l wody, a dla duej 6 l, pozwalajc tym samym na
oszczdnoci nawet 50% wody zuywanej w toaletach (czyli okoo 1525 l
w warunkach polskich).
2. Toalety cinieniowe, w ktrych dziki wysokiemu podcinieniu udaje si spu-
kiwa zawarto minimalnymi ilociami wody (ok. 0,10,2 l na jedn wizyt).
3. Toalety separujce, ktre opisujemy szerzej ze wzgldu na rewolucyjne podej-
cie do kwestii zagospodarowania ciekw (narzdzie 12.N1).
4. Toalety kompostujce (bezwodne), w ktrych cieki poddawane s na miejscu
kompostowaniu (podgrzewane elektryczne) i nastpnie mog by wykorzy-
stywane jako nawz.
5. Toalety z zaworem, w ktrych, dziki rezygnacji z syfonu oraz uyciu
specjalnej ceramiki, zuycie wody wynosi 0,2 l na ma wizyt i 2 l na du.
Wody deszczowe
Ciekawym rozwizaniem, ktre ma bardzo dugie tradycje w naszym kraju, jest zbie-
ranie wody deszczowej, ktra moe z powodzeniem zastpi w wielu zastosowa-
niach wod wodocigow. Najszerzej jest ona stosowana do podlewania trawnikw
i innych upraw; ze wzgldu na nisk twardo dobrze nadaje si do mycia samo-
chodu, a nawet do prania (Gudelis-Taraszkiewicz i Suligowski, 2008). Na rynku

12. Gospodarka komunalna 301

 funkcjonuje wiele prostych urzdze, ktre umoliwiaj takie wykorzystanie wody
deszczowej. Po zastosowania bardziej zoonych instalacji, woda deszczowa moe
by wykorzystywana do spukiwania toalet. S nawet urzdzenia, ktre umoliwiaj
uzdatnienie jej do poziomu jakoci wody do picia. Rozwizanie polegajce na
ponownym uyciu wody, zgodne jest z drugim zaleceniem zasady 3R. Jednak,
dziki oszczdzaniu wody wodocigowej i zmniejszeniu iloci ciekw, realizuje
ono rwnie pierwsze zalecenie tej zasady.
W wielu krajach wadze, po przeanalizowaniu oszczdnoci w systemach odpro-
wadzania i oczyszczania ciekw oraz korzyci dla obiegu hydrologicznego, ochrony
rodowiska i gospodarki przeciwpowodziowej, decyduj si na wprowadzenie
dopat do systemw zbierania i wykorzystania wd deszczowych. Na coraz szersz
skal wprowadza si opaty za odprowadzanie wd deszczowych do kanalizacji.
Warto rwnie rozway uywanie tego typu narzdzi finansowych w Polsce na
szersz skal. Tym bardziej, e obecnie, pomimo technicznej prostoty takich insta-
lacji oraz ich atwej i bezobsugowej eksploatacji, opacalno systemw zbierania
i wykorzystania deszczwki pozostaje niewielka. Wg Sysia (2006) czas zwrotu tego
typu inwestycji wynosi kilkanacie do kilkudziesiciu lat w przypadku budownictwa
jednorodzinnego, a w przypadku obiektw wikszych powierzchniowo i o duych
moliwociach zagospodarowania wody deszczowej okres ten moe ulec skrceniu,
jednak nadal jest on stosunkowo dugi.
Opisane powyej rozwizania, polegajce na ponownym uyciu wody desz-
czowej, s najbardziej racjonalne. Jednak biorc pod uwag niekorzystne zmiany
w obiegu hydrologicznym, opisane w pocztkowej czci tego podrozdziau, naley
docenia i promowa nawet najprostsze rozwizania, polegajce na infiltracji wd
deszczowych do gruntu lub zatrzymywaniu wody w krajobrazie. Poprawiaj one
lokaln retencj, poprzez parowanie wody korzystnie wpywaj na lokalny mikro-
klimat i may obieg wody, zapobiegaj wyczerpywaniu zasobw wd podziem-
nych, zmniejszaj ryzyko ekstremalnych zjawisk hydrologicznych, a w przypadku
kanalizacji zbiorczej znacznie odciaj i stabilizuj prac oczyszczalni kocowej,
jak rwnie samej kanalizacji. W tym zakresie obserwuje si ogromny postp tech-
niczny rozwizania, ktre zdobyy du popularno wrd inwestorw i decy-
dentw to przede wszystkim: zielone dachy, pasy zieleni, ogrody deszczowe, zoa
hydrofitowe, skrzynki i komory rozsczajce.
Inspirujcym przykadem w tym zakresie moe by Enkping, gdzie funkcjonuje
ciekawe rozwizanie gospodarki wodami deszczowymi, ktre systemem otwartych
kanaw spywaj przez ukad kaskad i maych zbiornikw do Vattenpark oczysz-
czalni hydrofitowej o przepywie powierzchniowym (rysunek 12.3). Park stanowi
ozdob miejscowoci, lokaln atrakcj, a poza retencj wody deszczowej spenia
rwnie wan rol w usuwaniu z niej zwizkw biogennych. Ma to szczeglne
znaczenie dla zapobiegania eutrofizacji jeziora Mlaren kpieliska i obszaru
rekreacyjnego dla mieszkacw Enkping i Sztokholmu.

302
Rysunek 12.3. Park wodny w Enkping (Szwecja) zasilany wod deszczow z obszaru mieszkalnego

Oczyszczalnie przydomowe
Jak zauwaylimy w punkcie 12.3.1, w Polsce ilo oczyszczalni przydomowych jest bardzo
maa. Czsto postp w gospodarce ciekowej jest rozumiany jako przejcie od zbiornikw
bezodpywowych (ktrych sposb eksploatacji odbiega diametralnie od nowoczesnych
metod sanitacji), do zbiorczych scentralizowanych systemw transportu i oczyszczania
ciekw. Jednak gdyby zastosowa w tym zakresie standardy krajw rozwinitych (Suligowski
12.
i Tuszyska, 2008) jednoznacznie okazuje si, e wiele planowanych scentralizowanych
systemw nie ma adnych ekonomicznych ani rodowiskowych podstaw, a co gorsza, wiele
ju zrealizowanych podobnie.
W polskich warunkach dla olbrzymiej czci uytkownikw oczyszczalnie przydomowe
s jedynym racjonalnym i ekonomicznie uzasadnionym rozwizaniem. Tym bardziej, e w tej
dziedzinie dokona si w ostatnich latach ogromny postp. Dziki osigniciom inynierii
ekologicznej, urzdzenia te nie ustpuj efektywnoci i funkcjonalnoci duym obiektom,
a przy tym pozbawione s wielu ich wad. Ich dziaanie, oparte na wysokosprawnym biolo-
gicznym oczyszczaniu ciekw, odrnia je zdecydowanie od prostych systemw przydomo-
wych, ktrych dziaanie polega na infiltracji niemal surowych ciekw do gruntu, a ktre
czsto oferowane s na rynku jako oczyszczalnie przydomowe. Wieloletnie stosowanie
takich rozwiza w szeregu krajw doprowadzio do degradacji gleb i wd podziemnych
(Bodik i Ridderstolpe, 2008), a w konsekwencji do odchodzenia od nich. Przepisy prawne,
wprowadzone w ostatnich latach w Norwegii i Szwecji (Santala i Kaloinen, 2004; SEPA, 2009),
wrcz uniemoliwiaj stosowanie tego typu systemw. Wskazuje to, e promowanie
w Polsce oczyszczalni opartych na infiltracji niedostatecznie biologicznie oczyszczonych
ciekw, jako modelu oczyszczalni przydomowych jest pomysem bdnym i kopiowaniem
zych rozwiza, od ktrych na wiecie ju si odchodzi. Tym bardziej, e jak wspomniano,
istnieje wiele alternatywnych, wietnie dziaajcych technologii przydomowego oczyszczania
ciekw komunalnych (por. narzdzie 12.N2).

12. Gospodarka komunalna 303

 Narzdzie 12.N1.
Toalety separujce
Zasada dziaania toalet separujcych
sprowadza si do rozdzielenia poszcze-
glnych frakcji ciekw komunalnych
w miejscu ich wytworzenia i oddziel-
nym ich zagospodarowaniu. Wymaga to
zastosowania specjalnych dwukomoro-
wych toalet (rysunek 12.4), a take
oddzielnych zbiornikw na cieki te
(uryn) oraz cieki brzowe (ka).
Schemat takiego systemu przedstawia
rysunek 12.5. Istniej rne rodzaje
i rynkowe rozwizania urzdze wcho-
dzcych w skad tego typu systemu, ale
wszystkie charakteryzuj si bardzo
niskim zuyciem wody (tabela 12.1), co
ma podwjne znaczenie zmniejsza
zuycie cennego surowca, jakim jest
woda pitna, a dodatkowo znacznie
zmniejsza ilo produkowanych cie-
kw (oszczdnoci mog siga 2530%
cakowitego zuycia wody, czyli do 50
litrw na osob dziennie). Rysunek 12.4. Przykadowa toaleta separujca

Rysunek 12.5. Schemat systemu separujcego (Suligowski i Tuszyska, 2008)

304
Tabela 12.1. Porwnanie iloci wody zuywanej niana jedynie raz lub dwa razy w roku
do spukiwania rnego rodzaju toalet i uywana jako nawz. Dziki niskiej licz-
(Petersens, 2001) bie mikroorganizmw chorobotwrczych,
dugookresowemu skadowaniu i niskiemu
Maa Dua pH ciekw tych, w praktyce nie wyst-
wizyta wizyta
puje problem zanieczyszcze bakteryj-
nych (Hoeglund i in., 1998). Wszystkie te
Klasyczna toaleta 9,0 l 9,0 l
cechy sprawiaj, e cieki te s ideal-
Toaleta dwufunkcyjna 3,0 l 6,0 l nym nawozem, a dodatkow korzy sta-
nowi ograniczenie zuycia nawozw
Toaleta separujca sucha 0,1 l 0,0 l mineralnych, ktrych produkcja jest kosz-
towna i uciliwa dla rodowiska.
Toaleta separujca mokra 0,2 l 2,0 l
cieki brzowe, ze wzgldu na wiksz
ilo mikroorganizmw, wymagaj staran-
Jednak nie jest to jedyna i najwaniejsza niejszej obrbki (Hoeglund i in., 1998); naj-
ich zaleta. Jeli przeanalizujemy charakte- lepiej po zebraniu poddawa je komposto-
rystyk poszczeglnych frakcji ciekw waniu (zalecany okres 1 rok, a w duych
(rysunek 12.6) okazuje si, e cieki te, systemach nawet 2 lata). Po takim okresie
ktrych ilociowo jest bardzo mao, gro- mog by rwnie wykorzystywane jako
madz najwicej zwizkw biogennych. nawz. W prostszych systemach mog by

12.

Rysunek 12.6. Procentowa zawarto biogenw w poszczeglnych frakcjach ciekw komunalnych

oraz objto tych frakcji (na podst. Kvarnstrm, 2006)

Dodatkowo azot, fosfor i potas wystpuj
w proporcjach doskonaych do zastosowa-
nia uryny jako nawozu (Kvarnstrm i in.,
2006). Niska ilo ciekw tych umoli-
wia okresowe ich gromadzenie w zbior-
niku, ktrego zawarto moe by opr-
utylizowane lub usuwane w inny sposb,
ewentualnie oczyszczane w przydomo-
wych oczyszczalniach (np. hydrofitowych;
narzdzie 12.N2), co ze wzgldu na nisk
zawarto biogenw jest duo atwiejsze
ni przy ciekach zmieszanych.

12. Gospodarka komunalna 305

 W przypadku zastosowania separacji rolniczym wykorzystaniem. cieki brzowe
i wykorzystania ciekw tych i brzo- s usuwane metod such i grawitacyjnie
wych, pozostaje tylko kwestia ciekw sza- przemieszczaj si do indywidualnych
rych. Poniewa nie zawieraj one zanie- pojemnikw pod budynkiem, a nastpnie
czyszcze biogennych oraz bakteriologicz- s wywoone przez rolnikw (przecitnie
nych, s stosunkowo atwym materiaem raz na rok) i rwnie wykorzystywane jako
do ponownego uycia lub ewentualnie do nawz. cieki brzowe skadowane s
oczyszczenia. Jak wida, ukady separujce w warunkach podcinienia, eby wyelimi-
wi si z gbokimi zmianami w infra- nowa uciliwo zapachow. Poza tym
strukturze, a nawet w filozofii i podejciu budynek wyposaony jest w wentylacj,
do problemu ciekw. Jednak dziki nim ktra przy okazji wspomaga suszenie cie-
zyskuje si znaczne oszczdnoci wody, kw brzowych. Dowiadczenia z uytko-
a przede wszystkim znika konieczno wania systemu s zadawalajce, poza kil-
budowy i utrzymania kopotliwych i kosz- koma problemami technicznymi (le
townych systemw kanalizacyjnych oraz dobrane spadki i rednice rur) i eksploata-
centralnych oczyszczalni ciekw. Poza cyjnymi, ktre udao si pozytywnie roz-
tym, tego typu rozproszony system jest ela- wiza. Naley podkreli, e problemy te
styczny i atwy do rozbudowy. Zgodny jest wynikay gwnie z chci maksymalnego
on rwnie z zasadami zrwnowaonej ograniczenia iloci ciekw i zwizanym
gospodarki wodnej, gdy nie powstaj z tym zastosowaniem toalet suchych.
odpady i zwizane z nimi uciliwoci Zabudowa i eksploatacja toalet mokrych
zarwno woda, jak i skadniki biogenne, niemal niczym nie rni si od konwencjo-
zawracane s lokalnie do rodowiska, staj nalnych rozwiza.
si poytecznym zasobem. Rwnie w Polsce instalowane s pierw-
Ukady separujce zdobywaj coraz sze systemy oparte na separacji ciekw.
wiksz popularno i akceptacj zarwno W Stryszowie w Maopolsce, w gospodar-
w krajach rozwinitych, jak i rozwijajcych stwie ekologicznym Sunflower Farm zain-
si, np. w Szwecji szacuje si, e obecnie w stalowano tak toalet w jednym z istniej-
uyciu jest okoo 135 000 takich systemw cych tam budynkw z gliny, a w Marwadzie
(Bodik i Ridderstolpe, 2008). Stosowane s w wojewdztwie warmisko-mazurskim
nie tylko w pojedynczych domach w roz- funkcjonuje instalacja w czterokondygna-
proszonej zabudowie. Znanych jest wiele cyjnym budynku mieszkalnym (Suligowski
przykadw miast i osiedli o zwartej zabu- i Tuszyska, 2008). W skad tej instalacji
dowie, w ktrych z powodzeniem funk- wchodz: toalety separujce w systemie
cjonuj. W tym miejscu chcielibymy Dubbletten, oddzielne ukady odprowa-
opisa przykad miejscowoci Gebers, dzenia ciekw tych i brzowych, stu-
pooonej na poudniowych przedmie- dzienka do gromadzenia uryny (z krgw
ciach Sztokholmu. Zainstalowano w niej betonowych o rednicy 1 m), studzienka
system cakowitego recyklingu biogenw do gromadzenia ciekw brzowych (rw-
ze ciekw powstajcych w 32 mieszka- nie o rednicy 1 m). W tej ostatniej istnieje
niach znajdujcych si w dwupitrowym dodatkowa wydzielona komora na cieki
budynku. Zastosowano toalety separujce, szare i przefiltrowany ze ciekw brzo-
w ktrych miska na uryn spukiwana jest wych odciek, ktre s odprowadzane do
0,1 l wody, ktra spywa grawitacyjnie do kanalizacji. W studzience kaowej s dwie
duych pojemnikw znajdujcych si pod komory (czas napenienia jednej komory
budynkiem. Wywoona jest (34 razy rocz- p roku), w ktrych zachodzi rwnie
nie) do gospodarstwa rolnego, gdzie sezo- kompostowanie. cieki te i brzowe
nuje si j przez minimum 6 miesicy przed wykorzystywane s jako nawz.

306
 Podsumowujc opis toalet separujcych
naley stwierdzi, e pomimo wyszych
wymaga wobec inwestora oraz koniecz-
noci pewnych zmian w przyzwyczaje-
niach uytkownikw, maj one szereg
zalet, ktre czyni z nich jedno z najbar-
dziej racjonalnych rozwiza problemu
ciekw komunalnych. Poza znacznie
obnionym zuyciem wody, rozwizuj
u rda dwa najpowaniejsze problemy
gospodarki ciekowej: zanieczyszczenia
biogenne i bakteriologiczne. Tworz ele-
ganckie i zrwnowaone rozwizanie
oparte o zamknity obieg. Nie s obar-
czone najwikszymi problemami konwen-
Narzdzie 12.N2.
Oczyszczalnie rolinne
Ciekawym rozwizaniem, ktre cieszy si
du popularnoci zarwno w krajach
rozwinitych, jak i rozwijajcych si, s
oczyszczalnie rolinne (hydrofitowe)
(Obarska-Pempkowiak, 2002). S one
jednym z najwaniejszych zastosowa
inynierii ekologicznej (Odum i Odum,
2003; Mitsch, 2003; Mitsch i Jrgensen,
2003). czy ona osignicia ekologii
i biologii z naukami inynierskimi, przede
wszystkim poprzez stosowanie wiedzy
o funkcjonowaniu ekosystemw do kon-
struowania zoonych rozwiza technicz-
nych, ktre przynosz korzyci gospo-
darce, a rwnoczenie s przyjazne rodo-
wisku (Kangas, 2004).
Zasada dziaania oczyszczalni hydrofi-
towych opiera si na wykorzystaniu
naturalnych procesw oczyszczania
wody zachodzcych w ekosystemach
mokradowych. Dziki temu oczyszczal-
nie takie zuywaj niewiele energii, cha-
rakteryzuj si du elastycznoci jce w zou. Dziki transportowi tlenu
i odpornoci na zmiany iloci i jakoci
cieku, a powstajcy w wyniku ich dzia-
ania produkt uboczny, w formie bio-
masy rolinnej, moe by atwo wyko-
cjonalnych rozwiza, tzn.: duym zuy-
ciem wody, kopotliwymi i kosztownymi
sieciami przesyowymi, trudnym i energo-
chonnym wydzieleniem zanieczyszcze
z mocno rozcieczonego medium.
Zagospodarowuj take produkt uboczny
procesu oczyszczania, czyli osady cie-
kowe, w ktrych skadniki odywcze,
wymieszane z innymi zanieczyszcze-
niami, s trudne do gospodarczego
wykorzystania. Toalety separujce maj
duy potencja w polskich warunkach
i powinny by rozwaane przy planowa-
niu gospodarki ciekowej nie tylko na
obszarach wiejskich.
rzystany. W podstawowej przydomowej
konfiguracji zoe rolinne musi by
poprzedzone osadnikiem, w ktrym
zachodzi proces mechanicznego oczysz-
czania ciekw (rysunek 12.7). Wstpnie
oczyszczone cieki przepywaj przez
uszczelnione zoe wypenione wirem
12.
lub innym materiaem neutralnym i obsa-
dzone rolinami mokradowymi.
Cho oczyszczalnia taka ma stosun-
kowo prost budow, oczyszczanie
zachodzi dziki skomplikowanemu po-
czeniu procesw mechanicznych, biolo-
gicznych i chemicznych (Bergier, 2003).
Zoe wraz z korzeniami rolin oraz bon
biologiczn stanowi filtr, ktry ma zdol-
no zatrzymywania rnego rodzaju
zanieczyszcze (na drodze osadzania lub
filtrowaniu zanieczyszcze staych
i adsorbowania zwizkw rozpuszczo-
nych). Zatrzymane zanieczyszczenia s
rozkadane przez mikroorganizmy bytu-
przez roliny do czci korzeniowej
wytwarza si mozaika obszarw o rnym
stopniu natlenienia, dziki czemu moe
zachodzi wysokosprawne oczyszczanie.
12. Gospodarka komunalna 307
 Zanieczyszczenia przechodz w formy
naturalnych, pospolitych gazw i w tej
postaci opuszczaj zoe. Dziki temu nie
nastpuje przyrastanie osadu w zou
i nie ma koniecznoci jego wywozu
i zagospodarowania. Jedynie osadnik
wstpny musi by oprniany z osadu
mineralnego okoo raz na rok.
Oczyszczalnie rolinne usuwaj zanie-
czyszczenia rwnie w warunkach zimo-
wych, cho w tym okresie nastpuje okoo
20% spadek efektywnoci oczyszczania.
Rysunek 12.7. Zoe rolinne oczyszczalni hydrofitowej o przepywie podpowierzchniowym
poziomym (Damurski i in., 2007)
Najwaniejsze zalety oczyszczalni rolin-
nej to:
niskie koszty eksploatacji, zwizane
z brakiem zuycia energii elektrycznej
oraz zwizkw chemicznych;
praktycznie bezobsugowe funkcjono-
wanie;
stabilne i sprawne oczyszczanie cie-
kw;
wysoka estetyka, zwikszanie bior-
norodnoci;
odporno na zmienne warunki
dopywu ciekw.
Oczywicie, jak kade rozwizanie, i to
nie jest pozbawione wad:
zapotrzebowanie na przestrze (okoo
810 m2 na jednego mieszkaca w kla-
sycznym rozwizaniu o podpowierzch-
niowym przepywie poziomym);
308
stosunkowo wysze koszty inwestycji,
wynikajce m.in. z koniecznoci
dopasowania projektu do indywidual-
nych warunkw;
kilkumiesiczny okres wpracowania,
niezbdny do osignicia penej
sprawnoci.
Bardzo ciekawym rozwiniciem tech-
nologii hydrofitowej s oczyszczalnie
hybrydowe, ktre cz zalety konwen-
cjonalnych oczyszczalni biologicznych
ze zoami rolinnymi. Doskonae osi-
gnicia w tym zakresie ma polski kon-
struktor Wodzimierz awacz twrca
oczyszczalni typu EkoPAN, ktre s
obecnie rozwijane pod jego nadzorem
przez szwedzk firm PhytoSystem.
Wykonane s one w formie podziem-
nego wielokomorowego cylindra, kt-
rego nadziemne zwieczenie stanowi
hydroponiczne wielogatunkowe zoe
rolinne (rysunek 12.8). Najwaniejsz
ich zalet, w stosunku do klasycznych
oczyszczalni hydrofitowych, jest duo
mniejsze zapotrzebowanie na prze-
strze (zewntrzna cz oczyszczalni
dla pojedynczego gospodarstwa ma
form okrgu o rednicy 1,8 m) oraz
moliwo wysokosprawnego oczysz-
czania ciekw (nawet do jakoci wody
pitnej).
Rysunek 12.8. Hybrydowa oczyszczalnia EkoPAN w ce koo Pszczyny

Oczyszczalnie rolinne mog peni i/lub deszczowych). Do tego ostatniego

rn rol w przydomowym systemie
gospodarki ciekowej. W najbardziej kon-
wencjonalnym ukadzie oczyszczaj
wszystkie zmieszane cieki. Natomiast
w przypadku zastosowania separacji frak-
cji tej i brzowej (por. narzdzie
12.N1), doskonale nadaj si do oczysz-
czania pozostaych ciekw (szarych
celu mog by rwnie stosowane
oczyszczalnie o przepywie powierzch-
niowym. Oczyszczalnie hydrofitowe
mog by rwnie z powodzeniem stoso-
wane do zbiorczego oczyszczania cie-
kw z niewielkich jednostek osadni-
czych, co potwierdza wiele przykadw
rwnie z naszego kraju, np.: oczyszczal-
12.

Rysunek 12.9. Oczyszczalnia hydrofitowa Stacji Badawczej Uniwersytetu Wrocawskiego

w Karpaczu zaprojektowana przez autora rozdziau, tu po ukoczeniu prac budowlanych

12. Gospodarka komunalna 309

 nia trzcinowa w Nowej Supi, liczne
obiekty zbudowane w latach 1990. na
Pomorzu (Obarska-Pempkowiak i in.,
2009), plany w Dziewinie (por. studium
przypadku 12.P1).
Dziki nieustajcemu rozwojowi opisy-
wanej technologii oraz oglnie inynierii
ekologicznej, sfera zastosowa oczysz-
czalni hydrofitowych cigle si poszerza.
Obecnie s one stosowane w nastpuj-
cych obszarach:
oczyszczanie ciekw komunalnych
(rysunek 12.9), rolniczych oraz prze-
mysowych (EPA, 2002);
oczyszczanie wd deszczowych i zatrzy-
mywanie ich w krajobrazie (Gajewska
i Obarska-Pempkowiak, 2008);
oczyszczanie wd basenowych;
Rysunek 12.10. Oczyszczalnia hydrofitowa w Oxelsund
310
ochrona uj wody (Etnier i Guterstam,
1991);
odwadnianie i obrbka osadw cie-
kowych (Obarska-Pemkowiak i Ko-
ecka, 2006; Kalisz i Sabut, 2007);
ograniczanie erozji i spywu zanie-
czyszcze obszarowych z rolnictwa
(Bergier i in., 2004);
oczyszczanie i retencjonowanie spy-
wu z drg i parkingw (Bergier i Wo-
dyka-Bergier, 2009);
ksztatowanie koryt rzecznych, zrw-
nowaona ochrona przeciwpowo-
dziowa (Begemann, 1999);
doczyszczanie i retencjonowanie cie-
kw komunalnych oczyszczonych
w konwencjonalnych oczyszczalniach
(rysunek 12.10).
12.4. Gospodarka energi
12.4.1. Wyzwania
Obok kwestii wodno-ciekowych i odpadw, energia jest kolejnym obszarem zaintere-
sowania gospodarki komunalnej. Jak wynika z danych statystycznych (GUS, 2009c) oraz
z dokumentw strategicznych (np. Ministerstwo Gospodarki, 2009), rwnie w tym
obszarze mamy wiele do zrobienia w porwaniu do krajw rozwinitych. Jak moemy
zaobserwowa w tabeli 12.2, udzia rde odnawialnych w produkcji energii w Polsce
znacznie odbiega od redniej europejskiej. Jeeli przeanalizujemy priorytetow dla UE
produkcj energii elektrycznej ze rde odnawialnych, nasz kraj wypada jeszcze mniej
korzystnie w 2007 r. jedynie 3,5% produkcji tej energii pochodzio ze rde odna-
wialnych, tymczasem europejscy liderzy osigaj w tym zakresie znacznie wysze
wskaniki, np. Austria 60%, a Szwecja 52% (GUS, 2009a).
Najwiksze wyzwania wobec polskiej gospodarki energetycznej, poza niewielkim
wykorzystaniem rde odnawialnych, to bardzo due uzalenienie od wgla (w 2008 r.
59% energii pierwotnej pochodzio ze spalania wgla kamiennego i brunatnego; GUS,
2009c) oraz niska efektywno energetyczna, ktra jest skutkiem znacznych strat na
etapie produkcji i przesyu, jak rwnie niefrasobliwego gospodarkowania energi
w przemyle (rozdzia 5).
Szukajc rozwiza i sposobw osignicia zrwnowaonego gospodarowania
energi, pamita musimy, e wrd rde odnawialnych wykorzystywanych
w Polsce do produkcji energii pierwotnej dominuje biomasa (ponad 92%) (GUS,
2009a), nastpnie energia wody (3,9%), biopaliwa (2,1%) oraz biogaz (1,3%), a pozo-
stae rda s wykorzystywane w niewielkim stopniu. Pokazuje to ogromny poten-
cja do poprawy i rozwoju, a w poczeniu z ograniczeniem strat energii i nieefek-
tywnoci w jej gospodarowaniu, moe znacznie przybliy polsk energetyk do
standardw zrwnowaonego rozwoju. 12.
Tabela 12.2. Udzia energii ze rde odnawialnych w energii pierwotnej (GUS, 2009a)

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Udzia energii ze rde odnawialnych 10,9 10,7 11,7 12,6 13,4 14,7 16,4
w energii pierwotnej ogem w UE [%]

Udzia energii ze rde odnawialnych 5,1 5,2 5,2 5,5 5,8 6,5 7,1
w energii pierwotnej ogem w Polsce [%]

Jak pokazuj przykady krajw rozwinitych, wprowadzanie zasad zrwnowao-

nego rozwoju do gospodarki energetycznej wymaga dziaa na poziomie centralnym,
w tym odpowiednich przepisw prawnych, jak rwnie narzdzi fiskalnych. Jednak
i w tej domenie gospodarki komunalnej dziaania lokalne, a przede wszystkim inicja-
tywy podejmowane przez wadze samorzdowe oraz lokalnych liderw, mog przy-
czyni si do upowszechniania zrwnowaenego rozwoju. To poprawi jako ycia
mieszkacw, zwikszy niezaleno lokalnej spoecznoci oraz rozwie problemy
z innych dziedzin komunalnych.

12. Gospodarka komunalna 311

 12.4.2. Rozwizania
Obecnie na rynku dostpnych jest wiele urzdze i narzdzi zrwnowaonej gospo-
darki energetycznej, zarwno opartych na oszczdzaniu energii (domy pasywne, zapo-
bieganie stratom w sieciach przesyowych), jak i ponownym jej wykorzystaniu czy recy-
klingu (rekuperatory, odzysk ciepa), a take na lokalnej produkcji z zasobw odnawial-
nych (pompy ciepa, kolektory soneczne, baterie fotowoltaiczne i inne formy wykorzy-
stania energii sonecznej, turbiny wiatrowe, hydroenergia, biomasa). Powysze rozwi-
zania s zgodne z opisan we wprowadzeniu do tego rozdziau zasad 3R. Wybrane
z nich opisalimy przy okazji prezentacji treci dotyczcych budownictwa i architektury
(rozdzia 6, w szczeglnoci podrozdzia 6.2 oraz narzdzie 6.N1). Wadze samorzdowe
mog przyczynia si do popularyzacji i wprowadzania tych rozwiza na swoim
terenie, poprzez akcje edukacyjno-promocyjne i wprowadzanie dopat lub innych
narzdzi finansowych, uatwiajcych mieszkacom realizacj tego typu inwestycji,
a take inne dziaania (Drzazga, 2008).
Jednak najbardziej innowacyjne gminy nie ograniczaj si tylko do takich aktyw-
noci. Stosuj one interdyscyplinarne podejcie systemowe, wprowadzaj cao-
ciowe rozwizania problemw oraz innowacyjne koncepcje zrwnowaonego
rozwoju, a w szczeglnoci ekologii przemysowej (podrozdzia 5.3) i inynierii
ekologicznej (por. narzdzie 12.N2). Inspirujcym przykadem w zakresie zintegro-
wania gospodarki energi z innymi domenami gospodarki komunalnej jest Enkping.
To niemal 40-tysiczna gmina w Szwecji, w ktrej stworzono zintegrowany system
produkcji energii, powizany z gospodark odpadami oraz ze zrwnowaon gospo-
dark zwizkami biogennymi z osadw z oczyszczalni ciekw komunalnych
(Ryden, 2003). Wanym elementem tego systemu jest 75-hektarowa plantacja wierzby
energetycznej (rysunek 12.11), ktra jest podlewana i nawoona odpadowymi
osadami w formie ciekej. Dziki temu roliny osigaj wysoko 5 m w cigu trzech
lat, a roczna produkcja biomasy wynosi nawet 10 t/ha (Hillring, 2000). Wyprodukowana
biomasa jest wykorzystywana w lokalnej elektrowni. Inne surowce, wykorzystywane
tam do produkcji energii, to odpady z przemysu drzewnego (kora, trociny, drewno
odpadowe) oraz biogaz z odpadw komunalnych (McCormick i Kberger, 2005).
Mimo e elektrownia zaopatruje w energi ciepln i elektryczn znakomit wik-
szo mieszkacw Enkping (okoo 12 000 gospodarstw), to nie zuywa adnych
paliw kopalnych. Jednoczenie rozwizuje szereg lokalnych problemw zwizanych
z odpadami. Dziki podejciu systemowemu, wyjciu poza dziaania jednosekto-
rowe, udao si stworzy wzorcowy model gospodarowania energi, w caoci
oparty na zasobach lokalnych. Nie uszczuplajc zasobw nieodnawialnych naszej
planety, daje on lokalnej spoecznoci wiele korzyci, a najwaniejsze z nich to:
niezaleno i bezpieczestwo energetyczne, rozwizanie trudnej kwestii osadw
ciekowych (por. podrozdzia 12.3) oraz odpadw staych.

12.5. Partycypacja spoeczna

Jak opisalimy we wprowadzeniu do tego rozdziau, kluczowe we wszelkich dziaa-
niach i decyzjach zwizanych z gospodark komunaln jest uwzgldnianie czynnika
spoecznego. Bazowanie jedynie na wiedzy eksperckiej moe prowadzi do reali-
zacji inwestycji nie dostosowanych do lokalnych warunkw lub do oczekiwa
i moliwoci uytkownikw. Rozwizania zastosowane bez dogbnej analizy poza-
technicznych czynnikw oraz bez konsultacji spoecznych czsto nie rozwizuj

312
Rysunek 12.11. Plantacja wierzby energetycznej w Enkping

problemu, a nawet generuj kolejne. Poza tym, poprzez wczanie wszystkich inte-
12.
resariuszy w proces planowania gospodarki komunalnej, mamy duo wiksz szans
na powszechn akceptacj przyjtego rozwizania. Ma to kolosalne znaczenie dla
pynnego procesu jego realizacji oraz dla przestrzegania ustalonych zasad postpo-
wania i prawidowej eksploatacji urzdze.
Dlatego te, w krajach o rozwinitych tradycjach demokratycznych, kadzie si duy
nacisk na partycypacj spoeczn w procesie planowania i realizowania przedsiwzi
zwizanych z gospodark komunaln. Znajduje to rwnie odzwierciedlenie w przepi-
sach prawnych regulujcych kwestie gospodarki komunalnej. Np. w unijnej Ramowej
Dyrektywie Wodnej szczegln uwag powica si kwestiom spoecznym, w szczegl-
noci partycypacyjnym procesom planowania gospodarki wodnej w dorzeczach.
W krajach skandynawskich, gdzie aktywno obywatelska oraz zaufanie do lokalnej
wadzy s bardzo wysokie (por. podrozdzia 15.3), praktyka partycypacyjnego podejmo-
wania decyzji w obszarze gospodarki komunalnej jest norm.
Jednym z bardzo licznych przykadw takich dobrych praktyk moe by Vadsbro
w Szwecji niewielka osada wiejska, na ktr skada si 40 gospodarstw (okoo 125
osb), gdzie w latach 1990. podejmowano decyzj o modernizacji systemu gospodarki
ciekami. Lokalne wadze przeprowadziy kompleksowy proces podejmowania decyzji,
z silnym udziaem mieszkacw, sub ochrony rodowiska, przedstawicieli firm oferu-
jcych rne rozwizania techniczne. Pierwszym etapem procesu byo szczegowe
zdefiniowanie oczekiwa wobec systemu, w szczeglnoci wymogw:

12. Gospodarka komunalna 313

 finansowych: okrelono szczegowo grn granic sumarycznych kosztw inwe-
stycji oraz kosztw eksploatacyjnych (co ciekawe zdecydowano rwnie, e
roczne zuycie energii elektrycznej i/lub z oleju opaowego nie moe przekracza
400 kWh na osob);
uytkowych: niezawodno systemu oraz komfort i bezpieczestwo sanitarne
uytkownikw byy najwaniejsze, jednak podkrelano rwnie ch powtr-
nego wykorzystania biogenw (zatrzymania skadnikw odywczych w lokalnej
gospodarce);
rodowiskowych: okrelono minimalne wymogi, jakie musz speni oczyszczone
cieki, w tym rwnie minimalne stopnie redukcji poszczeglnych wskanikw
(BZT, fosfor, azot) oraz bezpieczestwo pod wzgldem bakteriologicznym;
dotyczcych monitoringu (w tym rwnie podziau odpowiedzialnoci).
W nastpnym etapie sporzdzono spis dostpnych technologii wraz z ich szczeg-
ow charakterystyk. Obejmoway one dwie grupy rozwiza:
oczyszczanie u rda (cztery rne konfiguracje separowania ciekw z rolni-
czym wykorzystaniem i lokalnym oczyszczaniem pozostaoci);
technologie koca rury (sze rnych wariantw technologii zbiorczego
oczyszczania ciekw, z ktrych cz bya poczona z wykorzystaniem rolni-
czym ciekw lub osadw).
Na podstawie sporzdzonej listy oczekiwa (kryteriw), przeprowadzono ocen
porwnawcz poszczeglnych wariantw, dokonano wyboru i rozpoczto budow.
Zainteresowanych tym, ktry z wariantw zosta wybrany i szczegami przeprowa-
dzenia caego procesu, odsyamy do publikacji Oczyszczanie ciekw w maych miej-
scowociach warianty modernizacji (Ridderstolpe, 2001). Na pewno przykad
Vadsbro moe stanowi cenn inspiracj dla planowania tego typu procesw w Polsce,
nie tylko w maych miejscowociach.
Oczywicie planowanie i prowadzenie partycypacyjnego procesu podejmowania
decyzji dotyczcych wszelkich zagadnie, w tym rwnie gospodarki komunalnej,
wymaga szczeglnych zabiegw i nakadw pracy. Na pewno nie jest to zadanie atwe,
zwaszcza w naszym kraju, gdzie w wielu przypadkach ch wczania si mieszkacw
w dziaania dla ogu jest niewielka, a poziom zaufania midzy nimi, jak rwnie
w stosunku do wadz niski. Wymaga to: cierpliwoci, dugotrwaej wsppracy,
wyczulenia na potrzeby i problemy lokalnej spoecznoci, dostosowania si do prze-
biegu i dynamiki procesw spoecznych, dogbnego poznania lokalnej sytuacji, w tym
rwnie stosunkw pomidzy poszczeglnymi grupami lokalnych interesariuszy oraz
jasnego komunikowania celw i zamiarw z odpowiednim wyprzedzeniem.
Jednak zaangaowanie w proces decyzyjny rnych grup (mieszkacw, przedsta-
wicieli lokalnych wadz, sektora prywatnego, rodowiska naukowego, sektora pozarz-
dowego) niesie rwnie istotne korzyci dla jakoci podejmowanych decyzji. Pozwala
w peniejszy sposb uwzgldni aspekty gospodarcze, rodowiskowe i spoeczne, bez
nadmiernej koncentracji na jednym z gwnych filarw zrwnowaonego rozwoju.
Kada jednostka i grupa interesu wnosi ze sob innego rodzaju wiedz, wartoci
i dowiadczenie, co pozwala unikn pominicia istotnych elementw majcych wpyw
na dan sytuacj. Eksperci (naukowcy, przedstawiciele lokalnej administracji itp.) dostar-
czaj danych technicznych, prowadz kalkulacje, badaj natur rnych procesw,
zapewniaj wykorzystanie waciwej metodologii. Mieszkacy i uytkownicy wnosz
wiedz wypracowan przez bezporednie dowiadczenie, ktra opiera si midzy
innymi na znajomoci historii danego miejsca i tradycyjnego sposobu ycia. Ponadto

314
kady z uczestnikw wnosi ze sob wasne wartoci i normy moralne (np. poszano-
wanie przyrody, lokalnych tradycji lub wartoci kulturowych), w oparciu o ktre mog
wsplnie oceni, czy dane rozwizanie bdzie przez nich postrzegane jako dobre.

12.6. Podsumowanie
Dla realizacji zrwnowaonej gospodarki komunalnej przez wadze samorzdowe,
niezbdna jest rnorodno dostpnych rozwiza i urzdze. Podobnie jak w kadej
dziedzinie, rwnie tutaj nie istnieje jedyne, najlepsze rozwizanie, sprawdzajce si we
wszystkich warunkach. Tylko twrczo i wiadomie czc wiele rozwiza i technologii,
mona stworzy zrwnowaony system. Bdzie on jak najlepiej dostosowany do:
danego miejsca, warunkw terenowych i technicznych oraz oczekiwa spoecznych
i moliwoci finansowych odbiorcw. Jak zauwaylimy w podrozdziale 12.4, takiego
procesu nie sposb zrealizowa bez udziau czonkw danej spoecznoci i bez uwzgld-
niania zasad partycypacji.
Oczywicie naszym celem w rozdziale nie byo zaprezentowanie wszystkich istnie-
jcych rozwiza technicznych, bardziej chodzio o pokazanie alternatyw oraz krtkiego
scharakteryzowania najciekawszych z nich. Liczymy, e stan si one inspiracj do
dalszych poszukiwa i realizacji procesw decyzyjnych podejmowanych przez przedsta-
wicieli lokalnych wadz i spoecznoci. W takim przypadku dodatkow wiedz i bardziej
szczegowe informacje mona znale w poniszych rdach praktycznych oraz
w wymienionej w rozdziale literaturze.

rda praktyczne
Bergier, T. i in. (2004), Rolinne oczyszczalnie ciekw. Przewodnik dla gmin. Krakw:
Natural Systems. Pozycja, ktra w przekrojowy i przystpny sposb opisuje moli-
woci oraz uwarunkowania wykorzystania oczyszczalni rolinnych do oczyszczania
ciekw komunalnych i innych.
Bodik, I., Ridderstolpe, P. (2008), Zrwnowaona sanitacja w Europie rodkowej
12.
i Wschodniej: wychodzc naprzeciw potrzebom maych i rednich osiedli ludzkich,
Bratysawa: Global Water Partnership Central and Eastern Europe. Publikacja
w sposb caociowy traktuje o obecnej sytuacji w gospodarce wodno-ciekowej
regionu. Szczegowo opisano w niej ca gam dostpnych rozwiza wraz
z omwieniem ich zalet i ogranicze.
Lenartsson, M., Ridderstolpe, P. (2002), Wskazwki dla stosowania systemw wykorzy-
stujcych cieki w domkach jednorodzinnych, Uppsala: Coalition Clean Baltic, Polski
Klub Ekologiczny. Poradnik pozwala dobra urzdzenia oczyszczania ciekw dla
jednorodzinnego gospodarstwa.
Suligowski, Z., Tuszyska, A. (2008), Alternatywna kanalizacja, w: Suligowski, Z. (red.),
Vademecum dla Przedsibiorcw, Wrocaw: Partnerstwo Budujmy Razem. Szcze-
gowa publikacja na temat nowoczesnych metod rozwizywania problemu ciekw
komunalnych. Zawiera solidnie omwione techniczne, finansowe oraz organiza-
cyjne aspekty problemu.
Gudelis-Taraszkiewicz, K., Suligowski, Z. (2008), Alternatywne zagospodarowanie wd
opadowych w: Suligowski, Z. (red.), Vademecum dla przedsibiorcw, Wrocaw:
Partnerstwo Budujmy Razem. Publikacja na temat moliwoci zagospodarowania
wd deszczowych (aspekty techniczne, finansowe oraz organizacyjne).
Proekologiczna gospodarka odpadami w gminie (2000, wyd. II zmienione), Owicim
i Krakw: Towarzystwo na rzecz Ziemi. Publikacja prezentuje problematyk

12. Gospodarka komunalna 315

 zagospodarowania odpadw w gminie, sposb jej planowania, rda finansowania,
rozwizywania konfliktw na jej tle; zaprezentowano take najlepsze rozwizania
praktyczne i programy gospodarki odpadami z Polski.

Pytania
1. Jakie dziaania, zgodne z poszczeglnymi zasadami hierarchii 3R, podejmowane s
w gospodarce odpadami w twojej spoecznoci? Jakie mona i warto byoby wpro-
wadzi?
2. Czy znasz miejscowoci lub firmy, ktre s zupenie bezodpadowe? Uwaasz, e jest
to w praktyce moliwe?
3. Czy wiesz, skd pochodzi woda w twoim kranie? A co dzieje si z twoimi ciekami?
4. Ile wody zuywa si w twoim gospodarstwie domowym? Na jakie cele zuywana jest
jej najwiksza ilo?
5. Zaplanuj koncepcj domu, ktry nie byby podczony do sieci zaopatrzenia
w wod, ani odprowadzania ciekw.
6. Zakadajc, e jej jako byaby zgodna z obowizujcymi przepisami, czy zgodzi-
by si eby woda w twoim kranie bya produkowana z: a) wody deszczowej? b)
ciekw szarych? c) ciekw komunalnych?
7. Zaplanuj kampani promujc toalety separujce w twojej spoecznoci.
8. Ktre z zaprezentowanych w powyszym rozdziale rozwiza warto byoby zastoso-
wa w gospodarce wodno-ciekowej w twojej miejscowoci? Sprbuj skonstruowa
z nich zintegrowany system.

316
Studium przypadku 12.P1.
Oczyszczalnia rolinna dla Dziewina
Przykad, dotyczcy sposobu rozwizania problemu ciekw w Dziewinie, ilustruje
bardzo ciekawy przebieg procesu partycypacyjnego podejmowania decyzji w zakresie
gospodarki komunalnej, w ktry zaangaowane byy wszystkie grupy interesariuszy.
Drugim interesujcym aspektem jest pokazanie moliwoci zastosowania alternatyw-
nych rozwiza gospodarki ciekowej w maych miejscowociach, a w tym konkretnym
przypadku potencjau oczyszczalni hydrofitowych w tym zakresie.
Opisany projekt by zrealizowany przez Centrum Rozwiza Systemowych, we
wsppracy z Fundacj Sendzimira, Fundacj Zielona Akcja oraz Partnerstwem Doliny
rodkowej Odry. Wanymi partnerami byo rwnie soectwo Dziewin oraz Urzd
Miasta i Gminy cinawa, a take Akademia Grniczo-Hutnicza w Krakowie. Projekt
wspfinansowany by przez Wojewdzki Fundusz Ochrony rodowiska we Wrocawiu.
Charakterystyka Dziewina
Dziewin, to wie liczca okoo 150 mieszkacw, znajdujca si na terenie wojewdztwa
dolnolskiego, w odlegoci okoo 5 km od miasta cinawa. W 2003 r. zosta podczony
do wodocigu, bdcego wasnoci Gminy cinawa. Jednak, podobnie jak wikszo
terenw wiejskich w Polsce, Dziewin nie posiada kanalizacji, a plany jej budowy oddalone
s przynajmniej o kilkanacie lat. Sytuacja ta wpywa negatywnie na komfort ycia miesz-
kacw, zagraa rodowisku i obnia walory turystyczne tego rejonu. To szczeglnie wane,
gdy nie brakuje tam bogactw przyrodniczych, z ktrych najwaniejsze to starorzecze Odry
z unikatowymi w Polsce lasami gowymi obszar Natura 2000. Atutem wsi jest rwnie
wyjtkowa aktywno jej spoecznoci, dziaajcej w Partnerstwie Doliny rodkowej Odry,
organizujcej plenery malarskie i rzebiarskie oraz liczne festyny. Udokumentowanym
dowodem aktywnoci Dziewinian jest Plan Rozwoju Miejscowoci Dziewin dokument
opracowany samodzielnie przez mieszkacw przy pomocy zewntrznych konsultantw
i moderatorw. Fakt, e w tym dokumencie pojawia si midzy innymi kwestia zagospoda-
12.
rowania ciekw, wskazuje na obecno tego problemu w wiadomoci mieszkacw.
Pierwsze warsztaty
Najwaniejszymi elementami projektu byy dwa warsztaty, w ktrych uczestniczyo
kilkunastu studentw rnych specjalnoci z caej Polski, mieszkacy Dziewina oraz
przedstawiciele lokalnych wadz samorzdowych. W trakcie pierwszych warsztatw
(kwiecie 2006) przeprowadzono seri wykadw na temat oczyszczania ciekw,
w tym rozwiza i technologii, ktre mogyby znale zastosowanie w przypadku
Dziewina (kanalizacja zbiorcza, zbiorcze lub przydomowe oczyszczalnie hydrofitowe).
Jednak najwaniejsz czci zaj bya szczegowa i wielokryterialna analiza porw-
nawcza przedstawionych rozwiza, w ramach ktrej mieszkacy, ze wsparciem ze
strony studentw, dokonali: wylicze kosztw finansowych, zarwno na etapie inwe-
stycji, jak i eksploatacji (wyniki w tabeli 12.3); porwnania oddziaywania na rodo-
wisko, lokaln gospodark i jako ycia.
Zwieczeniem pierwszych warsztatw bya publiczna debata (rysunek 12.12),
w ktrej licznie uczestniczyli mieszkacy. Obecni byli rwnie przedstawiciele wadz
lokalnych (m.in. burmistrz cinawy oraz sotys Dziewina), a take studenci, instruktorzy
i organizatorzy kursu. W trakcie spotkania zreferowano wyniki dwudniowych analiz
i szczegowo przedyskutowano je na forum publicznym. Dyskusja bya prowadzona
przez niezalenego moderatora.

12. Gospodarka komunalna 317

 Tabela 12.3. Analiza finansowa kosztw budowy i eksploatacji oczyszczalni hydrofitowej
oraz podczenia do zbiorczej oczyszczalni ciekw w cinawie (kwoty w PLN, stan na 2006 r.)

