6

Barbara Z. Kielar

Zarys translatoryki

Studi@ Naukowe

pod redakcj naukow Sambora Gruczy

IKL@
Wydawnictwo Naukowe
Instytutu Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej
Uniwersytet Warszawski

Studi@ Naukowe 6
Komitet Redakcyjny
prof. Sambor Grucza (przewodniczcy)
dr Anna Borowska, dr Monika Puyczka, dr Justyna Zajc
Rada Naukowa
prof. Tomasz Czarnecki (przewodniczcy)
prof. Adam Elbanowski, prof. Elbieta Jamrozik, prof. Anna Tylusiska-Kowalska,
prof. Aleksander Wirpsza, prof. Ewa Wolnicz-Pawowska,
dr hab. Silvia Bonacchi, dr hab. Magdalena Olpiska-Szkieko

IKL@
Wydawnictwo Naukowe
Instytutu Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej
Uniwersytet Warszawski
Warszawa 2013

Barbara Z. Kielar

Zarys translatoryki

IKL@
Wydawnictwo Naukowe
Instytutu Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej
Uniwersytet Warszawski
Warszawa 2013

Komitet redakcyjny
prof. Sambor Grucza, dr Anna Borowska,
dr Monika Puyczka, dr Justyna Zajc
Skad i redakcja techniczna
dr Magorzata Kornacka
Projekt okadki
BMA Studio
e-mail: biuro@bmastudio.pl
www.bmastudio.pl
Zaoyciel serii
prof. dr hab. Sambor Grucza
ISSN 2299-9310
ISBN 978-83-64020-05-6
Wydanie drugie
Redakcja nie ponosi odpowiedzialnoci za zawarto merytoryczn oraz stron
jzykow publikacji.

Publikacja Zarys translatoryki jest dostpn na licencji Creative Commons. Uznanie

autorstwa-Uycie niekomercyjne-Bez utworw zalenych 3.0 Polska. Pewne prawa
zastrzeone na rzecz autora. Zezwala si na wykorzystanie publikacji zgodnie z
licencj pod warunkiem zachowania niniejszej informacji licencyjnej oraz
wskazania autora jako waciciela praw do tekstu.
Tre licencji jest dostpna na stronie: http://creativecommons.org/licenses/by-ncnd/3.0/pl/

Adres redakcji
Studi@ Naukowe
Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej
ul. Szturmowa 4, 02-678 Warszawa
tel. (+48 22) 55 34 253 / 248
e-mail: sn.ikla@uw.edu.pl
www.sn.ikla.uw.edu.pl

Spis treci
WSTP....................................................................................................................................5
1.

TRANSLATORYKA I JEJ PRZEDMIOT.................................................................7

2.

KOMUNIKACJA JZYKOWA................................................................................13

3.

KOMUNIKACJA DWUJZYCZNA Z UDZIAEM POREDNIKA

JZYKOWEGO: JEJ UCZESTNICY......................................................................22

4.

TWORZENIE TEKSTU J2 W WARUNKACH KOMUNIKACJI

DWUJZYCZNEJ Z UDZIAEM POREDNIKA JZYKOWEGO ..................29

5.

POSZUKIWANIE SZCZEGOWYCH WZORCW TEKSTOWYCH.

STRATEGIE TRANSLATORSKIE..........................................................................36

6.

OGLNA KLASYFIKACJA TEKSTW

DLA CELW TRANSLACYJNYCH.......................................................................43

7.

WYBRANE KONCEPCJE TUMACZENIA CZ PIERWSZA ..................51

8.

WYBRANE KONCEPCJE TUMACZENIA CZ DRUGA.........................59

9.

KONCEPCJE EKWIWALENCJI CZ PIERWSZA.....................................67

10.

KONCEPCJE EKWIWALENCJI CZ DRUGA ............................................75

11.

RELACJE MIDZY PRZEKADEM I ORYGINAEM

A ROLE UCZESTNIKW PROCESU TUMACZENIA .....................................82

12.

GRANICE PRZEKADALNOCI. OCENA JAKOCI PRZEKADU. .............89

13.

TUMACZENIE PISEMNE A TUMACZENIE USTNE.

TUMACZENIE KONSEKUTYWNE.....................................................................96

14.

TUMACZENIE SYMULTANICZNE...................................................................103

15.

TUMACZENIE TEKSTW SPECJALISTYCZNYCH ....................................111

BIBLIOGRAFIA ................................................................................................................117

Wstp
W zwizku z szybkim postpem naukowym, gospodarczym, technicznym i technologicznym oraz z rozwojem rodkw masowego przekazu, we wspczesnym
wiecie powstaa konieczno przeamania barier jzykowych, ktre hamuj swobodny przepyw stale rosncych zasobw informacji. Prby rozwizania tego niezwykle zoonego problemu przebiegaj rnymi torami.
Jednym z proponowanych rozwiza jest stosowanie jakiego uniwersalnego
jzyka midzynarodowego, np. esperanto, ido czy interlingua (latino sine flexione)
W praktyce jednak aden ze sztucznych jzykw nie zdoa zaj miejsca jzykw
naturalnych jako podstawowego rodka komunikacji.
Przeamywaniu barier jzykowych, dzielcych poszczeglnych ludzi i cae
narody, suy upowszechnianie znajomoci jzykw obcych, zwaszcza jzykw
o zasigu wiatowym (angielski, niemiecki, francuski, rosyjski, hiszpaski, arabski,
chiski). aden jednak ze wspomnianych dotd rodkw nie zdoa przezwyciy
pluralistycznych i odrodkowych tendencji w polityce i praktyce komunikacyjnej.
Na tym tle wyranie rysuje si ogromna rola, jaka przypada dzi tumaczeniu,
i to przede wszystkim tekstw o tematyce naukowej, technicznej, gospodarczej,
politycznej, prawnej obok tradycyjnie uprawianego przekadu dzie literackich. Tej
wanie problematyce powicony jest niniejszy podrcznik.
Celem nauczania przedmiotu translatoryka jest przygotowanie od strony teoretycznej do tumaczenia tekstw w jakim zakresie, zamierzamy wic przedstawi,
czym jest tumaczenie w wietle wspczesnych bada translatorycznych, ktre nawizuj do wynikw prac prowadzonych w ramach rnych dyscyplin naukowych.
Idzie o to, aby w miar moliwoci uporzdkowa czstkowe opinie i pogldy, eby
wyoni si janiejszy obraz tego, czym jest translacja; jakie s jej formy realizacyjne;
jakie wystpuj w niej mechanizmy lingwistyczne i psychiczne; jakie s jej uwarunkowania kulturowe.
Tumaczenie przebiega w ramach translacyjnego ukadu komunikacyjnego.
Celowe jest nie tylko rozpatrywanie tego ukadu jako caoci, na rnych poziomach
abstrakcji, ale rwnie opisanie jego poszczeglnych elementw i zachodzcych
w nim procesw. W gr wchodzi translator jako porednik komunikacyjny, tekst
rdowy i tekst przekadu, nadawca inicjalny i odbiorca finalny oraz inicjator. Na
specjaln uwag zasuguj teksty, poniewa na ich podstawie mona modelowa procesy, ktre zachodz w translatorze.
Powszechnie przyjmuje si, e tekst przekadu powinien by ekwiwalentny
w stosunku do oryginau. Nie ma natomiast zgodnoci co do tego, na czym polega
ekwiwalencja przekadowa; wedug jakich kryteriw naley j mierzy. Czasem
zakada si, e tekst uchodzcy za przekad jest z natury rzeczy ekwiwalentny oryginaowi, konieczne staje si wic zbadanie, z czego wynikaj rne rodzaje ekwiwalentnoci. Istotne okazuje si te rozrnienie tekstu ekwiwalentnego i adekwatnego.
Otwarta pozostaje kwestia, czy istniej granice przekadalnoci. Warto wic
w zwizku z tym zapyta, czy do wytyczenia takich granic wystarczy powoanie si

na przesanki oglnoteoretyczne, nawizujce do istoty jzykw naturalnych i towarzyszcych im kultur. Zauwamy, e praktyka translacyjna wskazuje, i tumaczenie
jest w zasadzie wykonalne, a nieprzekadalno jest wzgldna i stopniowalna.
W dalszych partiach ksiki stawiamy pytanie: Jak oceni jako tumaczenia?
W gr wchodzi norma przekadu i krytyka przekadu, ktre naley odnie do
odpowiednich typw ukadu translacyjnego. Tumacz formuuje tekst przekadu
majc na wzgldzie waciwoci odbiorcy, aby osign zamierzony przez nadawc
efekt komunikacyjny. Z kolei krytyk przekadu powinien ustosunkowa si do wyboru rodkw jzykowych dokonanego przez tumacza, dysponujc wasn koncepcj tego, jak tumaczy dany tekst ze wzgldu na parametry komunikacyjne.
Przedmiotem naszego zainteresowania s nie tylko teksty pisane, w szczeglnoci teksty specjalistyczne, ale rwnie teksty mwione. Zajmiemy si dwoma rodzajami tumaczenia ustnego: symultanicznym i konsekutywnym, dc do opisania
specyficznych mechanizmw jzykowych, jakie w nich dziaaj.
Ksika zostaa napisana z myl o studentach specjalizujcych si w tumaczeniu
oraz o praktykujcych i przyszych tumaczach.

1.

Translatoryka i jej przedmiot

Badania nad tumaczeniem prowadzi si pod rnymi nazwami (np. pol. teoria tumaczenia, teoria przekadu, przekadoznawstwo, translatoryka; ang. translation theory,
science of translating, translation studies, translatology; niem. bersetzungswissenschaft, Translationslinguistik). Kada z nich przedstawia okrelon koncepcj komunikacji midzyjzykowej realizowanej z udziaem tumacza.
Koncepcja, do ktrej nawizuj w niniejszej ksice, to translatoryka. Dyscyplina ta powstaa i rozwijaa si od roku 1972, a jej twrc jest wybitny polski jzykoznawca Franciszek Grucza (1981, 1985, 1986, 1998).
Zauwamy, e do utworzenia jakiej nowej dyscypliny naukowej dochodzi si
przez wyrnienie i wyodrbnienie jej specyficznego przedmiotu. Odbywa si to
w ten sposb, e w ramach wskazanego fragmentu rzeczywistoci, ktrym zajmie si
(lub zajmuje) dana nauka, wyrnia si w wyniku wczeniejszego poznania zdroworozsdkowego, przednaukowego lub naukowego zbir obiektw poznania, takich
jak rzeczy, zjawiska, procesy, zdarzenia itp., dziaania i zachowania, czy te wytwory
fizyczne i duchowe czowieka. Kolejny krok stanowi ustalenie waciwoci badanych
obiektw oraz wskazanie, jakie relacje zachodz midzy wyrnionymi waciwociami tych obiektw (por. L. Nowak 1977: 31). Ten sam obiekt moe by przedmiotem
badania rnych dyscyplin, jeeli zajmuj si one rnymi jego waciwociami, np.
nauki humanistyczne maj za swj przedmiot czowieka, ale kada z nich bada inne
jego waciwoci i wytwory.
W rozdziale tym pokaemy, jak translatoryka okrela swj przedmiot i jakie
wyznacza sobie zadania badawcze.
Gwne rodzaje dziaa translacyjnych, ktrymi zajmuje si translatoryka, to:
Translacja interlingwalna (inaczej mwic, tumaczenie midzyjzykowe, to
jest z jednego jzyka naturalnego na inny jzyk naturalny);
Translacja intralingwalna (inaczej mwic, tumaczenie wewntrzjzykowe,
w tym samym jzyku, np. parafraza);
Translacja intra- i interkulturowa, czyli tumaczenie rnego rodzaju ludzkich wyrae para- i pozajzykowych.
Translatoryka jest nauk empiryczn, poniewa zajmuje si fragmentem rzeczywistoci, ktrego podstawowe ogniwa rzeczywicie istniej. Translacja odbywa
si w ramach ukadu komunikacyjnego (interakcyjnego), zwanego ukadem translacyjnym. Ukad ten mona przedstawi schematycznie w nastpujcy sposb:
Translacja
Nadawca
inicjalny

Tekst
A

Odbiorca
poredni

Nadawca
poredni

Tekst
B

Odbiorca
finalny

Translator

Schemat l. Ukad translacyjny (por. Grucza 1981, 1998)

W ukadzie przedstawionym za pomoc powyszego schematu wyrnieni

zostali nastpujcy uczestnicy procesu komunikacji: nadawca inicjalny, tj. mwca
lub pisarz inicjalny, translator jako odbiorca poredni i nadawca poredni oraz odbiorca finalny, tj. suchacz lub czytelnik finalny. Translatorem moe by czowiek
i/lub urzdzenie techniczne (maszyna cyfrowa). Nasza uwaga skupia si bdzie na
translacji dokonywanej przez czowieka.
Translatoryka stawia w centrum swych zainteresowa badawczych translatora
i wykonywane przez niego translacje.
W drugiej kolejnoci przedmiot translatoryki stanowi teksty. Translatoryka
moe i powinna korzysta z wiedzy gromadzonej o tych obiektach przez lingwistyk, czy lingwistyk tekstw, literaturoznawstwo itd., ale prcz tego powinna wczy teksty w obrb swoich zainteresowa badawczych ze wzgldu na ich specyficzne waciwoci.
Pozostae obiekty, wystpujce w ukadzie translacyjnym, a wic porozumiewajce si osoby: nadawca inicjalny i odbiorca finalny, skadaj si na przedmiot
translatoryki w ostatniej kolejnoci.
Nastpny krok stanowi okrelenie specyficznych waciwoci, z uwagi na ktre
translatoryka zajmuje si poszczeglnymi obiektami wystpujcymi w obrbie
ukadu translacyjnego.
Gwny obiekt, tj. tumacze, wyrniaj si tzw. waciwociami translatorskimi
(F. Grucza 1985: 35). Wprawdzie waciwoci translatorskie zostan ostatecznie
ustalone w wyniku pracy poznawczej translatoryki, mona jednak dokona ich
wstpnej analizy ju na pocztku pracy poznawczej. Translatorzy s pewnym rodzajem mwcw-suchaczy, a wic maj okrelone waciwoci jzykowe. Innymi
sowy, jako warunek wstpny tumacz musi posugiwa si jzykiem 1 (j1) i jzykiem 2 (j2) w jakim zakresie, a wic co najmniej posiada waciwoci, ktre
umoliwiaj mu odbieranie tekstw j1 oraz tworzenie i nadawanie tekstw j2. Dodatkowo potrzebne mu s jednak waciwoci, ktre umoliwiaj mu podstawienie
w miejsce odebranych tekstw jl takich tekstw j2, ktre s funkcjonalnie (a w niektrych przypadkach take w pewnym stopniu formalnie) ekwiwalentne.
Wprawdzie kada osoba w jakim stopniu bilingwalna dokonuje tumaczenia,
zwaszcza dla wasnych potrzeb, ale midzy tumaczeniem naturalnym a profesjonalnym zachodzi wyrana rnica jakociowa (por. B. Harris 1977). Okrelajc
waciwoci translatorskie, nakadajce si na waciwoci jzykowe tumacza, zakada si jaki stopie i zakres jego profesjonalizmu. Opisuje si nie tylko takie waciwoci translatorskie, jakie wystpuj, ale rwnie kwalifikuje si je normatywnie
przez podanie, jakie by powinny i jaki ich stopie wiadczy o profesjonalizmie
tumacza. Niektre waciwoci translatorskie wystpuj powszechnie, inne za s
unikalne (np. waciwoci, ktre warunkuj dokonywanie tumaczenia kabinowego
lub zdolno tumaczenia utworw poetyckich).
Wedug F. Gruczy (1985: 37) podstaw jakby drugiego czonu przedmiotu
translatoryki wyznaczaj teksty, jakie wystpuj w ukadach translacyjnych: teksty
j1 (teksty-oryginay), tworzone przez nadawc inicjalnego, oraz teksty j2 (teksty-przekady), ktre powstaj w wyniku translacji. Niektre teksty j1 mog mie wa-

