Postepy Hig Med Dosw (online), 2010; 64: 251-261

e-ISSN 1732-2693

www.phmd.pl
Review

Bakteriofag T4: molekularne aspekty infekcji komrki

bakteryjnej, rola biaek kapsydowych*

Received: 2010.02.16
Accepted: 2010.04.16
Published: 2010.05.25

Bacteriophage T4: Molecular aspects of bacterial cell

infection and the role of capsid proteins
Grzegorz Figura, Paulina Budynek, Krystyna Dbrowska
Laboratorium Bakteriofagowe, Instytut Immunologii iTerapii Dowiadczalnej PAN im. L. Hirszfelda we Wrocawiu

Streszczenie

Bakteriofag T4 pochodzcy zrodziny Myoviridae jest niezwykle rozpowszechniony wrodowisku oraz worganizmach ywych. Wmikrobiologii sta si uniwersalnym modelem badawczym
wielu procesw biologicznych na poziomie molekularnym, wtym mechanizmw infekcji bakteriofagowej. T4 naley do najliczniejszej grupy wrd wirusw bakteryjnych: fagw ogonkowych, jest zbudowany zgwki, kurczliwego ogonka ima genom wpostaci dwuniciowego DNA.
Ogonek jest wysoce zoon struktur, ajego elementy, takie jak konierzyk zwkienkami szyjki, tuba, haczyki, pytka podstawna iwkna ogonkowe wsppracuj podczas infekcji bakterii.

Najwaniejszym gospodarzem bakteriofaga T4 jest Escherichia coli. Wprocesie infekcji najwaniejsza jest adsorpcja T4 na powierzchni bakterii, zalena od obecnoci odpowiednich receptorw: lipopolisacharydw ibiaka OmpC. Dua swoisto bakteriofagw powoduje, e zarwno elementy bony bakteryjnej, jak ibiaka fagowe zaangaowane wwizanie (gp12 igp37)
musz mie okrelon budow (skad) warunkujc ich oddziaywania. Wprowadzenie DNA do
wntrza bakterii angauje grup biaek odpowiedzialnych m.in. za skurcz ogonka, enzymatyczne trawienie peptydoglikanu ifuzj bakteryjnych bon. Wzainfekowanej komrce T4 przejmuje kontrol nad jej metabolizmem, dziki grupie czynnikw regulujcych replikacj iekspresj
genw. Ostatnim etapem infekcji jest zoenie wirionw iliza zakaonej komrki bakteryjnej,
rwnie podlegajca swoistym mechanizmom regulacyjnym, odnoszcym si do stanu caej populacji faga wrodowisku. Wpracy przedstawiono rol poszczeglnych elementw fagowych
ibakteryjnych wtych procesach oraz mechanizm ich wspdziaania, zuwzgldnieniem zidentyfikowanych na poziomie molekularnym obszarw aktywnych.

Sowa kluczowe:

bakteriofag T4 infekcja bakteriofagowa receptory bakteryjne dla bakteriofagw LPS

Summary

Bacteriophage T4 of the Myoviridae family is ubiquitous in the environment and living organisms. In microbiology it has become auniversal research model for the mechanisms of many biological processes, including bacteriophage infection. T4 phage is atailed phage, the most frequent
bacteriophage group. It is made up of ahead, acontractile tail, and dsDNA. Its tail is acomplex

* Praca bya czciowo wspfinansowana przez Uni Europejsk z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego
wramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka Optymalizacja charakterystyki iprzygotowania preparatw fagowych do celw terapeutycznych wroku 2009, Projektu Rozwojowego nr 13-0089-06/2010 na podstawie decyzji Ministra Nauki iSzkolnictwa Wyszego nr 0588/R/P01/2009/06 zdnia 03-06-2009, oraz przez Ministerstwo Nauki
iSzkolnictwa wyszego wramach projektu badawczego N N401 1305 33.

251

Postepy Hig Med Dosw (online), 2010; tom 64: 251-261

structure composed of acollar and its whiskers, atail tube, abase plate, short fibers, and tail fibers. All these elements cooperate in effective infection. The main host of bacteriophage T4 is
Escherichia coli. Adsorption on the bacterial surface is crucial for infection. It depends on specific receptors: lipopolysaccharides and OmpC protein. The high bacteriophage specificity requires specific structures (compositions) of both bacterial and bacteriophage (gp12, gp37) elements.
The introduction of phage DNA into the bacterium engages agroup of proteins, for example those essential for effective tail contraction and membrane fusion and those with enzymatic activity. In the infected bacterial cell, T4 starts to control cell metabolism with phage replication and
expression factors. The final stage of infection is assemblage and lysis. Here the role of bacterial
and bacteriophage elements in the above processes is presented and their cooperation with regard to currently identified molecular regions of activity.

Key words:

Full-text PDF:

Word count:
Tables:
Figures:
References:

Adres autorki:

bacteriophage T4 bacteriophage infection bacterial receptors for bacteriophages LPS

http://www.phmd.pl/fulltxt.php?ICID=910880
4219
1
10
130
dr Krystyna Dbrowska, Laboratorium Bakteriofagowe, Instytut Immunologii iTerapii Dowiadczalnej PAN
im. L. Hirszfelda, ul. R. Weigla 12, 53-114 Wrocaw; e-mail: dabrok@iitd.pan.wroc.pl

Wstp
Bakteriofag T4 naley do rodziny Myoviridae [4]. Tak jak
inne wirusy ztej grupy, charakteryzuje si genomem wpostaci dwuniciowego DNA, wyduon dwudziestocienn
gwk ikurczliwym ogonkiem, do ktrego jest przyczona pytka zdugimi wknami ogonkowymi [77].

T4 jest niezwykle rozpowszechniony w rodowisku

oraz w organizmach ywych. Naley do mikroorganizmw zasiedlajcych jelita wielu zwierzt oraz czowieka. Najwaniejszym gospodarzem tego bakteriofaga jest
Escherichia coli, symbiotycznie wystpujca uwikszoci ssakw, dlatego fag ten jest tak powszechny. Jego znaczenie odnosi si zarwno do regulacyjnego wpywu, jaki
wywiera na flor jelitow uludzi izwierzt, jak ido potencjalnej uytecznoci wdziedzinie biotechnologii. Jest to
bakteriofag uwaany za bia myszk biologii molekularnej, uywany m.in. jako platforma phage display, baza
do konstrukcji wektorw fagowych, czy modelowy bakteriofag lityczny wmikrobiologii. T4 jest jednym znajlepiej
opisanych bakteriofagw. Znana jest pena sekwencja jego
genomu. Do dobrze udao si rwnie scharakteryzowa
struktur skomplikowanego kapsydu [21,32]. Wszystkie te
jego cechy spowodoway, e sta si on modelem do bada
mechanizmw infekcyjnych bakteriofagw, dajc rozbudowany iszczegowy opis tego skomplikowanego procesu.

Budowa wirionu bakteriofaga T4

Wirion T4 skada si, jak wszystkie wirusy zkomponentu biakowego, ajego materia genetyczny stanowi dwuniciowe DNA owielkoci okoo 170 kbp, ktre koduje 288
genw (ryc. 1) [78].
Gwka bakteriofaga T4 skada si zponad 1500 czsteczek biaek kodowanych przez co najmniej 12 genw. Ma

252

DNA
gwka
konierzyk z wkienkami
tuba
ogonek

wkno

haczyki

pytka podstawowa

Ryc.1. Schemat budowy bakteriofaga T4 (opracowano wg [76])

ona symetri ikosaedraln (dwudziestocienn) [125].
Dojrzaa gwka skada si z930 podjednostek gp23, jest
to gwne biako budujce kapsyd i55 podjednostek gp24.
Pentamery gp24 le na 11 wierzchokach ikosaedronu
[27,91]. Gp20 tworzy unikalny dwufunkcyjny wierzchoek
bdcy portalem sucym do zaadowania DNA do kapsydu imiejscem poczenia zogonkiem. Zzewntrz kapsyd
jest osonity dwoma typami protein: gpHoc (highly antigenic outer capsid protein wysoce immunogenna proteina zewntrzna kapsydu) igpSoc (small outer capsid protein maa zewntrzna proteina kapsydu) [45]. Hoc iSoc
zwikszaj stabilno gwki [76].
Ogonek bakteriofaga T4 (tab. 1) jest duo bardziej zoon struktur iskada si znastpujcych czci: konierzyka, wkienek szyjki, tuby, wkien ogonkowych, haczykw ipytki podstawowej [102,125].