Rozwizanie Koszty Miesiczne koszty eks- Miesiczne kosz-

inwestycyjne ploatacji w przelicze- ty eksploatacji dla
niu na gospodarstwo caej miejscowoci

Koszt podczenia do oczyszczalni 1 500 000 45 2250

konwencjonalnej w cinawie

Oczyszczanie oczyszczalnia 268 000 30 1500

hydrofitowe zbiorcza

kanalizacja 600 000

wewntrz wsi

RAZEM 968 000

Jak wynika z tabeli 12.3, zastosowanie oczyszczalni hydrofitowej oznacza mniejsze

koszty budowy, gwnie dziki krtszej kanalizacji (sie jedynie na terenie wsi, bez
koniecznoci poczenia ze cinaw) oraz mniejsze koszty zwizane z pniejsz eksplo-
atacj i modernizacj obiektu. Dodatkowo cz prac moe by wykonana we wasnym
zakresie przez mieszkacw wsi.
Aspekty rodowiskowe, techniczne, spoeczne
Poniej przedstawiamy najwaniejsze uwagi i wnioski, dotyczce porwnania pozafi-
nansowych aspektw obu rozwiza. Zostay one sformuowane w trakcie warsztatw
i debaty przez jej uczestnikw.
1. Gwnym celem budowy oczyszczalni jest potrzeba rozwizania problemu
ciekw w Dziewinie. Przyczenie do zbiorczej oczyszczalni ciekw
w cinawie zostao przewidziane za 10 lat. Dodatkowo wie si ono z duymi
kosztami i trudnociami organizacyjnymi i technicznymi, zwizanymi
z budow kanalizacji. Oczyszczalnia hydrobotaniczna moe powsta w cigu
23 lat (czasu tego nie mona skrci ze wzgldu na formalnoci, zwizane
z dokonaniem zmian w miejscowym planie zagospodarowania przestrzen-
nego).
2. Poza oczyszczaniem ciekw komunalnych, planowana oczyszczalnia moe
peni rwnie inne funkcje. Dziki niej bdzie mona prowadzi zajcia i warsz-
taty edukacyjne, dotyczce hydrofitowego oczyszczania ciekw, a take gospo-
darki wodno-ciekowej w ogle. Najczciej producenci ciekw nie uwiada-
miaj sobie, co dzieje si ze ciekami po przyciniciu spuczki toalety. Poprzez
obcowanie z rzeczywistym obiektem ksztatuje si wiadomo ekologiczn.
3. Stanie si rwnie obiektem wzorcowym, pokazowym, ktry bdzie odwiedzany
przez goci z innych miejscowoci, zainteresowanych budow podobnych
obiektw.
4. Oczyszczalnia bdzie rwnie doskonaym dopenieniem obrazu Dziewina, jako
miejscowoci dbajcej o zrwnowaony rozwj i stosujcej rozwizania przyjazne
rodowisku. Tym samym moe si przyczynia do promocji wsi. Tego typu wyjt-
kowy obiekt moe stanowi ciekaw atrakcj turystyczn. Interesujca dla
turystw moe by zarwno sama technologia, przyjazna rodowisku, jak rwnie
rnorodna rolinno.

318
 5. W niewielkich miejscowociach wystpuj due nierwnomiernoci godzinowe
i dobowe dopywu ciekw. Poza tym w Dziewinie rozwija si dziaalno agro-
turystyczna, co owocuje dodatkowo zwikszon iloci ciekw w pewnych
okresach, takich jak wakacje lub wita. Oczyszczalnia hydrobotaniczna duo
lepiej znosi zmiany iloci i skadu ciekw, przetrwa nawet czasowy brak
dopywu. Obiekt taki atwo moe by rozbudowany, jeeli zaistnieje taka
potrzeba.
6. To rozwizanie przynosi rwnie korzyci rodowisku powstaje ekosystem
bagienny, ktry moe sta si siedliskiem dla rnych gatunkw rolin i zwierzt.
Procesy rozkadu ciekw s naturalne, oczyszczalnia nie zagraa rodowisku.
Dodatkowo takie indywidualne oczyszczalnie ciekw zapobiegaj lokalnym
deficytom wody i zwikszaj lokaln retencj, co pozytywnie wpywa na sytuacj
hydrologiczn w regionie. Oprcz tego, oczyszczalnia taka stanowi adny element
krajobrazowy.
Zebrane powyej wnioski zwracaj uwag swoj celnoci oraz dogbnym i caociowym
ujciem problemu. Znakomita wikszo z wypracowanych przez uczestnikw debaty ustale
znajduje swoje potwierdzenie w literaturze naukowej zarwno polskiej (Heidrich i Stako,
2007; Gajewska i Obarska-Pempkowiak, 2008), jak i zagranicznej (Vymazal, 2005).

12.

Rysunek 12.12. Publiczna debata w Dziewinie (22.04.2006)

Tabel 12.4 stworzyli w trakcie debaty uczestnicy warsztatw, omawiajc zalety

i wady obu rozpatrywanych rozwiza. Analizujc t tabel, podjli oni bardzo szczeg-
owe decyzje, dotyczce gospodarki ciekowej Dziewina. Wybrali technologi hydrofi-
tow jako najodpowiedniejsz dla lokalnych warunkw, zdecydowali si na budow
oczyszczalni zbiorczej.
Wszystkie strony zadeklaroway poparcie dla tego rozwizania, a take zaangao-
wanie merytoryczne i finansowe w kontynuacj przedsiwzicia.

12. Gospodarka komunalna 319

 Tabela 12.4. Zalety i wady moliwych sposobw rozwizania problemu ciekw w Dziewinie wg
uczestnikw debaty publicznej

ZBIORCZA OCZYSZCZALNIA ROLINNA OCZYSZCZALNIA KONWENCJONALNA

PLUSY

Nisze koszty eksploatacji Oczyszczalnia ju istnieje (nie ma

kopotu z pozyskaniem terenu)
Atrakcja turystyczna
Brak koniecznoci zaangaowania ze
Ekologiczne rozwizanie (mniejsze oddziaywanie strony mieszkacw
na rodowisko)
Wysze przychody gminy
adna
Moliwo zatrudnienia 1 osoby
Moliwe wykorzystanie nawozu i wody (przepompownia)
Moliwe wykorzystanie wierzby energetycznej Poprawa efektywnoci niedocionej
Poprawa czystoci wd w jeziorze Napoleona oczyszczalni (obnienie ceny paco-
nej przez obecnych uytkownikw)
Szybki czas realizacji (wie jako jedna z pierwszych
w gminie rozwie problem, jako pierwsza zastosuje
oczyszczalni rolinn)
Miejsce pracy dla 1 mieszkaca
Moliwo wykorzystania pracy wasnej mieszka-
cw
Moliwo specjalizacji w tworzeniu oczyszczalni ro-
linnych
atwo uzyskania dofinansowania (innowacyjno)
Szansa uzyskania dotacji od gminy
Gmina moe wskaza geodet oferujcego przystp-
ne warunki

MINUSY

Konieczny teren pod oczyszczalni (problem wa- Energochonno

snoci gruntu) oddalony o ok. 100 m od zabudowa
Inwestycja planowana jako IV etap
Moliwe konflikty midzy mieszkacami (na czyim realizacji (za ok. 10 lat)
terenie, droga dojazdowa suebno gruntowa)
Wysoki koszt eksploatacji
Wysoki koszt przyczy
Wysoki koszt przyczy
Konieczna zmiana planu zagospodarowania terenu
(proces dugotrway)

Badanie opinii publicznej i drugie warsztaty

Uczestnicy pierwszych warsztatw opracowali kwestionariusz dotyczcy aktualnego
stanu gospodarki ciekowej w Dziewinie. W dniu 22 lipca 2006 r. dwie dwuosobowe
grupy studentw odwiedziy wszystkie gospodarstwa ankietowe, przeprowadzajc
wywiady w oparciu o kwestionariusz i rozdajc krtkie materiay informacyjne o plano-
wanej oczyszczalni. Efektem badania byo prcz podtrzymania kontaktu z miesz-

320
kacami i rozwiania rnych wtpliwoci zebranie danych dotyczcych iloci zuy-
wanej wody i produkowanych ciekw. Dane te byy niezbdne do przeprowadzenia
drugich warsztatw (wrzesie 2006). W ich trakcie uszczegowiono koncepcj oczysz-
czalni i oszacowano jej wielko na ponad 2000 m2. Udao si rwnie wybra opty-
malne miejsce pod planowan inwestycj jest to ziemia niskiej jakoci, pooona
w korzystnej lokalizacji, poniej wikszoci budynkw, tu za granic zabudowa
(rysunek 12.13). Co wicej, waciciel zgodzi si j bezpatnie odda na potrzeby
budowy. Przygotowano rwnie solidne podstawy do kontynuacji projektu, w tym
szczegowy plan dziaa, angaujcy wszystkich interesariuszy.
Podjto rwnie decyzj o budowie pokazowej oczyszczalni o rozmiarze odpowia-
dajcym oczyszczalni przydomowej, dla powstajcej wietlicy orodka kultury
w Dziewinie.

12.

Lokalizacja zbiorczej oczyszczalni ciekw dla Dziewina

Lokalizacja przepompowni ciekw
Lokalizacja indywidualnej oczyszczalni dla wietlicy

Rysunek 12.13. Mapa obrazujca wypracowane w trakcie drugich warsztatw ustalenia (Damurski
i in., 2007)

12. Gospodarka komunalna 321

 Wnioski
Duym sukcesem tego projektu by przebieg procesu podejmowania decyzji. Udao si
pozyska aktywn i liczn partycypacj interesariuszy, pomimo tak specjalistycznego
i wydawaoby si mao atrakcyjnego tematu, jak oczyszczanie ciekw. Zoyo si na to
szereg czynnikw, z ktrych najwaniejsze to:
wsporganizacja projektu przez organizacj pozarzdow o dugiej historii
dziaa na tym terenie, rozpoznawaln przez lokalnych partnerw i darzon
przez nich zaufaniem;
aktywny udzia wszystkich zainteresowanych grup interesariuszy;
bardzo otwarta, a rwnoczenie decyzyjna postawa wadz gminnych
i lokalnych;
dua dotychczasowa aktywno mieszkacw Dziewina i bogata historia ich
wsplnych udanych dziaa;
osoba lokalnego lidera, sotys Joanny Mostowskiej, ktra zaangaowaa si osobi-
cie w dziaania i swoj postaw zainspirowaa innych do aktywnego udziau.
Okazao si, e dziki tak licznemu i reprezentatywnemu udziaowi interesariuszy,
dyskusja miaa bardzo merytoryczny przebieg. Dziki poczeniu specjalistycznej
wiedzy, praktycznego dowiadczenia i znajomoci lokalnych warunkw oraz rozu-
mienia uwarunkowa prawnych i finansowych, podjto celne decyzje, ktre przyczyni
si do zrwnowaonego rozwoju Dziewina.
Projekt bdzie kontynuowany w formie fazy inwestycyjnej, podczas ktrej zostanie
wybudowana zaplanowana w trakcie warsztatw oczyszczalnia hydrofitowa. Niestety
proces ten uleg znacznemu spowolnieniu, wynikajcemu ze zmian we wadzach lokal-
nych po wyborach, zwizanych ze zmian burmistrza miasta cinawy. Jednak nowe
wadze, po zapoznaniu si z wybranym rozwizaniem, wykazuj zainteresowanie jego
realizacj i kontynuacj poczynionych w trakcie projektu ustale.
Pytania
1. Czy uwaasz, e moliwy jest udzia mieszkacw twojej miejscowoci w planowa-
niu gospodarki komunalnej? Jakie warunki musiayby by spenione?
2. Jakie dziaania mona podj dla efektywnej realizacji ustale, wynikajcych z pro-
jektu opisanego w powyszym studium przypadku? Skonstruuj strategi z harmono-
gramem realizacji.
3. Czy zauwaasz ptl pozytywnego sprzenia zwrotnego (por. rozdzia 2), pomi-
dzy stopniem rozwoju spoecznego, a poziomem ochrony rodowiska w danej spo-
ecznoci? Wymie czynniki wzmacniajce to sprzenie.

322
Rozdzia 13.
Partnerstwo publiczno-prywatne
13.1. Wprowadzenie
Partnerstwo publiczno-prywatne (PPP) to termin, ktry w ostatnim czasie coraz czciej
pojawia si w dyskusjach zwizanych z finansowaniem infrastruktury komunalnej czy
te szerzej z inwestycjami publicznymi. Do idei PPP zachca nie tylko Komisja
Europejska, ale te wiele instytucji o charakterze pomocowo-doradczym, takich jak
Bank wiatowy, OECD lub EBOiR. Polski rzd stworzy (kolejn ju) wersj ustawy
o PPP z 2008 r., ktra wesza w ycie na pocztku 2009 r.
Teoria, a przede wszystkim wieloletnia praktyka PPP w szeregu krajw pokazuj, e
dziki niemu podmioty publiczne mog lepiej i szybciej odpowiada na spoeczne ocze-
kiwania. Jednak aby tak si stao, konieczne jest spenienie okrelonych warunkw,
dotyczcych zarwno samego projektu/zadania publicznego, jak rwnie uksztato-
wania wsppracy. Poniewa zadania opisane w poprzednich trzech rozdziaach mog
by realizowane w formule PPP, w niniejszym rozdziale przeanalizujemy kryteria
niezbdne dla uzyskania korzyci spoecznych dziki jej zastosowaniu.
W podrozdziale 13.2 prezentujemy teoretyczne i historyczne rozwaania, dotyczce
przyczyn zainteresowania podmiotw publicznych PPP. Przedstawiamy podstawow
charakterystyk zada publicznych, ktre mog by realizowane wsplnie z innymi
podmiotami, w tym prywatnymi. Rozwaania bd poparte przykadami partnerstwa
w rnych dziedzinach, ze szczeglnym naciskiem na projekty zwizane ze zrwnowa-
onym rozwojem.
W podrozdziale 13.3 prezentujemy dziaania niezbdne do zawizania dobrej
i korzystnej wsppracy. Odwoujemy si do polskich regulacji prawnych dotyczcych
PPP i szerzej moliwoci zawierania wsppracy midzy podmiotami publicznymi
(przede wszystkim samorzdami) i prywatnymi.
13.
Dla ilustracji omawianych treci, przyjrzymy si przykadowi tworzenia PPP przez
Powiat Lidzbarski, dotyczcy budowy i prowadzenia orodka rekreacyjno-balneologicz-
nego, w ktrym maj by wykorzystane zasoby wd geotermalnych (studium przy-
padku 13.P1).

13.2. PPP jako sposb lepszej realizacji zada

publicznych
Partnerstwo publiczno-prywatne najoglniej mona zdefiniowa, jako wspprac
podmiotw publicznych i prywatnych w realizacji zada publicznych (Zysnarski, 2003;
Akintoye i in., 2003). Istotnym wymiarem partnerstwa jest to, czy i w jakim stopniu
podmiot prywatny odpowiada za majtek konieczny do wykonywania danego zadania
(rysunek 13.1). Moliwoci jest wiele, poczwszy od sytuacji, kiedy prywatna firma jedynie
wiadczy usugi, korzystajc ze swojego wasnego majtku (np. w przypadku usug trans-
portowych), po przekazanie w zarzd podmiotowi prywatnemu infrastruktury publicznej
(np. w usugach wodno-ciekowych, kiedy firma prywatna staje si odpowiedzialna za
wiadczenie usug, dzierawic publiczn sie). Wreszcie podmiot prywatny moe sta si
na okrelony czas wacicielem majtku publicznego, co nastpi np. przez stworzenie
wsplnej z podmiotem publicznym spki (mwimy wtedy o czciowej prywatyzacji
istniejcego publicznego majtku) lub w procesie budowy nowych obiektw.

13. Partnerstwo publiczno-prywatne 323

 Ta ostatnia opcja jest najbardziej klasycznym przykadem PPP i wykorzystuje wik-
szo potencjalnych zalet tego procesu. Podmiot prywatny buduje obiekty infrastruktu-
ralne lub dokonuje ich gruntownej rewitalizacji, po czym nimi zarzdza. Po wyganiciu
umowy, obiekty staj si wasnoci sektora publicznego. Mamy tu do czynienia
z procesem: buduj, zarzdzaj i przeka (Build Operate Transfer, BOT) lub: napraw, zarz-
dzaj i przeka (Rehabilitate Operate Transfer, ROT). Punktami granicznymi w powyszej
klasyfikacji jest, z jednej strony klasyczne dostarczanie usugi i majtku z ni zwizanego
przez podmiot publiczny, a z drugiej pena prywatyzacja, kiedy to podmiot prywatny staje
si cakowicie odpowiedzialny za usug i majtek (Kopaska i in., 2008, s. 1112).

Rysunek 13.1. Formy PPP a wasno i zarzdzanie infrastruktur publiczn (na podst. Akintoye
i in., 2003)

13.2.1. Zastosowanie PPP

Historia PPP jest bardzo duga. Przykadem takiego partnerstwa jest pochodzca z IV
wieku p.n.e. melioracja okolic jeziora Dystos wykonana w publicznym interesie przez
greckiego inyniera Hajrefanesa. W zamian otrzyma on prawo do uprawiania odwod-
nionych terenw i zosta zwolniony z podatkw (Forbes, 31.05.2007). Wspczesna
historia PPP rozpocza si w latach 1970. W okresie tym coraz wyraniej zaczto
dostrzega nieefektywne dziaania sektora publicznego monopolisty, poddanego
naciskom politycznym i nieprzejrzystego dla mieszkacw. Zjawiska te prowadz do
nadmiernego wzrostu kosztw dziaania podmiotw publicznych. Na powysze
problemy naoy si kryzys naftowy, ktry spowodowa kryzys finansw publicznych,
wywoujcy gwatowny wzrost publicznego zaduenia, a jednoczenie ograniczajcy
moliwoci inwestycyjne podmiotw publicznych. Zaczto zatem szuka sposobw
pozabudetowego finansowania infrastruktury i zada publicznych.
PPP wpisywao si rwnie w szerszy kontekst reform administracji publicznej (New
Public Management, NPM), ktre w poszukiwaniu poprawy efektywnoci dziaania
sektora publicznego staray si go podda presji rynku. Wyrazem tego byo dopusz-
czenie firm prywatnych do konkurowania o wykonywanie zada publicznych (por.
Vaillancourt-Rosenau, 2002, s. 4; Brzozowska, 2005, s. 20).

324
 Obecnie PPP postrzegane jest jedynie jako jedna z form partnerstwa budowanego
przez administracj publiczn dla poprawy jakoci realizowanych przez ni zada.
Specyfika publicznej dziaalnoci wymaga szerszego zaangaowania spoeczestwa
i jego przedstawicieli w dziaania administracji. Wyrazem tego jest m.in. tworzenie part-
nerstwa spoecznego, w ktrych partnerem sektora publicznego staje si sektor
spoeczny (organizacje pozarzdowe). Uwaa si, e podczas gdy PPP poprawia
podaow stron publicznych dziaa (o czym przekonamy si w kolejnym punkcie),
to partnerstwo spoeczne staje si podstaw dla lepszego szacowania popytu na zadania
publiczne. Dzieje si tak dlatego, e aktywni obywatele, w przeciwiestwie do biernych,
ujawniaj swoje preferencje wobec dbr oferowanych im przez sektor publiczny (Frey
i Eichenberg, 1996).
Najwiksz popularno zyskao PPP w krajach anglosaskich (w Wielkiej Brytanii,
Irlandii, Australii, Kanadzie, Stanach Zjednoczonych). Jednak rwnie w innych krajach
rozwinitych PPP jest uwaane za wan (ale nie jedyn) metod wykonania publicz-
nych usug. Przede wszystkim, po latach dowiadcze i analiz udanych (ale rwnie
chybionych) przedsiwzi PPP wskazuje si, e aby byo ono korzystniejsze ni inne
sposoby realizacji zadania publicznego, musz by spenione nastpujce warunki:
konkurencja wrd ubiegajcych si o projekt firm prywatnych;
podzia ryzyka midzy partnerw;
moliwo zmierzenia efektw projektu;
moliwo wygenerowania strumienia przychodw, ktry bdzie zwizany
z efektami projektu.

13.2.2. Korzyci zwizane z PPP

Jednym z najwaniejszych argumentw, przemawiajcym za zaangaowaniem strony
prywatnej w dostarczanie usug publicznych, jest lepsze wykorzystanie zasobw przez
sektor prywatny w porwnaniu do publicznego (Shirley i Walsh, 2000). Podstawowym
warunkiem poprawy efektywnoci w realizacji zadania publicznego poprzez PPP jest
13.
konkurencja midzy firmami (konsorcjami firm) ubiegajcymi si o realizacj publicz-
nego zadania. Innymi sowy niezbdne jest dziaanie na rynku licznych firm prywat-
nych, ktre potrafi zrealizowa dane zadanie dziki temu, e maj dowiadczenie
w takich samych lub podobnych przedsiwziciach.
W tym miejscu mona zauway, e podobn cech (konkurencji o kontrakt) maj
tradycyjne zamwienia publiczne, kiedy to podmiot prywatny jest wynajmowany dla
realizacji np. inwestycji budowlanej (por. rysunek 13.1). Jednak przewaga PPP nad
takim klasycznym rozwizaniem polega na tym, e podmioty prywatne w PPP staj si
wspodpowiedzialne rwnie za inne fazy przedsiwzicia a wic cae zadanie
publiczne, a nie tylko jego fragment. Wczenie podmiotu prywatnego do caego przed-
siwzicia sprawia, e jest ono zarzdzane na wzr prywatny (a wic, zgodnie z teori
ekonomii, bardziej efektywnie) (Grimsey i Lewis, 2005, s. 374).
Istnienie prywatnych podmiotw, ktre maj dowiadczenie w podobnych przedsi-
wziciach, pozwala na uzyskanie kolejnej wanej zalety PPP wobec publicznej realizacji
danego zadania. W wielu przypadkach projekty podejmowane przez podmioty sektora
publicznego s dla nich unikalne i jednorazowe. Na przykad budowa nowej oczysz-
czalni ciekw, parku wodnego czy rewitalizacja miasta to przedsiwzicia, ktre
dany samorzd realizuje raz na kilkanacie czy kilkadziesit lat. Std te pracownicy
publiczni nie maj w tych projektach dowiadczenia. Tymczasem podmioty prywatne,
operujce na rnych rynkach krajowym i zagranicznych, publicznym i prywatnym

13. Partnerstwo publiczno-prywatne 325

 wnosz do projektu odpowiedni know-how, a take wykorzystuj efekty skali dzia-
ania, ktre s niedostpne dla pojedynczej jednostki samorzdu.
Przykadem mog by projekty PPP realizowane w usugach wodno-ciekowych,
w ktrych czsto partnerem prywatnym s due midzynarodowe koncerny, obecne niemal
na caym wiecie, z ktrych kady dostarcza wod do kilkudziesiciu milionw osb (np.
w 2006 r. Suez obsugiwa cznie 98,2 mln osb, Veolia 115 mln, a Saur 13,6 mln).
Rwnie udane i korzystajce z zalet PPP mog by partnerstwa z mniejszymi, lokalnymi
firmami. We wspomnianym sektorze wodno-ciekowym jest to rwnie czste rozwizanie.
Zwykle jednak dotyczy projektw o mniejszej wartoci lub tych, ktre nie s zwizane
z inwestycj, a jedynie przekazaniem podmiotowi prywatnemu obowizkw operatora
publicznego majtku. Na przykad we Francji, obok 3 najwikszych firm prywatnych obecnych
na tym rynku, dziaa jeszcze 50 mniejszych, ktrych udzia w rynku PPP to zaledwie 2%.
Udzia partnera prywatnego we wszystkich fazach ycia projektu (od projektowania
do eksploatacji) nie oznacza jednak, e ma si on sta jedynym odpowiedzialnym za
przedsiwzicie. Przekazanie tej odpowiedzialnoci a wic i caoci ryzyka zwiza-
nego z projektem do podmiotu prywatnego jest ogromn pokus dla przedstawicieli
sektora publicznego. Naley jednak pamita, e jest to kosztowne i nieefektywne.
Waciwa alokacja ryzyka podzia zada i obowizkw midzy podmioty publiczne
i prywatne jest uwaana za podstawowy czynnik sprawiajcy, e w PPP moemy
uzyska korzyci dla interesu publicznego. Mamy tu do czynienia z efektem synergii,
wynikajcym z tego, e kady z partnerw potrafi sprawniej i efektywniej zarzdza
rnymi typami ryzyka zwizanymi z danym zadaniem publicznym.

13.2.3. Zarzdzanie ryzykiem

Zarzdzanie ryzykiem w kadym projekcie jest spraw trudn i czsto w praktyce wyko-
nywan raczej intuicyjnie i niewiadomie. Tymczasem w przypadku przedsiwzi reali-
zowanych w formule PPP, problem ten nabiera szczeglnego znaczenia. Nie istnieje
jeden szczegowy schemat optymalnego podziau ryzyka i kady projekt wymaga
osobnej analizy. Warto jednak w tym miejscu odnie si do wskaza dotyczcych
podziau ryzyka w projektach PPP, jakie wprowadzi Eurostat (2004). Wskazania te
zostay zbudowane po to, aby ustali, czy zobowizania wynikajce z przedsiwzicia
PPP, zaliczane s do dugu publicznego. Ustalono, e jeli wikszo ryzyka budowy
oraz ryzyka dostpnoci lub popytu zostanie przekazana podmiotowi prywatnemu,
zobowizania nie s traktowane jako publiczne. Mona wic oglnie zaoy, e ryzyko
budowy powinno spocz na podmiocie prywatnym ktry najczciej jest reprezen-
towany przez firmy budowlane. Jest on zatem specjalist w dziedzinie budowy. To
stwierdzenie jest prawdziwe dla kadego przedsiwzicia infrastrukturalnego. Problem
alokacji ryzyka dostpnoci, ktre jest zwizane z dziaaniami w zakresie obsugi
obiektw, a take ryzyka popytu nie jest ju tak oczywisty. Przykady podziau ryzyka
w rnych projektach przedstawiamy w tabeli 13.1.
W analizie ryzyka zwizanego z PPP naley podkreli w sposb szczeglny ryzyko
spoeczne i polityczne. Ryzyko braku spoecznej akceptacji zwizane jest z tym, e
projekty mog budzi sprzeciw spoeczny. Bdzie to wynika np. z tego, e dotychczas
bezpatna usuga otrzymuje cen. Jednak ten sprzeciw ma czasem swoje rdo
w nieracjonalnej obawie przed PPP, ktre bywa postrzegane jako prywatyzacja lub
przejaw niejasnych zwizkw sektora publicznego i prywatnego. Jest to zwizane
z ryzykiem politycznym, kiedy to opinie spoeczne powoduj zmiany politycznych
decyzji. Dlatego wane jest, aby PPP powstawao w partnerstwie ze spoeczestwem

326
 a wic byo procesem przejrzystym i zrozumiaym dla mieszkacw. Istotne s
konsultacje spoeczne, w tym uwzgldniajce gos i opinie najbardziej zainteresowanych
grup pracownikw publicznych. Na przykad w projektach edukacyjnych s to
nauczyciele, a w projektach z obszaru suby zdrowia lekarze. Szczeglny wymiar
powinny przyj konsultacje w przypadku przedsiwzi rewitalizacyjnych czy podob-
nych do opisanego w punkcie 13.2.4 przykadu PPP, dotyczcego zarzdzania zasobami
naturalnymi. Spoeczestwo i jego organizacje staj si w tych projektach partnerami
i wspdecyduj o ksztacie projektu w kolejnych fazach jego ycia.

Tabela 13.1. Przykady podziau ryzyka w wybranych projektach PPP w Europie (na podst.: EC,
2004; Edsall, 2005; NAO, 2005; Transport for London <www.tfl.gov.uk>)

Sektor Partnerzy Krtki opis projektu Podzia ryzyka*

Transport Publiczny: London Cel: utrzymanie, Budowa (w tym przypadku cho-

publiczny Underground Limited renowacja i rozwj dzi o renowacje, remonty i rozbudo-
(utrzymanie (Wielka Brytania) infrastruktury metra wy): podmiot prywatny i publiczny
i rozwj (tuneli, linii, stacji, (opaty za podejmowane dziaania
Prywatny: kilka taboru itp.) s ustalane co 7,5 roku w umowach,
infrastruktury konsorcjw,
metra) Forma: 30-letnia wraz z mechanizmem kar za niewa-
odpowiedzialnych ciw realizacj obowizkw)
za rne linie koncesja
metra (Metronet, Popyt: podmiot publiczny pozosta
Tube Lines) odpowiedzialny za eksploatacj
i zarzdzanie metrem
Dostpno: system kar i opat za
utrzymanie majtku jest podobny, jak
w przypadku renowacji i rozbudowy

Suba Publiczny: Publiczny Cel: budowa nowego Budowa: prywatny (podmioty

zdrowia Fundusz Zdrowia szpitala na 400 ek publiczne uczestnicz w tym ryzyku
(budowa
szpitala)
(NHS Trust) z Dart-
ford i Gravesham
(Wielka Brytania)
Prywatny: konsorcjum
w Darent Valley
Forma: 35-letnia
umowa w ramach
programu PFI
proporcjonalnie do swojego udziau
w konsorcjum)
Popyt: publiczny NHS Trust jest
odpowiedzialny za usugi medycz-
13.
zarzdzajce szpita- brytyjskiego programu ne w szpitalu
lem w skad ktrego finansowania Dostpno: dzielona: podmiot
wchodzi rwnie infrastruktury prywatny usugi niemedyczne
podmiot publiczny (odmiana BOT) (jak catering, sprztanie, pralnia);
(THC Dartford) podmiot publiczny medyczne
Edukacja Publiczny: wadze Cel: budowa nowego Budowa: prywatny (podmiot prywat-
(budowa prowincji Nowy budynku szkolnego ny wybudowa szko, zgodnie
szk) Brunszwik (Kanada) w Fredericton z zaleceniami podmiotu publicznego,
Prywatny: Diamond Forma: BOT, koncesja ktrego wasnoci stay si budynki)
Construction Ltd. na 20 lat Popyt: publiczny w zakresie
edukacji
Dostpno: dzielona: podmiot
prywatny obsuga i utrzymanie
budynku; podmiot publiczny
dostarczanie usug edukacyjnych
Wodno- Publiczny: wadze Cel: budowa Budowa: prywatny, poow kosztw
ciekowy miasta Dublin oczyszczalni ciekw inwestycji pokry grant z UE
(budowa (Irlandia) w Dublinie Popyt: podmiot publiczny
oczyszczalni Prywatny: konsorcjum Forma: 20-letnia umowa odpowiedzialny za pobr opat
ciekw) skadajce si z firm typu BOT od mieszkacw
Ascon, Black & Veach Dostpno: prywatny jest
i Anglia Water odpowiedzialny za utrzymanie
i obsug oczyszczalni

* W tabeli opisano podzia ryzyka zgodnie z pierwotnym brzmieniem umw, nie uwzgldniajc
zmian, ktre nastpiy w niektrych z opisanych projektw.

13. Partnerstwo publiczno-prywatne 327

 Waciwa alokacja ryzyka decyduje o sukcesie projektu realizowanego
w formule PPP. Przeprowadzenie takiego podziau nie jest moliwe w przypad-
kach, gdy istniej niejasnoci i problemy w pomiarze i ocenie poszczeglnych faz
ycia projektu i jego efektw. Jest to kolejny warunek, ktry musz spenia
projekty realizowane w ramach PPP. Problem moliwoci tworzenia jasnych miar
w realizowanym projekcie jest zwizany, po pierwsze, z celem zatrudnienia
podmiotu prywatnego. Podmiot publiczny musi wykaza, e zaangaowanie
prywatnej inicjatywy da wiksze korzyci ni realizacja zadania w inny sposb.
Porwnywana jest zatem ekonomiczna warto netto rnych rozwiza organiza-
cyjnych (std czsto analizy ekonomiczne w przedsiwziciach PPP nazywane s
porwnawczymi lub komparatorami PPP).
Dodatkowo, jeli PPP ma przynie pokazane w punkcie 13.2.2 korzyci
zwizane z popraw efektywnoci, podmiot prywatny powinien w swojej analizie
efektywnoci inwestycji (analizie finansowej) uwzgldni oczekiwania podmiotu
publicznego. Warto zauway, e wanie dziki temu PPP ma szans by bardziej
efektywn metod ni zwyke zlecenie w ramach zamwienia publicznego.
W klasycznym zamwieniu podmiot prywatny otrzymuje informacje techniczne
o oczekiwanych urzdzeniach, materiaach itp. W zamwieniu PPP dostaje nato-
miast informacje o oczekiwanych przez podmiot publiczny efektach jakoci
i walorach uytkowych obiektu. Dziki temu to przedsibiorstwa prywatne same
decyduj o szczegach technicznych, ktre mog by bardziej oszczdne i nowo-
czesne zwaszcza jeli firmy te bd wspodpowiedzialne za uytkowanie
obiektu. Sytuacj t ilustruje projekt rewitalizacji w Amsterdamie (punkt 13.2.4).
Koniecze s wyrane wskaniki, dotyczce efektw projektu, ktre s egzekwo-
wane od podmiotu prywatnego. Dziki temu mona na niego wpywa i monito-
rowa go, ju w trakcie realizacji umowy PPP.
Analizujc projekty pod ktem zastosowania w nich PPP, naley wreszcie
pamita, e podstaw dla budowania partnerstwa jest zainteresowanie takim
przedsiwziciem obu stron. Z punktu widzenia podmiotw prywatnych, decyduje
o tym przede wszystkim moliwo uzyskania zysku. Moe by to powizane
z mechanizmem sprzeday dbr i usug oferowanych na danym rynku a wic
zidentyfikowanymi klientami i moliw do zastosowania cen. I tak na przykad,
w sektorze wodno-ciekowym korzyciami mog by opaty pobierane od miesz-
kacw za dostarczenie wody i odbir ciekw, w projektach rewitalizacyjnych
oraz zwizanych z budownictwem socjalnym przychody ze sprzeday lub
wynajmu czci lokali. Z kolei w projektach edukacyjnych lub zwizanych ze
sub zdrowia, przychodami dla podmiotu prywatnego s opaty wnoszone przez
podmiot publiczny za obsug i utrzymanie obiektw, a czsto rwnie za
dzieraw budynkw i sprztu.
Gdy chcemy porwna ze sob realizacj inwestycji finansowanej w sposb
tradycyjny (wycznie z rodkw publicznych) z realizacj zadania w systemie
PPP lub rne rozwizania PPP, moemy zastosowa analiz kosztw i korzyci
(CostBenefit Analysis, CBA). W analizach tych porwnujemy ekonomiczn warto
netto w rnych przypadkach i wybieramy rozwizanie, ktre charakteryzuje si
najwikszym i zarazem pozytywnym ENPV (Kopaska i in., 2008, s. 2739):

328
gdzie:
ENPV warto bieca netto;
KIi koszty inwestycyjne poniesione w roku i;
KEi koszty eksploatacyjne poniesione w roku i;
KZi koszty zewntrzne w roku i;
i korzyci spoeczne (prywatne i zewntrzne) osigane w roku i;
r stopa dyskontowa.
Naley w tym miejscu podkreli, e w projektach PPP (zwizanych z budow
obiektw infrastruktury, ktre wymagaj zwrotnego finansowania) domknicie
finansowe projektu wymaga zwykle kompozycji kilku lub nawet kilkunastu rde.
Obok klasycznych kredytw i poyczek, jakie zacigane s na cel projektu przez
obie strony partnerstwa (cho najczciej w caoci lub znacznej czci przez part-
nerw prywatnych), wykorzystuje si inne instrumenty finansowe. Wrd nich warto
wymieni tzw. dug podporzdkowany, ktry nie jest zabezpieczony na aktywach,
a np. na strumieniach przychodw. Dug ten moe przyjmowa rne formy, np.
obligacji przychodowych. Rne instrumenty dune pokrywaj zwykle w infrastruk-
turalnych PPP ok. 7080% kosztw projektu. Obok nich partnerzy dodaj wkad
wasny, jednak rzadko jest to wkad gotwkowy, a raczej np. kapita akcyjny lub
udziaowy, aporty rzeczowe.

13.2.4. Przykady zastosowania PPP w kontekcie

zrwnowaonego rozwoju
Planowanie przestrzenne: Oosterdok Island, Amsterdam1
Oosterdok Island obejmuje obszar 220 tys. m2 w centrum Amsterdamu. Wczeniej
miecia si tam sortownia poczty. Dziki PPP zawartemu midzy miastem a kilku-
13.
nastoma firmami deweloperskimi, wyspa przemieniona zostaa na nowoczesn
i modn dzielnic. Miasto odkupio ziemi od poprzednich wacicieli i oddao j
w dugoterminow dzieraw firmom deweloperskim, jednak zachowujc wpyw na
ksztatowanie si przestrzeni wyspy. Zwrot kosztw w tym projekcie wynika bdzie
ze znacznego podniesienia wartoci gruntw i budynkw dziki rewitalizacji
dzielnicy.
Pierwsze projekty wykonano w 1995 r., a w 2007 oddano do uytku pierwszy
budynek bibliotek publiczn. Wadze miasta tworzc w 2000 r. plany tego
publicznego budynku, przyjy ambitne zaoenia dotyczce energooszczdnoci.
Projekt by tworzony w cisej wsppracy z midzynarodowymi biurami architekto-
nicznymi. Przyjto restrykcyjne normy energooszczdnoci budynku (o 1030%
przewyszajce rozwizania standardowe). Spenienie tych norm byo moliwe
dziki unikatowej technologii wentylacji, systemw filtrujcych ciepo i zimno, inno-
wacyjnym rozwizaniom w owietleniu oraz wykorzystaniu energii sonecznej.
Jednoczenie koszt tych nowoczesnych rozwiza nie by wyszy ni standardo-
wych (por. rozdzia 6). Ciekawym rozwizaniem organizacyjnym jest rozdzielenie
umw PPP system dostarczania ciepa/zimna jest obsugiwany przez firmy

1
Na podst. <www.urban-matrix.net>.

13. Partnerstwo publiczno-prywatne 329

 prywatne na podstawie umowy PPP o dostarczanie usug, podczas gdy sam budynek
biblioteki zosta wybudowany i jest obsugiwany w oparciu o inne umowy, rwnie
w formule PPP.
Zarzdzanie zasobami naturalnymi: zatoka Chesapeake, Stany Zjednoczone2
Zatoka Chesapeake, na pograniczu stanw Maryland i Wirginia, jest najwikszym
ujciem rzecznym w Stanach Zjednoczonych. W zwizku z rosnc i niekontrolowan
iloci ciekw komunalnych i rolnych zatoka podlegaa w latach 1980. i 90. cigej
degradacji. Wadze publiczne lokalne i regionalne nie miay rodkw finansowych
ani zaplecza technicznego, aby temu przeciwdziaa. Rozwizaniem okazao si PPP
zawarte w 1999 r. Firma prywatna otrzymaa moliwo wyrbu wyznaczonej czci lasu
w okolicy zatoki i czerpania z tego zyskw, w zamian za co zobowizaa si zarzdza
caym obszarem pod cis kontrol podmiotu publicznego (agencji zarzdzajcej obsza-
rami lenymi w Maryland). W projekt zaangaowane zostay take podmioty spoeczne
organizacje zajmujce si ochron rodowiska. Organizacje te stworzyy plan regene-
racji zatoki Chesapeake, wskazujc m.in. te obszary lasw, gdzie wycinanie drzew
w najmniejszym stopniu zubaa ekosystem. Istotnym elementem w procesie tworzenia
partnerstwa byo ustanowienie komitetu doradczego, wsptworzcego plany zmian
i zarzdzania lasem. W skad komitetu weszli przedstawiciele mieszkacw, wadz
lokalnych i prywatnych firm z obszaru zatoki Chesapeake.
Gospodarka komunalna: sektor wodno-ciekowy w Polsce
W polskim sektorze wodno-ciekowym istnieje zaledwie kilka przykadw umw gmin
z firmami prywatnymi, w wyniku ktrych staj si one odpowiedzialne za dostarczenie
wody i odbir ciekw od mieszkacw (Kopaska i in., 2008, s. 155161). Nie mielimy
dotychczas w Polsce przykadu infrastrukturalnego PPP w tym sektorze. Jednak warto tu
wymieni dwa partnerstwa, ktre wiadcz o moliwociach i potencjale PPP, a take
pokazuj, e moe by ono zawarte z du firm, ale take z maym, lokalnym
przedsibiorstwem.
Pierwszy przykad to partnerstwo wadz Gdaska z firm Saur. Problemem gda-
skich wodocigw na pocztku lat 1990. bya woda zej jakoci, sie o wysokiej
awaryjnoci, wynikajcej z niedostatecznej konserwacji, znaczne straty wody, a dodat-
kowo zamknicie pla na gdaskim wybrzeu w zwizku ze zym oczyszczaniem
ciekw. Miasto nie posiadao wystarczajcych rodkw finansowych na popraw
sytuacji. W 1990 r. przedstawiciele francuskiej firmy Saur zaproponowali wspprac.
Rozmowy firmy z wadzami miasta trway przeszo 2 lata. W lipcu 1992 r. w Gdasku
zawizano spk joint venture Saur Neptun Gdask SA (SNG), ktrej udziaowcami
stali si: miasto (49%) oraz grupa Saur (51%). Miasto wnioso do spki majtek
zwizany z realizacj usug wodno-ciekowych (majtek ruchomy, sprzt, samochody,
budynki administracyjne dyrekcji i tereny pod nimi jednak bez obiektw infrastruk-
turalnych), a partner francuski gotwk. Pienidze zostay przeznaczone na rozwj
utworzonej spki (nie mogy by kierowane na inwestycje w infrastruktur miejsk).
Na mocy zawartego kontraktu, miasto powierzyo SNG jako wyspecjalizowanemu
eksploatatorowi infrastruktury wodocigowo-kanalizacyjnej pozostajcej wasnoci
miasta wykonywanie przez 30 lat zadania wasnego gminy, tj. usugi zbiorowego
zaopatrzenia w wod i zbiorowego odprowadzania ciekw. W 2005 r. nastpia
zmiana struktury partnerstwa. Miasto, penice do tego czasu funkcje wacicielskie,

2 Na podst. <www.ncppp.org/undp/chesapeake.html>.

330
zdecydowao o powoaniu Gdaskiej Infrastruktury Wodocigowo-Kanalizacyjnej Sp.
z o.o. (100% udziaw gminy miasta Gdask) i przekazaniu jej na wasno infrastruk-
tury eksploatowanej przez SNG. Zmienio to relacje midzy stronami PPP. SNG, posia-
dajc nadal kontrakt z miastem na realizacj usugi zbiorowego zaopatrzenia w wod
i odprowadzania ciekw, dodatkowo zawara umow dzierawy eksploatowanego
majtku z jego wacicielem, spk GIWK. Po przeszo 15 latach partnerstwo oceniane
jest pozytywnie. Przede wszystkim jednak pokonano wszystkie wymienione powyej
problemy gdaskich wodocigw.
Z kolei rozwj podwarszawskiego Piaseczna zwizany jest przede wszystkim
z bliskoci stolicy. Spowodowao to, zwaszcza w ostatnich latach, wzrost liczby
mieszkacw tej gminy, a wic konieczno zwikszenia iloci dostarczanej wody.
Dodatkowo miasto i gmina musz wykona szereg inwestycji, zwizanych akcesyj-
nymi zobowizaniami Polski odnonie do gospodarki wodno-ciekowej. W 1992 r.
gmina Piaseczno przeja od MPWiK Warszawa wodocigi i oczyszczalnie ciekw
i utworzya Gminny Zakad Gospodarki Komunalnej. Ta forma organizacji zada
okazaa si jednak mao efektywna i generowaa znaczny deficyt finansowy.
18 grudnia 2003 r. zostaa zawarta na 10 lat umowa pomidzy gmin i dwoma
firmami Aqarius oraz Elmar. Zgodnie z t umow przedsibiorstwa stay si
uprawnione do realizacji zada z zakresu dostarczania wody i odbioru ciekw
(Aquarius na obszarze miejskim gminy, a Elmar obszarze wiejskim) i otrzymay
do eksploatacji komunalne rodki trwae. Gmina pozostaa odpowiedzialna za finan-
sowanie inwestycji w infrastruktur wodno-ciekow. Po roku funkcjonowania
umowa zostaa skrcona do 2008 r., co tumaczono zasadami przyznawania dotacji
na inwestycje wodno-ciekowe w ramach Funduszu Spjnoci. Jednak, jak podkre-
laj przedstawiciele miasta, wsppraca daa pozytywne efekty. Przede wszystkim
zlikwidowano chroniczne deficyty finansowe Gminnego Zakadu Gospodarki
Komunalnej, co pozwolio na wykorzystanie rodkw finansowych na rozwj. 13.
13.3. Przygotowanie dobrego partnerstwa
Partnerstwo publiczno-prywatne zawierane jest czsto na kilkanacie, a nawet kilkadzie-
sit lat. Wieloletnia wsppraca musi by dobrze przemylana i przygotowana. Udane
partnerstwo wymaga zatem przeprowadzenia szeregu analiz, rozmw, konsultacji itp.
Poniej przeledzimy 6 krokw (rysunek 13.2) ktre, jak pokazuj dowiadczenia
midzynarodowe, powinny by pokonane, aby PPP byo dobrym rozwizaniem zarwno
dla podmiotu publicznego, jak i prywatnego (Investment Support, 2009). S one
osadzone w polskiej rzeczywistoci, uwzgldniajc nasz system prawny.
KROK 1. Identyfikacja potrzeb i moliwoci
Kady projekt, niezalenie od tego, czy bdzie realizowany w formule PPP, musi by
przede wszystkim dobrze rozpoznany (ustalone jego zaoenia funkcjonalne) i osadzony
w specyfice danego podmiotu publicznego. Na tym etapie naley te ustali oczeki-
wania wobec wsppracy z podmiotem prywatnym, a take zaplanowa cay proces
zarzdzania projektem.
Podsumowaniem tego kroku powinno by opracowanie wstpnych moliwych
wariantw wsppracy z uwzgldnieniem konsekwencji finansowych (w szczeglnoci
dla budetu podmiotu publicznego) oraz podatkowych, ktre bd dyskutowane
z potencjalnymi inwestorami. Dziaania te maj na celu przygotowanie wyjciowej
pozycji negocjacyjnej w rozmowach z inwestorem.

13. Partnerstwo publiczno-prywatne 331

 Rysunek 13.2. PPP krok po kroku

KROK 2. Konsultacje z inwestorami prywatnymi

Partnerstwo zawarte w skrcie PPP sugeruje, e ta forma rni si od zwykego
zlecenia prac podmiotowi prywatnemu. W tym przypadku inwestorzy maj wsptwo-
rzy projekt. Dlatego kolejnym krokiem w procesie budowania PPP powinny by
konsultacje z potencjalnymi inwestorami prywatnymi, ktre maj na celu:
otrzymanie odpowiedzi z rynku na przyjte zaoenia i ich praktyczn
weryfikacj;
zainteresowanie projektem jak najwikszej liczby potencjalnych partnerw, tak
aby konkurowali o zamwienie.
Informacja o projekcie, zawierajca podstawowe zaoenia prawno-organizacyjne
i finansowe inwestycji, moe by przedmiotem konsultacji z potencjalnymi partnerami
w ramach narzdzi, jakie oferuj ustawy: o PPP, o koncesji na roboty budowlane lub
usugi, prawo zamwie publicznych i inne akty prawne opisujce tryb, organizacj
i sposoby realizacji przedsiwzi inwestycyjnych.
W procesie prowadzenia konsultacji z inwestorami prywatnymi wane jest zapew-
nienie przejrzystoci dziaa i rwnego dostpu do informacji o projekcie wszystkim
potencjalnie zainteresowanych inwestorom, tak aby unikn zarzutw o uprzywilejo-
wanie jednej firmy. Narzdziami dziaa konsultacyjnych i promocyjnych, ktre zapewni
rwne traktowanie partnerw, s np. strona internetowa przedsiwzicia oraz informo-
wanie o postpach w projekcie za porednictwem mediw.

332
KROK 3. Analizy prawne i finansowo-ekonomiczne
Uzyskane w kroku drugim informacje o faktycznych oczekiwaniach i moliwociach
podmiotw prywatnych stanowi podstaw dla przygotowania studium wykonalnoci
przedsiwzicia i zaoe dotyczcych wsppracy midzy partnerami. Prawo polskie
daje wiele moliwoci realizacji inwestycji z partnerem prywatnym (rysunek 13.3).
Przygotowujc przedsiwzicie publiczno-prywatne, naley przeanalizowa dostpne
prawno-organizacyjne modele jego realizacji i finansowania. Celem tych analiz jest
ocena konsekwencji finansowych i podatkowych rnych form wsppracy. Wana jest
tu rwnie konfrontacja wczeniejszych zaoe funkcjonalnych obiektu (Krok 1)
z oczekiwaniami podmiotw prywatnych.
KROK 4. Wybr modelu realizacji inwestycji
Na podstawie analiz i wariantw wypracowanych w kroku trzecim, podmiot publiczny
musi podj decyzj odnonie do sposobu realizacji inwestycji, ktry z kolei w duym
stopniu determinuje procedur wyboru partnera prywatnego (tabela 13.2). Kolejnym
etapem jest szczegowe przygotowanie procedury wyboru, w odpowiedzi na ktr
zostan zoone merytoryczne oferty. Wane jest, aby wypracowane warunki oraz
kryteria day oferentom moliwo zoenia rnorodnych ofert wsppracy. Tak przy-
gotowujemy si do formalnego wyboru partnera prywatnego.

13.

