Postepy Hig Med Dosw.

(online), 2004; 58: 333-342

www.phmd.pl
Review

Received: 2004.08.03
Accepted: 2004.09.09
Published: 2004.09.20

Budowa chemiczna i biosynteza lipopolisacharydu

wanego skadnika osony komrkowej bakterii
Gram-ujemnych
Chemical stucture and biosynthesis of lipopolysaccharide
important component of the cell envelope of Gram-negative bacteria
Marta Kaszowska
Instytut Immunologii i Terapii Dowiadczalnej PAN im. L. Hirszfelda we Wrocawiu

Streszczenie
Bona zewntrzna jest pierwsz warstw osony komrkowej bakterii Gram-ujemnych, zbudowan w swej wewntrznej czci z fosfolipidw, natomiast w czci zewntrznej przede wszystkim
z lipopolisacharydw (LPS). Lipopolisacharyd to termostabilna czsteczka zbudowana z trzech,
rnicych si pod wzgldem strukturalnym czci: lipidu A, oligocukru rdzenia oraz antygenu
O. Zainteresowanie t czsteczk, w medycynie nazywan endotoksyn, jest spowodowane jej
aktywnociami biologicznymi. Czsteczka ta ujawnia swoj aktywno w chwili przedostania si
do krwiobiegu, co dzieje si w przypadku uoglnionych zakae bakteriami Gram-ujemnymi.
W pracy przedstawiono funkcje osony komrkowej bakterii Gram-ujemnych, jej skad chemiczny, struktur oraz biosyntez jej gwnego skadnika LPS. Cho pojawio si wiele prac dotyczcych biosyntezy poszczeglnych fragmentw LPS i jest wiadome jak powstaje jego pena
struktura, nie zidentykowano jeszcze wszystkich biaek odpowiedzialnych za jej transport na
zewntrz bony komrkowej.

Sowa kluczowe:

lipopolisacharyd (LPS, endotoksyna) zewntrzna bona komrkowa bakterii Gram-ujemnych

biosynteza LPS transport LPS

Summary

The outer membrane is the rst layer of the cell envelope of Gram-negative bacteria. This fragment of the cell envelope is built of phospholipids in the internal part and mainly of lipopolysaccharides in the external part. Lipopolysaccharide (LPS, endotoxin) is a thermostabile component
consisting of three parts which differ in chemical structure and biological activity. LPS contributes greatly to the structural integrity of bacteria and protects them from host immune defenses.

This review explains what makes this LPS leaet an effective barrier to permeability and describes the pathways of biosynthesis and the assembly of the hydrophobic domain, known as lipid A,
a core oligosaccharide, and the distal polysaccharide (O-antigen).

Key words:

lipopolysaccharide (LPS, endotoxin) outer membrane of Gram-negative bacteria

biosynthesis of LPS transport of LPS

333

Postepy Hig Med Dosw (online), 2004; tom 58: 333-342

Full-text PDF:
Word count:
Tables:
Figures:
References:
Adres autorki:

http://www.phmd.pl/pub/phmd/vol_58/6370.pdf
3791

4
54
Zakad Immunochemii Drobnoustrojw i Szczepionek Instytutu Immunologii i Terapii Dowiadczalnej PAN,
ul. Weigla 12, 53-114 Wrocaw, e-mail: Marta.Kaszowska@iitd.pan.wroc.pl

WPROWADZENIE
ciana komrkowa bakterii Gram-ujemnych jest jedn
z najbardziej zoonych struktur komrkowych. Zbudowana
z bony cytoplazmatycznej, warstwy peptydoglikanu oraz
bony zewntrznej stanowi okoo 25% suchej masy komrki bakteryjnej (ryc. 1A). Kada z wymienionych czci
ma specyczn budow tworzc cznie oson ochronn
komrki. Jest ona rwnie warstw, przez ktr odbywa
si transport czsteczek zarwno do wntrza jak i na zewntrz komrki.
Pierwsz barier ochronn komrki bakterii Gram-ujemnej jest jej bona zewntrzna. Co sprawia, e jest ona tak
dobr warstw ochronn? Niewtpliwie duy wpyw na to
ma jej dua sztywno wynikajca ze skadu chemicznego.
Ta hydrofobowa warstwa ochronna w wewntrznej czci
zoona z fosfolipidw, w zewntrznej warstwie zawiera
7075% amlowych czsteczek nazywanych lipopolisacharydami (LPS). Pojedyncza czsteczka LPS skada si
z trzech odrbnych regionw rnicych si budow chemiczn, waciwociami biologicznymi oraz zmiennoci
struktury (ryc. 1B).

Lipid A jest najbardziej konserwatywn czci LPS, kotwiczc t czsteczk w bonie zewntrznej. Unikatowa struktura tego fragmentu odzwierciedla jego specyczn rol
w aktywnoci biologicznej czsteczki LPS, std nazywany
jest on centrum toksycznoci. Szkielet cukrowy tej czci
endotoksyny u wikszoci bakterii Gram-ujemnych tworz
dwie czsteczki glukozaminy poczone wizaniem glikozydowym b(16) [37]. Heterogenno lipidu A zaley od
stopnia podstawienia szkieletu cukrowego kwasami tuszczowymi oraz grupami zawierajcymi adunek. W skad
lipidu A wchodz najczciej nasycone, nierozgazione
kwasy tuszczowe nadajce LPS charakter hydrofobowy.
Staymi skadnikami tego fragmentu LPS s 3-hydroksykwasy oraz duo rzadziej 2-hydroksykwasy.
Oligocukier rdzenia poprzez pierwsz reszt kwasu 3-deoksy-D-manno-oktulozonowego (Kdo) podstawia proksymaln reszt glukozaminy lipidu A. Powstae midzy tymi
czsteczkami, kwasolabilne wizanie ketozydowe a(26)
ulega rozerwaniu podczas agodnej hydrolizy, umoliwiajc atw separacj czci polisacharydowej LPS od lipidu A. W szczepach Shewanella algae BrY oraz Shewanella
oneidensis MR-1 s obecne w miejscu Kdo reszty kwasu
8-amino-Kdo [47,48]. Reszty Kdo s zazwyczaj podstawiane przez kolejne reszty Kdo oraz heptoz (najczciej
L,D-Hep), ktre podstawiane s dodatkowo ujemnie naadowanymi grupami fosforanowymi, pirofosforanowymi
czy fosfoetanolamin. W przypadku niektrych szczepw
Acinetobacter oraz Burkholderia cepacia jedna z czsteczek

