.-.....

IJIZ

przyroda

150 pyta i odpowiedzi

1. Co to jest atmosfera?
2. Czy atmosfera
bya zawsze?

wok

Ziemi

3. Dlaczego atmosfera nie wystpuje

wok wszystkich planet?
4. Jaki gaz w atmosferze mia i ma
najwikszy wpyw na losy Ziemi?

/~
~~

(I) ~-~

MAMY

NADZIEJ~,

E URLOP NA ZIEMI

UPYNIE PASTWU
W PRZYJEMNEJ
AT/\10SFERZE

Atmosfera to gazy otaczajce Ziemi . Glwne gazy wchodzce w sklad atmosfery ziemskiej to: azot, tlen, wodr,
dwutlenek wgla, a take ozon i para wodna.
wokl wirujcej rozarzonej kuli nie byto gazw. Pojawily si pniej w procesie stygnicia planety
w vvyniku vvybuchu wulkanw.
Pocztkowo

Warunkiem powstania atmosfery jest bardzo silne przyci

ganie wokl planety, aby czsteczki gazu nie uciekaly
w kosmos. Ziemia naley do planet, ktrych sita przyci
gania jest na tyle dua, e pozwala na utrzymanie si wokl niej czsteczek ciszych gazw: dwutlenku wgla,
pary wodnej i azotu.
Dwutlenek wgla, poniewa nie pozwala na nadmierne
ochlodzenie jej powierzchni. Dziki temu na Ziemi mogla
rozwin si ycie.

5. Jak zbudowana jest materia

wok nas?
6. Skd bierze si tlen w atmosferze?
7. co to jest gejzer?

a.

Czy samochody musiayby by

..,
lakierowane, gdyby nie byo tlenu.

GDYBY NIE BYO

TLENU, SAMOCHODY
NIE MVS\AYBY
MIE NOWEGO

SILNll<A

Wszystko, co nas otacza, zbudowane jest z atomw, czyli

najmniejszej czci pierwiastka zachowujcej jego wla
ciwoci. Atomy tcz si ze sob, tworzc czsteczki.
Tlen produkowany jest przez roliny zielone wodne i ldo
we w procesie zwanym fotosyntez. Fotosynteza to skomplikowany proces tworzenia przez roliny zwizkw odywczych z wody i dwutlenku wgla przy udziale wiat/a .
Gejzer jest rdlem gorcej wody wytryskujcej z ziemi.
Wystpuje tam, gdzie magma ogrzewa podziemn wod.
Strumie wytryskujcy z gejzera ma czasem wysoko
przekraczajc 30 metrw.
Nie. Rdza niszczca karoseri powstaje tylko w obecnoci
tlenu. Jej powstawaniu zapobiega si, stosujc rne powloki ochronne, np. lakier do malowania samochodw.

9. Co to s organizmy cudzoywne?

1 o.

w jaki sposb powstay oceany?

11. Czy kontynenty i oceany zawsze

znajdoway si w tym miejscu,
w ktrym s teraz?

n
Vi
Q

TATO,
JAK MY JESZCZE
N IE JESTEMY
W EUROPIE,
TO JAKI TU

W KOCU JE5T
KONTYNENT?

1\

/fi

Organizmy cudzoywne to takie organizmy, ktre musz

mie dostarczone z zewntrz zwizki organiczne, bo same nie potrafi ich syntetyzowa. Do takich organizmw
nale zwierzta oraz grzyby.
Pocztkowo

powierzchnia Ziemi przypomina/a gotujc si

zup. Lekkie mineraly wyplywaly na gr i stygly, tworzc
kouch . Wydostajca si na powierzchni lawa zrobi/a
w nim wiele dziur i wybrzusze . Gdy na planet zaczty
pada ulewne deszcze, w zaglbieniach zebra/a si woda,
tworzc oceany.
Nie. Kontynenty to wynurzona z oceanu cz plywajcych
na ciek/ej lawie plyt zbudowanych z lejszych pierwiastkw.
Plyty te nazywamy plytami tektonicznymi. Pozostaj one
w nieustannym ruchu. W pewnym momencie historii Ziemi
istnial tylko jeden kontynent.

12. Czy wzrost iloci dwutlenku wgla

w powietrzu jest korzystny?
13. Dlaczego iga pooona
na powierzchni wody nie tonie?
14. Dlaczego z niedokrconego kranu
spadaj krople?
15. Dlaczego na tustych powierz
chniach woda zbiera si
w kroplach?

WODA

l NIEDOKRCON[GO

KRANU KAPIE
DLATEGO,

! li

Nie. Moe to spowodowa ocieplenie klimatu prowadz

ce do stopienia si lodw, podwyszenia poziomu mrz
i zmniejszenia powierzchni kontynentw.
Na powierzchni wody w wyniku przycigania si czsteczek
powstaje biona tak silna, e moe utrzyma igf. Takie oddziafywanie midzy sob czsteczek na powierzchni cieczy
nazywamy napiciem powierzchniowym.
Due napicie powierzchniowe wody utrzymuje czsteczki
przy kocu kranu tak dtugo, dopki ich ciar nie bdzie
odpowiednio duy, aby mogty spa.

Czsteczki

tfuszczu odpychaj czsteczki wody i dlatego

tfusta powierzchnia nie zostaje zwilona. Oddziafywanie
czsteczek wody midzy sob powoduje, e zbiera si
ona w kulkach.

16. W jakich stanach skupienia moe

wystpowa woda?
17. Dlaczego zamarznita bielizna
wysycha na mrozie?

18. Czy mona zagotowa wod

tylko na powierzchni?
19. Dlaczego woda postawiona na
palniku elektrycznym lub gazowym
grzeje si rwnomiernie?

WODA WYSTPUJE
W TRZEC~ STANACH
SKUPIENIA: W MORZU,
JEZIORZE I RZECE ...

I li

Woda wystpuje w trzech stanach skupienia: stalym - ld,

cieklym - woda i gazowym - para wodna. Poniewa rni
si one tylko sil oddzialywania midzy sob czsteczek,
woda fatwo przechodzi z jednego stanu w drugi.
Ld moe parowa, tzn. przechodzi z fazy stafej w lotn,
pomijajc faz ciekf. Zjawisko to nazywamy sublimacj.
Tak. Jeli rdfo ciepta bdzie przy powierzchni. Ciepfa
woda jest lejsza od zimnej, gromadzi si wic na grze.
Na grze pozostaje rdfo ciepfa i ciepta woda, nie ma
zatem szans na ocieplenie wody na dnie.
Palnik grzeje dolne warstwy wody Te jako lejsze id do
gry, a zimne opadaj na dno i grzej si. Ogrzane unosz
si ku grze, a ich miejsce zajmuj chfodne czsteczki.
Ten ruch czsteczek wody nazywa si konwekcj.

20. Czy ze przewodnictwo cieplne wody

ma wpyw na klimat?
21. Dlaczego butelka napeniona wod
i zatkana pknie, jeeli woymy j
na duej do zamraalnika?
22. Dlaczego 1 cm 3 wody o temp. 4 C
way wicej ni 1 cm 3 lodu?
23. Dlaczego woda w jeziorze
nie zamarza do dna?
o

TERAZ JU WIEM,
DLACZEGO JEZIORA
ZAMARZAJ
o

Tak. Woda jest ztym przewodnikiem ciep/a, wolno si nagrzewa, ale i wolno stygnie. Oceany i morza s wic w zimie
zbiornikami ciep/a, wolno stygnc - ogrzewaj powietrze.
Nad wodami oraz nad ldem przylegajcym do wd powietrze jest wic cieple.
Woda ma bardzo dziwn wlaciwo : zamarzajc, zwiksza
swoj objto,

bo zwikszaj si odlegloci midzy jej czs

teczkami. Dlatego wypelniona po brzegi butelka pka.