ciwoci quasi-translacyjne w tym sensie, e zostay utworzone z myl o tumaczeniu (pod tumacza), aby uatwi wykonanie tego zadania. Z kolei teksty przekadu
maj waciwoci translacyjne ze wzgldu na to, e s pochodne w stosunku do oryginaw, z ktrymi czy je relacja ekwiwalentnoci. W szczeglnoci w gr wchodz relacje intertekstowoci (o ktrej bdzie bliej mowa w rozdziale 5): tekst przekadu pozostaje pod wpywem konwencji tekstowych j1, ktre uksztatoway tekst
oryginau, ale ze wzgldu na odbiorcw przekadu musi nawiza do praktyki komunikacyjnej j2.
Autorzy tekstw rdowych i odbiorcy tekstw docelowych mog rwnie posiada specyficzne waciwoci translacyjne, o ile wyrniaj si szczegln umiejtnoci wsppracy komunikacyjnej z translatorem, wspdziaajc w rnych
typach ukadu translacyjnego, zwaszcza przy tumaczeniu ustnym.
Specyficzne waciwoci translacyjne wystpujcych w ukadach translacyjnych
tumaczy, tekstw i ich odbiorcw wyznaczaj wic przedmiot bada translatoryki.
Zauwamy, e lingwistyka wprawdzie rwnie zajmuje si ludmi i ich wypowiedziami jzykowymi (tekstami), ale ma inny przedmiot: zajmuje si ludmi ze
wzgldu na te ich waciwoci, ktre pozwalaj im posugiwa si wypowiedziami
jzykowymi, tj. tworzy je i uzewntrznia oraz odbiera i interpretowa. S to wic
te waciwoci, ktre czyni ludzi mwcami i suchaczami (Grucza l985: 27).
Waciwoci ludzi, ktre czyni ich mwcami i suchaczami w zakresie j1 i j2,
s podstawowe w stosunku do ich waciwoci translatorskich. Innymi sowy,
bilingwalna kompetencja jzykowa i komunikacyjna stanowi punkt wyjcia dla rozwinicia umiejtnoci tumaczenia do takiego stopnia, ktry zasuguje na miano profesjonalnej kompetencji translatorskiej.
Wynika std zaleno poznawcza translatoryki od lingwistyki. Obie dyscypliny
interesuj si waciwociami obiektw, ktre wystpuj w pewnych ukadach
komunikacyjnych. Lingwistyka bada jednak ich podstawowe waciwoci i z tego
wzgldu jest fundujca w stosunku do translatoryki.
Translatoryka korzysta z wynikw bada nie tylko lingwistyki, ale rwnie innych
dyscyplin, ktre zajmuj si czowiekiem i jego dziaalnoci komunikacyjn,
w szczeglnoci teorii komunikacji, nauki o tekstach, psychologii, fizjologii itp. Dyscypliny te wspomagaj translatoryk swoimi koncepcjami, czynic j w jakim stopniu interdyscyplinarn. Jednak posiadanie wasnego przedmiotu bada decyduje o uznaniu translatoryki za oddzieln dyscyplin naukow.
Fundujc podstawy translatoryki F. Grucza (1981, 1985) przewiduje kilka jej
podziaw wewntrznych. Przede wszystkim wydziela translatoryk czyst, ktrej
celem jest opisanie i wyjanienie obiektw funkcjonujcych w ukadzie translacyjnym, a wic zebranie o nich informacji deskryptywno-eksplikatywnych, oraz translatoryk stosowan, ktra szuka odpowiedzi na pytanie, jak ulepszy funkcjonowanie ukadu translacyjnego, zwaszcza jego centralnego elementu: translatora, a wic
zbiera informacje aplikatywne.
Przez analogi do podziau lingwistyki, dzieli si translatoryk na ogln, ktra
bada obiekty wystpujce w ukadzie translacyjnym pojmowanym abstrakcyjnie,
oraz na szczegow, ktra zajmuje si parami jzykw wchodzcych w skad

konkretnych ukadw translacyjnych jako waciwo nadawcy, porednika jzykowego i odbiorcy, np. angielski polski, niemiecki rosyjski.
Ze wzgldu na kategorie tekstw wystpujcych w ukadach translacyjnych
dzieli si zajmujc si nimi translatoryk na translatoryk tekstw pisanych oraz
translatoryk tekstw mwionych. Zatrzymajmy si na podziaach translatoryki
tekstw pisanych. Wyrnia si w niej dalej translatoryk tekstw literackich, podkrelajc konieczno penego uwzgldnienia w badaniach autora tekstu i jego intencji oraz odbiorcy tekstu przekadu i jego impresji. Drug wan poddziedzin
translatoryki tekstw pisanych jest translatoryka tekstw pozaliterackich (informatywnych), ktre mona dalej dzieli ustanawiajc odpowiednie subdziedziny
translatoryki na teksty powszechne i fachowe. Podziay translatoryki tekstw pisanych ilustruje nastpujcy schemat:
Translatoryka:
tekstw pisanych
tekstw informatywnych
(pozaliterackich)
tekstw

powszechnych

tekstw

tekstw estetycznych
(literackich)
... ... ... ... ... ... ...

fachowych
Schemat 2. (por. F. Grucza l981)

Jak ju wspomnielimy, autor koncepcji translatoryki kadzie nacisk na tworzenie, a nastpnie stopniowe porzdkowanie, przede wszystkim tej jej czci, ktra
zajmuje si takim ukadem translacyjnym, w ktrym rol translatora spenia czowiek. Wan rzecz jest tu nawietlenie zwizkw translatoryki z lingwistyk przez
wytyczenie, jakimi fragmentami rzeczywistoci, a w nich jakimi obiektami i waciwociami tych obiektw, kada z nich powinna si zajmowa. Przeprowadzone
klasyfikacje wewntrzne stwarzaj z kolei ramy dla prac zmierzajcych do porzdkowania osignitych ju wynikw bada nad poszczeglnymi elementami oglnego ukadu translacyjnego i jego poszczeglnych typw.

10

ZADANIA DO JEDNOSTKI DYDAKTYCZNEJ 1

I. Prosz odpowiedzie na nastpujce pytania:

Co to jest translacja?
Jakie s gwne rodzaje dziaa translacyjnych?
Jakie obiekty wystpuj w ukadzie translacyjnym?
Jakie s waciwoci translatora?
Czym rni si tumaczenie naturalne od profesjonalnego? Czy profesjonalizm jest stopniowalny?
Jakie s waciwoci translacyjne tekstw?
Lingwistyka i translatoryka zajmuj si ludmi i ich tekstami. Czym rni
si przedmiot tych dyscyplin?
W jakim sensie jest translatoryka nauk interdyscyplinarn? Dziki czemu
zachowuje status samodzielnej dyscypliny naukowej?
Co bada translatoryka oglna, a co translatoryka szczegowa?
Jak dzieli si translatoryka z uwagi na kategorie tekstw wystpujcych
w ukadach translacyjnych?

II. Prosz uzupeni twierdzenia zawarte w kolumnie pierwszej odpowiednimi

fragmentami tekstu z kolumny drugiej przez zaznaczenie waciwego numeru w nawiasie:
Translatoryka bada, najoglniej rzecz ujmujc,
(1,2,3,4,5,6)

1. obiekty funkcjonujce w ukadach translacyjnych,

w ktrych odbywa si tumaczenie z jednego jzyka
naturalnego na drugi, np. z angielskiego na polski.

Translatoryka czysta
bada (1,2,3,4,5,6)

2. funkcjonowanie ukadw translacyjnych, w ktrych

odbywa si tumaczenie ustne, np. kabinowe.

Translatoryka stosowana 3. obiekty funkcjonujce w ramach ukadu translacyjnego

bada (1,2,3,4,5,6)
na wysokim poziomie abstrakcji.
Translatoryka oglna
bada (1,2,3,4,5,6)

4. funkcjonowanie ukadu translacyjnego i zbiera o nim

informacje opisowo-wyjaniajce (tj. deskryptywno-eksplikatywne).

Translatoryka szczegowa bada (1,2,3,4,5,6)

5. sposoby ulepszania funkcjonowania ukadu translacyjnego.

Translatoryka tekstw
mwionych bada
(1, 2, 3, 4, 5, 6)

6. szeroko rozumian translacj.

11

III. Przymiotnik translacyjny odnosi si do translacji, translatorski do

translatora, a translatoryczny do translatoryki. Majc na uwadze te rozrnienia, prosz wstawi waciwe okrelenie w poniszych zdaniach:

Translatoryka interesuje si translatorem z uwagi na jego waciwoci

___________ .
Ukad _________ jest modelem dziaa tumaczeniowych.
Badania ___________ sigaj pocztkw lat siedemdziesitych i koncepcja
translatoryki zostaa utworzona na Uniwersytecie Warszawskim przez F.
Grucz.
U osb bilingwalnych wystpuje pewna naturalna umiejtno
___________ .
IV. Prosz narysowa schemat przedstawiajcy oglny ukad translacyjny.

12

2.

Komunikacja jzykowa

Zanim omwimy niezwykle zoony proces tumaczenia, zaczniemy od uwag wstpnych na temat komunikacji midzyludzkiej w ogle.
Komunikacja w sensie cznoci informacyjnej jest procesem, w trakcie ktrego
ludzie wymieniaj treci mylowe w sposb uchwytny intersubiektywnie, za pomoc sygnaw uytych w funkcji znakw.
Ludzie wyraaj swoje myli w rnej formie, np. mimik i gestem; barw
i kompozycj w malarstwie; symbolami i formuami w matematyce i fizyce; sygnaami wietlnymi w komunikacji miejskiej. W kadym z tych przypadkw funkcja
znakowa polega na zastpowaniu: twory materialne, funkcjonujce jako znaki,
wskazuj poza siebie, s znakami czego, np. czerwone wiato na skrzyowaniu
ulic zastpuje zakaz nie przechodzi!.
Wspomniane wyej znaki maj jednak ograniczony zasig i zastosowanie.
Natomiast uniwersalnymi rodkami porozumiewania si s systemy znakowe stanowice jzyki naturalne, ktre funkcjonuj na zasadzie konwencji spoecznej. Stanowi one systemy regu, ktre determinuj umiejtno okrelonej grupy ludzi (spoecznoci) porozumiewania si za pomoc wypowiedzi. Uniwersalno jzykw polega na tym, e su do wyraania wszelkich treci mylowych. Co wicej, inne rodzaje znakw funkcjonuj w kontekcie jzyka i waciwego mu mylenia pojciowego oraz mog by interpretowane jzykowo.
W procesie komunikacji wystpuj nastpujce elementy: nadawca, wypowied
w formie sygnau dwikowego lub zapisu graficznego oraz odbiorca. Czynniki te
dziaaj w jakiej sytuacji, s zanurzone w otaczajcej je rzeczywistoci. Sytuacja,
ktra towarzyszy aktowi komunikacji, to konsytuacja, przy czym prcz bezporedniej konsytuacji w gr wchodzi rwnie szeroko pojty kontekst spoecznokulturowy.
Uczestnicy procesu komunikacji musz umie wytwarza i/lub odbiera sygnay
dwikowe lub graficzne oraz umie uywa ich w funkcji znakw. Znaki zastpuj
obiekty oraz niepostrzegalne przedmioty w taki sposb, e ilekro pojawi si znak,
tyle razy wystpuje on zamiast rzeczy lub klasy przedmiotw. Zastpstwo to opiera
si na wzgldnej rwnowartoci, tzn. warto sygnau rwna si wartoci oznaczanego zjawiska, na zasadzie umowy, czyli konwencji spoecznej co do zastpstwa.
Nazwy cz si ze zbiorem cech dystynktywnych oznaczanych przedmiotw.
Wypowiedzi jzykowe tworzy indywidualny podmiot, na ktrego organy zmysowe oddziaywaj jakie zjawiska rzeczywistoci, wywoujc w jego wiadomoci
zoone procesy mylowe. Na przebieg tych procesw mylowych wywieraj wpyw
jego dowiadczenia, wiedza, przekonania, odczucia, zdolno do rozumienia rzeczywistoci, zamierzenia itp., sowem to, co nazywa si treciami wiadomoci.
Aby wyrazi swoje myli i intencje, czyli swj zamiar komunikacyjny, nadawca
tworzy wypowiedzi stosujc okrelone zasady gry komunikacyjnej. Zasady te stanowi zbir regu: identyfikowania, rozkadania, skadania i rozrniania. Aby porozumie si wystarczy zastosowa przynajmniej podobne reguy.

13

Akt komunikacji jzykowej

Akt komunikacji jzykowej mona rozoy na akty czstkowe. Nadawca tworzy wypowied, ktra ma przekaza jego intencje. Odbiorca odszyfrowuje intencje
nadawcy na podstawie okrelonych regu, na og dopasowujc swoj interpretacj
do wasnych intencji i zamierze.
Przejcie od sformuowania myli do wypowiedzi przebiega w kilku fazach.
Zaczyna si od planu zakomunikowania czego w jakim celu pewnemu odbiorcy
lub gronu odbiorcw. Zamiarem nadawcy moe by przekazanie informacji, zapytanie, wydanie rozkazu, wywarcie wraenia na odbiorcy itp. Jednoczenie mwca dokonuje wyboru typu tekstu. Druga faza to tworzenie treci mylowej. W tych wczesnych stadiach tworzywem s obrazy, uwiadomione stany wiata (minione, obecne,
przysze), uczucia, pragnienia. W trzeciej fazie nastpuje rozwinicie pomysu przez
nadanie poszczeglnym elementom wartoci komunikacyjnej, powizanie ich i ustawienie w pewnej kolejnoci itp. Proces mylenia jest nie w peni werbalny, ale staje
si taki, gdy tworzymy tekst. W fazie czwartej, wyraania, mwca dobiera odpowiednie wyraenia skadowe, dziki czemu zaczyna wyania si waciwy tekst.
I wreszcie w fazie pitej powstaje ostateczny tekst jako linearny cig elementw
i struktur jzykowych, tworzcych okrelon struktur pozycyjn (por. R. de Beaugrande/ U. Dressler 1981: 38 i n.).
Przedstawiony model odzwierciedla naturalny przebieg tworzenia tekstu, ale w
praktyce komunikacyjnej fazy te mog nakada si na siebie lub wystpowa
w innej kolejnoci, np. wybr trafnego wyraenia moe zmodyfikowa pierwotn
koncepcj.
Akt komunikacji staje si kompletny, gdy nadana wypowied zostanie odebrana
i zrozumiana przez odbiorc na podstawie posiadanych regu jzykowych i treci
wiadomoci. Proces rozumienia tekstu nie stanowi jednak odwrotnoci procesu
jego tworzenia. Wprawdzie wyrnia si w nim analogiczne fazy, wystpujce z
natury rzeczy w odwrotnej kolejnoci, ale trudno jest powiedzie, e odbiorca
dochodzi do tego samego materiau, od ktre zacz nadawca, tj. do jego planu. Zdarza si nawet, e twrca tekstu dy do ukrycia swego planu. Rozumienie komunikatu rni si jakociowo od nadawania: nadawca szuka i dobiera form jzykow
dla wyraenia swoich myli, natomiast odbiorca stawia szereg hipotez co do znaczenia komunikatu.
Efekt komunikacyjny polega na tym, e odbiorca w jakim stopniu pozna tre
mylow, jak chcia zakomunikowa nadawca. W dalszej za kolejnoci moe
zosta osignity cel komunikacji w formie podanych sposobw zachowa u adresatw.
Jzykowe aspekty komunikacji
Takie skrtowe i schematyczne przedstawienie procesu bezporedniej komunikacji jzykowej pozostawia wiele kwestii otwartych. Przede wszystkim naley nawietli jzykowe aspekty komunikacji w oparciu o pewn koncepcj lingwistyczn.

14

W dalszych rozwaaniach powoywa bdziemy si gwnie na koncepcj F. Gruczy

(1983). W gr wchodz nastpujce perspektywy lingwistyczne:
a) Jzyk rozumiany jako inherentna (nieodczna) waciwo indywidualnego
mwcy-suchacza, przejawiajca si w jego umiejtnoci komunikacyjnego posugiwania si wypowiedziami. Ludzie potrafi czynnie bra udzia w aktach komunikacji mownej dziki temu, e s w posiadaniu pewnych zasad-regu i e potrafi si praktycznie nimi posugiwa. Owe reguy, czy te prawa, rzdz komunikacj
ludzk w zakresie tworzenia i nadawania wypowiedzi, odbierania i rnicowania
wypowiedzi, jak rwnie przyporzdkowywania znacze wyraeniom oraz wyrae
znaczeniom. Zbir wszystkich regu bdcych w posiadaniu i wadaniu danego
mwcy-suchacza stanowi jego jzyk czyli idiolekt. W przyjtym tu rozumieniu jzyk stanowi inherentn wasno mwcy-suchacza (F. Grucza 1983: 300).
b) Jzyk jako spoeczny kod, stanowicy wasno okrelonej grupy lub spoecznoci (F. Grucza 1994). Ot idiolekty osb wchodzcych w skad pewnej spoecznoci jzykowej nie s identyczne, ale podobne do siebie w tym sensie, e zawieraj analogiczne elementy. Tak wic dialekty (tj. jzyki regionalne), socjolekty
(tj. odmiany jzyka zwizane z pochodzeniem lub pozycj spoeczn), technolekty
(tj. jzyki fachowe), czy nacjolekty (tj. jzyki narodowe) stanowi czci wsplne
zbiorw regu skadajcych si na jzyki indywiduowe, s wypadkow zbioru okrelonego rodzaju idiolektw. Pewne rnice we waciwociach jzykowych mwcw-suchaczy nie przeszkadzaj im zazwyczaj we wzajemnym zrozumieniu si,
przynajmniej w jakim stopniu.
c) Jzykowe waciwoci wypowiedzi. Narzdziem komunikacji s wypowiedzi
jako obiekty sygnaowe speniajce funkcje materialnych nonikw wartoci
znaczeniowych. Inherentn waciwoci wypowiedzi s te ich waciwoci, na ktrych opiera si ich fonemiczna i grafematyczna poznawalno, ich identyfikacja
i rnicowanie. Natomiast znaczenie jest waciwoci przypisywan wypowiedziom przez mwcw-suchaczy: nadawca wyraa znakowo swe treci mentalne,
emocjonalne, sw wiedz itp., za odbiorca interpretuje wypowiedzi zgodnie ze
swoj wiedz jzykow i pozajzykow, nastawieniem, deniami itp. Rzadko kiedy
wystpuje pena zbieno nadawczo-odbiorcza wypowiedzi, ale w wielu przypadkach ucilanie okazuje si zbdne. Ze wzgldu na intersubiektywny, spoeczny
charakter gramatyki i semantyki jzyka, w ktrym wypowiedzi zostay zrealizowane, nabieraj one charakteru faktw obiektywnych, a ich znaczenia staj si dostpne dla kadego, kto posiad umiejtno posugiwania si tym jzykiem oraz dysponuje okrelon wiedz przedmiotow.
d) Lingwistyczne modele jzyka. Jeszcze jedn, wan perspektyw lingwistyczn w badaniach komunikacji jzykowej jest ujmowanie jzyka jako konstruktu
pojciowego, idealnego obiektu utworzonego dla odwzorowania zjawisk obiektywnie istniejcej rzeczywistoci, a wic modelu. Jak wiadomo, model odzwierciedla
wybrane istotne cechy danego przedmiotu. W dalszym cigu naszych rozwaa
bdziemy powoywa si na rne modele systemu jzykowego, z ktrymi wi si
pogldy cytowanych badaczy.