334

Kdo moe zosta zastpiona reszt kwasu D-glicero-D-talooktulozonowego (Ko). Poznano jedynie kilka szczepw niemajcych w tym regionie, nazywanym regionem heptozowym, ujemnie naadowanych reszt fosforanowych [35,44].
Reszty te bior rwnie udzia w stabilizacji konformacji
czsteczki LPS, a co za tym idzie, jednoczenie w stabilizacji bony bakteryjnej przez ich interakcje z dwuwartociowymi jonami Ca2+ oraz Mg2+. W nastpnej kolejnoci
reszty heptoz s podstawiane przez szeciowglowe reszty cukrowe np.: glukozy, galaktozy, kwasw uronowych,
glukozaminy, ktre tworz tzw. cz zewntrzn oligocukru rdzenia.
acuch O-swoisty przewanie jest heteropolisacharydem zoonym z kilku do kilkudziesiciu powtarzajcych
si podjednostek oligosacharydowych, zawierajcych od
dwu do omiu reszt cukrowych. Ten fragment endotoksyny jest charakterystyczny i unikatowy dla danego szczepu.
Okrela swoisto serologiczn, odgrywajc niezwykle wan rol antygenu powierzchniowego (antygen O) bakterii
Gram-ujemnych. Struktury powtarzajcych si podjednostek rodzaje cukrw, formy piercienia, sekwencje, typy
wiza, niecukrowe podstawniki wykazuj rnice midzy szczepami w obrbie gatunku, przedstawiajc ogromn zmienno zwizan z t czci LPS.
Poznanie oglnego planu struktury LPS umoliwio ustalenie interakcji pomidzy tymi czsteczkami w warstwie
bony zewntrznej, co niewtpliwie ma duy wpyw na budow tej czci komrki bakteryjnej oraz speniane funkcje. Zakotwiczony w bonie lipid A jest barier hamujc
przenikanie hydrofobowych substancji wpywajc na oporno komrek bakterii Gram-ujemnych na sole kwasw ciowych, detergenty oraz hydrofobowe antybiotyki. Lipid
A stabilizuje rwnie konformacj biaek wystpujcych
w bonie zewntrznej poprzez interakcje z nimi.
Czsteczki lipidu A wchodzce w skad warstwy bony zewntrznej sprawiaj, e tworzy ona warstw o duej sztywnoci w porwnaniu z warstw wewntrzn bony zewntrznej zbudowan przede wszystkim z fosfolipidw. Kwasy
tuszczowe podstawiajce cz cukrow lipidu A s zazwyczaj nasycone, jednak ich rodzaj moe si zmienia
w zalenoci od temperatury otoczenia tzw. zjawisko
termoadaptacji, ktre polega na dostosowywaniu pynnoci bony do temperatury otoczenia [9,50]. Wspomniane
zjawisko wystpuje np. w LPS E. coli, rosncych w temperaturze rwnej lub wyszej od 30C. Przeniesienie
tych bakterii do temperatury 12C powoduje uaktywnienie transferazy palmitynianowej (LpxP), odpowiedzialnej
za dodatkowe podstawienia resztami nienasyconego kwasu palmitynooleinowego, prowadzc do usztywnienia zewntrznej bony bakteryjnej. Taki mechanizm powoduje,

Kaszowska M. Budowa chemiczna i biosynteza lipopolisacharydu

SRGMHGQRVWND
DQW\JHQX2


Q

%RQD
]HZQWU]QD
3HULSOD]PD

JDODNWR]D

JOXNR]D

UG]H
]HZQWU]Q\

KHSWR]D

%RQD
ZHZQWU]QD

UG]H
ZHZQWU]Q\

.GR
/LSLG$

Ryc. 1.A. Schemat budowy ciany komrkowej bakterii Gram-ujemnych; 1 lipopolisacharyd (LPS), 2 poryna, 3 nieporynowe biako bony
zewntrznej, 4 peptydoglikan, 5 lipoproteina, 6 biako bony cytoplazmatycznej; B schemat budowy czsteczki lipopolisacharydu

e nawet kiedy dochodzi do denaturacji wszystkich biaek

obecnych w bonie, reszty kwasw tuszczowych sprawiaj, e spenia ona wci rol ochronn. Na wytrzymao
bony, oprcz skadu chemicznego, wpywa take odpowiednie uoenie czsteczek LPS wzgldem siebie podczas tworzenia tej struktury. Obecno ujemnie naadowanych reszt zarwno w czci lipidu A, a take w czci
oligocukru rdzenia wewntrznego ma take duy wpyw
na wytrzymao tego fragmentu komrki bakteryjnej. Te
ujemnie naadowane grupy oddziauj z dwuwartociowymi kationami obecnymi w rodowisku zewntrznym, silnie
determinujc wewntrzne interakcje pomidzy czciami
lipidowymi znajdujcymi si w bliskim ssiedztwie. Za
utrzymanie lipidu A, a co za tym idzie jednoczenie caej
czsteczki LPS w odpowiednim uoeniu w warstwie zewntrznej bony s odpowiedzialne wizania wodorowe.
Konformacja czsteczek LPS tak, by wykazyway minimum
energetyczne sugeruje, e fragmenty antygenw O powinny by odchylone w przeciwn stron od nachylonych pod
ktem okoo 30 do paszczyzny bony fragmentw lipidw A. Takie uoenie uwalnia struktur czsteczki LPS
od wszystkich napre [22].
Z chemicznego punktu widzenia, czsteczki LPS s podobne do glikosngolipidw, zbudowanych z reszt cukrowych
podstawianych kwasami tuszczowymi z grupami hydroksylowymi, obecnymi w komrkach eukariotycznych, rzadko za identykowanych w komrkach organizmw prokariotycznych. W glikosngolipidach s obecne take grupy
NH oraz wolna jedna, lub wicej grup hydroksylowych.
Taka struktura, jak wykazay badania, stabilizuje warstw
bony poprzez silne interakcje midzy czsteczkami, a wic
lipopolisacharydy, podobnie jak glikosngolipidy, s czsteczkami idealnie speniajcymi funkcje ochronne.
Bardzo wany wpyw na funkcjonowanie bony ma rozmieszczenie obecnych w niej kwasw tuszczowych podstawiajcych reszty cukrowe lipidu A. Wiksza liczba reszt
kwasw tuszczowych wpywa na silniejsze interakcje pomidzy nimi, a take na powikszenie powierzchni tych

interakcji. Lipid A jest glikolipidem z wizaniem b(16)

glikozydowym pomidzy dwiema resztami cukrw z woln
grup 4-OH na redukujcym kocu speniajc rol donora
w wizaniach wodorowych. Tak samo oligocukier rdzenia
zwizany w 6 pozycji nieredukujcej glukozaminy moe
by donorem wiza wodorowych. W przeciwiestwie do
fosfolipidw, lipid A zawiera reszty kwasw tuszczowych,
majce grupy OH mogce take spenia rol donorw
wiza wodorowych. To sugeruje, e te wizania odgrywaj znaczc rol w wewntrznych interakcjach stabilizujcych warstw bony zewntrznej. W modelu warstwy
bony zewntrznej komrki bakterii Gram-ujemnej E. coli
reszty kwasw tuszczowych podstawiajce lipid A tworz
stabiln warstw ochronn dziki istniejcym interakcjom
pomidzy nimi, a take midzy nimi a obecnymi w rodowisku zewntrznym jonami dwuwartociowymi.
W bonie s umiejscowione take biaka, ktre s odpowiedzialne za transport skadnikw potrzebnych komrce bakteryjnej. Biaka te s zakotwiczone w bonie dziki interakcjom z jej pozostaymi skadnikami w bonie zewntrznej,
przede wszystkim z lipopolisacharydami. Przeanalizowano
dokadnie interakcje LPS z jednym z takich biaek bonowych, biakiem FhuA. Zaobserwowano, e za te interakcje
odpowiedzialne s wizania jonowe. Lizyna na powierzchni
biaka oddziauje z grupami o charakterze mocnego kwasu, jak np.: grupami fosforanowymi czy pirofosforanowymi LPS, natomiast grupy o silnym charakterze zasadowym
np. w argininie reaguj z grupami o charakterze sabych
kwasw, np.: Kdo. Przypuszcza si, e podobne oddziaywania mog zachodzi z innymi biakami, takimi jak: laktoferyna, BPI czy lizozym [36].
Z medycznego punktu widzenia lipopolisacharyd nazywany jest endotoksyn poniewa jego obecno moe by
zwizana z wystpieniem posocznicy gronego powikania w przypadku zakae bakteryjnych, do ktrych dochodzi wtedy, gdy pewne skadniki ciany komrkowej bakterii dostan si do krwiobiegu, gdzie rozpoznawane przez
komrki ukadu odpornociowego doprowadzaj do we-