Figura G. iwsp. Bakteriofag T4: molekularne aspekty infekcji komrki

Tabela 1. Skad ogonka bakteriofaga T4

Biako

Liczba
aa

Liczba
kopii

gp3

176

koniec tuby ogonka

gp5

575

centrum pytki podstawowej

gp6

660

12

klin pytki podstawowej

gp7

1032

klin pytki podstawowej

gp8

334

12

klin pytki podstawowej

gp9

288

18

szczyty klinw

gp10

602

18

haczyki

gp11

219

18

haczyki

gp12

527

18

haczyki

gp13

309

b.d

konierzyk

gp14

256

b.d

konierzyk

gp15

272

koniec ogonka

gp18

659

144

osonka

gp19

163

144

tuba wewntrzna

gp25

132

klin pytki podstawowej

gp26

208

b.d

biako opiekucze

gp27

391

centrum pytki podstawowej

gp28

177

b.d

centrum pytki podstawowej

gp29

590

tuba ogonka

gp34

18

1289

wkna

gp35

372

wkna

gp36

18

221

wkna

gp37

18

1026

wkna

gp48

364

kliny pytki podstawowej

gp53

196

kliny pytki podstawowej

gp54

320

kliny pytki podstawowej

gpfrd

193

kliny pytki podstawowej(?)

gptd

286

centrum pytki podstawowej(?)

gpwac

487

18

wkienka

Lokalizacja

b.d. brak danych, (?) dane nie wpeni potwierdzone (opracowano

na podstawie: [66,76]).
Kade z szeciu wkien ogonkowych bakteriofaga T4
(ryc. 2) ma dugo okoo 1450 iokoo 40 rednicy
[31,126]. Pojedyncze wkno skada si zdwch czci:
proksymalnej zoonej ztrimeru gp34 idystalnej zoonej
ztrimerw gp37 igp36. Obie czci wkna s poczone
ze sob za pomoc gp35 [16,37]. N-koniec trimeru gp34
tworzy wybrzuszenie, przez ktre wkno wie si zpytk podstawow. C-kocowy fragment gp34, gp35 icz

Ryc. 2. Schemat budowy wkna bakteriofaga T4 (opracowano wg [76])

trimeru gp36 uczestnicz w tworzeniu zawiasu wkna.
Trimer gp36 jest te 13 nm fragmentem dystalnej czci
wkna. Pojedyncze wkno jest zoone zpowtarzajcego
si motywu aminokwasowego wsplnego dla gp34, gp37
igp12 tworzcego haczyki [62]. Ponadto C-kocowe regiony gp37 igp12 s homologiczne. Moliwe, e ma to
zwizek zfunkcj obu tych biaek, ktr jest wizanie lipopolisacharydw (LPS) [16,100].
Haczyki (jest ich sze) s duo mniejsze od wkien
maj okoo 340 dugoci, maczugowaty ksztat is zwone wpoowie swojej dugoci [73]. Skadaj si ztrimerw gp12; kady monomer ma 527 reszt aminokwasowych
[73,117]. Gp12 zawiera prawoskrtne, trjniciowe domeny
b-helikalne (b-helix)[62]. Przez N-terminaln cz haczyki s przyczone do pytki podstawowej [117].
Bakteriofag T4 ma te 6 wkienek biakowych, ktre s
zbudowane zgpWac (whisker antigen control proteina
regulujca antygen woskw). S to tzw. wkienka szyjki,
przyczepione do szyjki bakteriofaga T4 przez konierzyk
zbudowany zgp13 igp14. GpWac tworzy homotrimery
iczy si zkonierzykiem N-kocow domen [11,24,65].
487-aminokwasowy gpWac jest zbudowany zsiedmioaminokwasowych powtrze (a-b-c-d-e-f-g)n. Miejsca aid s
zajte przez niepolarne reszty aminokwasowe, natomiast e
ig przez reszty naadowane [107]. Gwna cz gpWac,
reszty 40460, dzieli si na 13 regionw superhelikalnych
poczonych ze sob krtkimi segmentami niezawierajcymi wspomnianych wyej siedmioaminokwasowych powtrze [24]. C-kocowa domena tej glikoproteiny jest odpowiedzialna za prawidowe zwijanie biaka ijego asocjacje do
homotrimeru [11,24]. Tworzy j 30 reszt aminokwasowych
przyjmujcych posta dwch krtkich struktur b, ktre s
stabilizowane wtrimerze przez wizania wodorowe, atake
oddziaywania hydrofobowe ipolarne wewntrz oraz midzy
trzema podjednostkami [10,66,112]. Wkienka szyjki maj
bardzo wan funkcj regulatorow: dziaaj razem zbiakiem pytki gp9 jako mechanizm dostosowawczy do warunkw rodowiska. Zapobiegaj adsorpcji bakteriofaga T4 do
powierzchni komrkowej bakterii wwarunkach niesprzyjajcych infekcji, np. wniskim pH. Uwaa si, e wtedy wkienka szyjki wi rodek wkien ogonkowych iutrzymuj je odcignite do gry, co zapobiega infekcji [66].

253

Postepy Hig Med Dosw (online), 2010; tom 64: 251-261

Ryc. 3. Struktura homotrimeru gp9, poszczeglne monomery zaznaczono

rnymi kolorami (opracowano wg Protein Data Bank, PDB ID:
1ZKU)

Pytka podstawowa odpowiada za zdolno do infekcji bakteriofaga T4, stanowic element wicy do powierzchni
bakterii ijest najbardziej skomplikowanym elementem kapsydu. Zawiera 150 podjednostek 15 rnych biaek owielkoci 14140 kDa [18]. Biaka wchodzce wskad pytki
tworz cz centraln isze klinw. Kliny ukadaj si
wok czci centralnej is ze sob poczone za pomoc
trimerw (gp9)3 i(gp12)3 [54,117]. Kady klin jest zbudowany znastpujcych biaek: (gp11)3, (gp10)3, gp7, (gp8)2,
(gp6)2, gp53 igp25 [62,63,104,129]. Natomiast centrum
pytki tworz biaka: (gp5)3, (gp27)3, gp29 iprawdopodobnie gp26 igp28 [45,47,76]. Wszystkie szczegy budowy
pytki podstawowej bakteriofaga T4 nie zostay niestety
jeszcze ustalone, niej znajduje si opis biaek wanych
zpunktu widzenia jej gwnej funkcji, dla ktrych udao
si ustali struktur iich dokadn lokalizacj [76].
Gp9 (ryc. 3) jest biakiem, ktre czy wkna z pytk
podstawow. Stabilizuje te pytk, co zapobiega jej niepotrzebnej aktywacji powizanej ze zmian konformacyjn
[19]. Gp9 pozwala te na ruch wkien wkierunku gra-d
[31]. Gdy wkna s skierowane ku doowi mog swobodnie oscylowa ioddziaywa zreceptorami komrkowymi
Escherichia coli. Wkwanym pH lub niskiej temperaturze
wkna s odcigane wgr zbliajc si wten sposb do
tuby. Wtedy nie mog one oddziaywa zreceptorami komrkowymi. Gp9 reguluje zachowanie wkien najprawdopodobniej przez kontrol kta zawiasowego w jakim
mog si one porusza [76]. Gp9 tworzy homotrimer odporny na dziaanie SDS ztrzema domenami: N-kocow,
rodkow iC-kocow. Domena N-kocowa (reszty Met1Gln59) zaczyna si nieregularn struktur drugorzdow (reszty Met1-Thr20), ktra jest zwinita nierwnolegle wkierunku rodkowej domeny. Reszty Thr20-Asn40
tworz struktur rwnoleg typu superhelisy. Domena
rodkowa ma struktur siedmioniciowej b-kanapki [76].
C-kocowa domena jest omioniciow b-baryk. Reszty
Met167-Ser173 cz j zdomen rodkow tworzc acuch, ktry umoliwia obu domenom ruch wzgldem siebie. Rozmieszczenie adunkw na powierzchni C-kocowej
domeny wykazuje potrjn symetri. adunki te s silnie
negatywne, agenerowane s sekwencj Glu243-Thr-GluGlu-Asp-Glu. Przypuszcza si, e mog one by niezbdne
do wizania wkien przez gp9 [76]. N-terminalna irodkowa domena znajduj si po tej samej stronie potrjnej
osi trimeru gp9. Podczas gdy C-terminalna domena jest

254

Ryc. 4. (A) struktura homotrimeru gp11(poszczeglne monomery

zaznaczono rnymi kolorami), (B) struktura monomeru gp11
zzaznaczonymi poszczeglnymi domenami (opracowano wg
Protein Data Bank, PDB ID: 1EL6)
skrcona wobszarze Pro174 ookoo 120 wok potrjnej
osi wzgldem domeny rodkowej iN-kocowej. Inna pozycja tej domeny umoliwia zmiany topologii domen wtrzech
przylegych do siebie monomerach homotrimeru gp9 [68].
Gp11 (ryc. 4) odpowiada za przyczenie haczykw do
pytki podstawowej, tworzy homotrimer iformuje rwnomolarny kompleks zgp10: (gp10)3(gp11)3 [20,50]. Gp11
ma 3 domeny: N-kocow (reszty Ser12-Ile64) ostrukturze
a-helisy, rodkow (reszty Glu80-Pro188), C-kocow tworzon przez reszty Lys65-Pro79 iGly189-Ala219 [76,97].
Domena N-kocowa tworzy whomotrimerze gp11 rwnoleg struktur superhelisy umiejscowion wcentrum
czsteczki, otoczon przez trzy domeny rodkowe idomen C-kocow. Domena rodkowa jest siedmioniciowym,
przeciwrwnolegym, wypaczonym b-skrtem zawierajcym dug a-helis [112]. Domena C-kocowa ma topologi podobn do domeny C-kocowej gpWac [76,112].
Gp8 (ryc. 5) jest elementem strukturalnym klinw pytki podstawowej [52]. Biako to zawiera 334 reszty aminokwasowe, a w roztworze wystpuje w postaci dimeru [43,104,120]. Dimer gp8 jest zwizany zkompleksem
(gp11)3(gp10)3gp7 i tworzy miejsce wizania dla gp6
[94]. Monomer gp8 ma struktur trjwarstwowej b-kanapki
zdwiema ptlami. Po przeciwnych stronach kanapki na obu
ptlach znajduj si a-helisy [64]. Gp8 ma wic dwie domeny; jedn tworz reszty Met1-Asp87 iThr246-Phe334,
adrug Ala88-Asn245 [76,99].
Gp5 igp27 s biakami strukturalnymi budujcymi centrum pytki podstawowej, razem tworz stabilny kompleks
[53]. Gp5 ma aktywno lizozymu, ktra jest niezbdna wczasie infekcji E. coli [111]. Podczas skadania kapsydu bakteriofaga T4, gp5, po wbudowaniu si do pytki, ulega spontanicznemu ciciu (autoprotolizie) midzy
Ser351 aAla352. Obie powstae wten sposb czci gp5:
gp5* igp5C pozostaj wpytce. Gp5* ma dwie domeny:
N-kocow majc miejsce wizania oligonukleotydw/oligosacharydw (oligonucleotide/oligosaccharide binding domain tzw. domena OB) iC-kocow oaktywnoci lizozymu [48,88]. Zpowodu spontanicznego cicia kompleks
gp5-gp27 zawiera dziewi acuchw polipeptydowych:
(gp27gp5*gp5C)3 [76]. Wkompleksie tym trzy monomery gp5C tworz b-helis: trjktny rwnoboczny supek