15

Pragmatyczne aspekty uycia jzyka

Wedug semiotycznej koncepcji C.W. Morrisa (1946), pragmatyka bada relacje
midzy znakami a ludmi uywajcymi ich w procesie komunikacji. Innymi sowy,
idzie o wybr rodkw jzykowych (np. leksykalnych, skadniowych) ze wzgldu na
ich waciwoci stylistyczne oraz ich odpowiednie przyporzdkowanie przez
odbiorc.
Wsplna wiedza uczestnikw procesu komunikacji
Na szczegln uwag zasuguje wsplna wiedza, z jakiej korzystaj uczestnicy
procesu komunikacji przy wymianie informacji. Wsplna wiedza wynika z ycia
w danym spoeczestwie. Modyfikowanie naszej wiedzy o wiecie przez wczenie
nowej informacji pyncej z tekstu, opiera si midzy innymi na przynalenoci
do spoeczestwa, z czego wynikaj powizania na jakim poziomie i w jakim
zakresie. Idzie wic nie tylko o przynaleno do tej samej spoecznoci kulturowej,
przy ktrej zacieraj si rnice jzykowe, np. przynaleno do krgu kultury
europejskiej, czy te przynaleno do tej samej spoecznoci jzykowej, co niekoniecznie pokrywa si z byciem w tym samym pastwie. Wchodz tu w gr liczne
grupy o tej samej specjalizacji zawodowej, o podobnych pogldach politycznych,
moralnych, religijnych itp. Z powiza takich wynika orientacja co do stanu spraw
i ich ocen, std mwi si o udziale w spoecznoci, ktry przejawia si, gdy np.
sdzia prowadzi przewd sdowy z udziaem osb speniajcych okrelone funkcje;
gdy lekarz porozumiewa si ze swoimi pacjentami, a nauczyciel z uczniami.
Kady czonek danej spoecznoci odgrywa wiele rl (np. lekarza, nauczyciela,
ojca) w rnych przedziaach czasowych. Z dan rol czy si oglna znajomo
przedmiotw, stanw rzeczy, jak rwnie szczegowa znajomo spraw lokalnych.
Z natury rzeczy orientacja w danej dziedzinie ycia, czy wiedzy nie musi pociga
za sob podzielania tych samych pogldw i ocen.
Uczestnicy danego procesu komunikacji dostosowuj swoje teksty do wypenianej aktualnie roli, por. np. podzia rl midzy nauczycielem a uczniem; sdzi, prokuratorem, wiadkiem, obroc a podsdnym; sprzedawc a kupujcym.
W gr moe rwnie wchodzi fizyczna wspobecno, ktra moe polega na
bezporednim kontakcie, gdy A rozmawia z B, lub nawizywa do wsplnych
uprzednich przey. W oparciu o dziaanie fantazji lub wyobrani mona rwnie
mwi o potencjalnej wspobecnoci fizycznej, ktr zakada si jako czynnik
sprzyjajcy porozumiewaniu si.
Aspekty natury psycholingwistycznej
U podstaw mylenia i wyraania myli w formie jzykowej le zoone procesy
natury psycholingwistycznej. Czowiek dziaa w niezwykle zawiej rzeczywistoci,
a dysponuje tylko ograniczonymi moliwociami przetwarzania informacji. Z tych
wzgldw wybirczo filtruje dowiadczenie, konstruuje wybircze przedstawienia

16

zjawisk wiata zewntrznego w pamici i stosuje strategie koordynowania

przetwarzanych informacji.
Percepcj przedstawia si jako seri konstrukcji i hipotez, ktre stanowi podstaw dziaania a do momentu wykazania ich bdnoci i zastpienia poprawionymi
lub nowymi hipotezami.
Majc wewntrzny obraz (model) wiata, czowiek moe dzieli napywajc
informacj na czci atwiejsze do przyswojenia. Model ten, zakodowany i przechowywany w mzgu, pozwala na sprawne klasyfikowanie i przetwarzanie napywajcych danych. W tym miejscu warto zauway, e czowiek modeluje nie tylko
sw wiedz o wiecie. Rwnie jzyk jako przeksztacona forma wiata modeluje
rzeczywisto na skal spoeczn, a na skal indywidualn przyswojony jzyk modeluje myli podmiotu.
Strategie komunikacyjne
Aby skutecznie rozwizywa rne zadania ludzie stosuj strategie, tj. wiadome, kontrolowane dziaania, skierowane na osignicie okrelonego celu. Procedura strategiczna polega na porwnywaniu rodkw i celw oraz poszczeglnych
posuni prowadzcych do wytyczonego celu. Strategia wymaga przetworzenia
informacji na wyszym szczeblu. Gdy brakuje informacji, stosuje si strategi prb
i bdw. Strategie s osobniczymi sposobami stosowania regu czy konwencji, jakie
powstay w spoeczestwie, dla osignicia przez jednostk pewnego celu. Dobra
strategia okazuje si w wikszoci przypadkw skuteczna, ale nigdy nie osiga penej niezawodnoci.
Mona mwi o strategiach uycia jzyka, chocia te strategie systemu poznawczego zazwyczaj wykraczaj poza wiadom kontrol mwicego. Strategie jzykowe stanowi uzupenienie regu jzykowych w specyficznych warunkach tworzenia wypowiedzi, na ktre skadaj si nastpujce czynniki: to, e czowiek ma
ograniczon pami, zwaszcza pami krtkotrwa, czyli operacyjn; czowiek nie
moe jednoczenie przetwarza wielu rodzajw informacji; tekst ma charakter liniowy, natomiast wikszo regu ma charakter hierarchiczny; tworzenie i rozumienie wypowiedzi wymaga nie tylko informacji jzykowej (semantycznej, gramatycznej, pragmatycznej), ale rwnie danych o kontekcie, znajomoci wiata, intencji,
celw i planw partnera komunikacyjnego itp.
Strategie komunikacyjne pozwalaj wic uytkownikowi jzyka na wykonanie
zadania tworzenia lub rozumienia tekstu liniowo, na rnych poziomach, przy
uwzgldnieniu informacji rnego rodzaju, w warunkach posiadania ograniczonej
wiedzy.
Zatrzymajmy si nad wybranymi strategiami interakcyjnymi, opartymi na danych
semantycznych i pragmatycznych. Na przykad H.H. Clark i E.V. Clark (1977: 72 i n.)
wskazuj na dwie podstawowe zasady, ktre znamionuj pewne strategie. S to
zasada realnoci i zasada wspdziaania. Pierwsza z nich dotyczy meritum spraw,
o ktrych mwi si, i odnosi si do zwizkw, jakie zachodz midzy znaczeniem,
odniesieniem i nasz wiedz o moliwych stanach spraw w wiecie. Odbiorcy

17

interpretuj tekst zakadajc, e nadawca odwouje si do zbioru poj lub sytuacji,

ktre s w stanie zrozumie, tworzc stopniowo wewntrzny model danej sytuacji.
Z kolei druga zasada odnosi si do sposobu wyraania danych treci. Zostaa ona
sformuowana przez H.P. Gricea (1975: 45 i n.) w postaci czterech maksym
wspdziaania w bezporednich kontaktach komunikacyjnych, w rozmowach.
Mona jednak rozcign j na tworzenie i odbir tekstw pisanych, przy ktrych
wspdziaanie ma charakter poredni. Z natury rzeczy bowiem twrca tekstu zakada istnienie jakiego odbiorcy (choby potencjalnego), ktry przyjmie tekst jako
rodek nawizania wsppracy. Z kolei odbiorca przyjmuje zaoenie, e dany tekst
stanowi ofert wsppracy komunikacyjnej ze strony nadawcy. Wspomniane zasady
dotycz iloci, w sensie adekwatnej informatywnoci wypowiedzi, jakoci, polegajcej na mwieniu prawdy, relewancji oraz jasnoci i jednoznacznoci w mwieniu.
Naruszenie ktrej z maksym powoduje zmian znaczenia tekstu, np. wietnie si
spisae!, uyte jako komentarz do nagannego postpku, zakada sarkazm. Std te
odbiorca powinien stale zastanawia si nad tym, dlaczego rozmwca wyrazi si
w taki a nie inny sposb i odpowiednio interpretowa jego dziaania.
Ramy poznawcze i interakcyjne
Na uwag zasuguje rwnie sposb ujcia wiedzy i jej ukad przy tworzeniu
i rozumieniu tekstw. Uytkownicy jzyka przechowuj w swoim magazynie pamici
pewne zespoy wyrazw i struktur, ktre dominuj przy tworzeniu okrelonego typu
tekstw. Te czce si ze sob elementy stanowi rodzaj ramy do mwienia o poszczeglnych dziedzinach przey, czy dowiadcze. Elementy takiej ramy wywouj si wzajemnie w wiadomoci mwcy i suchacza (piszcego i czytelnika), poniewa pojciowo odzwierciedlaj zwizki uznane za naturalne w danej grupie
jzykowej, kulturowej i spoecznej. Ramy stanowi zakrojone na szerok skal zmagazynowane regulatory i ukady wiedzy. W tych kategoriach mona przedstawi to,
jak uytkownik jzyka formuuje swoje komunikaty, rozumie cudze komunikaty oraz
tworzy swj model wiata.
Rama poznawcza stanowi ukad elementw nalecych do pewnej dziedziny,
w ktrej kady umoliwia dostp do pozostaych potencjalnie relewantnych czci
skadowych oraz do caej ramy, np. rama poznawcza zawierajca terminy zwizane
z aktem handlowym: buy, sell, pay, cost, spend, profit, bargain itd. (Ch.J. Fillmore
1976: 25).
Natomiast koncepcja ramy interakcyjnej sprowadza si do kategoryzacji dajcych
si wyrni treci wzajemnych oddziaywa, ktrych mog dowiadcza mwcysuchacze danego jzyka, w poczeniu z informacj na temat doboru odpowiednich
formu jzykowych, np. rama pozdrowienia, ktrej sygnay stanowi tworzywo do
podtrzymywania kontaktu (tzw. funkcja fatyczna wypowiedzi).
Z kolei dynamik dziaa odzwierciedlaj koncepcje scenariusza, schematu
i planu (R. Schank/ R. Abelson, 1977). Wiedz mwcw-suchaczy w pewnym zakresie mona uj jako scenariusz, ktrego elementy su jako instrukcja wskazujca, co uczestnicy powinni wiedzie bd czyni w swoich rolach komunikacyj-

18

nych, np. scenariusz restauracja zawiera instrukcje dla gocia, kelnera i kasjera,
ktre stosuje si w ustalonym porzdku. Scenariusze, stanowice oglne wzorce
tekstowe, dziel si na poszczeglne sceny, zwane schematami, ktre s zwaszcza widoczne np. na pocztku lub na zakoczenie rozmowy, wykadu, czy ceremonii. Plan natomiast prowadzi osob planujc do okrelonego celu.
Jeeli odbiorcy tekstu nie znaj danego tematu, trudno jest im znale w pamici
waciw ram, schemat, plan, czy scenariusz. Stosuj wtedy z rnym powodzeniem posiadan wiedz wybirczo i przez analogi.
Do koncepcji ramy, scenariusza, planu i schematu, jako konfiguracji wiedzy
pozajzykowej wpywajcej na ksztat tekstw, a uwarunkowanej spoecznie i kulturowo, powrcimy przy omawianiu procesu tumaczenia, w ktrym nastpuje konfrontacja rnych sposobw widzenia wiata i mwienia o jego zjawiskach w sposb w jakim stopniu skonwencjonalizowany.

19

ZADANIA DO JEDNOSTKI DYDAKTYCZNEJ 2

I. Prosz odpowiedzie na nastpujce pytania:

Czym s jzyki naturalne?
Jakie elementy wystpuj w komunikacji jzykowej?
Jakie fazy mona wyrni w procesie przechodzenia od sformuowania
myli do wypowiedzi?
Jak przebiega proces rozumienia tekstu?
Co to jest idiolekt?
Znaczenie jest wasnoci przypisywan wypowiedziom przez mwcwsuchaczy. Pod wpywem jakich czynnikw ludzie interpretuj wypowiedzi?
Przynaleno do jakich spoecznoci i grup wpywa na wspln wiedz
o wiecie?
Co to s strategie komunikacyjne i dlaczego ludzie stosuj je?
Jakie s maksymy wspdziaania wedug H.P. Gricea?
Jak czy si wiedza o wiecie i sposobach zachowa z wiedz jzykow
wedug koncepcji ram poznawczych i interakcyjnych?
II. Prosz uzupeni twierdzenia zawarte w kolumnie pierwszej odpowiednimi
fragmentami tekstu z kolumny drugiej przez zaznaczenie waciwego numeru w nawiasie:
W procesie komunikacji jzykowej wystpuj nastpujce czynniki:
(1, 2, 3, 4, 5, 6)

1.iloci (tj. odpowiedniej informatywnoci

wypowiedzi), jakoci (tj. denia do mwienia prawdy), relewancji oraz jasnoci
i jednoznacznoci w mwieniu.

W uproszczeniu, nadawca tworzy tekst

w nastpujcych fazach: (1, 2, 3, 4, 5, 6)

2. konfiguracj wiedzy jzykowej i pozajzykowej, jaka wpywa na ksztat

tekstw tworzonych w danej spoecznoci jzykowej i kulturowej.

Mwcy-suchacze przypisuj wypowiedziom znaczenie, tj. interpretuj je w zalenoci od (1, 2, 3, 4, 5, 6)

3.nadawca, jego tekst oraz odbiorca

dziaajcy w konsytuacji bezporedniej
i/lub w szeroko pojtym kontekcie spoeczno-kulturowym.

Ludzie stosuj strategie komunikacyjne,

aby (1, 2, 3, 4, 5, 6)

4.swojej znajomoci jzyka, wiedzy pozajzykowej, nastawienia, pragnie, de, celw itp.

20

Maksymy wspdziaania wedug H.P.

Gricea dotycz (1, 2, 3, 4, 5, 6)

5.tworzy i rozumie teksty w warunkach

swej ograniczonej wiedzy i pamici, wykorzystujc informacj jzykow, kontekstow, jak rwnie znajomo odbiorcy,
jego zamiarw, celw itp.

Koncepcja ram poznawczych i interakcyjnych pokazuje (1, 2, 3, 4, 5, 6)

6.zaczyna od planu zakomunikowania

czego odbiorcy, nastpnie tworzy
i ksztatuje tre mylow i nadaje jej
form jzykow a do ostatecznego uformowania tekstu jako cigu znakowego.

III. W poniszych zdaniach prosz wstawi odpowiednio nastpujce terminy:

idiolekt, nacjolekt, socjolekt, technolekt:
_____ i _______ s odmianami okrelonego jzyka narodowego (tj.
________). Kady mwca-suchacz posiada swj jzyk czyli ____________ .

21

3.

Komunikacja dwujzyczna z udziaem porednika

jzykowego: jej uczestnicy

Nasze dotychczasowe rozwaania dotyczyy pewnych aspektw komunikacji midzyludzkiej, w tym gwnie bezporedniej w tym sensie, e nonikiem sygnau s
w niej fale powietrza otaczajcego nadawc i odbiorc. Wstp ten stanowi wprowadzenie do jeszcze bardziej zoonej kwestii komunikacji dwujzycznej z udziaem
tumacza jako porednika komunikacyjnego. Udzia takiego porednika staje si
konieczny w sytuacjach, w ktrych partner A i partner B rzeczywicie nie potrafi
porozumiewa si ze sob bezporednio, poniewa nie maj wsplnego jzyka, bd
te zakada si z jakich wzgldw, np. dyplomatycznych, e wypada im mwi
tylko w swoim jzyku. Zastrzec naley, e skadowe dziaania w tego typu komunikacji nie musz przebiega (i czsto nie przebiegaj) w tym samym czasie (symultanicznie) i w tym samym miejscu. Odstp czasowy lub zmiana miejsca w poszczeglnych stadiach procesu translacji wywiera wpyw na ksztat komunikatu i mono porozumienia si partnerw.
Termin translacja przyj si na wzr terminu Translation, uywanego w literaturze niemieckojzycznej na oznaczenie pojcia nadrzdnego w stosunku do Dolmetschen (= tumaczenie ustne) i bersetzen (= tumaczenie pisemne).

translacja

tumaczenie ustne

tumaczenie pisemne
Schemat 3.