335

Postepy Hig Med Dosw (online), 2004; tom 58: 333-342

wntrzustrojowej reakcji zapalnej. Endotoksyny w kontakcie z komrkami ukadu odpornociowego, takimi jak:
makrofagi/monocyty, limfocyty, komrki rdbonka naczy
krwiononych, stymuluj je do efektywnego zahamowania
infekcji przez syntez i uwalnianie przez nie aktywnych
produktw, tj.: czynnika martwicy nowotworu TNF-a,
interleukin 1, 6, 8, prostaglandyn, czynnika aktywujcego
pytki krwi PAF, tlenku azotu oraz tlenowych rodnikw.
Gdy komrki ukadu odpornociowego oddziauj z du
iloci czsteczek endotoksyny sytuacja staje si niebezpieczna poniewa dochodzi wtedy do nadmiernego wytwarzania mediatorw, obnienia cinienia krwi, wysokiej gorczki, rozsianego wewntrzustrojowego krzepnicia krwi,
niewydolnoci narzdw wewntrznych czego skutkiem
jest miertelny wstrzs septyczny [43].

Przez wiele lat uwaano, e jedynie komrki bakteryjne

zawierajce kompletny, zoony z trzech omwionych wyej fragmentw LPS s zdolne do prawidowego wzrostu
oraz funkcjonowania (tzw. formy gadkie S smooth).
Z czasem, w wyniku poznawania nowych struktur okazao si, e mutanty majce niekompletn struktur LPS nie
s letalne, cho na pewno z utrat fragmentu czsteczki
jest zwizane osabienie ich wirulencji. Natomiast prby
otrzymania prawidowo rosncych i dzielcych si mutantw z rnych gatunkw bakterii, cakowicie pozbawionych
LPS koczyy si niepowodzeniem, wykazujc ich wan
rol w funkcjach yciowych. Poznawanie coraz wikszej
liczby struktur LPS wykazao, e fragment lipidu A podstawionego jedn czsteczk Kdo, jak np. u Haemophilus
influenzae [34] jest niezbdn struktur do prawidowego
funkcjonowania bony bakteryjnej i jednoczenie caej komrki bakteryjnej.
W przeciwiestwie do E. coli i wielu innych bakterii Gramujemnych bdcych ludzkimi patogenami, istnieje kilka
szczepw z wrodzonym brakiem lipidu A w strukturze bony zewntrznej, deniowanym brakiem genw lpx odpowiedzialnych za biosyntez fragmentu lipidu A. Reakcja
barwna Grama na wymienionych bakteriach wskazuje na
to, e pomimo braku LPS nale one do grupy bakterii
Gram-ujemnych, a te nietypowe struktury speniaj takie
same funkcje jak czsteczki lipopolisacharydw. Na powierzchni bony zewntrznej Sphingomonas paucimobilis
oraz Sphingomonas capsulata wystpuj amlowe czsteczki glikosngolipidy (GSL). S to czsteczki charakterystyczne dla komrek eukariotycznych, rzadko identykowane w komrkach bakteryjnych. Nawet ich droga
biosyntezy w tych komrkach nie jest poznana. Na powierzchni bony zewntrznej Sphingomonas paucimobilis
wystpuj dwa rodzaje glikosngolipidw: GSL-4A oraz
GSL-1, z ktrych pierwszy, w przeciwiestwie do drugiego jest zdolny do indukcji pierwszorzdowych mediatorw wstrzsu septycznego, takich jak: TNF-a, IL-1, IL-6.
GSL-4A jest prawie 10 000 sabszym aktywatorem ni typowa czsteczka LPS [23,30]. U Sphingomonas capsulata
wystpuj dwa rodzaje glikosngolipidw, z ktrych jeden jest taki sam jak u wczeniej wymienionego szczepu
(GSL-1), natomiast drugi (GSL-3) rni si od GSL-4A
jedn, terminaln reszt mannozy [24]. Innym, zidentykowanym szczepem nie majcym LPS jest Fibrobacter
succinogenes S85, ktry ma dwa rodzaje polisacharydw
oraz glikolipid w zewntrznej warstwie ciany komrkowej [46]. W tych cukrowych polimerach zidentykowano

336

po raz pierwszy HEAEP (kwas N-(2-hydroksyetylo)-2aminoetylofosfonowy), ktry jest kowalencyjnie zwizany z membranowymi polimerami i chroni komrk przed
dziaaniem fosfataz oraz lipaz. Polisacharydy te, cho maj
rn struktur, maj takie same grupy przenoszce adunek (kada powtarzajca si reszta ma jedn grup fosfodiestrow). Polisacharydy poczone s take z czsteczkami
kwasw tuszczowych tworzc cznie czsteczk amlow speniajc funkcje ochronne oraz funkcje czynnika
wirulencji tego szczepu bakterii.

BIOSYNTEZA LPS
A. Biosynteza lipidu A
Synteza LPS rozpoczyna si od syntezy lipidu A, do ktrego w nastpnej kolejnoci przyczany jest fragment polisacharydowy zbudowany z oligocukru rdzenia oraz powtarzajcych si podjednostek cukrowych wchodzcych
w skad antygenu O.
Biosynteza lipidu A zachodzca w cytoplazmie najlepiej zostaa scharakteryzowana u E. coli (ryc. 2). Pierwsz jej reakcj jest acylacja cukrowego nukleotydu UDP-GlcNAc przez
acylotransferaz UDP-GlcNAc (LpxA). Enzym ten jest odpowiedzialny za przenoszenie reszty kwasu mirystynowego. W reakcji bierze udzia biako nonikowe acylu z grup funkcyjn SH (acyl carrier protein ACP-SH), ktre
jest donorem reszt kwasw tuszczowych [1,2]. W rnych
szczepach biako LpxA jest odpowiedzialne za selektywne
przyczanie reszt hydroksykwasw o rnej dugoci, np.
u Pseudomonas aeruginosa s podstawiane w tym miejscu
reszty dziesiciowglowe [53]. Powstay produkt: UDP-3-O(acyl)-GlcNAc jest nastpnie przeksztacany przez deacylaz
UDP-(3-O-(R-3-hydroksymirystylo))-N-acyloglukozaminy
(LpxC) w UDP-3-acyloglukozamin [45,51], ktra w nastpnym etapie ulega deacylacji z jednoczesnym przyczeniem do niej drugiej czsteczki kwasu mirystynowego. Etap
ten katalizowany jest przez N-acylotransferaz UDP-3-O[3-hydroksymirystylo] glukozaminy (LpxD) [27] w wyniku
czego powstaje czsteczka UDP-2,3-diacyloglukozaminy.
Wysoce selektywna pirofosfataza UDP-2,3-diacyloglukozaminy (LpxH) doprowadza do usunicia UMP z substratu
i powstania produktu nazywanego lipidem X (2,3-diacyloglukozamino-1-fosforanem). U wikszoci lipidw A aby
powsta szkielet cukrowy musi doj do kondensacji lipidu
X z czsteczk UDP-2,3-diacyloglukozaminy i utworzenia
pomidzy nimi wizania b(16) glikozydowego [7,39]. Za
ten etap odpowiedzialna jest syntaza disacharydowa lipidu
A (LpxB). Kolejna reszta fosforanowa doczana jest dziki swoistej kinazie 4tetraacylodisacharydu (LpxK), co prowadzi do powstania czsteczki lipidu IVA [40].
W nastpnej kolejnoci do powstaej struktury lipidu IVA s
przyczane czsteczki Kdo, ktrych prekursorem jest rybulozo-5-fosforan (ryc. 2). Izomeraza arabinozo-5-fosforanu (yrbH) przeksztaca substrat do arabinozo-5-fosforanu
[49], ktry w nastpnej reakcji katalizowanej przez swoist syntaz (KdsA) jest przeksztacany w kwas 3-deoksyD-manno-oktulozonowy-8-fosforan (Kdo-8-fosforan) [29].
Nastpnie KdsC, tj. fosfataza kwasu 3-deoksy-D-mannooktulozonowego-8-fosforanu usuwa grup fosforanow
z substratu doprowadzajc do powstania czsteczki kwasu
3-deoksy-D-manno-oktulozonowego [41], do ktrego nastp-