Figura G. iwsp. Bakteriofag T4: molekularne aspekty infekcji komrki

T4 [128]. Wszczepie B przynajmniej jedna zdwch glukoz znajdujcych si na dystalnym acuchu cukrowym
LPS moe decydowa otym, e bdzie on suy za receptor [95]. Wszczepie K-12 s one jednak zasonite przez
czsteczki galaktozy idodatkowej glukozy, dlatego bakteriofag T4 nie moe uy LPS jako receptora [96]. Rnice
midzy szczepami B iK-12 wwymaganiach dotyczcych
obecnoci odpowiednich receptorw na powierzchni komrkowej wynikaj wic jedynie zrnic wbudowie LPS
[128]. Bakteriofag T4 potrafi rozpoznawa OmpC iLPS
typu E. coli B zidentyczn efektywnoci [79]. Moliwe
jest wic, e LPS typu E. coli B iOmpC s ekwiwalentne
imog si nawzajem zastpi wfunkcji receptora [128].

Ryc. 5. Schemat budowy dimeru gp8 (opracowano wg Protein Data

Bank, PDB ID: 1N80)
dziaajcy jak iga podczas infekcji [76]. Domena oaktywnoci lizozymu znajduje si na szczycie supka, jej struktura jest podobna do struktury rozpuszczalnego gpe (endolizyny) bakteriofaga T4 [57,75,76]. Domeny N-kocowe
monomerw gp5* maj struktur b-baryki, wkompleksie
s one otoczone przez cylinder zbudowany ztrimeru gp27
[47]. Powierzchnie zewntrzne iwewntrzne cylindra gp27
pasuj do wymiarw pytki, co sugeruje, e moe on suy jako przeduenie tuby ikana, przez ktry jest wstrzykiwane DNA podczas infekcji [76]. Sam monomer gp27
ma cztery domeny; dwie znich tworz toroidaln struktur. Ich zewntrzne powierzchnie s hydrofobowe imaj podobny rozkad adunkw dziki czemu gp27 sprzga gp5
zpytk. Pozostae dwie domeny gp27 wi si zdwiema
przylegymi do nich N-kocowymi domenami gp5* [76].
Budowa tuby ogonka jest stosunkowo prosta, skada si
zaledwie zdwch biaek: gp18 igp19. Obie te proteiny
tworz cylindry zbudowane z24 przesunitych wzgldem
siebie heksamerycznych piercieni. Cylindry te s uoone koncentrycznie tak, e gp19 tworzy tub wewntrzn
(rdze), agp18 jej kurczliw osonk. Przez swoje przesunicie piercienie gp18 tworz 6 helikalnych bruzd, najwiksza znich daje pocztek prawoskrtnej helisie [18].

Interakcje bakteriofaga T4 zreceptorami bakteryjnymi:

identyfikacja obszarw aktywnych

Dla efektywnej adsorpcji T4 na powierzchni bakterii

najwaniejsza jest obecno odpowiednich receptorw.
Bakteriofagi s bardzo swoiste: moliwo infekcji odnosi si nie tyle do gatunku, co do poszczeglnych szczepw
bakterii. Istniej dwa rodzaje receptorw na powierzchni E.
coli, zktrymi moe oddziaywa bakteriofag T4 wprocesie adsorpcji. S nimi lipopolisacharydy (LPS) ibiako
OmpC (outermembrane protein C biako C zewntrznej
bony) [30,38,89,128]. Do infekcji szczepu E. coli B, ktry nie ma OmpC, bakteriofag T4 potrzebuje LPS [123].
Natomiast wprzypadku szczepu E. coli K-12 wykorzystuje
on OmpC [79]. Bakterie E. coli niemajce odpowiedniego
typu receptorw wykazuj oporno wobec bakteriofaga

Bakteriofag oddziauje z receptorami bakterii za pomoc dwch biaek: gp37 znajdujcym si na kocu kadego
wkna igp12, ktre tworzy haczyki [16,100]. Gwnym
obszarem wchodzcym winterakcje zreceptorami E. coli
w gp37 jest okoo 140-aminokwasowy region domeny
C-kocowej, ktry zawiera determinanty rozpoznajce LPS
iOmpC [16,35,79,123]. Dokadne pooenie determinant
nie jest znane ipodawane jedynie wprzyblieniu; uwaa
si, e le na 8981005 pozycji acucha aminokwasowego [79]. Porwnanie sekwencji C-kocowej gp37 czterech spokrewnionych ze sob bakteriofagw: T4, TuIa, TuIb
iSV14 pozwolio zidentyfikowa regiony konserwatywne;
motywy GXHXH, tzw. kasety histydynowe [37,79,80,114].
Gp37 wszystkich powyszych bakteriofagw maj sze
kaset histydynowych, ktre otaczaj regiony polimorficzne. Kady ztych bakteriofagw uywa innych receptorw,
wobec czego regiony polimorficzne najprawdopodobniej
s determinantami odpowiedzialnymi za swoisto adsorpcyjn bakteriofagw, wtym bakteriofaga T4 [37,79,114].
Region gp37 bakteriofaga T4, wktrym znajduj si determinanty ikasety histydynowe jest otoczony przez sekwencje konserwatywne [34,36,37]. Mutanty majce substytucje aminokwasowe wtych sekwencjach cho identyczne
morfologicznie zdzikimi bakteriofagami s wraliwe na
temperatur, tzn. skadane wtemperaturze 42C nie bd
w stanie rozpozna adnego potencjalnego receptora.
Oznacza to, e zawieraj one zmiany strukturalne wregionie oddziaujcym zreceptorem [110]. Wysunito teorie dotyczc architektury obszaru gp37 odpowiedzialnego
za wizanie si zreceptorem, ktra tumaczyaby fenotyp
powyszych mutantw. Konserwatywny C-terminalny koniec gp37 mgby zawija si do tyu iasocjowa zregionem konserwatywnym powyej polimorficznego regionu
determinant, ktry tworzyby przez to ptle dokadnie na
szczycie wkna. Wtedy oczywistym byoby, e mutacje
wregionie konserwatywnym mogyby spowodowa znieksztacenia obszaru determinant [34].
Wizanie si gp37 do LPS jest odwracalne [123]. Jeli jednak jedno wkno si znim zwie, zwiksza si prawdopodobiestwo, e zwie si rwnie nastpne. Ponadto jeli
zwizane wkno oddysocjuje od LPS prawdopodobnym
jest, e zwie si ponownie wpobliu, poniewa koncentracja LPS na powierzchni komrki jest dua. Wprzypadku gp12 sytuacja wyglda nieco inaczej, albowiem wie
si on nieodwracalnie zLPS [31].
Dokadne miejsce wizania LPS przez gp12 nie jest znane, ale wiadomo, e mieci si ono na C-kocu tego biaka

255

Postepy Hig Med Dosw (online), 2010; tom 64: 251-261

P-P-CH2-CH2-NH2
GlcN-Glc-Glc-Glc-Glc-Hep-Hep-KDOGa He

KDO

KDO
P-CH2-CH2-NH2

Ryc. 6. Rdze LPS E. coli razem zlipidem A. Glc glukoza, GlcN

glukozamina, Hep heptoza, P ortofosforan, KDO 2-keto-3deoksyoktan (opracowano wg [115])
wobszarze Gly397-Ile517 reszty aminokwasowej. Obszar
ten jest wic uwaany za domen wic receptor. Jej wygld mona porwna zpkiem kwiatu odwunastu patkach z3-krotn symetri (poniewa jest zoona ztrimeru
gp12). Wmonomerze gp12 udou domeny wicej receptor reszty Gly406-Gly432 tworz pierwszy patek zaraz nad
nim reszty 489504 drugi, powyej tych Gly450-Gly470
trzeci, ana szczycie znajduje si czwarty patek zoony
zreszt Gly470-Arg480. Domena wica receptor moe by
podzielona strukturalnie na gow (reszty Gly397-Lys446
iGly487-Ile517) iczepek (reszty His447-Asp486) [98,115].
Na granicy midzy gow aczepkiem znajduje si miejsce wizania atomu cynku, ktry jest tam koordynowany
przez sze histydyn: His 445 iHis 447 zkadego monomeru gp12 [115,130].