Rysunek 13.3. Formy wsppracy publiczno-prywatnej zgodnie z polskimi przepisami (PAIiIZ

i Investment Support, 2009)

13. Partnerstwo publiczno-prywatne 333

 KROK 5. Wybr partnera prywatnego
Polskie ustawodawstwo umoliwia przeprowadzenie wyboru partnera prywatnego
w ramach rnych trybw. W celu wybrania najlepszego z nich naley przede wszystkim
zidentyfikowa najbardziej istotne formalne kryteria wyboru oraz kryteria oceny ofert.
Pierwsze posu weryfikacji podmiotu prywatnego, drugie stan si podstaw nego-
cjacji z partnerami prywatnymi, ktre nastpi na dalszym etapie.
KROK 6. Przygotowanie i negocjacja umowy
Ostatni etap to negocjacje z partnerami prywatnymi i wypracowanie umowy wsp-
pracy. Jest to zwieczenie prac przygotowawczych, przeprowadzonych w poprzednich
etapach. Im staranniej byy wykonane prace wskazane w krokach 15, tym krtsza jest
ta ostatnia faza.
Warto w tym miejscu zaznaczy, e czas potrzebny do przygotowania partnerstwa to
okres wielu miesicy, a nawet 23 lat.

Tabela 13.2. Rodzaje wsppracy publiczno-prywatnej a procedura wyboru partnera prywatnego

wedug polskich przepisw (PAIiIZ i Investment Support, 2009)

Procedura wyboru partnera

Akt prawny Sposb realizacji wsppracy
prywatnego

Ustawa o gospodarce Spka prawa handlowego Rokowania na podstawie kodeksu

komunalnej cywilnego

Ustawa o gospodarce Umowa cywilnoprawna Przetarg zgodnie z ustaw

nieruchomociami (np. oddanie w uytkowanie o gospodarce nieruchomociami
wieczyste), umowa o zarzdzanie

Ustawa o dziaalnoci Umowa Konkurs

poytku publicznego
i wolontariacie

Prawo zamwie Umowa o zamwienie Wybrana procedura, zgodnie

publicznych publiczne z prawem zamwie publicznych
moliwe procedury to: przetarg,
dialog konkurencyjny i negocjacje

Ustawa o partnerstwie Umowa o partnerstwie Uzaleniony od rda wynagrodzenia

publiczno-prywatnym publiczno-prywatnym partnera prywatnego: odpowiednie
zastosowanie ustawy o koncesji na
roboty budowlane lub usugi albo
prawa zamwie publicznych

Ustawa o koncesji na Umowa koncesji na roboty Tryb negocjacyjny

roboty budowlane lub budowlane/usugi
usugi

13.4. Podsumowanie
Partnerstwo publiczno-prywatne jest opart o formaln umow wspprac podmiotw
publicznych i prywatnych w realizacji zada publicznych. Dziki PPP zadania te maj
szans by wykonane lepiej, szybciej i taniej, a podmiot publiczny moe zrealizowa
spoeczne oczekiwania, ograniczajc wasne wydatki inwestycyjne, jednoczenie bez
koniecznoci angaowania si w wieloletni obsug obiektw infrastrukturalnych.

334
Jednak nie do wszystkich przedsiwzi formua PPP pasuje. W niniejszym rozdziale
wyrnilimy te cechy projektw, ktre s podstaw dla ich realizacji we wsppracy
z podmiotami prywatnymi. Jak zauwaylimy, wpisuje si w t charakterystyk szereg
przykadw zwizanych ze zrwnowaonym rozwojem. Wrd przypadkw PPP s
przedsiwzicia z zakresu gospodarki wodnej, rewitalizacji, budowy domw socjalnych,
edukacji, transportu i szpitali. Jednak, aby PPP rzeczywicie przynioso pozytywne
efekty, niezbdne jest jego staranne przygotowanie. Przyjrzelimy si rwnie podsta-
wowym krokom, jakie naley podj, aby zbudowa dobre partnerstwo. Obok analiz
prawnych i finansowych, w przypadku przedsiwzi PPP szczegln rol odgrywaj
konsultacje spoeczne na etapie tworzenia projektu. Tym samym PPP nie tylko jest
sposobem realizacji projektw zwizanych z zrwnowaonym rozwojem, ale samo staje
si jego czci.

rda praktyczne
<www.ncppp.org/undp> strona internetowa Public-private partnerships: case studies for
sustainable development, prowadzona przez UNDP i amerykask National Council
for Public-Private Partnerships. Zawiera przykady PPP, wytyczne do ich realizacji
i odnoniki do innych zasobw z tego zakresu.
Investment Support (2009), Partnerstwo publiczno-prywatne krok po kroku, Warszawa:
Investment Support.
Ustawa o partnerstwie publiczno-prywatnym z dnia 19 grudnia 2008 r. (Dz.U. 2009 nr 19
poz. 100).

Pytania
1. Jakie cechy zadania publicznego powoduj, e moe ono nie pasowa do sche-
matu PPP? Dlaczego?
2. Wymie i omw potencjalne zalety i wady realizacji zada publicznych w formule
PPP.
13.
3. Przeanalizuj rne zadania, przed ktrymi staj polskie samorzdy, z punktu widze-
nia ich realizacji w schemacie PPP.
4. Jakie typy wsppracy samorzdw z podmiotami prywatnymi przewiduj polskie
przepisy?
5. Jakie s etapy przygotowania projektu PPP?
6. Jak dzielone jest ryzyko w projektach PPP?
7. Jakie czynniki z zakresu przygotowania projektu mog zadecydowa o atrakcyjnoci
projektu dla partnera prywatnego i zaangaowaniu si inwestorw?
8. Jakie widzisz szanse rozwoju PPP w Polsce? Ktre brane uwaasz za najbardziej
perspektywiczne?

13. Partnerstwo publiczno-prywatne 335

 Studium przypadku 13.P1.
Termy Warmiskie: przykad budowy partnerstwa
Polska jest dopiero w pocztkowej fazie rozwoju partnerstwa publiczno-prywatnego.
Jako przykady polskich projektw PPP, wymienia si np. midzynarodowe lotnisko
w Warszawie, autostrady budowane w systemie koncesji oraz gdaskie wodocigi. Nie
ma dotychczas partnerstw stworzonych zgodnie z ustaw o PPP, zarwno t z 2005 r.,3
jak i najnowsz z 2008. Poniszy przykad jest jednym z pierwszych projektw, ktry
wszed na ciek wyboru prywatnego partnera wanie wedug ustawy z 2008 r. Nie
jest to projekt zakoczony, pozwala jednak szczegowo przeledzi, jak podmiot
publiczny przygotowuje si do partnerstwa, a wic przeledzi wikszo krokw
analizowanych w podrozdziale 13.3.
Przedmiotem projektu s Termy Warmiskie. Jest to zesp basenw z ciep wod
solankow, zapleczem odnowy biologicznej, kompleksem hotelowo-gastronomicznym
i zapleczem rekreacyjnym. Podmiotem publicznym, odpowiedzialnym za t inwe-
stycj, jest powiat lidzbarski.
Ley on w wojewdztwie warmisko-mazurskim. W skad powiatu wchodz
gminy: Lidzbark Warmiski gmina miejska, Lidzbark Warmiski gmina wiejska,
Kiwity, Lubomino (gminy wiejskie) oraz Orneta gmina miejsko-wiejska. Region
Warmii i Mazur, jest jednym z najsabiej rozwinitych gospodarczo polskich woje-
wdztw. Wysokie bezrobocie, problemy komunikacyjne, niski poziom przedsibior-
czoci to najpowaniejsze problemy, z ktrymi boryka si region i powiat. Z drugiej
strony, s to tereny niezwykle atrakcyjnie przyrodniczo. W strategii rozwoju spoecz-
no-gospodarczego wojewdztwa warmisko-mazurskiego z 2005 r. zapisano, e
gwnym zadaniem Warmii i Mazur jest utrzymanie pozycji lidera w czystoci rodo-
wiska przyrodniczego. Jednoczenie ta sama strategia wskazuje na konieczno stwo-
rzenia koncepcji rozwoju i sposobu mylenia, traktujcego rodowisko przyrodnicze
jako przewag konkurencyjn, nie ograniczajc lecz integrujc zachowania gospo-
darcze. Instrumentem, ktry ma pozwoli na zrealizowanie tego zamierzenia, jest
zrwnowaona turystyka. Zarwno wojewdztwo, jak i powiat wskazuj wanie tury-
styk, rozwijan przy poszanowaniu wymaga rodowiska przyrodniczego, jako
motor rozwoju.
Innym elementem, wpisujcym si w takie spojrzenie na rozwj gospodarczy
regionu, jest stworzona w 2002 r. przez powiat lidzbarski, jako pierwszy w Polsce,
strategia ekoenergetyczna. Strategia ta wytycza kierunki dziaa niezbdnych dla
zwikszenia wykorzystania odnawialnych rde energii w bilansie energetycznym
powiatu.
W tym miejscu naley podkreli, e wszystkie wskazane powyej strategie
powstay przy aktywnym udziale samorzdw gminnych. Z jednej strony jest to oczy-
wiste i wpisuje si w zasady tworzenia strategii wojewdzkich i powiatowych.
Z drugiej jednak, w przypadku tego powiatu wsppraca midzy wadzami poszcze-
glnych jednostek samorzdu terytorialnego jest szczeglnie dobra.
wiadczy o tym moe na przykad wpisanie tej wsppracy, jako silnej strony
powiatu, w analizach SWOT wykonanych na potrzeby strategii. Partnerstwo to jest
rwnie wanym elementem tworzenia opisywanego projektu PPP.

3
Wwczas na przeszkodzie stany braki formalne w ustawie, zwizane z niewydaniem odpowiedniego formularza, ktry umoli-
wiaby przygotowanie ogoszenia w procedurze wyboru partnera prywatnego.

336
Krok pierwszy
Prace zwizane ze strategi ekoenergetyczn stay si bezporednim impulsem dla
powstania koncepcji Term Warmiskich, gdy to w ramach prac nad ni odkryto zoa
wd geotermalnych (Schneider, 2007). W tym miejscu poznajemy krok pierwszy opisa-
nego w rozdziale schematu budowania dobrego partnerstwa.
W 2006 r. wadze powiatu odbyy wyjazdy studyjne do Sowacji i Austrii, gdzie
ogldano wykorzystanie rde geotermalnych w termach. Zlecono rwnie wykonanie
opracowania obszernego studium badajcego gospodarcze, polityczne i ekologiczne
moliwoci wykonania projektu term. Studium to pokazao, e wybudowanie termy
z hotelem na obszarze powiatu lidzbarskiego jest zasadne. Jednoczenie wskazano
nastpujce zaoenia dla powodzenia projektu (Schneider, 2007).
Termy musz mie odpowiedni wielko, aby mogy zaj na rynku dobr
pozycj i wyrni si pord licznych hoteli z ofert wellness. Planowana pojem-
no term w pierwszej fazie rozbudowy powinna obejmowa 600 goci kpieliska
i 180 ek hotelowych. W drugim etapie, w termach lub te w dalszym ich
otoczeniu powinno powsta zaplecze z hotelami i apartamentami, aby zosta osi-
gnity korzystny udzia ekonomiczny w wysokoci ponad 50% goci
hotelowych.
Termy nie mog by ukierunkowane na jedn grup docelow. Marketing musi
si skoncentrowa na ponadregionalnych wymaganiach przyjedzajcych; jeden
z celw zakada dotarcie do goci z Rosji. W zwizku z tym marketing powinien
mie, zwaszcza w fazie pocztkowej, odpowiedni budet. Poza tym kierow-
nictwo term nie moe wystpowa w roli zarzdzajcego, lecz musi wprowadzi
je na rynek w sposb aktywny. Na rodkowoeuropejskim rynku term mona ju
zauway pewne przeadowanie, ktre sprawia, e starsze, mniej atrakcyjne
termy o niejasnej pozycji i bez sporego, wielkomiejskiego zaplecza znajduj si
w sytuacji, w ktrej musz walczy o przetrwanie.
Termy tylko wwczas bd opacalne, gdy otrzymaj wystarczajce wsparcie
13.
inwestycyjne. Naley przy tym uwzgldni ich pooenie na terenie o wysokiej
stopie bezrobocia i emigracji.
Jak wynika z zaoe projektu term, uzyskanie pozytywnych efektw dla regionu
wymaga po pierwsze profesjonalnej promocji, po drugie wsparcia finansowego (szacun-
kowy koszt projektu to 35 mln euro). Dlatego wrd rozwiza organizacyjnych pojawio
si w opracowaniu partnerstwo publiczno-prywatne. Obok tego wskazywano na
konieczno i moliwo wykorzystania dla realizacji projektu rodkw pomocowych
z Unii Europejskiej.
Uzyskanie dofinansowania z UE zostao zapewnione dziki wpisaniu projektu do
listy kluczowych inwestycji wojewdztwa warmisko-mazurskiego 20 lipca 2006 r.
Naley podkreli, e zostao to poprzedzone podpisaniem listu intencyjnego przez
powiat, samorzd wojewdztwa oraz gminy na terenie ktrych, zgodnie z pierwszymi
zaoeniami, mogyby powsta termy.
Krok drugi
Krok drugi przygotowania dobrego partnerstwa obejmuje rozmowy z potencjalnymi
inwestorami i analiz ich pomysw i rozwiza. Powiat lidzbarski dokona wszech-
stronnej analizy istniejcych w Polsce i zagranic rozwiza w organizacji term. Zebra
dane o potencjalnych inwestorach. Przeprowadzono rwnie wstpne rozmowy
z kilkoma podmiotami (polskimi i zagranicznymi), ktre wskazay na do due

13. Partnerstwo publiczno-prywatne 337

 zainteresowanie projektem. Stao si to podstaw dla wstpnej propozycji podziau
kosztw i ryzyka w projekcie a wic dziaa podejmowanych w ramach kroku
trzeciego.
Krok trzeci
Na podstawie studium wykonalnoci, przygotowanego w 2008 r., wybrano ostateczn
lokalizacj inwestycji: Lidzbark Warmiski. Dokonano rwnie analiz finansowych
i ekonomicznych, ktre raz jeszcze pokazay zasadno inwestycji i konieczno dofi-
nansowania przedsiwzicia. Finansowa warto netto inwestycji bya ujemna, nato-
miast ekonomiczna warto netto (ENPV) dodatnia. Korzyci spoeczne z projektu,
wyceniane w analizie ekonomicznej, miay dotyczy:
zwikszenia przyrostu liczby turystw w regionie;
wzrostu dostpnoci usug zwizanych z wypoczynkiem i rekreacj dla miesz-
kacw obszaru oddziaywania;
zmniejszenia liczby zachorowa oraz poprawy kondycji fizycznej i psychicznej
u osb korzystajcych z obiektu;
oszczdnoci na dojazdach do podobnych obiektw wrd mieszkacw obszaru
oddziaywania;
dodatniego przyrostu nowych miejsc pracy w obszarze oddziaywania obiektu;
wiadcze spoecznych zwizanych z utworzonymi miejscami pracy;
dochodw z tytuu podatku VAT.
Wskazane zostay rwnie wstpne zaoenia dotyczce wsppracy z podmiotami
prywatnymi. Zgodnie z nimi dotacja z UE miaa pokry poow kosztw inwestycji
(tj. 17,5 mln euro). Pozosta cz rodkw planowano uzyska z emisji obligacji.
Jednake, ze wzgldu na mae dowiadczenie powiatu w realizacji takich inwestycji,
poszukiwany mia by partner prywatny, odpowiedzialny za zarzdzanie, utrzymanie
i eksploatacj obiektu oraz wykonanie robt projektowych i budowlanych. Zakadano,
e po upywie okresu trwaoci projektu, stanie si on wspwacicielem spki Termy
Warmiskie.
Warto zaznaczy, e powysze zaoenia zostay przyjte w poowie 2008 r. Wtedy
projekt Term Warmiskich zosta zgoszony do corocznie organizowanego przez
Investment Support konkursu Dobre Praktyki PPP na najlepszy projekt przedsiwzicia
publiczno-prywatnego. Projekt zdoby jedn z gwnych nagrd w konkursie rodki
finansowe na dalsze analizy dla projektu. Pozwolio to m.in. na przygotowanie projektu
funkcjonalno-uytkowego dla inwestycji. Dodatkowo, ze wzgldu na prowadzone prace
legislacyjne nad now ustaw o partnerstwie publiczno-prywatnym, uwzgldniono
moliwoci zastosowania jej rozwiza w przedsiwziciu.
Krok czwarty
Na podstawie analiz zostaa wybrana formua realizacji inwestycji. Jest ona inna ni
wstpnie przyjta (w kroku trzecim). Wynika to przede wszystkim ze wspomnianych
zmian w przepisach. Kolejn wan zmian jest odejcie od koncepcji emisji obligacji,
ktra w wyniku analiz okazaa si nieefektywna. Zgodnie z zaoeniami, inwestycja ma
by realizowana na podstawie nowej ustawy o partnerstwie publiczno-prywatnym,
a ryzyka maj by podzielone wedug nastpujcego (oglnego jeszcze) schematu:
partner prywatny zobowizany bdzie do wybudowania obiektw termalnych
zgodnie z zaoeniami powiatu (okrelonymi w ogoszeniu o konkursie) nie
pniej ni do koca 2012 r. i utrzymania picioletniej trwaoci projektu;
partner prywatny bdzie mia prawo do wycznego zarzdzania obiektem;

338
 partner prywatny przejmie od powiatu prawa i zobowizania wynikajce
z umowy przedwstpnej, dotyczce gwarancji finansowania projektu ze rodkw
Regionalnego Programu Operacyjnego Warmia i Mazury 20072013;
powiat udostpni nieruchomo gruntow, na ktrej powstan obiekty termalne
(dugoletnia dzierawa).
Krok pity
Formalny wybr partnera prywatnego, przeprowadzony na podstawie procedur przewi-
dzianych w ustawie z 19 grudnia 2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym oraz trybu
przetargowego zawartego w ustawie z 9 stycznia 2009 r. o koncesji na roboty budow-
lane lub usugi, skada si z nastpujcych czynnoci.
1. Ogoszenie o rozpoczciu postpowania.
2. Skadanie wnioskw o zawarcie umowy.
3. Ocena wnioskw od strony formalnej.
4. Negocjacje z kandydatami, ktrzy prawidowo zoyli wnioski. Maj one na celu
dokadne okrelenie warunkw umowy, w szczeglnoci jej aspektw finanso-
wych i prawnych oraz aspektw technicznych inwestycji.
5. Skadanie ofert przygotowanych przez kandydatw na podstawie warunkw
inwestycji okrelonych przez powiat w wyniku wczeniejszych negocjacji
(z punktu 4).
6. Ocena ofert kandydatw.
7. Zawarcie umowy.
Procedura wyboru zostaa rozpoczta w maju. We wrzeniu 2009 r., po ocenie
wnioskw pod ktem formalnej prawidowoci, wyonione zostay dwa konsorcja,
z ktrymi prowadzono negocjacje.
W ogoszeniu przetargowym okrelono nastpujce kryteria wyboru.
Przejcie przez oferenta jak najwikszej iloci i zakresu zada i ryzyk zwizanych
z przedsiwziciem pomidzy podmiotem publicznym i partnerem prywatnym.
Rodzaj wiadcze lub wysoko patnoci, oczekiwana od podmiotu
13.
publicznego.
Podzia dochodw, pochodzcych z przedsiwzicia, pomidzy partnerem
publicznym a partnerem prywatnym.
Stosunek wkadu wasnego podmiotu publicznego do wkadu partnera
prywatnego.
Funkcjonalno, jako, parametry techniczne, poziom oferowanej technologii,
koszt utrzymania przedsiwzicia. Odniesienie si do programu funkcjonalno-
uytkowego i koncepcji. Wasne propozycje, dotyczce zastosowania rozwiza
technicznych i technologicznych, zgodne z najnowszymi trendami wiatowymi,
przyjazne dla rodowiska i gwarantujce niezawodne dziaanie caego obiektu.
Wykorzystanie wd termalnych z jak najszerszym zastosowaniem.
Ilo godzin udostpnianych dzieciom, modziey szkolnej i przedszkolnej
powiatu lidzbarskiego na basenie sportowym, promocja cenowa dla miesz-
kacw powiatu lidzbarskiego na korzystanie z czci basenowej i saunowej,
nieodpatne lub ulgowe udostpnianie sal konferencyjnych dla szkole, konfe-
rencji, uroczystoci realizowanych przez powiat lidzbarski i Urzd Marszakowski
(np. stae upusty cenowe lub ilo godzin rocznie do wykorzystania).
Na koniec prezentacji planowanego PPP dotyczcego Term Warmiskich, naley
podkreli jawno i dostpno informacji, o ktre w kolejnych etapach zadbay wadze

13. Partnerstwo publiczno-prywatne 339

 podmiotu publicznego. Wszystkie materiay informacyjne, wraz z analizami, dostpne s
na stronach internetowych powiatu. Nie brak jednak oponentw pomysu budowy term.
Gorce dyskusje prowadzone s na forach internetowych, ale cho wtpliwoci budzi
lokalizacja i zasadno powstania term, formua PPP nie jest w tym przypadku negowana.
Wnioski
PPP moe sta si sposobem na realizacj publicznych zada, przynoszc korzyci dla
publicznego interesu wiksze ni realizacja tych zada w sposb tradycyjny.
Dowiadczenia midzynarodowe pokazuj jednak, e nie jest to metoda atwa i tania.
Przede wszystkim naley pamita, e nie wszystkie projekty pasuj do formuy PPP.
Jednak przykad Term Warmiskich spenia podstawowe zaoenia przedsiwzicia
PPP:
istniej podmioty prywatne, ktre w kraju i zagranic maj dowiadczenia
w podobnych projektach;
ryzyko (odpowiedzialno) za projekt moe by przejrzycie podzielone midzy
partnerw;
wypracowano miary, ktre powinny pozwoli na ocen efektw wsppracy;
projekt ma element komercyjny tzn. mona wyodrbni strumie przy-
chodw, ktry bdzie finansowa podmiot prywatny, a jest on cile zwizany
z efektami projektu.
Warto jednoczenie zaznaczy, e powodzenie komercyjne projektu bdzie w duej
mierze warunkowa spenienie stawianych przed nim oczekiwa spoecznych
uzyskania nowych miejsc pracy, rozwoju miasta i gminy. W szczeglnoci chodzi tu
o oparcie rozwoju powiatu na termach. Jak napisano w opracowaniach dotyczcych
term: region musi wylansowa termy, a termy musz wylansowa region.
Analizowany przypadek pokazuje, e przygotowanie PPP jest wielowtkowe
i zajmuje wiele miesicy, a nawet lat. Jednak przejcie wszystkich opisanych w rozdziale
krokw moe pozwoli na stworzenie dobrego partnerstwa.
Pytania
1. Jak oceniasz zastosowanie si organizatorw procesu PPP w przypadku Term do
schematu przedstawionego w podrozdziale 13.3?
2. Na przykadzie Term okrel, jakim ograniczeniom, zwizanym z prywatn lub
publiczn realizacj projektu mona przeciwdziaa, organizujc go w formule PPP?
3. Korzystajc z informacji dostpnych w internecie, przeled dalsze losy projektu. Jak
formua PPP sprawdza si w tym przypadku?

340
 IV.
cz

Konsument
i obywatel
 Wprowadzenie do czci IV
Jeden z bohaterw Dumy Alberta Camus powiedzia: By moe nie jestemy
w stanie sprawi, by wiat nie by miejscem, gdzie torturuje si dzieci. Ale moemy
ograniczy liczb dzieci poddawanych torturom. Sowa te stanowi esencj myli
pisarza, ktry za wkad w literatur ukazujc znaczenie ludzkiego sumienia otrzyma
Nagrod Nobla.
Bunt przeciwko absurdowi i niesprawiedliwoci moe dotyczy zarwno rzeczy
wielkich, jak i cakiem drobnych. Zamiast torturowania dzieci do powyszego cytatu
wstawi moemy dbao o przestrze publiczn, ziele w miecie, popraw sytuacji
pracownikw wytwarzajcych produkty, z ktrych korzystamy, ochron terenw
cennych przyrodniczo i wiele innych zagadnie zwizanych ze zrwnowaonym
rozwojem. W kadym przypadku moemy cho troch przyczyni si do poprawy
sytuacji. Mog nam przywieca zarwno powody moralne, jak i ekonomiczne,
zwizane z zapewnieniem sobie i innym moliwoci ycia w lepszym wiecie.
W tej czci ksiki zwracamy uwag na fakt, e od nas jako jednostek zaley stan
otoczenia, w ktrym yjemy. Mamy na nie wpyw dokonujc zakupw produktw
i usug, w kontaktach z ssiadami i innymi ludmi, uczestniczc w procesach konsultacji
spoecznych. Decydujemy, co kupi a zatem, ktre przedsibiorstwo wesprzemy.
Jako konsumenci podejmujemy te wiele innych decyzji, w tym najwaniejsz czy
kupi? (rozdzia 14). Decydujemy, czy podniesiemy papierek z chodnika lub ze cieki
w lesie, czy pomoemy ssiadowi lub czy zaangaujemy si w dziaania na rzecz dobra
ogu, wsppracujc z innymi lub nawet samemu je inicjujc (rozdzia 15). Cho brzmi
to idealistycznie, zrwnowaony rozwj znajduje si w naszych rkach.
Problemy nie rozwizuj si same. Nie moemy te oczekiwa, e te z nich, ktre
dotycz nas tylko w niewielkim stopniu lub pozornie nie dotycz w ogle, zawsze
rozwie kto inny. Jeli nie chcemy, by torturowano dzieci, niszczono przyrod lub
inne dobro wsplne, powinnimy reagowa. W przeciwnym przypadku naraeni
jestemy na ponoszenie kosztw zewntrznych powodowanych przez tych, ktrzy
dopuszczaj si zniszcze lub choby wyrzdzania szkd moralnych (por. podrozdzia
1.3). Jako indywidualni ludzie pacimy za mienie publiczne niszczone przez wandali;
cierpimy na choroby powodowane przez zanieczyszczenia; jestemy wspwinni
nieodpowiedzialnych praktyk, ktrych firmy dostarczajce nam produktw dopusz-
czaj si w biedniejszych krajach. Jeli nie reagujemy, prawdopodobnie nie zareaguj
te inni, a wspomniane koszty zewntrzne bd rosy.
W poprzednich czciach ksiki dostrzeglimy liczne moliwoci angaowania si
indywidualnych ludzi w zrwnowaony rozwj spoecznoci lokalnej, firmy, miasta,
regionu, kraju i wiata. Dotyczyy one przede wszystkim partycypacji spoecznej:
wspdecydowania o lokalnym rozwoju wraz z lokalnymi wadzami i przedsi-
biorstwami, dziaajcymi w okolicy naszego miejsca zamieszkania (narzdzie
1.N3; studium przypadku 1.P3; rozdziay 9, 10, 12);
wpywania na zachowania przedsibiorstw (rozdziay 4 i 7) i wspdecydo-
wania o ich rozwoju i dziaaniach.
W tej czci przyjrzymy si kolejnym moliwociom zwizanym z indywidualnymi
i wsplnymi dziaaniami, ktre podj moe kady czowiek. Mamy prawo oczekiwa
informacji od przedsibiorstw i wadz lokalnych (cho musimy do nich podchodzi
z du doz ostronoci, por. narzdzie 14.N1). Mamy te prawo domaga si ewen-
tualnych zmian, w oparciu o uzyskane informacje. W naszych przekonaniach czsto

342
nie jestemy odosobnieni. Wspdziaajc z innymi, w oparciu o formalne i niefor-
malne kontakty, zwielokrotniamy si naszego dziaania. Grupa ludzi dysponujcych
rn wiedz i dowiadczeniem, poczona wsplnym celem, jest w stanie wywrze
istotny wpyw na swe otoczenie (studium przypadku 15.P1). Warto jednak dziaa
rwnie w pojedynk gdyby zaczli wszyscy, ktrzy obecnie nie dziaaj obawiajc
si, e ich mae czyny niewiele zmieni ich wsplna sia wystarczyaby do doko-
nania wielu zmian na wiecie (podrozdzia 14.2). Liderzy czsto zaczynali od skupienia
wok siebie maych grup i wytyczania swoim przykadem drogi dla innych (studium
przypadku 15.P2).
Nasz wpyw nie ogranicza si do bezporedniego otoczenia. Kluczowe jest dostrze-
enie szerszego kontekstu naszych dziaa i zachowa, zgodnie z podejciem syste-
mowym, zaprezentowanym w rozdziale 2. Jako konsumenci nabywamy produkty
pochodzce z caego wiata, a w sytuacji swobodnego wyboru na rynku moemy
wybiera produkty wytworzone w sposb, ktry jest dla nas akceptowalny ze
wzgldw etycznych lub rodowiskowych (rozdzia 7; studium przypadku 14.P2).
Problemw ekologicznych i spoecznych nie rozwiemy importujc produkty, ktrych
uciliwa dla rodowiska czy spoeczestwa produkcja zlokalizowana jest za granic.
Wiele problemw rodowiska ma charakter globalny (np. zmiany klimatyczne),
w zwizku z czym efekty zewntrzne zwizane z produkowaniem za granic towarw
zaspokajajcych nasze potrzeby, prdzej czy pniej odczujemy rwnie w naszym
kraju. Analogicznie, zwizane z produkcj za granic problemy spoeczne przynosz
nam szkody moralne, wi si rwnie z ryzykiem rosncych napi spoecznych
w wiecie, ktre mog sta si rdem konfliktw.
Konieczne jest wic uwiadomienie sobie naszej wspodpowiedzialnoci za
otoczenie, zrwnowaony rozwj i problemy, o ktrych syszymy ze rodkw
masowego przekazu. Na poziomie deklaracji, wiadomo Polakw w tym zakresie
ronie. Dla przykadu, w 1992 r. 25% Polakw zdawao sobie spraw ze swojej odpo-
wiedzialnoci za stan rodowiska, a w 2008 r. ju 51%. 42% twierdzi, e zdaje sobie
spraw ze znaczenia, jakie dla poprawy stanu rodowiska maj zachowania zwykych
ludzi (Botromiuk i Burger, 2008, s. 910). Jak zobaczymy w nastpnych rozdziaach,
powysze deklaracje w niewielkim stopniu odzwierciedlone s w zachowaniach
zwykych ludzi. W swych decyzjach konsumpcyjnych wci w gwnej mierze
kieruj si oni cen i w bardzo niewielkim stopniu ufaj innym, co obnia ich skon-
no do podejmowania wsplnych dziaa na rzecz zrwnowaonego rozwoju.
Przyjrzymy si jednak licznym przykadom dziaa, jakie kady z nas moe podj,
a take tym, ktre zostay ju podjte przez innych. Mottem dla nich mog by nast-
pujce sowa Roberta F. Kennedyego (cyt. za Sachs, 2006, s. 366367).
Niech nikomu nie odbiera odwagi przekonanie, e jeden mczyzna lub jedna
kobieta nie mog nic zrobi przeciwko nagromadzeniu za na wiecie przeciwko
ndzy i ciemnocie, niesprawiedliwoci i przemocy (...). Tylko nieliczni, dziki swej
wielkoci, zmieni bieg historii; ale kady z nas moe si przyczyni do zmiany maej
czci wydarze, a suma tych wszystkich dziaa zapisze si w historii naszego poko-
lenia (...). To wanie niezliczone rnorodne akty odwagi i wiary ksztatuj histori
ludzkoci. Ilekro czowiek staje w obronie jakiego ideau lub dziaa na rzecz polep-
szenia losu innych lub protestuje przeciwko niesprawiedliwoci, wysya mae struki
nadziei, a te, spotykajc si z wszystkimi innymi, wypywajcymi z miliona rnych
orodkw energii i odwagi, cz si w rwcy nurt, ktry moe zmie najpotniejsze
mury ucisku i oporu.

343
 Rozdzia 14.
Zrwnowaona konsumpcja
14.1. Wprowadzenie
Przez kilka lat dziaa w odzi sklep z produktami charakterystycznymi dla rnych
regionw Polski i Litwy, czsto wytwarzanymi tradycyjnymi metodami. Pewnego dnia
w jego miejscu pojawi si sklep meblowy. Ten sam waciciel, zapytany dlaczego nie
ma ju sklepu z produktami regionalnymi, z rezygnacj odpowiedzia pytaniem na
pytanie: a dlaczego pan nie przychodzi?.
Jako konsumenci, ksztatujemy otaczajc nas rzeczywisto. Decydujc, co i gdzie
kupujemy, wpywamy na producentw i dystrybutorw. Decydujc, jak konsumujemy,
wywieramy jeszcze wikszy wpyw na to, ile zasobw zostanie pozyskanych ze rodo-
wiska i ile zanieczyszcze do niego wrci.
Skumulowane decyzje wielu konsumentw, a take decyzje pojedynczych konsu-
mentw zebrane na przestrzeni caego ich ycia, wywieraj istotny wpyw na otoczenie,
nawet jeli kada z tych decyzji rozpatrywana oddzielnie niemal nie miaaby znaczenia.
Zjawisku temu, okrelanemu mianem tyranii maych decyzji, przyjrzymy si w podroz-
dziale 14.2. Jako konsumenci, pod wpywem reklam lub kampanii spoecznych, niejed-
nokrotnie kierujemy si emocjami, lecz nawet kierujc si emocjami, moemy post-
powa odpowiedzialnie (podrozdzia 14.3). Jednak dopiero posiadajc odpowiedni
wiedz, a take wystawieni na dziaanie stosownych mechanizmw prawnych i ekono-
micznych, moemy rwnie zachowywa si rozsdnie z punktu widzenia zrwnowa-
onego rozwoju (podrozdzia 14.4).
W tym rozdziale odwoujemy si przede wszystkim do wiadomoci i postaw konsu-
mentw. Jako sposb wpywania na nie, zwracamy uwag na dziaania organizacji
pozarzdowych (studium przypadku 14.P1), do ktrych, zgodnie z przesaniem tej
czci ksiki, moe nalee kady zaangaowany czowiek, nie tylko konsument.
Zmiany postaw konsumentw wywouj rwnie narzdzia prawne i ekonomiczne,
wdraane przez rzdy w celu wspierania zrwnowaonej konsumpcji, o ktrych bardzo
krtko wspomnimy w podrozdziale 14.5 (por. Fiedor i in., 2002; Kronenberg, 2007a,b).
Jako przykad oddolnych dziaa promujcych zrwnowaony rozwj w biedniejszych
krajach, opierajcych si na indywidualnych wyborach konsumpcyjnych, przyjrzymy si
tzw. sprawiedliwemu handlowi (studium przypadku 14.P2).

14.2. Tyrania maych decyzji

Kupujc codziennie gazet, ktra kosztuje zaledwie 2 z, w cigu roku wydamy ponad
600 z, a w cigu 20 lat ponad 12 000 z.1 Jeli t sam gazet w jednym kraju kupuje
codziennie 300 000 osb, ich roczne wydatki wynosz cznie prawie 190 mln z. Cho
kady pojedynczy zakup nie ma duego znaczenia z perspektywy domowego budetu
kupujcego gazet, skumulowane decyzje w skali caego kraju przekadaj si na
wysokie przychody wydawcy. Kada decyzja ma wic due znaczenie, jeli uwzgldni
si skal podejmowanych decyzji jednoczenie i na przestrzeni ycia osb, ktre je
podejmuj. Std zjawisko to nazywa si tyrani maych decyzji (por. Janikowski, 1999,
s. 3135).

1
Dla uproszczenia pomijamy zmiany cen i rn warto pienidzy w czasie z punktu widzenia konsumenta. Pomijamy rwnie
fakt, e kupujcy gazet codziennie zwykle decyduj si na prenumerat i za kady egzemplarz pac mniej.

344
 Gazeta wymaga zuycia papieru, farb i innych pproduktw, wytworzonych
z zasobw pozyskanych ze rodowiska. Biorc pod uwag prosty wskanik, jakim jest
plecak ekologiczny (por. podrozdzia 5.2), redniej objtoci gazeta wie si z pozyska-
niem ze rodowiska ok. 10 kg zasobw (Mndl i in., 1999, s. 3536). Kupujc codziennie
jedn gazet, przez rok zuyjemy ponad 3 tony zasobw. Cay roczny nakad (300 000
sztuk dziennie) wymaga niemal 1 mln ton zasobw.
W podobny sposb kumuluj si wszelkie decyzje podejmowane przez konsu-
mentw, w tym te, ktrych celem jest minimalizacja negatywnego wpywu na otoczenie.
Alternatyw dla gazet w wersji papierowej s ich wydania elektroniczne. Z perspektywy
cyklu ycia produktu, wydawnictwa dostpne w wersji elektronicznej, w szczeglnoci
za porednictwem internetu, wywieraj mniejszy wpyw na rodowisko w porwnaniu
z wydawnictwami publikowanymi w wersji papierowej (Reichart i Hischier, 2001, 2002;
Hischier i Reichart, 2003; Moberg i in., 2007).
Poniewa gwnym elementem wpywu na rodowisko gazety drukowanej jest produkcja
papieru, zwikszenie iloci uytkownikw jednego egzemplarza gazety moe ten wpyw
zmniejszy w ujciu relatywnym (por. studium przypadku 8.P1). W przypadku mediw elek-
tronicznych, gwnym elementem wpywu na rodowisko jest zuycie energii. Std rnic
wpywu mona dalej zwiksza, stosujc energooszczdne komputery (np. ekrany LCD lub
laptopy) i urzdzenia przekazujce sygna, a take wybierajc, tam gdzie pozwalaj na to
rozwizania prawne, energi ze rde odnawialnych. Wpyw na rodowisko gazety interne-
towej jest tym mniejszy, w im wikszym stopniu wykorzystujemy komputer rwnie do
innych celw i im bardziej precyzyjnie wybieramy informacje, co wie si z ograniczaniem
czasu czytania. Nowoczesne wywietlacze, tzw. papier elektroniczny (e-papier), mog pomc
w dalszym ograniczaniu wpywu na rodowisko zwizanego z odczytem informacji.
Przewaga mediw elektronicznych moe zosta zniwelowana, jeli materiay pozy-
skane z internetu zostan wydrukowane. Zwraca to nasz uwag na zwizane z tyrani
maych decyzji zjawisko nazywane efektem zwrotnym (rebound effect; por. podroz-
dziay 3.7 i 5.2). Klasycznym jego przykadem jest wanie powszechne wprowadzenie
dokumentw elektronicznych. Oczekiwano, e pomoe to ograniczy negatywny wpyw
na rodowisko zwizany z dokumentami papierowymi, a stao si odwrotnie. Powszechny
dostp do dokumentw elektronicznych, wynikajcy z atwoci ich dystrybucji,
w powizaniu z powszechnym dostpem do sprztu komputerowego i drukarek, przy-
czyni si do zwikszenia iloci wydrukw i zwizanej z tym presji na rodowisko.
Podobne zjawisko wystpuje w sytuacji, gdy innowacyjne produkty, relatywnie mniej
uciliwe dla rodowiska, staj si rwnie tasze, a tym samym dostpne dla szerszych
grup konsumentw (np. komputery). Zakup produktu relatywnie mniej uciliwego dla
rodowiska moe czciowo zwolni konsumentw z odpowiedzialnoci i sprawi, e
zaczn uywa go czciej lub mniej efektywnie, ni gdyby nie wiedzieli, e produkt jest
mniej uciliwy od tego, ktrym posugiwali si poprzednio. T drug sytuacj moemy
zaobserwowa np. w przypadku arwek energooszczdnych, ktre czsto pozosta-
wiamy zapalone w miejscach, ktrych wczeniej w ogle bymy nie owietlali.
Szczeglnie wane wybory dokonywane przez konsumentw dotycz:
produktw ywnociowych (ze wzgldu na stopie przetworzenia i zuycie
14.
rodkw chemicznych do ich produkcji oraz ze wzgldu na odlegoci, z ktrych
pochodz);
rodkw transportu (por. rozdzia 11);
materiaw budowlanych (por. rozdzia 6) i sprztu gospodarstwa domowego (ze
wzgldu na zuycie energii i wody).

14. Zrwnowaona konsumpcja 345

 Wymienione trzy grupy produktw: ywno i napoje, transport i produkty
zwizane z budowaniem i prowadzeniem domu odpowiadaj w UE za 70% wpywu
prywatnej konsumpcji na rodowisko, biorc pod uwag perspektyw cyklu ycia
(Tukker i Jansen, 2006). Te trzy grupy odpowiadaj jednoczenie za 55% wydatkw
konsumentw w 25 krajach, ktre w 2006 tworzyy UE. W poszczeglnych grupach
najwaniejszymi podgrupami s odpowiednio:
ywno: miso i nabia;
transport: samochody i podre lotnicze;
dom: materiay budowlane, ogrzewanie, urzdzenia zuywajce energi
elektryczn.
Tyrania maych decyzji odnosi si wic do wszystkich decyzji konsumentw,
a w szczeglnoci do:
decyzji o zakupie (czy kupi?);
wyboru konkretnych produktw lub usug (co kupi?);
wyboru miejsca zakupu (gdzie kupi?);
sposobu uytkowania (jak uywa?);
postpowania z produktem po zakoczeniu jego uytecznego ycia (jak
wyrzuci?).
Podejmujc powysze decyzje, konsumenci decyduj o skali swego wpywu na
rodowisko, a w konsekwencji przyczyniaj si do zagregowanego wpywu wywiera-
nego przez wszystkich konsumentw oraz przez nich samych na przestrzeni caego
ich ycia.
Cho powysze pytania w kontekcie wpywu na rodowisko konsumenci
w Polsce wci zadaj sobie rzadko, kierujc si w gwnej mierze cen nabywanych
produktw, najczciej z nich zadawanym jest co kupi?. Rysunek 14.1 przedstawia
motywy, jakimi kieruj si konsumenci wybierajc produkty spoywcze i przemy-
sowe. W obu przypadkach na ochron rodowiska zwraca uwag zaledwie kilkana-
cie procent Polakw, podczas gdy cen kieruje si 70%. Pytania: jak uywa? i jak
wyrzuci? konsumenci zadaj sobie przede wszystkim w kontekcie wydatkw zwi-
zanych z eksploatacj lub usuwaniem produktw, na co zwracaj uwag odpowiedzi
na rysunku 14.1b. Ponad 90% Polakw deklaruje, e ogranicza zuycie energii i wody
(odpowiednio 56 i 55% robi to czsto, a 30 i 28% rzadko), a 70% e segreguje
odpady (46% czsto, 25% rzadko). Niewielu konsumentw zadaje sobie pytanie gdzie
kupi?, zwaszcza w kontekcie zrwnowaonego rozwoju, co zmusio wymienio-
nego we wprowadzeniu waciciela do zamknicia sklepu z produktami regionalnymi.
Poza szczeglnymi przypadkami, najbardziej zasadnicze pytanie: czy kupi?,
zadawane jest prawdopodobnie najrzadziej (wrcimy do niego w podrozdziale 14.4).
Do szczeglnych przypadkw naley zakup produktw jednorazowego uytku,
ktrych czste unikanie deklaruje 39%, a rzadkie 24% Polakw (Botromiuk
i Burger, 2008, s. 1214).2
Wreszcie mae decyzje konsumentw mog dotyczy dziaa bardziej i znacznie
mniej kosztownych ni wspomniany zakup gazety. Jak zauwaylimy w studium przy-
padku 5.P1, dotyczcym oceny cyklu ycia lodwki, niektre produkty wywieraj
najwikszy wpyw na rodowisko w fazie uytkowania, co stwarza due moliwoci
2
Cytowane wyniki dla Polski s zblione do rednich dla UE (27 krajw). W ich analizie naley jednak uwzgldni, e deklarowane
zachowania nie zawsze odpowiadaj rzeczywistoci. Badanie Eurobarometer (2008, s. 2728) wykryo, e cho 75% konsumentw
deklarowao wol kupowania produktw bardziej przyjaznych dla rodowiska, choby nawet miay by drosze od konwencjonal-
nych, zaledwie 17% faktycznie dokonao takich zakupw w cigu miesica poprzedzajcego badanie. Podobne deklaracje zoyo
77% Polakw, a tylko 13% faktycznie je wypenio.

346
dla dziaa konsumentw w obszarze jak uywa?. Jednym z najdrobniejszych tego
typu przykadw jest zuycie energii przez urzdzenia pozostawione w trybie czuwania
(stand-by). Pobierana w tym trybie moc waha si w granicach od 0,5W do 35W,
a poniewa gospodarstwa domowe w Polsce posiadaj rednio 4 urzdzenia wyposa-
one w t funkcj, ich czny pobr mocy wynosi ok. 20W. W skali kraju daje to
cznie 2,34 TWh rocznie (tyle energii wytwarza elektrownia o zainstalowanej mocy
ok. 400 MW), co kosztuje ponad 830 mln z (tabela 14.1). Ograniczenie korzystania
z funkcji czuwania, przez cakowite wyczenie poowy urzdze znajdujcych si
w tym trybie, przyniosoby kademu gospodarstwu oszczdnoci rzdu 22 z rocznie.
Poczone mae decyzje przyczyniyby si do oszczdnoci niemal 300 mln z w skali
kraju, a take do ograniczenia emisji CO2 o ponad 1 mln ton (Wojtulewicz i Osicki,
2006, s. 16).

14.1a

14.1b

14.
Rysunek 14.1. Motywy zakupw dokonywanych przez polskich konsumentw w odniesieniu do
ywnoci (14.1a) i sprztu AGD i RTV (14.1b) respondenci mogli wybra trzy odpowiedzi
(Botromiuk i Burger, 2008, s. 14)

14. Zrwnowaona konsumpcja 347

 Tabela 14.1. Zuycie energii elektrycznej w trybie czuwania i zwizane z nim koszty dla urednio-
nego polskiego gospodarstwa domowego oraz caego kraju (Wojtulewicz i Osicki, 2006, s. 16)

Skala rednia rednie dobowe Roczne Roczny koszt

porwnawcza czna moc zuycie energii zuycie energii pobranej energii

Gospodarstwo W KWh KWh z

domowe
20 0,48 175 62,4

Polska MW GWh TWh mln z

267 6,41 2,34 831,8

Wiemy ju, e konsumenci wywieraj wpyw na otoczenie nawet przez swe pozornie
nieistotne decyzje. Wywieranie pozytywnego wpywu utosamiamy z pojciem wyborw
odpowiedzialnych.

14.3. Odpowiedzialno
W drugiej czci ksiki utosamilimy zrwnowaony rozwj ze spoeczn odpowie-
dzialnoci biznesu. Teraz, zdajc sobie spraw z roli konsumentw w zrwnowaonym
rozwoju, moemy odwoa si do ich odpowiedzialnych wyborw. Wpyw konsu-
mentw na otoczenie okrela si czasem jako gosowanie za pomoc portfela; jeli
wybory te s odpowiedzialne, konsumpcj tak mona nazwa zaangaowan.
Odpowiedzialne zachowanie konsumentw polega najczciej na powstrzymywaniu
si od zakupu okrelonych produktw lub usug (czy kupi?) lub wybieraniu
produktw lub usug o konkretnych cechach (co kupi?). W pierwszym przypadku
moemy mie do czynienia z bojkotowaniem przez konsumentw produktw okre-
lonej firmy (np. oskaranej o naduycia wobec rodowiska czy spoeczestwa),
wybranej grupy produktw (np. futer) lub wybranych sposobw produkcji (np. okrut-
nych praktyk wobec zwierzt, ktrych miso przeznaczone jest do konsumpcji, takich
jak zakazany w Polsce tucz gsi na stuszczone wtroby).
W drugim przypadku konsumenci mog wybiera produkty, z ktrymi wie si
dodatkowa warto w postaci moliwoci przyczynienia si do rozwizania okrelonego
problemu spoecznego lub rodowiskowego. Przykadem mog by produkty sprawie-
dliwego handlu majce na celu zapewnienie moliwoci zrwnowaonego rozwoju
dostawcom w krajach rozwijajcych si (studium przypadku 14.P2) lub analogiczne
wybory produktw wytworzonych przez upoledzone spoecznie grupy w kraju (np.
pochodzcych ze spdzielni niewidomych). Zaliczy tu mona rwnie tzw. zakupy
w susznej sprawie, ktrych przykadem jest projekt Snow Leopard Enterprises, prowa-
dzony przez midzynarodow organizacj dziaajc na rzecz ochrony panter nienych,
gatunku zagroonego wyginiciem. W jego ramach spoecznoci yjce w niedostp-
nych grskich rejonach Azji rodkowej uzyskuj moliwo produkcji rkodziea, ktre
nastpnie sprzedawane jest m.in. w ogrodach zoologicznych w Stanach Zjednoczonych.
Warunkiem uczestnictwa w projekcie jest zobowizanie do zaprzestania kusownictwa.
Kady produkt opatrzony jest informacj o projekcie i o tym, e kupujc go wspieramy
bezporednio ludzi yjcych w cikich warunkach i w trudno dostpnych miejscach,
a porednio ochron rzadkich zwierzt. Podobne dziaania mona stosowa do
rozwizywania problemw dotyczcych zrwnowaonego rozwoju rwnie w Polsce.