Kaszowska M. Budowa chemiczna i biosynteza lipopolisacharydu

OH

HO

NH

OH

3-OH-C14-ACP

HO
HO

HO
UDP

DF\ORWUDQVIHUD]D

NH

HO
UDP

HO

LpxA

8'3*OF1$F

NH2

HO

3-OH-C14-ACP

DF\ORWUDQVIHUD]D
LpxD
(2x)

U\EXOR]RIRVIRUDQ

OH

L]RPHUD]D

HO

YrbH

HN

OH
O

UMP
UDP

HO

OH
|
O-P-OH
||
O

OH

HO
HO

UDP

GHDFHW\OD]D
LpxC

OH
|
O-P-OH

OH ||
OH O
O
OH

OH

octan
O

HO

K\GUROD]D
LpxH

V\QWD]D

HN
O

HO

HO

O
||
HO-P-OH
|
O

O
||
O-P-OH
|
OH

HO

H2O

OH

KdsA

/LSLG;

O
||
HO-P-OH
|
OH

O
||
HO-P-OH
|
O

V\QWD]D
LpxB
OH

HO

OH
OH

HO
HO

UDP

O
O

HN

O
HO

O
O OH

O
HO

O
HO
UDP O
O

O
NH
O

HO

H2O

O
||
O-P-OH
|
OH

HO

IRVIDWD]D
O
||
HO-P-OH
|
OH

KdsC
HO
OH
OH

HO
HO

NLQD]D

O
O OH

O
||
OH
HO-P-O
|
OH O
O

CTP

V\QWHWD]D
KdsB

O O
||
||
HO-P-O-P-OH
|
|
OH OH

CMP

HO

OH
OH

HO
HO

HO

COOH
O
O
||
HO - P-O
|
OH O
O
O

CMP

(2x)

O
||
O-P-OH
|
OH

KdtA

OH

HO
COOH

HO

O
NH

Lipid IVA

WUDQVIHUD]D
HO

OH

HO

O
O OH

HO

NH HO
UDP O
O
O

HO

O
HO
HO

ATP

LpxK

O
HN
O

HO

HO
HO

O
HO
UDP

O
HHN
O

O
||
O- P- OH
|
OH

HO

OH

C12-ACP

C14-ACP

HO

LpxM

LpxL

O
COOH
O
O
||
HO -P -O
|
OH O
O
HO

DF\ORWUDQVIHUD]D

O
NH

O
H
HO
UDP O

HO

HO

O
||

NH O - P-OH
O

|
OH

HO

DF\ORWUDQVIHUD]D

OH

HO
COOH

Kdo2-Lipid IVA

Kdo2-Lipid A

Ryc. 2. Struktura i biosynteza fragmentu lipid A-Kdo2 w E. coli K-12

337

Postepy Hig Med Dosw (online), 2004; tom 58: 333-342

OH
|
O-P-OH
OH ||
OH O

HO

L]RPHUD]D
HO
GmhA

OH

O
OH

OH
|
O-P-OH
||
O

OH
HO
HO

ATP ADP

HO

OH
|
O-P-OH
||
O

OH

IRVIRNLQD]D HO
HO
HldE
OH

VHGRKHSWXOR]RIRVIRUDQ

IRVIDWD]D
GmhB

OH
|
O-P-OH
||
O

OH

HO
OH
HO
HO

ATP

O O
|| ||
HO-P-O-P-OH
| |
OH OH OH

OH
OH

O
OH
|
O-P-OH
||
O

HldE

HO
HO

DGHQR]\ORWUDQVIHUD]D

HSLPHUD]D HO
HldD
HO
HO

O-ADP

OH
OH

O-ADPP
$'3/JOLFHUR'PDQQRKHSWR]D

Ryc. 3. Schemat syntezy ADP-L-glicero-D-manno-heptozy

nie syntetaza CMP-Kdo (KdsB) przycza CMP [42], aby
moliwy by transport czsteczki Kdo na powstay wczeniej lipid IVA przez transferaz KdtA [6]. Biako KdtA
jest odpowiedzialne za przenoszenie wszystkich obecnych
w danym szczepie reszt Kdo, np. w Haemophilus influenzae
katalizuje przeniesienie jednej czsteczki [52], w E. coli
dwch czsteczek [11], a w Chlamydia trachomatis trzech
czsteczek Kdo [3]. Ostatnim etapem biosyntezy lipidu
A jest dodanie kolejnych acuchw kwasw tuszczowych.
Za te podstawienia s odpowiedzialne dwie ACP-zalene
acylotransferazy: LpxL oraz LpxM [10].
W genomach wielu bakterii Gram-ujemnych s obecne take geny odpowiedzialne za dodatkowe podstawienie fragmentu cukrowego lipidu A, np.: grupami fosforanowymi,
fosfoetanolamin (P-EtN), 4-amino-4-deoksy-L-arabinoz
(L-Ara4N), D-arabinoz w postaci furanozy, glukozamin
(GlcN), ktre nie wystpuj w E. coli.
B. Biosynteza czci polisacharydowej LPS