Najwiksz gsto woda ma w temperaturze 4 C, dlatego

ta sama jej objto w tej wlanie temperaturze way wicej.

Woda o temperaturze 4 c jako cisza opada na dno,
a woda .o temperaturze bliskiej zera i ld znajduj si na
grze. Zamarza wic tylko woda przy powierzchf"li zbiornika wodnego.

2 Dlaczego mrz niszczy kwiaty

i owoce?
25. Jak powstaj pustynie?
26. Jak powstaj przypywy
i odpywy mrz i oceanw?
27. Czy czsteczki biaek wygldaj tak
samo, czy te rni si ksztattem?

ZGODA, PfWNlf.
E MOG WRZUCI
JESZCZE J EDNA TACZK
NA SAHAR, ALE WTEDY
NlE BD Mlfll MORZA
~RDZI EMN E.GO ...

Komrki kwiatw i owocw zawieraj duo wody Zamarzajc, woda zwiksza sw objto i rozrywa roliny. Kwiaty
widn, a owoce staj si ofiarami bakterii gnilnych.
Mata ilo opadw powoduje zamieranie rolinnoci.
Brak rolin sprzyja wikszemu parowaniu z powierzchni,
uniemoliwiajc tym samym rozwj rolinnoci. W kocu
rolinno zamiera catkowicie.
Ziemia jest przycigana przez Ksiyc i inne ciala niebieskie. Sita przycigania jest przyczyn unoszenia si mas wody
w morzach i oceanach, powoduje przyptyw lub odptyw
zalenie od wzajemnego poloenia cial niebieskich.
Biatka to bardzo zrnicowane zwizki. Mog mie ksztalt
kulek, wstek, dyskw. Czasami jedna czsteczka zbudowana jest z kilku mniejszych.

28. Jale zbudowane s wszystkie

organizmy ywe?

29.

Skd wzia si

30. Czy lcomrlci

rni si

nazwa lcomrlca"?

rolinne

zwierzce

od siebie?

31. Czy wszyscy

misoercy

s drapienikami?

JA GO TYLKO
PRZE PROWADZAM

PRZEZ

JEZDNI .

Nlf WSZYSCY
MISOERCY
S DRAPIENIKAM I. ..

Wszystkie ywe organizmy zbudowane s z komrek.

Istniej jednokomrkowce, czyli bardzo prymitywne organizmy bdce jedn komrk oraz takie, u ktrych tkanki
i narzdy zbudowane s z wielu komrek.
W XVI/ wieku Robert Hooke oglda! pod skonstruowanym
przez siebie mikroskopem kawa/ki korka. Obraz, ktry
zobaczy/ przypomina! mu komrki plastra miodu. Elementy
budujce korek nazwa! wic komrkami i tak ju zostalo.
Tak. Komrka rolinna zawiera chloroplasty, czyli czci
komrek posiadajce barwniki zielone. Poza tym oprcz
zwyktej bfony plazmatycznej komrka rolinna ma cian
komrkow zawierajc du ilo celulozy.
Nie. Drapieniki to tylko te zwierzta, ktre poluj, aby
zdoby poywienie. Nie s drapienikami zwierzta, ktre
ywi si padlin lub misem upolowanym przez innych .

Co to jest ywno transgeniczna?

33. Co dzieje si w komrce, kiedy traci
ona wod?
34. Dlaczego nasiona wikszoci rolin
maj bardzo nisk zawarto wody?

,
W SZKOLE MOWILI,

E JA~ KOMRKA
TRACI WOD
TO SI PSUJE ...

To takie odmiany rolin, do ktrych genw wprowadzono

inne, dodatkowe geny powodujce produkcj okrelonych
zwizkw poprawiajcych " roliny Tak hoduje si odmiany
odporne na szkodniki, bogatsze w witaminy lub syntetyzujce insulin .

Cytoplazma komrki staje si coraz gstsza i kurczy si .

Jeeli komrce nie zostanie dostarczona woda, cytoplazma
oderwie si od bfony komrkowej. W konsekwencji
prowadzi to do nieodwracalnych zmian i mierci komrki.
Mata ilo wody w komrce powoduje, e nie zachodz
w niej prawie adne procesy yciowe. Gwarantuje to, e
nasiona nie zaczn si rozwija zanim warunki do ycia nie
stan si korzystne .

Czy rolina wysuszona" moe

prowadzi fotosyntez?

36 Po co rolinom sole mineralne?

37 Czy zjadanie przez rosiczk owadw
zastpuje fotosyntez?

Nie. Cho najwaniejszym czynnikiem warunkujcym przebieg fotosyntezy jest wiat/o, to odpowiednia ilo wody
w komrce jest rwnie istotna - pierwsza reakcja w tym
procesie to rozklad wtanie wody
Sole mineralne to inaczej nieorg_rirczne zwizki zawierajce
rne pierwiastki, takie jak: azot, sd, potas, elazo, magnez, wap . Wchodz one w sktad biatek, struktur komrkovvych i barwnikw.
Nie. Rosiczka, jak wszystkie roliny, jest samoywna
i w procesie fotosyntezy produkuje skladniki odywcze.
Owady natomiast dostarczaj jej skladnikw mineralnych,
ktrych brakuje w glebie i ktrych rolina nie jest w stanie
vvytworzy przez fotosyntez .

Czy tlen potrzebny jest rolinom

do ycia?

39. Skd pobieraj tlen i dwutlenek

wgla roliny cakowicie zanurzone
w wodzie?
40. Czy zwierzta pobieraj tlen
tak samo jak roliny?
41. Jak transportowany jest tlen
w organizmach zwierzcych?

PROCES

SPALANIA!

Tak. Roliny tak jak wszystkie ywe organizmy oddychaj

i do tego procesu potrzebny jest im tlen. Roliny oddychaj
cat swoj powierzchni .

Gazy rozpuszczaj si w wodzie, dziki temu wody sfodkie

i siane zawieraj potrzebny rolinom tlen i dwutlenek w
gla. Rozpuszczony w wodzie tlen wnika do komrek zanurzonych w niej rolin.
Nie. Tylko organizmy jednokomrkowe pochtaniaj tlen
przez bfony komrkowe. Bardziej rozwinite organizmy
maj wyspecjalizowane do tego narzdy: ptuca, skrzela
lub ptucotchawki.
Sktadnik krwi, hemoglobina, moe transportowa tlen. Tlen

z powietrza przenika do krwi, tam lczy si z hemoglobin

i roznoszony jest z krwi po calym organizmie.

Dlaczego po duym wysiku

fizycznym bol nas minie?
43. Jakie iloci wody s wyparowywane
przez roliny w cigu doby?
44. Czy Ziemia ma ksztatt idealnej kuli?
45. Co to jest inynieria genetyczna?

OWSZEM ,
KOCHANIE,
JESTEM INYNIEREM,
ALE

Gt.NETYCZNYM .. -

Jeli minie pracuj przez dlugi czas, w ich komrkach

brakuje tlenu. Wtedy w procesie oddychania komrkowego
zamiast dwutlenku wgla powstaje kwas mlekowy, ktry dra
ni zakoczenia nerww, powodujc bl.

Ilo wyparowanej wody zaley od wielkoci roliny, ale zawsze jest jej duo, np. kukurydza wyparowuje 4 kg wody,
brzoza 400 kg, a duy db ponad 600 kg.