Zajmiemy si teraz wybranymi aspektami ukadu translacyjnego.

Dwujzyczno procesu komunikacji z udziaem translatora
Dwujzyczno komunikacji z udziaem porednika komunikacyjnego (jzykowego) polega na tym, e porozumiewanie si przebiega w dwch fazach. W pierwszej fazie, tj. nadawca inicjalny do translatora jako odbiorcy poredniego tekstu w jzyku 1, uywa si j1, zwanego rdowym, poniewa zosta zastosowany w punkcie
wyjciowym procesu komunikacji. W fazie drugiej, tj. translator jako nadawca poredni do odbiorcy finalnego tekstu, uywa si jzyka docelowego, zwanego take jzykiem przekadu, albo jzykiem odbiorcy, albo j2. W procesie translacji na wejciu mamy wic tekst w j1 (orygina), a na wyjciu tekst j2, zwany translatem,
przekadem lub tumaczeniem w sensie wyniku dziaa translatorskich.

22

Translator jako porednik jzykowy

Z natury rzeczy centralne miejsce wrd obiektw ukadu translacyjnego zajmuje translator. Jego dziaanie opiera si na elementarnych dziaaniach jzykowych
suchania lub czytania (w funkcji odbiorcy poredniego) i mwienia lub pisania
(w funkcji nadawcy poredniego), ale nie ogranicza si do nich. Celem tumaczenia
jest bowiem utworzenie funkcjonalnie ekwiwalentnego tekstu w j2, ktry umoliwi
porozumienie midzy nadawc inicjalnym i odbiorc finalnym.
Porednika jzykowego nazywa si quasi-adresatem i quasi-nadawc. Jest on
w procesie komunikacji osob trzeci, zainteresowan przede wszystkim skutecznym przepywem informacji od nadawcy inicjalnego do odbiorcy finalnego. Tumacz, stojc poza gronem odbiorcw, ktrych przewidzia i do ktrych zwraca si
nadawca inicjalny, spenia rol sprawozdawcy (rapporteur) (B. Mossop 1983: 249):
donosi odbiorcy finalnemu o transakcji, jaka zachodzi (lub zasza) midzy nadawc
pierwotnym a przewidywanymi przez niego adresatami w spoecznoci komunikacyjnej j1. Dokonuje przy tym szeregu wyborw, uwzgldniajc okolicznoci towarzyszce procesowi translacji.
Aby umoliwi porozumienie si midzy ludmi, tumacz przekracza rne
bariery jzykowe, kulturowe i komunikacyjne, susznie wic nazywa si go porednikiem jzykowym, kulturowym i komunikacyjnym.
Odnotujmy, e pojcie porednictwo jzykowe jest szersze a zarazem nadrzdne w stosunku do dwch poj: translacja i adaptacja.
Tumaczy mona dzieli na rne kategorie i subkategorie w zalenoci od
stopnia wywiczenia (wyspecjalizowania), zdobytego dowiadczenia translatorskiego, w zalenoci od sytuacji, w jakiej dokonuj translacji, lub urzdze technicznych,
jakimi si posuguj. W krajach wysoko rozwinitych istniej rne odmiany specjalistyczne tumaczy, w zalenoci od tego, czy zajmuj si tumaczeniem tekstw
pisanych czy mwionych, tumaczeniem symultanicznym czy konsekutywnym, tumaczeniem tekstw literackich czy okrelonych tekstw fachowych (np. prawnych,
medycznych, technicznych, ekonomicznych) w ramach okrelonych par jzykw.
Podstawow kwesti jest okrelenie waciwoci wyrniajcych ludzi, ktrych
nazywamy tumaczami. Porednicy jzykowi s pewnym rodzajem mwcwsuchaczy, ktrzy w jakim zakresie opanowali jzyk A i jzyk B (ich okrelone subjzyki albo odmiany stylistyczne). Takiemu bilingwizmowi towarzyszy, z natury
rzeczy, pewien stopie bikulturyzmu, pozwalajcy trafnie interpretowa zjawiska
i sposoby zachowa charakterystyczne dla danych spoecznoci jzykowych. Z bilingwizmu i bikulturyzmu wynika wprawdzie umiejtno wyraania podobnych
treci w obu opanowanych jzykach, nie jest jednak tak, e kada osoba bilingwalna
moe dziaa jako tumacz profesjonalny. Midzy tzw. tumaczeniem naturalnym
a tumaczeniem profesjonalnym wystpuj rnice jakociowe: tumaczenie profesjonalne odpowiada wysokim standardom.
Tumacz jest nie tylko osob w jakim zakresie bilingwaln i bikulturow, ale
cechuje go ponadto umiejtno tworzenia w jzyku docelowym tekstw ekwiwalentnych w stosunku do tekstw-oryginaw, czyli kompetencja translatorska. Na

23

kompetencj t skadaj si rne umiejtnoci bardziej szczegowe. Zawodowego

porednika jzykowego powinna wic cechowa umiejtno dokonywania analizy
znaczeniowej tekstu oraz rnych przeksztace tekstowych, np. upraszczania konstrukcji skadniowych. Powinien on zna pary ekwiwalentw j1 i j2 pod wzgldem
penionych przez nie funkcji oraz mie rozeznanie co do kontekstowych i konsytuacyjnych uwarunkowa komunikacji jzykowej (E.A. Nida 2001).
Zawodowego porednika jzykowego cechuje nawyk przeczania si z j1 na j2.
Mechanizmy jzykowe u zawodowych tumaczy funkcjonuj w ten sposb, e
wyraz w jednym jzyku pobudza zwizki znaczeniowe w systemie drugiego jzyka
w ramach okrelonego mikrosystemu tematycznego i stylistycznego. Std te np.
najwiksz trudno sprawia tumaczowi konferencyjnemu przejcie do nowej tematyki lub zmiana stylu, np. pojawienie si terminu prawnego w tekcie o tematyce
oglnej albo zmiana stylu z oficjalnego na poufay (por. R.K. Minjar-Bieoruczew
1980: 192).
Tumacz musi wiedzie, jak wyrazi w tekcie pewne treci, a wic orientowa
si w tym, co stanowi tumaczenie adekwatne. Obowizuje go wic praktyczna
wiedza jzykowa i translacyjna, natomiast teoretyczna wiedza lingwistyczna i translatoryczna jest fakultatywna (F. Grucza 1983).
W gr wchodz rwnie waciwoci pozajzykowe tumacza profesjonalnego.
Cechuje go odpowiedni zasb wiedzy o przedmiocie, ktrego dotycz tumaczone
teksty. Aby zinterpretowa semantyczno-pragmatyczne waciwoci tekstu j1, a nastpnie sensownie sformuowa ekwiwalentny tekst j2, tumacz musi wiedzie,
o czym mwi si lub pisze, tzn. zna odpowiedni dziedzin rzeczywistoci.
Profesjonalizm wymaga, z natury rzeczy, oprcz kompetencji translatorskiej,
rwnie wysokiej sprawnoci dziaania translacyjnego (performancji).
Wan rzecz jest to, e przy okrelaniu kompetencji translatorskiej na og
odchodzi si od sformuowa globalnych, ktre nios daleko idce uoglnienia i zmierza si raczej do precyzowania wymogw stawianych tumaczowi dziaajcemu w
pewnym zakresie, ktry mona modelowa jako okrelony typ ukadu translacyjnego,
co do ktrego wiadomo, w jakim kierunku (z jzyka A na jzyk B, czy odwrotnie) i w
jakiej formie (tumaczenie pisemne, ustne) odbywa si translacja i jakich dotyczy
tekstw (np. prawnych, ekonomicznych, medycznych) (zob. B.Z. Kielar 1986).
Nadawca inicjalny
Tumacza interesuje pierwszy element ukadu translacyjnego, tj. nadawca inicjalny, poniewa ma go zastpi i przekaza jego intencje komunikacyjne, wyraone
w oryginale. Tekst natomiast jest makroznakiem, a wic zastpuje wiedz podmiotow na podstawie obowizujcej konwencji. Tekst rdowy stanowi pewn ofert
informacji. Aby tekst rozszyfrowa i przypisa mu pewne znaczenie, tumacz powinien wiedzie, kim jest (lub by) nadawca, w jakim kontekcie kulturowym dziaa(),
w jakiej sytuacji komunikacyjnej powstaa wypowied.

24

Odbiorca inicjalny
Niektrzy badacze (np. E.A. Nida 1964, 1977) uwydatniaj rol jeszcze jednego
elementu, nie przedstawionego wprawdzie w schemacie ukadu translacyjnego, ale
wystpujcego w sytuacji komunikacyjnej j1, mianowicie odbiorcy inicjalnego, tj.
faktycznego bd hipotetycznego adresata komunikatu w j1. Do kwestii tej powrcimy przy omawianiu koncepcji ekwiwalencji tekstowej w tumaczeniu wedug
E.A. Nidy.
Odbiorca finalny
Kolejnym wanym elementem ukadu translacyjnego jest odbiorca finalny.
Tumacz moe zna odbiorc finalnego jako konkretn osob lub jako uczestnika typowej sytuacji komunikacyjnej, w tym rwnie jako przedstawiciela grupy, ktra
posiada okrelon wiedz jzykow i fachow (np. fizykw, prawnikw, ksigowych).
Tumacz tworzy tekst przekadu majc na uwadze odbiorc, jego zasb wiedzy
jzykowej i pozajzykowej, jego zdolno odbioru i zrozumienia komunikatu,
poniewa dy do osignicia odpowiedniego efektu komunikacyjnego. Niezmiernie
wane staje si wic okrelenie tych treci wiadomoci, ktre pozwalaj odbiorcy
przypisa tekstowi pewne znaczenie, tj. jego przesanek rozumienia (G. Jger/
G. Dalitz 1984: 50 i n.). S to nastpujce czynniki:
a. Opanowanie jzyka, w ktrym utworzony zosta tekst. Na znajomo jzyka skada si kompetencja gramatyczna, leksykalna i stylistyczna.
b. Znajomo przedmiotu, tj. znajomo czynnikw spoecznego procesu poznania w sferze komunikacji, ktrej dotyczy tekst, w poczeniu ze znajomoci klas stanw faktycznych lub poszczeglnych stanw faktycznych,
ktrych dotyczy tekst. Znajomo przedmiotu wie si czciowo ju
z opanowaniem danego jzyka (lub subjzyka), obejmuje bowiem znajomo znacze rodkw jzykowych, a znaczenia semantyczne odzwierciedlaj wyniki spoecznego procesu poznania w danym zakresie. Wiedza jzykowa i wiedza pozajzykowa nakadaj si na siebie w jakim stopniu
i wzajemnie warunkuj.
c. Znajomo spoecznych ocen przyjtych w danej spoecznoci jzykowej
lub komunikacyjnej odnonie do klas stanw faktycznych lub poszczeglnych stanw faktycznych, do ktrych odnosi si tekst.
d. Spoecznie okrelone oczekiwania odbiorcw odnonie do komunikacyjnej
wartoci danego tekstu, ktry dotyczy okrelonej sfery komunikacji i pewnych spraw.
e. Inteligencja odbiorcw, ktra pozwala im, midzy innymi, dotrze do podtekstu, zrozumie aluzje, wyraenia metaforyczne czy skrty mylowe.
f. Aktualny stan psychiczny i fizyczny w czasie odbioru tekstu.
g. Znajomo danej sytuacji komunikacyjnej w wskim tego sowa znaczeniu,
jak rwnie obraz autora tekstu w wiadomoci odbiorcw.

25

Rozwijajc koncepcj przesanek rozumienia konkretnego tekstu, G. Jger

i G. Dalitz (1984) zwracaj uwag na fakt, e dla zrekonstruowania sensu komunikatu szczegln rol odgrywaj te treci wiadomoci, ktre tworzy sam tekst, co
pozwala na traktowanie go jako pewnej caoci.
Odbiorcy interpretuj teksty w zalenoci od posiadanych przesanek rozumienia.
Jednak ju w ramach spoecznoci j1 zarysowuj si specyficzne grupy odbiorcw,
ktre dysponuj rnymi przesankami rozumienia, wymienionymi w punktach a) do
e). Z kolei, kiedy dziki porednictwu jzykowemu poszerza si krg odbiorcw danego komunikatu, porwnanie przesanek rozumienia u odbiorcw inicjalnych i u odbiorcw finalnych prowadzi do interesujcych wnioskw natury translacyjnej. Do kwestii tej jeszcze powrcimy.
Inicjator
Warto wspomnie o jeszcze jednej roli komunikacyjnej, ktr mona peni
niezalenie albo czy j z funkcj nadawcy inicjalnego, tumacza lub odbiorcy
finalnego. Idzie o inicjatora, tj. osob, ktra wszczyna i/lub finansuje proces translacji. Inicjator moe wpywa na okrelanie zasad i sposb wykonania przekadu i tumacz zazwyczaj liczy si z jego opini.
Dokonalimy krtkiego przegldu uczestnikw procesu komunikacji dwujzycznej z udziaem porednika jzykowego. W nastpnej kolejnoci zajmiemy si
tworzonym w tym ukadzie tekstem.

26

ZADANIA DO JEDNOSTKI DYDAKTYCZNEJ 3

I. Prosz odpowiedzie na nastpujce pytania:

Jakie s relacje midzy nastpujcymi pojciami: porednictwo jzykowe,
translacja, adaptacja?
Na czym polega dwujzyczno komunikacji jzykowej z udziaem porednika?
Dlaczego tumacza nazywa si quasi-adresatem i quasi-nadawc?
Wedug jakich kryteriw mona dzieli tumaczy?
Co skada si na kompetencj translatorsk?
Jak precyzuje si wymogi stawiane konkretnym tumaczom?
Jak rol spenia tumacz w stosunku do autora tekstu j1?
Jakie s przesanki rozumienia tekstu wedug G. Jgera i G. Dalitza (1984)?
Czy w ramach danej spoecznoci jzykowo-kulturowej wszyscy mwcy-suchacze maj te same przesanki rozumienia?
Z jakimi rolami mona czy funkcj inicjatora procesu translacji?
II. Prosz uzupeni twierdzenia zawarte w kolumnie pierwszej odpowiednimi
fragmentami tekstu z kolumny drugiej przez zaznaczenie odpowiedniego numeru
w nawiasie:
Komunikacja z udziaem porednika 1. stopie wyspecjalizowania lub dowiadjzykowego jest dwujzyczna, poczenia w danym zawodzie, rodzaj i posta
niewa (1, 2, 3, 4, 5, 6)
tumaczonych tekstw itp.
Tumacz jest quasi-adresatem i quasi- 2. w pierwszej fazie (nadawca inicjalny do
-nadawc, poniewa (1, 2, 3, 4, 5, 6) translatora) uywa si jzyka rdowego,
a w drugiej fazie (translator do odbiorcy
finalnego) uywa si jzyka docelowego.
3. w procesie komunikacji jest osob trzeci,
Tumaczy mona dzieli na rne
kategorie, wedug takich czynnikw, a jego zadanie polega na doprowadzeniu do
skutecznego przepywu informacji od
jak (1, 2, 3, 4, 5, 6)
nadawcy inicjalnego do odbiorcy finalnego.
Tumaczy cechuje (1, 2, 3, 4, 5, 6)

4. znajomo jzyka i przedmiotu, orientacja

co do spoecznych ocen danych spraw i co do
oczekiwa odbiorcw, jak rwnie inteligencja, aktualny stan psychiczny i fizyczny, obraz danej sytuacji komunikacyjnej oraz autora
u odbiorcw.

27

W stosunku do autora tekstu j1 tumacz spenia nastpujc rol:

(1, 2, 3, 4, 5, 6)

5. oprcz bilingwizmu i bikulturyzmu, umiejtno tworzenia w jzyku docelowym

tekstw ekwiwalentnych w stosunku do tekstw w jzyku rdowym, czyli tzw. kompetencja translatorska.

Czynniki umoliwiajce odbir tekstu, czyli tzw. przesanki rozumienia obejmuj: (1, 2, 3, 4, 5, 6)

6. zastpuje autora i przekazuje jego zamiar

komunikacyjny wyraony w oryginale.

III. W poniszym tekcie wstaw, odpowiednio, terminy: bilingwizm, bikulturyzm:

Aby tumaczy teksty nie wystarczy znajomo dwch jzykw i umiejtno
ich uywania (tj. _______ ); aby dziaa skutecznie, tumacz powinien zna reguy
i zasady, jakie rzdz yciem obu spoecznoci i organizuj je (tj. ich kultur),
a wic powinien cechowa go rwnie _______ .
IV. Narysuj schemat przedstawiajcy relacje midzy nastpujcymi pojciami:
porednictwo jzykowe, translacja, adaptacja.

28

4.

Tworzenie tekstu j2 w warunkach komunikacji

dwujzycznej z udziaem porednika jzykowego

W ukadzie translacyjnym wystpuje tekst j1 i wytwarzany przez tumacza tekst j2.