Pierwsz reszt oligocukru rdzenia LPS jest omiowglowa czsteczka Kdo, ktra jest nastpnie podstawiana przez
kolejne reszty cukrowe. Utworzenie kompletnej struktury
lipidu A wymaga wczeniejszego podstawienia dwucukru
lipidu A resztami Kdo, zanim zostan przyczone wszystkie reszty hydroksykwasw. Akceptorem, do ktrego s
przyczane kolejno pozostae skadniki oligocukru rdzenia, jest wic kompleks lipidu A ze wszystkimi obecnymi
w danym szczepie czsteczkami Kdo. Reszty Kdo s podstawiane w nastpnej kolejnoci resztami heptoz, std ten
fragment oligocukru rdzenia nazywany jest fragmentem
heptozowym. Uycie syntetycznych substratw w reakcjach
in vitro doprowadzio do ustalenia ich konguracji. Swoiste
heptozylotransferazy identykowane w wikszoci bakterii: RfaC (WaaC) oraz RfaF (WaaF) preferuj czsteczki
ADP-L,D-heptoz jako substratw do katalizowanych przez
nie reakcji, co wyjania rzadkie identykowanie reszt D,
D-heptoz w lipopolisacharydach [19].
Pierwsz reakcj syntezy jest izomeryzacja sedoheptulozo-7-fosforanu do D-glicero-D-manno heptozo-1-fosforanu przez izomeraz sedoheptulozo 7-fosforanu (GmhA).
Ten enzym zidentykowano zarwno w E. coli jak i H.
influenzae [4,5]. Nastpnie fosfokinaza D,D-heptozo-7fosforanowa HldE, potocznie nazywana RfaE (dwufunkcjonalny enzym, ktry bdzie take katalizowa inn reakcj szlaku biosyntezy heptoz) przeksztaca otrzymany
zwizek do D-glicero-D-manno-heptozo-1,7-difosforanu.
Kolejnym etapem jest usunicie grupy fosforanowej przez
fosfataz D,D-heptozo-1,7-difosforanu GmhB w wyniku czego powstaje D-glicero-D-manno-heptozo-1-fosforan,

338

ktry nastpnie jest przeksztacany do ADP-D-glicero-Dmanno-heptozy przez adenozylotransferaz D,D-heptozo1-fosforanu (HldE) [28]. Ostatni etap omawianego szlaku
biosyntezy, katalizowany przez epimeraz ADP-L-gliceroD-manno-heptozy GmhD (RfaD) prowadzi do powstania
ADP-L-glicero-D-manno-heptozy. Gen rfaF jest odpowiedzialny za przyczenie drugiej czsteczki heptozy, a rfaP
za podstawienia grupami fosforanowymi w wewntrznej
czci oligocukru rdzenia u Salmonella [20]. Bakterie z mutacjami w genie rfaD musz syntetyzowa ADP-D-gliceroD-manno-heptozy [12]. Mutanty genw odpowiedzialnych
za syntez reszt heptoz: rfaC, rfaD, rfaE s zwizane z brakiem podstawie fragmentu lipidu IVA-Kdo2 resztami heptoz. W Rhizobium etli [8] oraz Rhizobium leguminosarum
do fragmentu Kdo2-lipid A przyczana jest bezporednio
reszta mannozy. Za te podstawienia jest odpowiedzialne
biako LpcC (mannozylotransferaza) [21].
Po przyczeniu wszystkich obecnych w danym szczepie
skadnikw siedmiowglowych wraz z ich podstawnikami s
przyczane reszty szeciowglowe. Glukozylowe transferazy odpowiedzialne za przyczenie zewntrznej czci oligocukru rdzenia s peryferyjnymi, bonowymi biakami.
U wszystkich szczepw E. coli i Salmonella pierwsz reszt
tego fragmentu jest reszta glukozy. Za przyczenie UDPglukozy jest odpowiedzialna 1,3-glukozylotransferaza RfaG
[14]. W zalenoci od skadnikw budujcych ten fragment
s obecne na chromosomach odpowiednie geny np. ostatnio scharakteryzowano u Pseudomonas aeruginosa PAO1
now dehydrogenaz (WbpA) [33].
Kolejne reszty cukrowe tworz fragment antygenu O (SLPS), ktry ma swj udzia w determinowaniu wirulencji.
Postaci S-LPS s typowymi strukturami obecnymi w dzikich szczepach wielu przedstawicieli bakterii Gram-ujemnych. Dotd zidentykowano wiele skadnikw cukrowych
wchodzcych w skad tego fragmentu LPS, a take ponad 30
skadnikw niecukrowych. Dodatkowo bardzo czsto w tej
czci czsteczki LPS identykuje si niestechiometryczne
podstawienia reszt cukrowych grupami acetylowymi. Z kilkoma wyjtkami enzymy odpowiedzialne za biosyntez tej
czci LPS s kodowane przez geny znane jako rfb. Koduj
one enzymy wymagane do syntezy cukrowych prekursorw
antygenu O, ich polimeryzacji oraz transportu do miejsca
ligacji. Rnorodno struktur O-polisacharydowych jest
zwizana z czstym polimorzmem regionu rfb.
Transport lipopolisacharydu
Antygen O jest syntetyzowany jako odrbny polimer, ktry dopiero po cakowitej polimeryzacji zostaje przetrans-

Kaszowska M. Budowa chemiczna i biosynteza lipopolisacharydu

:DD/
:DD/

&

:DD/

SU]HVWU]H
SHULSOD]PDW\F]QD
3
3

SU]HVWU]H
SHULSOD]PDW\F]QD

SU]HVWU]H
SHULSOD]PDW\F]QD

3
3

3
3

3
3

:EE)
:HF$
:][
:]]
OXE
:]\
:ED3

:HF$

:]W

1'3*OF
3
3

103OXE1'3

F\WRSOD]PD

1'3*OF

3
3

:HF$

:]P

$73

:EE(

$'33L

3
3

F\WRSOD]PD
103OXE1'3

F\WRSOD]PD

Ryc. 4. Schemat transportu polisacharydowych acuchw na drodze: A Wzy-zalenej, B zalenej od transportera ABC, C syntazozalenej
portowany do przestrzeni periplazmatycznej, a nastpnie
przyczony do fragmentu lipid A-oligocukier rdzenia [32].
Powtarzajce si struktury podjednostek, przyczane zawsze do redukujcego koca wzrastajcego acucha s
zebrane na czsteczce bonowo zwizanego przenonika pochodnej alkoholu C55-izoprenoidowego: fosforanu
undekaprenylu (und-P), ktry jest take wymagany podczas syntezy peptydoglikanu czy polisacharydu otoczkowego, a liczba jego czsteczek w komrce podlega cisej
kontroli. W zalenoci od tego z jakim rodzajem antygenu
O mamy do czynienia istniej trzy drogi jego transportu
na miejsce ligacji: Wzy-zalena, droga zalena od transportera ABC oraz droga syntazozalena. Pomimo rnego transportu przez bon cytoplazmatyczn reakcje pocztkowe polimeryzacji s podobne.

Droga Wzy-zalena (Wzy-dependent pathway) transport podjednostek wchodzcych w skad antygenu O na tej
drodze odbywa si w przypadku struktur heteropolisacharydw, majcych rozgazienia i to samo wizanie pomidzy kolejnymi przyczanymi podjednostkami (ryc. 4A).
Typowymi przykadami s O-polisacharydy z S. enterica
serogrup: B (Typhimurium) oraz E1 (Anatum). S one zbudowane z identycznego trisacharydowego rdzenia: ManRha-Gal, rnic si midzy sob resztami podstawiajcymi ten trisacharyd.

Pierwszym wsplnym krokiem wszystkich drg jest przeniesienie reszty cukrowej (np.: UDP-Glc) na czsteczk
aktywnego monofosforylowanego przenonika (und-P)
prowadzcy do powstania und-PP-zwizanego cukru (np.
und-PP-Glc). Energia ufosforylowanego cukru jest nastpnie wykorzystywana na reakcje polimeryzacji.