Ziemia nie jest idealn kul . Jest lekko splaszczona na grze, czyli na biegunie plnocnym i na dole, czyli na biegunie poludniowym. Natomiast w czci rodkowej, czyli na
rwniku jest lekko wybrzuszona.
Ten dzial nauki oraz przemyslu zajmuje si celowym doprowadzaniem do zmian w genach w celu uzyskania lepszych, z naszego punktu widzenia, organizmw.

Dlaczego

licie

na stronie zew
ntrznej s gadkie i byszczce?

47 Czy

roliny yjce

w jeziorach
by przeniesione do morza?

48. Dlaczego w
oliwne daj

soneczne

mog

dni drzewa

may cie?

MAl:.Y
I

Cif. N

5J
~

2iC

,,J

Li

pokryty jest od gry warstw wosku, aby zmniejszy

parowanie wody. Parowanie zachodzi gtwnie przez aparaty szparkowe, znajdujce si w spodniej stronie licia .

Nie. Woda w morzu jest siana, co oznacza, e jej cinienie

osmotyczne jest wysze. Zgodnie z procesem osmozy,
w ktrym to woda z roztworu o mniejszym steniu przenika
do roztworu o steniu wikszym, rolina z wody slodkiej
utraci/aby w morzu cat swoj wod i zgin/a .
Drzewa oliwne rosn w strefie rdziemnomorskiej, gdzie
w lecie stoce grzeje bardzo mocno. Parowanie wody jest
bardzo intensywne i aby je zmniejszy, licie oliwki obracaj si pionowo. Stace pada wtedy na bardzo mat ich
powierzchni.

Jaka jest rola rolinnoci wydm

nadmorskich?

50. Jak roliny transportuj wod

z korzenia do lici?
51. Czy wiatr j est potrzebny?

I JAK JA

MAM

SI~

ZA TYM
PRZEBRA?!!

Roliny

wydmowe maj bardzo rozgatzione korzenie, aby

na sypkim podfou. Jeli rolin jest
duo, ich korzenie tworz siatk utrzymujc wydm na
miejscu i zapobiegajc niszczeniu wybrzea .

mc

si utrzyma

U rolin ldowych wyksztatcity si specjalne, wydtuone

komrki stuce do transportu wody. W drzewach licias
tych s to dfugie, puste w rodku rury o grubych cianach .
U rolin niszych s to cewki o malej iloci cytoplazmy
i wzmocnionych cianach .
Tak. Wiatr sprawia, e nad kontynenty naptywa wilgotne
powietrze znad oceanw powodujce opady, wyrwnuje
si temperatura midzy rnymi czciami Ziemi. Pozwala
na przemieszczanie si tlenu znad wielkich puszcz na
obszary pustynne. Przenoszc nasiona, odgrywa rwnie
wan rol przy rozmnaaniu rolin.

Co to jest acuch pokarmowy?

53. Dlaczego w przyrodzie jest wicej

rolinoercw ni drapienikw?

54. Dlaczego lew nie moe je trawy?

acuch pokarmowy to przechodzenie zwizkw organicznych od producentw, czyli rolin, do konsumentw, czyli
zwierzt. Zwierzta dziel si na rolinoercw, ktrzy wykorzystuj zwizki organiczne bezporednio z rolin i mi
soercw, ktrzy korzystaj ze zwizkw organicznych po-

chodzcych

z rolinoercw.

decyduje dostpno pokarmu.

Rolin jest wicej i fatwie) z nich skorzysta, drapienik
musi upolowa zwierz, jest mu wic trudniej zdoby

liczebnoci zwierzt

poywienie.

Trawy tak jak i inne

roliny zawieraj due iloci

celulozy.

Przewd pokarmowy lwa nie potrafi jej roztoy na cukry

proste, nie moe wic wykorzysta substancji odywczych
zawartych w komrkach rolinnych.

Czy istniej zwierzta, ktre mog

ywi si pokarmem rolinnym
i zwierzcym?

56. Jak rol peni organizmy yjce

w glebie?
57. Oprcz nadmiaru wody, co rni
rodowisko wodne od ldowego?

Tak. Nazywamy je wszystkoercami. Ich pokarmem s drobne zwierzta} roliny i owoce rolin. Wszystkoerc jest rwnie

czlowiek.

Due zwierzta,

takie jak krety i myszy ryjc w ziemi, przewietrzaj gleb i powoduj przemieszczanie w glb jej
grnych warstw. Ddownice, owady i wije ywic si
resztkami rolin i zwierzt, powoduj ich rozdrabnianie
i czciovry rozklad na zwizki mineralne. Podobn rol
spelniaj bakterie i grzyby: rozkladajc odchody oraz drobne szcztki zwierzt i rolin, wzbogacaj gleb o sole mineralne i azot.
W akwenach nie vrystpuj due wahania temperatur,
nie ma wiatru, a take problemw z nadmiernym nasfonecznieniem. S za to klopaty z dostpnoci tlenu, a na
duych gtbokociach - z brakiem wiat/a .

. Czy wsplne bytowanie dwch

organizmw ma zawsze taki sam
charakter?

59. Ile trwaa najdusza susza?

60. Jakie rodowisko jest bardziej nafu
ralne dla organizmw ywych:
wodne czy ldowe?
61. Czy roliny mog y na duych
gbokociach?

WS POLNE
..

'8'< TOWANIE

IE ZAWSZE

MA IAkl

-nwcl
SAM

ORGANIZM61t/

C+IARAKIE R ...

Nie. Osobniki rnych gatunkw mog ze sob wsplpracowa i wtedy mwimy o symbiozie. Jeli jednak jeden
organizm yje kosztem drugiego, jest to pasoytnictwo.
Najdluszy

w dziejach okres suszy zostal przerwany w 1971

roku, kiedy na pustyni Atacama w Chile spad! deszcz po
raz pierwszy od 400 lat. Pustynia ta jest najbardziej suchym
rejonem na Ziemi.

rodowisko wodne. ycie zaczto si w wodzie i potrzebowafo wiele milionw lat, aby wyj na ld. W rodowisku
wodnym nie ma problemw z niedoborem wody i fatwiej
tam pobiera sole mineralne.
Nie. wiatfo jest pochfaniane przez wod, dlatego dociera
tylko do pewnej gfbokoci. Dalej jest cafkiem ciemno.
Tam nie mog y roliny, bo nie mogfyby prowadzi
fotosyntezy. Glbiny zamieszkuj wylcznie przystosowane
do takich warunkw zwierzta.

Po co rybom pcherz pawny?

63. Dlaczego wieloryb ginie na ldzie?
64. Dlaczego ryby nie mog y bez
wody?
DllWNE. -

IV\ YL At.E.M,
E B.DC

NA MORZV
NIE MONA
BY NAD

pOZIOMEM
MORZA _._

Pcherz plawny to znajdujcy si

w ciele ryby worek wypelniony powietrzem. Pelni on podwjn rol: nie pozwala rybom uton, kiedy przestaj si porusza, np. w czasie snu.
Stanowi te dodatkowy zapas tlenu.
Wieloryb ma ogromn mas. Dziki wyporowi wody jego
ciar w wodzie jest mniejszy" i organy wewntrzne nie
ulegaj zgnieceniu. Niestety na ldzie ciar ciala powoduje zgniecenie pluc i serca i zwierz ginie.
Ryby oddychaj skrzelami, bo cinienie tlenu w wodzie
jest na tyle due, e pozwala na przylczenie go do hemoglobiny w naczyniach w/osowatych. Powietrze na powierzchni nie ma takich wlasnoci, poza wod skrzela nie
spefniaj swojej funkcji. Na ldzie ryby udusilyby si .