Podstawienie ekwiwalentnego tekstu w jzyku przekadu uwarunkowane jest szeregiem czynnikw. Jzykowa kontekstualizacja dowiadczenia rni si w spoeczestwie j1 i j2. Idzie nie tylko o stwierdzenie, e elementy leksykalne i gramatyczne j1
i j2 w inny sposb ujmuj rzeczywisto pozajzykow z uwagi na konwencjonalny
charakter znakw jzykowych. Rnice sigaj znacznie gbiej i przejawiaj si
w cechach samych tekstw. Tak wic to, co czsto interpretuje si jako brak odpowiednioci midzy elementami leksykalnymi j1 i j2, faktycznie polega na odmiennoci ram, w ktrych funkcjonuj dane elementy, jak to bywa, na przykad, w przypadku tekstw o tematyce ekonomicznej, dotyczcych rnych zjawisk wystpujcych w odmiennych systemach spoeczno-gospodarczych.
Tumacz jest w stanie przezwyciy problemy wynikajce z rnych zwyczajw ujmowania dowiadczenia spoecznego w ramy poznawcze i interakcyjne,
o ile nawie do odpowiedniej ramy, typowej dla j2, aktywizujc waciwy jej wze
odpowiednimi rodkami leksykalnymi i gramatycznymi j2, ktre pozornie nie stanowi bezporednich odpowiednikw rodkw jzykowych uytych w tekcie j1,
poniewa nie s dosowne. Na przykad, w czasach PRL-u istniay dwa odpowiedniki terminu gospodarka nakazowo-rozdzielcza: lansowany w kraju dosowny przekad a directive-distributive economy oraz tpiony w kraju, ale stosowany na zachodzie odpowiednik zrozumiay dla anglojzycznego ekonomisty: a centrally-planned
economy. Zauwamy, e ten drugi ekwiwalent odsania zarazem istot gospodarki
socjalistycznej.
To samo dotyczy przyswojonych przez nosicieli j1 i j2 wzorcw tekstowych,
ktre umoliwiaj im sprawne tworzenie i odbieranie tekstw, a ktre nazywa si
scenariuszami, schematami (scenami), planami, czy skryptami (por. rozdzia 2).
Wsplna wiedza, jak rwnie ramy, scenariusze, schematy i plany, charakterystyczne dla tekstw tworzonych w j1 i w j2, s czynnikami, ktre wywieraj
wpyw na formowanie tekstu przekadu, midzy innymi na wyraenie w nim zamiaru komunikacyjnego nadawcy inicjalnego oraz na przyjcie cigu znakowego
jako tekstu przez odbiorc wtrnego. Tymi kwestiami zajmiemy si pokrtce.
Wyraenie zamiaru komunikacyjnego
Midzy zamiarem komunikacyjnym a tekstem zachodz rne korelacje. Pytanie, ktre stawia J. Austin (1962): How to do things with words? stosuje si nie
tylko do aktw mowy, ale rwnie do sposobw ich wyraania. Wypowiedzi mog
bowiem z jednej strony przybra posta wysoce skonwencjonalizowan (np. formuy pozdrowie), przy ktrej ze wzgldu na format i tre trudno dopatrzy si ukrytych intencji, albo te mog zawiera podteksty, jak to bywa w przypadku utworw

29

satyrycznych lub wieloznacznych i wielowarstwowych tekstw politycznych, np.

nadawany w latach 1990-ych program telewizyjny Polskie ZOO. W kadym jednak przypadku tekst cechuje jaki zamiar komunikacyjny, ktry autor wyraa liczc
si z wiedz potencjalnych odbiorcw, stosujc pewien plan dziaania i okrelon
form jzykow. Oczywicie bywaj przypadki zamierzonej przez nadawc dwuznacznoci, ktr odpowiednio przygotowany odbiorca jest w stanie rozwika. Na
przykad, Podre Guliwera J. Swifta w pierwotnym zamierzeniu autora stanowiy
satyr polityczn na stosunki spoeczne panujce w Anglii na pocztku XVIII
wieku, a nastpnie zostay przerobione (adaptowane) na powie dla dzieci i modziey. Nigdy te nie ma pewnoci, czy przy odbiorze przekadu nie powstan nieporozumienia, ale zjawisko to wystpuje w kadym procesie komunikacji, jednoi dwujzycznej.
Tekst przekadu powinien mwic przenonie odzwierciedla zamiar
komunikacyjny nadawcy inicjalnego. Zadanie tumacza polega wic na ocenie zamiaru komunikacyjnego nadawcy i sposobu jego realizacji w tekcie oryginau,
a nastpnie na takim wyraeniu intencji nadawcy w tekcie przekadu, aby odbiorca
finalny odczyta z niego to, co nadawca inicjalny mia na myli.
Przyjcie cigu znakowego jako tekstu przez odbiorc finalnego
Cig znakowy, wyraajcy okrelony zamiar komunikacyjny, musi by potraktowany przez odbiorc finalnego jako tekst w tym sensie, e adresat powinien
by w stanie wydoby jego tre. Odnonie do formy, odbiorca powinien by
w stanie wycign wnioski co do tego, jaki rodzaj tekstu nadawca obra jako nonik
do przekazania informacji. A. Neubert (1985) oczekuje od tumacza, e pozna
normy akceptowalnoci stosowane do danego typu tekstw w j2 i zastosuje je w tumaczeniu. Normy takie zale od rodzaju tekstw, np. teksty ustawowe musz by
formuowane w sposb moliwie jednoznaczny i s wysoce skonwencjonalizowane.
Cae pokolenia tumaczy borykaj si z problemem, jak uczyni swoje teksty
przekadw akceptowalne dla odbiorcw j2, ktrzy z natury rzeczy nie znaj konwencji rzdzcych tworzeniem tekstw j1 i negatywnie reaguj na tumaczenie dosowne.
Zasada wspdziaania, sformuowana przez H.P. Gricea (1975) (zob. rozdz. 2)
obowizuje zarwno nadawc jak i odbiorc. Nadawca tworzy bowiem tekst zakadajc, e znajdzie si adresat, ktry przyjmie tekst jako ofert wsppracy komunikacyjnej. Od odbiorcy natomiast oczekuje si, e okae gotowo odszyfrowania
tekstu bez wzgldu na odlego w czasie i przestrzeni dzielc go od sytuacji, w jakiej powsta orygina.
Maksymy H.P. Gricea (1975: 45 i n.) w peni stosuj si do tumaczenia.
Z maksymy iloci (1975: 45) wynika postulat, aby tumacz liczy si ze stanem
wiedzy jzykowej i pozajzykowej odbiorcw, jeeli idzie o informatywno tekstu
przekadu. Jeeli j1 i j2 dysponuj podobnymi ramami poznawczymi i interakcyjnymi, ingerencje ze strony tumacza ogranicz si do minimum. Natomiast w przypadku, gdy czonkowie spoecznoci j2 nie dysponuj podobn wiedz, co czonkowie

30

j1, tumacz powinien wbudowa w tekst odpowiednie komentarze, zastosowa parafraz lub w razie potrzeby skrci tekst, czyli zastosowa jego kompresj. Konieczno dokonania parafrazy pojawia si np., gdy trzeba wyjani realia specyficzne dla ycia kulturalnego, gospodarczego czy politycznego j1, nieznane lub nienazwane w j2. Takie dziaania tumacza wynikaj z potrzeby dostosowania si do
przyzwyczaje komunikacyjnych odbiorcw j2.
Z maksymy jakoci H.P. Gricea (1975: 46), dotyczcej wymogu mwienia
prawdy, wynika dla tumacza szczeglny postulat: ma on zachowa nie tyle prawd
obiektywn, ile prawd tekstu rdowego (por. A. Neubert 1985: 129). Ale i ten
postulat realizuje si w zalenoci od rodzaju tekstu. Na przykad, w tekstach informatywnych tumacz powinien poprawi ewidentne bdy. Z kolei, kiedy dwuznaczno zostaa zamierzona przez autora tekstu, tumacz powinien dy do jej odtworzenia w tekcie przekadu i unika spaszczenia znaczenia tekstu do wybranego
przez siebie sensu. Wierno oryginaowi osiga si przez zachowanie globalnej
funkcji tekstu i wyprowadzenie z tej perspektywy prawd niszego rzdu.
Stosujc maksym relewancji H.P. Gricea (1975), tumacz ma odtworzy
w przekadzie sie zwizkw sensu, ktra odpowiada zrnicowaniu pod tym wzgldem tekstu j1.
I wreszcie maksyma sposobu H.P. Gricea (1975), ktra nakazuje mwi jasno
i krtko, w zastosowaniu do tumaczenia oznacza, e porednik jzykowy powinien
w zasadzie odtworzy stopie jasnoci i jednoznacznoci, jaki charakteryzowa
orygina. Dotyczy to rwnie takich tekstw, ktrych autor wiadomie odstpuje od
klarownoci i jednoznacznoci. Tumacz nie jest powoany do poprawiania autora
w tym wzgldzie.
Ale to nie wyczerpuje caego zagadnienia. Tumacz powinien ponadto liczy si
z wymogami, jakie stawia si podobnym tekstom w j2. Jasno ilustruj to przykady
rwnolegych tekstw angielskich i francuskich, ktre powstay w dwujzycznej
Kanadzie, np. dwie rne wersje hymnu narodowego Kanady; teksty ogosze,
w ktrych zastosowano rnice si konwencje tekstowe itp.
Sytuacja komunikacyjna
Wanym czynnikiem wpywajcym na formuowanie tekstu s warunki, w jakich przebiega wymiana informacji. Ostatecznym rdem wszelkich modyfikacji,
jakich naley dokona w tekcie, jest dwufazowo procesu translacji (por. O. Kade
1980: 124 i n.). Faza pierwsza przebiega zazwyczaj w jednej sytuacji komunikacyjnej, w ktrej tekst j1 wystpuje w bezporedniej komunikacji jednojzycznej
w spoecznoci mwicej j1. Z kolei w fazie drugiej tumacz tworzy tekst przekadu
dla odbiorcy finalnego (konkretnego albo hipotetycznego), ktry dziaa w sytuacji
komunikacyjnej z reguy rnicej si od sytuacji, w jakiej powsta orygina. Uyam okrelenia zazwyczaj i z reguy, aby uwzgldni pewne szczeglne przypadki. Jeden z nich to np. sytuacja, gdy nadawca inicjalny i odbiorca finalny s fizycznie obecni w trakcie tumaczenia (jak to bywa przy tumaczeniu ustnym), ale
nawet wtedy reprezentuj oni odmienne wiaty choby z uwagi na uyty jzyk

31

i rodowisko, ktre reprezentuj. Bywaj rwnie teksty tworzone w j1 wycznie

z myl o odbiorcy j2, np. materiay propagandowe przeznaczone dla odbiorcw zagranicznych, czego przykadem jest amerykaskie pismo Dialogue, ukazujce si
w Polsce pod nazw Ameryka. W rzeczywistoci periodyki takie zawieraj teksty
wyrastajce z okrelonej sytuacji spoecznej, gospodarczej i politycznej, ktr chce
si pokaza odbiorcom z innej spoecznoci jzykowo-komunikacyjnej, a wic tumaczc trzeba je odpowiednio zinterpretowa i wyrazi w j2.
Znajomo sytuacji obejmuje znajomo partnerw komunikacyjnych, rodka
komunikacji oraz w odpowiednim zakresie orientacj co do warunkw spoecznych
skadajcych si na sytuacj materialn i ideologiczn, w ktrej bytuj ludzie nalecy do rnych wsplnot jzykowych. Konkretna sytuacja tworzenia tekstu j1
i tworzenia przekadu to tylko niewielki fragment ogromnej i zoonej caoci, stanowicej kontekst spoeczny, gospodarczy i kulturowy w jego realizacji czasowoprzestrzennej.
A. Neubert (l985: 67) lapidarnie stwierdza, e sytuacyjno gwarantuje przekadalno. Aby tumaczenie udao si, musz zaistnie okolicznoci, w ktrych
stanowi ono podany cel komunikacyjny. Z chwil gdy nadawca, potencjalny odbiorca lub tumacz dojd do wniosku, e tumaczenie moe okaza si przydatne,
interesujce lub nawet zabawne, mog oni zainicjowa rozwizanie problemu.
Dziki takiemu postawieniu sprawy A. Neubert pokazuje bezsensowno pozornych
przykadw nieprzekadalnoci, rozwaanych w oderwaniu od rzeczywistoci. Mwi
si wic, e dziea na temat teorii wzgldnoci nie da si przeoy na jzyk aborygenw australijskich. Oczywicie! Ale te nie ma takiej potrzeby. Podobnie nie zachodzi potrzeba tumaczenia na jzyk obcy wiadomoci o sprawach specyficznie
miejscowych. A mwic oglniej, musi istnie jaka minimalna nawet wsplna
baza wiedzy i jaki interes spoeczny albo indywidualny aby powstaa podstawa
do podjcia dziaa translacyjnych.
Tekst jako nonik informacji a teksty paralelne
Tekst powinien wnosi jaki element nowoci do zasobu wiedzy odbiorcy,
o czym go pouczy, tj. ma by informatywny. Informatywno tekstu przekadu
okrela si jako stopie, w jakim jego odbiorca jest w stanie zmniejszy swoj niepewno co do zaistnienia pewnych zdarze, dziaa czy procesw, stwierdzonych
uprzednio w kontekcie spoecznoci j1.
W podobnych sytuacjach komunikacyjnych pojawiaj si paralelne teksty j1 i j2
o analogicznej informatywnoci, w zwizku z okrelonymi potrzebami spoecznymi,
np. w sferze administracji pastwowej wydaje si zarzdzenia, w obrocie
handlowym zawiera si umowy, wymienia korespondencj handlow, teatry wydaj
programy repertuarowe, lekarze pisz doniesienia kliniczne itp.
Tekst przekadu powstaje rwnolegle do tekstu rdowego. Co wicej, musi on
konkurowa z oryginalnymi tekstami j2 w nowej sytuacji komunikacyjnej,
podane wic jest, aby w miar moliwoci upodobni si do nich pod wzgldem

32

informatywnoci. Standardy informatywnoci moe tumacz okreli analizujc

paralelne materiay tekstowe j2 (A. Neubert 1985).
Nowo tworzonego tekstu przekadu ley w tym, e odbiorcy przekadu dysponuj innym zasobem wiedzy ni odbiorcy oryginau i inaczej interpretuj, co jest
wane, a co pozostaje drugorzdne. Nie jest to wic tylko kwestia rnic jzykowych czy braku ekwiwalentnych terminw.
Liczc si ze stanem wiedzy odbiorcy finalnego porednik jzykowy staje si
interpretatorem oryginau: zmienia jego profil informacyjny przy przekadzie, stosuje przypiski, wyjaniajce parafrazy, komentarze w nawiasach, opuszcza pewne
partie tekstu. Osiga dziki temu podstawowy cel: umoliwia odbiorcy przekadu
zrozumienie globalnego sensu tekstu.
Tekst spjny
Dostosowujc tekst przekadu do przewidywanego (zaoonego) zasobu wiedzy
odbiorcy j2, tumacz dokonuje odpowiednich zmian poszczeglnych informacji.
Aby jednak mg uwiadomi sobie globalny sens tekstu, tumacz musi nawiza do
waciwej ramy j2, w jakiej mierze odpowiadajcej ramie poznawczej lub
interakcyjnej j1. Idzie o to, aby elementy tekstu j2 byy ze sob powizane
tematycznie, aby osign cigo sensu, analogiczn do tej, ktra cechowaa tekst
oryginau. Z natury rzeczy wyklucza to dosowno tumaczenia.
Cigo sensu (po angielsku coherence) wynika ze struktur znaczeniowych,
lecych u podstaw danego tekstu. Jej wyrazem jzykowym jest natomiast spjno
tekstowa uzyskiwana przez odpowiedni dobr rodkw leksykalnych i skadniowych, ktre ukadaj si wedug okrelonych wzorw (co po angielsku nazywa si
cohesion). Tumacz musi zna mechanizmy spjnociowe tekstu j1, aby je naleycie
zinterpretowa. Musi te mie szczegow znajomo skomplikowanego systemu
zwizkw spjnociowych j2, aby przy tumaczeniu wbudowa w tekst przekadu
odpowiednie sygnay spjnoci. W przeciwnym bowiem razie wynik jego pracy
okae si niezadowalajcy. W praktyce czsto widzi si tumaczenia, ktre wprawdzie zachoway pewn cigo sensu, a wic odtwarzaj w jakim stopniu sie
zwizkw znaczeniowych wystpujcych w tekcie oryginau, ale brzmi le, poniewa pojawiy si w nich obce zwizki wyrazowe, przekalkowane z tekstu rdowego, np. w preambule do Konstytucji RP z 1997 roku nie wolno dosownie
przeoy na jzyk angielski terminu zasada pomocniczoci jako the principle of
aiding (jak to uczyniono w przekadzie wydanym przez Sejm Publishing Office
w roku 1997), ale trzeba wprowadzi oglnie przyjte okrelenie the principle of
subsidiarity.
W rozdziale tym omwilimy mechanizmy tworzenia tekstu przekadu. Temat
ten bdziemy kontynuowa w rozdziale 5.