Polimeryzacja antygenu O w przypadku drogi nastpuje w przestrzeni periplazmatycznej dokd musz zosta
przetransportowane pojedyncze podjednostki cukrowe powstajce w cytoplazmie, co moliwe jest dziki aktywnym
czsteczkom przenonika und-PP, z ktrymi s wizane,
a nastpnie pojedynczo transportowane przez bon cyto-

plazmatyczn. Transport odbywa si za pomoc kompleksu

czterech peryferyjnie zwizanych membranowych biaek:
WbaP (lub WecA), Wzy, Wzx, Wzz. Do pierwszego biaka z kompleksu: WbaP (lub WecA) s przyczane podjednostki cukrowe z und-PP. Nastpnie ipaza Wzx (O-antygenowa translokaza) przenosi te czsteczki przez bon do
przestrzeni periplazmatycznej [17]. Po zewntrznej stronie
bony cytoplazmatycznej polimeraza O-antygenowa (Wzy)
kontroluje polimeryzacj acuchw polisacharydowych
przez dodawanie kolejnych podjednostek do redukujcego
koca powstajcego polimeru. W dalszej kolejnoci biako Wzz moduluje dugo powstajcych acuchw [31],
bdc odpowiedzialnym za czas interakcji powstajcego
polimeru z polimeraz Wzy. Po skoczonej polimeryzacji powstay polimer jest przyczany do kompleksu lipid
A-oligocukier rdzenia przez ligaz (WaaL) a uwalniany
und-P jest zawracany do aktywnej postaci monofosforylowej, do ktrej mog si przycza kolejne podjednostki
cukrowe. W mutancie wzx podjednostki zwizane z und-P
byy akumulowane w cytoplazmie dowodzc, e wanie to
biako jest odpowiedzialne za transport tych struktur przez
bon cytoplazmatyczn. Natomiast mutanty wzy zawieray LPS zbudowane jedynie z poczenia lipid A-oligocukier rdzenia podstawionego jedn tylko podjednostk antygenu O (SR-LPS) [13].
Droga zalena od transportera ABC (ABC transporter-dependent pathway) kolejny typ drogi transportu jest wykorzystywany w przypadku nierozgazionych
O-polisacharydw do tego jeszcze bdcych homopolimerami np.: polimannozowe antygeny O E. coli O8, O9
oraz O9a (ryc. 4B). Nazwa tej drogi jest zwizana z biakami odpowiedzialnymi za transport powstaych polimerw do przestrzeni periplazmatycznej przez bon cytoplazmatyczn tworzcych tzw. transporter ABC. W skad
tej kasety biaek wchodz: WecA, Wzm oraz Wzt. Dziki
nim moliwy jest transport zwizanych z und-P polimerw cukrowych. Polimeryzacja nastpuje w cytoplazmie
skd powstay polimer jest transportowany do miejsca ligacji. Proces rozpoczyna si od poczenia pierwszej reszty

339

Postepy Hig Med Dosw (online), 2004; tom 58: 333-342

lenej drodze produktem drogi syntazowej jest ligowany

do lipidu A poczonego z oligocukrem rdzenia a caa reakcja katalizowana jest przez ligaz WaaL.

"
"

:DD/

0VE$

Ryc. 5. Schemat transportu czsteczek LPS przez cian komrkow

u bakterii Gram-ujemnych
cukrowej podjednostki z czsteczk nonika, ktrym jest
jak poprzednio und-P. Powstaje tzw. prekursor, do ktrego jest przyczana kolejna czsteczka cukrowa nazywana adaptorem. Dopiero po tym etapie nastpuje przyczenie cile okrelonej liczby podjednostek cukrowych np.
mannozowych. Ta droga transportu wykorzystywana jest
take przez szczepy zawierajce niecukrowe podstawniki. Biaka Wzt (ATP-aza) oraz Wzm poprzez interakcje
tworz kana, przez ktry odbywa si transport powstaych polimerw do przestrzeni periplazmatycznej, gdzie
WaaL doprowadza do ich ligacji z fragmentem lipid Aoligocukier rdzenia.

Biako to skada si z szeciu transmembranowych helis,

midzy ktrymi wystpuje dua przestrze, wyoona zasadowymi resztami, przez ktr mog przemieszcza si
czsteczki lipidu A i/lub fosfolipidw [38]. Nie wiadomo
na jakiej zasadzie s transportowane te czsteczki cho
wydaje si bardzo prawdopodobne, e MsbA jest ipaz.
Jednym z dowodw na wykazanie wanej roli MsbA byo
wykorzystanie mutantw w genie lpxL, odpowiedzialnym
za syntez dodatkowych acuchw hydroksykwasw w lipidzie A. U tych mutantw, pomimo niekompletnej struktury lipidu A, biako MsbA speniao swoj funkcje poniej temperatury 42C. Dodatkowe potwierdzenie wanej
funkcji MsbA byo moliwe przez analiz mutanta WD2
E. coli, u ktrego w temperaturze 44C dochodzio do inaktywacji transportu lipidu A oraz fosfolipidw prowadzc rwnoczenie do inaktywacji caej komrki bakteryjnej [16]. Poniej tej temperatury transport czsteczek nie
by hamowany. Wiadomo rwnie, e komrki bakteryjne
pozbawione genu msbA u E. coli s letalne.
Wci nie zidentykowano biaka (lub biaek) odpowiedzialnego za transport kompletnych czsteczek LPS przez przestrze
periplazmatyczn oraz bon zewntrzn. Najprawdopodobniej
transport ten odbywa si poprzez dyfuzj poprzeczn (transport ip-op), polegajc na powolnym przemieszczaniu si
czsteczek z jednej powierzchni bony na drug.
Jedynie u Neisseria meningitidis wykazano, e biako
Omp85, ktre jest jednym z konserwatywnych biaek bony zewntrznej wikszoci bakterii Gram-ujemnych jest odpowiedzialne za transport LPS przez zewntrzn bon. Po
raz pierwszy przedstawiono, e gen omp85 jest transkrybowany z genami odpowiedzialnymi za biosyntez lipidu
A. Udowodniono take, e obecno tego biaka jest niezbdna do przeycia bakterii poniewa akumulacja duej
iloci ujemnie naadowanych grup w periplazmie zwizana z brakiem transportu LPS na zewntrz bony, prowadzi
do mierci komrki bakteryjnej [18].

PIMIENNICTWO
[1] Anderson M.S., Bulawa C.E., Raetz C.R.H.: The biosynthesis of
Gram-negative endotoxin. formation of lipid A precursors from
UDP-GlcNAc in extracts of Escherichia coli. J. Biol. Chem., 1985;,
260: 1553615541

[3] Belunis C.J., Mdluli K.E., Raetz C.R.H., Nano F.E.: A novel 3-deoxyD-manno-octulosonic acid transferase from Chlamydia trachomatis
required for expression of the genus-specic epitope. J. Biol. Chem.,
1992; 267: 1870218707

[2] Anderson M.S., Bull H.G., Galloway S.M., Kelly T.M., Mohan S.,
Radica K., Raetz C.R.H.: UDP-N-acetyloglucosamine acyltransferase
of Escherichia coli. The rst step of endotoxin biosynthesis is thermodynamically unfavorable. J. Biol. Chem., 1993; 268: 1985819865

[4] Brooke J.S., Valvano M.A.: Biosynthesis of inner core lipopolysaccharide in enteric bacteria identication and characterization of a conserved
phosphoheptose isomerase. J. Biol. Chem., 1996A; 271: 36083614