Opierajc si ochemiczn natur rdzenia LPS wysunito

sugestie na temat reszt aminokwasowych gp12, ktre mogyby znim oddziaywa. Rycina 6 przedstawia struktur rdzenia LPS zawierajcego reszty cukrowe zgrupami
fosforanowymi [115].
Przypuszcza si, e grupy fosforanowe wi si do pozytywnych adunkw obecnych na powierzchni gp12, natomiast cukry wi si zbocznymi acuchami aromatycznymi [7,40,60,115,118]. Oglnie trimer gp12, azwaszcza
jego szczyt, jest pozytywnie naadowany, co moe zwiksza jego powinowactwo do negatywnie naadowanej bony komrkowej E. coli. Ponadto symetrycznie wzdu bokw trimeru gp12 znajduj si trzy bruzdy, ktre zawieraj
pozytywnie naadowane iaromatyczne aminokwasy lub s
przez nie otoczone. Sugeruje si, e kada zbruzd moe
wiza LPS analogicznie do wkna adenowirusa, ktre
wie si jednoczenie do trzech czsteczek swojego receptora [69,115]. To pozwalaoby na bardzo silne wizanie
si gp12 ilipopolisacharydu, szczeglnie jeli uwzgldni
si, e sze haczykw moe zwiza si jednoczenie do
bony E. coli [115]. Ten model byby zgodny ztym, e wizanie si haczykw do LPS podczas infekcji E. coli przez
bakteriofaga T4 jest nieodwracalne [31,115]. Oprcz wskazwek wynikajcych zchemicznej natury lipopolisacharydw, wwysuniciu powyszej teorii posuono si jeszcze
obserwacjami dotyczcymi bakteriofaga AR1, homologicznego do T4 [67]. Zakadajc, e haczyki AR1 rwnie wi si zLPS wyeliminowano niektre aminokwasy zpuli potencjalnie oddziaujcych zLPS, poniewa ich

256

Ryc. 7. Pierwsze etapy infekcji bakterii E. coli przez bakteriofaga T4. OM

bona zewntrzna, IM bona wewntrzna, PG warstwa
peptydoglikanu (opracowano wg [28])
zasadowy lub aromatyczny charakter nie by konserwatywny wgp12 zAR1. Na tej podstawie zaproponowano aminokwasy gp12 zbakteriofaga T4 mogce potencjalnie oddziaywa zLPS. S to: Lys446, Lys422, Arg504, Arg424,
Arg513 naadowane pozytywnie iTyr454, Phe451, Trp477,
Phe468, Phe460, Phe420, Tyr488, Tyr444, His408, Tyr433
aromatyczne. Oczywicie nie mona wykluczy, e inne
aminokwasy te bior udzia wwizaniu LPS, albo e AR1
zupenie inaczej ni T4 oddziauje zLPS. Jednak zaproponowane aminokwasy s dobrym punktem wyjciowym
do dalszych bada [115].

Infekcja bakterii przez bakteriofaga T4

Pierwszym etapem infekcji bakterii przez bakteriofaga
T4 jest adsorpcja bakteriofaga na powierzchni komrki.
Adsorpcja rozpoczyna si od sabego, odwracalnego oddziaywania midzy wknami ogonkowymi a lipopolisacharydami bony komrkowej. Gdy przynajmniej trzy
wkna s zwizane zlipopolisacharydami, sygna otym
jest przekazywany przez gp9 do pytki podstawowej ihaczykw (ryc. 7A). Wtedy haczyki, ktre wstanie spoczynku s zwinite pod pytk zmieniaj konformacj: wyduaj si iwi nieodwracalnie zLPS (ryc. 7B). Wskutek
tego dochodzi do nieodwracalnej rearanacji strukturalnej
pytki, ktra zheksagonu przechodzi do formy szecioramiennej gwiazdy [31]. Ta zmiana inicjuje skurcz osonki,
podczas ktrego heksamery gp18 spaszczaj si, obracaj irozszerzaj promienicie [6,78]. Wskutek tego osonka zmienia swoje wymiary: dugo zmienia si z980 na
360 aszeroko z210 na 270 [18]. Wtym czasie tuba
wewntrzna (gp19) nie ulega skurczowi izachowuje swoje rozmiary [62]. Skurcz osonki zblia gwk bakteriofaga do powierzchni komrki, wywierajc nacisk na tub
wewntrzn. Sia nacisku jest przenoszona przez cylinder gp27 i N-kocow domen gp5 na b-helikaln ig.
Nakuwa iprzebija ona bon infekowanej bakterii [47].
Po dotarciu do warstwy peptydoglikanu iga oddysocjowuje od gp5, co aktywuje domen lizozymu gp5*, ktra

Figura G. iwsp. Bakteriofag T4: molekularne aspekty infekcji komrki

trawi warstw peptydoglikanu znajdujc si midzy dwiema bonami bakteryjnymi (ryc. 7C) [48,78]. Umoliwia to
dalsz penetracj, a do bony wewntrznej (ryc. 7D) [90].
Nastpnie tuba wewntrzna indukuje fuzj zewntrznej
iwewntrznej bony bakteryjnej do czego niezbdny jest
potencja bonowy (ryc. 7E) [28,113]. Oddziaywanie tuby
wewntrznej, aprawdopodobnie gp27, zfosfatydyloglicerolem lub kardiolipin wewntrznej bony indukuje uwolnienie DNA bakteriofaga zgwki do tuby wewntrznej.
DNA jest nastpnie pobierane przez komrk bakteryjn
dziki potencjaowi bonowemu i sile protonomotorycznej (ryc. 7F) [29,31,62].

Schemat syntezy DNA ibiaek bakteriofaga

Zaraz po pobraniu DNA przez bakteri bakteriofag T4 zaczyna przejmowa nad ni kontrol. Bakteriofag ma trzy
klasy promotorw: wczesne, porednie ipne. Na pocztku infekcji wczesne promotory konkuruj zpromotorami
bakterii opolimeraz RNA (kodowan przez genom bakterii), s od nich silniejsze, dlatego zaczynaj si pojawia
produkty kontrolowanych przez nie genw, ktre efektywnie
przekierowuj mechanizmy ekspresyjne komrki bakterii
do DNA bakteriofaga [78]. Ponadto jedna zdwch podjednostek alfa, polimerazy RNA jest ADP-rybozylowana przy
Arg-256. Modyfikacja ta zwiksza powinowactwo polimerazy do promotorw wczesnych ijest przeprowadzana przez
biako alt bakteriofaga, ktre dostaje si do komrki razem
zjego DNA [58]. Procesy regulujce syntez skadnikw
czstek fagowych s bardzo skomplikowane. Poniej przedstawiono najwaniejsze etapy typowego procesu syntezy,
dla uproszczenia rezygnujc zopisu m.in. pseudolizogenii.
Biako bakteriofagowe Ndd powoduje rozerwanie nukleoidu bakterii na wiele maych, globularnych czci, ktre s przyczepiane do bony cytoplazmatycznej itam ju
pozostaj [12,105,106]. Ndd jest take odpowiedzialne za
blokowanie replikacji DNA bakterii przez tworzenie blokad dla wideek replikacyjnych [12]. Nie wiadomo jednak
dokadnie wjaki sposb Ndd odrnia DNA bakteriofaga
ibakterii, jedna zhipotez sugeruje obecno licznych motyww wsekwencji nukleotydowej bakterii, do ktrych Ndd
miaoby powinowactwo iich brak uT4 [13]. Jednoczenie
zNdd dziaa biako Alc, ktre wycza transkrypcj bakteryjnego DNA. Alc oddziauje zgwatownie rozbudowujcym si kompleksem transkrypcyjnym ipowoduje jego
terminacj wspecyficznym miejscu. Alc oddziauje tylko
na DNA bakterii, poniewa zawiera ono cytozyn, natomiast DNA bakteriofaga ma 5-hydroksymetylocytozyn.
Niezalenie od Ndd iAlc dziaaj endonukleazy EndoII
iEndoIV, ktre degraduj DNA E. coli [58,78]. Pomaga
im wtym egzonukleaza kontrolowana przez geny 46 i47
[9,59,121]. Jej dziaanie jest niezbdne do replikacji DNA
bakteriofaga wpnych fazach infekcji, poniewa nukleotydy uwolnione wwyniku trawienia DNA bakterii s uywane do syntezy DNA T4 [26,58,121].
Po przejciu kontroli nad komrk bakteryjn bakteriofag
T4 rozpoczyna ekspresj genw porednich niezbdnych
do replikacji DNA [44]. Ich aktywacja jest kontrolowana
przez biako MotA, ktre jest czynnikiem transkrypcyjnym [74,103,108]. Wszystkie promotory genw porednich maj specjaln sekwencj wic biako MotA, co
jest niezbdne do ekspresji danego genu [74,78,103,108].