348
 Powysze odpowiedzialne zachowania konsumentw czsto s motywowane
emocjami. Zdarza si, e tego typu decyzje zostaj podjte pod wpywem impulsu, a ich
charakter ogranicza si do wyboru produktw relatywnie mniej uciliwych dla rodo-
wiska i spoeczestwa lub powizanych ze cile okrelonym celem. Impuls moe zosta
wywoany przez informacje podawane do wiadomoci publicznej, ale take przez
emocjonalnie nacechowane kampanie informacyjne prowadzone przez organizacje
pozarzdowe (por. studium przypadku 14.P1). Wraz z mod na zachowania odpowie-
dzialne wobec rodowiska, na przeomie lat 1980. i 90. pojawi si szereg anglojzycz-
nych poradnikw dla zielonych konsumentw. Ilo prezentowanych w nich
pomysw na zachowania przyjazne dla rodowiska gwatownie rosa (rysunek 14.2),
jeszcze bardziej podgrzewajc emocje zwizane z zachowaniem odpowiedzialnym.
Czsto mechanizm ten wykorzystuj rwnie przedsibiorcy, ktrzy umieszczaj
w swoich komunikatach promocyjnych informacje zwizane ze zrwnowaonym rozwojem
niemajce pokrycia w ich rzeczywistych dziaaniach. Zjawisko to okrelone zostao w jzyku
angielskim sowem greenwash lub bluewash, czyli przemywanie wizerunku firmy na zielono
lub niebiesko. Zachowania tego typu s czsto dyskredytowane przez organizacje pozarz-
dowe, konsumentw, a nawet konkurencj. Dziaania pozorne s wic ryzykowne jeli
wyjd na jaw, mog obrci si przeciwko firmie posugujcej si nieuczciwymi komunika-
tami, co w skrajnym przypadku moe skoczy si bojkotem jej produktw. Dla oddzielenia
prawdziwych i pozornych komunikatw konieczna jest przede wszystkim refleksja nad
zawartymi w nich hasami czsto s one na tyle nacigane, e do ich oceny nie s
potrzebne wyspecjalizowane umiejtnoci ani wiedza (narzdzie 14.N1).

14.
Rysunek 14.2. Wzrost iloci pomysw na porady dla zielonych konsumentw na przeomie lat
1980. i 90.

14. Zrwnowaona konsumpcja 349

 Odpowiedzialna konsumpcja kierowana emocjami moe wic okaza si niewystar-
czajca z punktu widzenia zrwnowaonego rozwoju. Konsumenci, w pewnych obsza-
rach postpujcy odpowiedzialnie pod wpywem emocji, w innych mog postpowa
bezrefleksyjnie nie dysponujc odpowiedni wiedz lub motywacj. Osoba sprzeci-
wiajca si okrutnym praktykom wobec zwierzt, w innych codziennych wyborach
moe nie zastanawia si nad ograniczaniem wpywu na rodowisko lub spoeczestwo.
Zrwnowaona konsumpcja wymaga wic przede wszystkim refleksji, poszukiwania
informacji i odpowiedniej motywacji. Odpowiedzialno ma znacznie wiksze znaczenie,
jeli poparta jest rozsdkiem.

Narzdzie 14.N1.
Ocena komunikatu firmy
Kupujc ten brulion chronisz nasze pol-
skie lasy. Cho takie haso, umieszczone
na opakowaniu zawierajcym trzy zeszyty
w twardych okadkach, moe wydawa
si przekonujce, budzi te podejrzenia.
W jaki sposb przyczyniamy si do
ochrony polskich lasw? Czy nie dzieje
si to kosztem lasw za granic? W tym
przypadku zeszyty wyprodukowano
w Chinach. W wietle naszych rozwaa
nad znaczeniem usug rodowiska (roz-
dzia 1), hipokryzja zwizana z ochron
naszego rodowiska kosztem ich ro- stawowych wtpliwoci, sugerujcych
dowiska jest krtkowzroczna. Jednak
firmy czsto wykorzystuj podobne nie-
uczciwe hasa, prbujc wykorzysta
skonno konsumentw do zakupw
produktw przyjaznych dla rodowiska
i spoeczestwa. Wrd tego typu naci-
ganych dziaa zdarzaj si zarwno
przykady drobne, jak i potne kampa-
nie reklamowe, ktrych koszty niejedno-
krotnie przekraczaj koszty promowa-
nych w ich ramach przedsiwzi (np.
kampania Ecomagination prowadzona
przez General Electric; por. Esty
i Winstston, 2009, s. 138139).
Cho dostpne s liczne rankingi firm
odpowiedzialnych spoecznie, czsto ich
obiektywizm pozostawia wiele do ycze-
nia. Wasne krytyczne spojrzenie na tego
typu komunikaty pozwala na okrelenie
przez indywidualnych konsumentw, czy
s to uczciwe zobowizania, czy tylko gra
pozorw. Prost analiz mona oprze na
najwaniejszych kryteriach, pomagaj-
cych szybko stwierdzi, z jakim charakte-
rem deklaracji mamy do czynienia.
Dziesi podstawowych kryteriw sfor-
muoway we wsplnym raporcie dwie
organizacje promujce odpowiedzialne
dziaania przedsibiorstw: BSR i Futerra
(tabela 14.2). Zaobserwowanie ktrego-
kolwiek z wymienionych kryteriw
powinno wczy u konsumenta poma-
raczowe wiato pojawienie si pod-
konieczno bliszego przyjrzenia si
komunikatowi.
Zgodnie z opisan w kolejnym podroz-
dziale koncepcj konsumpcji rozsdnej,
zrwnowaony rozwj wymaga od konsu-
mentw refleksji nad informacjami, z kt-
rymi stykaj si na rynku. Konieczne jest
zastanowienie si nad jakoci komuni-
katu przekazywanego przez firmy, a take
nad podstawowymi aspektami rodowi-
skowymi i spoecznymi jej dziaalnoci.
Analiza jakoci komunikatu wymaga
przede wszystkim odpowiedzi na pyta-
nia: czy jest jasny?, czy zawiera tre?
(czyli przede wszystkim, czy zawiera
tzw. konkrety wskaniki i dane), czy
jest przekonujcy?. Na najbardziej ele-
mentarnym poziomie wymaga to zasta-
nowienia si, czy uzasadnione jest wyko-
rzystanie w komunikacie sowa zie-
lony, przyjazny dla rodowiska, czy

350
Tabela 14.2. Podstawowe kryteria oceny komunikatu firmy nt. zrwnowaonego rozwoju (Horiuchi
i in., 2009, s. 7)

L.p. Kryterium Opis

1. Niekonkretny jzyk Niejasne sformuowania, bez jasnego znaczenia (np. przyja-

zny dla rodowiska)

2. Zielony produkt Energooszczne arwki w fabryce, ktra przede wszystkim

brudnej firmy zanieczyszcza wod

3. Sugestywne obrazki Obrazki, ktre miayby pokazywa (nieuzasadniony) pozytyw-

ny wpyw na rodowisko (np. kwiaty wyrastajce z kominw)

4. Sformuowania Podkrelanie relatywnie nieistotnego aspektu, podczas gdy

niezwizane z tematem inne istotne obszary nie zostay zazielenione

5. Najlepszy w swej klasie Deklarowanie, e jest si nieco lepszym od konkurencji, cho

konkurencja prawie nic w obszarze zrwnowaonego rozwo-
ju nie robi

6. Niewiarygodne Sprawienie, e produkt jest relatywnie mniej uciliwy dla ro-

sformuowania dowiska nie oznacza, e jest on bezpieczny, np. przyjazne dla
rodowiska papierosy

7. Techniczny jzyk Informacja, ktr mgby zrozumie lub zweryfikowa jedynie

naukowiec lub inny specjalista z danej dziedziny

8. Wymyleni partnerzy Etykieta przypominajca prawdziw etykiet nadawan przez

niezalen organizacj (por. narzdzie 7.N3), ale w rzeczywi-
stoci wymylona

9. Brak dowodw Sformuowanie, ktre budzi wtpliwoci i cho moe by

prawd, nie jest poparte dowodami

10. Kamstwo Zmylone hasa lub dane

zrwnowaony. Przykadem mog by wowe obszary, w ktrych firma powinna

tzw. oferty eko-uytkownikw Allegro,
w ramach ktrych wystawiajcy przed-
miot na aukcj wpacaj dodatkow
opat na fundacj ekologiczn, pro-
wadzon przez waciciela serwisu.
Wikszo przedmiotw wystawionych
na tego typu aukcjach nie ma adnego
zwizku ze zrwnowaonym rozwojem,
a w wielu przypadkach ich wykorzysta-
nie mona wrcz okreli jako sprzeczne
z t koncepcj.
Aspekty rodowiskowe i spoeczne to
najwaniejsze zwizki firmy ze rodowi-
skiem i spoeczestwem, czyli podsta-
podejmowa dziaania dc do zrwno-
waonego rozwoju. Jeli w komunikacie
firma odnosi si do mao istotnych aspek-
tw rodowiskowych, zaniedbujc naj-
waniejsze, prbuje prawdopodobnie
odwrci od nich uwag. Przykadem
moe by reklama banku, ktry chwali
si, e jest liderem w zakresie wykorzy-
stania papieru z recyklingu. Tymczasem
w przypadku banku podstawowy aspekt
14.
rodowiskowy ma charakter poredni
i wie si z wykorzystaniem rodkw
przez osoby i instytucje zacigajce
w tym banku kredyty. Jeli bank udziela

14. Zrwnowaona konsumpcja 351

 kredytw na dziaalno uciliw dla
rodowiska i spoeczestwa, wykorzysta-
nie przeze papieru z recyklingu pozo-
stanie relatywnie nieistotne. Analogiczny
przykad dotyczy zielonego dachu na
fabryce Forda w Dearborn. Cho kosztem
2 mld dol. dokonano modernizacji
budynku zgodnie z nurtem zrwnowao-
nej architektury, nie powinno to odwr-
ci uwagi konsumentw od podstawo-
wego wpywu, jaki Ford powoduje,
dostarczajc samochody zuywajce
duej iloci paliwa.
Przeanalizowawszy podstawowe kry-
teria, konsument moe zastanowi si
nad odpowiedziami na bardziej szczeg-
owe pytania.
1. Czy firma odwouje si do szerszego
kontekstu jej zwizkw z gospo-
dark i rodowiskiem? Prezentowanie
jedynie niewielkiego wycinka dzia-
a moe by prb odwrcenia wych, a take w drodze bezporednich
uwagi od wikszego obrazu.
2. Czy inne dziaania firmy s spjne
z przekazywanym komunikatem?
3. Czy firma odnosi si w swoich
komunikatach do wpywu na prze-
strzeni caego acucha dostaw (por.
rozdzia 7)? Czy wsppracuje
w zakresie zrwnowaonego roz-
woju z dostawcami i odbiorcami?
4. Czy w dziaania wczeni byli rni zarwno korzystne, jak i niekorzystne
interesariusze? Znaczenie partycypa-
cji spoecznej podkrelalimy ju
wielokrotnie, choby w studium
przypadku 1.P3.
5. Czy dziaania te zostay poparte przez
niezalen i wiarygodn instytucj?
Na przykad, czy produkt oznaczony
352
jest etykiet przyznawan w ramach
powszechnie uznawanego programu
eko-etykietowania?
6. Czy najwysze kierownictwo firmy
jest bezporednio zaangaowane
w zagadnienia z zakresu zrwnowa-
onego rozwoju?
7. Jak ta sama firma zachowuje si
w innych krajach? W szczeglnoci
zdarza si bowiem, e firmy w wik-
szym stopniu dbaj o swj wizeru-
nek w krajach rozwinitych, dopusz-
czajc si znaczcych zaniedba
w krajach sabiej rozwinitych.
Cz z powyszych informacji moe
by trudnodostpna dla konsumentw.
Mona ich szuka na stronach interneto-
wych firm, w publikowanych przez nie
raportach, przede wszystkim z zakresu
zrwnowaonego rozwoju, w materiaach
obserwujcych je organizacji pozarzdo-
kontaktw. Ciekawym przykadem tych
ostatnich jest historia jogurtu Actimel,
reklamowanego przez firm Danone suge-
sti, jakoby pijcy go przez dwa tygodnie
mieli poczu rnic, skompromitowa-
nym przez dziennikark Gazety Wyborczej
(Duy Format, 06.12.2004). Na koniec
warto wic zaznaczy, e wiarygodne
informacje na temat firmy i jej dziaa
pochodz czsto nie od niej samej, ale
ze rde zewntrznych. Zdarza si, e
firmy nie chwal si swoimi dziaaniami,
a nawet nie utosamiaj ich ze zrwnowa-
onym rozwojem, co mona zaobserwo-
wa wrd wielu maych i rednich pol-
skich przedsibiorstw.
14.4. Rozsdek
wiadome ksztatowanie wiata przez wybory konsumpcyjne wymaga refleksji na temat
wpywu, jaki kady zakup wywiera na rodowisko i spoeczestwo. Chodzi wic
o zgodno z systemem wartoci konsumenta (np. w odniesieniu do pracy dzieci)
i szeroko rozumianym interesem spoecznym (ktry do pewnego stopnia mona utosami
z interesem indywidualnego konsumenta, np. w odniesieniu do stanu rodowiska).
Realizacj koncepcji zrwnowaonego rozwoju wesprze moe konsumpcja
rozsdna (wiadoma, kierowana rozumem; Kronenberg, 2007a,b). Biorc pod uwag
zalenoci przedstawione w rozdziale 1, stosowne zmiany wzorcw konsumpcyjnych
powinny uwzgldnia ograniczone moliwoci dostarczania gospodarce i spoecze-
stwu usug ekosystemw. Konsumpcja rozsdna uwzgldnia fakt, e istnienie gatunku
ludzkiego ostatecznie zaley od dobrej kondycji rodowiska. Bierze pod uwag dugo-
terminowe interesy caego sytemu, w ktrym obracaj si konsumenci. W praktyce
wie si to z potrzeb uwiadomienia sobie przez konsumentw zwizku midzy ich
zachowaniem a degradacj rodowiska, o ktrej dowiaduj si z mediw.
Oprcz wymienionych w poprzednim podrozdziale zachowa odpowiedzialnych,
konsumpcja rozsdna wymaga przede wszystkim:
ograniczania konsumpcji materialnej;
przestawiania si na konsumpcj funkcji zamiast materii.
Jak wspomnielimy w rozdziaach 1 i 3, konieczne jest ograniczenie skali wpywu na
rodowisko. Konsumpcja rozsdna jest form zmniejszania skali wpywu na poziomie
indywidualnego konsumenta. Najwikszego znaczenia nabieraj tu pytania: czy kupi?,
co kupi?, jak uywa? i jak wyrzuci? (por. Janikowski, 1999, s. 165168; por.
z zasad 3R opisan w podrozdziale 12.1). Wymagaj one zastanowienia si:
czy konsument faktycznie potrzebuje danego produktu;
jak inaczej moe zaspokoi potrzeb, dla ktrej go nabywa;
w jaki sposb moe ograniczy swj wpyw na rodowisko, uywajc produktu
bardziej efektywnie i pozbywajc si go w okrelony sposb.
Konsumpcja rozsdna odpowiada rzeczywistym potrzebom. Na pierwszy plan
wysuwa si wic wystarczalno ograniczanie zbdnych zakupw i innych decyzji
konsumpcyjnych. Do najbardziej oczywistych przykadw obszarw, w ktrych
nadmiernej konsumpcji materialnej relatywnie atwo mona zapobiec, nale produkty
jednorazowego uytku, a wrd nich opakowania. Zastpowanie jednorazowych toreb,
sztucw, naczy, dugopisw, baterii produktami wielokrotnego uytku i unikanie
wyrobw sprzedawanych w wielu warstwach opakowa naley do najprostszych
sposobw ograniczania wpywu na rodowisko. Rozsdny konsument korzysta jedynie
z tej iloci energii, wody i innych zasobw, ktrej faktycznie potrzebuje. Analogicznie,
zdajc sobie spraw, e wytworzenie i uytkowanie kadego produktu wie si
z presj na rodowisko, konsumenci powinni zastanawia si, czy potrzebne s im rne
inne produkty, czsto nabywane pod wpywem impulsu lub chwilowej potrzeby,
a nastpnie przez wikszo czasu nieuywane.3
Konsument powinien wic starannie wybiera pomidzy rnymi sposobami zaspoka-
jania potrzeb, a nie wskimi grupami produktw. W wielu przypadkach tych samych funkcji
14.
mog dostarczy produkty, usugi i inne rozwizania, takie jak wsplne uytkowanie.

3
Warto w tym kontekcie wspomnie o ruchach takich jak dobrowolna prostota (Elgin, 2004), promujcych refleksj nad wyznawa-
nymi wartociami, jako podstawow przesank decyzji konsumpcyjnych. Ich zwolennicy nawizuj czsto do pochodzcych z dale-
kiego wschodu koncepcji, takich jak japoskie taru wo shiru wiedzie, kiedy powiedzie do.

14. Zrwnowaona konsumpcja 353

 Ograniczaniu konsumpcji materialnej towarzyszy moe rozwj gospodarki opartej na funk-
cjonalnoci (podrozdzia 8.2), w ktrej przedmiotem obrotu jest uyteczno lub funkcja
dostarczana przez produkt lub usug, a nie sam produkt w jego materialnej postaci. W tym
celu potrzebna jest gbsza refleksja, ni przy wybieraniu relatywnie mniej uciliwych dla
rodowiska produktw tej samej kategorii. Potrzeba przemieszczania si moe by zaspoko-
jona dziki rnym rodkom transportu, posiadanym na wasno lub udostpnianym
w ramach wiadczonej usugi transportowej (rozdzia 11). W zalenoci od odlegoci,
moliwe jest rwnie przemieszczanie si o wasnych siach. Podobnie jak w przykadzie
sklepu z produktami regionalnymi w odzi, konsument, ktry decyduje si na zakup
wasnego samochodu, tumaczc to zym stanem transportu publicznego, sam przyczynia si
do degradacji tego drugiego (por. rysunek 11.1). Ograniczajc popyt na usugi transportu
publicznego, bierze udzia w tyranii maych decyzji prowadzcej do niedoinwestowania
firmy komunikacyjnej. Rozwizaniem porednim mog by: car sharing lub car pooling,
stanowice form wsplnego uytkowania (por. narzdzie 11.N2).
Wsplne uytkowanie jest jedn z metod zwikszenia efektywnoci wykorzystania
produktu (jak we wspomnianym przykadzie czytania tego samego egzemplarza
gazety przez kilka osb). Inn moe by wyduanie wykorzystania produktu przez
reperowanie lub ulepszanie. Czsto w ten sposb konsumenci mog we wasnym
zakresie wyduy cykl ycia produktu. Alternatyw dla produktw jednorazowych
jest bardziej efektywne wykorzystanie dostpnych produktw przede wszystkim
wielokrotne uytkowanie. Analogicznym przykadem jest bardziej efektywne wyko-
rzystanie energii niezbdnej do funkcjonowania produktw (np. takie ustawienie
lodwki, ktre pozwoli na mniejszy pobr energii) lub niekorzystanie z funkcji
czuwania. Wan rol odgrywa w tym kontekcie badanie kosztw zwizanych
z produktami na przestrzeni caego cyklu ycia (LCC, por. studium przypadku 5.P1).
Ostatecznie konsument musi odpowiedzie na pytanie jak wyrzuci? dany
produkt. Najwaniejsz zasad jest w tym przypadku segregacja odpadw (podroz-
dzia 12.2). Te, ktre si nadaj do dalszego uytkowania, ale ktrych ju nie chcemy,
mona przekazywa innym. To rwnie wydua cykl ycia produktu. Ciekawe s
w tym kontekcie koncepcje wymiany ubra, takie jak warszawska akcja Uwolnij
acha; ksiek tzw. book crossing lub innych przedmiotw, np. w ramach
globalnej sieci Freecycle czy Craigslist. Przedmioty niepotrzebne, ale wci nadajce
si do uytku, mona te oddawa organizacjom pomocy spoecznej. Podobn
funkcj w niektrych krajach peni tzw. wystawki, a take dziaajce na caym
wiecie pchle targi, giedy (rwnie internetowe) oraz punkty skupu i sprzeday
uywanych produktw (komisy, lombardy). Rynki te dotycz zarwno przedmiotw
duej wartoci, np. samochodw, numizmatw, jak i niewiele wartych drobiazgw.
Gwne elementy rynku recyrkulacji w Polsce przedstawi Janikowski (2004,
s. 168171). Analogicznie, szukajc sposobw na ograniczanie popytu na nowe
produkty, konsumenci mog zaopatrywa si w produkty uywane.
Podobny skutek przynosi segregowanie odpadw nieuytecznych z punktu
widzenia dalszej konsumpcji indywidualnej: zuytych opakowa, sprztw
domowych, baterii, odpadw organicznych itd. Kierujc si rozsdkiem, konsu-
menci powinni segregowa te odpady, tak aby moliwe byo ponowne odzyskanie
nadajcych si do uytku ich elementw, zawartych w nich surowcw, czy w osta-
tecznoci, energii. Kady z tych sposobw zagospodarowania odpadw pozwala na
ograniczenie pozyskania ze rodowiska nowych zasobw, a take zmniejszenie
uciliwoci spoecznych zwizanych z ich potencjalnym skadowaniem na

354
wysypisku. Ograniczanie konsumpcji staje si mniej potrzebne, jeli konsumpcja
moe by oparta na cigym wykorzystaniu zasobw znajdujcych si w zamknitym
obiegu w gospodarce. Jednak ze wzgldu na zuycie energii niezbdne do przetwo-
rzenia produktu na surowce, recykling nie zawsze jest podany ze rodowisko-
wego i ekonomicznego punktu widzenia, a dodatkowo jego atrakcyjno ogranicza
staa utrata waciwoci funkcjonalnych poddawanych mu materiaw (downcyc-
ling). Std najlepszym rozwizaniem pozostaje przeciwdziaanie problemom, zanim
powstan (podejcie prewencyjne, por. podrozdzia 1.4).
Rozsdna konsumpcja wymaga od konsumentw indywidualnego poszukiwania
informacji nt. wpywu, jaki poszczeglne formy zaspokajania potrzeb wywieraj na
rodowisko i spoeczestwo na przestrzeni caych cykli ycia (rozdzia 5). Oparte na
LCA deklaracje rodowiskowe i eko-etykiety (narzdzie 7.N3) mog pomc konsu-
mentom w podejmowaniu decyzji, lecz interpretacja dostarczanych przez nie danych
wymaga odpowiedniej wiedzy. Istotnym czynnikiem, branym pod uwag przez
konsumentw, s koszty uytkowania produktw i potencjalne oszczdnoci
zwizane z niszymi rachunkami za prd, gaz, wod i wywz odpadw. Wane s
rwnie informacje o wpywie na zdrowie. Rozsdna konsumpcja przynosi korzyci
zdrowotne, w szczeglnoci w kontekcie zdrowego stylu ycia wyboru mniej
przetworzonych produktw ywnociowych. Rozsdne dziaania obejmuj take
decyzje dotyczce miejsca zakupu (gdzie kupi?). Dua cz wpywu na rodo-
wisko wie si z transportem produktw, co uzasadnia wybr produktw lokal-
nych. Zwaszcza w odniesieniu do produktw ywnociowych, w przypadku ktrych
prostym wyznacznikiem lokalnoci jest sezonowo.
Jak zauwaylimy, odpowiedzialne i rozsdne decyzje mog by podejmowane
w oparciu o kryteria ekonomiczne (jeli ceny odzwierciedlaj spoeczn i rodowiskow
szkodliwo produktw) lub zdrowotne (jeli konsumenci dysponuj odpowiedni infor-
macj). Odpowiedzialne i rozsdne postawy wynikaj jednak rwnie z wewntrznych
przekona konsumentw oraz spoecznie przyjtych wzorcw zachowa. Postawy te zale
m.in. od postpowania innych konsumentw. Im mniej mieci ley na ulicy, tym mniejsze
prawdopodobiestwo, e kolejny przechodzie rzuci miecia. Dla zmiany zachowania
czsto wystarcza wiadomo lub postrzeganie zachowania innych konsumentw moe
to by wrcz tylko wraenie, e inni postpuj w dany sposb. Wane jest wic informo-
wanie opinii publicznej o znanych osobach, ktre postpuj w sposb zrwnowaony,
a take pokazywanie, jak wiele osb ju w ten sposb postpuje. Tyrania maych decyzji
zaczyna wwczas dziaa na korzy zrwnowaonego rozwoju poszczeglne pozy-
tywne dziaania agreguj si, wywoujc znaczce pozytywne zmiany. Kontrola spoeczna,
polegajca na egzekwowaniu norm spoecznych, moe by rwnie narzdziem wpywu na
producentw i usugodawcw, wymagajcym od nich odpowiedzialnego zachowania.
Moe to dotyczy wielu innych zachowa, takich jak korzystanie z transportu publicznego,
oszczdne uycie wody, dbao o przestrze publiczn, wolontariat (por. rozdzia 15).
Powysze motywy pokazuj nam, na co zwraca uwag prbujc zmienia nasze
wasne postawy lub wzorce konsumpcyjne innych osb. Moliwe jest rwnie przy-
zwyczajanie si do zmiany postaw przez grupy konsumentw (narzdzie 14.N2).
14.
Konsumpcja rozsdna moe przyczyni si do zrwnowaonego rozwoju, ale
wymaga ingerencji ze strony wadz, przedsibiorstw i organizacji pozarzdowych.
Ich celem powinno by uwraliwianie i informowanie konsumentw, tak aby zadzia-
ay powysze motywy, a take dostarczanie mechanizmw ekonomicznych, ktre
pomog w podjciu decyzji.

14. Zrwnowaona konsumpcja 355

 Narzdzie 14.N2.
Eko-zespoy
Global Action Plan to midzynarodowa
sie wspierajca edukacj na rzecz
zrwnowaonego rozwoju i zrwnowa-
onej konsumpcji z siedzib w Szwe-
cji <www.globalactionplan.com>. Jednym
z jej najbardziej znanych osigni jest
funkcjonujcy od 1990 r. program eko-ze-
spow, w ramach ktrych grupy konsu-
mentw wsplnie badaj swj wpyw
na rodowisko i wsppracuj w jego ogra-
niczaniu. W Polsce program dziaa od 1997
r. <www.gappolska.org> i adresowany jest
przede wszystkim do szk i indywidual-
nych uczniw (w roku szkolnym 2008/2009
uczestniczyo w nim ponad 18 500 dzieci).
W kadym przypadku zgod na uczestnic-
two musz jednak wyrazi rodzice, ktrzy
wsppracuj pniej z dziemi we wdraa- wzajemnie si motywowa i wspiera.
niu wypracowanych rozwiza.
Program ma na celu zmniejszenie zuy-
cia zasobw i energii, ograniczanie odpa-
dw i ochron przyrody, a take promowa-
nie szeroko rozumianego zrwnowao-
nego stylu ycia. Zalecane jest prowadzenie
eko-zespou przez 67 miesicy, co pozwala
na zmian wybranych nawykw i obserwa-
cj zmian. Dla uwidocznienia osignitych
efektw zaleca si prowadzenie pomiarw
zuycia energii i innych form korzystania
ze rodowiska na pocztku i na koniec
realizacji programu.
Uczestniczce w programie zespoy
otrzymuj podrczniki zawierajce podsta-
wowe sugestie dotyczce dziaa na rzecz
zrwnowaonego rozwoju, a nastpnie
magazyny zawierajce dalsze sugestie oraz
aktualne informacje z dziaalnoci innych
eko-zespow. Dostpne s rwnie porad-
niki dla nauczycieli i instruktorw, chc-
cych zaangaowa si w prowadzenie tego
programu na szersz skal. Podstaw dzia-
a jest w kadym przypadku praca zespo-
owa, tak aby uczestnicy zespou mogli
Dodatkowo stworzony zosta program
Reporterzy eko-zespow, ktry obok
dziaa podejmowanych w ramach eko-
zespow wymaga upowszechniania podej-
mowanych dziaa w szkole, spoecz-
noci lokalnej, internecie, czy innymi
kanaami. Skierowany jest do uczniw
starszych klas.

14.5. Podsumowanie
Wiedzc, e jako konsumenci wywieramy znaczcy wpyw na otaczajc rzeczywi-
sto i e kada decyzja si liczy mamy moliwo kreowania pozytywnego
i negatywnego wpywu. Konsumenci mog decydowa: czy kupi?, co kupi?,
jak uywa? itd. i swoimi wyborami wpywa na poda. Mog te aktywizowa si
w ruchach konsumenckich lub obywatelskich, czemu przyjrzymy si w nastpnym
rozdziale. Silniejsza kontrola spoeczna uniemoliwiaby konkurowanie przez nisze
standardy spoeczne lub zwizane z ochron rodowiska. Przygldanie si wyda-
wanej zotwce z kadej strony nie musi oznacza wydawania jak najmniej ale jak
najlepiej.
Jak zauwaylimy w rozdziale 1, decyzje konsumpcyjne podejmowane s czsto
w oparciu o system cen, ktry nie uwzgldnia kosztw zewntrznych dziaalnoci
gospodarczej, a na dodatek w warunkach ograniczonego dostpu do informacji.
Zmiany struktury konsumpcji wymagaj wic urealnienia systemu cen i patnoci
(np. patno wg zuycia, a nie ryczatem) oraz doskonalenia przepywu informacji.
Polityka powinna rwnie promowa rne strategie i narzdzia skierowane na
poprawianie jakoci oraz dostpnoci informacji dotyczcej wpywu produktw na

356
rodowisko i najmniej uciliwego dla rodowiska sposobu korzystania z nich.
W tym kontekcie wane s dziaania edukacyjne, podejmowane przez organizacje
pozarzdowe (studium przypadku 14.P1), ale rwnie na rnym poziomie edukacji
formalnej.
W przypadku produktw, ktrych konsumpcji nie da si unikn ani zastpi
usugami, stworzy naley odpowiednie systemy zwrotu i gospodarowania nimi po
zakoczeniu ich uytecznego ycia. W sytuacji, gdy po zakoczeniu eksploatacji
produkty byyby zwracane i poddawane stosownej utylizacji, argumentowa mona, e
wypeniy swoj funkcj (dostarczyy usugi), a zasoby z ktrych byy stworzone wyko-
rzysta mona dla innego celu.
Ostatecznie instrumenty, jakie mona wykorzysta do promowania zrwnowaonej
konsumpcji obejmuj przede wszystkim (Jackson, 2005, s. 128132):
tworzenie warunkw sprzyjajcych podejmowaniu zrwnowaonych decyzji
przez konsumentw, np. atwa dostpno infrastruktury do segregacji odpadw
i informacji na ten temat;
kontekst instytucjonalny, w tym regulacje wymuszajce na producentach spe-
nianie odpowiednich standardw;
kontekst spoeczny i kulturowy, w tym normy i oczekiwania spoeczne oraz kody
etyczne;
dobre przykady promowane przez biznes, lokalne spoecznoci i sektor
publiczny.
W ramach ostatniego z powyszych dziaa, wan rol mogoby odegra przemy-
cenie idei zrwnowaonej konsumpcji do kultury masowej. Dobrym pomysem mogoby
by przedstawienie tej idei w popularnych serialach, ktre wywieraj przemony wpyw
na zachowania konsumentw. Pokazanie postaw i przykadw zawartych w tej ksice
(segregacja odpadw, przemieszczanie si rowerem, dziaalno na rzecz wsplnoty
lokalnej lub na rzecz zieleni w miecie), jako reprezentowanych przez bohaterw
serialu, prawdopodobnie w wikszym stopniu przyczynioby si do ich rozpowszech-
nienia, ni jakiekolwiek akademickie wykady. Podobne metody stosowano w wielu
krajach, m.in. dla rozwizywania wanych problemw spoecznych. Na przykad dzie
po tym, jak w 2000 r. bohater jednego z najbardziej popularnych seriali w Meksyku
zapisa na kurs pisania i czytania, poniewa nie chcia duej pozostawa analfabet,
w caym kraju na podobne kursy zapisao si wier miliona ludzi, a po kilku odcinkach
w sumie 840 tys. (Brown, 2001, s. 227).

rda praktyczne
<www.youthxchange.net> przewodnik po zrwnowaonej konsumpcji przygotowany
przez dwie agendy ONZ (UNEP i UNESCO).
<www.unep.org/themes/consumption> strona internetowa UNEP, zawierajca materiay
nt. zrwnowaonej konsumpcji.
<www.ekonsument.pl> strona internetowa kampanii Kupuj odpowiedzialnie, prowa-
dzonej przez Polsk Zielon Sie.
<www.fairtrade.org.pl> strona internetowa Koalicji Sprawiedliwego Handlu.
14.
<www.greenwashingindex.com> strona internetowa prowadzona przez EnviroMedia
Social Marketing i University of Oregon promujca krytyczne podejcie do komuni-
katw firm dotyczcych zrwnowaonego rozwoju.
Horiuchi, R., Schuchard, R., Shea, L., Townsend, S. (2009), Understanding and preventing
greenwash: a business guide, Londyn: BSR i Futerra.

14. Zrwnowaona konsumpcja 357

 Pytania
1. Podaj przykady pozytywnego i negatywnego dziaania tyranii maych decyzji
w odniesieniu do zagadnie spoecznych i rodowiskowych.
2. Dlaczego najwaniejsz decyzj, jak podejmuj konsumenci starajc si postpo-
wa zgodnie z zasadami zrwnowaonego rozwoju, jest odpowied na pytanie czy
kupi?
3. Za pomoc jakich mechanizmw ekonomicznych polityki zrwnowaonego roz-
woju mona promowa odpowiedzialne i rozsdne zachowania konsumentw?
4. Jakie obszary edukacji konsumentw na rzecz zrwnowaonego rozwoju s w Pol-
sce najlepiej, a jakie najsabiej rozwinite?
5. W jaki sposb konsumenci mog wywiera wpyw na firmy? Podaj co najmniej
10 przykadw.
6. Jakie kryteria oceny dziaalnoci firmy s twoim zdaniem najbardziej adekwatne?
Dlaczego? Jakie kryteria, inne w stosunku do tych, do ktrych nawizalimy w narz-
dziu 14.N1, mona jeszcze zaproponowa?
7. Na jakie zagadnienia zwrcilibymy uwag, oceniajc komunikaty dotyczce zrw-
nowaonego rozwoju producenta samochodw, paliw i kredek, firmy kurierskiej,
sieci sklepw i firmy zaopatrujcej mieszkacw miasta w wod? Odwoaj si do
informacji zawartych w czci II i III ksiki.
8. Podaj przykad firmy, ktr postrzegasz jako postpujc zgodnie z zasadami zrw-
nowaonego rozwoju. Czy firm t mona uzna za zrwnowaon, stosujc kryte-
ria i pytania przedstawione w narzdziu 14.N1?

358
Studium przypadku 14.P1.
Edukacja konsumentw prowadzona przez organizacje
pozarzdowe w Polsce
Jedn z gwnych barier dla rozwoju zrwnowaonej konsumpcji jest brak wiedzy
konsumentw na temat koniecznoci i moliwoci wywierania przez nich wpywu na
otoczenie (por. podrozdzia 1.4). Korzystajc z wzorw wypracowanych przez organi-
zacje dziaajce za granic, a take wytyczajc wasne drogi, polskie organizacje poza-
rzdowe prbuj zwiksza wiedz konsumentw w tym zakresie. Rozpowszechniaj
w tym celu informacje nt. wpywu produktw i zwyczajw konsumpcyjnych na rodo-
wisko, a w szczeglnoci promuj zachowania odpowiedzialne i rozsdne. Najwiksz
aktywno w tym obszarze przejawia Polska Zielona Sie, ktra prowadzi kampani
Kupuj odpowiedzialnie, a take fundacja WWF Polska, realizujca szereg dziaa skie-
rowanych bezporednio do konsumentw. Zanim omwimy te przykady, przyjrzymy
si bardziej oglnie edukacji prowadzonej przez organizacje pozarzdowe, a take
zapoznamy si z szeregiem podobnych dziaa.
We wprowadzeniu do czci II zauwaylimy, e organizacje pozarzdowe wywie-
raj duy wpyw na dziaania przedsibiorstw w obszarze zrwnowaonego rozwoju.
Wpyw ten wynika gwnie z informowania, edukowania i ewentualnej mobilizacji
konsumentw do dziaa przeciwko firmom postpujcym nieodpowiedzialnie.
Dziaalno niektrych organizacji ma charakter konfrontacyjny (kontrola dziaa firmy,
poczona z bezporedni presj i zachcaniem konsumentw do ewentualnego bojkotu
firmy i jej produktw; np. Greenpeace). W innych przypadkach celem jest bardziej
oglne wywieranie wpywu skierowane nie na konkretne firmy, ale na zwyczaje
konsumpcyjne indywidualnych osb (np. Polska Zielona Sie). Wanym obszarem dzia-
alnoci wielu organizacji pozarzdowych jest wreszcie oglna edukacja nt. przyrody
i spoeczestwa oraz ich znaczenia dla zwykego czowieka. Poniej skoncentrujemy si
na dziaaniach o charakterze informacyjnym i edukacyjnym majcych na celu zapro-
ponowanie konsumentom pomysw i zachcenie ich do podejmowania dziaa.
Ponisze przykady (wymienione w kolejnoci alfabetycznej) ilustruj rnorodno
dziaa z zakresu edukacji konsumentw, podejmowanych przez organizacje pozarz-
dowe w Polsce.
Fundacja Aeris Futuro Kalkulator CO2 narzdzie suce konsumentom do
pomiaru emisji CO2 zwizanych z ich stylem ycia, poczone z informacjami na
temat moliwoci ograniczania tych emisji <www.aeris.eko.org.pl>.
GAP Polska pogram Eko-zespow (por. narzdzie 14.N2).
Greenpeace projekt Zagroone gatunki na sprzeda pitnujcy sprzeda
w dziaajcych w Polsce sklepach zagroonych gatunkw morskich i wytworzonych
z nich produktw <www.greenpeace.org/poland/co-robimy/morza-i-oceany>.
Klub Gaja program Czy wiesz co jesz?, zwracajcy uwag na dobrostan
zwierzt hodowlanych, a w jego ramach np. projekt Kupuj jajka z gow doty-
czcy umieszczonych na jajkach oznacze <www.klubgaja.pl/zwierzeta/
czy_wiesz_co_jesz>.
14.
Koalicja na rzecz Sprawiedliwego Handlu dziaania promujce ide i produkty
sprawiedliwego handlu (studium przypadku 14.P2).
Polska Akcja Humanitarna projekt Modnie i etycznie, zwracajcy uwag
konsumentw na to, gdzie, przez kogo i w jakich warunkach zostay wyproduko-
wane noszone przez nich ubrania <www.modnieietycznie.pl>.

14. Zrwnowaona konsumpcja 359

 W ramach wymienionych przykadw, organizacje tworzyy strony internetowe,
publikoway raporty, organizoway konferencje prasowe, a take warsztaty dla aktywi-
stw, nauczycieli i innych zainteresowanych. Przedstawione przykady dziaa odwouj
si nie tylko do emocji, ale i do rozsdku konsumentw; promuj wic konsumpcj
rozsdn, a nie tylko odpowiedzialn. Na najwiksz skal podobne dziaania prowa-
dzone byy przez Polsk Zielon Sie i WWF.
Polska Zielona Sie: Kupuj odpowiedzialnie
Polska Zielona Sie to koalicja krajowych organizacji pozarzdowych. Dziki dugiej
historii i duej skali dziaania, kampanie PZS stanowi wany przykad dziaa z zakresu
promowania zrwnowaonej konsumpcji. Od pocztku czono je z edukacj w zakresie
praw konsumentw.
Gwnym produktem, wok ktrego tworzono t kampani, byy poradniki Dobre
zakupy (od 2003 r. wydane kilkukrotnie). Cho poradniki te odwouj si do wanych
zagadnie, na ktre powinni zwraca uwag konsumenci, a take porwnuj ze wzgldu
na te zagadnienia gwne produkty konsumpcyjne dostpne na rynku, to ich uytecz-
no dla polskiego konsumenta jest ograniczona. W gwnej mierze poradniki te opieraj
si na publikacji The good shopping guide, wydanej przez brytyjsk organizacj konsu-
menck ECRA w 2002 r. Odnosz si wic czsto do produktw niedostpnych na
polskim rynku, a obecnie s take nieaktualne.
W 2007 r. w ramach PZS wydano kolejny poradnik, Kupuj odpowiedzialnie, napisany
przez polskie autorki (Huma i Krzystkiewicz, 2007), skierowany do uczniw szk ponad-
podstawowych. Cho informacje zostay uaktualnione, i w tym przypadku przywoywane
s gwnie rda zagraniczne, czciowo odwoujce si do marek niedostpnych na
polskim rynku. Odniesienia do sytuacji typowo polskiej wci s ograniczone, a warto
poradnika, podobnie jak w poprzednim przypadku, wynika przede wszystkim ze zwra-
cania uwagi na oglne zagadnienia zwizane ze zrwnowaon konsumpcj. Dodatkow
zalet poradnika Kupuj odpowiedzialnie s materiay do prowadzenia lekcji.
Inne przykady wydawnictw PZS z zakresu zrwnowaonej konsumpcji to
poradniki:
Jak kupowa, by nie da si upolowa (Huma, 2006), zwracajcy uwag na
rne formy nacisku i manipulacji stosowane przez producentw i podkrelajcy
znaczenie wiadomych, rozsdnych decyzji konsumentw;
Zielone znaki, czyli jak wybra produkty przyjazne rodowisku (Znaniecki,
2003), informujcy o programach eko-etykietowania (por. narzdzie 7.N3);
Prawa konsumentw w kontekcie ochrony rodowiska (Stoczkiewicz, 2003),
przedstawiajcy instytucje i podstawowe przepisy prawne dotyczce ochrony
konsumentw.
Wok poradnikw stopniowo pojawiay si kolejne dziaania, ktrych najwaniej-
szym elementem sta si portal <www.ekonsument.pl>. Na portalu pojawiaj si infor-
macje nt. zrwnowaonej konsumpcji, konsumenci mog korzysta z odnonikw do
innych stron z tego zakresu, dostpne s rwnie poradniki PZS w wersji elektronicznej.
W ramach kampanii w 10 miastach prowadzone s take Regionalne Punkty
Informacyjno-Edukacyjne, w ktrych zainteresowani mog dowiedzie si wicej nt.
zrwnowaonej konsumpcji. Dodatkowo, w latach 20062007 w ramach oglnopol-
skiego projektu Co mody konsument wiedzie powinien?, PZS opracowaa trzy porad-
niki dla uczniw szk rnych poziomw z zakresu ich praw i obowizkw jako konsu-
mentw, a take przeprowadzia 480 szkole.

360
WWF: Jaka ryba na obiad?, Zrbmy dobry klimat, Ty decydujesz
WWF to najwiksza na wiecie organizacja pozarzdowa zajmujca si ochron rodo-
wiska. Od pocztku okresu transformacji gospodarczej bya aktywna w dziedzinie
ochrony przyrody w Polsce, a w 2000 r. powsta jej polski oddzia. W ostatnich latach
fundacja WWF Polska wczya si rwnie w edukacj konsumentw, czego efektem
s opisane poniej trzy przykady. WWF prowadzi akcje na du skal dziki swej orga-
nizacji pracy, kontaktom z mediami i dowiadczeniom zagranicznym.
Jednym z obszarw dziaalnoci WWF w Polsce jest ochrona Batyku, w tym dzia-
ania na rzecz zrwnowaonego rybowstwa (por. studium przypadku 1.P2). W ramach
tych dziaa WWF dy do uwiadomienia konsumentom, e ich indywidualne decyzje
maj znaczenie z punktu widzenia ochrony morza i jego zasobw. W 2008 r. opubliko-
wane zostay poradniki dla konsumentw Jaka ryba na obiad? i Dania z ryb. Ciemna
strona pozyskiwania darw morza. Pierwszy omawia rne gatunki ryb ze wzgldu na
stopie ich zagroenia, dzielc je na trzy kategorie:
zielone (niezagroone przeowieniem, zalecane do konsumpcji);
te (na temat ktrych informacje s niepene lub ktrych sposb poowu jest
uciliwy dla rodowiska, w zwizku z czym lepiej powstrzyma si od ich
konsumpcji);
czerwone (zagroone i wice si ze szczeglnie uciliwymi dla rodowiska
formami pooww, ktrych konsumpcji naley unika; wrd nich dorsz).
Drugi poradnik ilustruje szkody wyrzdzane w rodowisku i zwizane z tym marno-
trawstwo zasobw, towarzyszce pozyskiwaniu skadnikw szeciu popularnych
w Europie potraw z ryb i owocw morza (filet z fldry, paella z owocw morza, pasta
z homara, smaony dorsz, stek z miecznika, sushi z tuczyka). Zwraca uwag na
problemy, takie jak: przeowienie, nielegalne poowy i szkodliwe metody pooww.
W obu poradnikach wykorzystane zostay materiay publikowane przez WWF rwnie
w innych krajach. Cho ich publikacja zbiega si w czasie z problemami omwionymi
w studium przypadku 1.P2, wymienione poradniki nie powiciy dorszowi wicej uwagi
ni innym gatunkom, ktrych znaczenie w polskiej kuchni jest bez porwnania mniejsze.
Prowadzona od 2006 r. kampania Zrbmy dobry klimat zwraca uwag na powi-
zanie indywidualnych decyzji konsumpcyjnych ze stanem klimatu. Podkrela znaczenie
kadej decyzji i pomaga ogranicza ich negatywne skutki. W jej ramach wydano
poradnik Jak oszczdza energi w domu zawierajcy praktyczne wskazwki doty-
czce wyboru urzdze zuywajcych energi oraz takiego ich uytkowania, aby zuycie
energii ograniczy. Informacje te zostay przedstawione w szerszym kontekcie (porw-
nanie zuycia energii przez poszczeglne urzdzenia), tak aby wiedzie, na ktre naley
pooy szczeglny nacisk. Zawarte w dokumencie wyliczenia pokazuj moliwe do
uzyskania oszczdnoci, dziki zastosowaniu energooszczdnych urzdze. Podobnie
jak w innych krajach europejskich, WWF wspiera w Polsce serwis internetowy <www.
topten.info.pl>, ktry porwnuje efektywno energetyczn rnych produktw

14.
konsumpcyjnych, a take ich dugookresowe koszty eksploatacji.
Trzecim przykadem edukacji Polakw przez WWF jest kampania Ty decydujesz
zachcajca do udziau w konsultacjach spoecznych (por. narzdzie 1.N3 i studium
przypadku 1.P3). Jej celem jest uwiadomienie indywidualnym osobom moliwoci
wpywu na dotyczce ich projekty inwestycyjne i dokumenty prawne oraz zachcenie
do ksztatowania w ten sposb wasnego otoczenia. WWF informuje o prawie do
uzyskania informacji na temat stanu rodowiska oraz do wypowiedzenia si na temat
planowanych dziaa i inwestycji majcych na ten stan wpyw i uzyskania odpowiedzi.

14. Zrwnowaona konsumpcja 361

 Postulaty zgoszone przez obywateli powinny by podawane do publicznej wiadomoci,
wraz z informacjami o ich przyjciu lub odrzuceniu (z uzasadnieniem).
Podsumowujc powysze przykady, organizacje pozarzdowe pomagaj konsu-
mentom w podejmowaniu decyzji zgodnych z koncepcj zrwnowaonej konsumpcji.
Ich oddziaywanie wie si z brakiem powiza z firmami (niezalenoci) i zwizan
z tym wiarygodnoci. Dziaalno w organizacjach pozarzdowych utosamiana jest
czsto z dziaaniem na rzecz dobra wsplnego lub porzdku publicznego (por. rozdzia
15). Organizacje tego typu przyczyniaj si do umacniania kapitau spoecznego
w ramach prowadzonych przez nie dziaa edukacyjnych. Jak dotd jednak opieray si
w tych dziaaniach przede wszystkim na materiaach opracowanych w innych krajach.
Szersze wykorzystanie materiaw przygotowanych z myl o specyfice polskiego rynku
i konsumenta moe uatrakcyjni t ofert edukacyjn.
Pytania
1. Jakie warunki musz zosta zachowane, aby wsparcie przez organizacje pozarz-
dowe odpowiedzialnych i rozsdnych decyzji konsumentw byo wiarygodne? Jak
ocenisz sytuacj, w ktrej wybrana organizacja promowaaby konkretn firm, pro-
dukt lub usug?
2. Jakie krajowe przykady mogyby sta si podstaw polskiego wydania poradnika
z zakresu zrwnowaonej konsumpcji?