Droga syntazozalena (synthase-dependent patway)

jedynym dotd poznanym przykadem trzeciej drogi transportu jest O-polisacharyd z serowaru Borreze S. enterica
[25] (ryc. 4C). Antygen O jest zbudowany z: GlcNAc (promotor), ManNAc (adaptor) oraz reszt poli-N-acetylomannozaminowych. Biakami przenoszcymi powstay w cytoplazmie homopolimer s aktywne, swoiste syntazy majce
powinowactwo do powstajcych polimerw. Droga ta w pocztkowym etapie jest identyczna z transportem ABC-zalenym poniewa rozpoczyna si od udziau WecA, biaka
kontrolujcego poczenia czsteczki GlcNAc z und-P. Do
tego kompleksu nastpnie jest przyczana reszta adaptora a reakcja jest katalizowana przez glikozylotransferaz
WbbE. Nastpnie WbbF jest odpowiedzialna za polimeryzacj. Syntazy s bonowymi biakami i katalizuj reakcj
polimeryzacji, jednoczenie eksportujc polisacharydowy
acuch przez bon wewntrzn [26]. Tak jak w ABC-za-

Cakowita struktura czsteczki LPS powstaje w przestrzeni periplazmatycznej komrki bakteryjnej, gdzie nastpuje
poczenie jej poszczeglnych fragmentw: lipidu A oraz
polisacharydu. Wszystkie substraty wymagane do syntezy
fragmentw ulegajcych ligacji s syntetyzowane w cytoplazmie, skd nastpnie musz zosta przetransportowane
do miejsca ligacji, a wic przez bon cytoplazmatyczn.
Cz lipidowa z fragmentem oligocukru rdzenia transportowana jest za pomoc jednego z biaek transportera ABC
bony cytoplazmatycznej nazywanego MsbA [15,54].

340

Kaszowska M. Budowa chemiczna i biosynteza lipopolisacharydu

[5] Brooke J.S., Valvano M.A.: Molecular cloning of the Haemophilus
infuenzae gmhA (lpcA) gene encoding a phosphoheptose isomerase required for lipopolysaccharide biosynthesis. J. Bacteriol., 1996B; 178L
33393341
[6] Brozek K.A., Hosaka K., Robertson A.D., Raetz C.R.H.: Biosynthesis
of lipopolysaccharide in E. coli. cytoplazmic enzymes that attach 3deoxy-D-manno-octulosonic acid to lipid A. J. Biol. Chem., 1989; 264:
69566966

[30] Krziwon C., Zhringer U., Kawahara K., Weidemann B., Kusumoto
S., Rietschel E.T., Flad H.D., Ulmer A.J.: Glicosphingolipids from
Sphingomonas paucimobilis induce monokine production in human
mononuclear cells. Infect. Immun., 1995; 63: 28992905

[8] Carlson R.W., Reuhs B., Chen T., Bhat U.R., Noel K.D.:
Lipopolysaccharide core structures in Rhizobium etli and mutants decient in O-antigen. J. Biol. Chem., 1995; 270: 1178311788

[31] Liu D., Cole R.A., Reeves P.R.: An O-antigen processing function for
wzx (rfbX): A promising candidate for O-unit ippase. J. Bacteriol.,
1996; 178: 21022107

[9] Carty S.M., Sreekumar K.R., Raetz C.R.H.: Effect of cold shock on
lipid A biosynthesis in E. coli. J. Biol. Chem., 1999; 274: 96779685

[32] McGrath B.C., Osborn M.I.: Localization of the terminal steps of Oantigen synthesis in Salmonella typhimurium. J. Bacteriol., 1991; 173:
649654

[11] Clementz T., Raetz C.R.H.: A Gene Coding for 3-deoxy-D-mannooctulosonic acid transferase in E. coli. Identication, mapping, cloning, and sequencing. J. Biol. Chem., 1991; 266: 96879696
[12] Coleman W.G.: The rfaD gene codes for ADP-L-glycero-D-manno-heptose-6-epimerase. An enzyme required for lipopolysaccharide core biosynthesis. J. Biol. Chem., 1983; 258: 19851990
[13] Collins L.V., Hackett J.: Molecular cloning characterization, and nucleotide sequence of the rfc gene which encodes an O-antigen polymerase. J. Bacteriol., 1991; 173: 25212529
[14] Creeger E.S., Rotheld L.I.: Cloning of genes for bacterial glycosyltransferases. J. Biol. Chem., 1979; 254: 804810
[15] Doerrler W.T., Raetz C.R.H.: ATP-ase activity of the MsbA lipid ippase of Escherichia coli. J. Biol. Chem., 2002; 277: 3669736705
[16] Doerrler W., Reedy M., Raetz C.R.H.: An Escherichia coli mutant defective in lipid export. J. Biol. Chem., 2001; 276: 1146111464
[17] Feldman M.F., Marolda C.L., Monteiro M.A., Perry M.B., Parodi
A.J., Valvano M.A.: The activity a putative polyisoprenol-linked sugar translocase (wzx) Involved in Escherichia coli O-antigen assembly is independent of the chemical structure of the O repeat. J. Biol.
Chem., 1999; 274: 3512935138
[18] Genevrois S., Steeghs L., Roholl P., Letesson J.J., Ley P.: The Omp85
protein of Neisseria meningitidis is required for lipid export to the outer
membrane. EMBO, 2003; 22: 17801789
[19] Gronow W.S., Brabetz W., Brade H.: Comparative functional characterization in vivo of heptosyltransferase I (Waac) and II (Waaf) from
E. coli. J. Bacteriol., 2000; 267: 66026611
[20] Jousimies H., Makela P.H.: Genetic analysis of Salmonella minnesota
R mutants with defects in the biosynthesis of the lipopolysaccharide
core. J. Bacteriol., 1974; 119: 753759
[21] Kanipes M.I., Ribeiro A.A., Lin S.L., Cotter R.J., Raetz C.R.H.: A
mannosyl transferase required for lipopolysaccharide inner core assembly in Rhizobium leguminosarum. Puricaion, substrate specicity, and expression in Salmonella waac mutants. J. Biol. Chem., 2003;
278: 1635616364
[22] Kastowsky M., Sabisch A., Gutberlet T., Bradaczek H.: Molecular modeling of the three-dimensional structure and conformational exibility
of bacterial lipopolysaccharide. J. Bacteriol., 1992; 174: 47984806
[23] Kawasaki S, Moriguchi R, Sekiya K, Nakai T, Ono E, Kume K,
Kawahara K.: The cell envelope structure of the lipopolysaccharide-lacking Gram-negative bacterium Sphingomonas paucimobilis. J.
Bacteriol., 1994; 176: 284290

[25] Keenleyside W.J., Whiteld C.: Lateral Transfer of rfb Genes: A mobilizable ColE1-type plasmid Carries the rfbO: 54 (O: 54 antigen biosynthesis) gene cluster from Salmonella enterica serovar Borreze. J.
Bacteriol., 1995; 177: 52475253

[24] Kawahara K., Moll H., Knirel Y.A., Seydel U., Zhringer U.: Structural
analysis of two glycosphingolipids from the lipopolysaccharide-lacking bacterium Sphingomonas capsulata. Eur. J. Biochem., 2000; 267:
18371846

[26] Keenleyside W.J., Whiteld C.: A Novel pathway for O-polysaccharide biosynthesis in Salmonella enterica serovar Borreze. J. Biol. Chem.,
1996; 271: 2858128592