33

ZADANIA DO JEDNOSTKI DYDAKTYCZNEJ 4

I. Prosz zwile odpowiedzie na nastpujce pytania:

Jak przejawiaj si rne sposoby ujmowania dowiadczenia spoecznego
w tekstach rdowych i w tekstach przekadu?
Jakie czynniki uwzgldnia tumacz dobierajc tre i form przekadu?
Co wynika dla tumacza z maksymy iloci H.P. Gricea?
Czyj prawd powinien zachowa tumacz w przekadzie i jak tego dokonuje?
Co wynika dla tumacza z maksymy sposobu H.P. Gricea?
Dlaczego dwufazowo procesu tumaczenia wpywa na modyfikowanie
tekstu przekadu w porwnaniu z oryginaem?
Co skada si na znajomo sytuacji komunikacyjnej przez tumacza?
Co to znaczy, e sytuacyjno gwarantuje przekadalno wedug
A. Neuberta (1985)?
Co to s teksty paralelne i jak tumacz korzysta z nich przy tumaczeniu?
Co skada si na spjno tekstu rdowego i tekstu przekadu?
II. Prosz uzupeni twierdzenia zawarte w kolumnie pierwszej odpowiednimi
fragmentami tekstu z kolumny drugiej przez zaznaczenie waciwego numeru w nawiasie:
Dc do wyraenia w przekadzie 1. cigo sensu i uycie odpowiednich
zamiaru komunikacyjnego nadawcy rodkw leksykalnych i skadniowych.
tumacz analizuje (1, 2, 3, 4, 5, 6)
Z maksymy iloci H.P. Gricea
(1975) wynika dla tumacza
postulat, aby (1, 2, 3, 4, 5, 6)

2. powstaj w podobnych sytuacjach komunikacyjnych i maj podobn informatywno.

Tumacz powinien zachowa w

przekadzie prawd
(1, 2, 3, 4, 5, 6)

3. odtworzy w przekadzie stopie jasnoci

i jednoznacznoci, jaki charakteryzowa tekst
rdowy.

Z maksymy sposobu H.P. Gricea

(1975) wynika dla tumacza
postulat, aby (1, 2, 3, 4, 5, 6)

4. wyraon przez autora w tekcie rdowym.

Teksty paralelne charakteryzuje to,

e (1, 2, 3, 4, 5, 6)

5. liczy si ze stanem wiedzy jzykowej

i pozajzykowej odbiorcw finalnych, a w
przypadku deficytu takiej wiedzy, wbudowa
komentarz, parafrazowa tekst itp.

34

Na spjno tekstu skadaj si

(1, 2, 3, 4, 5, 6)

6. tre i form tekstu j1, eby dostosowa

tworzony przekad pod wzgldem formy
i treci tak, aby z jednej strony odzwierciedla
intencje nadawcy, a z drugiej uwzgldnia odbiorc finalnego, jego wiedz, oczekiwania itp.

III. Z ycia wzite...

W programie telewizyjnym Kropka nad i z 13 padziernika 1999 roku B.L.
powoaa si na rekordy sportowe, mwic skok 180 metrw wzwy i 2 i p metra
w dal. Podkrel ewidentny bd w tym tekcie, ktry tumacz ma prawo (i obowizek) skorygowa.
Przytoczony poniej fakt z lat osiemdziesitych jest autentyczny, cho ze zrozumiaych powodw zmieniona zostaa nazwa przedsibiorstwa. Ot firma Szwaczka przygotowaa dla agencji reklamowej polsk wersj projektu sloganu, ktry po
przetumaczeniu mia by rozpowszechniany w Anglii. Brzmia on: Kupujcie koszule Szwaczki!. Uzasadnij zwile, dlaczego dosowne tumaczenie zaproponowanego sloganu nie miaoby sensu i nie osignoby zamierzonego efektu komunikacyjnego.

35

5.

Poszukiwanie szczegowych wzorcw tekstowych.

Strategie translatorskie

Kontynuujc nasze rozwaania nad tworzeniem tekstu przekadu zajmiemy si

kwesti konwencjonalnych powiza tekstowych oraz pewnymi strategiami translatorskimi ukierunkowanymi na tworzenie przekadw.
Powizanie tekstu przekadu z wzorcami tekstowymi j1 i j2
Mwic lub piszc jestemy ograniczeni w naszych wyborach rodkw jzykowych sposobami uycia jzyka, przyjtymi w danej spoecznoci komunikacyjnej.
Na znajomo jzyka skada si, midzy innymi, znajomo konwencji tekstowych.
Zwizek zachodzcy midzy danym tekstem a innymi relewantnymi materiaami
tekstowymi, napotkanymi w przeszoci, okrela si jako intertekstowo
(R. de Beaugrande/ U. Dressler 1981: 182 i n.). Idzie o oglny efekt tekstu, na
ktrego osignicie skada si szereg czynnikw, jak rwnie o globaln jego
zgodno z tekstami paralelnymi. Intertekstowo stanowi t waciwo tekstu,
ktra zapewnia jedno metody i celu w komunikacji.
Intertekstowo przybiera szczegln form w przypadku tumaczenia. Tumacz
poredniczy midzy dwiema konwencjami tekstowymi. Tekst tumaczenia stoi
bowiem w podwjnej relacji intertekstowej. Z jednej strony wie si z konwencjami tekstowymi j1, poniewa u jego rde ley tekst oryginau zanurzony w praktyce komunikacyjnej j1. Z drugiej za strony, tekst przekadu wchodzi w relacje
intertekstowe z innymi oryginalnymi tekstami j2, ktre nawizuj do dziaa komunikacyjnych odbiorcw finalnych. Z natury rzeczy odbiorcy ci nie s w stanie rozpozna i oceni intertekstowoci tekstu rdowego. Interesuje ich natomiast tekst
przekadu i wykorzystanie go do wasnych potrzeb komunikacyjnych.
Stajc wobec tych dwch rnych tendencji, tumacz dy do upodobnienia
swego utworu do oryginalnych tekstw j2, ale rzadko kiedy udaje mu si cakowicie
oderwa od intertekstowoci j1. Stopie skonwencjonalizowania tekstw jest, oczywicie, rny, np. teksty naukowe j1 i j2 maj zazwyczaj wicej cech wsplnych ni
teksty poetyckie, przy ktrych na plan pierwszy wysuwa si oryginalno formy.
Konwencje tekstowe s do elastyczne, dziki czemu autor tekstu a w lad za
nim tumacz moe dostosowa tworzony tekst do swych specyficznych potrzeb
powstajcych w okrelonych okolicznociach. Wzory tekstowe j1 przenikaj do j2
w wyniku intensywnej dziaalnoci przekadowej, co staje si szczeglnie widoczne
przy midzynarodowym przepywie informacji technicznej.
Prototypy tekstw
Konwencje tekstowe stanowi pewien rodzaj praktyki komunikacyjnej przebiegajcej w podobnych kontekstach spoecznych. Dugotrwae wspdziaanie komunikacyjne przybiera charakter prototypowych kontaktw, dziki ktrym wy-

36

ksztacaj si przyjte intersubiektywnie wzory tekstowe, w praktyce realizowane

jako konkretne teksty. Poszczeglne teksty przedstawiaj wic na poziomie indywidualnym i subiektywnym to, co skdind magazynowane jest na poziomie obiektywnym i oglnym. Nawet najbardziej unikalny tekst realizuje potencja tworzenia
tekstw danej spoecznoci.
Prototyp jest pewn abstrakcj. Prototyp i konkretny tekst maj wsplne pewne
cechy, ktre s istotne z punktu widzenia komunikacji. Prototyp czy w sobie
wikszo takich cech, cho niekoniecznie wszystkie cechy wystpujce w konkretnie zrealizowanych tekstach. Konkretny tekst moe przejawia tylko niektre cechy
przypisywane prototypowi.
Ta elastyczno prototypu i zrealizowanych tekstw wynika z historycznego
charakteru wszelkiej typologii tekstw. Mamy bowiem do czynienia ze zmieniajcymi si z czasem potrzebami spoecznymi i towarzyszcymi im zmianami w stosunkach komunikacyjnych. Zagadnieniom tym warto si przyjrze z uwagi na to, e
rzutuj na dziaania translacyjne.
A. Neubert, ktry wiele uwagi powici tekstowym aspektom tumaczenia
(1985; take A. Neubert, G.M. Shreve 1992), uwaa, e tradycyjnie wyrniane typy
aktualnych wymogw i zoony system prototypw, czyli modeli typw tekstw,
skadaj si na spoeczne sposoby komunikacji. Funkcja i forma tekstowa pozostaj
nierozdzielne.
Prototypowe superstruktury odzwierciedlaj, zdaniem A. Neuberta (1985), zarwno ujednolicenie jak i rnorodno dyskursu w okrelonych warunkach spoecznych w danej spoecznoci komunikacyjnej. Co wicej, analiza materiaw tekstowych ujawnia, e w rzeczywistoci nie zauwaa si jakiego wyranego systemu
typw tekstw, podatnego na jasn hierarchiczn klasyfikacj. Mona oczywicie
wyodrbni pewn ilo cech waciwych danemu typowi tekstw. Na przykad,
podrczniki cechuj intencje pedagogiczne, ktre naley realizowa stopniowo, aby
przekaza pewien zasb wiedzy z jakiej dziedziny osobom w ni nie wprowadzonym. Wtpliw jednak rzecz jest to, czy wyrnienie tych cech uzasadnia utworzenie prototypu podrcznik z tej racji, e podrcznikw uywa si na rnych poziomach ksztacenia dzieci i dorosych, w rnych specjalnociach. Okrelenie materiau tekstowego jako podrcznika pozwoli tumaczowi tylko najoglniej zorientowa si co do charakteru tekstu. Dla potrzeb translatorskich uyteczne okazuj si
wzory bardziej szczegowe, uwzgldniajce wszystkie podstawowe czynniki wystpujce w procesie komunikacji.
Konieczne staje si uwzgldnienie bardziej szczegowych parametrw. Kluczowym problemem jest bowiem wybr kryteriw i okrelenie czynnikw, ktre by
uwydatniay rnorodno praktyki komunikacyjnej. Wydaje si, e propozycja
A. Neuberta spenia ten warunek. Wedug jego koncepcji na praktyk komunikacyjn skadaj si tekstowe realizacje zamiarw komunikacyjnych uwzgldniajce zakres akceptabilnoci, w odniesieniu do klas sytuacji i potrzeb informacji oraz
w oparciu o wzorce cigoci sensu, realizowane okrelonymi rodkami, ktre su
do osignicia spjnoci tekstu. Tak rozumian praktyk komunikacyjn charakteryzuj powtarzajce si intertekstowo prototypy. Prototypy z natury rzeczy s o wiele

37

bardziej zrnicowane ni jakiekolwiek etykiety proponowane w ramach oglnej

typologii tekstw (o ktrej bdzie mowa w rozdziale 6). Zreszt te wanie czynniki
warunkuj tworzenie tekstu i przyczyniaj si do zaistnienia tzw. tekstowoci. Co
wicej, teksty prototypowe wykazuj rwnie typowe ukady wsplnej wiedzy przejawiajcej si w odpowiednich wyborach spord ram, scenariuszy, schematw
i planw.
Jakie std wnioski mona wycign dla potrzeb translacji? Ot tumacz,
przystpujc do analizy jakiego tekstu, szuka dyferencjau jzykowego, zdolnego
do skoordynowania czynnikw wystpujcych w procesie tumaczenia. Ma on do
czynienia z konkretnym tekstem, utworem jednorazowym, ktry stanowi element
danego wydarzenia komunikacyjnego. Aby jednak speni swoj funkcj, tekst taki
musi w jakim stopniu odpowiada normom spoecznym, ktre okrelaj sposoby
porozumiewania si w okrelonych okolicznociach, w stosunkach midzy partnerami o okrelonych zamiarach, oczekiwaniach itp. Midzy minionym dowiadczeniem a przyszymi planami komunikacyjnymi funkcjonuje tekst prototypowy, trafnie
nazwany superstruktur, ktra daje oglny przegld tego, co zostao powiedziane,
przez kogo i do kogo, kiedy i gdzie w komunikacji.
Ostatecznie okazuje si, e uoglniajca analiza systemowa, nawizujca do
tradycyjnych typw tekstw, oraz uszczegowiajca analiza prototypowa wedug
parametrw komunikacyjnych wzajemnie uzupeniaj si. Pierwsza suy do wstpnej oceny typu tekstu, druga natomiast dostarcza szczegowych danych, w oparciu
o ktre tworzy si tekst przekadu, modelujc go zgodnie z wymogami prototypu
tekstowego j2, ktry stanowi elastyczny odpowiednik prototypu tekstowego j1,
wpywajcego na orygina. Tumacz dokonuje wic szczegowej oceny poszczeglnych czynnikw komunikacyjnych i ich relatywnej wagi w stosunku do odpowiedniego prototypu j2. Pozwala mu to unikn kopiowania tekstu j1 z jego pseudotypologicznymi cechami, jak rwnie chroni go przed popadniciem w drug
skrajno w postaci utworzenia sztampowego tworu j2 o minimalnej oryginalnoci.
Strategie translatorskie
Piszc o komunikacji jzykowej zwrcilimy uwag na rol, jak odgrywaj
strategie komunikacyjne stosowane przez mwcw-suchaczy w procesie porozumiewania si (zob. rozdzia 2.). Rwnie tumacz stosuje pewne potencjalnie wiadome plany rozwizywania tego, co uwaa za przeszkod uniemoliwiajc mu wykonanie okrelonego zadania komunikacyjnego.
Strategie stosowane przez tumaczy przy osiganiu zarwno celw czstkowych
jak i ostatecznych translacji s mao zbadane. Zasuguj one na baczn uwag nie
tylko ze wzgldw czysto poznawczych (obrazuj bowiem procesy zachodzce
w umyle tumacza), ale rwnie z praktycznego punktu widzenia, bo mog okaza
si przydatne przy nauczaniu tumaczenia. W tym drugim przypadku idzie o wskazanie w trakcie szkolenia tumaczy optymalnych sposobw rozwizywania problemw, z jakimi styka si tumacz.

38

O sposobach rozwizywania problemw translacyjnych pisze si najczciej

w oparciu o pojcia i modele lingwistyczne. Na przykad R.K. Minjar-Bieoruczew
(1980) stwierdza, e tumacz rozwizuje trudnoci przekadowe stosujc pewne
chwyty oparte na transformacjach leksykalno-semantycznych, przy ktrych zachowuje si t sam tre mimo zastosowania innych rodkw jzykowych. Do takich chwytw translatorskich naley tumaczenie opisowe, gdy w jzyku przekadu
nie wystpuje odpowiedni termin; konkretyzacja poj (np. jarzyny marchewka,
pietruszka, por), jej odwrotno, tj. uoglnienie poj (np. kurka, podgrzybek, malak = ang. edible fungi albo mushrooms).
W badaniach empirycznych obserwuje si dziaania tumaczy i rekonstruuje ich
posunicia. Idzie o to, aby nie ogranicza si do porwnywania tekstu przekadu
i tekstu rdowego, ale uwzgldni wersje porednie (w formie poprawek wprowadzonych w tekcie) oraz nagrany komentarz na bieco badanych osb, ich gone
mylenie i wypowiadane uwagi, co przebiega bardziej naturalnie, gdy w trakcie eksperymentu dany tekst tumacz razem dwie osoby.
H.P. Krings (1986) zwraca uwag na fakt, e w trakcie tumaczenia zazwyczaj
po fazie szybkiego postpu bez wikszych przeszkd, pojawia si faza zablokowania, spowodowanego trudnociami, ktre tumacz moe przezwyciy tylko dokadajc specjalnych stara. W takiej sytuacji tumacz stosuje szereg posuni ukierunkowanych na rozwizanie zaistniaego problemu. Strategie translatorskie stanowi potencjalnie wiadome plany tumacza zmierzajce do rozwizania konkretnych
problemw w ramach konkretnego zadania wykonania tumaczenia. W zalenoci
od skali problemu wyrnia si makrostrategie i mikrostrategie w trzech fazach tumaczenia: wstpnej, waciwej i nastpczej.
Na przykad, po wstpnym przeczytaniu tekstu osoby biorce udzia w eksperymencie obieray albo strategi sukcesywnego opracowywania tekstu, przechodzc
od szczegw do rozumienia globalnego, albo strategi odciajc, tj. wychodzc od globalnego rozumienia tekstu, wyjaniay z kolei w miar potrzeby kwestie
szczegowe (H.P. Krings 1986: 179).
W czasie odbioru tekstu rdowego wystpuje szereg mikrostrategii, wrd
ktrych centralne miejsce zajmuje wyciganie wnioskw co do znaczenia poszczeglnych partii tekstu. Tumacz stawia pewne hipotezy czerpic ze swej wiedzy jzykowej i pozajzykowej oraz znajomoci konsytuacji, elastycznie czc ze sob rne przesanki.
W fazie waciwego rozumienia strategie ukierunkowane s na znalezienie
ekwiwalentnych wyrae w jzyku przekadu. Prbne rozwizania modyfikuje si
w miar uwzgldniania rnych czynnikw. Przy przekadzie na jzyk obcy dominuje strategia wyraania znaczenia partii tekstu rdowego innymi sowami, aby
zbliy si do poziomu, na ktrym atwiej jest przej do sformuowania w jzyku
docelowym (np. wykadnia ustaw = interpretacja ustaw = ang. interpretation of
laws). Jest to wwczas tumaczenie dwustopniowe: intra- i interjzykowe.
Faza poszukiwania i faza oceny ekwiwalentw nastpuj po sobie i wzajemnie
si uzupeniaj. Strategie oceniania to potencjalnie wiadome plany dla ustalenia

39

przydatnoci prbnych ekwiwalentw tumaczeniowych w ramach rozwizywania

jakiego problemu translacyjnego.
Strategiami oceniania o szerokim zasigu s maksymy dotyczce tumaczenia
wedug H.P. Kringsa (1986: 429 i n.). Ocena tumaczenia zaley od zasadniczych
zaoe, takich jak:

maksyma dosownoci (Nie odbiegaj zbyt daleko od oryginau!)

maksyma iloci (Rnice w objtoci tekstu przekadu i oryginau nie powinny przekracza 10 %!)

maksyma staoci terminologicznej (Uywaj konsekwentnie tego samego

okrelenia tej samej rzeczy!)

maksyma rnorodnoci (Nazywaj inaczej rzeczy rne!)

maksyma uycia terminu rodzimego a nie zapoyczonego

maksyma niepowtarzania ewidentnych bdw wystpujcych w oryginale.