Jednak do rozpoczcia ekspresji niezbdne jest rwnie

biako AsiA. Formuje ono heterodimer zpodjednostk s70,
co aktywuje polimeraz RNA bakterii [5,17,116]. Ponadto
AsiA- s70 zaburza rozpoznanie promotorw bakteryjnych
przez czynniki transkrypcyjne istymuluje transkrypcj genw porednich [17,41,70,93,116]. Wyczeniu ulegaj natomiast promotory genw wczesnych, niestety nie wiadomo jakie biaka s za to odpowiedzialne [78].
Gdy powstan ju wszystkie skadniki kompleksu replikacyjnego, rozpoczyna si replikacja DNA bakteriofaga T4.
Pierwsza runda replikacji jest inicjowana tylko wjednym
zkilku moliwych miejsc ori. Replikacja jest przeprowadzana przez enzymy kodowane przez bakteriofaga T4, polimeraz RNA E. coli (syntetyzujc startery wori do inicjacji
syntezy nici wiodcej) ipolimeraz DNAI E. coli, ktra
moe usuwa startery zfragmentw Okazaki [42,55,72].
Nie rozstrzygnito dotd, na czym opiera si kontrola aktywnoci poszczeglnych piciu ori bakteriofaga T4 (oriA,
oriC, oriE, oriF, oriG), ani jak konkretnie funkcjonuj one
podczas infekcji. Replikacja oparta na wykorzystaniu ori
jest zatrzymywana wtrakcie infekcji przed przejciem do
ekspresji genw pnych [78]. Replikacja ta suy nie tyle
powieleniu genomu, ile wytworzeniu substratw dla mechanizmw replikacji inicjowanych przez rekombinacj. Wreplikacji typu ori wideki replikacyjne, przez polarno polimerazy ijej niezdolno do inicjacji syntezy DNA de novo,
nie mog dokoczy syntezy kocw 3 matrycy [15,119].
Wten sposb powstaj jednoniciowe 3 koce rodzicielskiego DNA. S one niezbdne do tzw. replikacji typu join-copy [70,85]. Jej pierwszym etapem jest inwazja jednoniciowego koca 3 na homologiczn sekwencj tej samej lub
innej czsteczki DNA. Tworzy si wten sposb struktura
Y zptl wksztacie litery D (ptla D) wmiejscu poczenia. Nastpnie do ptli D asocjuje kompleks replikacyjny,
ktry wykorzystuje jednoniciowy koniec 3 jako starter do
syntezy nici wiodcej, aptl D jako matryc. Ni opniona jest syntetyzowana prawidowo zfragmentw Okazaki
(ryc. 8). Produktami s kolejne czsteczki DNA zwolnymi 3 kocami, dlatego ten typ replikacji DNA jest okrelany jako samonapdzajcy si [56,70].
Nastpnie rozpoczyna si ekspresja genw pnych kodujcych biaka tworzce kapsyd, czynnikw asocjujcych wirion ielementw drugiego systemu replikacji opartego na
rekombinacji typu join-cut-copy [85,122]. Czynnikiem
selektywnie inicjujcym pne promotory jest s55; to dziki niemu polimeraza RNA bakterii je rozpoznaje [122].
Drugim biakiem niezbdnym do ekspresji genw pnych jest gp33 koaktywator poredniczcy woddziaywaniach midzy s55 aczynnikiem zwikszajcym procesywno replikacji, zbudowanym ztrimeru gp45 [39,124].
Jednak s55 jest jednym znajsabszych czynnikw sigma,
aomiejsce wrdzeniu polimerazy RNA konkuruje znim
s32 bakterii [33,46,78]. Dlatego biaka Mrh iSrh, uywajc ATP, moduluj fosforylacj czynnika s32, co zmniejsza
jego powinowactwo do polimerazy RNA [84]. Biako Srh
przypomina segment s32 wchodzcy winterakcje zpolimeraz RNA, dziaa wic jak przynta, ktra odciga polimeraz RNA od promotorw bakterii [78].
Pierwszy etap dziaania mechanizmu join-cut-copy
jest taki sam jak mechanizmu join-copy; dochodzi do

257

Postepy Hig Med Dosw (online), 2010; tom 64: 251-261

Ryc. 8. Struktura Y zptl D wmiejscu poczenia koca 3, przerywanymi

strzakami zaznaczono kompleksy replikacyjne (opracowano
wg [85])

Ryc. 9. Struktura DNA tworzona przy replikacji typu join-cut-copy

przerywanymi strzakami zaznaczono kompleksy replikacyjne
(opracowano wg [85])
inwazji jednoniciowego koca 3 na sekwencj homologiczn czemu towarzyszy utworzenie struktury Y iptli
D. Jednak jako starter wykorzystywana jest ni powstaa
zprzecicia ptli D przez endonukleaz. Matryc jest ni,
ktra dokonaa inwazji (ryc. 9) [82,83,86].
Oba typy replikacji inicjowanej przez rekombinacj: joincopy ijoin-cut-copy mog ze sob wspdziaa tworzc wten sposb dwa kompleksy wideek replikacyjnych
(ryc. 10) [85].
Wpoczeniu oba systemy replikacji: oparty na ori irekombinacji zapewniaj wytwarzanie penego genomu wsetkach kopii wkrtkim czasie [14].

Skadanie bakteriofagw potomnych iliza bakterii

Kolejnym etapem infekcji jest skadanie wirionw. Mona
je podzieli na trzy niezalene czci: skadanie gwki,
ogonka iwkien. Wprzypadku gwki najpierw powstaje
progwka, ktra jest modyfikowana proteolitycznie przez
cicie gp23 igp24 za pomoc gp21 oaktywnoci proteazy.
Nastpnie pakowane jest do niej DNA; do tego procesu niezbdne jest ATP. Na kocu gwka dojrzewa przez dodanie
biaek Hoc iSoc [76,78]. Skadanie ogonka rozpoczyna si
od centrum tworzonego przez: (gp5)3, (gp27)3, gp29, anastpnie klinw pytki podstawowej. Kady klin jest zoony
z: (gp11)3, (gp10)3, gp7, (gp8)2, (gp6)2, gp53 igp25, po ich
asocjacji s dodawane haczyki (kady zoony z(gp12)3)
wten sposb powstaje pytka podstawowa [62]. Zniej inicjowana jest polimeryzacja tuby wewntrznej, ktra jest zoona zgp19. Do tego procesu wymagane s gp48 igp54,

258

Ryc. 10. Struktura DNA tworzona przy wspdziaaniu ze sob dwch

systemw replikacji: join-copy ijoin-cut-copy przerywanymi
strzakami zaznaczono kompleksy replikacyjne (opracowano
wg [85])
natomiast dugo tuby wewntrznej jest kontrolowana przez
gp29 [3,61]. Tuba wewntrzna suy jako matryca, na ktrej
polimeryzuje nastpnie gp18 [51,81]. Skadanie ogonka koczy przyczenie gp15 do ostatniego piercienia gp18 [50].
Zoony ogonek asocjuje zgwk, po tym jak zostanie do
niej zapakowane DNA. Wtedy zostaj te doczone gp13
igp14, ktre tworz konierzyk, do ktrego nastpnie przyczepia si sze trimerw gpWac tworzc wkienka szyjki [76]. Na kocu za pomoc gp63 s przyczane do pytki podstawowej wkna zoone z(gp34)3, gp35, (gp36)3
i(gp37)3 [62]. Wten sposb powstaj kompletne wiriony,
ktre musz teraz wydosta si zkomrki bakteryjnej [1,76].
W proces lizy s zaangaowane dwa biaka: gpt i gpe,
wpewnych warunkach gp5 moe zastpi gpe [49,109].
Gpt jest holin iuszkadza bon cytoplazmatyczn bakterii tworzc wniej dziury, dziki czemu gpe majce aktywno lizozymu zyskuje dostp do warstwy peptydoglikanu
itrawi go [1,23,127]. To powoduje liz komrki bakteryjnej iwydostanie si wirionw.
Istnieje mechanizm kontroli na zasadzie inhibicji momentu, wktrym dochodzi do lizy [1]. Uruchomienie mechanizmu inhibicji lizy jest zalene od adsorpcji wirionw bakteriofaga T4 do powierzchni ju zainfekowanej komrki.
Sygna otym jest wjaki nieznany dotd sposb przekazywany przez produkty genw rI irII [1,25,49, 87]. Inhibicja
lizy trwajca kilka godzin jest uruchamiana, gdy wiele
(wprzeprowadzonych przez Abedona eksperymentach byo
to 10) wironw zaadsorbuje si do bony bakteryjnej [2].
Minimalna liczba wirionw potrzebnych do inhibicji lizy
nie jest znana, ale jeli zaadsorbuje si ich zbyt mao liza
nastpuje po kilku minutach [8,22,101]. Adsorpcja bakteriofaga T4 do powierzchni zainfekowanej ju komrki jest
dla niego samobjstwem, poniewa jego DNA uwalniane
jest wtedy do przestrzeni peryplazmatycznej itam degradowane przez nukleazy [1,70,71]. Odpowiedzialne za to
jest najprawdopodobniej biako imm, jednak nie wiadomo jaki jest jego dokadny mechanizm dziaania [1,70].
Dziki takiej kontroli momentu lizy moliwe jest dostosowanie si bakteriofaga do aktualnej sytuacji wrodowisku.
Adsorpcja wielu wirionw oznacza, e jest mao komrek
mogcych ulec zakaeniu, wic naley opni moment
lizy, poniewa uwolnione bakteriofagi itak nie bd miay
czego infekowa. Natomiast adsorpcja maej liczby wirionw wiadczy oobecnoci wielu komrek mogcych potencjalnie ulec infekcji, co uzasadnia szybkie uwolnienie

Figura G. iwsp. Bakteriofag T4: molekularne aspekty infekcji komrki

wirionw potomnych. Powyszy mechanizm suy zsynchronizowaniu lizy, dziki czemu potomstwo faga unika
samobjczej adsorpcji do ju zainfekowanych komrek [1].

Podsumowanie
Bakteriofag T4, jako lityczny fag ogonkowy, stanowi bardzo dobry inioscy wiele informacji model prezentujcy
mechanizmy ataku ilizy bakterii przez wirusy bakteryjne.

Pozornie prosta liza bakterii angauje wiele rnorodnych

czynnikw biakowych iczsto skomplikowanych mechanizmw regulacyjnych. Cz znich do dzi nie jest wpeni poznana. Wpracy przedstawiono aktualny stan wiedzy
wtej dziedzinie, bdcy owocem wytonej pracy kilku
pokole badaczy biologii bakteriofagw. Mimo to, zagadnienie jest cigle otwarte amolekularne aspekty infekcji
bakterii przez bakteriofaga T4 nadal pozostaj obiektem
naukowych docieka.