Dlaczego

niel<re

jeziora
zamieniaj si w bagna?

66. Dlaczego bagna czasami zapalaj

si samoistnie?
67. Co to jest ekosystem?

li/

J 71 !//

A JAK NASZE
JEZIORO ZMIENI SI JU
W BAGNO,
TO

NA

TABLICZKAC~

Z NAPISEM ,,KPIEL 1 '

PR05Z DODAC BOTNA''
I PODNIE CEN .

Proces, ktry prowadzi do takich zmian nazywa si eutrofizacj. Warunkuje go nadmierna ilo skfadnikw mineralnych w wodzie, powodujca bardzo bujny rozrost rolin .
Obumarfe ich szcztki opadaj na dno, wzrasta ilo reducentw, ktrzy zuywaj tlen. Brak tlenu powoduje umieranie rolin i zwierzt, ich szcztki opadaj na dno, jezioro
staje si coraz ptytsze, a w kocu staje si bagnem.
Dua ilo gnijcych szcztkw organicznych prowadzi
do vvydzielania si metanu, a gaz ten jest fatwo palny. Gdy
wzrasta cinienie gazw, PC?_dnosi si temperatura i gaz
sam si zapala.

Jest to obszar, na ktrym vvystpuj charakterystyczne dla

niego zwizki pomidzy wiatem nieoywionym a yvvym .
Takim ekosystemem jest np. las, fka, staw, morze.

Dlaczego lasy tropikalne maj duo

bujniejsz rolinno ni lasy stref
umiarkowanych?
69 Dlaczego w strefie rdziemnomor
skiej zboe kosi si dwa razy
do roku?
70. Dlaczego ywno przechowywana
w lodwce nie psuje si?

Lasy tropikalne wystpuj w okolicach rwnikowych, gdzie

klimat sprzyja rozwojowi rolinnoci. Jest dua wilgotno,
wysoka temperatura, dobre nasfonecznienie. Roliny rosn
wic szybciej i szybciej owocuj, do tego nie maj przerwy
na zim.
Krtka i ciep/a zima w strefie rdziemnomorskiej powoduje, ze zboa kie/kuj tam wczeniej i ju z kocem maja
maj dojrzale klasy Drugi raz sieje si je w czerwcu i kosi
pod koniec wrzenia.
W lodwce temperatura jest bliska O 0c. Bakterie, ktre znajduj si wewntrz i na zewntrz produktw ywnociowych,
w takij temperaturze dziel si bardzo wolno. Ich ilo
przez kilka dni zwiksza si tak nieznacznie, e nie zagraa
naszemu zdrowiu.

Co to znaczy,

e zwierz

jest

zmiennocieplne?
72. Czy drzewa mogyby zachowa
licie na zim?
73. Dlaczego jesieni kn licie?

I MAM
TAK PROB :
.

Ta cecha dotyczy wikszoci zwierzt. Zmiennocieplno

oznacza, e temperatura ciata zwierzcia zaley od temperatury otoczenia. Petn statocieplno posiadaj tylko ssaki.
Nie. Drzewa posiadajce licie maj bardzo oywiony metabolizm i duo wody nie tylko w liciach, ale i w swoich
gatziach. Woda zamarzajc, uszkodzi/aby nie tylko licie,
ale take gatzie, a nawet pie. Drzewo mogtoby zgin.
Obniona

po upatach temperatura jest dla drzewa sygnatem, e zblia si zima. W liciach ustaje synteza chlorofilu, a ten, ktry jest, powoli zaczyna by rozktadany Ilo
zielonego barwnika maleje. Widzimy wtedy inne, ktre do
tej pory byty maskowane. S to barwniki takie jak np.
w marchewce. Ucie staj si tto-pomaraczowo-czer
wone . Poniewa w niektrych komrkach zostaj jeszcze
resztki chlorofilu, gama barw jest bardzo bogata.

Czy due lasy wpywaj na klimat?

75. Czy mona

lodowej?

mieszka

na krze

76. Jakie zanieczyszczenia rodowiska

powoduj wymieranie lasw?

Tak. Las powoduje utrzymyvvanie si wilgotnoci ziemi i powietrza na statym poziomie oraz zapobiega nadmiernemu
nagrzaniu si powietrza. W ten sposb zapobiega gwaftownym wiatrom i nadmiernemu stepowieniu klimatu.
W pobliu biegunw niektre kry lodowe s tak ogromne,
e mog y na nich ludzie. Uczeni rosyjscy spdzili 274
dni na krze lodowej dryfujcej po Arktyce. Musieli j opu
ci, bo zaczyna/a topnie.

Wymieranie lasw jest wynikiem zanieczyszczenia powietrza przez gazy przemyslowe, takie jak dwutlenek siarki i tlenek azotu. W obecnoci pary wodnej zawartej w powietrzu
powstaj z nich kwasy, ktre powoduj niszczenie gleby
i rolin . Dla /asw niekorzystne s te zanieczyszczenia
wd gruntowych.

78. Co to jest kauczuk?

79. Dlaczego galaretka ma lepsze
wasnoci odywcze ni kisiel?
80. Co to

s zioa?

MUSICIE
WIEDZIE,
E

W NASZYCH

GALARETKACH
fKWI JAKA
SZALONA
SIA ...

ywice to bardzo skomplikowane mieszaniny olejkw

eterycznych i kwasw ywicznych. Maj one wfasnoci

bakteriobjcze. Zalany przez ywic ubytek w korze jest
odporny na dziafanie grzybw i bakterii.
To rwnie jedna z wydzielin drzew z tym, e pochodzi
tylko z drzew kauczukowych . Po odpowiedniej obrbce
otrzymuje si z niej gum. W tej chwili kauczuk naturalny
zastpowany jest kauczukiem syntetycznym.
Gfwnym skfadnikiem galaretki jest elatyna, czyli biafko,
kisiele robione s za ze skrobi, czyli wglowodanu, bez
ktrego nasz organizm moe si obej .
ktrych sok zawiera zwizki lecznicze.
Czsto s one specjalnie hodowane, aby mona byto je
wykorzystywa, nie niszczc przyrody.

Ziofa to

roliny,

Dlaczego lcorelc nie nashtka

a drewno tak?

82. Czym rni si pergamin

od papirusu?
83. Dlaczego korzenie rosn zawsze
do dou, nawet jeli hodujemy
rolin poziomo?

lE

WIEM SZEFIE,
MAMY UMOW

Z DOSTAWC
PERGAMINU, ALE
MJ KLIENT UPAR.l:
SI NA PAPIRUS ...

Drewno to zawierajce du ilo ligniny komrki drzew,

korek to znajdujca si pod kor warstwa zawierajca
substancje o innej budowie chemicznej. Wtkna ligniny
wchfaniaj wod, substancja tworzca korek nie.
Papirus to spreparowane i sprasowane wfkna roliny zwanej papirusem, natomiast pergamin to bfona cigana ze
skry zwierzt i odpowiednio wyprawiana. Pergamin jest
gfadki, natomiast papirus jest nierwny, wyranie wida na
nim wtkna.
Rolina

reaguje na sil przycigania ziemskiego i ustawia

si zawsze w kierunku pionowym, to jest korzeniem do
do/u. Zjawisko to nazywamy geotropizmem. Dziki temu
kiefkujce nasiona od razu zakorzeniaj si w ziemi i mog
pobiera z niej wod potrzebn do dalszego rozwoju.

Dfaezego jedne zlMda sieje s9

jesieni, a inne na wiosn?