Przy tumaczeniu na jzyk ojczysty przy doborze ekwiwalentw dziaa przede
wszystkim osd tumacza jako rodzimego nosiciela jzyka docelowego. Natomiast
przy tumaczeniu na jzyk obcy dominuje strategia: Zwr uwag na rnice znaczeniowe!. Obok niej dziaaj strategie zbadania akceptabilnoci, uwzgldnienia
punktu widzenia adresatw oraz wspomniane wyej maksymy tumaczenia.
Przy wyborze rozwiza translatorskich tumacz kieruje si strategiami decyzyjnymi. Moe okaza gotowo odstpienia od penego i adekwatnego tumaczenia,
stosujc strategi redukcyjn, albo dy do optymalnego wyniku, uporczywie poszukujc zadowalajcych ekwiwalentw. Przy tumaczeniu na jzyk ojczysty jedn ze
strategii redukcyjnych jest strategia wieloznacznoci. Przy tumaczeniu na jzyk obcy
dominuje strategia: Zauwa rnice znaczeniowe!.
Omawiana koncepcja H.P. Kringsa (1986) ma pewne walory praktyczne. Autor
ten pokazuje sposoby rozwizywania problemw stojcych przed tumaczem
w rnych fazach jego dziaania. Na tej podstawie mona by sformuowa szereg
instrukcji, ktre s na og powszechnie znane i stosowane. Wynikaj one z introspekcji, z obserwacji poczyna mwcw-suchaczy przy rozwizywaniu kwestii
skutecznej komunikacji jzykowej, w tym rwnie dziaa okrelanych jako tumaczenie naturalne.
Koncepcja strategii H.P. Kringsa w niewielkim tylko stopniu ujawnia niezwyk zoono dziaa mentalnych tumacza. Zauwamy, e dla bardziej abstrakcyjnych uj strategii translatorskich waciw drog pozostaje oderwanie si od
konkretw, od danych empirycznych i tworzenie modeli dziaa translatorskich,
przy wykorzystaniu wynikw bada psychologicznych i psycholingwistycznych.

40

ZADANIA DO JEDNOSTKI DYDAKTYCZNEJ 5

I. Prosz odpowiedzie na nastpujce pytania:

Co to jest intertekstowo i jak form przybiera ona w przypadku tumaczenia?
W jaki sposb prototypowe kontakty prowadz do wytworzenia si wzorcw
tekstowych?
Jakie s relacje midzy konkretnym tekstem a jego prototypem?
Dlaczego prototypy tekstowe s elastyczne?
Co wedug A. Neuberta obrazuje prototyp?
W jaki sposb tradycyjna klasyfikacja tekstw i analiza prototypowa uzupeniaj si wzajemnie w przypadku przekadw?
Czym s strategie translatorskie?
Jakie chwyty translatorskie wyrnia R.K. Minjar-Bieoruczew (1980)?
Jakie strategie translatorskie opisuje H.P. Krings (1986)? Podaj przykady!
Jakie maksymy translacyjne wyrnia H.P. Krings (1986) jako strategie
oceniania przekadw?
II. Prosz uzupeni twierdzenia zawarte w kolumnie pierwszej odpowiednimi
fragmentami tekstu z kolumny drugiej przez zaznaczenie waciwego numeru w nawiasie:
Tekst przekadu stoi w podwjnej relacji intertekstowej,
poniewa (1, 2, 3, 4, 5, 6)

1. pierwsza z nich suy do wstpnej oceny typu

tekstu, a druga dostarcza szczegowych danych do
modelowania przekadu zgodnie z konwencjami j2.

Prototyp i konkretny tekst maj

(1, 2, 3, 4, 5, 6)

2. potencjalnie wiadome plany rozwizywania

problemw translacyjnych w rnych fazach tumaczenia: odbioru tekstu j1, waciwego zrozumienia go, poszukiwania ekwiwalentw itd.

Prototyp jest modelem tekstowym (superstruktur) i obrazuje to (1, 2, 3, 4, 5, 6)

3. wie si z konwencjami tekstowymi j1 oraz

wchodzi w relacje intertekstowe z paralelnymi tekstami j2.

W przypadku przekadw tra- 4. wsplne pewne cechy, ktre s istotne pod

dycyjna klasyfikacja tekstw
wzgldem komunikacyjnym.
i analiza prototypowa wzajemnie uzupeniaj si, poniewa
(1, 2, 3, 4, 5, 6)

41

Strategie translatorskie s to
(1, 2, 3, 4, 5, 6)

5. wzgldna dosowno, analogiczna objto, stao terminologiczna, rnorodno przy oznaczaniu rzeczy rnych, uycie terminu rodzimego a nie
zapoyczonego, korygowanie ewidentnych bdw
autora.

H.P. Krings (1986) wyrnia

szereg maksym nalecych do
strategii oceniania przekadu:
(1, 2, 3, 4, 5, 6)

6. jak wyraa si intencj komunikacyjn w odpowiedni (akceptabilny) sposb, w pewnych typach

sytuacji, wobec okrelonych wymogw informatywnoci i z zachowaniem spjnoci; przejawia on
zarazem typowe ukady wiedzy dziki odpowiedniemu wyborowi z repertuaru ram, schematw
i scenariuszy.

III. Terminu maa konstytucja uywa si w Polsce na okrelenie aktu, ktry

reguluje na czas przejciowy organizacj i sposb funkcjonowania wadzy pastwowej. Na przykad, w ten sposb mwi si o ustawie konstytucyjnej z dnia 17
padziernika 1992 roku. Prosz wyrazi innymi sowami maa, aby doprowadzi
do angielskiego odpowiednika interim: ................... .....................

42

6.

Oglna klasyfikacja tekstw dla celw translacyjnych

Majc stale w pamici fakt, e ukad translacyjny stanowi cao wzajemnie

uwarunkowanych i powizanych czynnikw, zwrcimy baczniejsz uwag na jego
kluczowy element: tekst. Oglna klasyfikacja tekstw wedug cech istotnych z punktu
widzenia tumaczenia mogaby okaza si pomocna przy ustalaniu zasad ekwiwalencji
przekadowej.
Tradycyjna klasyfikacja tekstw
Poszukujc takiej klasyfikacji tekstw, ktra okae si przydatna dla celw
translacyjnych, moemy wykorzysta powszechnie przyjte podziay. Tradycyjnie
dziea literackie przeciwstawia si wszelkim innym tekstom ze wzgldu na sposb
ich oddziaywania na odbiorc. Przy podziale tekstw na literackie i pozaliterackie
(informacyjne) przyjmuje si, e celem tumaczenia tekstu literackiego jest utworzenie w j2 utworu, ktry moe oddziaywa estetycznie na odbiorc finalnego. Ze
wzgldu na rne rodki wyrazu j1 i j2 takie przekady odbiegaj od moliwie najbliszej odpowiednioci znaczeniowej w stosunku do oryginau. Tekstami literackimi zajmujemy si tylko marginesowo, warto jednak wspomnie, e tumacz rozstrzyga, czy zachowa konwencje literackie j1, czy te przej do konwencji literackich j2. Jeeli dany rodzaj utworw nie jest znany w kulturze j2, wwczas tumaczenie dosowne moe stanowi innowacj i da pocztek nowej tradycji, np. limeryk pojawi si w literaturze polskiej w wyniku tumaczenia i naladowania utworw
pisanych w jzyku angielskim.
Istnieje wiele rodzajw tekstw specjalistycznych, a zagadnienia ich tumaczenia ujmowane s albo w kategoriach odpowiednich subjzykw (np. jzyk prawny i prawniczy, zob. B.Z. Kielar 1977), albo przez charakterystyk materiaw tekstowych (np. teksty ekonomiczne, medyczne, prawnicze itp.).
Zjawiska konwencjonalne wystpuj na rnych poziomach tekstu: leksykalnym,
gramatycznym, w strukturze tekstu (np. podzia na strofy), w ukadzie graficznym (np.
preambua i paragrafy w umowie midzynarodowej), w uyciu znakw przestankowych (np. wykrzyknik po nagwku w licie napisanym po polsku, a przecinek
w licie w jzyku angielskim). Konwencje pojawiaj si w rodzajach tekstw i ich
wariantach, np. protok jest tekstem, ktry okrela miejsce, czas i uczestnikw jakiego zdarzenia oraz jego przebieg, ale inn form przybiera protok z posiedzenia
komisji sejmowej, a inn protok z rozprawy sdowej, czy protok policyjny.
Przyjte konwencje speniaj szereg wanych funkcji. Przede wszystkim su
jako sygnay rozpoznawcze dla uczestnikw procesu komunikacji i wyzwalaj odpowiedni postaw oczekiwania, np. od tekstu referatu naukowego oczekuje si, e
bdzie rzeczowy; od tekstu, ktry konferansjer wypowiada na imprezie artystycznej
e bdzie dowcipny itp. Stanowi rwnie sygna wskazujcy na to, jak rozumie
tekst, np. zwrot jedyny i najlepszy w tekcie reklamowym traktuje si jako rodek

43

oddziaywania na potencjalnego klienta, a nie obiektywny wskanik istnienia i miar

rzeczywistej jakoci.
Zauwamy, e badania z zakresu stylistyki podchodz do tekstu z punktu widzenia wyboru rodkw jzykowych z rnych poziomw jzyka w celu spenienia
okrelonych funkcji. Przy analizie stylistycznej stawia si przede wszystkim pytania:
Jaki to jest tekst? Jakie dziaanie komunikacyjne powinno si realizowa danym
tekstem? Aby odpowiedzie na te pytania, konieczna jest znajomo konwencjonalnych sytuacji uycia i moliwych waciwoci tekstw sucych okrelonemu celowi, to jest znajomo rnych stylw, np. styl potoczny, styl urzdowo-kancelaryjny, styl dziennikarski itd.
Szczeglnie interesujce okazuj si jednak te klasyfikacje tekstw, ktre na
plan pierwszy wysuwaj ich funkcj komunikacyjn i porozumiewajcych si ludzi,
o czym bdzie mowa poniej.
Typy tekstw wedug ich funkcji komunikacyjnych
i sposoby ich tumaczenia
Na podstawie dowiadcze stwierdza si, e z punktu widzenia funkcji komunikacyjnej nadawca tworzy tekst, aby:
przekaza wiedz o jakim przedmiocie, wiadomoci, opinie, pogldy, czyli
krtko mwic aby poinformowa;
wyrazi swoje myli, odczucia i pragnienia w utworze o walorach artystycznych, aby wywoa efekt estetyczny u odbiorcy;
pobudzi odbiorc pod wzgldem intelektualnym i uczuciowym do podjcia
okrelonych dziaa.
Myl t rozwija K. Reiss (1971, 1976, 1978), nawizujc do koncepcji trzech
podstawowych funkcji jzyka wedug K. Bhlera (1965), tj. przedstawiania, wyraania i apelu. Wprawdzie w kadym tekcie mog realizowa si wszystkie trzy
funkcje jzyka, jednak ktra z nich zazwyczaj dominuje, idzie bowiem albo
o przedstawienie wiata, albo o wzbogacenie wiata przez twrcze uycie jzyka przy komponowaniu dziea o walorach artystycznych, albo te o dziaanie nastawione na zmian wiata. Wanie w utrzymaniu tej samej hierarchii funkcji jzykowych w tekcie przekadu i oryginau upatruje K. Reiss aspektw istotnych dla
procesu tumaczenia.
Nawizujc do funkcji jzyka K. Reiss (1976: 10 i n.) wyrnia trzy grupy
tekstw:
a) Teksty przedstawieniowe, w ktrych dominuje funkcja przedstawieniowa
jzyka. Mog one informowa (np. sprawozdanie, ksika specjalistyczna), donosi
o czym (np. traktat, tekst filozoficzny), ustanawia co (np. tekst ustawowy,
umowa). Przy ich przekadzie idzie przede wszystkim o pene przedstawienie spraw
omwionych w tekcie.
b) Teksty ekspresywne, w ktrych dominuje funkcja ekspresywna jzyka,
podkrelaj sposb wyraania. Nie s one jednak rwnoznaczne z tekstami literackimi. Przy tworzeniu tekstu literackiego wykorzystuje si moliwoci wyraeniowe

44

jzyka, ale nie oznacza to, e przy komponowaniu takiego utworu punkt cikoci
spoczywa na ekspresywnoci, np. w powieci spoeczno-obyczajowej przewaa
funkcja przedstawieniowa; w felietonie zazwyczaj dominuje funkcja komunikacyjna, cho w przypadku, gdy jego przedmiotem jest omwienie koncertu lub przedstawienia teatralnego, na plan pierwszy moe wysun si funkcja przekazania informacji. Przy tumaczeniu tekstu ekspresywnego idzie o nadanie tekstowi przekadu analogicznie artystyczno-estetycznego ksztatu jak orygina, przy wykorzystaniu moliwoci wyraeniowych i skojarzeniowych przekadu.
c) Teksty apelatywne, ukierunkowane na funkcj apelu, maj oddziaywa na
pogldy (np. komentarze zawierajce ocen), wpywa na zachowanie odbiorcw
(np. materiay propagandowe), wywoa okrelon reakcj albo dziaanie (polemiki,
teksty reklamowe, teksty o tematyce religijno-misjonarskiej). Przy tumaczeniu tego
typu tekstw za inwariant (to jest to, co musi by zachowane w tumaczeniu) uwaa
si wywoanie takich samych impulsw zachowania u odbiorcw finalnych.
Ktra z wyrnionych wyej funkcji moe dominowa w caym tekcie albo
w jego czci.
Podejcie do typologii tekstw od strony realizowanych w nich funkcji jzykowych stanowi tylko pierwsz prb. Przytoczone przykady tekstw felietonw
i powieci spoeczno-obyczajowych pokazuj, e wystpowania formalnej przewagi
jednej z funkcji jzykowych nie mona uzna za rwnowane funkcji komunikacyjnej danego tekstu. A przecie nie ulega wtpliwoci, e przy tumaczeniu na plan
pierwszy wysuwa si funkcja komunikacyjna tekstu. Z tych wzgldw K. Reiss
(1978) uznaa za konieczne uwzgldnienie aspektw komunikacyjnych, tj. wprowadzenie do rozwaa takich czynnikw, jak nadawca, odbiorca i przedmiot, o ktrym
nadawca chce co donie odbiorcy tekstu. Z tego nowego punktu widzenia wyrnia trzy podstawowe typy tekstw.
Jeeli dominujcym elementem w tekcie okazuje si przedmiot (tre) wypowiedzi, wwczas tekst mona scharakteryzowa jako ukierunkowany przedmiotowo.
Pod wzgldem funkcji komunikacyjnej taki tekst naley do typu informatywnego.
Uwzgldniajc elementy komunikacyjne mona dalej wyrni typ tekstw
nastawionych na nadawc. Nadawca ocenia przedmiot komunikacji, projektuje
ksztat tekstu w sposb twrczy. Takie teksty ukierunkowane na wyraanie zalicza
si z punktu widzenia komunikacyjnego do typu tekstw ekspresywnych. Przekazuj one artystycznie uksztatowane treci i odznaczaj si komponentem estetycznym, ktry ma oddziaywa na wraliwo artystyczn i odczucia odbiorcw.
Trzeci grup stanowi teksty typu operatywnego. Teksty te s nastawione na
wywoanie okrelonego zachowania u odbiorcw, w zwizku z czym nadawca ocenia przedmiot i ksztatuje tekst w taki sposb, aby mg wywrze na odbiorcy zamierzony efekt, a wic przewiduje mobilizowanie sfery jego woli i decyzji. Czynnik
wezwania do dziaania odgrywa decydujc rol przy wyrnianiu tekstw typu
operatywnego. Apelatywne elementy jzykowe wystpuj wprawdzie w tekstach
okrelajcych sposb uycia jakiej rzeczy lub bdcych instrukcj obsugi urzdzenia technicznego, ale teksty takie informuj tylko o tym, jak uy dan rzecz, czy jak
posugiwa si danym urzdzeniem lub narzdziem. Brak w nich natomiast wezwa-