Pimiennictwo
[1] Abedon S.T.: Lysis and interaction between free phages and infected
cells. W: Molecular Biology of Bacteriophage T4. Red.: Karam J.D.
American Society for Microbiology, Washington 1994; 397405

[21] Dabrowska K., Switaa-Jelen K., Opolski A., Weber-Dabrowska B.,

Gorski A.: Bacteriophage penetration in vertebrates. J. Appl. Microbiol.,
2005; 98: 713

[2] Abedon S.T.: Lysis of lysis-inhibited bacteriophage T4-infected cells.

J. Bacteriol., 1992; 174: 80738080

[22] Doerman A.H.: Lysis and lysis inhibition with Escherichia coli bacteriophage. J. Bacteriol., 1948; 55: 257275

[3] Abuladze N.K., Gingery M., Tsai J., Eiserling F.A.: Tail lenght determination in bacteriophage T4. Virology., 1994; 199: 301310

[23] Dressman H.K., Drake J.W.: Lysis and lysis inhibition in bacteriophage T4: rV mutations reside in the holin t gene. J. Bacteriol., 1999; 181:
43914396

[4] Ackermann H.W.: Classification of bacteriophages. W: The

Bacteriophages, Second Edition, red.: Calendar R. Oxford University
Press, New York 2006; 816
[5] Adelman K., Orsini G., Kolb A., Graziani L., Brody E.N.: The interaction between the AsiA protein of bacteriophage T4 and the s70 subunit of Escherichia coli RNA polymerase. J. Biol. Chem., 1997; 272:
2743527443
[6] Amos L.A., Klug A.: Three-dimensiobal image reconstruction of the
contractile tail of T4 bacteriophage. J. Mol. Biol., 1975; 99: 5164
[7] Baxa U., Steinbacher S., Miller S., Weintraub A., Huber R., Seckler R.:
Interactions of phage P22 tails with their cellular receptor, Salmonella
O-antigen polysaccharide. Biophys. J., 1996; 71: 20402048
[8] Bode W.: Lysis inhibition in Escherichia coli infected with bacteriophage T4. J. Virol., 1967; 1: 948955
[9] Bose S.K., Warren R.J.: Bacteriophage-induced inhibition of host
function. II. Evidences for multiple sequential bacteriophage-induced deoxyribonuclease responsible for degradation of cellular deoxyribonucleic acid. J. Virol., 1969; 3: 549556
[10] Boudko S.P., Frank S., Kammerer R.A., Stetefeld J., Schulthess T.,
Landwehr R., Lustig A., Bachinger H.P., Engel J.: Nucleation and
propagation of the collagen triple helix in single-chain and trimerized peptides: transition from third to first order kinetics. J. Mol. Biol.,
2002; 317: 459470
[11] Boudko S.P., Londer Y.Y., Letarov A.V., Sernova N.V., Engel J.,
Mesyanzhinov V.V.: Domain organization, folding and stability of
bacteriophage T4 fibritin, a segmented coiled-coil protein. Eur. J.
Biochem., 2002; 269: 833841

[27] Fokine A., Chipman P.R., Leiman P.G., Mesyanzhinov V.V., Rao V.B.,
Rossmann M. G.: Molecular architecture of the prolate head of bacteriophage T4. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 2004; 101: 60036008
[28] Furukawa H., Kuroiwa T., Mizushima S.: DNA injection during bacteriophage T4 infection of Escherichia coli. J. Bacteriol., 1983; 154:
938945
[29] Furukawa H., Mizushima S.: Roles of cell surface components of
Escherichia coli K-12 in bacteriophage T4 infection: interaction of
tail core with phospholipids. J. Bacteriol., 1982; 150: 916924
[30] Furukawa H., Yamada H., Mizushima S.: Interaction of bacteriophage T4 with reconstituted cell envelopes of Escherichia coli K-12. J.
Bacteriol., 1979; 140: 10711080
[31] Goldberg E., Grinius L., Leteller L.: Recognition, attachment, and injection. W: Molecular Biology of Bacteriophage T4, red.: Karam J.D.
American Society for Microbiology, Washington 1994; 347356

[13] Bouet J.Y., Krisch H.M., Louarn J.M.: Ndd, the bacteriophage T4 protein that disrupts the Escherichia coli nucleoid, has aDNA binding
activity. J. Bacteriol., 1998; 180: 52275230

[33] Gross C.A.: Function and regulation of heat shock proteins. W:

Escherichia coli and Salmonella: cellular and molecular biology, second edition, red.: Neidhardt F.C., Curtiss III R., Ingraham J.L., Lin
E.C., Low K.B., Magasanik B., Reznikoff W.S., Riley M., Schaechter
M., Umbarger H.E. American Society for Microbiology, Washington
1996; 1: 13821399

[16] Cerritelli M.E., Wall J.S., Simon M.N., Conway J.F., Steven A.C.:
Stoichiometry and domainal organization of the long tail-fiber of bacteriophage T4: ahinged viral adhesin. J. Mol. Biol., 1996; 260: 767780

[26] Epstein R.H., Bolle A., Steinberg C.M., Kellenberger E., Boy de la Tour
E., Chevalley R., Edgar R.S., Susman M., Denhardt G.H., Lielausis
A.: Physiological studies of conditional lethal mutants of bacteriophage T4D. Cold. Spring. Harb. Symp. Quant Biol., 1963; 28: 375394

[32] Gorski A., Wazna E., Weber-Dbrowska B., Dabrowska K., SwitalaJelen K., Miedzybrodzki R.: Bacteriophage translocation. FEMS
Immunol. Med. Microbiol., 2006; 46: 313319

[15] Broker T.R.: An electron microscopic analysis of pathways for bacteriophage T4 DNA recombination. J. Mol. Biol., 1973; 81: 116

[25] Emrich J.: Lysis of T4-infected bacteria in the absence of lysosyme.

Virology., 1968; 35: 158165

[12] Bouet J.Y., Campo N.J., Krisch H.M., Louarn J.M.: The effects on
Escherichia coli of expression of the cloned bacteriophage T4 nucleoid disruption (ndd) gene. Mol. Microbiol., 1996; 20: 519528

[14] Brister J.R., Nossal N.G.: Multiple origins of replication contribute to

adiscontinuous pattern of DNA synthesis across the T4 genome during infection. J. Mol. Biol., 2007; 368: 336348

[17] Colland F., Orsini G., Brody E.N., Buc H., Kolb A.: The bacteriophage T4 AsiA protein: amolecular switch for s70-dependent promoters.
Mol. Microbiol., 1998; 27: 819829
[18] Coombs D.H., Arisaka F.: T4 tail structure and function. W: Molecular
Biology of Bacteriophage T4, red.: Karam J.D. American Society for
Microbiology, Washington 1994; 259281
[19] Crowther R.A.: Mutants of bacteriophage T4 that produce infective
fibreless particles. J. Mol. Biol., 1980; 137; 159174
[20] Crowther R.A., Lenk E.V., Kikuchi Y., King J.: Molecular reorganization in the hexagon to star transition of the baseplate of bacteriophage T4. J. Mol. Biol., 1977; 116: 489523

[34] Hashemolhosseini S., Montag D., Krmer L., Henning U.:

Determinatons of receptor specificity of coliphages of T4 family. J.
Mol. Biol., 1994; 241: 524533
[35] Heller K.J.: Molecular interaction between bacteriophage and the
gram-negative cell envelope. Arch. Microbiol., 1992; 158: 235248
[36] Hendrix R.W., Duda R.L.: Bacteriophage lPaPa: not the mother of
all phages. Science, 1992; 258: 11451148
[37] Henning U., Hashemolhosseini S.: Receptor recognition by T-even-type
coliphages. W: Molecular Biology of Bacteriophage T4, red.: Karam
J.D. American Society for Microbiology, Washington 1994; 291298
[38] Henning U., Jann K.: Two-component nature of bacteriophage T4
receptor activity in Escherichia coli K-12. J. Bacteriol., 1979; 137:
664666
[39] Herendeen D.R., Kassavetis G.A., Geiduschek E.P.: Atranscriptional
enhancer whose function imposes arequirement that proteins track
along DNA. Science, 1992; 256: 12981303

[24] Efimov V.P., Nepluev I.V., Sobolev B.N., Zurabishvili T.G., Schulthess
T., Lustig A., Engel J., Haener M., Aebi U., Venyaminov S.Y., Potekhin
S.A., Mesyanzhinov V.V.: Fibritin encoded by bacteriophage T4 gene
wac has aparallel triple-stranded alpha-helical coiled-coil structure.
J. Mol. Biol., 1994; 242: 470486