85. Dlaczego kwiaty s rnokolorowe?

86. Co spowodowao przetrwanie
w Australii bardzo prymitywnych
ssakw?
NIE OBRA SI.
l(OCHAN1( 1 AL~ TEN TWJ

KUZYN l. AUSTRALII
JEST1 HMM . .. JAl<SY TO
POWIEDZlf. 1 TROC.H

PRYMITYWNY ...

odmiany zb zwane oziminami, ktre do kietkowania

temperatury, a pniej jej podwysze
nia. Inne kie/kuj od razu po wysianiu. S to zboa jare.

potrzebuj obnienia

Wikszo rolin

jest zapylana przez owady Pikne kolory

cigaj je do kwiatw i dziki temu pytek moe by
przenoszony z jednych na drugie. Kolory zapewniaj kwiatom barwniki rolinne zwane antocyjanami.
Australia oddzieli/a si od pozostatych ldw zanim nastpit
na nich gwaltowny rozwj ssakw. Dziki temu prymitywne
torbacze, nie majc konkurencji, przetrwaty. Drugim takim
obszarem, w ktrym zachowaty si prymitywne zwierzta,
jest wyspa Galapagos. Badajc jej faun, Darwin stworzy!
teori ewolucji.

,n

licach Krakowa byo morze?

88. Skd wzi si wgiel kamienny
na lsku?
89. Dlaczego w czasie burzy najpierw
widzimy bysk, a dopiero potem
syszymy huk?
90. Czy rzeka moe pyn wstecz?

Tak. To, e w Wieliczce i okolicy istniej poktady soli, a sam

Krakw ley czciowo ma skatach osadowych wiadczy
o istnieniu tutaj morza w od/egtej epoce geologicznej.
W okresie zwanym karbonem w Europie rosty /asy paproci
drzewiastych. Gdy nastpito gwattowne ochtodzenie, zginly, a ich szcztki pod wptywem cinienia zamienity si
w wgiel.
Btyskawic

widzimy dziki rozchodzeniu si wiatta, czyli

tal elektromagnetycznych. Rozchodz si one ze stal
prdkoci wynoszc ok. 300 OOO km/s. Dwik powstaje
w wyniku drgania czsteczek powietrza i rozchodzi si
z prdkoci ok. 300 m/s, duo wolniej ni wiat/o. Dlatego
najpierw widzimy btysk, a pniej styszymy grzmot.
Tak. Najdtusz rzek ptync wstecz jest Mekong. Ptynie
w odwrotnym kierunku przez okoto 1OO dni w roku. Przedzierajce si tale przyptywu morza powoduj zawrcenie
prdu wd rzecznych.

Czy

odygi ro

n zawsze r'OSINI

do gry?

92. Co to s korzenie oddechowe?

93. Dlaczego licie rolin pywajcych,
np. lilii wodnej, mog unosi si
na wodzie?
94. Dlaczego kaktusy nie maj lici?

Nie, todygi rolin nie zawsze rosn do gry. U rolin wij

cych si pd ronie w poprzek, dopiero kiedy napotka
tyczk, owija si wokt niej i ronie w gr .
U niektrych rolin bagnistych z mrz potudniowych cz
korzeni bocznych ronie w gr do 1,5 mi drewnieje. Pobieraj one tlen z powietrza i rozprowadzaj po ca/ej rolinie.
We wntrzu licia tych rolin znajduj si kanaly, w ktrych
jest powietrze. Poniewa powietrze jest lejsze od wody,
li staje si lekki i unosi si na jej powierzchni.
Kaktusy to roliny klimatu stepowego, ktre dostosowaly
swoj budow do jego wymaga . Aby zmniejszy parowanie, licie przeksztatcily si i maj posta kolcw.

Dlaczego naturalne elrosyslemF

takie jak las, jezioro nie wymagaj
nawoenia, a pola uprawne tak?

96.

Dla~zego

drzewa iglaste nie zamarzaj w zimie, mimo e zostaj

na nich szpilki?

97. Czy s drzewa, ktre zrzucaj licie

na lato?
OWSZEM,

NASZ

ZAl<AD

WP U.C\
OO JEZIORA
TRZY TONY
POLIFOSl<I,
A l E MYL E LI . MY,
E Z510RN1k

WYMAGA
NAWOENIA ...

Rnorodno rolin i zwierzt w ekosystemach naturalnych

zapewnia odpowiedni zawarto soli mineralnych w glebie. Pole uprawne, z ktrego zbiera si rolinno, nie ma
takich moliwoci i czfowiek musi pomaga przyrodzie.
1

Drzewa szpilkowe zrzucaj jesieni 3 szpilek, zim jest

ich wic mniej ni w lecie. Do tego szpilka ma ma/
powierzchni parowania i pokryta jest woskiem. Uwodnienie
drzewa jest sfabe, a szpilki spefniaj rol koldry.
Tak. Drzewa strefy subtropikalnej zrzucaj licie, kiedy
zaczyna si susza. Poniewa parowanie wody zachodzi
przede wszystkim przez licie, ich zrzucenie zmniejsza
parowanie do minimum i pozwala rolinie przetrwa susz.
W ten sposb rolina chroni si przed wyschniciem .

Dfaczego Ja.
jest twarde?

po .....~nlU

99. Czy roliny mog by wskanikiem

zanieczyszcze ?

1Oo. Po co pleniom antybiotyki?

Bialko jaja w czasie gotowania zlepia si w wiksze czs

teczki, a woda ulega odlczeniu. W ten sposb zawiesina
zamienia si w cialo stale.
do ycia bardzo czystego
rodowiska. Do takich nale porosty, a z drzew - buk.
Skaenie powietrza gazami przemyslowymi powoduje
wymieranie porostw, natomiast pogorszenie si jakoci
gleby np. przez zanieczyszczenie wd gruntowych - wymieranie bukw.
Tak. Niektre

roliny wymagaj

Antybiotyki nale do grupy wydzielin rolinnych . Dla ple

ni stanowi bro niszczc w otoczeniu inne konkurencyjne organizmy Odkrycie ich istnienia okazalo si dobrodziejstwem dla ludzkoci, umoliwiajc leczenie wielu chorb pochodzenia bakteryjnego, ktre wczeniej nie mogty
by skutecznie zwalczane.

Dlaczego JedHf"I ze
przechowywania ywnoci jest kiszenie?

102. Dlaczego mleko wiee mona

,
. ?
przegotowa, a kwasne nie .
103. Dlaczego nie wszyscy biolodzy
.
.
?
uznaj wirusy za organizmy zywe

~~
o

CHYBA TERAZ
SZANOWNY
I( OLEGA

UZNA WIRUSY
ZA ORGANIZMY
YWE?

Kinicie

kapusty, ogrkw czy innych warzyw powoduj

bakterie produkujce kwas mlekowy w procesie fermentacji.
Kwas mlekowy powoduje tak silne zakwaszenie rodo
wiska, e nie mog si w nim rozwija bakterie gnilne.
Mleko to biatka i ttuszcze zawieszone w wodzie. Jeli
w mleku rozwin si bakterie kwasu mlekowego, biatka
zlepiaj si w wiksze czsteczki i oddzielaj od wody.
Gotowanie przyspiesza ten proces, dlatego kwane mleko
ogrzane rozdziela si na ser i serwatk.
Wirusy to fragmenty kwasu nukleinowego, czasami posiadajce jeszcze otoczk z biatka. Nie oddychaj, nie odywiaj si. Z funkcji organizmu ywego zostato im tylko
rozmnaanie, std brak zgody, co do ich klasyfikacji.

ronie

najbujniejsza

rolinno?