362
Studium przypadku 14.P2.
Rynek produktw sprawiedliwego handlu w Polsce4
Jedn z form bezporedniego zaangaowania konsumentw w krajach rozwinitych na
rzecz poprawy warunkw ekonomicznych, spoecznych i rodowiskowych w krajach
rozwijajcych si jest sprawiedliwy handel. Konsument wiadomie wybiera produkt
wysokiej jakoci, dziki czemu wspiera producentw w krajach rozwijajcych si, otrzy-
mujc jednoczenie warto dodan w postaci wiadomoci odpowiedzialnego zakupu.
Dotychczas sprawiedliwy handel rozwija si przede wszystkim w krajach rozwinitych,
zwaszcza w Europie Zachodniej, jednak popularno tej koncepcji ronie rwnie
w Polsce.
Na czym polega sprawiedliwy handel?
Sprawiedliwy handel (fair trade) definiuje si jako partnerstwo, ktre dy do wikszej
rwnoci w handlu midzynarodowym. W porwnaniu z handlem konwencjonalnym,
oferuje lepsze warunki dla producentw i pracownikw w krajach rozwijajcych si.
Produkt moe by przedmiotem sprawiedliwego handlu, jeli producent zapewni
godne warunki zatrudnienia,5 ochron rodowiska oraz lokalnej kultury. Istniej szcze-
gowe standardy dotyczce poszczeglnych produktw, ich jakoci i sposobw prze-
twarzania. Producentom, ktrzy speni wymagania sprawiedliwego handlu, przysuguj
nastpujce korzyci:
cena pokrywajca koszty oraz zapewniajca zysk;
czciowa zapata z gry;
kontrakty pozwalajce na dugoterminowe planowanie produkcji;
premia na inwestycje wspierajce rozwj lokalny (np. szkoy).
Idea sprawiedliwego handlu odwouje si zatem do koncepcji zrwnowaonego
rozwoju, poprzez powizanie wymogw dla producentw (dotyczcych ochrony rodo-
wiska i kwestii spoecznych) z zapewnieniem rodkw do ich realizacji. rodki pochodz
od konsumentw w krajach rozwinitych, gotowych paci wysze ceny za produkty
tego typu. Decyduj si na to, poniewa sprawiedliwy handel zapewnia warto dodan
w postaci gwarancji, e dostawcy produktw traktowani s uczciwie i z nalenym
szacunkiem. Dodatkow wartoci jest wiadomo przyczyniania si do zrwnowao-
nego rozwoju. Konsumpcj tak okreli mona jako odpowiedzialn i rozsdn.
Od koca lat 1980. nastpowa proces instytucjonalizacji sprawiedliwego handlu.
Pocztkowo w poszczeglnych krajach funkcjonoway oddzielne organizacje, ktre
stopniowo zacieniay wspprac, by ostatecznie uzgodni wsplny system certyfikacji
produktw na zgodno z kryteriami sprawiedliwego handlu. Gwn rol w zakresie
ustalania standardw i certyfikacji produktw odgrywa dziaajca od 1997 r. Fairtrade
Labelling Organisations International (FLO). FLO jest wacicielem najbardziej popular-
nego znaku sprawiedliwego handlu (przykad eko-etykiety; narzdzie 7.N3). Znak spra-
wiedliwego handlu (rysunek 7.2) umieszczany jest na produktach, ktre speniaj
kryteria ustanawiane przez FLO. Na koniec 2008 r. takich produktw byo ponad 6000.
Podobnie jak w przypadku innych programw eko-etykietowania, tu rwnie powstay
systemy alternatywne wobec FLO. Cz produktw, okrelanych jako produkty sprawie-
14.
dliwego handlu, nie posiada oznakowania lub sprzedawana jest ze znakami wasnymi
producentw lub dystrybutorw. Cho przywieca im podobna idea, kryteria nie s tak
4
Tekst jest skrcon i uaktualnion wersj poprzedniej analizy (Kronenberg, 2008).
5
Chodzi przede wszystkim o nie zatrudnianie dzieci, przestrzeganie praw czowieka oraz standardw ustanowionych przez
Midzynarodow Organizacj Pracy (ILO), rwnouprawnienie kobiet i mczyzn oraz uczciw pac.

14. Zrwnowaona konsumpcja 363

 jasne i przejrzyste, jak te stosowane przez FLO. W niektrych przypadkach standardy s
rozwijane i nadzorowane przez mniejsze organizacje zajmujce si sprawiedliwym
handlem, zrzeszone w International Fair Trade Association (IFAT). Znaki IFAT s nadawane
organizacjom, a nie poszczeglnym produktom. Wymienione organizacje podejmuj
jednak wsplne dziaania na rzecz promocji sprawiedliwego handlu.
Popularno produktw sprawiedliwego handlu stale ronie, m.in. na skutek
wsparcia, jakie koncepcji tej udzielaj instytucje ponadnarodowe, w tym instytucje UE.
Nie ogranicza si ono do deklaracji (Komisja Europejska oraz Parlament Europejski
kilkakrotnie wymieniy sprawiedliwy handel jako jedn z istotnych form pomocy dla
krajw rozwijajcych si), ale obejmuje rwnie pomoc finansow dla organizacji zajmu-
jcych si ustanawianiem i wdraaniem standardw dla produktw.
Najwaniejszym rynkiem dla produktw sprawiedliwego handlu jest Europa
Zachodnia. W ujciu bezwzgldnym, najwysze poziomy sprzeday rejestrowane s
tradycyjnie w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych, a w odniesieniu do udziau
w rynku prym wiod Szwajcaria6 i Holandia. Podobnie jak w poprzednich latach
i w 2008 r., mimo kryzysu, sprzeda produktw sprawiedliwego handlu rosa, a na dzie-
wiciu z najwikszych rynkw zwikszya si o 40% i wicej.
Sprawiedliwy handel w Polsce
Jak pokazuje dowiadczenie zdobyte w krajach Europy Zachodniej, popularno produktw
sprawiedliwego handlu jest cile powizana ze znajomoci jego podstawowych zasad.
Std kluczowe dla powodzenia tej koncepcji w Polsce jest informowanie konsumentw na
temat tego, czym jest sprawiedliwy handel i do czego prowadzi nabywanie pochodzcych
z niego produktw. Cho pojawia si w Polsce coraz wicej informacji i wydarze zwiza-
nych ze sprawiedliwym handlem, pochodzce z niego produkty wci s rzadkoci,
a krajowi sprzedawcy i konsumenci wiedz na ich temat niewiele. Jednak w najbliszych
latach sprawiedliwy handel stanie si prawdopodobnie bardziej popularny.
W 2003 r. utworzono w Polsce przedsibiorstwo Smak Wolnoci, sprzedajce kaw
pochodzc z meksykaskiego stanu Chiapas. Cho nie posiadaa ona certyfikatu spra-
wiedliwego handlu, zasady jej wytwarzania i dystrybucji byy zblione do tych, ktrym
podlegaj produkty certyfikowane. Po kilkunastu miesicach przedsibiorstwo zawiesio
dziaalno.
W celu podnoszenia wiadomoci polskiego spoeczestwa w zakresie sprawiedli-
wego handlu w lutym 2004 r. powoano do ycia Stowarzyszenie Sprawiedliwego
Handlu Trzeci wiat i My. Stowarzyszenie zajmowao si przede wszystkim dziaalno-
ci informacyjn i edukacyjn, a od 2006 r. rwnie sprzeda produktw sprawiedli-
wego handlu (jest gwnym dostawc na polskim rynku, rysunek 14.3).7 Na skutek
stara Stowarzyszenia, na podstawie umowy z FLO, w Polsce zarejestrowany zosta znak
sprawiedliwego handlu. Stowarzyszenie prowadzi sklep internetowy, oferujc ok. 250
produktw, ktre rozprowadza rwnie do sklepw detalicznych w kilku miastach.
Skala dziaalnoci Stowarzyszenia jest zbyt maa, by sprowadza towary bezporednio
do Polski, sprowadza je wic z rynku niemieckiego, co przekada si na wysokie ceny.
Krokiem w kierunku powoania krajowej organizacji certyfikujcej, ktra mogaby
by partnerem dla FLO i bezporednio importowa produkty, byo utworzenie w 2009
r. Koalicji Sprawiedliwego Handlu. Stworzyo j 11 organizacji pozarzdowych, wrd
nich grupa eFTe, Polska Akcja Humanitarna, Polska Zielona Sie i Stowarzyszenie
6
Np. ponad poowa bananw sprzedawanych w Szwajcarii posiada znak sprawiedliwego handlu.
7
Dla porwnania, wiatowa sprzeda tych produktw w 2008 r. wyniosa odpowiednio: kawy 65 808 ton; herbaty 11 467 ton;
ryu 4685 ton; cukru 56 990 ton (FLO, 2009, s. 23).

364
Sprawiedliwego Handlu Trzeci wiat i My. W maju 2009 r. czonkowie koalicji zorgani-
zowali obchody wiatowego dnia sprawiedliwego handlu (w Polsce odbyy si one ju
po raz czwarty). Prowadzone s wsplne dziaania edukacyjne, majce na celu zwik-
szenie wiedzy o sytuacji krajw rozwijajcych si i sprawiedliwym handlu.
Nieliczne produkty sprowadzane s rwnie przez niezalenych dystrybutorw.
Pojawiaj si zwaszcza w sklepach z ywnoci ekologiczn jako produkty atestowane,
ktrych nie moe zaspokoi poda krajowa (np. kakao i jego przetwory lub kawa).
Produkty sprawiedliwego handlu s bowiem czsto certyfikowane jako produkty rolnictwa
ekologicznego. Wynika to z faktu, i spenienie wymogw zwizanych z ochron rodo-
wiska ustanowionych przez organizacje zajmujce si sprawiedliwym handlem niemal
pokrywa si z kryteriami dla rolnictwa ekologicznego. Relatywnie niewielkim nakadem
mona stworzy dodatkow korzy dla ostatecznego konsumenta.

Dane dotycz produktw sprzedawanych przez Stowarzyszenie Sprawiedliwego Handlu Trzeci

wiat i My.
Rysunek 14.3. Sprzeda wybranych produktw sprawiedliwego handlu w Polsce (kg)
(Rzeczpospolita, 04.05.2009)

Przykadem innych dziaa, majcych na celu promocj sprawiedliwego handlu, s

powicone mu konferencje i seminaria (np. w listopadzie i grudniu 2005 r. na uniwer-
sytetach: warszawskim i dzkim i konferencja w listopadzie 2008 r., w czasie ktrej
omawiano moliwo utworzenia Koalicji). Pojawiy si rwnie nieliczne artykuy na
temat sprawiedliwego handlu, jak dotd przede wszystkim w periodykach wydawanych
przez organizacje zajmujce si zagadnieniami spoecznymi lub zwizanymi z ochron
rodowiska oraz w publikacjach powiconych tematyce rozwoju gospodarczego
w ujciu midzynarodowym. Teksty odnoszce si do produktw sprawiedliwego
handlu pojawiy si rwnie w wydanych przez Polsk Zielon Sie poradnikach Dobre
zakupy i Kupuj odpowiedzialnie (studium przypadku 14.P1). W 2008 r., w ramach
14.
wsppracy midzy wiksz iloci organizacji zainteresowanych tematyk sprawiedli-
wego handlu, przyszli czonkowie Koalicji przygotowali szereg materiaw edukacyj-
nych.8 Zdarzaj si rwnie informacje na ten temat w rodkach masowego przekazu.

8
Publikacje i materiay edukacyjne przygotowane przez czonkw Koalicji dostpne s na stronie internetowej <www.fairtrade.org.pl>.

14. Zrwnowaona konsumpcja 365

 Perspektywy rozwoju rynku
Fakt, i pierwsze produkty sprawiedliwego handlu s dostpne na polskim rynku oraz to, e
podejmowane s dziaania informacyjne i promocyjne dotyczce tej formy handlu pokazuje,
e stworzone zostay podstawy dla dalszego rozwoju rynku. Porwnanie wielkoci sprze-
day w Polsce i w krajach Europy Zachodniej, w ktrych rynek sprawiedliwego handlu
wci dynamicznie ronie, pokazuje due moliwoci rozwoju tego rynku w naszym kraju.
Cho dotychczas podstawowym kanaem dystrybucji produktw sprawiedliwego
handlu byy sklepy z atestowan ywnoci ekologiczn, rol t przejmuj redniej wiel-
koci sieci dystrybucji (np. delikatesy Bomi). Produkty te stopniowo wchodz rwnie
do oferty duych sieci handlowych. Jednak poza sieciami, ktre na caym wiecie
prowadz aktywn sprzeda tych produktw (jak Marks & Spencer), s to dziaania
odizolowane. Rozszerzenie sprzeday produktw sprawiedliwego handlu na obecne
w Polsce midzynarodowe sieci handlowe moe wynika z odgrnych decyzji, podj-
tych przez zagraniczne zarzdy owych sieci lub kumulujcych si dziaa informacyj-
nych i lobbingowych, prowadzonych przez rosnc ilo organizacji zajmujcych si
problemami rozwoju krajw najuboszych. Informacje na temat tych problemw
i produktw powinny by kierowane m.in. do menederw sieci handlowych.
Do dystrybucji wczaj si rwnie lokale gastronomiczne, zwaszcza kawiarnie
i herbaciarnie, a w przyszoci moe rwnie cukiernie. Moliwe jest, wzorem niekt-
rych rynkw zagranicznych, utworzenie niezalenej sieci dystrybucji produktw spra-
wiedliwego handlu przez Koalicj Sprawiedliwego Handlu lub ktr z jej organizacji
czonkowskich. Dziaania organizacji pozarzdowych znajd bowiem w kocu odzwier-
ciedlenie w popycie zgaszanym przez konsumentw, co stanowi bdzie ostateczny
argument za uruchomieniem poday.
Wzrostu popularnoci produktw sprawiedliwego handlu spodziewa si mona
zwaszcza wrd ludzi modych i wyksztaconych, ktrzy w najwikszym stopniu skonni
s dokonywa spoecznie i ekologicznie odpowiedzialnych wyborw konsumpcyjnych.
Szczeglnie prawdopodobne wydaje si zgaszanie popytu na tego typu produkty przez
uczniw i studentw, co moe si wiza z tworzeniem na wzr brytyjski oddolnych
inicjatyw promujcych sprawiedliwy handel w szkoach i uczelniach.
Prawdopodobnie roczne przyrosty sprzeday w najbliszych latach bd znaczce,
co wynika przede wszystkim z niskiego poziomu wyjciowego. Zdobycie przez produkty
sprawiedliwego handlu znaczcego udziau w rynku wydaje si jednak mao prawdopo-
dobne z uwagi na bariery, na jakie napotyka wiadoma konsumpcja w Polsce.
Bariery
Wrd podstawowych barier dla rozwoju sprawiedliwego handlu w Polsce wymieni
naley nastpujce czynniki:
brak wiedzy na ten temat wrd konsumentw;
niska sia nabywcza;
przekonanie, e problemy spoeczne i ekologiczne w Polsce powinny by rozwi-
zane w pierwszej kolejnoci.
Brak wiedzy na temat sprawiedliwego handlu stanowi istotn barier, ale stosun-
kowo najatwiej jest j pokona sprzyjaj temu wyej opisane dziaania. Brak wiedzy
widoczny jest nie tylko po stronie konsumentw, ale rwnie sprzedawcw. Przykadowo
osoba prowadzca sklep, w ktrym w cigej sprzeday znajduj si produkty spra-
wiedliwego handlu, nie znaa znaczenia znaku Fair Trade i nawet nie syszaa
o koncepcji sprawiedliwego handlu. Produkty te znajdoway si w sprzeday jako

366
posiadajce atest rolnictwa ekologicznego. Kiedy jednak osoby, ktre przedtem nie
znay sprawiedliwego handlu, dowiaduj si o obowizujcych w jego ramach zasadach,
ich zainteresowanie ronie.
Trudniejsz do pokonania barier jest niska sia nabywcza polskich konsumentw.
Potwierdzaj to wyniki bada przytoczone w podrozdziale 14.2. Produkty sprawiedli-
wego handlu naley wic kierowa do wiadomych grup spoecznych osb interesu-
jcych si zdrowym stylem ycia i rozwojem osobowoci. Jednak, jak zauwaylimy,
ceny produktw sprawiedliwego handlu w Polsce s obecnie wysze ni w Europie
Zachodniej i w przyszoci z pewnoci ulegn obnieniu na skutek rozwoju rynku
i dziaa Koalicji, majcych na celu bezporedni import do Polski.
Bariera w postaci przekonania, e problemy spoeczne i ekologiczne w Polsce s
blisze krajowym konsumentom i powinny by rozwizane w pierwszej kolejnoci
pojawia si w analogicznej formie rwnie w niektrych krajach Europy Zachodniej.
Aby sprosta temu problemowi, sieci sklepw sprawiedliwego handlu wprowadziy do
obrotu rwnie produkty wytwarzane w krajach rozwinitych. Udzia tych ostatnich nie
mg przekracza 10% iloci produktw sprowadzanych z krajw rozwijajcych si. Od
produktw krajowych wymagano odpowiedniej jakoci oraz spenienia kryteriw ekolo-
gicznych i spoecznych. Powinny by take atrakcyjne dla konsumentw; przede
wszystkim jednak nie mog konkurowa z produktami pochodzcymi z krajw rozwija-
jcych si (Jeudy, 1998, s. 64).
By moe promocj sprawiedliwego handlu mona poczy z akcentowaniem koniecz-
noci i moliwoci rozwizania analogicznych problemw w kraju. Gdyby organizacje
tworzce Koalicj zidentyfikoway marginalizowane i upoledzone spoecznie grupy poten-
cjalnych producentw i wczyy ich produkty do swej oferty, stworzyyby dodatkow moli-
wo dla aktywizacji odpowiedzialnych konsumentw. W wikszoci przypadkw produkty
krajowe i zagraniczne nie konkurowayby midzy sob produkty sprawiedliwego handlu
to w wikszoci produkty egzotyczne, ktrych nie wytwarzaj polscy producenci.
Wymienione bariery, cho istotne, wydaj si traci na znaczeniu. Ronie poziom
wiadomoci polskich konsumentw, w tym rwnie w zakresie sprawiedliwego handlu.
Istnieje grupa konsumentw zaangaowana spoecznie, gotowa paci wysze ceny za
produkty speniajce okrelone kryteria i ci wanie konsumenci inicjuj zakupy produktw
sprawiedliwego handlu. Te dziaania, podobnie jak wymienione w tekcie Snow Leopard
Enterprises, mobilizuj konsumentw do korzystania ze swej siy nabywczej dla zmie-
niania wiata. Problemy spoeczne i ekologiczne w Polsce przesdzaj o tym, e podobny
system ma racj bytu w odniesieniu do produktw krajowych. Produkty pochodzce
z krajw rozwijajcych si mogyby, przynajmniej w pocztkowym okresie, stanowi jedynie
uzupenienie dla produktw wytwarzanych w kraju. Podjte dotychczas inicjatywy, a take
potencjalne naladowanie wzorcw pochodzcych z krajw Europy Zachodniej, prowadz
do rozwoju rynku produktw sprawiedliwego handlu rwnie w Polsce.
Pytania
1. Jakie krajowe produkty mogyby by przedmiotem handlu analogicznego do mi-
dzynarodowego sprawiedliwego handlu? Dlaczego?
2. Jak oceniasz moliwoci podjcia przez polskie szkoy, uczelnie i miasta dziaa, ktrych
14.
zwieczeniem byoby nadanie im tytuw szk, uczelni i miast sprawiedliwego handlu?
3. Producenci i pracownicy w krajach rozwijajcych si powtarzaj, e nie potrzebuj
litoci, a jedynie uczciwego i sprawiedliwego handlu. Jak inaczej konsumenci w kra-
jach rozwinitych mog im pomc, gosujc za pomoc swoich portfeli?

14. Zrwnowaona konsumpcja 367

 Rozdzia 15.
Sieciowe dziaania obywatelskie
15.1. Wprowadzenie
Co skania ludzi do podjcia dziaania obywatelskiego? W pewnych przypadkach wystar-
czajcym bodcem jest bezporednia odczuwalno problemu spoecznego. Kiedy kto
buduje autostrad obok nowopostawionego domu, ktry mia by oaz spokoju lub gdy
kto wycina las sucy okolicznym mieszkacom jako miejsce rekreacji, ludzie rw si
do dziaa zwanych nie na moim podwrku. Dziaania takie mona krytykowa za
zbyt wsk perspektyw, niemniej mog by zacztkiem szerszego ruchu spoecznego.
Czasami do dziaania porywaj ludzi charyzmatyczni przywdcy, jak Gandhi, dajcy
przykad swym yciem. To ludzie, o jakich coraz trudniej w czasach popiechu i domi-
nacji politycznych konkursw piknoci nad rzeczywist debat nt. dobra wsplnego.
Wreszcie do dziaania moe skoni ludzi ch samorealizacji. Cigle trafiaj si bowiem
osoby, ktre chc robi w yciu co poza prac, zaoeniem rodziny, uczestnictwem
w yciu religijnym i maj ochot zabra si za niekiedy mao wdziczne zajcie, jakim jest
zmienianie wiata. Jeli jeste jedn z takich osb, rozdzia ten powsta z myl o tobie.
Aby czowiek podj dziaania obywatelskie, musi przede wszystkim uwierzy, e
jest w stanie zmieni wiat, zaczynajc od swego najbliszego otoczenia (podrozdzia
15.2). Jednym z pierwszych krokw moe by praca wolontariusza w lokalnej organi-
zacji pozarzdowej lub instytucji dobroczynnej. Idea wolontariatu cieszy si w Polsce
cigle ma popularnoci, wedug bada z 2007 r. (CBOS, 2007b) jedynie 5% dorosych
Polakw pracowao przynajmniej kilka razy w roku jako wolontariusze. Polacy znacznie
chtniej udzielaj komu pomocy rzeczowej (44%) i przekazuj pienidze na cele dobro-
czynne (43%). Dla porwnania, w Stanach Zjednoczonych w 2008 r. wolontariacko
pracowao 26,4% dorosych obywateli, wypracowujc 8 mld godzin pracy spoecznej,
ktrej warto szacowano na 162 mld dol. (CNCS, 2009). Amerykaski socjolog Robert
Putnam (2008, s. 197) zauwaa, i wolontariat, czyli robienie czego dobrego dla
innych, sprzyja wytwarzaniu kapitau spoecznego, ktry oznacza sieci kontaktw
spoecznych robienie czego z kim (podrozdzia 15.3). W tym rozdziale nacisk
kadziemy na formy dziaania z innymi, zakadanie stowarzyszenia na rzecz zrwno-
waonego rozwoju lub grupy nieformalnej, dcej do rozwizania lokalnych problemw
spoecznych. Dla ilustracji omawianych zagadnie posuymy si studiami przypadku:
Grupy Pewnych Osb, lokalnej sieciowej grupy podejmujcej zagadnienia poprawy
jakoci ycia w miecie (15.P1), oraz przedsibiorcy spoecznego, propagatora wsi tema-
tycznych, Wacawa Idziaka i sieci jego wsppracownikw (15.P2).
Form aktywnoci obywatelskiej jest te angaowanie si w ruchy spoeczne, ktre
liczni badacze okrelaj jako egalitarne formy aktywnoci politycznej, podejmowanej
przez ludzi nie majcych wadzy, majtku i sawy (Zirakzadeh, 1997, s. 5). Ruchy
spoeczne zajmuj si dziaalnoci edukacyjno-popularyzatorsk i dialogiem z wadzami,
a w skrajnych sytuacjach mog stosowa dziaania prowadzce do politycznej konfron-
tacji okupowanie budynkw, blokowanie drg czy przywizywanie si do drzew. Ich
aktywno, nawet jeli nie jest zgodna z prawem, wiadczy o obywatelskim zaangao-
waniu, a take moe pozytywnie wpywa na budowanie kapitau spoecznego.1

1
R. Putnam wyrnia skonno do protestw politycznych jako jeden z 13 czynnikw pozytywnie skorelowanych z kapitaem
spoecznym.

368
Rosncy na znaczeniu trzeci sektor oznacza form instytucjonalizacji dziaalnoci obywa-
telskiej (podrozdzia 15.4). Organizacje pozarzdowe realizuj coraz wicej zada
publicznych i wywieraj wpyw na polityk spoeczn, kulturaln lub w zakresie ochrony
rodowiska. Wanym czynnikiem, sprzyjajcym rozwizywaniu problemw spoecz-
nych, jest kreatywno, umiejtno niekonwencjalnego spojrzenia na wyzwanie
(podrozdzia 15.5).
Globalizacja i zmiany, jakim podlega spoeczestwo, takie jak nowe formy
pracy lub rozwj nowoczesnych rodkw komunikacji, sprzyjaj okrelonym dzia-
aniom obywatelskim, a utrudniaj inne. Szczeglnie istotna jest wzrastajca mobil-
no ludzi (podrozdzia 15.6) trudno jest budowa silne stowarzyszenia
ssiedzkie w sytuacji, gdy przecitny czowiek kilkakrotnie zmienia miejsce
zamieszkania. Std do coraz bardziej nomadycznych spoeczestw w krajach
rozwinitych pasuje aktywizm internetowy, wykorzystujcy portale spoeczno-
ciowe (narzdzie 15.N1).

15.2. Uwierzmy, e wiat da si zmieni!

Aby zacz dziaania obywatelskie, trzeba najpierw uwierzy, e jestemy w stanie
zmieni co w wiecie, w ktrym yjemy: w naszym miecie, na wsi, ulicy, podwrku.
Ludzie, a w szczeglnoci Polacy, maj tendencj do pesymizmu i niewiary, wol
narzeka na politykw ni podj aktywne dziaanie obywatelskie. Zapewne kady
z czytelnikw zetkn si w swym otoczeniu z osobami, ktre powtarzaj: nie zawr-
cisz Wisy kijem lub radz nie porywa si z motyk na soce. Na pewnej dzkiej
ulicy mieszkacy mieli silne przekonanie, e nigdy nie powstanie plac zabaw dla
dzieci, poniewa nigdy go nie byo. Kiedy kto prbowa go stworzy, ale mu si nie
powiodo. Perspektywa stworzenia placu zabaw powrcia, gdy na ulicy pojawili si
nowi, aktywni ludzie.
Albert Einstein zauway, e czsto wszyscy wiedz, e czego zrobi nie
mona. Ale przypadkowo znajduje si jaki nieuk, ktry tego nie wie. I on wanie
dokonuje odkrycia. Podobnie jak w przypadku odkry naukowych, tak w przy-
padku skutecznego rozwizywania problemw spoecznych, musi znale si kto,
kto nie wiedzia, e co jest niemoliwe. Czsto s to osoby z zewntrz, ktre
potrafi wyj poza granic, jak to okreli socjolog Alfred Schutz, wiata oczywi-
stego danej spoecznoci, na ktry skadaj si podstawowe interpretacje rzeczywi-
stoci i bezrefleksyjne przekonania (por. omwienie modeli mylowych w podroz-
dziale 2.1). Einstein wskaza na kolejn wan prawidowo: problemy wspcze-
snego wiata nie mog by rozwizane na poziomie mylenia, na ktrym zostay
stworzone. Aktywni ludzie, zmieniajcy rzeczywisto, zdobywaj si bowiem
na inny sposb mylenia, np. patrz na konflikt z perspektywy winwin, w ktrej
wszystkie strony mog zyska. Tam gdzie wszyscy wok widz star obor, oni ju
widz przysze centrum kultury i aktywnoci. Socjolodzy zwizani z nurtem spoecz-

15.
nego konstruktywizmu dostrzegli, e ludzie wcale nie yj w jednej obiektywnej
rzeczywistoci, lecz sami nieustannie interpretuj wiat i, rozmawiajc ze sob,
dochodz do wsplnych znacze (por. podrozdzia 2.2). Z punktu widzenia dziaa
na rzecz zrwnowaonego rozwoju, modele mylowe (przekonania o naturze
wiata) i kategorie, jakimi si posugujemy, maj bardzo due znaczenie dla powo-
dzenia naszych dziaa. Zagadnienie opowieci szerzej omwimy w przypadku idei
wsi tematycznych i dziaalnoci Wacawa Idziaka i jego wsppracownikw (studium
przypadku 15.P2).

15. Sieciowe dziaania obywatelskie 369

 15.3. Znaczenie kapitau spoecznego i wzajemnego
zaufania
Pojcie kapitau spoecznego zrobio w ostatnich latach byskotliw karier
w naukach spoecznych. Jeden z autorw tego pojcia, Pierre Bourdieu, okreli
w ten sposb zbir aktualnych i potencjalnych zasobw, ktre s poczone w mniej
lub bardziej trwa sie zinstytucjonalizowanych stosunkw spoecznych, wzajemnej
zalenoci i uznania (Frykowski, 2005, s. 21). Drugi wany prekursor tego pojcia,
James Coleman, zdefiniowa kapita spoeczny jako jeden z zasobw okrelajcych
potencja jednostki, zwizany z jej relacjami w obrbie rodziny i spoecznoci, sprzy-
jajcy jej edukacji i socjalizacji (Frykowski, 2005, s. 30). Kapita spoeczny wedug
Colemana przyjmuje dwie postaci: zobowiza i kanaw informacyjnych (Theiss,
2007, s. 1415). Czowiek, pomagajc innym, dysponuje bowiem zasobem poten-
cjalnie odwzajemnionej pomocy, a majc liczne kontakty z innymi, atwiej jest mu
zdobywa niezbdne informacje, znale prac lub zapewni du frekwencj na akcji
spoecznej. Normy i efektywne sankcje spoeczne stanowi form kapitau spoecz-
nego, gdy zwikszaj prawdopodobiestwo odwzajemnienia.
Duy wkad w charakterystyk pojcia kapitau spoecznego wnis Robert
Putnam. Punktem wyjcia byo dla niego spostrzeenie znaczcego spadku uczest-
nictwa we wsplnotach spoecznych, takich jak kluby krglarskie i brydowe, orga-
nizacje absolwentw, kluby ssiedzkie. W Polsce mona dostrzec podobne procesy
w postaci zamykanych wiejskich wietlic, szk, gminnych orodkw kultury.
W Irlandii mwi si, e jeli parafia nie jest w stanie wystawi swej druyny w gr
hurling, narodowy sport Irlandczykw, wie wkrtce moe wymrze. Istnienie
15-osobowych lokalnych zespow, zasilanych przez modych chopcw, wiad-
czyo o ywotnoci lokalnej spoecznoci. W grskich terenach Hiszpanii mona
znale wiele opuszczonych wiosek. Zazwyczaj gdy emigracja mieszkacw docho-
dzia do punktu, gdy trzeba byo zamkn szko, w cigu kilku lat wie znikaa.
Putnam bada wpyw rnych czynnikw na spadek obywatelskiego zaangao-
wania w Stanach Zjednoczonych w latach 19652000. Wrd najwaniejszych
wyrni zmian pokoleniow, telewizj i powstanie pokolenia telewizyjnego oraz
niekontrolowane rozrastanie si miast i przepracowanie Amerykanw (Putnam,
2008, s. 468).
Najwaniejszym rozrnieniem dokonanym przez Putnama jest oddzielenie
kapitau spoecznego spajajcego (ekskluzywnego, bonding) od kapitau spoecz-
nego czcego (inkluzywnego, bridging). Rnica midzy nimi zaley od stosunku
do obcego. Kapita spajajcy suy cementowaniu spjnoci grupy i wzmacnia
tosamo, ktra ma jednak charakter wykluczajcy dla obcych. Kapita spoeczny
spajajcy kojarzony moe by z, waciwym szczeglnie polskim maym miastom
i wsiom, familistycznym, a nie obywatelskim typem uspoecznienia (Miszalska
i Piotrowski, 2006, s. 152). Wrd przykadw tego typu grup, Putnam (2008, s. 40)
podaje etniczne organizacje bratniej pomocy, kocielne grupy czytelnicze kobiet
czy kluby krglarskie. Z polskiej perspektywy moglibymy zaliczy do tego typu
kapitau spoecznego np. lokalne kluby kibica czy klub biznesu.
czcy kapita spoeczny z kolei oznacza skierowanie si na zewntrz
i obejmuje ludzi z rnych odamw spoecznych. Przykadw dostarczaj stowa-
rzyszenia promujce idee o charakterze uniwersalistycznym (ochrona rodowiska
lub prawa czowieka). artobliwie mona powiedzie, e gdy wejdziemy do

370
nieznanego nam baru na przedmieciu i w tym momencie spojrz na nas i zamilkn
wawe rozmowy, raczej mamy do czynienia z kapitaem spajajcym. Gdy z kolei
przywitaj nas i zaprosz na piwo, dominuje kapita czcy. Putnam przestrzega
jednak przed negatywnym ocenianiem kapitau spajajcego. Ma on dobre strony,
np. zwiksza poczucie bezpieczestwa, lecz moe prowadzi do antagonizmw
zewntrzgrupowych. Przykadowo, w rdmieciu odzi modzie z jednej ulicy
tworzy bandy oparte na wzajemnym zaufaniu i cementujcej je wrogoci wobec
modziey z ssiedniej ulicy kibicw konkurencyjnego klubu pikarskiego. Sieci
czce lepiej speniaj inne potrzeby ni bezpieczestwo, na przykad su do
wykorzystywania zewntrznych aktyww i rozprzestrzeniania informacji (Putnam,
2008, s. 4041). Kapita spajajcy odwouje si czsto do wzajemnoci okrelonej:
zrobi co dla ciebie, a ty pomoesz mi w przyszoci. Kapita czcy odwouje si
raczej do zasady uoglnionej wzajemnoci: pomagam tobie i oczekuj, e w przy-
szoci kto inny zrobi co dla mnie.
Przykadami sieci spoecznych opartych na uoglnionej wzajemnoci, w ktrych
odwdziczamy si innym czonkom sieci, s: system surfowania po kanapach
(couchsurfing) oferowania noclegw i towarzystwa podrnym i bank czasu
system bezgotwkowej wymiany przysug. Wedle danych z lipca 2009 r., dziki
portalowi internetowemu <www.couchsurfing.org>, szerzcemu wzajemne zrozu-
mienie pomidzy jednostkami reprezentujcymi rnorodne kultury, odbyo si
1,25 miliona udanych wizyt, powstao 1,5 mln nowych przyjani, z czego 90 000
zostao okrelonych jako bliskie. Obecnie w Polsce dziaa okoo 20 bankw czasu
sieci, w ktrych ludzie pomagaj sobie, oferujc rne przysugi: porady prawne
i yciowe, pomoc w remoncie lub nauk jzykw obcych. Inicjatywy maj najcz-
ciej charakter lokalny i su integracji mieszkacw i budowaniu zaufania.
Niestety ostatnio katowicki urzd skarbowy odpowiedzia tamtejszemu bankowi
czasu, e kada udzielona bezpatnie przysuga powinna by opodatkowana wedug
jej wartoci rynkowej (Rzeczpospolita, 14.09.2009). Podejcie to wydaje si tym
bardziej nieuzasadnione, e banki czasu wyrczaj pastwo w budowaniu zaufania,
realizujc wany cel polityki spoecznej.
W przypadku sektora obywatelskiego kluczowe znaczenie ma zaufanie
spoeczne. Jak bowiem ludzie maj dziaa razem, skoro nie s w stanie sobie
zaufa? Zdaniem Daniela Golemana, umiech, wzajemna yczliwo i zaufanie
stanowi spoeczn infrastruktur, ktr trzeba naprawia, podobnie jak napra-
wiamy chodniki czy oczyszczalnie ciekw (Idziak, 2008, s. 151). Socjolog Piotr
Sztompka (2007, s. 263) wyrni dwa rodzaje kultur: cynizmu i zaufania. Kultura
cynizmu to rozpowszechnione w zbiorowoci obowizujce przekonania
o powszechnym braku wiarygodnoci, uzasadniajce nieufno i podejrzliwo jako
waciw postaw. Lekarstwem na bolczki powodowane przez t kultur ma by
wedle Sztompki kultura zaufania, czyli rozpowszechnione w zbiorowoci reguy
normatywne, wymagajce ufnoci i wiarygodnoci, egzekwowane przez sankcje
spoeczne.
Polska jest cigle daleka od wytworzenia kultury zaufania. Zaledwie 7% Polakw
15.
zadeklarowao zaufanie do organizacji pozarzdowych, podczas gdy w Europie
Zachodniej ksztatuje si ono na poziomie 3045%, a w Kenii i Meksyku ponad 50%
(CBOS, 2006). Spord wybranych 20 pastw jedynie Brazylijczycy mieli mniejsze
zaufanie do swego rzdu ni Polacy, a Argentyczycy i Rosjanie do biznesu (CBOS,
2006). Bardziej ni rzdowi, Polacy ufaj wadzom lokalnym, lecz jedynie 21%

15. Sieciowe dziaania obywatelskie 371

 w duym stopniu, a 56% w maym, przy czym najbardziej nieufn grup jest modzie
(CBOS, 2007a). Jeeli chodzi o oglne zaufanie do ludzi, w Polsce poczwszy od
1992 r. ksztatuje si ono na poziomie ok. 10% i jest nisze ni w prawie wszystkich
krajach UE (najwiksze jest w krajach skandynawskich, gdzie osiga rednio okoo
70%; Czapiski i Panek, 2006, s. 259). Na dodatek 89% Polakw nie dziaa aktywnie
w adnej organizacji, choby kole parafialnym czy klubie (CBOS, 2007a).
Putnam (2008, s. 158159) wskaza, e w wytwarzaniu kapitau spoecznego
spore znaczenie odgrywaj dwa rodzaje wizi spoecznej formalne i nieformalne.
Posuy si kategoriami z jzyka jidysz, kojarzc wizi formalne z macherami
ludmi powodujcymi, e co si dzieje we wsplnocie, czsto wyposaonymi
w wyszy status spoeczny, dobrymi obywatelami, dziaajcymi w oficjalnych
organizacjach spoecznych, branowych i charytatywnych. Wi nieformalna
zwizana jest ze szmucerami ludmi, ktrzy spdzaj dugie godziny niefor-
malnie rozmawiajc i komunikujc si i ktrych obywatelskie zaangaowanie ma
mniej ukierunkowany i bardziej elastyczny charakter. Szmucerzy czsto organizuj
kolacje dla swoich przyjaci, grywaj w karty, bywaj w barach, a chtnie przy
okazji dyskutuj na tematy spoeczne. Kategorie te nie wykluczaj si wzajemnie,
czsto jednak ktry z tych typw dziaania okazuje si dominujcym u jednostek
i grup. Putnam obserwuje w amerykaskim spoeczestwie stopniowy zanik oficjal-
nych dziaa zwizanych z macherami, a rozwj nieformalnych kontaktw, szmu-
cerowania. W przypadku Polakw: 10% to aktywni szmucerzy, ktrzy czsto urz-
dzaj przyjcia i spotkania nieformalne, 45% robi to kilka razy w roku, ale a 30%
nigdy nie zaprasza znajomych (CBOS, 2007b).
Kapita spoeczny, podobnie jak kapita materialny i ludzki, moe by rwnie
uyty w celach antyspoecznych. Czym s mafie i gangi, jeli nie sieciami ludzi
opartymi na wzajemnym zaufaniu? Putnam (2008, s. 39) podaje skrajny przykad
terrorysty Timothyego McVeigha, ktry wysadzi w 1995 r. budynek administracji
publicznej w Oklahoma City, a powodzenie swej akcji zawdzicza rozlegej sieci
przyjaci. Niemniej, istnieje wiele pozytywnych inicjatyw sucych budowaniu
kapitau spoecznego. Ekonomici zdali sobie spraw, e istnienie klimatu wzajem-
nego zaufania znacznie obnia koszty inwestycji, a wynikajca z zaufania otwarto
zwiksza kreatywno. Ponadto, dobre relacje midzyludzkie zapewniaj szybszy
obieg informacji. Kapita spoeczny jest wreszcie szczeglnie istotny dla dziaa
sektora obywatelskiego.

15.4. Znaczenie sektora obywatelskiego w Polsce

Dokumenty i manifesty, wyznaczajce podstawowe ramy zrwnowaonego rozwoju
wskazuj, i aby zapewni sprawiedliwo midzypokoleniow i uczyni nasz styl
ycia bardziej przyjaznym dla rodowiska, dziaania musz by podejmowane
zarwno przez pastwa (sektor pastwowy), firmy (sektor prywatny), jak i zwykych
obywateli (sektor spoeczny, inaczej obywatelski). W Agendzie 21 znajdujemy
wrd priorytetw umocnienie roli organizacji pozarzdowych partnerw
w dziaaniach na rzecz trwaego i zrwnowaonego rozwoju (punkt 27).
Znaczenie sektora obywatelskiego w poszczeglnych krajach rni si w zale-
noci od ustroju, kultury, historii. Przykadowo, w krajach skandynawskich obywa-
tele maj wiksze zaufanie do pastwa i oczekuj z jego strony szerszej gamy
dziaa ni w krajach anglosaskich. Nie ulega wtpliwoci, i sektor obywatelski
ronie w skali globu, a proces ten daje si zaobserwowa rwnie w Polsce.

372
Rysunek 15.1. Obszary dziaania organizacji pozarzdowych w Polsce w 2008 r.

Wedle danych z I kwartau 2008 r., w rejestrze REGON zarejestrowanych byo

58 237 stowarzysze i 9106 fundacji, ich zrnicowanie tematyczne obrazuje rysunek
15.1. W sektorze pozarzdowym w Polsce znajduje zatrudnienie ok. 120 tys. osb.
W przeliczeniu na pene etaty, daje to 65 tys. miejsc pracy. Niepokojc tendencj jest
spadek liczby wolontariuszy, osb pracujcych dla dobra wsplnego bez wynagro-
dzenia ich odsetek wrd dorosych Polakw zmniejszy si z 21,9% w 2006 r. do
13,2% w 2007. We wszystkich polskich stowarzyszeniach, cznie z Ochotniczymi
Straami Poarnymi, organizacjami branowymi i hobbystycznymi (np. wdkarze),
zrzeszonych jest dzi nie wicej ni 4 mln osb ok. 13% dorosych Polakw
(Gumkowska i Herbst, 2008).2
W tym miejscu naley jednak przestrzec przed uproszczeniem, polegajcym na uto-
samieniu iloci stowarzysze i fundacji ze spoeczestwem obywatelskim i wnioskowa-
niem o jakoci kapitau spoecznego ze wzgldu na poziom czonkostwa. Po pierwsze,
niektre organizacje pozarzdowe to instytucje tworzone przez due firmy, majce na celu
kreowanie wizerunku ich sponsorw jako przyjaznych dla rodowiska (tzw. ekociema,
greenwash) czy zaangaowanych spoecznie (bluewash; por. narzdzie 14.N1). Po drugie,
organizacje pozarzdowe mog sta si de facto agencjami, ktre realizuj zadania
powierzone przez administracj publiczn, a ich hierarchiczna struktura moe bardziej
upodabnia je do instytucji pastwowych ni poziomych, egalitarnych struktur lokal-
nych zrzesze. Organizacje pozarzdowe, by si rozwija i utrzyma swe biura i etaty,
konkuruj midzy sob, walczc o ograniczone fundusze publiczne. W konsekwencji
instytucje pastwowe, za pomoc polityki dawania grantw na wyznaczone zadania,
porednio okrelaj zakres problemw podejmowanych przez organizacje pozarz-
15.
dowe. Po trzecie, cz organizacji to korporacje zawodowe, ukierunkowane na cele
branowe, przykadowo Stowarzyszenie Technikw i Inynierw Grnictwa liczy
2
Dane, dotyczce polskiego sektora pozarzdowego, zbierane s w bazie danych Klon/Jawor i prezentowane na stronie
<www.civicpedia.ngo.pl>.

15. Sieciowe dziaania obywatelskie 373

 14 000 czonkw (Gumkowska i Herbst, 2008, s. 9). Wreszcie, bardzo aktywne jednostki
czsto uczestnicz w kilku organizacjach jednoczenie, znacznie poprawiajc statystyki
aktywnoci obywatelskiej caego spoeczestwa.
W dziaaniach obywatelskich kluczowe znaczenie ma zdolno do wsppracy.
Zdolno ta moe by wiczona ju w szkole. Przykadowe programy obywatelskiej
aktywizacji i wsppracy uczniw prowadzi np. Centrum Edukacji Obywatelskiej.
Organizacja ta oferuje programy takie jak: @ktywista majcy zainteresowa
uczniw internetowym aktywizmem (por. narzdzie 15.N1) oraz Patrz i zmieniaj
zwizany z edukacj globaln i poznaniem praw czowieka i obywatela.