259

Postepy Hig Med Dosw (online), 2010; tom 64: 251-261

[40] Hilge M., Gloor S.M., Rypniewski W., Sauer O., Heightman T.D.,
Zimmermann W.: High-resolution native and complex structures of
thermostable beta-mannanase from Thermomonospora fusca substrate specificity in glycosyl hydrolase family 5. Structure, 1998; 6:
14331444
[41] Hinton D.M., Vuthoori S.: Efficient inhibition of Escherichia coli RNA
polymerase by the bacteriophage T4 AsiA protein requires that AsiA
binds first to free s70. J. Mol. Biol., 2000; 304: 731739
[42] Hobbs L.J., Nossal N.G.: Either bacteriophage T4 RNase H or
Escherichia coli DNA polymerase Iis essential for phage replication.
J. Bacteriol., 1996; 178: 6772-6777
[43] Holm L., Sander C.: Protein structure comparison by alignment of distance matrices. J. Mol. Biol., 1993; 233: 123138
[44] Hsiao C.L., Black L.W.: Head morphogenesis of bacteriophage T4.
I. Isolation and characterization of gene 40 mutants. Virology, 1978;
91: 114
[45] Ishii T., Yamaguchi Y., Yanagida M.: Binding of the structural protein Soc to the head shell of bacteriophage T4. J. Mol. Biol., 1978; 120:
533544
[46] Joo D.M., Nolte A., Calendar R., Zhou Y.N., Jin D.J.: Multiple regions on the Escherichia coli heat shock transcription factor s32 determine core RNA polymerase binding specificity. J. Bacteriol., 1998;
180: 10951102
[47] Kanamaru A., Leiman P.G., Kostyuchenko V. A., Chipman P.R.,
Mesyanzhinov V.V., Arisaka F., Rossmann M.G.: Structure of the cell-puncturing device of bacteriophage T4. Nature, 2002; 415: 553557
[48] Kanamaru S., Gassner N.C., Ye N., Takeda S., Arisaka F.: The
C-terminal fragment of the precursor tail lysozyme of bacteriophage
T4 stays as astructural component of the baseplate after cleavage. J.
Bacteriol., 1999; 181: 27392744

[68] Liu Y., Eisenberg D.: 3D domain swapping: as domains continue to

swap. Protein. Sci., 2002; 11: 12851299
[69] Lortat-Jacob H., Chouin E., Cusack S., van Raaij M.J.: Kinetic analysis of adenovirus fiber binding to its receptor reveals an avidity mechanism for trimeric receptor-ligand interactions. J. Biol. Chem., 2001;
276: 90099015
[70] Lu M.J., Henning U.: The immunity (imm) gene of Escherichia coli
bacteriophage T4. J. Virol., 1989; 63: 34723478
[71] Lu M.J., Stierhof Y.D., Henning U.: Location and unusual membrane
topology of the immunity protein of the Escherichia coli phage T4. J.
Virol., 1993; 67: 49054913

[51] Kellenberger E., Boy de la Tour E.: On the fine structure of normal
and polymerized tail sheath of phage T4. J. Ultrastruct. Res., 1964;
11: 545563

[74] Marshall P., Sharma M., Hinton D.M.: The bacteriophage T4 transcriptional activator MotA accepts various base-pair changes within its
binding sequence. J. Mol. Biol., 1999; 285: 931944

[52] Kikuchi Y., King J.: Genetic control of bacteriophage T4 baseplate

morphogenesis. I. Sequential assembly of the major precursor, in vivo
and in vitro. J. Mol. Biol., 1975; 99: 645672

[75] Matthews B.W., Remington S.J.: The three dimensional structure of

the lysozyme from bacteriophage T4. Proc. Natl. Acad. Sci. USA,
1974; 71: 41784182

[53] Kikuchi Y., King J.: Genetic control of bacteriophage T4 baseplate

morphogenesis. III. Formation of the central plug and overall assembly pathway. J. Mol. Biol., 1975; 99: 695716

[76] Mesyanzhinov V.V., Leiman P.G., Kostyuchenko V.A., Kurochkina

L.P., Miroshnikov K.A., Sykilinda N.N., Shneider M.M.: Molecular
architecture of bacteriophage T4. Biochemistry. (Mosc), 2004; 11:
11901202

[58] Kutter E., White T., Kashlev M., Uznan M., McKinney J., Guttman
B.: Effects on host genome structure and expression. W: Molecular
Biology of Bacteriophage T4, red.: Karam J.D. American Society for
Microbiology, Washington 1994; 357368

[67] Liao C.P., Syu W. Jr.: Analysis of the baseplate region of phage AR1 that
specifically infects Escherichia coli O157:H7. J. Microbiol. Immunol.
Infect., 2002; 35: 269271

[73] Makhov A.M., Trus B.L., Conway J.F., Simon M.N., Zurabishvili
T.G., Mesyanzhinov V.V., Steven A.C.: The short tail-fiber of bacteriophage T4: molecular structure and amechanism for its conformational transition. Virology, 1993; 194: 117127

[57] Kuroki R., Weaver L.H., Matthews B.W.: Acovalent enzyme-substrate intermediate with saccharide distortion in amutant T4 lysozyme.
Science, 1993; 262: 20302033

[66] Letarov A.V., Londer Y.Y., Boudko S.P., Mesyanzhinov V.V.: The carboxy-terminal domain initiates trimerization of bacteriophage T4 fibritin. Biochemistry. (Mosc), 1999; 64: 817823

[50] Kellenberger E., Bolle A., Boy de la Tour E., Epstein R.H., Franklin
N.C., Jerne N.K., Reale-Scafati A., Sechaud J., Benet I., Goldstein
D., Lauffer M.A.: Functions and properties related to the tail fibers of
bacteriophage T4. Virology, 1965; 26: 419440

[56] Kreuzer K.N., Saunders M., Weislo L.J., Kreuzer H.W.: Recombinationdependent DNA replication stimulated by double-strand breaks in bacteriophage T4. J. Bacteriol., 1995; 177: 68446853

[65] Letarov A., Manival X., Desplats C., Krisch H.M.: gpwac of the T4type bacteriophages: structure, function, and evolution of asegmented
coiled-coil protein that controls viral infectivity. J. Bacteriol., 2005;
187: 10551066

[72] Luder A., Mosig G.: Two alternative mechanisms for initiation of DNA
replication forks in bacteriophage T4: priming by RNA polymerase and
by recombination. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 1982; 79: 11011105

[55] Kreuzer K.N., Morrical S.W.: Initiation of DNA replication. W:

Molecular Biology of Bacteriophage T4, red.: Karam J.D. American
Society for Microbiology, Washington 1994; 2842

[64] Leiman P.G., Shneider M.M., Kostyuchenko V.A., Chipman P.R.,

Mesyanzhinov V.V., Rossmann M.G.: Structure and location of gene
product 8 in the bacteriophage T4 baseplate. J. Mol. Biol., 2003; 328:
821833

[49] Kao S.H., McClain W.H.: Roles of bacteriophage T4 gene 5 and gene
s products in cell lysis. J. Virol., 1980; 34: 104107

[54] Kostyuchenko V.A., Navruzbekov G.A., Kurochkina L.P., Strelkov S.V.,

Mesyanzhinov V.V., Rossmann M.G.: The structure of bacteriophage T4 gene product 9: the trigger for tail contraction. Structure. Fold.
Des., 1999; 7: 12131222

[63] Leiman P.G., Kostyuchenko V.A., Shneider M.M., Kurochkina L.P.,

Mesyanzhinov V.V., Rossmann M.G.: Structure of bacteriophage T4
gene product 11, the interface between the baseplate and short tail fibers. J. Mol. Biol., 2000; 301: 975985

[59] Kutter E.M., Wiberg J.S.: Degradation of cytosin-containing bacterial and bacteriophage DNA after infection of Escherichia coli B with
bacteriophage T4D wild type and with mutants defective in genes 46,
47 and 56. J. Mol. Biol., 1968; 38: 395411
[60] Lee Y.C.: Fluorescence spectrometry in studies of carbohydrate-protein interactions. J. Biochem. (Tokyo), 1997; 121: 818825
[61] Leiman P.G., Chipman P.R., Kostyuchenko V.A., Mesyanzhinov V.V.,
Rossmann M.G.: Three-dimensional rearrangement of proteins in
the tail of bacteriophage T4 on infection of its host. Cell., 2004; 118:
419429
[62] Leiman P.G., Kanamaru S., Mesyanzhinov V.V., Arisaka F., Rossmann
M.G.: Structure and morphogenesis of bacteriophage T4. Cell. Mol.
Life. Sci., 2003; 60: 23562370

260

[77] Miller E.S., Heidelberg J.F., Eisen J.A., Nelson W.C., Durkin A.S.,
Ciecko A., Feldblyum T.V., White O., Paulsen I.T., Nierman W.C.,
Lee J., Szczypinski B., Fraser C.M.: Complete genome sequence of
the broad-host-range vibriophage KVP40: comparative genomics of
aT4-related bacteriophage. J. Bacteriol., 2003; 185: 52205233
[78] Miller E.S., Kutter E., Mosig G., Arisaka F., Kunisawa T., Rger W.:
Bacteriophage T4 Genome. Microbiol. Mol. Biol Rev., 2003; 67:
86156
[79] Montag D., Hashemolhosseini S., Henning U.: Receptor-recognizing
proteins of T-even type bacteriophages. The receptor-recognizing area
of proteins 37 of phages T4 TuIa and TuIb. J. Mol. Biol., 1990; 216:
32734
[80] Montag D., Schwarz H., Henning U.: Acomponent of the side tail fiber of Escherichia coli bacteriophage l can functionally replace the
receptor-recognizing part of the long tail fiber protein of the unrelated bacteriophage T4. J. Bacteriol., 1989; 171: 43784384
[81] Moody M.F.: Sheath of bacteriophage T4. III. Contraction mechanism deduced from partially contracted sheaths. J. Mol. Biol., 1973;
80: 613635
[82] Mosig G.: Molecular homologous recombination W: Molecular
Biology of Bacteriophage T4, red.: Karam J.D. American Society for
Microbiology Washington 1994; 5482
[83] Mosig G.: Recombination and recombination-dependent DNA replication in bacteriophage T4. Annu. Rev. Genet., 1998; 32: 379413
[84] Mosig G., Colowick N.E., Pietz B.C.: Several new bacteriophage T4
genes, mapped by sequencing deletion endpoints between genes 56
(dCTPase) and dda (a DNA-dependent ATPase-helicase) modulate
transcription. Gene., 1998; 223: 143155