105. Dlaczego nietoperze omijaj

przeszkody, mimo e lataj
w ciemnoci?
106. Dlaczego zwierzta
w strefach ciepych
a w zimnych mae?

PN/E

KAPITANIE",

JEST PAN PEWIEN,

E NIFOPERZE
ZAMl,\S.T RAMRW

TO DOS~ POM_YSt?

yjce

maj due

uszy,

Strefa rwnikowa charakteryzuje si wysok temperatur

powietrza, ktra przez cafy rok wynosi powyej 20 c. Do
tego codziennie pada ulewny deszcz zwany deszczem
zenitalnym. Dziki temu jest ciep/o i wilgotno. S to warunki
najlepiej sprzyjajce rozwojowi rolin.
Nietoperze potrafi lokalizowa przedmiofy wokl siebie,
sluchajc echa fal od nich odbifych. Jest to echolokacja
wykorzysfywana rwnie przez ludzi do lokalizowania
przedmiotw znajdujcych si w duej odlegloci.
Malowiny uszne, poza ulatwieniem w dotarciu dwikw

do blony bbenkowej, pozwalaj na szybsze sfygnicie

ciala. Dlatego uszy zwierzt polarnych s mate, aby nie tracily one ciep/a.

108. Dlaczego

gwnym skadnikiem

wikszoci

komrek jest woda?

109. Co to znaczy,

e roliny

s samoywne?

PAMIf AJ SYNKU,
ZWIERZTA SI UCZ/

ALE

NIE NA

BDACH ...

od krgowcw, zwierzta maj moliwo

informacji. Dziki temu mog nauczy si, np. mapy swojego terenu, odrniania smacznego poywienia od niesmacznego itp.
Tak.

Poczynajc

dluszego pamitania

Woda ma kilka wtasnoci, ktre powoduj, e odgrywa

ona szczegln rol w organizmach ywych. Po pierwsze
- jest wietnym rozpuszczalnikiem, po drugie - umoliwia
utrzymanie ksztaltu czsteczek i blon w komrce.
Z dwutlenku

wgla

i wody roliny produkuj cukier glukoz,

z ktrej pniej syntetyzuj wszystkie biatka i tluszcze. Energia

potrzebna do syntezy glukozy pochodzi ze wiat/a. Dlatego
proces odywiania si rolin nazywamy fotosyntez .

DlllCl9g0 delllrtw popnedraJlt

awice tuczykw?

111. Dlaczego nie mona znale kwiatu

paproci?
112. Czy s drzewa, przez pnie lcrych
mog przejeda samochody?

WYSOKI SDZIE,

TEN PIERWSZY MILION

NAPRAWD DOSTAEM

OD KWI ATU

Delfiny potrafi bardzo dobrze

lokalizowa

lawice ryb, ktre

s poywieniem tuczykw. Plync wic za delfinami,
tuczyki nie musz same szuka poywienia, bo robi to
za nich delfiny
Paprocie nie kwitn. Pierwsze roliny majce kwiaty to nagonasienne, a wic te, do ktrych nale drzewa iglaste. Roliny
stojce niej w systematyce rozmnaaj si poprzez zarodniki. Kwiat paproci istnieje zatem tylko w legendach.
Tak. Rosnce w Kalifornii sekwoje olbrzymie to najwiksze
drzewa na wiecie. Jedna z nich ma 30 m obwodu i zrobiono w niej tunel, przez ktry przejedaj auta. Ze wzgl
du na chlodniejszy ni w Kalifornii klimat sekwoje nie mog
rosn w Polsce.

"'"
ksztattem do otoczenia?
C

UDlllldClllNliJC

114. Co to jest tcza?

115. Gdzie ronie drzewo, ktrego korona
zajmuje ponad 1 ha powierzchni?
116. Dlaczego kwitnca agawa uwaana
jest za niezwyk rzadko?
.. . A BACZKI
PROSZ. W STYLU

BALKONW

NA RATUSZU.

Tak. Niektre gatunki kaktusw, zwane ywymi kamieniami,

w czasie suszy przypominaj wir lub skal, na ktrej rosn. Kiedy spadnie deszcz, zwinite do tej pory licie, rozwijaj si i rolina zakwita.
Po silnych opadach deszczu w powietrzu jest jeszcze
duo wody w postaci bardzo drobnych kropelek. Padajce
na nie promienie sto ca rozszczepiaj si na kolorowy pas
- tcz. Mona j rwnie zobaczy nad fontannami, gdzie
powietrze nasycone jest kropelkami wody.
W Kalkucie w Indiach w ogrodzie botanicznym ronie fikus
bengalski zwany banianem, ktrego korona zajmuje a 1,2
ha powierzchni.
Agawy to roliny klimatu suchego, uprawiane jako roliny
ozdobne. Kwitn raz na pidziesit lat, za to wtedy ich
kwiat dochodzi do 3 m dfugoci.

Dlaczego ciasto drofdfowe

przestaje rosn po woeniu
do lodwki, a kruche nie?
118. Po czym poznaje si wiek drzewa?
119. Czy istniej roliny ldowe, ktrych
korzenie nie su do pobierania
wody?

Ronicie" ciasta drodowego jest vvynikiem

vvydzielania
si dwutlenku wgla w procesie fermentacji, a ciasta kruchego - w procesie rozkladu zwizku chemicznego. Niska
temperatura szkodzi drodom, nie ma jednak wptywu na
rozktad proszku do pieczenia znajdujcego si w kruchym
ciecie .

Wiek citego drzewa poznaje si po iloci slojw

rocznego przyrostu w pniu. Poziome paski zwane stajami
to vvynik rnego tempa przyrostu drzewa w rnych porach roku. Okrelenie wieku drzewa yjcego vvymaga
okrelenia jego vvysokoci i szerokoci.
Tak. Roliny z rodziny ananasowatych vvykorzystuj korzenie
do przyczepiania si do innych rolin. Wod natomiast pobieraj z powietrza przez specjalnie vvyksztalcone do tego
celu luski.

. Jale powstaje burza?

121. Dlaczego wybucha

wulcan?

122. co diament ma wsplnego

z wgem?

ALE PANIE
MINISTRZE,

GRN 11< ZABRZE

TO TAKI KLUB,
/\ N IE ADEN
SZTYGAR . ..

Naplynicie

chlodnych mas powietrza nad nagrzany slo

cem obszar powoduje gwaltowne ruchy czsteczek wchodzcych w sklad powietrza zimnego. W ich vvyniku dochodzi do powstania ladunkw elektrycznych w chmurach.
Jeli ladunki rnoimienne + i - s due, przeskakuje
midzy nimi iskra. My postrzegamy to zjawisko w postaci
blyskawicy, a pniej grzmotu.
Wulkan to taki otwr w Ziemi, przez ktry pochodzca
z wntrza skorupy gorca magma vvydostaje si na
zewntrz. Jeli znajdujce si w wulkanie zbiorniki magmy
zapelni si, a cinienie rozpuszczonych w niej gazw
wzronie, vvydostaje si ona gwaltownie na zewntrz. Takie
zjawisko nazywamy vvybuchem wulkanu.
Wgiel i

diament zbudowane s z tego samego pierwiastka

- wgla . W wglu kamiennym atomy rozloone s chaotycznie, w diamencie za w sposb regularny, tworzc krysztal.

. Co to jest lcrater?
124. Czy gry cigle

rosn,

czy raczej

malej?

125. Jale powstaj

trzsienia

126. Gdzie powstaje

ziemi?

najwicej

tlenu?