Narzdzie 15.N1.
Internet a dziaania obywatelskie
Internet, podobnie jak kreatywno, to
narzdzie, ktre moe by wykorzystane
do rnych celw: promocji konsumpcyj-
nego stylu ycia, jak i do zwikszania
aktywnoci obywatelskiej. Dziki umie-
jtnemu wykorzystaniu internetu, w 1995
r. miliony mieszkacw wiata dowie-
dziay si o wystpieniu Indian z meksy-
kaskiego stanu Chiapas i ich walce
o prawo do wody, ziemi, pracy i kultywo-
wania wasnej kultury, co spowodowao
powstanie wielu komitetw solidarnoci.
Wedle hiszpaskiego socjologa Manuela
Castellsa, yjemy w spoeczestwie sieci,
ktre cechuje rozwj nowoczesnych
rodkw komunikacji i dominacja usug
w dziaalnoci gospodarczej. Lokalne
organizacje obywatelskie cz si
w wielkie midzynarodowe sieci, czemu
sprzyja wykorzystanie internetu. Due
globalne organizacje pozarzdowe maj
miliony czonkw, jak Greenpeace, WWF
czy Friends of the Earth. Greenpeace,
organizacja stawiajca sobie za cel m.in.
zahamowanie zmian klimatycznych,
ochron oceanw i lasw, rozwj natu-
ralnych rde energii i zrwnowaonego wiecie. Odmiennie, ruch pro-choice
rolnictwa, jest sieci zrzeszajc 2,6 mln
czonkw w ponad 40 pastwach. WWF,
najwiksza midzynarodowa organizacja
ochrony przyrody, skupia ponad 5 mln
czonkw i dysponuje 90 biurami na
5 kontynentach. Midzynarodow sieci,
dziaajc w 51 pastwach, jest Ashoka.
Mona j okreli jako sie sieci, gdy
grupuje organizacje krajowe, ktre te s
sieciami.
Wizi, wytwarzane przez wirtualne
czonkostwo, warto podda analizie jako-
ciowej. W wypadku masowych organi-
zacji spoecznych dziaajcych na rzecz
zrwnowaonego rozwoju, mamy do
czynienia z czonkostwem opartym na
identyfikacji symbolicznej, ktre Putnam
(2008, s. 261) przeciwstawia czonko-
stwu opartemu na sieciach osobistych.
Ten amerykaski socjolog porwnywa
popularne w Stanach Zjednoczonych
i wzajemnie antagonistyczne ruchy na
rzecz prawa do aborcji (pro-choice)
i antyaborcyjny (pro-life). Podobnie jak
w Polsce, ruch pro-life ma siln struktur
opart na sieciach osobistych i kontak-
tach bezporednich, zbudowan wok
majcych wysoki kapita spoeczny struk-
tur parafialnych. W jego wypadku eks-
perci od kampanii stosuj tzw. strategi
walki ldowej, kadc gwny nacisk na
rozpowszechnianie informacji drog kon-
taktw osobistych i spotka w realnym
zrzesza gwnie pojedyncze osoby z wiel-
kich skupisk miejskich, w zwizku
z czym stosuje dopasowan do rodowisk
mao zasobnych w kapita spoeczny
strategi walki powietrznej, gwnie za
porednictwem mediw. Zazwyczaj
ludzie, ktrzy s mobilizowani bez uycia

374
osobistych sieci, s bardziej niestali
w swym czonkostwie i aktywnoci,
poniewa sabsza jest kontrola spoeczna
ze strony najbliszego otoczenia i skonni
s do mniejszych powice.
Putnam (2008, s. 264) zaproponowa
do opisu Greenpeace i podobnych wiel-
kich organizacji, posugujcych si mar-
ketingiem bezporednim i czerpicych
rodki z wpat milionw rozproszonych
czonkw, kategori organizacji trze-
ciego rzdu. Czonkostwo w tego typu
organizacjach zdaniem Putnama jest
tylko zaszczytnym okreleniem wyko-
rzystywanym przy zbieraniu funduszy,
a typ wizi mona okreli jako przyna-
leno opart na ksieczce czekowej
(2008, s. 268). Pionierem marketingu
bezporedniego bya amerykaska orga-
nizacja National Audubon Society (NAS),
ktra wysaa w latach 19651971 milion
zaprosze do potencjalnych czonkw,
dziki czemu odnotowaa czterokrotny
wzrost czonkostwa (z 50 do 200 tys.).
Zainspirowany t strategi Greenpeace
w 1990 r. wysa 48 mln przesyek.
Jednake czonkostwo koresponden-
cyjne okazao si mniej stae. W porw-
naniu z rokiem 1985, liczba czonkw
w roku 1990 wzrosa trzykrotnie, lecz
85% z nich odeszo w cigu nastpnych
8 lat. Identyfikacja z grup i zaangao-
wanie korespondencyjnie rekrutowa-
nych czonkw, z ktrych cz otrzy-
maa czonkostwo jako prezent, jest
mniejsza ni osb ktre poznay si
w domu parafialnym, barze czy domu
kultury i razem utworzyy organizacj.
Christopher Bosso okreli koresponden-
cyjnych czonkw jako konsumentw
susznych racji, ktrzy dziaaj wedle
aksjomatu rynkowego i, podajc za
modami, pozbywaj si starych produk-
tw, do ktrych rwnie mona zaliczy
wirtualne czonkostwo (cyt. za Putnam,
2008, s. 268).
Niektre sieci mogy powsta tylko
dziki rozwojowi i upowszechnieniu
internetu, jak wspomniany wczeniej
couchsurfing. Sie Avaaz! specjalizuje
si w internetowym aktywizmie udao
jej si zmobilizowa ponad 100 000
internautw do podpisania apelu, ktry
wpyn na odwoanie podejrzanego
o korupcj prezydenta Banku wiatowego
Paula Wolfowitza. Organizacje, takie jak
Greenpeace lub Amnesty International,
aktywizuj czonkw m.in. przez interne-
towe listy protestacyjne. Istniej rwnie
sieci lokalne, takie jak dzka Grupa
Pewnych Osb, ktre wykorzystuj
internet nie tylko do sania protestw,
ale jako forum dyskusji i koordynacji
dziaa (studium przypadku 15.P1).
rodowisko osb tworzcych wsie tema-
tyczne rwnie ma swoje forum interne-
towe (studium przypadku 15.P2).
Internet suy zatem do koordynacji
dziaa ludziom, ktrzy znaj si osobi-
cie, ale rwnie pozwala angaowa
nieznajomych. Wirtualne sieci spo-
eczne, oparte na czonkostwie natury
symbolicznej, wytwarzaj zapewne sab-
sz wi ni grupy ludzi znajcych si
osobicie. Jednak internet pozwala akty-
wizowa ludzi, ktrzy inaczej nie wzi-
liby udziau w dziaaniach obywatel-
skich, a ich budet czasu ogranicza si
do 5 minut dziennie na wysanie inter-
netowych petycji.
15.
15. Sieciowe dziaania obywatelskie 375
 15.5. Przedsibiorczo spoeczna, wartoci
postmaterialne i kreatywno
Midzynarodowa organizacja Ashoka podja si zadania promocji idei przedsibiorczoci
spoecznej, tworzc wiatow sie przedsibiorcw spoecznych (social enterpreneurs)
ludzi, ktrzy opracowuj przeomowe rozwizania problemw spoecznych i wdraaj je
na szerok skal <www.ashoka.pl>. Ashoka inwestuje w ich dziaania, ktre maj przynie
zysk nie finansowy, lecz spoeczny. Aby sta si czonkiem Ashoki, przedsibiorca spoeczny
musi rozwiza problem spoeczny poprzez zmian utrwalonych schematw i przekony-
wanie caych spoecznoci do podjcia dziaania, a take wykaza, i stworzy pewien
wysoce etyczny model spoecznego dziaania, ktry mgby zosta zastosowany w innych
krajach.
Jak zauwaa Richard Florida (2004, s. 6), dostp do utalentowanych i kreatywnych ludzi
jest dla wspczesnego biznesu tym, czym wgiel i elazo byo dla przemysu stalowego.
Zauwaa on powstanie nowej klasy kreatywnej, obejmujcej blisko 10% spoeczestwa,
dobrze wyksztaconych, niezalenie mylcych ludzi, wybierajcych gwnie wolne zawody,
ktrzy maj coraz wikszy wpyw na rozwj gospodarczy. S to ludzie, ktrzy pracuj
w sposb elastyczny, czsto poza godzinami pracy maj najlepsze pomysy. Ludzie ci ceni
czsto bardziej wartoci postmaterialne, zwizane z jakoci ycia i wolnoci wyraania
opinii, ni wartoci materialne charakterystyczne dla spoeczestwa przemysowego,
zwizane z przetrwaniem i bogaceniem si. Kategorie te zostay zaproponowane po raz
pierwszy przez socjologa Rona Ingleharta, ktry w swym dziele Silent Revolution z 1977 r.
i prowadzonych od 1990 r. co 5 lat badaniach wartoci <www.worldvaluessurvey.org>
wskazywa na zmiany zachodzce w rozwinitych spoeczestwach zachodnich. Istotn
zmian jest fakt, e na skutek wzrostu zamonoci i pojawienia si nowych ruchw spoecz-
nych (m.in. ochrony rodowiska, praw czowieka, feministycznego), coraz wicej czonkw
tzw. nowej klasy redniej angauje si w walk o wartoci nie zwizane z popraw sytuacji
materialnej.
Wrd przedstawicieli klasy kreatywnej pojawiaj si liderzy inicjatyw obywatelskich
nowego typu, majcych charakter midzynarodowy, wykorzystujcych internet i pomo-
stowy kapita spoeczny, jak na przykad ruch na rzecz wolnej kultury i wolnego oprogra-
mowania. Ludzie ci lubi skupia si we wsplnoty i wybieraj do ycia miejsca, ktre
oferuj dostp do rodowiska naturalnego i interesujce ycie kulturalne. Przedstawicieli
klasy kreatywnej przycigaj orodki miejskie, ktre maj 3T: nowoczesne technologie,
utalentowanych ludzi i klimat tolerancji.
Przygldajc si badaniom zaangaowania obywatelskiego Putnama, Florida odkry, i
wysze tempo wzrostu gospodarczego, wzrostu populacji, technologicznej innowacji
(mierzonej iloci rejestrowanych patentw) odnotowuje si w regionach, w ktrych jako
kapitau spoecznego jest szczeglnie niska. Wsppracownik Floridy, Robert Cushing
dokona analizy regionw Stanw Zjednoczonych, charakteryzujcych si najwikszym
rozwojem przemysu wysokich technologii i odkry, e maj one bardzo niskie wartoci
w 11 z 13 wskanikw kapitau spoecznego stosowanych przez Putnama, takich jak ilo
lokalnych stowarzysze, uczestnictwo w yciu religijnym, wolontariat, zaangaowanie
w tradycyjn polityk (Florida, 2004, s. 274). Jednoczenie regiony te miay wysokie wska-
niki w kategoriach polityka protestu i rnorodno przyjani. Z kolei w regionach
o wysokim kapitale spoecznym Cushing zaobserwowa preferencje dla izolacji spoecznej
oraz bezpieczestwa i stabilnoci, a take niskie wartoci tolerancji (akceptacja wielokultu-
rowoci, zwizkw homoseksualnych) i niski stopie rozwoju przemysu wysokich

376
technologii i kreatywnoci. Florida zarzuca Putnamowi romantyczn tsknot do wiata lat
1960. wskazujc, i przedstawiciele klasy kreatywnej nie tskni za osiedlowymi klubami
krglarskimi i wsplnotami dawnego typu, jednoczenie uciekajc od zupenej anonimo-
woci i atomizacji spoecznej charakterystycznej dla nowoczesnych centrw wysokich tech-
nologii w Dolinie Krzemowej. Kreatywni, z ktrymi rozmawia Florida, wyraali potrzeb
prawdziwego ycia w prawdziwym miejscu, we wsplnocie nowego typu, bardziej
otwartej, majcej potencja poczenia innowacji i wzrostu gospodarczego z autentyczn
wsplnot i lepszym stylem ycia. Przykad ten pokazuje, e otwarty na migrantw i mniej-
szoci spoeczne kapita spoeczny pomostowy moe by czym podanym przez klas
kreatywn. Jednoczenie wyzwaniem przyszoci jest wiadome tworzenie otwartych
wsplnot i stowarzysze, ktre mog okaza si atrakcyjn alternatyw dla indywidualizmu
i anonimowoci, przycigajc szerokie warstwy spoeczne, rwnie z uwzgldniem ludzi
przedsibiorczych i kreatywnych.

15.6. Podsumowanie: dziaania obywatelskie w czasach

sabych wizi
Socjolog Zygmunt Bauman (2008, s. 57) zauway, i przyszy czasy wielkiego odangao-
wania: czasy prdkoci i przypieszania, zawania i skracania zobowiza, elastycznoci,
redukcji zatrudnienia i cedowania odpowiedzialnoci (outsourcing); czasy partnerstw do
odwoania, trwajcych tak dugo (i nigdy duej), jak przynosz zadowolenie. Inny socjolog
Richard Sennet (2006, s. 1335) zwraca uwag na konsekwencje, jakie dla ycia spoecznego
maj zasady goszone przez nowoczesn gospodark. Jedn z tych zasad jest haso nic na
dugo, ktre przygotowuje ludzi na dynamiczne zmiany, restrukturyzacj. Przecitny
Amerykanin zmienia prac 11 razy w cigu ycia, a 3 razy si przekwalifikowuje (Sennet,
2006, s. 26). Polska, uczestniczc w integracji europejskiej, rwnie zmierza w stron modelu
mobilnego spoeczestwa, cechujcego si tymczasowoci miejsc pracy i zamieszkania.
Sennet konkluduje, i powierzchowna wsppraca i obojtno to w zmaganiach z dzisiej-
szymi realiami lepszy pancerz ni dziaania oparte na wartociach takich jak lojalno
i uczynno. Mark Granvoetter jest autorem pojcia sia sabych wizi, jako cechy wsp-
czesnego spoeczestwa nietrwae formy stowarzyszania si i sieci powierzchownych
znajomoci s dla ludzi bardziej uyteczne ni dugotrwae powizania. Warto mie wiado-
mo, e przemiany na rynku pracy, takie jak nieregulowany czas pracy i zwizany z tym
zanik czasu wolnego, wpywaj na charakter dziaa obywatelskich. Przemiany te naley
uwzgldni przy propozycjach nowych form angaowania ludzi.
Postp technologiczny i przemiany gospodarcze, niwelujc odlegoci geograficzne,
rozbijaj naturalne wsplnoty, ktre wyranie odrniay si od reszty wiata i miay niemal
samowystarczalny charakter. Z jednej strony, wraz z zanikiem naturalnych wsplnot upadaj
lokalne kluby i organizacje, z drugiej strony znika podzia na my i oni, tworzc yzny
grunt dla idei uniwersalistycznych. Mieszkacy planety staj si coraz bardziej podobni
i mog sta si coraz blisi sobie, czc lokalny patriotyzm z zaangaowaniem globalnym.
Problemy, takie jak zmiany klimatyczne, wymagaj globalnych rozwiza, trzeba czasem
myle i dziaa globalnie.
Nie moemy duej liczy, e bdziemy cae ycie mie zaufanych ssiadw dugotrwa-
15.
ych wiadkw naszego ycia i sta prac, gdy coraz bardziej preferowane s elastyczne
formy (samo-) zatrudnienia, a due firmy, bdce niegdy symbolem stabilnoci, potrafi
znikn w mgnieniu oka. Jednoczenie, aby odnale sens w tak pynnym i niepewnym
wiecie, ludzie s spragnieni choby namiastki wsplnoty, jak moe im zapewni tosamo

15. Sieciowe dziaania obywatelskie 377

 wynikajca z przynalenoci do ruchu spoecznego, nieformalnej grupy lub aktywno na
tematycznym forum internetowym. Organizacje obywatelskie, adaptujc si do czasw,
w ktrych oglnie trudno jest o trwae i silne zaangaowanie ludzi w cokolwiek, oferuj bardziej
elastyczne formy zaangaowania nieformalne grupy internetowe lub gotowe petycje, ktre
mona podpisa i wysa w cigu minuty. Jeli chcemy skutecznie zmienia wiat, zamiast
obraa si na epok, warto twrczo adaptowa si do rodowiska zewntrznego.
Jednoczenie due znaczenie w powodzeniu dziaa ma wzajemne zaufanie i kapita
spoeczny sieci znajomoci i kontaktw ludzi podejmujcych dziaania. Sytuacja Polski,
kraju z wyjtkowo niskimi wskanikami zaufania, stwarza due pole dla nowatorskich form
budowania zaufania i aktywizowania ludzi. Przesanie tego rozdziau jest proste: nie musimy
by wycznie konsumentami, nie wystarczy by wiadomym lub rozsdnym konsumentem,
skoro moemy by te obywatelami i zmienia wiat na wiele innych sposobw. Przytoczone
przykady Grupy Pewnych Osb i wsi tematycznych to dwa z milionw przypadkw poka-
zujcych, e wiat napraw daje si zmieni i e jeli bdziemy w swym zaangaowaniu
wytrwali, doczekamy si owocw naszych dziaa. Nie twierdzimy, e komukolwiek poszo
atwo, lecz zachcamy do ciekawej obywatelskiej przygody.

rda praktyczne
<www.petycje.pl> najwikszy zbir petycji obywatelskich w Polsce, tu znale mona
petycje przykadowo w sprawie wprowadzenia do hipermarketw jaj z hodowli ekolo-
gicznych czy przygotowania planu zagospodarowania przestrzennego miasta. Jest to
dobre miejsce dla umieszczenia wasnej petycji.
<www.avaaz.org/pl> internetowe petycje w sprawie problemw globalnych (m.in. zmiany
klimatyczne, rozwizanie konfliktw zbrojnych).
<www.changemakers.com> otwarte, globlane forum do dyskusji i tworzenia rozwiza
programw spoecznych, w myl hasa Ashoki kady sprawc zmian!.
<www.volans.com> globalna sie przedstawicieli trzech sektorw pracujcych nad tworze-
niem innowacyjnych rozwiza wyzwa zwizanych z kryzysem finansowym, proble-
mami spoecznymi i zwizanymi z degradacj rodowiska.
<www.challengesd.eu> portal spoecznociowy skierowany do profesjonalistw zrwnowa-
onego rozwoju; umoliwia planowanie, inicjowanie i realizacj praktycznych projektw,
a take gromadzenie informacji i zasobw na temat zrwnowaonego rozwoju.

Pytania
1. Komu potrafisz zaufa? Ile jest osb, ktrym mgby pozwoli podlewa kwiatki
w twoim mieszkaniu w czasie twojej nieobecnoci? Czy twoje dowiadczenie potwier-
dza, e Polacy ufaj tylko najbliszej rodzinie?
2. Pomyl o sieciach spoecznych, w ktrych funkcjonujesz. Czy dziaasz w jakich orga-
nizacjach? Czy pracujesz? Czy tworzysz sieci z absolwentami twej szkoy, kursw? Czy
korzystasz z portali spoecznociowych? Jak mgby wykorzysta twoje sieci spoeczne
do promocji idei zrwnowaonego rozwoju?
3. Sprbuj skontaktowa si z innymi ludmi zainteresowanymi obywatelsk aktywnoci
i wymyli wsplne dziaanie, uywajc portalu spoecznociowego <www.challengesd.
eu>.
4. Zdefiniuj i opisz podstawowe pojcia: kapita spoeczny, przedsibiorczo spoeczna,
konstrukcjonizm spoeczny, spoeczno lokalna, instytucjonalizacja, grupa niefor-
malna.

378
Studium przypadku 15.P1.
Grupa Pewnych Osb
Kady czowiek ma wpyw na may wiat, w ktrym yje takie haso ogosia grupa
modych ludzi, ktrzy zaczli wsplnie dziaa w odzi na przeomie lat 2006 i 2007. Na
swej stronie internetowej ogosili, e s po prostu Grup Pewnych Osb, do ktrej
naleysz take ty, tylko jeszcze o tym nie wiesz. Wedle jednego z czonkw, s po
prostu grup osb, ktrej zaley na miecie, w ktrym yj. Grupa raczej stroni od
angaowania si w biec polityk, skupiajc si na rozwizywaniu konkretnych
problemw. Wsplnym mianownikiem ich dziaa jest denie, by miasto byo zadbane
(ochrona zabytkw, sprztanie Starego Cmentarza), czyste (np. zwalczanie rozwieszania
reklam na elewacjach budynkw i mazania po elewacjach), zielone (akcje prorowerowe
i ogrodnicze) i ciekawe (promocja idei odzi jako Europejskiej Stolicy Kultury 2016).
Jednym z najwikszych sukcesw GPO jest wzrost patriotyzmu lokalnego sprawienie,
e wicej odzian polubio swoje miasto. Jak uja to Majka z GPO, GPO otwiera
ludziom oczy na rzeczy, o ktrych nigdy wczeniej nie myleli, na problem rowerw
w miecie (i zaniedbania infrastruktury rowerowej). Przypomina ludziom o tym, e
nasze miasto jest jedyne i niepowtarzalne na caym wiecie i e jego historia jest moe
i krtka, ale nie mniej ciekawa ni historia Krakowa, czy jakiegokolwiek innego miasta.
Coraz wicej ludzi zaczyna rozumie, e jest o co dba.
Grupa zdecydowaa si nie formalizowa swej dziaalnoci jako stowarzyszenie lub
fundacja, aby pozosta jak najbardziej otwart na aktywno nowych ludzi. Poniej
omwimy charakter i sposb dziaalnoci grupy, jej najwiksze sukcesy, aby wreszcie
zastanowi si nad moliwoci stworzenia grup podobnego typu w innych miastach.
Cytujemy wypowiedzi aktywnych czonkw GPO, uzyskane drog internetow
w oparciu o sporzdzon na uytek tego tekstu ankiet zawierajc pobudzajce do
swobodnej refleksji pytania otwarte.
Kto dziaa w GPO?
Grup tworz gwnie mode osoby, studiujce lub z wyksztaceniem wyszym,
wykonujce zawody wolne, czsto typowe dla klasy kreatywnej. Jak zauwaa
czonek grupy Becik, wszystkich jednoczy temat odzi. Co ciekawe ta rnorodno
okazuje si bardzo korzystna, poniewa kady z nas lubi, interesuje si lub wie co
innego, co pozwala na wymienianie si wiedz oraz dziaanie na wielu, z pozoru
diametralnie rnych, polach. GPO mona okreli jako ruch postmaterialistyczny,
ze wzgldu na jego nacisk na estetyk miasta, ziele, rozwj infrastruktury rowe-
rowej i atrakcyjno kulturaln, abstrahujcy od kwestii zwizanych z sytuacj mate-
rialn mieszkacw.
Podejmowane problemy
W centrum zainteresowa GPO ley estetyka miasta. Dziki dziaaniom aktywistw
filmowcw, zapany zosta przez policj czowiek od lat plamicy elewacje budynkw,
przeganiano i nagrywano nielegalnych plakaciarzy i osoby mace po murach.
Doprowadzili do usunicia blaszanej budki nielegalnie ustawionej w reprezentacyjnym 15.
miejscu ulicy Piotrkowskiej, organizujc protesty happeningi estetyczne. Grupa
przeprowadzia te kilka akcji guerilla gardening, czyli partyzanckiego, samowolnego
zazieleniania miasta przez sadzenie kwiatw w miejscach zdominowanych przez beton.
W 2008 r. GPO zorganizowaa plebiscyt na miejsca, ktre przynosz wstyd miastu
Czarne Kropy dziury w chodnikach, sypice si kamienice, miejsca po citych

15. Sieciowe dziaania obywatelskie 379

 drzewach, zniszczone napisami elewacje budynkw. Z wasnych rodkw czonkowie
Grupy wydali folder, w ktrym zamiecili map odzi z tymi miejscami i przekazali go
wadzom miasta. Akcja miaa duy oddwik w odzi, zgoszono 200 miejsc, a wadze
miasta otrzymay jasny komunikat, i obywatelom zaley na jakoci chodnikw, drg,
budynkw i skwerw. Czarne Kropy to dziaanie z zakresu monitoringu dziaa wadz
miejskich, ktry jak deklaruje Becik, stanowi jedno z pl dziaania grupy: GPO daje
do zrozumienia, e nie tylko interesuje j kreowanie miasta (), ale te chce pokaza,
e patrzymy wadzy na rce, e interesujemy si tym co robi, jakie decyzje
podejmuj.
W 2009 r. GPO zaproponowaa pozytywn kontynuacj Czarnych Krop Punkt
dla odzi. Tym razem celem byo nagradzanie za nieprzecitne podejcie do spraw
estetyki i ksztatowanie lepszych norm estetycznych w spoeczestwie. Wrd laure-
atw byli aktywici spoeczni, galeria sztuki, waciciele kamienic, ktrzy przeprowadzili
efektowne remonty, ale i ciekawe szyldy, neony i podwrka. Akcja bya przeprowa-
dzona pod patronatem CommunityPlanning.net midzynarodowej sieci wymiany
dobrych praktyk w dziedzinie uczestnictwa spoecznego w planowaniu.
Godne uwagi s dziaania podjte przez GPO na ulicy Lipowej, ktra ma do zwart
struktur urbanistyczn i urok zaniedbanego centrum odzi. W swej deklaracji Lipowa
od Nowa ludzie z GPO gosz: Nasz projekt ma na celu dokonanie rewitalizacji
spoecznej mieszkacw Lipowej i okolic. () nasze dziaania maj przekona, e
mona mie wpyw na wygld, infrastruktur i charakter miejsca, w ktrym si yje
<www.lipowa.org>. Zorganizowano midzy innymi piknik oraz rozpoczto starania
o brakujcy na Lipowej plac zabaw. Podczas imprezy inicjujcej Piknik Lipowa od
Nowa wsplnie z dziemi z okolicy aktywici wykonali makiet placu, zastanawiajc
si nad najlepsz lokalizacj hutawek, piaskownicy i zjedalni Przeprowadzono
badania ankietowe wrd mieszkacw na temat zagospodarowania pustego skweru,
a konkurs na projekt placu zabaw skierowano do studentw architektury. Aktywistom
GPO udao si przekona Rad Osiedla do sfinansowania placu. Wanym efektem
dziaa jest rwnie sprawienie, e o Lipowej zaczto w odzi mwi w pozytywnym
kontekcie jako ulicy, ktra ma swj piknik, gdzie tocz si akcje kulturalne. Ulica ta
wczeniej nie miaa zbyt dobrej sawy, podobnie jak znana z nielegalnego handlu alko-
holem ulica Wschodnia, ktrej wizerunek, poprzez organizacj wita Wschodniej,
zmienia zaprzyjaniona z GPO Fundacja Biae Gawrony.
Efekty dziaa
Zapytani o efekty dziaa, czonkowie GPO niemal jednogonie podkrelaj oddziay-
wanie na wiadomo mieszkacw, politykw, media i dotarcie z przesaniem, e
dbao o wygld i jako ycia w miecie jest spraw kadego mieszkaca. Za bolczk
odzi mona uzna przekonanie wielu mieszkacw, i ich miasto jest brzydkie i niecie-
kawe, co moe przekada si na brak chci dbaoci o jego wygld, std promocja
postawy lokalnego patriotyzmu jest znaczcym osigniciem GPO. Ponadto, na skutek
presji i determinacji GPO, w odzi problem nielegalnego plakatowania zosta prawie
wyeliminowany z centrum miasta.
Becik wskazuje rwnie na rozwj dialogu spoecznego w podejmowaniu
decyzji przez wadze, majc na myli komisje, w ktrych zasiadaj nie tylko ludzie
wadzy, ale i spoecznicy, ktrych dany temat interesuje i maj w nim co do powie-
dzenia. Czonkowie GPO rozpoczli dialog z wadzami miasta w ramach Sztabu
Piotrkowska (forum dziaa na rzecz estetyki reprezentacyjnej ulicy miasta) oraz

380
komisji opracowujcej standardy budowy cieek rowerowych. Sztab Piotrkowska
wypracowa strategi rozwoju ulicy, obejmujc wysokie standardy estetyczne prowa-
dzenia biznesu lub rozwj zieleni. Jako kolejny konkretny efekt dziaa GPO, Becik
podaje zintegrowanie dziaa kilku organizacji pozarzdowych, ktrych przedstawi-
ciele dziaaj w GPO.
Strategia dziaania i komunikacji
Strategi Grupy jest podkrelanie jej egalitarnego charakteru i umiejtne wykorzysty-
wanie elektronicznych i audiowizualnych rodkw komunikacji. Formalnie grupa nie
ma zarzdu, ani nawet umownych stanowisk w rodzaju koordynatora lub rzecznika
prasowego, lecz kady kto do niej doczy zapewne dostrzee, i istnieje pewna,
jakkolwiek minimalna, nieformalna hierarchia.
Grupa komunikuje si przez oglnodostepny blog <http://gpo.blox.pl> i dwie listy
mailowe: jedn dla mocno zaangaowanych liderw i drug dla szerokiego grona blisko
500 sympatykw, gdzie take dokonuje wielu ustale, dziki czemu cechuje si wysok
przejrzystoci. Za istnieniem dwu list przemawiay wzgldy praktyczne sprawy tech-
niczne i strategiczne omawiane s na licie i bezporednich spotkaniach liderw, lecz
jednoczenie istnieje szerokie forum umoliwiajce sprawny obieg informacji, opinii
i pomysw na akcje wrd wszystkich osb utosamiajcych si z ideami i dziaaniami
grupy. Stanie si czonkiem publicznej listy dyskusyjnej GPO pozwala te na identyfi-
kacj z Grup i umoliwia zorientowanie si w archiwach dotychczasowej dziaalnoci.
Informowaniu o dziaalnoci GPO, oprcz tradycyjnych mediw, suy wykorzysty-
wanie nowych elektronicznych mediw (rozsyany regularnie biuletyn informacyjny
i publikacja informacji w serwisach spoecznociowych: Facebook i GoldenLine).
Czonkowie Grupy dbaj o stworzenie audiowizualnego zapisu swych akcji i szybkie
zamieszczanie fotografii, filmw i zarejestrowanych materiaw medialnych z udziaem
czonkw GPO w internecie. Wanym aspektem dziaalnoci jest strategia medialna
prezentacji grupy, ktra rwnie ma charakter egalitarny. Przemawiajcy w mediach
reprezentanci GPO przedstawiaj si jedynie za pomoc imienia (np. Micha z GPO),
dziki czemu przeciwdziaaj pokusie promowania siebie kosztem grupy.
Dlaczego GPO nie staa si stowarzyszeniem?
Z taktyk medialn GPO cile zwizana jest strategia nie-instytucjonalizowania dziaa.
Jak tumaczy Majka z GPO: Jeli GPO przybierze form stowarzyszenia straci moliwo
zdobywania nowych czonkw na zasadzie zapisz si do grupy dyskusyjnej, zobacz
co si dzieje i zacznij dziaa. Nie bdzie mona ju powiedzie, e kady jest z GPO
tylko czasem jeszcze o tym nie wie. Instytucjonalizacja to groba utraty siy zwizanej
z pewn nieograniczonoci i tajemniczoci inicjatywy, zwizanej z powyszym hasem,
ktre pokazuje, e wszyscy odzianie, ktrzy dbaj o swoje miasto, choby podnoszc
papierek z chodnika, s niewiadomymi czonkami GPO. Ogoszenie zapisw
i obowizku skadek, cho by moe mogoby podnie jako zaangaowania niekt-
rych czonkw, znacznie zredukowaoby ich ilo. Spotkaoby si z oporem wielu osb,
ktre jak Becik uwaaj, i wprowadzanie formalnoci mogoby stworzy pozory
kreowania si na elit, czego chcemy unikn.
15.
GPO pokazuje, e nawet bdc nieformaln inicjatyw, mona sta si powanym
partnerem dla urzdu miasta. Urzdnicy dostrzegli w GPO partnera spoecznego i zapra-
szali przedstawicieli Grupy na konsultacje strategii promocji miasta i rozmowy o ochronie
terenw zielonych. Dobrze kojarzca si odzianom, znana z nieszablonowych pomysw
i szerokich kontaktw spoecznych, Grupa staa si dla wadz miasta podanym part-

15. Sieciowe dziaania obywatelskie 381

 nerem w akcjach promocyjnych odzi. Przykadowo, Grupa najpierw prowadzia
z wasnych rodkw teoretycznie nielegalne akcje sadzenia kwiatw w miecie, a
wiosn 2009 r. urzdnicy Wydziau Promocji Urzdu Miasta odzi zdecydowali si
zakupi roliny i poprosi czonkw Grupy o ich posadzenie w reprezentacyjnym
punkcie miasta Pasau Schillera w ramach akcji promocji odzi jako Europejskiej
Stolicy Kultury 2016. Grupa te staa si gwnym partnerem Wydziau Promocji w akcji
d jak Magnes, polegajcym na wysyaniu wakacyjnych zdj z udziaem promuj-
cego d magnesu.
Przykad GPO dowodzi, e da si dziaa niezalenie, bez rodkw, opierajc si na
dobrych chciach i budecie skadkowym. Okazao si, e mona posprzta zanie-
dbany cmentarz, zorganizowa piknik czy poprawi estetyk gwnej ulicy miasta za
pomoc spoecznego zrywu, wystarczy grupa silnie zmotywowanych obywateli.
Minusem braku instytucjonalizacji jest jednak niemono aplikowania o rodki
publiczne i prywatnych fundacji. Drugim argumentem przemawiajcym za przybra-
niem osobowoci prawnej mgby by fakt, e aby zrealizowa pewne dziaania, na
przykad legalnie zaj pas ruchu w czasie manifestacji rowerowej, wymagana jest
osobowo prawna. Dlatego nieformalni liderzy GPO zdecydowali si na rozwi-
zanie pozwalajce na szerszy zasig dziaalnoci, przy jednoczesnym niezmniej-
szaniu otwartoci inicjatywy rejestracj Fundacji Normalne Miasto Fenomen
i pozostawienie GPO w obecnym ksztacie. Jak wyjania Patrycja Wojtaszczyk
z Fenomenu, nasza fundacja to w 100% efekt spotkania si osb z GPO; w pewnym
momencie dla czci z nas stao si jasne, e chcemy dziaa intensywniej i na
wiksz skal, m.in. szkolc urzdnikw i projektantw infrastruktury rowerowej,
a tu potrzebna jest osobowo prawna. Niemniej, w gronie liderw podjto decyzj,
i GPO to ludzie, mieszkacy miasta i Grupa powinna pozosta w obecnej, egali-
tarnej formie, wierna podstawowemu hasu: jeste w GPO, tylko o tym nie wiesz.
Wikszoci czonkw GPO bliska jest zreszt postawa, ktr wyrazi Szymon: wane
jest by dziaa, szyld pod ktrym si co robi mona dobra pniej.
Co GPO moe przekaza ludziom spoza odzi?
GPO jest ruchem dzkim, jednake wypracowany w odzi kapita wiedzy moe by
zastosowany w innym kontekcie. Czonkowie GPO cz lokalny patriotyzm
z pomostowym kapitaem spoecznym nie wspieraj animozji wobec innych
miast, chc pomc przyjedajcym do odzi, ale i samym odzianom w dostrze-
eniu jej pikna. Wyrniajce cechy GPO to inkluzyjna, egalitarna struktura z kole-
gialnym, nieformalnym przywdztwem, neutralno polityczna (kilku czonkw
zoyo podobne deklaracje: nigdy nie prowadzimy nawet rozmw na tematy poli-
tyczne pod ktem takiej lub innej frakcji) i atrakcyjny medialnie happeningowy
model dziaania. GPO jest sieci spoeczn, budujc kapita spoeczny typu pomo-
stowego. Nie jest trudno wczy si w dziaania GPO, wystarczy zapisa si na list,
czyta, uczestniczy w akcjach. GPO nie powstaa bowiem w oparciu o grup osb,
ktre znaj si bezporednio dziki uczszczaniu do jednego klubu czy uniwersytec-
kiego instytutu. Liderzy GPO byli najpierw dla siebie anonimowi, znali si z forum
internetowego lokalnej gazety i dziki wsplnym dziaaniom poznali si i czsto
zaprzyjanili.
GPO ma charakter lokalny ogranicza si do dziaa w skali jednego duego
miasta, w ktrym problemw zwizanych z estetyk i jakoci ycia nie brakuje.
Szymon za jest przekonany, e GPO wypracowao model moliwy do przenie-

382
sienia w kade miejsce, do kadego miasta przede wszystkim w Polsce. Oto jego
opinia: kraje zachodnie maj ju wypracowane narzdzia efektywnej komunikacji
na linii spoeczestwowadza. My dopiero si tego uczymy, a pojcie demokracji
bezporedniej jest dla nas prawie obce. Ucz si take urzdnicy, ktrych postawa,
z negujcej nasze dziaania, powoli zmienia si na postaw akceptujc. Kolejnym
krokiem jest wsppraca. Mamy to szczcie, e cokolwiek w odzi zrobi si pozy-
tywnego od razu zostanie to zauwaone i wiele osb si przyczy. Aby inne GPO
powstay, potrzebnych jest kilku liderw. Potrzebne s te umiejtnoci wystpo-
wania w mediach, rozmowy z urzdnikami w tym jednak mona si wyrobi.
Mwic o demokracji bezporedniej, Szymon zapewne odwouje si do moliwoci
wpywania przez mieszkacw na rzdzenie miastem przez monitoring dziaa
wadz i interwencje obywatelskie oraz oddolne mobilizowanie obywateli do
dbaoci o swe rodowisko ycia.
Przedstawiciele GPO, wraz z innymi lokalnymi grupami i organizacjami z kilku
duych polskich miast, stworzyli inicjatyw Wsplna Przestrze, tworzc platform
wsplnego dziaania na rzecz podnoszenia jakoci ycia i estetyki w miastach. Pomimo
podkrelanej lokalnoci jako wartoci organizacji, pewne problemy, takie jak nieprzy-
chylne rowerzystom prawo drogowe, mona zmieni jedynie na szczeblu krajowym.
Dodatkowo aktywici, wraz z naukowcami, chc si przyczyni do powstania nowego
kierunku studiw: Kultura przestrzeni.
Podsumowujc, GPO dziaajc jako niesformalizowana sie spoeczna, ma osi-
gnicia w promowaniu postawy aktywnego i troskliwego mieszkaca miasta lokal-
nego patrioty. Doprowadzia te do niemal penej eliminacji nielegalnego plakatowania
i wpywa na dziaania wadz, poprzez tworzenie komisji skupiajcych samorzdowcw
i mieszkacw. Mona te spojrze na GPO jako wylgarni inicjatyw spoecznych.
Oprcz wspomnianej wczeniej Fundacji Normalne Miasto Fenomen, jest to te Ruch
Szacunek dla odzi, zmierzajcy do rewitalizacji przemysowego dziedzictwa odzi
i monitorujcy dziaania wyburzeniowe, organizujcy akcje ratowania zabytkw.
Na koniec warto podkreli, e bdca w centrum zainteresowa GPO atrakcyj-
no estetyczna miasta przekada si w prosty sposb na zrwnowaony rozwj.
Bardziej atrakcyjne miejsce do ycia przyciga inwestorw i przedstawicieli klasy
kreatywnej, moe nawet powstrzymywa niekontrolowany rozrost miasta (urban
sprawl). Ludzie chc w nim mieszka, a nie wyjeda, wytwarza si poczucie wizi
z miejscem (por. rozdzia 10). Ponadto Richard Florida, autor pojcia klasy kreatywnej
podkrela, e ludzie kreatywni wol osiedla si w miastach, ktre s bogate w ziele,
cechuj si klimatem tolerancji i dysponuj ciekawymi miejscami, takimi jak rewitali-
zowane fabryki, unikalne butiki czy kluby jazzowe. Natomiast w jego opinii miasta,
ktre niczym si nie wyrniaj, obfituj w due centra handlowe, a gwnymi inwe-
stycjami miejskimi s w nich nowe estakady i wielkie stadiony odstraszaj klas
kreatywn.
Pytania
1. Nawizujc do dowiadcze wasnych i Grupy Pewnych Osb zastanw si czy,
i jeli tak, to w jakich warunkach, warto formalnie rejestrowa stowarzyszenie?
15.
2. Jak oceniasz wpyw internetu na dziaalno spoeczn? Czy internet otwiera nowe
moliwoci poznawania ludzi i czenia potencjaw? Co daj czonkom organizacji
spotkania poza internetem? Czy organizacja dziaajca na obszarach wiejskich moe
rwnie skutecznie korzysta z internetu jak GPO?

15. Sieciowe dziaania obywatelskie 383

 Studium przypadku 15.P2.
Wioski tematyczne w Polsce
Sierakowo Sawieskie koo Koszalina jeszcze przed kilkoma laty mogo by postrze-
gane jako typowa polska wie bez perspektyw. Na pogorszenie si sytuacji Sierakowa
wpyw miaa oglnie za sytuacja rolnictwa i peryferyjne pooenie, saba komunikacja
z Koszalinem i pooenie w obszarze duego bezrobocia. Dystans 30 km do morza by
zbyt duy, by przycign typowych letnikw. Ponadto wie nie moga si pochwali
szczeglnym kapitaem przyrodniczym (np. jezioro) ani kulturowym mieszkacy to
powojenni osadnicy i przesiedlecy z Akcji Wisa (przekaz tradycji zakcony zosta
wic przez wojn). Szczliwie dla wsi, okoo 10 lat temu zainteresowa si ni Wacaw
Idziak, przedsibiorca spoeczny, ktry zwolni si z dyrektorskiego stanowiska
w agencji zajmujcej si rozwojem wsi, by skuteczniej, nie od gry, dotrze do ich
mieszkacw. Dzi Sierakowo jest znane w Polsce jako wioska Hobbitw, jedna z piciu
zachodniopomorskich wiosek tematycznych, poczonych szlakami rowerowymi
i wspln ofert, ktre cznie w roku 2008 odwiedzio 20 tys. turystw, a w roku 2009
25 tys. W Sierakowie powstaa nowa opowie o wsi, jej mieszkacy pojechali do
Anglii pozna tamtejszy szlak Tolkienowski, a dla dzieci jest czym normalnym, e
mama pracuje w Hobbitonie. W tekcie tym przedstawimy ide wsi tematycznych
aktywizujcy mieszkacw sposb, w jaki Idziak i jego wsppracownicy tworz specja-
lizacje wsi oraz konkretne efekty tematyzacji zachodniopomorskich wiosek.
Idea wsi tematycznych a zrwnowaony rozwj
Korzeni tematyzacji wsi mona szuka w czasach redniowiecznych, a dawn gwn
specjalizacj wsi oddaj nazwy, takie jak: Sokolniki, Zduny i Kowalewo. Niemniej, wsp-
czesna forma wiadomego tworzenia specjalizacji dynamicznie rozwija si w ostatnich dwu
dekadach w Europie, Japonii i Stanach Zjednoczonych. Jedn z pierwszych udanie rozwi-
nitych wsi tematycznych jest austriacka Groschnau, ktra dziki usytuowaniu na dziale
wd specjalizuje si w rdkarstwie, usugach zwizanych z bioenergi i zdrowym stylem
ycia, organizujc m.in. targi cigajce 30 000 turystw rocznie (Idziak, 2008, s. 75). Polska,
podobnie jak wiele krajw rozwinitych, dowiadcza wzrostu znaczenia sektora usug
i spadku znaczenia rolnictwa i przemysu w gospodarce. W 1931 r. 70% Polakw czynnych
zawodowo pracowao w rolnictwie, w 2000 28%, a w 2008 niespena 14%. W krajach
najbardziej rozwinitych gospodarczo udzia pracujcych w rolnictwie wynosi mniej ni 5%
ogu zatrudnionych. W Polsce, w ostatnim 20-leciu, mieszkacy wsi mieli trudniejszy ni
mieszkacy miasta dostp do kultury, informacji i usug edukacyjnych. Tematyzacja wsi jest
sposobem wprowadzenia wsi do globalnej gospodarki z dominujcym sektorem usug, przy
jednoczesnym zachowaniu jej rodowiska przyrodniczego i kultury.
Idziak wskazuje, e we wspczesnej gospodarce, nastawionej na kreatywno,
oryginalno, dowiadczenie emocjonalne, trzeba mie ciekaw opowie o swojej wsi
i produkcie, by przycign ludzi. Tworzenie wiosek tematycznych zakada zmian
opowieci, czyli narracji o wsi, ktra zamiast by wsi popegieerowsk czy wsi,
w ktrej nic nie ma, staje si jedyn w swym rodzaju wiosk bocianw, humoru czy
Hobbitw. Jednake opowie ta nie ma by przywieziona w walizkach ekspertw, lecz
wsplnie wypracowana przez mieszkacw, ze szczeglnym uwzgldnieniem dzieci,
ktre nie maj obaw przed szalonymi pomysami. Wypracowywanie tematycznej
koncepcji i konkretnych usug, jakie wie moe proponowa, jest procesem aktywizacji
obywateli. Ludzie zostaj docenieni i pobudzeni do kreatywnoci. Instytucje, takie jak

384
szkoa, staj si wanymi aktorami rozwoju caej wsi. Tematyzacja wsi wedug Idziaka
powinna mie wiele wymiarw: odnowy opowieci, rl spoecznych, ludzi, spoecz-
noci, pomysw, kontaktw. Mieszkacy zmieniaj opowie o sobie i swej wsi, s
pobudzeni do rozwoju i troski o sw wie i jej wygld.
Koncepcja wsi tematycznych jest zgodna z ide zrwnowaonego rozwoju.
Pobudzenie rozwoju gospodarczego wsi sprawia, e mieszkacy pozostaj na miejscu,
dziki czemu jest wiksza szansa zachowania i wykorzystania potencjau wiejskich insty-
tucji (szkoa, gminny orodek kultury), ktre zdobywaj now, wan rol centrw
wiedzy i aktywnoci sucych wszystkim mieszkacom. Idziak propaguje idee zara-
biania na wartoci niematerialnej, jak stanowi na przykad emocje i przygoda towarzy-
szce udziaowi w grze terenowej (por. rozdzia 8). Celem propagowanego rozwoju
gospodarczego nie jest tworzenie wielkich przemysowych hodowli drobiu czy wi,
lecz rozwj w oparciu o bardziej przyjazne dla rodowiska usugi. Wanym aspektem
tematyzacji wsi jest rozwj zasobw ludzkich, czyli ksztacenie i gwnie samokszta-
cenie mieszkacw wsi z zamiarem wykorzystywania wiedzy na miejscu. Mieszkacy
Sierakowa, biorcy udzia w organizacji gry terenowej, odbyli szkolenia i zdobyli
dowiadczenia praktyczne, stajc si animatorami zabaw. Teraz s zapraszani do innych
wsi jako eksperci. Tematyzacja wsi dostarcza mieszkacom pracy i nowych definicji ich
rl spoecznych. Ponadto, Idziak angauje do pracy nad tematyzacj wsi studentw
i artystw, ktrzy przekazuj swe umiejtnoci i pomysy mieszkacom.
Mieszkacy Sierakowa i innych wsi, aby koordynowa dziaania, zaoyli wasne
stowarzyszenia, dziki czemu stali si aktywnymi czonkami spoeczestwa obywatel-
skiego. Ich stowarzyszenia tworz Partnerstwo Razem, wsppracuj z organizacjami
pozarzdowymi, firmami i samorzdem.
Troska o kultur ludow i rolniczy krajobraz wsi jest innym kluczowym aspektem
tematyzacji. Mieszkacom wsi, sotysom i wjtom, zwraca si uwag na warto
i estetyk krajobrazu wsi. Turysta skuszony ofert wiosek tematycznych bdzie zainte-
resowany moliwoci kupna jaj lub mleka od lokalnych rolnikw, z ktrymi moe
porozmawia. Ponadto, turystyka sprzyja zachowaniu rolnictwa rwnie ze wzgldu na
jego kulturowy i estetyczny charakter. Wie, w ktrej nie ma pastwisk z krowami, traci
na atrakcyjnoci. Idziak przeciwdziaa urbanizacji wsi, rozumianej jako kopiowanie miej-
skiego stylu ycia. Jednoczenie zachca mieszkacw wsi do przejmowania usug
edukacyjnych i zwizanych ze zdrowiem fizycznym i psychicznym. Cz edukacji
szkolnej miejskich dzieci i modziey moe odbywa si w wiejskich gospodarstwach
edukacyjnych. Przykadowo, w Wiosce Koca wiata, Iwicinie gospodynie domowe
prowadz zajcia z tradycji boonarodzeniowych i wielkanocnych dla kilku tysicy
dzieci ze szczeciskich szk. Zwyczaje, ktre przetrway, okazuj si cennym zasobem,
a mieszkacy s zmotywowani, aby wyszukiwa i odtwarza zapomniane tradycje.
Zasobem wsi staje si rzeczywisto, ktra moe by czym niezwykym dla miejskiej
modziey dotknitej wirtualizacj ycia (Idziak, 2008, s. 122). Poznanie i odczucie
realnego wiata sprzyja wyksztaceniu wiadomoci ekologicznej.
Jak stworzy wiosk tematyczn?
Wioska tematyczna ma by przedsiwziciem dugofalowym, wypracowanym w drodze
15.
partycypacji spoecznej, stanowicym zbiorow alternatyw dla indywidualnych wiejskich
biznesw w rodzaju hodowli limakw lub strusi. Podejcie, ktre Idziak przekazuje miesz-
kacom, wymaga mylenia o swojej wsi jak o firmie, ktra musi okreli swoje gwne atuty
i stworzy wyjtkow ofert, eby mc konkurowa na globalnym rynku.

15. Sieciowe dziaania obywatelskie 385

 Teori przydatn przy tworzeniu nowej wizji wsi jest spoeczny konstrukcjonizm. Jak
proponuje Idziak (2008, s. 112136), kiedy chcemy zmieni co w swojej wsi, powin-
nimy zacz od zmiany tego, co o niej mwimy. Istotne jest dostrzeenie, e mwienie
o wsi jako o miejscu, gdzie nic nie moe si uda, tworzy wytumaczenia, ktre zwal-
niaj od dziaania. Wizja przyszoci wsi nie moe powsta w miecie, tylko jako efekt
wsplnej woli i wyobrani mieszkacw. Idziak i jego wsppracownicy propaguj
podejcie doceniajce, rozwinite m.in. przez Martina Seligmana. Zakada ono skupianie
si na tym, co dobre szukanie mocnych stron ludzi i wsi, choby najmniejszych
powodw do dumy. Zamiast problemu, szuka si potencjau i pokadw pozytywnych
emocji, zwizanych z przeszymi sukcesami. Przykadowo, szukajc zasobw,
w nieowietlonej wsi mona dostrzec doskonae warunki do stworzenia obserwatorium
astronomicznego. Idziak zaleca emocjonalne podejcie do badania, techniki otwiera-
jce serca gry, piewy przy ognisku i wczenie dzieci do odkrywania ukrytych
zasobw wsi. Doceniajc mieszkacw i ich wiedz, atwiej jest ich skoni do dziaania.
W prace nad now wizj wsi naley te wczy wpywowe osoby we wsi, aby osobi-
cie zaangaoway si w dziaania. Reinterpretacja zakada pytanie o nowe funkcje
zasobw wsi stod, strumieni, wietlic. W Iwicinie z rozpadajcej si obory stwo-
rzono galeri rkodziea, a w Podgrkach wyremontowano stodo i uczyniono z niej
centrum gier, zabaw, konferencji i bankietw. Rwnie produkty materialne, takie jak
ziemniaki, mog zosta zreinterpretowane i zyska na wartoci, gdy staj si ziemnia-
kami z Wioski Hobbitw.
Aby wsplnie z mieszkacami stworzy specjalizacj wsi, Idziak zachca do
tworzenia map mylowych i zbierania wszystkich pomysw, by na koniec wybra te,
ktre reprezentuj najwikszy potencja. Analizujc specjalizacje na caym wiecie,
Idziak wyrnia wioski zwizane z:
tradycjami upraw, hodowli i przetwrstwa ywnoci (wie maku, dyni, owiec);
tradycyjnymi rzemiosami i zajciami (wie kowalska);
szczegln histori wsi (wie czarownic, kamiennych krgw);
twrczoci artystyczn (wie jazzu, teatru);
przyrod i krajobrazem (wie czarnego bzu, rzeki);
wiedz i rozwojem osobowoci (wie ksiki, yczliwoci).
W przypadku Sierakowa, wybr hobbitw jako tematu specjalizacji mia pewne
uzasadnienia metaforyczne: hobbici uosabiaj tradycyjny typ wsplnoty lokalnej
i, podobnie jak mieszkacy Sierakowa, yli spokojnie dopki zewntrzne wydarzenia
(w przypadku wsi zmiany gospodarcze) nie zmusiy ich do podjcia przygd.
Ponadto, dodatkowe tropy obejmuj znaleziony w pobliu Sierakowa grobowiec mega-
lityczny i wywodzce si z Pomorza sowiasko-litewskie korzenie rodzinne Tolkiena.
Oczywicie tropy te s lune, lecz prowadz do syntopii, czyli nowego, twrczego,
zestawienia istniejcych elementw, a take niekonwencjonalnego wykorzystania
rnic, napi i problemw.
Efekty dziaa
Tematyzacja wsi, stworzenie nowych rl spoecznych i miejsc pracy, zmiana
w myleniu o wsi i sobie to procesy dugofalowe, lecz ju w tej chwili mona
wskaza kilka sukcesw animowanego przez Idziaka i jego wsppracownikw
Partnerstwa Razem. Sam Idziak, zapytany o sukces wskaza, i powstao 5 stowarzy-
sze, ludzie wierz, e warto dziaa od dou, po cichu rodzi si spoeczestwo
obywatelskie i gospodarka spoeczna, wprawdzie z oporami, ale ludzie zaczynaj si

386
uczy, rozwija, wiedz, e sami mog duo zrobi bez czekania na zgod gminy
(rozmowa osobista).
W Iwicinie panie, ktre kiedy bay si odzywa, teraz s nauczycielkami tradycji
witecznych i rkodziea dla tysicy dzieci ze szczeciskich szk. Mieszkacy wsi
tematycznych odbyli wizyty w Anglii i Niemczech, otwierajc si na niekonwencjonalne
pomysy rozwoju wsi. Wioska Hobbitw cieszy si sporym zainteresowaniem tury-
stycznym (12 000 odwiedzajcych rocznie). Udao si zaangaowa miejscow szko
w tworzenie spektaklu o hobbitach, lecz niestety nie udao si uchroni samej szkoy
przed likwidacj. Udao si uruchomi dawn kuni i wyksztaci kowala, zbudowa
od zera, spoecznymi siami Hobbiton zesp budynkw do gry terenowej. Sam fakt,
e tak z pozoru szalony pomys udao si zrealizowa w peryferyjnej i ubogiej wsi
wskazuje, i wiat daje si zmienia. Wioska Hobbitw staa si mark znan w caej
Polsce, a mieszkacy uzyskali prac. Jak opowiada Gandalf, jedna z osb pracujcych
w Hobbitonie: dziki hobbitom wioska si zmienia. I ja si zmieniam. Kiedy cay
wolny czas siedziaam przed telewizorem. Programy na pami znaam. Teraz ju nie
pamitam, kiedy ostatni raz telewizj widziaam (Gazeta Wyborcza, 05.08.2008).
Z kolei Troll wskazuje na rozwj lokalnej gospodarki: Hobbity? Najbardziej mi si
podoba, e wszystkie pienidze zostaj we wsi. Jest festyn nasze panie gotuj, nasz
pan sklepikarz sprzedaje piwo, nasz nauczyciel muzyki gra. Swoi zarabiaj, a nie obcy.
Mieszkacy wsi tematycznych zaczli wykorzystywa internet jako narzdzie
edukacji (np. poznania pomysw nowych zabaw) i forum wsppracy ponadlokalnej
z wioskami i partnerami w kraju i za granic. Sami nabyli umiejtnoci, ktre przekazuj
dalej i zyskali nowe role spoeczne (animatorzy, specjalici od gier terenowych). Naley
pamita, e przedsibiorca spoeczny jest inicjatorem szerszego procesu, bo tworzenie
wiosek to zadanie dla wielu osb. Idziak podkrela, e bez zespou i wsppracy
z wieloma ludmi, takie przedsiwzicia raczej nie s moliwe (rozmowa osobista).
Idziakowi i jego wsppracownikom udao si stworzy oglnopolsk sie osb zaanga-
owanych w rozwj wsi tematycznych, obejmujc naukowcw, samorzdowcw,
studentw, artystw, sucych swym czasem i pomysami wsi. Idea jest tak nona
w Polsce, e obecnie powstaje kilkadziesit wiosek tematycznych w 9 wojewdztwach.
Praca nad tematyzacj wsi sprzyja budowaniu pomostowego kapitau spoecznego
mieszkacy wsi zdobywaj motywacj do uczenia si i otwarcia na szerszy wiat,
chtniej przyjmuj w swych gospodarstwach studentw i praktykantw, ktrzy czsto
wczaj si we wsplne z nimi dziaania.
Pytania
1. Jakie zasoby s dostpne w spoecznoci, w ktrej mieszkasz? Jak oceniasz wyst-
pujcy tam kapita spoeczny? Czy idea specjalizacji tematycznej mogaby zaintereso-
wa twoich ssiadw?
2. Pomyl i porozmawiaj ze znajomymi o tym, jakie specjalizacje i zgodne z zasadami
zrwnowaonego rozwoju atrakcje turystyczne, mogyby mie nastpujce wsie:
Smolnik, Biaa, Moskwa, Lenica czy Ostoja. Zapisuj pomysy metod mapy myli,
spisujc wszelkie skojarzenia. Ktre pomysy maj najwijszy potencja?
3. Gry terenowe i inne gry fabularne rozgrywane na ywo (live action role-playing,
15.
LARP), takie jak Hobbiton w Sierakowie Pomorskim, mog by sposobem przyci-
gnicia ludzi do danej wsi lub miejscowoci. Poszukaj w internecie przykadw gier
terenowych i podyskutuj ze znajomymi na temat ich zalet i wad jako narzdzi zrw-
nowaonego rozwoju. Moe uda si wam stworzy now gr terenow?