Figura G. iwsp. Bakteriofag T4: molekularne aspekty infekcji komrki

[85] Mosig G., Gewin J., Luder A., Colowick N., Vo D.: Two recombination- dependent DNA replication pathways of bacteriophage T4, and
their roles in mutagenesis and horizontal gene transfer. Proc. Natl.
Acad. Sci. USA, 2001; 98: 83068311
[86] Mosig G., Luder A., Ernst A., Canan N.: Bypass of aprimase requirement for bacteriophage T4 DNA replication in vivo by arecombination enzyme, endonuclease VII. New. Biol., 1991; 3: 11951205
[87] Mukai F., Streisinger G., Miller B.: The mechanism of lysis in phage
T4-infected cells. Virology, 1967; 33: 398404
[88] Murzin A.G., Chothia C.: Protein architecture: new superfamilies.
Curr. Opin. Struct. Biol., 1992; 2: 895903
[89] Mutoh N., Furukawa H., Mizushima S.: Role of lipopolysaccharide
and outer membrane protein of Escherichia coli K-12 in the receptor
activity for bacteriophage T4. J. Bacteriol., 1978; 136: 693699
[90] Nakagawa H., Arisaka F., Ishii S.: Isolation and characterization of
the bacteriophage T4 tail-associated lysozyme. J. Virol., 1985; 54:
460466
[91] Olson N.H., Gingery M., Eiserling F.A., Baker T.S.: The structure of
isometric capsids of bacteriophage T4. Virology, 2001; 279: 385391
[92] Ouhammouch M., Adelman K., Harvey S.R., Orsini G., Brody E.N.:
Bacteriophage T4 MotA and AsiA proteins suffice to direct Escherichia
coli RNA polymerase to initiate transcription at T4 middle promoters.
Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 1995; 92: 14511455
[93] Ouhammouch M., Orsini G., Brody E.N.: The asiA gene product
of bacteriophage T4 is required for middle mode RNA synthesis. J.
Bacteriol., 1994; 176: 39563965
[94] Plishker M.F., Chidambaram M., Berget P.B.: Isolation and characterization of precursors in bacteriophage T4 baseplate assembly. II.
Purification of the protein products of genes 10 and 11 and the in vitro
formation of the P(10/11) complex. J. Mol. Biol., 1983; 170: 119135
[95] Prehm P., Jann B., Jann K., Schmidt G., Stirm S.: On abacteriophage T3 and T4 receptor region within the cell wall lipopolysaccharide
of Escherichia coli B. J. Mol. Biol., 1976; 101: 277281

[110] Synder M., Wood W.B.: Genetic definition of two functional elements in abacteriophage T4 host-range cassette. Genetics, 1989;
122: 471479
[111] Takeda S., Hoshida K., Arisaka F.: Mapping of functional sites on
the primary structure of the tail lysozyme of bacteriophage T4 by mutational analysis. Biochim. Biophys. Acta, 1998; 1384: 243252
[112] Tao Y., Strelkov S.V., Mesyanzhinov V.V., Rossmann M.G.: Structure
of bacteriophage T4 fibritin: asegmented coiled coil and the role of
the C-terminal domain. Structure, 1997; 5: 789798
[113] Tarahovsky Y.S., Khusainov A.A., Deev A.A., Kim Y.V.: Membrane
fusion during infection of E.coli cells by phage T4. FEBS Lett., 1991;
289: 1922
[114] Ttart F., Repoila F., Monod C., Krisch H.M.: Bacteriophage T4 host
range is expanded by duplications of asmall domain of the tail fiber
adhesin. J. Mol. Biol., 1996; 258: 726731
[115] Thomassen E., Gielen G., Schtz M., Schoehn G., Abrahams J.P.,
Miller S., van Raaij M.J.: The structure of the receptor-binding domain of the bacteriophage T4 short tail fibre reveals aknitted trimeric metal-binding fold. J. Mol. Biol., 2003; 331: 361373
[116] Urbauer J.L., Simeonov M.F., Urbauer R.J., Adelman K., Gilmore
J.M., Brody E.N.: Solution structure and stability of the anti-sigma
factor AsiA: implications for novel functions. Proc. Natl. Acad. Sci.
USA, 2002; 99: 18311835
[117] Van Raaij M.J., Schoehn G., Burda M.R., Miller S.: Crystal structure of aheat and protease-stable part of the bacteriophage T4 short tail
fibre. J. Mol. Biol., 2001; 314: 11371146
[118] Vyas N.K.: Atomic features of protein-carbohydrate interactions.
Curr. Opin. Struct Biol., 1991; 1: 732740
[119] Watson J.D.: Origin of concatemeric T7 DNA. Nat. New. Biol., 1972;
239: 197201

[96] Prehm P., Stirm S., Jann B., Jann K., Boman H.G.: Cell-wall lipopolysaccharide of ampicillin-resistant mutants of Escherichia coli K-12.
Eur. J. Biochem., 1976; 66: 369377

[120] Watts N.R., Coombs D.H.: Structure of the bacteriophage T4 baseplate as determined by chemical cross-linking. J. Virol., 1990; 64:
143154

[97] Protein gp11 baseplate wedge subunit and tail pin [Enterobacteria
phage T4]. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/protein/5354209 (04.01.2010)

[121] Wiberg J.S.: Mutants of bacteriophage T4 unable to cause breakdown of host DNA. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 1966; 55: 614621

[98] Protein gp12 Short tail fibers [Enterobacteria phage T4]. http://www.
ncbi.nlm.nih.gov/protein/5354210 (04.01.2010)

[122] Williams K.P., Kassavetis G.A., Herendeen D.R., Geiduschek

E.P.: Regulation of late-gene expression. W: Molecular Biology of
Bacteriophage T4, red.: Karam J.D. American Society for Microbiology,
Washington 1994; 161175

[99] Protein gp8 baseplate wedge subunit [Enterobacteria phage T4].

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/protein/5354312 (04.01.2010)
[100] Riede I.: Receptor specificity of the short tail fibres (gp12) of T-even
type of Esherichia coli phages. Mol. Gen. Genet., 1987; 206: 110115
[101] Rutberg B., Rutberg L.: Role of superinfecting phage in lysis inhibition with phage T4 in Escherichia coli. J. Bacteriol., 1965; 90: 891894

[123] Wilson J.H., Luftig R.B., Wood W.B.: The interaction of bacteriophage T4 tail fiber components with alipopolysaccharide fraction from
Escherichia coli. J. Mol. Biol., 1970; 51: 423434

[102] Schlegel H.G.: Mikrobiologia oglna. Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa 2005

[124] Wong K., Geiduschek E.P.: Activator-sigma interaction: ahydrophobic segment mediates the interaction of asigma family promoter recognition protein with asliding clamp transcription activator. J. Mol.
Biol., 1998; 284: 195203

[103] Schuch R., Nelson D., Fischetti V.A.: Abacteriolytic agent that detects and kills Bacillus anthracis. Nature., 2002; 418: 884889

[125] Wood W.B., Edgar R.S., King J., Lielausis I., Henninger M.:
Bacteriophage assembly. Fed. Proc., 1968; 27: 11601166

[104] Shneider M.M., Boudko S.P., Lustig A., Mesyanzhinov V.V.: Properties
of bacteriophage T4 baseplate protein encoded by gene 8. Biochemistry.
(Mosc), 2001; 66: 693697

[126] Wood W.B., Eiserling F.A, Crowther R.A.: Long tail fibers: genes, proteins, structure, and assembly. W: Molecular Biology of Bacteriophage
T4, red.: Karam J.D. American Society for Microbiology, Washington
1994; 282290

[105] Snustad D.P., Conroy L.M.: Mutants of bacteriophage T4 deficient

in the ability to induce nuclear disruption: isolation and genetic characterization. J. Mol. Biol., 1974; 89: 663673
[106] Snustad D.P., Parson K.A., Warner H.R., Tutas D.J., Wehner J.M.,
Koerner J.F.: Mutants of bacteriophage T4 deficient in the ability to
induce nuclear disruption: physiological state of the host nucleoid in
infected cells. J. Mol. Biol., 1974; 89: 675687
[107] Sobolev B.N., Mesyanzhinov V.V.: The wac gene product of bacteriophage T4 contains coiled-coil structural patterns. J. Biomol. Struct.
Dyn., 1991; 8: 953965
[108] Stitt, B., Hinton D.: Regulation of middle-mode transcription. W:
Molecular Biology of Bacteriophage T4, red.: Karam J.D. American
Society for Microbiology, Washington 1994; 142160

[127] Young R.: Bacteriophage lysis: mechanism and regulation. Microbiol.

Rev., 1992; 56: 430481
[128] Yu F., Mizushima S.: Roles of lipopolysaccharide and outer membrane protein OmpC of Escherichia coli K-12 in the receptor function
for bacteriophage T4. J. Bacteriol., 1982; 151: 718722
[129] Zhao L., Takeda S., Leiman P.G., Arisaka F.: Stoichiometry and inter-subunit interaction of the wedge initiation complex, gp10-gp11, of
bacteriophage T4. Biochim. Biophys. Acta, 2000; 1479: 286292
[130] Zorzopulos J., Kozloff L.M.: Identification of T4D bacteriophage
gene product 12 as the baseplate zinc metalprotein. J. Biol. Chem.,
1978; 253: 55435547

[109] Streisinger G., Mukai F., Dreyer W.J., Miller B., Horiuchi S.: Mutations
affecting the lysozyme of phage T4. Cold. Spring. Harb. Symp. Quant.
Biol., 1964; 26: 2530

Autorzy deklaruj brak potencjalnych konfliktw interesw.

261