WIC DALEJ
UT~ZY MUJE,

PAN
~--;~

-,

\.__/,?l

E POWODEM TRZSIENIA
ZIEMI 6Y<? NIEZA_DOWOLENf
PANSKlfJ ZONY
Z PREZENTU.

Po wybuchu wulkanu na brzegu otworu, przez ktry gorca

lawa wydostawata si na powierzchni, powstaje wat z popiotw i zastygtej lawy. Nazywamy go kraterem.
Niezalenie od tego z jakich

skat pochodz, gry podlegaj

cigtemu procesowi wietrzenia, czyli zamianie skaty litej
w sypk. Dzieje si to na skutek dziafania wody i powietrza
i prowadzi do powolnego obniania si gr.
Ptyty tektoniczne ptywajce na cigle gorcej magmie
zbliaj i oddalaj si od siebie. Nadmierne zblienie powoduje zderzenie si, a czasami nawet nasunicie jednej
na drug. Wszystko to powoduje drgania ptyt, ktre my
odczuwamy jako trzsienia Ziemi.
Nad wodami. yj w nich przede wszystkim ogromne ilo
ci glonw, ktre s gtwnym producentem tlenu.

Czy wydmy

potrzebne?

128. Co to jest tundra?

129. Czy zwierzta mog je roliny
trujce dla czowieka?

Wydmy stanowi naturalny falochron zapobiegajcy wdzieraniu si morza na ld. Aby zapobiec ich wywiewaniu, na
wydmach sadzi si roliny wydmowe, chronice je przed
zniszczeniem.
Tundra to pas rolinnoci cigncy si wokt Ziemi na ptkuli ptnocnej. Obejmuje on obszar od granicy wiecznych
niegw w kierunku potudniowym. Rolinno tundry jest
uboga, s to gtwnie porosty i mchy oraz kartowate brzozy
i wierzby, ktre dostosowaty si do chlodnego lata, dlugiej
i surowej zimy. Okola 1OO-kilometrowy pas przejciowy,
zwany lasotundr, oddziela tundr od tajgi na poludniu.
Tak. Jeli ich organizm przystosowany jest do tego. Substancja jest szkodliwa dla organizmu ywego tylko wtedy,
gdy nie moje on rozloy jej na zwizki nietoksyczne. Jeli
to potrafi, nie ma obaw przed zatruciem.

Jalc rol peni

131.

chloronl?

Jak rol peni

rolin ldowych

korzenie?
132. Dlaczego
korzeni?

roliny

wodne nie

maj

Chlorofil to zielony barwnik wystpujcy u rolin i bakterii

przeprowadzajcych proces fotosyntezy. Chlorofil pochlania wiatfo, a pochodzc z niego energi przekazuje
zwizkom biorcym udziat w reakcji.
Korzenie przytwierdzaj rolin do podtoa i pobieraj
z gleby wod i sole mineralne. Ich budowa zaley od
rodzaju podtoa i dostpnoci wody. Roliny rosnce na
glebach wilgotnych maj krtkie korzenie, na glebach
suchych natomiast - dtugie i dobrze rozwinite.
Korze jest wyspecjalizowanym organem stucym do
pobierania wody. Roliny wodne pobieraj wod cat
powierzchni ciata, korzenie nie s im potrzebne. Maj za
to wypustki, ktrymi przytwierdzaj si do podtoa.

Dlaczego w fasaclt rosn inne

roliny i yj inne gatunki
zwierzt ni

134 Dlaczego

na

ce?

niedwied

przesypia

zim ?

135

Skd wzio si

powiedzenie
dry jak mimoza"?
I PROSZ DOPISA, E JAK.
PASTYLl<I NASENNE,
TO JE.DEN M RUCZAI:: : JEDZ WADZI U,
JEDZ, BO ZNOWU OBUDZISZ SI~
W LISTOPADZIE.. .

WYERAY TE

I
I

1~

Las

rtka to inne ekosystemy Panuj w nich inne warunki

- nasfonecznienie, gleba, wilgotno - dlatego maj rn

rolinno. Poniewa rne gatunki rolinoercw ywi
si rnymi gatunkami rolin, wybieraj do ycia te tereny,
na ktrych jest najwicej smakujcych im rolin .
Zima to trudny okres dla zwierzt. Ciko zdoby poy
wienie, do tego brunatne, dobrze widoczne futro stwarza
dodatkowe niebezpieczestwo. Niedwied obnia swoj
temperatur ciafa tak, aby jak najbardziej zwolni wszystkie
procesy yciowe. Zapotrzebowanie na pokarm zmniejsza
si wtedy tak bardzo, e moe on wytrzyma kilka miesicy,
trawic tylko zgromadzony jesieni tluszcz.
Ucie i ogonki liciowe rnych gatunkw tropikalnych mimoz maj poduszeczki stawowe, ktre po dotkniciu gafzki
umoliwiaj bardzo szybkie zamykanie i otwieranie lici.

Dlaczego lcal<tusy czsto

lculisty ksztat?

maj

137. Dlaczego zmroone ziemniaki

po ugotowaniu s sodkie?
138. Czy zim drzewo moe rosn?

SODKIL
SODKIE .

JA'K.. SI: UGOTUJE

ZMROZONE,
TO ZAWSZE S
SODKIE .

__

W fodydze kaktusa zachodzi fotosynteza, jest ona te magazynem wody dla roliny. Musi wic mie du objto.
Aby zmniejszy powierzchni, przez ktr zachodzi parowanie, przybiera ksztaft kuli, czyli bryty, ktra ma najwiksz
objto przy najmniejszej powierzchni.
Ziemniaki zawieraj bardzo duo skrobi. Gdy zamarzn,
znajdujca si w nich woda zamienia si w ld, ktry uszkadza czsteczk skrobi, odrywajc od niej fragmenty sfodkie dwucukry.
Nie. Brak lici powoduje ustanie fotosyntezy, a wic adne
nowe zwizki organiczne nie pojawiaj si w jego komrkach. Nie mog wic rosn i dzieli si. Dopiero na wiosn, kiedy vvyrosn nowe licie, drzewo znowu moe zwik
sza swoj mas.

140. Czy zwierztom zdarza si hodowa

inne zwierzta?
141. Co powoduje, e rzeki pyn?
142. Co to

prerie?

A CO JA
MAM ZROBI,
PANIE DOKTORZE,
EBY WSZDZIE

WIDZIE

Nie. Siatkwka kota odbija promienie wietlne docierajce

do niej z zewntrz i przekazuje je do komrek reagujcych
na wiat/o. Nie odrnia jednak barw.
Tak. Mrwki hoduj mszyce, aby mc ywi si produkowan przez nie spadzi. Ta stadka wydzielina mszyc jest
wielkim przysmakiem mrwek.
Rzeki wyptywaj na ogl z terenw grzystych, a ich ujcie
znajduje si na terenach po/oonych niej. Dziki sile grawitacyjnej rzeka ptynie z gry na dl.
To obszar poronity rolinnoci trawiast z niewielk
iloci drzew. Lata s tam gorce, a zimy mrone . Prerie
znajduj si po wschodniej stronie Gr Skalistych w Ameryce Plnocnej.

Jale powstaje tornado?

144. Jalca jest rnica

a sawann?

midzy

stepem

145. Czy chlorofil jest konieczny

do przeprowadzenia fotosyntezy?
146. Co to jest fermentacja?

OBAWIAM SI,
PANIE
PROFESORZE,
E

W NIE-

D051ATECZ-

NYM .

l
I

11/.