[29] Krosky D.J., Alm R., Berg M., Carmel G., Tummino P.J., Xu B., Yang
W.: Helicobacter pylori 3-deoxy-D-manno-octulosonate-8-phosphate (KDO-8-P) synthase is a zinc-metalloenzyme. Biochim. Biophys.
Acta., 2002; 1594(2): 297306

[7] Bulawa C.E., Raetz C.R.H.: The biosynthesis of Gram-negative endotoxin. identycation and function of UDP-2,3-diacylglucosamine
in Escherichia coli. J. Biol. Chem., 1984; 259: 48464851

[10] Clementz T, Bednarski J. J, Raetz C. R. H.: Function of the htrB high

temperature requirement gene of Escherichia coli in the acylation of lipid A. Htrb catalyzed incorporation of laurate. J. Biol. Chem., 1996;
271: 1209512102

[28] Kneidinger B., Marolda C., Graninger M., Zamyatina A., McArtur F.,
Kosma P., Valvano M.A., Messner P.: Biosynthesis pathway of ADP-Lglycero-b-D-manno-heptose in E. coli. J. Bacteriol., 2002; 184: 363369

[27] Kelly T.M., Stachula S.A., Raetz C.R.H., Anderson M.S.: The firA
gene of Escherichia coli encodes UDP-3-O-(R-3-hydroxymyristoyl)glucosamine N-acylotransferase. The third step of endotoxin biosynthesis. J. Biol. Chem., 1993; 268: 1986619874

[33] Miller W.L., Wenzel C.Q., Daniels C., Larocque S., Brisson J.R.,
Lam J.S.: Biochemical characterization of WbpA, a UDP-N-acetylD-glucosamine 6-dehydrogenase involved in O-antigen biosynthesis
in Pseudomonas aeruginosa PAO1. J. Biol. Chem., 2004 (w druku)
[34] Mller-Loennies S., Brade L., Brade H.: Chemical structure and immunoreactivity of the lipopolysaccharide of the deep rough mutant
I-69 rd/b+ of Haemophilus influenzae. Eur. J. Biochem., 2002; 269:
12371242
[35] Niedziela T., Lukasiewicz J., Jachymek W., Dzieciatkowska M.,
Lugowski C., Kenne L.: Core oligosaccharides of Plesiomonas
shigelloides O54: H2 (strain CNCTC 113/92). Structural and serological analysis of the lipopolysaccharide core region, the O-antigen biological repeating unit, and the linkage between them. J. Biol. Chem.,
2002; 277: 1165311663
[36] Nikaido H.: Molecular basic of bacterial outer membrane permeability revisited. Microbiol. Mol. Biol. Rev., 2003; 67: 593656
[37] Raetz C.R.H., Whiteld C.: Biochemistry of endotoxin. Annu. Rev.
Biochem., 1990; 59: 129170
[38] Raetz C.R.H., Whiteld C.: Lipopolysaccharide endotoxins. Annu.
Rev. Biochem., 2002; 71: 635700
[39] Ray B.L., Painter G., Raetz C.R.H.: The biosynthesis of Gram-negative endotoxin. Formation of lipid A disaccharide from monosaccharide precursors in extracts of Escherichia coli. J. Biol. Chem., 1984;
259: 48524859
[40] Ray B.L., Raetz C.R.H.: The biosynthesis of Gram-negative endotoxin. A novel kinase in Escherichia coli membranes that incorporates
the 4-phosphate of lipid A. J.Biol. Chem., 1987; 262: 11221128
[41] Ray P.H.: Purication and characterization of 3-deoksy-D-manno-octulosonate 8-phosphate synthetase from Escherichia coli. J. Bacteriol.,
1980; 141: 635644
[42] Ray P.H., Benedict C.D.: Purication and characterization of specic 3-deoksy-D-manno-octulosonate 8-phosphate phosphatase from
Escherichia coli B. J. Bacteriol., 1980; 142: 6068
[43] Rietschel E.T., Brade H., Holst O., Brade L.: Bacterial endotoxin:
Chemical constitution, biological recognition, host response, and immunological detoxication. In: Pathology of septic shock. Eds.: Rietschel
E.T., Wagner H., Springer-Verlag. Berlin Heidelberg New York,
1996; 4081
[44] Severn W.B., Kelly R.F., Richards J.C., Whiteld C.: Structure of
the core oligosaccharide in the serotype O8 lipopolysaccharide from
Klebsiella pneumoniae. J. Bacteriol., 1996; 178: 17311741
[45] Sorensen P.G., Lutkenhaust J., Yoing K., Eveland S.S., Anderson M.S.,
Raetz C.R.H.: Regulation of UDP-3-O-[R-3-hydroksymirystoyl]-N-acetyloglucosamine deacetylase in Escherichia coli. The second enzymatic
step of lipid A biosynthesis. J. Biol. Chem., 1996; 271: 2589825905
[46] Vinogradov E., Egbosimba E.E., Perry M.B., Lam J.S., Forsberg C.W.:
Structural analysis of the carbohydrate components of the outer membrane of the lipopolysaccharide-lacking cellulolytic reminal bacterium
Fibrobacter succinogenes S85. Eur. J. Biochem., 2001; 268: 35663576
[47] Vinogradov E., Korenevsky A., Beveridge T.J.: The structure of the
rough-type lipopolysaccharide from Shewanella oneidensis MR-1 containing 8-amino-8-deoxy-Kdo and an open-chain from 2-acetamido2-deoxy-D-galactose. Carbohyd. Res., 2003; 338: 19911997
[48] Vinogradov E., Korenevsky A., Beveridge T.J.: The structure of the
core region of the lipopolysaccharide from Shewanella algae BrY, containing 8-amino-3,8-dideoksy-D-manno-oct-2-ulosonic acid. Carbohyd.
Res., 2004; 339: 737740
[49] Volk W.A.: Purication and properties of phosphoarabinoisomerase from
Propionibacterium pentosaceum. J. Biol. Chem., 1960; 235: 15501553

341

Postepy Hig Med Dosw (online), 2004; tom 58: 333-342

[50] Vorachnek-Warren M.K., Carty S.M., Lin S., Cotter R.J., Raetz C.R.H.:
An Escherichia coli mutant lacking the cold shock-induced palmitoleotransferase of lipid A biosynthesis. absence of unsaturated acyl chains and antibiotic hypersensitivity at 12C. J. Biol. Chem., 2002; 277:
1418614186
[51] Whittington D.A., Rusche K.M., Shin H., Fierke C.A., Christianson
D.W.: Crystal structure of LpxC, a zinc-dependent deacetylase essential for endotoxin biosynthesis. PNAS. 2003; 100: 81468150

[52] White K.A., Kaltashov I.A., Cotter R.J., Raetz C.R.H.: A mono-functional 3-deoxy-D-manno-octulosonic acid (Kdo) transferase and a Kdo
kinase in extracts of Haemophilus influenzae. J. Biol. Chem., 1997;
272: 1655516563

342

[53] Wyckoff T.J.O., Lin S., Cotter R.J., Dotson G.D., Raetz C.R.H.:
Hydrocarbon rulers in UDP-N-acetylglucosamine acyltransferases.
J. Biol. Chem., 1998; 73: 3236932372
[54] Zhou Z., White K.A., Polissi A., Georgopoulos C., Raetz C.R.H.:
Functional of Escherichia coli MsbA, an essential ABC family transporter, in lipid A and phospholipid biosynthesis. J. Biol. Chem., 1998;
273: 1246612466