15. Sieciowe dziaania obywatelskie 387

388
Zakoczenie
Zakoczenie ksiki to moment, w ktrym nasza rola, jako autorw si koczy.
Przekazujemy ksik czytelnikom i teraz ju wszystko dosownie i w przenoni
w ich rkach. To przede wszystkim od nich zaley, co si bdzie z ksik i z jej prze-
kazem dziao dalej, jak bdzie funkcjonowaa, ya w spoeczestwie, czy i jakie
zmiany dokonaj si dziki niej. Od sposobu wykorzystania tej ksiki zaley, czy
dokonana we wprowadzeniu prosta ocena cyklu ycia produktu da korzystny rezultat,
to znaczy czy pozytywne porednie oddziaywanie ksiki zrwnoway negatywny
wpyw na rodowisko zwizany z jej produkcj.
Jak wskazuje tytu ksiki, staralimy si w niej zidentyfikowa najistotniejsze
problemy wyzwania, ktre w dziedzinie zrwnowaonego rozwoju wymagaj
rozwizania w naszym kraju. Co rwnie istotne, w kadym rozdziale zaprezentowa-
limy potencjalne sposoby dziaa, ktre mog by pomocne do rozwizania opisa-
nych problemw. Uzupenione s one przykadami oraz dobrymi praktykami
i dowiadczeniami ze wiata i z Polski. W celu odpowiedzi na wyzwania, pomocne
mog by rwnie liczne narzdzia oraz szczegowo opisane studia przypadku. Dla
osb pragncych poszerzy swoj wiedz, zebralimy aktualne i praktyczne rda
dalszych informacji, opatrujc je krtk charakterystyk. Kady rozdzia zakoczylimy
spisem pyta; mamy nadziej, e nikt nie skojarzy ich z kontrol poziomu przyswo-
jenia wiedzy, gdy zostay one pomylane, jako okazja do spojrzenia na otoczenie
z perspektywy treci danego rozdziau, refleksji nad jego przekazem.
Jako twrcy ksiki, szczegln warto upatrujemy w zebranych rnorodnych,
szczegowo opisanych studiach przypadku, z ktrych wyania si ciekawy obraz stanu
zrwnowaonego rozwoju w Polsce pod koniec 2009 r. Na pewno z ich analizy mona
wywnioskowa, e zrwnowaony rozwj, a szczeglnie spoeczna odpowiedzialno
biznesu, staj si coraz bardziej popularne w polskich firmach. Odrabiamy zalegoci
w stosunku do krajw Europy Zachodniej w tym zakresie; polskie oddziay midzyna-
rodowych korporacji staraj si wprowadza zasady analogiczne, jak w ich centralach.
Take polskie firmy dostrzegaj wag problemu i aktywnie dziaaj na tym polu.
Powstaj raporty zrwnowaonego rozwoju i/lub spoecznej odpowiedzialnoci biznesu,
tworzone s odpowiednie stanowiska, uruchamiane dziaania i programy. Obserwujc
polsk praktyk w tym zakresie, trudno pozby si wraenia, e s to czsto dziaania
pozorne. Brak w nich zrozumienia istoty problemu, pomijane s niezbdne dla zrw-
nowaonego rozwoju dugotrwaa perspektywa czasowa i holistyczne podejcie.
Czsto brakuje prb zaangaowania najwaniejszych interesariuszy. Oczywicie mamy
te do czynienia z chlubnymi wyjtkami.
Z analizy zebranych przypadkw wynika rwnie, e bardzo wiele dzieje si
w Polsce w dziedzinie rozwoju lokalnego; ronie aktywno samorzdw, organizacji
pozarzdowych i rnych grup spoecznych. Zwiksza si rozumienie zasad zrwnowa-
onego rozwoju, a przede wszystkim w coraz wikszym stopniu dostrzegana jest ich
rola. Poza tym, dziki rodkom unijnym podejmuje si wiele inicjatyw i dziaa,
w ktrych obligatoryjne jest analizowanie i monitorowanie zgodnoci z zasadami zrw-
nowaonego rozwoju. Powstaj lokalne partnerstwa, nastawione na dugotrwae dzia-
anie, zainteresowane losem lokalnych spoecznoci, zwikszaniem ich dobrobytu, nie
polegajcego tylko na wsko rozumianym bogaceniu si. Jednak, jak wynika z zebra-
nych studiw przypadku, gros dziaa na rzecz zrwnowaonego rozwoju to projekty
pilotaowe lub eksperymentalne, o wskim zasigu.

389
 Wida, e w dziedzinie zrwnowaonego rozwoju, zarwno w biznesie, jak
i na poziomie samorzdu lokalnego, podjto ju wiele inicjatyw. Jednak wiele pozostao
jeszcze do zrobienia. Konieczne jest upowszechnianie dobrych przykadw, wypraco-
wywanie praktyk i metod dostosowanych do lokalnych potrzeb i specyfiki, a take
ksztacenie specjalistw zrwnowaonego rozwoju. Mamy nadziej, e niniejsza ksika
przyczyni si do poprawy w tym zakresie, do pozytywnych zmian w naszym kraju
i do realizacji zrwnowaonego rozwoju w praktyce: w firmach, w spoecznociach
lokalnych, w yciu kadego z nas.
Na zakoczenie, pragnlibymy zwrci uwag czytelnikw na zwizek ksiki
z innymi dziaaniami podejmowanymi przez jej twrcw. Pomys tej ksiki narodzi si
w trakcie midzynarodowego intensywnego kursu letniego Wyzwania Zrwnowaonego
Rozwoju w Polsce. W ramach kursu, podobnie jak w innych naszych dziaaniach,
staramy si czy teori z praktyk. Uczymy studentw, poprzez angaowanie ich
w rzeczywiste sytuacje i wczanie we wspprac z instytucjami funkcjonujcymi
na rynku, w polskiej rzeczywistoci. W ten sposb nasze dziaania staj si platform
wsppracy uczelni wyszych (zarwno w osobach studentw, jak i prowadzcych)
z firmami i samorzdami lokalnymi, okazj do wymiany wiedzy i dowiadcze. Z jednej
strony, umoliwia to popularyzacj osigni naukowych i ich zastosowanie, z drugiej
daje moliwo weryfikacji teorii i narzdzi w najbardziej wiarygodnym rodowisku
w realnych sytuacjach. Logika kursu i stosowane w jego trakcie formy wsppracy
wpyny w wyrany sposb na ksztat tej ksiki. Stanowi ona poczenie wiedzy teore-
tycznej z praktyk, a narzdzia i studia przypadku pomagaj we wdraaniu opisanych
zasad i weryfikowaniu ich uytecznoci w rnych zastosowaniach, szczeglnie
w biznesie i samorzdach lokalnych.
Kolejn cech kursu, ktra rwnie znalaza odzwierciedlenie w niniejszej ksice,
jest interdyscyplinarno. Cecha ta jest kluczowa dla efektywnego prowadzenia wszel-
kich dziaa, ktre maj przynosi trwae i pozytywne efekty, w zgodzie z koncepcj
zrwnowaonego rozwoju. Niestety w ramach formalnej edukacji niewiele jest okazji
do praktykowania interdyscyplinarnoci. Pomimo licznych deklaracji, obserwuje si
pogbianie podziaw i wskich specjalizacji. Skutkuje to pniej trudnociami
w pracy w interdyscyplinarnej grupie lub wrcz brakiem wiadomoci koniecznoci
tworzenia takich zespow. W trakcie kursu staramy si aktywnie zmienia t sytuacj;
rekrutujemy studentw rnych kierunkw, dzielimy ich na wielodyscyplinarne
zespoy, uczymy ich (a przy okazji partnerw z firm i spoecznoci lokalnych) pracy
w takim rodowisku, pokazujemy korzyci pynce ze stosowania interdyscyplinar-
nego podejcia. Logika ta znalaza rwnie odzwierciedlenie w ksice grono
autorw jest bardzo zrnicowane pod wzgldem geograficznym, a przede wszystkim
profesjonalnym; czsto przy pisaniu poszczeglnych fragmentw wsppracowali
specjalici z odlegych dziedzin, tworzc spjn cao. Poza tym z lektury ksiki,
w szczeglnoci studiw przypadku, jasno wynikaj korzyci pynce z uwzgldniania
aspektw ekonomicznych, spoecznych i rodowiskowych oraz kopoty wynikajce
z ignorowania holistycznego podejcia.
W naszych dziaaniach edukacyjnych i praktycznych staramy si stosowa zasady
zarzdzania adaptacyjnego oraz szerokiej partycypacji. Podobn logik stosujemy
w przypadku tej ksiki. Nie uda si to w peni bez udziau najwaniejszych interesa-
riuszy tego projektu czytelnikw, odbiorcw ksiki. Tylko informacje zwrotne,
w formie krytyki, ycze, propozycji uzupenie pozwol rozwija ten projekt. Bd go
doskonali i dostosowywa do oczekiwa rodowiska profesjonalistw zrwnowa-

390
onego rozwoju tworzcego si w naszym kraju. Bardzo bdziemy wdziczni za udzia
w ksztatowaniu tej pozycji, namawiamy do kontaktu z nami, przesyania uwag.
W celu kontynuacji przekazu i lepszego osadzenia w praktyce wiedzy opisanej
w ksice, uzupenia j bd kolejne numery magazynu Zrwnowaony Rozwj
Zastosowania. Te cyklicznie wydawane publikacje bd dotyczy zrwnowaonego
rozwoju w biznesie i lokalnych spoecznociach. Gwn ich rol bdzie dostarczanie
aktualnych studiw przypadku, ewentualnie opisywanie nowych trendw, a tym samym
praktyczne uzupenianie treci ksiki i jej ciga aktualizacja. Pliki zawierajce elektro-
niczn form ksiki (zarwno polsk i anglojzyczn wersj) oraz kolejne numery
magazynw s na bieco udostpniane na stronie internetowej Fundacji Sendzimira
<www.sendzimir.org.pl>.
Z punktu widzenia promowania i rozwijania interdyscyplinarnej wsppracy oraz
wsparcia procesu tworzenia rodowiska profesjonalistw zrwnowaonego rozwoju
wany jest jeszcze jeden projekt portal spoecznociowy <www.challengeSD.eu>.
Jego gwnym zadaniem jest umoliwienie planowania, inicjowania i realizacji projektw,
czcych przedstawicieli rnych dziedzin i instytucji (np. studentw, naukowcw,
przedstawicieli biznesu oraz lokalnych samorzdw i spoecznoci, czonkw organi-
zacji pozarzdowych). Portal stanowi rwnie rdo wiedzy na temat zrwnowaonego
rozwoju i jest miejscem publikowania kolejnych narzdzi i studiw przypadku bdc
tym samym narzdziem uzupeniania i aktualizacji niniejszej ksiki.

391
 Bibliografia
Akintoye, A., Beck, M., Hardcastle, C. (red.) (2003), PPP: managing risks and opportuni-
ties, New York: Blackwell Publishing.
Alexander, C. (1977), A pattern language: towns, buildings, construction, New York:
Oxford University Press.
Anink, D., Boonstra, C. (1996), Handbook of sustainable building: an environmental
preference method for selection of materials for use in construction and refurbish-
ment, London: James & James.
Aronsson, T. (2000), Social accounting and national welfare measures, w: Folmer,
H., Landis Gabel, H. (red.), Principles of environmental and resource economics,
wydanie 2-gie, Cheltenham, UK & Northampton, MA, US: Edward Elgar, 564601.
AtKisson, A. (2008), The ISIS Agreement: how sustainability can improve organizational
performance and transform the world, London: Earthscan.
Ayres, R.U. (1998), Rationale for a physical account of economic activities, w: Vellinga,
P., Berkhout, F., Gupta, J. (red.), Managing a material world: perspectives in indus-
trial ecology, Dordrecht: Kluwer, 120.
Ayres, R.U. (2001), Industrial ecology: wealth, depreciation and waste, w: Folmer,
H., Landis Gabel, H., Gerking, S., Rose, A. (red.), Frontiers of environmental
economics, Cheltenham, UK & Northampton, MA, US: Edward Elgar, 214249.
Ayres, R.U., Ayres, L.W. (1998), Accounting for resources, 1: economy-wide applications
of mass-balance principles to materials and waste, Cheltenham, UK & Lyme, US:
Edward Elgar.
Ayres, R.U., Kneese, A.V. (1969), Production, consumption, and externalities, American
Economic Review, 59(3), 282297.
Ayres, R.U., Kneese, A.V. (1989), Externalities: economics and thermodynamics,
w: Archibugi, F., Nijkamp, P. (red.), Economy and ecology: towards sustainable
development, Dordrecht: Kluwer, 89118.

Barreteau, O., Bousquet, F., Attonaty, J.M. (2001), Role-playing games for opening the black
box of multi-agent systems: method and lessons of its application to Senegal River Valley
irrigated systems, Journal of Artificial Societies and Social Simulation, 4(2), art. 5.
Barton, H. (red.) (2002), Sustainable communities: the potential for eco-neighbourhoods,
London: Earthscan.
Barton, H., Davis, G., Guise, R. (1995), Sustainable settlements: a guide for planners,
designers and developers, Bristol: Elsevier Science.
Bauman, Z. (2008), Wsplnota, Krakw: Znak.
Baumann, H., Tillman, A. (2004), The hitch hikers guide to LCA: an orientation in life
cycle assessment methodology and application, Lund: Studentlitteratur.
Beck, U. (2002), Spoeczestwo ryzyka, Warszawa: Scholar.
Begemann, S., Schiechtl, H.M. (1999), Inynieria ekologiczna w budownictwie wodnym
i ziemnym, Warszawa: Arkady.
Begg, D., Fischer, S., Dornbusch, R. (2007), Makroekonomia, Warszawa: PWE. Wydanie
oryginalne: (2005), Economics, wydanie 8-e, New York: McGraw-Hill.
Bergier, T. (2003), Mechanizmy usuwania zanieczyszcze w oczyszczalniach hydrobo-
tanicznych, Inynieria rodowiska AGH, 8(1), 237249.
Bergier, T., Czech, A., Czupryski, P. i in. (2004), Rolinne oczyszczalnie ciekw.
Przewodnik dla gmin, Krakw: Natural Systems.

392
Bergier, T., Damurski, J., Maliszewska K. (2009), Edukacja dla zrwnowaonej gospo-
darki wodnej przez angaowanie studentw w rozwizywanie rzeczywistych
problemw, Problemy Ekologii, XIII(5), 284285.
Bergier, T., Wodyka-Bergier, A. (2009), Aliphatic hydrocarbons C7C30 removal from
motorway runoff on constructed wetlands, Polish Journal of Environmental Studies,
18(2B), 7479.
Bertsche, D., Crawford, C., Macadam, S.E. (1996), Is simulation better than experience?,
The McKinsey Quarterly, 1, 5057.
Blady, W., Netzel, J. (2005), Poowy batyckiego dorsza w polskim rybowstwie
w latach 19212003, Wiadomoci Rybackie, 143, 1215.
BME ViKK (2003), The building of the scientific bases and background of the tasks
serving the improvement of the development of tract, country development, flood
decreasing and the high water carrying for phase I of VTT, Budapest: Budapest
University of Technology and Economy.
Bodik, I., Ridderstolpe, P. (2008), Sustainable sanitation in Central and Eastern Europe:
addressing the needs of small and medium size settlements, Bratislava: Global Water
Partnership Central and Eastern Europe.
Botromiuk, A., Burger, T. (2008), Polacy w zwierciadle ekologicznym: raport z bada
nad wiadomoci ekologiczn Polakw w 2008 r., Warszawa: Instytut na rzecz
Ekorozwoju.
Borys, T. (1998), Jak budowa programy ekorozwoju: informacje oglne, Warszawa
i Jelenia Gra: Fundacja Karkonoska.
Borys, T. (red.) (1999), Wskaniki ekorozwoju, Biaystok: Wydawnictwo Ekonomia
i rodowisko.
Borys, T. (red.) (2003), Zarzdzanie zrwnowaonym rozwojem Agenda 21 10 lat
po Rio, Biaystok: Wydawnictwo Ekonomia i rodowisko.
Borys, T. (red.) (2005), Wskaniki zrwnowaonego rozwoju, Biaystok i Warszawa:
Wydawnictwo Ekonomia i rodowisko.
Borys, T. (2008), Wskaniki zrwnowaonego rozwoju w ramach Systemu Analiz
Samorzdowych, Pozna: Zwizek Miast Polskich.
Borys, T., Rogala, P. (red.) (2002), Jak opracowa raport rodowiskowy? Poradnik dla
maych i rednich przedsibiorstw, Jelenia Gra: Fundacja Karkonoska.
Borys, T., Rogala, P. (red.) (2008), Jako ycia na poziomie lokalnym: ujcie wskani-
kowe, Warszawa: UNDP.
Brings Jacobsen, N., Anderberg, S. (2004), Understanding the evolution of industrial
symbiotic networks the case of Kalundborg, w: van den Bergh, J.C.J.M., Janssen,
M.A. (red.), Economics of industrial ecology: materials, structural change, and spatial
scales, Cambridge, MA: MIT Press, 313336.
Brown, L.R. (2001), Eco-economy: building an economy for the Earth, New York
& London: W.W. Norton & Company.
Brownhill, D., Rao, S. (2002), A sustainability checklist for developments: a common
framework for developers and local authorities, Watford: BRE.
Brzozowska, K. (2005), Finansowanie inwestycji infrastrukturalnych przez kapita
prywatny na zasadach Project Finance, Warszawa: CeDeWu.
Buchholz, W. (1997), Intergenerational equity, w: ylicz, T. (red.), Ecological economics:
markets, prices and budgets in a sustainable society, Uppsala: Uppsala University,
1922.

393
 Caldecott, J., Lutz, E. (1996), Conclusions, w: Decentralization and biodiversity conser-
vation, Washington, D.C.: World Bank.
Caas, A.J., Carff, R., Hill, G. i in. (2005), Concept maps: integrating knowledge and
information visualization, w: Tergan, S.-O., Keller, T. (red.), Knowledge and infor-
mation visualization, Heidelberg: Springer, 205219.
Carpenter, S.R., Pingali, P.L., Bennett, E.M., Zurek, M.B. (red.) (2005), Ecosystems and
human well-being: scenarios, Washington, D.C.: Island Press.
CBOS (2006), Zaufanie do rzdu, przedsibiorstw, ONZ i organizacji pozarzdowych
w 20 krajach wiata, Warszawa: CBOS.
CBOS (2007a), Stowarzyszeniowo-obywatelski kapita spoeczny, Warszawa: CBOS.
CBOS (2007b), Sytuacje z ycia Polakw w r. 2007, Warszawa: CBOS.
CBOS (2008), Stowarzyszeniowo-obywatelski kapita spoeczny, Warszawa: CBOS.
CBOS (2009), Podstawowe fakty o sektorze pozarzdowym 2008, Warszawa: CBOS.
Champ, P.A., Boyle, K.J., Brown, T.C. (2004), A primer on nonmarket valuation,
Dordrecht: Kluwer.
Chappell, T. (1998), Dusza biznesu, Warszawa: Studio EMKA. Wydanie oryginalne:
(1993), The soul of a business, New York: Bantam.
Charter, M., Tischner, U. (red.) (2001), Sustainable solutions: developing products and
services for the future, Sheffield: Greenleaf.
Chichilnisky, G. (1996), Sustainable development: an axiomatic approach, Social Choice
and Welfare, 13(2), 219248.
Chopra, K., Leemans, R., Kumar, P., Simons, H. (red.) (2005), Ecosystems and human
well-being: policy responses, Washington, D.C.: Island Press.
Chryssides, G.D., Kaler, J.H. (1999), Wprowadzenie do etyki biznesu, Warszawa: PWN.
Wydanie oryginalne: (1993), An introduction to business ethics, Chapham and Hall:
Thomson.
City of Los Angeles (2006), Green roofs cooling Los Angeles: a resource guide, Los
Angeles, CA: Environmental Affairs Department.
CNCS (Corporation for National & Community Service) (2009), Volunteering in America
research highlights, <www.volunteeringinamerica.gov>.
Coase, R. (1937), The nature of the firm, Economica, 4(16), 386405.
Combes, C. (1999), Ekologia i ewolucja pasoytnictwa, Warszawa: PWN. Wydanie orygi-
nalne: (1995), Interactions durables: cologie et volution du parasitisme, Paris:
Masson.
Cooper-Marcus, C., Francis, C. (red.) (1998), People, places: design guidelines for urban
open space, New York: Wiley.
Costanza, R., dArge, R., de Groot, R. i in. (1997), The value of the worlds ecosystem
services and natural capital, Nature, 387(6630), 253260.
Czajkowski, M., Buszko-Briggs, M., Hanley, N. (2009), Valuing changes in forest biodi-
versity, Ecological Economics, 68(12), 29102917.
Czapiski, J., Panek, T. (red.) (2006), Diagnoza spoeczna 2005, Warszawa: Vizja Press & IT.

Daily, G.C. (1999), Developing a scientific basis for managing Earths life support
systems, Conservation Ecology, 3(2), art. 14.
Daly, H.E. (1973), Toward a steady-state economy, San Francisco: W.H. Freeman.
Daly, H.E. (1990), Sustainable development: from concept and theory to operational
principles, w: Davis, K., Bernatam, M.S. (red.), Resources, environment and popula-
tion, New York: Population Council and Oxford University Press, 2543.

394
Daly, H.E., Cobb Jr., J.B. (1989), For the common good: redirecting the economy toward
community, the environment and a sustainable future, Boston: Beacon.
Damurski, J., Bergier, T., Liszka, M. (red.) (2007), Partycypacyjne planowanie gospodarki
ciekowej w Dziewinie, Wrocaw: Centrum Rozwiza Systemowych.
Dasgupta, P., Mler, K.-G. (2001), Wealth as a criterion for sustainable development,
World Economics, 2(3), 1944.
Davey, A., Clist, S., Godley, A. (2008), Home composting diversion: household level
analysis, Banbury: Waste and Resources Action Programme.
De Haan, P., Mueller, M.G., Peters, A. (2006), Does the hybrid Toyota Prius lead to
rebound effects? Analysis of size and number of cars previously owned by Swiss
Prius buyers, Ecological Economics, 58(3), 592605.
DCLG (2006), Code for sustainable homes: a step-change in sustainable home building
practice, London: Department for Communities and Local Government.
Department of the Environment, Transport and the Regions (1998), Places, streets and
movement, London: Telford.
Department of the Environment, Transport and the Regions (1999), By design: urban
design in the planning system: a guide to better practice, London: Telford.
Department of the Environment, Transport and the Regions (2002), By design: better
places to live: companion guide to PPG3, London: Telford.
DeSimone, L.D., Popoff, F. (2000), Eco-efficiency: the business link to sustainable devel-
opment, Cambridge, MA: MIT Press.
Desrochers, P. (2000), Market processes and the closing of industrial loops: a historical
reappraisal, Journal of Industrial Ecology, 4(1), 2943.
Dbczyski, J. (2001), Rola partycypacji spoecznej w tworzeniu wieloletnich planw
inwestycyjnych przez samorzdy, w: Stenka, R., miakowski, D. (red.), Wieloletnie
plany inwestycyjne, Warszawa: LGPP, 6370.
Diamond, J. (1997), Guns, germs, and steel: the fates of human societies, New York &
London: W.W. Norton & Company. Wydanie polskie: (2001), Strzelby, zarazki,
maszyny: losy ludzkich spoeczestw, Warszawa: Prszyski i S-ka.
Diamond, J. (2005), Collapse: how societies choose to fail or succeed, New York & London:
Viking. Wydanie polskie: (2007), Upadek: dlaczego niektre spoeczestwa upady,
a innym si udao, Warszawa: Prszyski i S-ka.
Doniec, A., Reichel, J., Buliska, M. (2002), Assessment of the potential of cleaner
production implementation in Polish enterprises, Journal of Cleaner Production,
10(4), 299304.
Dring, R., Egelkraut, T.M. (2008), Investing in natural capital as management strategy
in fisheries: the case of the Baltic Sea cod fishery, Ecological Economics, 64(3),
634642.
Drzazga, D. (2008), Interaktywny model proekologicznego zarzdzania zintegrowan
gospodark energetyczn i przestrzenn w rozwoju miast, d: Wydawnictwo
Uniwersytetu dzkiego.
Duany, A., Plater-Zyberk, E., Speck, J. (2000), Suburban nation: the rise of sprawl and
the decline of the American Dream, New York: North Point Press.

EC (European Commission) (2004), Resource book on PPP case studies, Brussels:

Directorate-General Regional Policy.
Edsall, S. (2005), PPP projects in England, Scotland, Canada and new South Wales:
a comparative report, <www.nswtf.org.au>.

395
 Edvardsson, B., Enquist, B. (2008), Values-based service for sustainable business. Lessons
from IKEA, London & New York: Routledge.
EEA (2009), European Community emission inventory report 19902007 under the
UNECE Convention on Long-range Transboundary Air Pollution (LRTAP),
Copenhagen: EEA.
Ekins, P. (2003), Identifying critical natural capital: conclusions about critical natural
capital, Ecological Economics, 44(23), 277292.
Ekins, P., Folke, C., De Groot, R. (2003), Identifying critical natural capital, Ecological
Economics, 44(23), 159163.
Ekvall, C. (2004), The biogas plant in Uppsala: overview of the process, use of gas and
waste, Proceedings of the dissemination workshop on utilization of market wastes,
Kampala, Uganda.
Elgin, D. (2004), Dobrowolna prostota, w: Hunt Badiner, A. (red.), Uwano na targo-
wisku. Globalny rynek i masowa konsumpcja a wiadome ycie, Warszawa:
Wydawnictwo Jacek Santorski & Co., 279295. Wydanie oryginalne: (2002),
Voluntary simplicity, w: Hunt Badiner, A. (red.), Mindfulness in the marketplace:
compassionate responses to consumerism, Berkley, CA: Parallax Press.
English Partnerships, The Housing Corporation (2005), Urban design compendium,
London: Llewelyn-Davies.
EPA (2002), Onsite wastewater treatment systems manual, EPA/625/R-00/008, US EPA.
Esty, D.C., Winston, A.S. (2009), Green to gold, Hoboken, NJ: Wiley.
Etnier, C., Guterstam, B. (red.) (1991), Ecological engineering for wastewater treatment,
Stensund Folk College.
Eurobarometer (2008), Attitudes of European citizens towards the environment, Special
Eurobarometer 295, Brussels: European Commission.
Eurocommerce (2004), The use of LCAs on plastic bags in an IPP context, Brussels:
Eurocommerce.
Eurostat (2001), Economy-wide Material Flow Accounts and derived indicators. A meth-
odological guide, Luxembourg: Office for Official Publications of the European
Communities.
Eurostat (2004), New decision of Eurostat on deficit and debt treatment of public-private
partnerships, STAT/04/18, Luxembourg: Eurostat Press Office.
Exter, K., Specht, A. (2003), Assisting stakeholder decision making using system dynamics
group model-building, w: Extending extension: beyond traditional boundaries,
methods and ways of thinking!, Proceedings of the 2003 APEN National Forum, Hobart.

Faber, M., Manstetten, R., Proops, J.L.R. (1992a), Humankind and the environment: an
anatomy of surprise and ignorance, Environmental Values, 1(3), 217241.
Faber, M., Manstetten, R., Proops, J.L.R. (1992b), Toward an open future: ignorance,
novelty and evolution, w: Costanza, R., Norton, B.G., Haskell, B.D. (red.), Ecosystem
health: new goals for environmental management, Washington, D.C.: Island Press,
7296.
FAO (2009), The state of world fisheries and aquaculture, Rome: FAO.
Farr, D. (2008), Sustainable urbanism: urban design with nature, Hoboken, NJ: Wiley.
Fathy, H. (1976), Architecture for the poor: an experiment in rural Egypt, Chicago:
University of Chicago Press.
Fiedor, B. (red.) (2002), Podstawy ekonomii rodowiska i zasobw naturalnych,
Warszawa: C.H. Beck.

396
Fiksel, J. (red.) (1996), Design for environment: creating eco-efficient products and
processes, New York: McGraw-Hill.
FLO (2009), Annual report 200809, Bonn: Fairtrade Labelling Organizations
International.
Florida, R. (2004), The rise of the creative class: and how its transforming work, leisure,
community and everyday life, New York: Basic Books.
Florida, R. (2005), Cities and the creative class, New York & London: Routledge.
Folmer, H., Gabel, L., Opschoor, H. (red.) (1996), Ekonomia rodowiska i zasobw natu-
ralnych, Warszawa: Krupski i S-ka. Wydanie oryginalne: (1995), Principles of
environmental and resource economics, Aldershot: Edward Elgar.
Ford, A. (1999), Modeling the environment: an introduction to system dynamics modeling
of environmental systems, Washington, D.C.: Island Press.
FP (2008), Problemy oddziaywania maych i rednich przedsibiorstw na rodowisko,
Krakw: Fundacja Partnerstwo dla rodowiska.
Frey, B., Eichenberg, R. (1996), To harmonize or to compete? Thats not the question,
Journal of Public Economics, 60(3), 335349.
Frosch, R.A., Gallopoulos, N.E. (1989), Strategies for manufacturing, Scientific American,
261(3), 144152.
FRSI (Fundacja Rozwoju Spoeczestwa Informacyjnego) (2008a), Biblioteki publiczne:
opinie, korzystanie, potrzeby. Badanie mieszkacw terenw wiejskich i maych
miast do 20 tys. mieszkacw, Warszawa: FRSI.
FRSI (2008b), Biblioteki w Polsce, Warszawa: FRSI.
Frykowski, M. (2005), Zaufanie spoeczne mieszkacw odzi, d: Wydawnictwo
Uniwersytetu dzkiego.

Gajewska, M., Obarska-Pempkowiak, H. (2008), Constructed wetlands systems for waste-

water treatment in Poland, Architecture Civil Engineering Environment, 2(1), 8795.
Gajewska, M., Obarska-Pempkowiak, H., Arendacz, M. (2008), Oczyszczanie wd
opadowych w obiektach hydrofitowych, Gaz, Woda i Technika Sanitarna, 9, 5659.
Galbraith, K. (1977), The age of uncertainty, Boston: Houghton Mifflin Company.
Gaczarczyk, T. (2010), Domy z prdem i pod prd, Nowy Przemys, 1.
Gattie, D.K., McCutcheon, S.C., Smith, M.C. (2003), Ecological engineering: the state-of-
the-field, Ecological Engineering, 20(5), 327330.
Giergiczny, M. (2009), Rekreacyjna warto Biaowieskiego Parku Narodowego,
Ekonomia i rodowisko, 36, 116128.
Gil, S., leszyski, J. (2003), An index of sustainable economic welfare for Poland,
Sustainable Development, 11(1), 4755.
Goodman, J., Laube, M., Schwenk, J. (2005), Curitibas bus system is model for rapid
transit, Race, Poverty & the Environment, 12/1, 7576.
Goodwin, P. (2007), Effectiveness of transport policies in reducing car travel, w: Grling,
T., Steg, L. (red.), Threats from car traffic to the quality of urban life, Amsterdam:
Elsevier, 401424.
Goodwin, P., Hass-Klau, C., Cairn, S. (1998), Evidence on the effects of road capacity
reduction on traffic levels, <www.worldcarfree.net/resources/freesources/Evide.
htm>.
Grecka, M. (2004), Architektura energooszczdnego domu mieszkalnego polskiej wsi
w aspekcie zrwnowaonego rozwoju, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Politechniki
Warszawskiej

397
 Graczyk, A. (2005), Ekologiczne koszty zewntrzne: identyfikacja, szacowanie, interna-
lizacja, Biaystok: Wydawnictwo Ekonomia i rodowisko.
Graedel, T.E. (1994), Industrial ecology: definition and implementation, w: Socolow,
R.H., Andrews, C.J., Berkhout, F.G., Thomas, V.M. (red.), Industrial ecology and
global change, Cambridge: Cambridge University Press, 2342.
Graedel, T.E., Allenby, B.R. (1995), Industrial ecology, Englewood Cliffs, NJ:
Prentice-Hall.
Granvoetter, M. (1973), The strength of weak ties, American Journal of Sociology,
78(6), 13681380.
Greszta, M. (2008), Oczekiwania spoeczne zmieniaj zachowania firm w Polsce:
Odpowiedzialny Biznes 2008, Harvard Business Review Polska, wydanie specjalne
2008, s. 15.
Greszta, M. (2009), Agent zmiany w firmie: Odpowiedzialny Biznes 2009, Harvard
Business Review Polska, wydanie specjalne 2009, s. 31.
GRI (2006), Sustainability reporting guidelines, wersja 3, Amsterdam: Global Reporting
Initiative.
Grimsey, D., Lewis, M. (2005), Are Public Private Partnerships value for money?
Evaluating alternative approaches and comparing academic and practitioner views,
Accounting Forum, 29(4), 345378.
Gudelis-Taraszkiewicz, K., Suligowski Z. (2008), Alternatywne zagospodarowanie wd
opadowych, w: Suligowski Z. (red.), Vademecum dla przedsibiorcw, Wrocaw:
Partnerstwo Budujmy Razem, cz C.
Gudmundsson, H. (2004), Sustainable transport and performance indicators, w: Hester,
R.E., Harrison, R.M. (red.), Transport and the environment, Cambridge: Royal Society
of Chemistry, 3564.
Guine, J.B. (red.) (2002), Handbook on life cycle assessment: operational guide to the
ISO standards, tomy 13, Dordrecht: Kluwer.
Gumkowska, M., Herbst, J. (2008), Najwaniejsze pytania podstawowe fakty. Polski
sektor pozarzdowy 2008, Warszawa: Stowarzyszenie Klon/Jawor.
GUS (2000), May rocznik statystyczny Polski 2000, Warszawa: GUS.
GUS (2008), Ochrona rodowiska 2008, Warszawa: GUS.
GUS (2009a), Energia ze rde odnawialnych w 2008 r., Warszawa: GUS.
GUS (2009b), May rocznik statystyczny Polski 2009, Warszawa: GUS.
GUS (2009c), Ochrona rodowiska 2009, Warszawa: GUS.

Halme, M., Hrauda, G., Jasch, C. i in. (2004), Sustainable homeservices: benchmarking
sustainable services for the housing sector in the city of tomorrow, Wiede: IW.
Hardin, G. (1968), The tragedy of the commons, Science, 162 (3859), 12431248.
Hartwick, J.M. (1977), Intergenerational equity and investing the rents from exhaustible
resources, American Economic Review, 67(5), 972974.
Hassan, R., Scholes, R., Ash, N. (red.) (2005), Ecosystems and human well-being: current
state and trends, Washington, D.C.: Island Press.
Hausner, J., Marody, M. (red.) (2000), Jako rzdzenia: Polska bliej Unii Europejskiej?,
Krakw: MSAP AE i Warszawa: Fundacja im. F. Eberta.
Heidrich, Z., Stako, G. (2007), Leksykon przydomowych oczyszczalni ciekw,
Warszawa: Wydawnictwo Seidel-Przywiecki.
Herzog, T. (red.) (2008), Charter for solar energy in architecture and urban planning,
Munich: Prestel.

398
Hicks, J.R. (1939), Value and capital, wydanie 2-gie, Oxford: Clarendon Press.
Hillring, B. (2000), Cofiring of biomass: evaluation of fuel procurement and handling in
selected existing plants and exchange of information, Enkping: ENA Kraft.
Hischier, R., Reichart, I. (2003), Multifunctional electronic media traditional media,
International Journal of Life Cycle Assessment, 8(4), 201208.
Hoeglund, C., Stenstroem, T.A., Joensson, H., Sundin A. (1998), Evaluation of faecal
contamination and microbial die-off in urine separating sewage systems, Water
Science and Technology, 38(6), 1725.
Hogg, D., Wilson, D., North, J. i in. (2007), Household waste prevention policy, Bristol:
Eunomia.
Horiuchi, R., Schuchard, R., Shea, L., Townsend, S. (2009), Understanding and preventing
greenwash: a business guide, London: BSR i Futerra.
Howard, E. (1898), The three magnets, przedruk w: Wheeler, S.M., Beatley, T. (red.), The
sustainable urban development reader, London: Routledge, 150156.
Huma, M. (2006), Jak kupowa, by nie da si upolowa, Krakw: PZS.
Huma, M., Krzystkiewicz, M. (2007), Kupuj odpowiedzialnie! Twoje pienidze ksztatuj
wiat, Krakw: PZS.

ICES (2009), ICES advice 2009: book 8, Copenhagen: ICES.

ICLEI (1997), Podrcznik ICLEI w zakresie zarzdzania ochron rodowiska dla wadz
samorzdowych Europy rodkowej i Wschodniej, Fryburg: ICLEI.
Idziak, W. (2008), Wymyli wie od nowa, Koszalin: Alta Press.
IKEA (2008), IKEA Sustainability Report 2008, Helsingborg: IKEA.
Imioczyk, B., Regulski, J. (2007), Samorzdno i demokracja lokalna, Warszawa:
Konwersatorium Dowiadczenie i Przyszo.
Inglehart, R. (1977), The silent revolution, Princeton, NJ: Princeton University Press.
Investment Support (2009), Partnerstwo publiczno-prywatne krok po kroku, Warszawa:
Investment Support.
Izba Architektw (2005), Kodeks Etyki Zawodowej Architektw, Zacznik do Uchway 01
III Sprawozdawczego Krajowego Zjazdu Izby Architektw podjtej 18.06.2005 r.

Jackson, T. (2005), Motivating sustainable consumption: a report to the Sustainable

Development Research Network, Guildford: University of Surrey.
Jacobs, J. (1961), The death and life of great American cities, New York: Random House.
Janikowski, R. (1999), Zarzdzanie ekologiczne, Warszawa: Akademicka Oficyna
Wydawnicza PLJ.
Janikowski, R. (2004), Zarzdzanie antropopresj, Warszawa: Difin.
Jeudy, E. (1998), Des partenairesproducteurs au Nord de plus en plus nombreux, w:
Albert, O. (red.), Pour un commerce quitable, Paris: ditions Charles Lopold
Mayer, 6366.
Jevons, W.S. (1865), The coal question: an inquiry concerning the progress of the nation
and the probable exhaustion of our coal mines, London: Macmillan.
Jonzn, N., Cardinale, M., Grdmark, A., Arrhenius, F., Lundberg, P. (2002), Risk of
collapse in the eastern Baltic cod fishery, Marine Ecology Progress Series, 240,
225233.
Juchnowicz, S. (2005), Nowa Huta: przeszo i wizja z dowiadcze warsztatu projek-
towego, w: Salwiski, J., Sibila, L.J. (red.), Nowa Huta: przeszo i wizja. Studium
muzeum rozproszonego, Krakw: Biblioteka Krzysztoforska.

399
 Kaca, E. (2007), Infrastruktura wodno-ciekowa na wsi na przeomie wiekw, Problemy
Inynierii Rolniczej, 1, 3545.
Kahn, M.E., Vaughn, R.K. (2009), Green market geography: the spatial clustering of
hybrid vehicles and LEED registered buildings, The B.E. Journal of Economic
Analysis & Policy, 9(2), art. 2.
Kalinka, P. (2003), Wycena walorw turystycznych Puszczy Biaowieskiej w kontekcie
sporu o powikszenie Biaowieskiego Parku Narodowego, praca magisterska,
Uniwersytet Warszawski.
Kalisz, L., Sabut, J. (2007), Dewatering of anaerobically stabilized sludge on reed beds,
Ochrona rodowiska i Zasobw Naturalnych, 30, 105115.
Kanatschnig, D., Resel, K., Strigl, A. (2003), Guidelines: reporting about sustainability.
7 steps to a successful sustainability report, Vienna: Bundesministerium fr Verkehr,
Innovation und Technologie.
Kangas, P.C. (2004), Ecological engineering: principles and practice, Boca Raton, FL:
CRC Press.
Karnicki, Z., Horbowy, J., Radtke, K. (2008), Dorsz batycki: co nas naukowcw
niepokoi?, Wiadomoci Rybackie, 161, 38.
Kent County Council (2000), Kent design: a guide to sustainable development, Canterbury:
KCC.
Kibert, C.J. (1994), Principles and a model for sustainable construction, w: Proceedings
of the First International Conference on Sustainable Construction, 69.11.1994,
Tampa, FL, 19.
Kirkham, D. (2002), Light rail cities: what Perth can learn w: Sustainable cities practicum
and field trip to Europe semester 2-2002, Perth: Murdoch University, 3-13-27.
Klein, N. (2000), No logo, Toronto: Knopf. Wydanie polskie: (2004), No logo, Warszawa:
wiat Literacki.
Kobus, D. (2002), The evaluation of progress towards achieving sustainable development
in countries in transition, doktorat, Manchester: University of Manchester.
Koakowski, M.M. (2005), Rewolucja z beczki Diogenesa, Architektura i Biznes, 6,
3443.
Konopska, B. (red.) (2007), d 1:22 500. Plan Miasta, Warszawa: PPWK.
Kopaska, A., Bartczak, A., Siwiska-Gorzelak, J. (2008), Partnerstwo publiczno-pry-
watne: podmioty prywatne w realizacji zada publicznych sektora wodno-kanaliza-
cyjnego, Warszawa: CeDeWu.
Korze, Z. (2001), Ekologistyka, Pozna: Instytut Logistyki i Magazynowania.
Kosiski, W. (1995), Ksztatowanie krajobrazu kulturowego: miasteczko turystyczne na
przykadzie Janowca n/Wis, Ochrona Zabytkw, 34, 266282.
Kowalski, Z., Kulczycka, J., Gralczyk, M. (2007), Ekologiczna ocena cyklu ycia
procesw wytwrczych, Warszawa: PWN.
Krier, L. (2001), Architektura: wybr czy przeznaczenie, Warszawa: Arkady.
Kronenberg, J. (2007a), Ecological economics and industrial ecology: a case study of the
Integrated Product Policy of the European Union, London & New York: Routledge.
Kronenberg, J. (2007b), Making consumption reasonable, Journal of Cleaner
Production, 15(6), 557566.
Kronenberg, J. (2008), Rynek produktw sprawiedliwego handlu (fair trade) w Polsce,
Acta Universitatis Lodziensis Folia Oeconomica, 221, 127138.
Kronenberg, J., Clift, R. (2004), Industrial ecology in Poland, Journal of Industrial
Ecology, 8(4), 1317.

400
Kronenberg, J., Winkler, R. (2009), Wasted waste: an evolutionary perspective on indus-
trial by-products, Ecological Economics, 68(12), 30263033.
Krlikowska, K., Kronenberg, J., Maliszewska, K. i in. (2007), Role-Playing Simulation as
a communication tool in community dialogue: Karkonosze Mountains case study,
Simulation and Gaming, 38(2), 195210.
Kuikka, S., Hildn, M., Gislason, H. i in. (1999), Modeling environmentally driven uncer-
tainties in Baltic cod (Gadus morhua) management by Bayesian influence diagrams,
Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences, 56(4), 629641.
Kukla, P., Wojtulewicz, J. (2009), Analiza potencjau zmniejszenia zuycia energii
w nowych budynkach w wyniku zastosowania wyszych standardw w zakresie
izolacyjnoci przegrd zewntrznych, Warszawa i Katowice: WWF Polska i Fundacja
na rzecz Efektywnego Wykorzystania Energii.
Kurczewski, P., Lewandowska, A. (2008), Zasady prorodowiskowego projektowania
obiektw technicznych dla potrzeb zarzdzania ich cyklem ycia, Pozna: KMB Druk.
Kurowski, M., Rudnicki, A. (2006), Koncepcje rozwoju sieci tramwajowej w Krakowie,
Konferencja Naukowo-Techniczna Miasto i Transport 2006, Warszawa: Koo
Naukowe Inynierii Komunikacyjnej.
Kvarnstrm, E., Emilsson, K., Richert Stintzing, A. i in. (2006), Urine diversion: one step
towards sustainable sanitation, Stockholm: Stockholm Environment Institute.
Kwiatkowski, J. (2003), Partycypacja spoeczna i rozwj spoeczny, Warszawa: Fundacja
Rozwoju Demokracji Lokalnej.

Lantz, M., Svensson, M., Bjrnsson, L., Brjesson, P. (2007), The prospects for an expan-
sion of biogas systems in Sweden: incentives, barriers and potentials, Energy Policy,
35(3), 18301843.
Laszlo, C. (2008), Firma zrwnowaonego rozwoju, Warszawa: Studio EMKA. Wydanie
oryginalne: (2005), The sustainable company, Washington, D.C.: Island Press.
Lehtonen, M. (2004), The environmentalsocial interface of sustainable development:
capabilities, social capital, institutions, Ecological Economics, 49(2), 199214.
Lenartowicz, J.K. (2004), Sownik psychologii architektury, Krakw: Wydawnictwo
Politechniki Krakowskiej.
Lenartsson, M., Ridderstolpe, P. (2002), Wskazwki dla stosowania systemw wykorzy-
stujcych cieki w domkach jednorodzinnych, Uppsala: Coalition Clean Baltic, Polski
Klub Ekologiczny.
Liro, A. (1995), Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET Polska, Warszawa:
Fundacja IUCN Poland.
Loga, T., Knissel, J., Diefenbach, N. (2008), Energy performance requirements for new
buildings in 11 countries from Central Europe, Darmstadt: Institut Wohnen und
Umwelt.
Lokalna akcja na rzecz rodowiska, czyli jak wasnymi siami opracowa program
ochrony rodowiska dla gminy lub powiatu (2000), Warszawa: NFOiGW.
Low, N. (2007), The green city: sustainable homes, sustainable suburbs, w: Thvaites,
K., Porta, S., Romice, R., Greaves, M. (red.), Urban sustainability through environ-
mental design, London: Routledge, 133165.

Macias, A., Mizgajski, A. (1998), Metabolizm Poznania w kategoriach ekologii miasta,

w: Domaski, R. (red.), Podstawy gospodarczej polityki miasta. Studium Poznania,
Biuletyn KPZK PAN, 181, 103116.