Tornado jest wynikiem powstania na niewielkim obszarze

stref o bardzo duej rnicy cinienia powietrza. Wiatr wieje
wtedy z du prdkoci i powoduje wielkie zniszczenia.
Step i sawanna poronite s rolinnoci trawiast. Stepy
wystpuj w strefie umiarkowanej w Azji, sawanny w Afryce
po obu stronach rwnika . Maj rne warunki klimatyczne,
a wic i inne gatunki traw.
Nie. U niektrych gatunkw glonw rol chlorofilu pefni
inne barwniki. Chlorofil jest jednak najpowszechniej wyst
pujcym barwnikiem.
Jest to rozkfad cukrw w rodowisku pozbawionym tlenu.
W wyniku tego procesu powstaje woda oraz inny zwizek
organiczny Jeli fermentacj przeprowadzaj drode,
tym zwizkiem jest etanol.

Dlaczego roliny mog

wysokie i grube?

by

bardzo

148. Co to s reducenci i jaka jest

ich rola w przyrodzie?
149. Czy ropa naftowa to produkt
pochodzenia organicznego?
150. Czy dinozaury mogy
drzewa szpilkowe?

oglda

DLACZEGO
ROLINY

MOG BY
BARDZO
WYSOKI[

l GRUBE,
A Ml5S WIATA
TYLKO BARDZO
WY50Klf?

Wielkie rozmiary roliny osigaj dziki moliwoci wzrostu

przez cale ycie, a take dziki temu, e korzenie zakotwiczaj je w glebie, a grube pnie chroni przed zlamaniem.
S

to bakterie i grzyby ywice si resztkami zmarlych

zwierzt. Oczyszczaj w ten sposb rodowisko i wzbogacaj je o skladniki mineralne pochodzce z rozktadu
zwizkw organicznych.
Tak. Ropa, podobnie jak wgiel, to rwnie szcztki rolinne
i zwierzce, ale rozkladajce si w niskim cinieniu.
Tak, dinozaury mogly oglda drzewa szpilkowe. Roliny
iglaste, zarwno krzewy, jak i drzewa, rozwinly si w erze
mezozoicznej wtedy, kiedy yly dinozaury.

AWDZIAN WIEDll

czyli ogonek dla pamittliWJCh

1. Co to jest atmosfera Ziemi?
a. zjonizowane czstki materii

b . gazy
c. wody
2. Wzrost iloci dwutlenku wgla w ~
at~
m~o~
s~e~
rz~
e.fl,.::.~~~-""'
a. ocieplenie klimatu
b. ochtodzenie
c. nie ma adnego wptyvvu na klimat
3. Kontynenty na Ziemi.. .
a. istniaty zawsze takie jak teraz
b. zmieniaty swoje poloenie
.
c. powstaty pno, ale od razu w obecnym ksztatc1e

4. Skd w atmosferze bierze si tlen?

a. z rozktadu szcztkw zwierzt i rolin
b. z fotosyntezy rolin
c. z produkcji przemystowej
5. Dlaczego igla na powierzchni wo

nie o~n::.;;
te;.;.?_______.

a. jest lejsza od wody

b. woda odpycha czsteczki metalu
.
c. zawdzicza to duemu napiciu powierzchniowemu

6. Woda zamarzajc ...

a. zmniejsza swoj objto
b. zwiksza swoj objto
c. nie zmienia swojej objtoci
7. Co to jest ywno transgeniczna?
a. roliny, do ktrych wprowadzono dodatkowe geny
b. nowe odmiany rolin
c. granulat rolinny

8. Jak

rol

pe/ni chlorofil?

a. bierze udzial w oddychaniu rolin

b. jest konieczny w fotosyntezie do pochlaniania

wiat/a

c. jest substancj zapachow

9. Czym spowodowany jest bl mini po wysilku fi
a. nagromadzeniem si w nich kwasu mlekowego

b. nadmiernym wydfueniem wfkna

c. zwikszeniem w nich iloci tlenu
1O. Dlaczego rosiczka zjada owaay?
a. nie potrafi prowadzi fotosyntezy
b. wykorzystuje je do uzupelnienia zwizkw mineralnych
c. stanowi rdfo energii w procesie fotosyntezy

11. Pasoyty to organizmy, ..

a. drapiene
b. wspfpracujce ze sob w zdobywaniu pokarmu
c. yjce kosztem innego

12. Czy drzewa bez lici prowadz fotosynte-.

z
"'"?-----~a. tak
b. tylko w bardzo sfoneczne dni
c. fotosynteza ustaje catkowicie
13. Eutrofizacja to:
a. powolna zamiana jeziora w bagno
b. rozrastanie si /asw w strefie tropikalnej
c. zamiana naturalnych ekosystemw w pola uprawne
14. Dlaczego drzewa liciaste nie rosn w z1m1..e._
? _______.
a. brak lici powoduje ustanie fotosyntezy

b. jest za zimno, aby mogty dzieli si komrki

c. jest za mato wody w glebie
15. Co to jest geotropizm?
a. ronicie korzeni rolin zawsze w dl

b. poszukiwanie wiatfa przez todyg

c. rne rozmieszczenie rolin na ziemi
16. Istnienie kopalni soli kolo Krak.owa to wynik: - - - - a. intensywnej uprawy roli w czasach prehistorycznych

b. zalania terenu przez wody morskie

c. zlodowacenia

(<

17. Czy strefa rwnikowa sprzyja rozwojowi roslinnosci?

a. nie, jest tam za zimno

b. tak

c. nie, jest tam zbyt sucho

18. Jak dfugo rosn roliny?

a. przez cale ycie

b. przez pierwsze dwa lata
c. do zakwitnicia
19. Czy kot widzi barwy?

a. tak
b . nie

c. tylko fty
20. Rozkfad cukrw w rodowisku pozbawionym tJenu to:

a. symbioza
b. fotosynteza
c. fermentacja
21 . Ucie ktrej roliny dr "?

a. buku
b. mimozy

c. brzozy

a. wysyfaj

dwiki, ktre odbite lokalizuj przedmioty

b. maj due oczy i widz w ciemnoci
c. na skrzydfach maj komrki reagujce na dotyk

23. Dlaczego w miastach nie ma porostw?

a. due zanieczyszczenie powietrza nie pozwala im si rozwija
b. rosn tylko przy kole podbiegunowym
c. rosn tylko na brzegach rzek
24. Dlaczego kaktusy nie maj lici:

a. aby zmniejszy parowanie wody

b. aby zwikszy parowanie wody
c. aby zwolni proces fotosyntezy
25. Jakiego koloru s kwiaty paproci.

a. biafe
b. rnokolorowe

c. papro w ogle nie kwitnie

26. Gdzie powstaje najwicej tlenu?

a. nad miastami
b. nad wodami

c. nad dolinami
27. Diament to odmiana jakiego pierwia_s_tk_a_?_ _ _ _ _ __

a. siarki
b. krzemu

c. wgla

28. Jak rol pe/ni wydmy?

a. zapobiegaj wdzieraniu si morza na ld
b. s ozdob nadmorskich terenw
c. s rdlem piasku dla pobliskich piaskownic
29. Co to s ywe kamienie?
a. rodzaj kaktusw
b. aby o skrze przypominajcej kamie
c. ryby glbinowe
30. Jak czsto kwitnie agawa?
a. co 2 lata
b . co 10 lat
c. co 50 lat
31 . Kiedy sieje si zboa jare?

a. na

wiosn

b . jesieni
c. w po/owie zimy
32. Jakie drzewa s najwiksze na ziemi?

a. baobaby
b. sekwoje
c. dby