401
 Magnuszewska, J. (red.) (2003), Dynamika zrwnowaonego rozwoju. Region
Karkonoszy i Dolina Odry, Wrocaw: Stowarzyszenie Zielona Kultura.
Magnuszewski, P., Sendzimir, J., Kronenberg, J. (2005), Conceptual modeling for
adaptive environmental assessment and management in the Barycz Valley, Lower
Silesia, Poland, International Journal of Environmental Research and Public Health,
2(2), 194203.
Maibach, M., Schreyer, C., Sutter, D. i in. (2008), Handbook on estimation of external
costs in the transport sector, Delft: CE Delft.
Markowski, T., Gzell, S., Kochanowski, M. i in. (2009), Polityka miejska pastwa: cele,
priorytety, instrumenty, Warszawa: Ministerstwo Infrastruktury.
Mas-Colell, A., Whinston, M.D., Green, J.R. (1995), Microeconomic theory, Oxford:
Oxford University Press.
Mazurkiewicz, P. (2006), CSR implementation guide: non-legislative options for the Polish
government, Washington, D.C. & Warsaw: The World Bank.
McCormick, K., Kberger, T. (2005), Exploring a pioneering bioenergy system: the case
of Enkping in Sweden, Journal of Cleaner Production, 13(1011), 10031014.
McHarg, I.L. (1969), Plight and prospect, przedruk w: Wheeler, S.M., Beatley, T. (red.),
The sustainable urban development reader, London: Routledge, 3437.
Meadows, D.H. (1989), System dynamics meets the press, System Dynamics Review,
5(1), 6980.
Meadows, D.H. (1998), Indicators and information systems for sustainable development:
a report to the Balaton Group, Hartland VT: Sustainability Institute.
Mendler, S.F., Odel, W. (2000), The HOK guidebook to sustainable design, New York: Wiley.
Mentzer, J.T., DeWitt, W., Keebler, J.S. i in. (2001), Defining supply chain management,
Journal of Business Logistics, 22(2), 125.
Miara, M. (2010), Pompy ciepa, Murator, 2, 152158.
Ministerstwo Gospodarki (2009), Polityka energetyczna Polski do 2030 roku, projekt,
wersja nr 4 z 5 marca 2009 r.
Miszalska, A., Piotrowski, A. (red.) (2006), Obszary adu i anomii. Konsekwencje
i kierunki polskich przemian, d: Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego.
Mitsch, W.J. (2003), Ecology, ecological engineering, and the Odum brothers, Ecological
Engineering, 20(5), 331338.
Mitsch, W.J., Jrgensen, S.E. (2003), Ecological engineering: a field whose time has
come, Ecological Engineering, 20(5), 363377.
Mitsch, W.J., Lefeuvre, J.C., Bouchard V. (2002), Ecological engineering applied to river
and wetland restoration, Ecological Engineering, 18(5), 529541.
Mizgajski, A. (2000), Cechy ekologicznie podtrzymywalnego rozwoju Poznania
w wietle form metabolizmu miasta i struktury przestrzennej, Biuletyn KPZK PAN,
192, 221244.
Moberg, ., Johansson, M., Finnveden, G., Jonsson, A. (2007), Screening environmental
life cycle assessment of printed, web based and tablet e-paper newspaper, Stockholm:
Royal Institute of Technology (KTH).
Moldan, B., Billharz, S. (1997), Sustainability indicators, Chichester, UK: Wiley.
Molnar, G. (2005), A Tiszanal. Ekvilibrium kiad, Budapeszt.
Mols, C.M.M., Visser, M.E. (2002), Great tits can reduce caterpillar damage in apple
orchards, Journal of Applied Ecology, 39(6), 888899.
Mont, O. (2000), Product-Service Systems: shifting corporate focus from selling products
to selling product-services, AFR-report 288, Stockholm: Swedish EPA.

402
Mont, O., Plepys, A. (2004), What is behind meagre attempts to sustainable consump-
tion? Institutional and product-service system perspective, w: Hubacek,
K., Inaba, A., Stagl, S. (red.), Proceedings of the International Workshop on
Driving Forces of and Barriers to Sustainable Consumption, Leeds: University of
Leeds, 108126.
Mller, B., Thgersen, J. (2008), Car use habits: an obstacle to the use of public trans-
portation?, w: Jensen-Butler, C., Sloth, B., Larsen, M.M., Madsen, B., Nielsen, O.A.
(red.), Road pricing: the economy and the environment, Berlin & Heidelberg:
Springer, 301314.
Mndl, A., Schtz, H., Stodulski, W., leszyski, J., Welfens, M.J. (1999), Ekorozwj
poprzez odmaterializowanie produkcji i konsumpcji, Warszawa: Instytut na rzecz
Ekorozwoju.
Mycielski, M., Choynowski, P., Buczek, G. (2005), Karta Nowej Urbanistyki, Urbanista,
6, 810.

NAO (National Audit Office) (2005), Darent Valley Hospital: the PFI contract in action,
London: NAO.
Newman, P. (2007), Travel time budgets as a tool for sustainable urban design
w: Thvaites, K., Porta, S., Romice, R., Greaves, M. (red.), Urban sustainability through
environmental design, London: Routledge, 8794.
Novak, J.D., Caas, A.J. (2006a), The origins of the concept mapping tool and the
continuing evolution of the tool star, Information Visualization, 5(3), 175184.
Novak, J.D., Caas, A.J. (2006b), The theory underlying concept maps and how to
construct them, Pensacola, FL: Florida Institute for Human and Machine Cognition.
Nuij, R. (2001), Eco-innovation: helped or hindered by Integrated Product Policy,
Journal of Sustainable Product Design, 1(1), 4951.

Obarska-Pempkowiak, H. (2002), Oczyszczalnie hydrofitowe, Gdask: Wydawnictwo

Politechniki Gdaskiej.
Obarska-Pempkowiak, H., Gajewska, M., Wojciechowska E., Ostojski A. (2009),
Koncepcja rozwizania problemu przydomowej gospodarki ciekowo-osadowej,
Gaz, Woda i Technika Sanitarna, 78, 610.
Obarska-Pempkowiak, H., Koecka K., (2006), Experiences with utilisation of sewage
sludge in reed beds, Rocznik Ochrony rodowiska. rodkowo-Pomorskie Towarzystwo
Naukowe, 8, 6578.
Obarska-Pempkowiak, H., Tuszyska, A. (2008), Perspektywy rozwoju w Europie
systemw sanitarnych z zastosowaniem toalet separujcych, Gaz, Woda i Technika
Sanitarna, 78, 4249.
Odum, H.T., Odum, B. (2003), Concepts and methods of ecological engineering,
Ecological Engineering, 20(5), 339361.
OECD (2003), External costs of transport in Central and Eastern Europe, Paris: OECD.
OECD (2005), Why fish piracy persists: the economics of illegal, unreported and unregu-
lated fishing, Paris: OECD.
Olsson, P., Gunderson, L.H., Carpenter, S.R., Ryan, P., Lebel, L., Folke, C., Holling, C.S.
(2006), Shooting the rapids: navigating transitions to adaptive governance of social-
ecological systems, Ecology and Society, 11(1), art. 18.
Oosterhuis, F., Rubik, F., Scholl, G. (1996), Product policy in Europe: new environmental
perspectives, Dordrecht: Kluwer.

403
 Opschoor, J.B. (1996), Institutional change and development towards sustainability,
w: Costanza, R., Segura, O., Martinez-Alier, J. (red.), Getting down to Earth: practical
applications of ecological economics, Washington, D.C.: Island Press, 327350.

Page, T. (1977), Conservation and economic efficiency: an approach to materials policy,

Baltimore: Johns Hopkins.
PAIiZ, Investment Support (2009), Public-Private Partnership in Poland, Warsaw: PAIiZ.
Pakw, W., Gciarz, B. (2001), Dialog spoeczny w Polsce w okresie adaptacji polskiej
gospodarki do wymogw Unii Europejskiej, Warszawa: Fundacja F. Eberta.
Parfitt, J. (2009), Home composting diversion: district level analysis, Banbury: Waste and
Resources Action Programme.
Pawowska, K. (2008), Przeciwdziaanie konfliktom wok ochrony i ksztatowania
krajobrazu, Krakw: Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej.
PBIKiC (Pracownia Bibliotekoznawstwa Instytutu Ksiki i Czytelnictwa) (2000),
Biblioteki publiczne w liczbach 1999, Warszawa: Biblioteka Narodowa.
PBIKiC (2008), Biblioteki publiczne w liczbach 2007, Warszawa: Biblioteka Narodowa.
PBIKiC (2009), Biblioteki publiczne w liczbach 2008, Warszawa: Biblioteka Narodowa.
Pearce, D. (1987), Foundations of an ecological economics, Ecological Modelling,
38(12), 918.
Pearce, D.W., Pearce, C.G.T. (2001), The value of forest ecosystems, Montreal: Secretariat
of the Convention on Biological Diversity.
Peattie, K., Shaw B. (2006), Consumption: reducing, reusing and recycling, Swindon:
Economic and Social Research Council.
Peryt, A. (1956), Wykorzystajmy kady skrawek surowca, Warszawa: Biuro Wydawnictw
Centralnego Zwizku Spdzielczoci Pracy.
Petersens, E. (2001), Market survey: extremely low flush toilets, Uppsala: SwedEnviro and
Water Revival Systems.
Pezzey, J. (1989), Economic analysis of sustainable growth and sustainable development,
Environment Department Working Paper No. 15, Washington, D.C.: The World
Bank.
PGNiG (2009), Odpowiedzialna energia: raport spoeczny 2008, Warszawa: PGNiG.
Piplani, R., Pujawan, N., Ray, S. (2008), Sustainable supply chain management,
International Journal of Production Economics, 111(2), 193194.
Pirveli, M., Rykiel, Z. (2007), Enklawy i eksklawy spoeczne pnej nowoczesnoci,
w: Godyna, L., Machaj, I. (red.), Enklawy ycia spoecznego, Szczecin: Wydawnictwo
Naukowe Uniwersytetu Szczeciskiego, 95112.
Pohle, G., Hittner, J. (2008), Attaining sustainable growth through corporate social
responsibility, Somers, NY: IBM Institute for Business Value.
Porta, S., Latora, V. (2007), Multiple centrality assessment: mapping centrality in networks
of urban spaces, w: Thvaites, K., Porta, S., Romice, R., Greaves, M. (red.), Urban
sustainability through environmental design, London: Routledge, 101105.
Porter, M.E. (1991), Americas green strategy, Scientific American, 264(4), 168.
Porter, M.E., Kramer, M.R. (2006), Strategy and society, Harvard Business Review,
85(12), 7892.
Porter, M.E., van der Linde, C. (1995a), Green and competitive, Harvard Business
Review, 73(5), 120134.
Porter, M.E., van der Linde, C. (1995b), Toward a new conception of the environment-
competitiveness relationship, Journal of Economic Perspectives, 9(4), 97118.

404
PPS i FP (Project for Public Spaces i Fundacja Partnerstwo dla rodowiska) (2009), Jak
przetworzy miejsce. Podrcznik kreowania udanych przestrzeni publicznych,
Krakw: FP.
Prahalad, C.K. (2006), The fortune at the Bottom of the Pyramid: eradicating poverty
through profits, Philadelphia: Wharton School Publishing.
Preisner, L., Pindr, T. (2000), Przegldy efektywnoci przemysu i ochrony rodowiska,
wydanie 3-cie, Krakw: Wydawnictwa AGH.
Preisner, L., Turek, I. (2005), Rola znakw rodowiskowych w strategii przedsibior-
stwa, w: Pindr, T. (red.), Proces wdraania rozwoju zrwnowaonego w przedsi-
biorstwie, Biaystok: Wydawnictwo Ekonomia i rodowisko, 216224.
Proekologiczna gospodarka odpadami w gminie (2000, wyd. II zmienione), Owicim
i Krakw: Towarzystwo na rzecz Ziemi.
Putnam, R. (2008), Samotna gra w krgle: upadek i odrodzenie wsplnot lokalnych
w Stanach Zjednoczonych, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne.
Wydanie oryginalne: (2000), Bowling alone: the collapse and revival of American
community, New York: Simon & Schuster.

Quariguasi Frota Neto, J., Bloemhof-Ruwaard, J.M., van Nunen, J.A.E.E., van Heck,
E. (2008), Designing and evaluating sustainable logistics networks, International
Journal of Production Economics, 111(2), 195208.

Rawls, J. (1971), A theory of justice, Cambridge, MA: Harvard University Press.

Reichart, I., Hischier, R. (2001), Vergleich der Umweltbelastungen bei Benutzung elektro-
nischer und gedruckter Medien, St. Gallen: ugra/EMPA.
Reichart, I., Hischier, R. (2002), The environmental impact of getting the news, Journal
of Industrial Ecology, 6(34), 185200.
Repenning, N. (2002), A simulation based approach to understanding the dynamics of
innovation implementation, Organization Science, 13(2), 109127.
Ridderstolpe, P. (2001), Oczyszczanie ciekw w maych miejscowociach: warianty
modernizacji, Uppsala: Water Revival Systems.
Rittel, H.W.J., Webber, M.M. (1973), Dilemmas in a general theory of planning, Policy
Sciences, 4(2), 155169.
Rogala, P. (2003), Audyt lokalny jako nowy instrument zarzdzania zrwnowaonym
rozwojem, w: Borys, T. (red.), Zarzdzanie zrwnowaonym rozwojem Agenda
21 10 lat po Rio, Biaystok: Wydawnictwo Ekonomia i rodowisko, 274279.
Rogers, R., Power, A. (2000), Cities for a small country, London: Faber and Faber.
Rouba, H. (1999), Zastosowanie strategii czystszej produkcji w zarzdzaniu rodowi-
skowym w przedsibiorstwie, w: Miaszewski, R. (red.), Strategia zarzdzania
rodowiskowego w przedsibiorstwie i gminie, Pozna: Polskie Zrzeszenie Inynierw
i Technikw Sanitarnych, 116132.
Rudnicki, A. (red.) (2004), Zintegrowany plan rozwoju transportu publicznego dla
Krakowa (dokument roboczy), Krakw: Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej.
Rudnicki, A., Kollbek, A. (2007), Strefy ruchu uspokojonego i pieszego w rdmieciu
Krakowa, Konferencja Naukowo-Techniczna Miasto i Transport 2007, Warszawa:
Koo Naukowe Inynierii Komunikacyjnej.
Rudnicki, A., Kopta, T., Zalewski, A. (2005), Obsuga komunikacyjna rewitalizowanego
obszaru centralnego odzi, d: Prorevita.
Rydn, L. (2003), Enkping Water Management, Baltic University Urban Forum Report, 20.

405
 Ryska, E.D. (2004), Architekt w procesie tworzenia harmonijnego rodowiska,
Warszawa: Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej.

Sachs, J. (2006), Koniec z ndz, Warszawa: PWN. Wydanie oryginalne: (2005), The end
of poverty, New York & London: Penguin.
Samuelson, P.A., Nordhaus, W.D. (2004), Ekonomia, tom 2, PWN: Warszawa. Wydanie
oryginalne: (1998), Economics, wydanie 16-e, New York: McGraw-Hill.
Santala, E., Kaloinen, J. (2004), New regulation enhances improvement of onsite waste-
water treatment in Finland, Small Water and Wastewater Systems, 6th Specialist
Conference, Fremantle, Australia.
Scharmer, C.O. (2007), Theory U: leading from the future as it emerges, Cambridge, MA:
Society for Organisational Learning.
Schneider, B. (2007), Koncepcja rozwoju regionalnego w oparciu o gospodarcze wyko-
rzystanie wd geotermalnych: Termy Warmiskie, Lidzbark Warmiski: Starostwo
Powiatowe.
Schreyer, C., Schneider, C., Maibach, M. i in. (2004), External costs of transport, Zurich:
INFRAS.
Sendzimir, J., Balogh, P., Vari, A., Lantos, T. (2004). The Tisza River Basin: slow change
leads to sudden crisis, w: Light, S. (red.), The role of biodiversity conservation in the
transition to rural sustainability, Amsterdam: ISO Press, 261290.
Sendzimir, J., Flachner Z. (2007), Exploiting ecological disturbance, w: McNeely,
J., Scherr, S. (red.), Farming with nature: the science and practice of ecoagriculture,
Washington, D.C.: Island Press, 213230.
Sendzimir, J., Magnuszewski, P., Balogh, P., Vari, A. (2007), Anticipatory modeling of
biocomplexity in the Tisza river basin: first steps to establish a participatory adaptive
framework, Environmental Modelling and Software, 22(5), 599609.
Sendzimir, J., Magnuszewski, P., Flachner, Z. i in. (2008), Assessing the resilience of
a river management regime: informal learning in a shadow network in the Tisza
River Basin, Ecology and Society, 13(1), art. 11.
Senge, P.M. (1998), Pita dyscyplina, Warszawa: Dom Wydawniczy ABC. Wydanie
oryginalne: (1990), The fifth discipline, New York: Doubleday.
Sennet, R. (2006), Korozja charakteru: osobiste konsekwencje pracy w Nowym
Kapitalizmie, Warszawa: Muza. Wydanie oryginalne: (1998), The corrosion of char-
acter: the personal consequences of work in the New Capitalism, New York: W.W.
Norton & Company.
SEPA (2009), Wastewater treatment in Sweden, Stockholm: Swedish Environmental
Protection Agency.
Shechter, M. (2000), Valuing the environment, w: Folmer, H., Landis Gabel, H. (red.)
Principles of environmental and resource economics, wydanie 2-gie, Aldershot:
Edward Elgar, 72103.
Shirley, M., Walsh P. (2000), Public versus private ownership: the current state of the
debate, Washington, D.C.: World Bank.
Siebenhandl, B. (2007), Disposal safety in Vienna, Safe and clean: safety of disposal and
clean city, 8th International Conference on Waste Management, Vienna.
Siposs, V., Kiss, F. (2002), Living with the river, LIFE-nature project in the Tisza Floodplain,
Budapeszt: WWF.
Siuta, J., Wasiak, G. (2000), Kompostowanie odpadw i uytkowanie kompostu, Warszawa:
Instytut Ochrony rodowiska.

406
Slessor, C. (1997), Sustainable architecture and high technology, London: Thames
& Hudson.
Sy, D. (2006), Wykorzystanie wd opadowych w instalacji sanitarnej budynkw
mieszkalnych, Przegld Naukowy Inynieria i Ksztatowanie rodowiska, 33(1),
192201.
Smith, N.C., Lenssen, G. (2009), Odpowiedzialno biznesu. Teoria i praktyka,
Warszawa: Studio EMKA. Wydanie oryginalne: (2009), Mainstreaming corporate
responsibility, Chichester, UK: Wiley.
Smits, A.J.M., Nienhuis, P.H., Leuven, R.S.E.W. (2000), New approaches to river
management, Leiden: Backhuys Publishers.
Sony (2002), Sony Europe press statement on temporary halt of shipments of some
Sony models in Europe, Cologne: Sony Europe GmbH.
Sorrell, S. (2007), The rebound effect: an assessment of the evidence for economy-
wide energy savings from improved energy efficiency, London: UKERC.
SPN (2007), Guide to the business case and benefits of sustainability purchasing,
Vancouver: Sustainability Purchasing Network.
Stachowiak, M. (2001), Ekologiczny odcisk stopy jako wskanik trwaego rozwoju
Polski, praca magisterska na Midzywydziaowych Studiach Ochrony rodowiska,
Uniwersytet Warszawski.
Stave, K.A. (2003), A system dynamics model to facilitate public understanding of
water management options in Las Vegas, Nevada, Journal of Environmental
Management, 67(4), 303313.
Sterman, J.D. (2000), Business dynamics: system thinking and modeling for
a complex world, Boston: Irwin/McGraw-Hill.
Stoczkiewicz, M. (2003), Prawa konsumentw w kontekcie ochrony rodowiska,
Krakw: PZS.
Strigl, A., Bosch, G., Reisinger, H. (2007), Sustainability Management System:
Kennzahlenbasierter Aufbau eines betrieblichen Nachhaltigkeitsmanagements,
Wien: Bundesministerium fr Verkehr, Innovatiion und Technologie.
Suligowski, Z., Tuszyska, A. (2008), Alternatywna kanalizacja, w: Suligowski,
Z. (red.), Vademecum dla przedsibiorcw, Wrocaw: Partnerstwo Budujmy
Razem, cz B.
Symon, E. (2009), Wypadki drogowe w Polsce w 2008 roku, Warszawa: Komenda
Gwna Policji.
Szczepanowska, H.B. (2001), Drzewa w miecie, Warszawa: Hortpress.
Szczepanowska, H.B. (2008), Wycena wartoci drzew na terenach zurbanizowa-
nych, Warszawa: Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa.
Szlvik, L. (2003), Az elmlt msfl vszzad jelentsebb Tisza-vlgyi rvizei s az
rvzvdelem szakaszos fejlesztse, Vzgyi Kzlemnyek Klnszm IV.
Sztompka, P. (2007), Zaufanie: fundament spoeczestwa, Krakw: Znak.
Szulczewska, B., Cieszewska, A., (2006), Ukad przyrodniczy obszaru metropolital-
nego: sie w piercieniu czy piercie w sieci?, w: Kozowski, S. (red.),
ywioowe rozprzestrzenianie si miast: studia nad zrwnowaonym rozwojem,
tom 2, Biaystok i Warszawa: Wydawnictwo Ekonomia i rodowisko, 4970.
Szymaski, ., Wodarek, P. (2006), Modernizacja tramwaju na Trasie WZ: prio-
rytet dla tramwajw na Mocie lsko-Dbrowskim w badaniach symulacyj-
nych, Konferencja Naukowo-Techniczna Miasto i Transport 2006, Warszawa:
Koo Naukowe Inynierii Komunikacyjnej.

407
 Taff, S.J. (1998), AgLand: the game. Simulating real-life decisions and consequences,
University of Minnesota <www.extension.umn.edu/AgLand>.
Theiss, M. (2007), Krewni znajomi obywatele: kapita spoeczny a lokalna polityka
spoeczna, Toru: Adam Marszaek.
Tischner, U., Charter, M. (2001), Sustainable product design, w: Charter, M., Tischner,
U. (red.), Sustainable solutions: developing products and services for the future,
Sheffield: Greenleaf, 118138.
Tukker, A., Jansen, B. (2006), Environmental impacts of products: a detailed review of
studies, Journal of Industrial Ecology, 10(3), 159182.
Tukker, A., Tischner, U. (red.) (2006), New business for Old Europe, Sheffield: Greenleaf.

UNDP (2002), Audit zrwnowaonego rozwoju gmin i powiatw: oferta pomocy dorad-
czej, Warszawa: UNDP.
UNDP (2003), Polskie spoeczestwo na drodze do zrwnowaonego rozwoju (Poland
towards sustainable human development), Warszawa: UNDP.
UNDP (2008), World Development Report 2007/2008, New York: UNDP.
UNEP (2004), Freshwater in Europe, Chtelaine: UNEP/DEWA Europe.
Urban Design Group (2002), Urban design guidance, London: Telford.
UZP (Urzd Zamwie Publicznych) (2009), Zielone zamwienia publiczne, Warszawa: UZP.

Vaillancourt-Rosenau, P. (red.) (2002), Public-private policy partnership, Cambridge,

MA: MIT Press.
van den Belt, M., Wenger, R., Harris, B. (2004), Decision support for watershed manage-
ment in the Upper Fox River Basin, Wisconsin, USA, w: van den Belt, M. (red.),
Mediated modeling: a system dynamics approach to environmental consensus
building, Washington, DC: Island Press, 99136.
van Hoek, R.I. (1999), From reversed logistics to green supply chains, Supply Chain
Management: An International Journal, 4(3), 129135.
van Tulder, R., van der Zwart, A. (2006), International businesssociety management,
London & New York: Routledge.
Vennix, J., (1996), Group model building: facilitating team learning using system
dynamics, New York: Wiley.
Verhoef, E.T., Robin Lindsey, C., Niskanen, E. i in. (2008), Implementation paths for
marginal cost-based pricing in urban transport: Theoretical considerations and case
studies results, w: Jensen-Butler, C., Sloth, B., Larsen, M.M., Madsen, B., Nielsen,
O.A. (red.), Road pricing: the economy and the environment, Berlin & Heidelberg:
Springer, 4978.
von Weizscker, E., Lovins, A.B., Hunter Lovins, L. (1998), Factor four: doubling wealth,
halving resource use, London: Earthscan.
Vymazal, J. (2005), Horizontal sub-surface flow and hybrid constructed wetlands systems
for wastewater treatment, Ecological Engineering, 25(5), 478490.

Wackernagel, M., Rees, W. (1996), Our ecological footprint: reducing human impact on
the Earth, Gabriola Island, BC: New Society Publishers.
WCED (World Commission on Environment and Development) (1987), Our common
future, Oxford: Oxford University Press.
Wesoowski, J. (2003), Transport miejski: ewolucja i problemy wspczesne, d:
Wydawnictwo Politechniki dzkiej.

408
Wesoowski, J. (2008), Miasto w ruchu: przewodnik po dobrych praktykach w organizo-
waniu transportu miejskiego, d: Instytut Spraw Obywatelskich.
Wheeler, S.M. (2004), Planning for sustainability: creating livable, equitable, and ecolog-
ical communities, London & New York: Routledge.
Whiston-Sprin, A. (1984), The granite garden: urban nature and human design, New
York: Basic Books.
WHO (1983), Indoor air pollutants: exposure and health effect, EURO Reports and
Studies 78, Genewa: WHO.
Wierzbowska, T., Kuraszko, I. (2006), Odpowiedzialny biznes w Polsce: dobre praktyki,
2006, Warszawa: Forum Odpowiedzialnego Biznesu.
Witruwiusz (1999), O architekturze ksig dziesi, Warszawa: Prszyski i S-ka.
Wojtulewicz, J., Osicki, A. (2006), Oszacowanie potencjau zmniejszenia zuycia energii
elektrycznej w gospodarstwach domowych w Polsce, Katowice: Fundacja na rzecz
Efektywnego Wykorzystania Energii.
Wjcik, A. (2007), Jak powstawaa oczyszczalnia rolinna w Dziewinie, film dokumen-
talny, Krakw: Centrum Rozwiza Systemowych.

Xerox (2008), 2007 Report on global citizenship, Norwalk, CT: Xerox.

Zalewski, D. (red.) (2005), Dialog spoeczny na poziomie regionalnym: ocena szans

rozwoju, Warszawa: IPiSS.
Zalewski, M., Wagner, I. (2005), Ecohydrology: the use of water and ecosystem processes
for healthy urban environments, Ecohydrology and Hydrobiology, 5(4), 263268.
Zgoa, B. (2007), Syndrom chorego budynku, <www.muratorplus.pl>.
Zirakzadeh, C. (1997), Social movements in politics: a comparative study, London & New
York: Longman.
Znaniecki, P. (2003), Zielone znaki, czyli jak wybra produkty przyjazne rodowisku,
Krakw: PZS.
Zuziak, Z.K. (1998), Strategie rewitalizacji przestrzeni rdmiejskiej, Krakw:
Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej.
Zysnarski, J. (2003), Partnerstwo publiczno-prywatne: teoria i praktyka, Gdask: ODDK.

ylicz, T. (1989), Ekonomia wobec problemw rodowiska przyrodniczego, Warszawa:

PWN.
ylicz, T. (2001), Wiara i nauka a sprawiedliwo midzypokoleniowa, w: Biaecka,
A., Jadacki, J.J. (red.), U progu trzeciego tysiclecia. Czowiek Nauka Wiara,
Warszawa: Semper, 163170.
ylicz, T. (2004), Ekonomia rodowiska i zasobw naturalnych, Warszawa: PWE.

409
 Indeks
3M 124125
3R 294296, 297, 301, 302, 312, 353
3T 376
3U 296
Agenda 21 83, 232, 372
Allegro 351
Amsterdam 267, 328, 329330
analfabetyzm 77, 357
analiza interesariuszy 26, 106108, 219
analiza kosztw i korzyci 12, 31, 32, 328329
analiza SWOT 219, 336,
analiza sytuacyjna 219
architektura 150175, 239, 244, 246, 279, 352;
etyczny wymiar 162; potrzeby 157; rodzima
161; wzorce i kody 247248, 251, 263, 264
Ashoka 374, 376
aspekty bezporednie i porednie 3, 4, 351
audyt dostawcw 180182
audyt LA-21 225227
audyt zrwnowaonego rozwoju 226
autobus na telefon 290
balast materialny 128, 136
Batyk 20, 3438, 188, 197, 361
bank czasu 371
Bank Danych Regionalnych GUS 223
Barycz 6065
Base of the Pyramid (BoP) 183, 194
BAT (Best Available Technique) 130
Bazylea 271, 275
BedZED 237, 252254
BergsonaSamuelsona funkcja dobrobytu spo-
ecznego 78, 82
Biaowieski Park Narodowy, zob. Puszcza Bia-
owieska
biblioteka 3, 204, 209212, 245, 329330
biogaz 298, 311, 312
biornorodno 3033, 245, 308
bluewash (dziaania pozorne) 90, 94, 349, 373
bogostan 217
book crossing 354
BOT (Build Operate Transfer) 324, 327,
branowe grupy zakupw 188
BRE Bank 114118
BREEAM 164, 255
BREF 186
Brundtland definicja 71
budownictwo 128, 137, 139, 150175, 185, 186,
223, 236, 239, 255, 259, 329; pasywne 163,
253, 312; ziemne 161, 174
car sharing/car pooling 253, 271, 354
cele dokumentw planistycznych: strategiczne;
nadrzdne; gwne; szczegowe 217219
Centrum Edukacji Obywatelskiej 374
Centrum Rozwiza Systemowych (CRS) 29, 56,
57, 317
certyfikacja budynkw 163164
Charrette 249, 262
410
Chichilnisky kryterium 74
cige doskonalenie, cykl PDCA 96, 102, 104,
131, 181, 199
Cisa 55, 6670, 214
Commerzbank Tower 158, 160
CommunityPlanning.net 380
Craigslist 354
cykl ycia produktu 2, 82, 126, 127, 128, 129
133, 136, 137, 141149, 150, 154, 164, 178,
182, 185, 193, 200; rola konsumentw 354,
355
czystsza produkcja 124, 125, 126, 133, 139
Czysty Biznes (program Fundacji Partnerstwo
dla rodowiska) 126, 140
Danone 104105, 107, 352
dematerializacja 125, 126, 128, 129; publikacje
zdematerializowane 3, 345
destruenci 134, 137
Detroit 266, 274275
diagramy przyczynowe (systemowe) 6, 4445,
5254, 5758, 60, 6364, 8990, 269; jak czy-
ta 52
dugookresowe podejcie 17, 22, 34, 36, 37, 38,
42, 63, 84, 8889, 91, 134, 353, 389
dobra nierynkowe 1416, 80, 84
dobrobyt 7485; a dobrostan 217; a rodowisko
1012, 30, 31; a jako ycia 24; ekonomicz-
na koncepcja 7879; zob. te ISEW
dobrostan 28, 217
dobrowolne porozumienia 21
dolina rzeczna, zob. Barycz, Cisa
dom z bali somianych 173175
dorsz 20, 3438, 5354, 188, 189, 190, 197, 361
dostawcy 107, 131, 132, 176, 192193, 363;
wsppraca z dostawcami 103, 105, 176182,
195199, 352; wymagania wobec dostawcw
179180, 184190, 195199; zob. te audyt
dostawcw
downcycling 297
Dubbletten 304, 306
DuPont 184
DVD 200, 207
dyskontowanie 74, 329
dystrybucja zwrotna 180, 182
dziedzictwo kulturowe 162, 239, 240, 244245,
259, 270, 383; zob. te zabytki
Dzie bez samochodu 285
Dziewin 317322
eco-tech 158161
efekt zwrotny 8283, 129, 134, 139, 203, 345
efekty zewntrzne 10, 1621, 39; a koszty ze-
wntrzne 16; dugoterminowe 17, 38; po-
nadnarodowe 14, 343; zob. te koszty ze-
wntrzne
efektywno energetyczna 21, 83, 92, 133, 186,
361; budynkw 151152, 163, 247; w Polsce
311, 346348
eko-efektywno 91, 124129, 134, 202, 204
eko-etykietowanie 130, 163, 185, 186, 189, 190
192, 193, 352, 355, 363
Eko-innowacje, program UE 92
ekologia przemysowa 124, 129, 134139, 201;
zasady 134135; metafora 139
ekologiczne samobjstwo 89
eko-miasteczko, zob. Siewierz
eko-projektowanie 128, 131133, 137, 141149,
202, 203204
ekorozwj 76
eko-zespoy 356
EMAS 178, 193
energetyka 311312
energia 13, 88, 119, 133, 134135, 298, 311312,
345, 347348; dyrektywa dotyczca charak-
terystyki energetycznej budynkw (EPBD)
151, 163; zuycie w budynkach 151153,
163164, 252
energia odnawialna 223, 237, 264, 295
energooszczdno, zob. efektywno energe- ISO 14040 130, 140
tyczna
Energy Star 186
Enkping 215, 302303
etyka 8889, 162, 188
etykieta spoeczna 189, 194
eutrofizacja 57, 131, 302
fair trade, zob. sprawiedliwy handel
ftalany 23
Ford 266, 352
Forest Stewardship Council (FSC) 189, 190, 191
Frankfurt 158, 283, 284285
Freecycle 354
Fundacja Aeris Futuro 359
Fundacja Biae Gawrony 380
Fundacja Normalne Miasto Fenomen 382, 383
Fundacja Partnerstwo dla rodowiska 126, 216
Fundacja Sendzimira 29, 317, 391
fundusze europejskie 92, 214, 331, 337, 389
funkcja czuwania 347348
funkcje rodowiska, zob. usugi ekosystemw
funkcjonalno 201203, 354
GAP (Global Action Plan) Polska 356, 359
gazeta 344345
Gdask 215, 230, 330331
geotermalne rda 336340
gsto zabudowy 235, 239, 241243, 247, 251,
263; a transport 273
Global Reporting Initiative (GRI) 102, 110111,
114118, 120, 123
globalne ocieplenie 4445, 92, 93
Greenpeace 359, 374, 375
greenwash (dziaania pozorne) 90, 94, 349, 373
Grupa Pewnych Osb 375, 379383
Hartwicka regua 72
HDI (Human Development Index) 77
Helsinki 279, 281
Holandia 235, 267, 364
Hostetin 215
hybrydowy napd 83, 187
identyfikowalno 37, 189190
igrzyska 185, 194
IKEA 91, 189, 195199
indeks rozwoju spoecznego, zob. HDI
indeksy giedowe 9293
innowacyjno 115, 139, 193, 239
instrumenty polityki ochrony rodowiska 1921
instytucje 9, 2425, 38, 40, 88, 196
Instytut na rzecz Ekorozwoju 76, 125
Interface 154, 205206
internalizacja, zob. koszty zewntrzne
internet 156, 203, 211, 345, 354, 374375
inwestycje koca rury 23, 229, 314
inynieria ekologiczna 307, 310, 312
ISEW (Index of Sustainable Economic Welfare)
8182
ISIS metoda 29
ISO 14001 178, 193
ISO 14020 190
jako ycia 12, 13, 24, 40, 162, 217218, 240,
244; a zaangaowanie obywateli 214, 380;
wskaniki 223
jednostka funkcjonalna 126, 130, 142, 207
Johnson & Johnson 99, 100
Kalundborg 138
kapita przyrodniczy 28, 7173, 81
kapita spoeczny 4, 2425, 28, 370372, 374,
376377, 382
kapita wytworzony przez czowieka 28, 7173
Karkonoski Park Narodowy 55
klasa kreatywna 235, 376
Klub Gaja 359
Koalicja na rzecz Sprawiedliwego Handlu 359,
364365, 367, zob. te sprawiedliwy handel
kod architektoniczny, zob. architektura
kolej 1718, 180, 198, 253, 260, 262, 277, 279,
284
kolektory soneczne 153, 312
Komisja Europejska 21, 23, 3538, 185186,
191, 192, 323, 364
komunikacja z interesariuszami 106108
konsumpcja 128, 201, 295, 296; zrwnowao-
na 344367; odpowiedzialna 348350; roz-
sdna 353355; funkcji zamiast materii 202,
353354
konflikt o dostp do zasobw 9, 55
konsultacje spoeczne 25, 41, 99, 234, 312, 327,
335, 361362; zob. partycypacja spoeczna
Kopenhaga 267, 271, 284
korzyci zewntrzne 190, 212, 329
koszty zewntrzne 10, 28, 138, 187, 198, 329,
356; a efekty zewntrzne 16; internalizacja
17, 1921, 24, 37, 40, 101, 125, 139; transpor-
tu 1719, 268270, 272, 279, 282, 292; wyce-
na 12, 22; zob. te efekty zewntrzne
kraje rozwijajce si 176, 179, 194, 195, 198,
235, 348; a kraje rozwinite 89, 190, 352,
363367
Krakw 137, 187, 258261, 268, 280, 284, 288
291
411
 kreacja miejsca (placemaking) 238, 249
krtkoterminowe podejcie 34, 36, 91
krytyczne progi zanieczyszcze 22
kumulacja zanieczyszcze 22
Kurytyba 283, 284
LCA 82, 129131, 140, 141149, 169, 183, 192,
202
LCC 146, 185, 186, 187, 354
LCM 130, 183
leasing 204, 205, 206207, 208
LEED 159, 164; LEED for Neighbourhood De-
velopment 255
Lidzbark Warmiski, powiat 336340
lodwka 141149, 354
logistyka 133, 176, 180, 195, 197
Lokalna Agenda 21 (LA-21) 83, 227, 228, 229
231, 232234, 252; audyt, zob. audyt LA-21
lokalne grupy dziaania 216
lokalne wsplnoty 83, 212, 238, 246, 248, 259,
377, 386
Londyn 194, 255, 270, 279
low-tech 160161
ady zrwnowaonego rozwoju 217, 218, 223,
224, 230
acuch dostaw 176199; lider acucha 177,
184
acuch wartoci 120, 121
owiska, przeowienie 10, 34, 189
d 280, 282, 284, 344, 365, 369, 371, 379383
mapy koncepcyjne 45, 57
Marine Stewardship Council (MSC) 189, 190,
191
Marks & Spencer 103
Marwad 306
materiaochonno 126, 127, 154
materiay budowlane 151, 154, 168, 169, 174,
186, 345346; lokalne 252; niskoprzetworzo-
ne 174; z recyklingu 137, 170
McDonalds 182, 184, 203
MFA (Material Flow Accounting) 135136
Midzynarodowa Organizacja Pracy (ILO) 179,
181, 195, 363
mikroklimat 302; w budynkach 151, 155, 175
MIPS 126, 127
mnonik 4 i 10 125, 126, 202
modele mylowe 6, 4648, 49, 52, 60, 63, 283,
369
modelowanie partycypacyjne 4950, 60, 67;
zob. te partycypacja spoeczna
monitoring spoeczny 226, 233
monitoring wskanikowy 221224, 226, 228
Most lsko-Dbrowski w Warszawie 292293
Natura 2000 317
Natural Step 134135
niedoskonaoci instytucjonalne 9, 24, 25, 35,
196
niedoskonaoci rynku 9, 16, 21
nielegalne poowy 3435, 3738, 188, 189, 361;
412
przeciwdziaanie 20, 188
niewiedza 2123, 28; otwarta a zamknita 22
Nowa Huta 258261
Nowa Supia 310
Nowy Urbanizm 237, 263
ocena cyklu ycia produktu, zob. LCA
oczyszczalnie ciekw 299, 302, 325, 327; przy-
domowe 303; rolinne 12, 302, 307310,
317322
odpady 10, 12, 144, 182, 295296; budowlane
170, 175; komunalne 296298, 312; niebez-
pieczne 195; organiczne 138, 297298, 312;
radioaktywne 110; kompostowanie 297298;
recykling 297; segregacja 169170, 346, 354,
357; spalanie 21; wykorzystanie 124, 128,
134, 137, 161, 204, 223; zob. te materiay
budowlane z recyklingu; zapobieganie od-
padom
ogniwa fotowoltaiczne 153, 215, 312
opakowanie 20, 128, 135, 180, 295, 353
Organizacja Narodw Zjednoczonych (ONZ)
71, 195
organizacje pozarzdowe 25, 26, 37, 6064,
214, 322, 325, 364, 369, 372, 372374, 381;
dziaalno edukacyjna 190, 357, 359362;
nieformalne 379383; wsppraca z bizne-
sem 104, 107, 114, 181; nacisk na biznes 89,
184, 189, 349, 352; zaufanie do 371
park eko-przemysowy 137139
park & ride 278, 279
Parlament Europejski 364
partnerstwo lokalne 2627, 216, 228, 229, 231,
233234
partnerstwo publiczno-prywatne 94, 166, 323
340; formy 323324; korzyci 325326; przy-
gotowanie 325, 331334; zarzdzanie ryzy-
kiem 326329; zastosowanie 324325
Partnerstwo Razem 385, 386
partycypacja spoeczna 2627, 3943, 89, 223,
230, 239, 248249, 252, 312315, 322, 342,
352, 385; zob. te modelowanie partycypa-
cyjne
Patagonia 179
PDCA, zob. cige doskonalenie
pesymizm 369
PGNiG 119123
Piaseczno 331
piesza strefa 237, 250, 253, 266, 268, 271, 275,
280, 284, 288
plany rozwoju lokalnego 217220, 225, 227,
230231, 232234, 239240
plecak ekologiczny 128, 136
pyty wirowe, wpyw produkcji na rodowi-
sko 3943
Polska Akcja Humanitarna 359, 364
Polska Zielona Sie 359360, 364, 365
Polskie Stowarzyszenie Budownictwa Ekolo-
gicznego 164, 165
poowy nielegalne, zob. nielegalne poowy
pompy ciepa 153, 312
Portland 283
Poundbury 237, 250252
powierzchnia biologicznie czynna 154155
praca dzieci 95, 179, 195, 196, 198, 353, 363
prawa wasnoci 16
prefabrykacja budowlana 156
Prius 83
Procter & Gamble 183, 194
produkt krajowy brutto (PKB) 76; a inne wska-
niki rozwoju 77; a koszty zewntrzne 1718;
a warto usug rodowiska 12; a warto za-
mwie publicznych 185; zob. te zaziele-
niony PKB
program zrwnowaonego rozwoju 99103
programy rolno-rodowiskowe 62, 64, 65
Projekt Umbrella UNDP 225, 232234
przeciwdziaanie odpadom, zob. zapobieganie
odpadom
przeciwdziaanie zanieczyszczeniom, zob. za-
pobieganie zanieczyszczeniom
przedsibiorczo spoeczna 376
Przedsibiorstwo Transportu Samochodowego
z Krakowa 187
przestrze spoeczna 245248
przewaga konkurencyjna 92, 126, 189, 201
ptaki 153
Puszcza Biaowieska 3033, 198
Ramowa Dyrektywa Wodna 313
raport zrwnowaonego rozwoju 110111,
114118; zob. te GRI
regionalny model zrwnowaonego rozwoju
6163
renowacja 166172, 240
rolnictwo przyjazne rodowisku 6163
ROT (Rehabilitate Operate Transfer) 324,
rower 215, 242, 250, 255, 267268, 271, 272,
273, 274, 275, 278, 290
rozszerzona odpowiedzialno producentw
182
rozwizania koca rury 23, 229, 314
ruchy spoeczne 368
rybowstwo, zob. dorsz
rzemioso 156157, 386
SA8000 181
samochd 21, 8283, 182, 186, 207, 242, 250,
265, 266, 270271, 273275, 278, 346, 352;
koszty zewntrzne 1719, 268270, 272;
opaty za wjazd do centrum 270271; zob.
te car sharing; Dzie bez samochodu
Saur 326, 330
seriale 357
sie spoeczna 382383
Sierakowo 384387
Siewierz, eko-miasteczko 236, 248, 262264
silna i saba koncepcja zrwnowaonego (trwa-
ego) rozwoju 7172
skala dziaania, problem skali 8283
Slag Recycling 137
Snow Leopard Enterprises 348, 367
Sony 176
spoeczna odpowiedzialno biznesu a zrw-
nowaony rozwj 88, 95
sprawiedliwo midzygatunkowa 74
sprawiedliwo midzypokoleniowa 7475
sprawiedliwy handel 191, 363367
sprzenia zwrotne 45, 47, 5253, 60, 6869,
294
standardy produktowe 21, 184
standardy urbanistyczne 239, 247
stand-by, zob. funkcja czuwania
Stany Zjednoczone 50, 81, 135, 179, 182, 184,
188, 263, 274, 330, 364
Stowarzyszenie Sprawiedliwego Handlu Trzeci
wiat i My 364, 365
strategia zrwnowaonego rozwoju, zob. plany
rozwoju lokalnego
struktura systemu 46, 47, 49
Stryszw 306
symulacja uczestniczca 5455
syndrom chorego budynku (SBS) 155
System Analiz Samorzdowych (SAS) 223
system produktowo-usugowy 201, 203207
system zarzdzania realizacj strategii zrwno-
waonego rozwoju 227
system zarzdzania rodowiskowego 177178
system zarzdzania zrwnowaonym rozwo-
jem (SMS) 96112
szara energia 175
Szczecin 166172
Sztokholm 270, 298, 302, 306
Szwajcaria 1718, 83, 364
Szwecja 182, 298, 303, 306, 311
cieki szare 306
lad ekologiczny (ecological footprint) 7677
wiadectwa energetyczne 163
termomodernizacja 153
Termy Warmiskie 336340
Tiffany & Co. 184
TINA (there is no alternative) 43
toalety: wodooszczdne 310; separujce 304
307
Traktat o Unii Europejskiej 2, 22
tramwaj 272, 274, 275, 277, 278, 279, 282, 284
285, 291, 292293; szybki 280, 289290
transport 263293; decyzje konsumentw 268
269, 354; koszty zewntrzne 1719, 268270,
272; zob. kolej; rower; samochd; tramwaj
trway a zrwnowaony rozwj 71
turystyka 30, 4041, 66, 215, 222, 223, 242, 317,
336, 384387; zielona 6263, 65
Tydzie Mobilnoci 285
tyrania maych decyzji 344346, 355
UNDP, zob. Projekt Umbrella UNDP
UNEP 125, 129
Unia Europejska 1718, 35, 92, 112, 151, 186,
235, 265; program eko-etykietowania UE
191192; zob. te fundusze europejskie;
Traktat o UE; Komisja Europejska
UNICEF 198
Unilever 189
Uppsala 298
Urban Audit 221222, 224
413
 Urzd Zamwie Publicznych 187, 193
usuga zamiast produktu 200212, 353354
usugi rodowiska/ekosystemw 1214, 34, 68,
81
Uwolnij acha (akcja) 354
uyteczno 3031, 74, 7576, 78, 157, 201, 354;
uyteczno elementw ekosystemu 139
Vadsbro 313314
Wal-Mart 183
Warszawa 226, 230, 271, 292293, 336, 354, 365
warto pozauytkowa 12, 3031
warunki naturalne 8
Wega 205
wzy przesiadkowe 276278
Wiede 296
wiara religijna 75
wiertarka 200
wie tematyczna 384387
wizja 9899, 215, 217, 249, 252, 386
woda: czysta w jeziorze lub rzece 15, 16, 41, 72;
deszczowa 159, 302303; irygacja 54; wyko-
rzystanie w architekturze 161; zuycie w bu-
downictwie 154155, 186; zob. Barycz; Cisa;
geotermalne rda
wodno-ciekowa gospodarka 298310, 330331
wolontariat 238, 368, 373, 376; pracowniczy 103
wskanik trwaego dobrobytu gospodarczego,
zob. ISEW
wskaniki zrwnowaonego rozwoju 63, 65,
7577, 84, 221224; w biznesie 102, 115, 128;
zob. te ISEW; zazieleniony PKB
wsplne uytkowanie 206, 353354
WWF 189, 198, 359361, 374
wycena dbr i usug rodowiska 3033, 84; me-
tody wyceny 1416
wydawnictwa elektroniczne 3, 345
414
wypadki 17, 93, 269270, 272, 273
wypoyczalnie sprztu budowlanego 200201
wypoyczanie 200201, 209211, 267268
wystarczalno 353
Wyzwania Zrwnowaonego Rozwoju w Pol-
sce, kurs letni 390
Xerox 204205
zabawki 203
zabytki 153, 252, 288, 379, 383; zob. te dzie-
dzictwo kulturowe
zapobieganie odpadom 23, 126, 132, 134, 154,
183, 186, 196
zapobieganie zanieczyszczeniom 23, 132
zasada 3R, zob. 3R
zasada prewencji 23, 28; zob. te zapobieganie
odpadom; zapobieganie zanieczyszczeniom
zasada przezornoci 2223, 28
zasada zanieczyszczajcy paci 17, 19
zaufanie 24, 26, 42, 60, 89, 248, 313, 322, 371
372, 378
zazieleniony PKB 77, 7982, 84
ziele miejska 12, 159, 245, 342, 357, 379, 381,
383
zielone produkty lokalne 6265
zielona produktywno 125
zielone zamwienia publiczne 130, 185187,
216
Zintegrowana Polityka Produktowa 193
zoliwe problemy 49
zrwnowaona konsumpcja; zob. konsumpcja
zrwnowaona produkcja 124149
zrwnowaone zarzdzanie acuchem dostaw
176199
ywno 13, 23, 63, 135, 159, 186, 195, 197,
215, 345346, 347, 355, 365