45

nia do uycia, czy do posugiwania si danym przedmiotem, dlatego te zalicza si

je do tekstw informatywnych.
Z punktu widzenia tumaczenia wany jest rwnie, zdaniem K. Reiss, typ
czwarty: teksty audio-medialne (1976: 15). Zostay one wyrnione z uwagi na kana przekazu (a wic czynnik pozajzykowy), taki jak radio, telewizja czy film, lub
powizanie tekstu z dodatkowymi czynnikami, np. z melodi tekst pieni, albo
z mimik i gestami osb wypowiadajcych tekst, jak w przypadku sztuki teatralnej.
Z kolei, konieczno zsynchronizowania dwiku z obrazem w filmie pociga za
sob z natury rzeczy konieczno dokonania daleko idcych adaptacji tekstu.
Teksty zaliczone do trzech podstawowych typw mog wystpowa jako zwyke
teksty pisane albo jako audio-medialne. Czwarty typ tekstw le mieci si
w podstawowej klasyfikacji, trzeba wic przyj, e jest to nadrzdny typ tekstw
(1978: 30).
Podsumowujc moemy stwierdzi, e w kadej wypowiedzi w zasadzie w gr
wchodz wszystkie trzy funkcje jzykowe i wszystkie trzy elementy komunikacji.
Dopiero przewaga ktrej z nich decyduje o typie tekstu i jego funkcji komunikacyjnej. Przewaga funkcji przedstawieniowej pozwala na wysunicie na plan
pierwszy przekazywania informacji jako funkcji tekstu. Przewaga funkcji wyraeniowej charakteryzuje teksty o walorach artystycznych i pozwala ograniczy si do
uznania twrczego uksztatowania treci jako funkcji tekstowej. Natomiast dominacja
funkcji apelu pozwala zwrci uwag na wywoanie pewnych impulsw zachowa.
O wyborze metody tumaczenia decyduje jednak w pierwszym rzdzie funkcja
komunikacyjna, jak ma spenia dany tekst. Notuje si wprawdzie pewne przypadki
graniczne (na przykad w instrukcji okrelajcej sposb uycia jakiego przedmiotu
przewaaj apelatywne elementy jzykowe, ale przekazuje si tylko informacj
umoliwiajc jego uycie), zazwyczaj jednak przewaga jzykowej funkcji przedstawieniowej towarzyszy przekazywaniu informacji, przewaga funkcji wyraeniowej czy si z tworzeniem tekstu o walorach estetycznych, a wysunicie na
plan pierwszy funkcji apelatywnej wie si z deniem do wyzwolenia pewnego
impulsu zachowa.
Opisana wyej klasyfikacja ma bardzo oglny charakter. Co wicej, w praktyce
spotyka si mieszane typy tekstw, w ktrych przejawia si wicej ni jedna
funkcja, np. satyra albo komedia to tekst zarazem ekspresywny i operatywny.
Opisane klasyfikacje su celom translacyjnym w trzech wariantach w zalenoci od funkcji tekstu rdowego i funkcji tekstu przekadu:
A.
Ogln zasad jest osignicie tumaczenia adekwatnego pod wzgldem intencji,
to jest przy zachowaniu analogicznej funkcji oryginau i przekadu. Tak wic przy
tumaczeniu tekstw informatywnych inwariant dotyczy treci. Idzie o przekazanie
spoecznoci j2 rzeczywistej lub fikcyjnej informacji. Przy tumaczeniu naley zachowa normy i zwyczaje jzyka przekadu. W przypadku rnic kulturowych
zastosowanie komentarzy objaniajcych pozwala na jasne wyraenie tego, co byo
domylnie zawarte w tekcie oryginau.

46

Przy tumaczeniu tekstw ekspresywnych idzie o udostpnienie spoecznoci j2

utworu proz lub wierszem. Sprawa polega wic na przekazaniu artystycznie
zorganizowanych treci, na odwzorowaniu w jzyku przekadu unikalnego charakteru tekstu j1, dlatego rodki leksykalne, skadniowe i stylistyczne powinny by tak
dobrane, aby zapewni indywidualny a zarazem ekspresywny charakter tekstu przekadu.
Przy tumaczeniu tekstw operatywnych dy si do utrzymania moliwoci
oddziaywania pozajzykowego, jakie mia orygina. Idzie wic o przekazanie treci
nastawionej na przekonanie odbiorcy i na uzyskanie zamierzonego odzewu z jego
strony. Wymaga to z natury rzeczy uwzgldnienia ta kulturowego i mentalnoci
odbiorcw j2.
Przyjmujc wic zaoenie, e przekad ma spenia tak sam funkcj jak
orygina, dopuszcza si zarazem niezachowanie zasad budowy tekstu j1 w takim
stopniu, aby dostosowa si do konwencji stylistycznych j2.
W zalenoci od rodzaju tekstu, tumacz odgrywa rne role (por. K. Reiss
1976: 86):
Tumaczc teksty informatywne, wchodzi jakby na miejsce autora oryginau
ze wzgldu na sw znajomo przedmiotu, ma bowiem nieograniczone moliwoci
uzupeniania zasobu wiedzy.
Przy tekstach ekspresywnych tumacz musi przede wszystkim zgbi artystyczne intencje autora, ktrego rola pozostaje pierwszoplanowa. Tumacz wystpuje wic obok autora oryginau i ma odtworzy jego dzieo w nowym jzyku. Im
wikszy kunszt i indywidualno przejawiay si w tekcie j1, tym bardziej subiektywny okae si przekad.
Przy tekstach operatywnych dominuje rola reprezentowania interesw odbiorcw tekstu w akcie komunikacji. Zadanie tumacza, ktry jest przecie osob znajc oba jzyki i obie kultury, polega na postawieniu si w pooeniu odbiorcw
tekstu j2, aby rozstrzygn, jak analogiczny efekt komunikacyjny wywoa u tych
odbiorcw, ktrzy mog rni si od odbiorcw oryginau pod wzgldem mentalnoci i warunkw ycia.
B.
Istniej jednak takie sytuacje, w ktrych odstpuje si od oglnej zasady zachowania w przekadzie funkcji komunikacyjnej, ktra jest analogiczna do funkcji
tekstu rdowego. Stosuje si wtedy metod tumaczenia adekwatnego pod wzgldem funkcji samego przekadu (K. Reiss 1976: 23 i n.). Dzieje si tak w przypadku
tzw. wtrnej funkcji tumaczenia, gdy tekst przekadu przyjmuje inn funkcj ni
orygina, np. tumaczenie dosowne zastosowane po to, aby z grubsza zilustrowa
rnice midzy j1 i j2 przy nauczaniu jzyka obcego; tumaczenie w formie streszczenia dla pokazania fabuy dziea literackiego; tumaczenie a zarazem streszczenie
artykuw prasowych jako materia do dalszego wykorzystania.
C.
Metod tumaczenia dostosowan do specyficznej funkcji samego przekadu
stosuje si rwnie przy zmienionym w porwnaniu z j1 krgu odbiorcw
w spoecznoci j2. Idzie o przerbki tekstu poczone z tumaczeniem, np. stworze-

47

nie uproszczonej wersji tekstu specjalistycznego dla laikw lub zmodyfikowanego

utworu nalecego do kanonu literatury wiatowej w taki sposb, aby go przystosowa dla modziey. W takich przypadkach mona powiedzie, e wystpuje w nich
trzeciorzdna funkcja tumaczenia. Dziaania skadowe takiego tumaczenia mona przedstawi jako adaptacj intralingwaln, ktra albo poprzedza tumaczenie, albo wtruje tumaczeniu.
Przedstawiona klasyfikacja tekstw wedug K. Reiss (1971, 1976, 1978) opiera
si na kryterium globalnie ujtej roli komunikacyjnej tekstw, polegajcej na
przekazaniu albo treci jako takiej (teksty informatywne), albo artystycznie zorganizowanej treci (teksty ekspresywne), bd te treci nastawionych na wywoanie zamierzonych zachowa u odbiorcw (teksty operatywne).
Klasyfikacj t mona wykorzysta, gdy rozpatruje si kwestie translacyjne
o wysokim stopniu uoglnienia. Uywajc tej klasyfikacji tumacz moe postawi
oglne pytania tyczce sposobu tumaczenia, a uzyskane odpowiedzi nosz charakter dyrektyw obwarowanych szeregiem zastrzee. Takie niezwykle upraszczajce
ujcie okazuje si wic niewystarczajce i musi by uzupenione danymi natury
jzykowej i sytuacyjnej. Przydatne natomiast okazuje si czenie oglnych uj ze
szczegowymi danymi uzyskanymi z tekstw paralelnych oraz z prototypw tekstowych, o ktrych bya mowa w rozdziale 5.
W tym miejscu zwrcimy jeszcze uwag na powizania midzy tekstami. Obok
tekstw prostych wystpuj teksty kompleksowe (np. w ramach powieci mog
wystpi rne rodzaje tekstw prostych, np. przepis kulinarny, nekrolog itp.) oraz
teksty dopeniajce, np. przepisy wykonawcze do ustawy, recenzja z ksiki,
parodia przemwienia, trawestacja, tj. korelat tekstu podstawowego, przedstawiajcy t sam tre w innej formie. Wiele takich utworw traci sw pierwotn funkcj
w spoecznoci j2, o ile nie jest tam znany tekst podstawowy, inne natomiast zachowuj swoj warto, np. recenzja z ksiki moe speni swoj rol komunikacyjn
nawet w oderwaniu od podstawowego dziea (por. K. Reiss/ H.J. Vermeer 1984: 180).

48

ZADANIA DO JEDNOSTKI DYDAKTYCZNEJ 6

I. Prosz odpowiedzie zwile na nastpujce pytania:

Jakie funkcje speniaj konwencje tekstowe w procesie porozumiewania si?
Jakie funkcje jzykowe, wyrnione przez K. Bhlera, mog by realizowane w tekcie?
Jak dzieli si teksty z punktu widzenia realizowanych w nich funkcji jzykowych?
Co jest gwnym elementem tekstw ukierunkowanych przedmiotowo?
Co charakteryzuje teksty ukierunkowane na wyraanie?
Na co nastawione s teksty typu operatywnego?
Wedug jakiego kryterium wyrnia si teksty audio-medialne?
Przy zaoeniu zachowania analogicznej funkcji przekadu i oryginau, jak
naley tumaczy teksty informatywne?
Jak ksztatuje si rola tumacza w zalenoci od rodzaju tumaczonego
tekstu?
Kiedy stosuje si metod tumaczenia adekwatnego pod wzgldem funkcji
samego przekadu?
II. Prosz uzupeni twierdzenia zawarte w kolumnie pierwszej odpowiednimi
fragmentami tekstu z kolumny drugiej przez zaznaczenie waciwego numeru w nawiasie:
Wedug Karla Bhlera teksty mog
realizowa nastpujce funkcje:
(1, 2, 3, 4, 5, 6)

1. na wywoanie okrelonego zachowania

odbiorcw.

Nawizujc do wyrnionych przez K. 2. inwariant dotyczy treci tekstu j2, a forma tego tekstu ma odpowiada konwenBhlera funkcji jzyka, K. Reiss
cjom jzyka przekadu.
(1976) wyrnia nastpujce rodzaje
tekstw: (1, 2, 3, 4, 5, 6)
Jeeli w tekcie dominuje tre wypowiedzi, to pod wzgldem komunikacyjnym tekst taki
(1, 2, 3, 4, 5, 6)

3. przedstawieniowe, ekspresywne
i apelatywne.

Tekst typu operatywnego nastawiony

jest (1, 2, 3, 4, 5, 6)

4. przedstawiania, wyraania i apelu.

49

Jeeli zakada si, e przekad ma spenia funkcj analogiczn do funkcji

oryginau, to przy tumaczeniu tekstw
informatywnych (1, 2, 3, 4, 5, 6)

5. ze wzgldu na rozeznanie w temacie,

wchodzi na miejsce autora oryginau.

Majc nieograniczone moliwoci

uzupeniania swej wiedzy, tumacz
tekstu informatywnego (1, 2, 3, 4, 5, 6)

6. naley do typu informatywnego.

III. Uzupenij ponisze zdania wstawiajc odpowiednio nastpujce przydawki:

informatywny, ekspresywny, operatywny:
Komunikacyjna rola tekstu ............................. polega na przekazaniu treci jako
takiej, tekstu ......................... na przekazaniu treci zorganizowanej artystycznie,
a tekstu .................... treci nastawionej na wywoanie okrelonego zachowania
odbiorcw. Przykadem tekstu .......................... jest tekst reklamowy, a tekst instrukcji obsugi samochodu naley do grupy tekstw ........................
Katharina Reiss, niemiecki translatolog, dokonaa klasyfikacji tekstw wedug
ich funkcji komunikacyjnej i sposobw tumaczenia. W szczeglnoci wyrnia
nastpujce
typy
tekstw:
.........................,
...............................
oraz
...................................

50

7.

Wybrane koncepcje tumaczenia cz pierwsza

W poprzednich rozdziaach wiele uwagi powicilimy koncepcjom tumaczenia,

wysunitym przez F. Grucz (1981, 1985, 1986, 1998) i A. Neuberta (1985). S to
nowoczesne ujcia, traktujce konkretny akt komunikacji w caej jego zoonoci,
w kontekcie spoecznych sposobw porozumiewania si. Teraz z kolei, dla uzyskania peniejszego obrazu, przedstawimy kilka wybranych koncepcji tumaczenia,
ktrych twrcy ograniczali si do pewnych aspektw tego swoistego procesu komunikacji. Sformuowane przez nich spostrzeenia rzucaj jednak wiato na interesujce aspekty tumaczenia.
Tumaczenie dosowne, literalne i wolne
Tradycyjnie wskazuje si na dwie przeciwstawne tendencje:
1. tumaczenie dosowne a tumaczenie wolne;
2. podkrelanie formy lub treci komunikatu.
Piszc o tych tendencjach zwraca si uwag na fakt, e wprawdzie obie zestawione ze sob pary dziaa (lub ich wyniki) wi si ze sob, niemniej jednak
napicie, jakie powstaje midzy dosownoci a swobod tumaczenia, moe dotyczy zarwno formy, jak i treci. Tumaczenie dosowne zwraca si ku jzykowi
rdowemu, natomiast tumaczenie wolne jest ukierunkowane na jzyk przekadu
i jego specyficzne konwencje. Wspomniane rozrnienia pozostaj jednak nie do
koca jasne.
Obraz staje si nieco bardziej klarowny, kiedy przyjmie si podzia trjczonowy
na tumaczenie: dosowne (word-for-word), literalne (literal) i wolne (free). Granice
midzy nimi pozostaj wprawdzie nieostre, ale moemy w przyblieniu okreli
cechy charakterystyczne kadej grupy.
Ot przy tumaczeniu dosownym naladuje si w j2 (kalkuje si) struktury
skadniowe j1, zachowujc zarazem odpowiednio semantyczn midzy poszczeglnymi wyrazami tekstu j1 i tekstu j2 (to znaczy rwnie kalkujc w jzyku przekadu oderwane elementy tekstu rdowego). Z kolei w tumaczeniu literalnym stosuje si reguy skadniowe jzyka przekadu do czenia wyrazw przekalkowanych z j1 do j2 jako oderwane elementy leksykalne. Zdania otrzymane w wyniku
tego procesu s poprawne pod wzgldem gramatycznym, ale zazwyczaj le brzmi
i wydaj si bezsensowne. Tylko tumaczenie wolne w peni oddaje sens komunikatu i odpowiada wymogom stylistycznym jzyka przekadu, co ilustruj ponisze
przykady:
1. Tekst rdowy: Nie psuj sobie krwi!
Wersje przekadu na jzyk angielski:
a) Do not spoil yourself blood!
b) Dont spoil your blood!
c) Dont worry!

51

2. Tekst rdowy: A niech tam!

Wersje przekadu na jzyk angielski:
a) Let there!
b) Let it be there!
c) Let it be! albo Never mind!
W podanych wyej przykadach w punkcie (a) wystpuj tumaczenia dosowne,
ktre okazuj si niegramatyczne i bezsensowne; w punkcie (b) znajduj si
tumaczenia literalne, ktre pozostaj niezadowalajce pod wzgldem komunikatywnym. Tylko wersja (c), tj. tumaczenie wolne, jest wymienna z cytowanym polskim tekstem rdowym, kiedy radzi si adresatowi, aby si nie przejmowa (1) lub
spraw zbagatelizowa (2).
Trafnie rozrnienie to charakteryzuje J.C. Catford (1965: 25), nawizujc do
hierarchicznego ukadu jednostek gramatycznych w jzyku. Stwierdza mianowicie,
e przy tumaczeniu wolnym ekwiwalencja w przekadzie nie wie si z analogiczn rang gramatyczn poszczeglnych elementw zdania, ale zachodzi zazwyczaj na poziomie caego zdania lub wikszej partii tekstu, co J.C. Catford nazywa
tumaczeniem niezwizanym z analogiczn rang elementw tekstu j1 i tekstu j2
(unbounded translation). Tumaczenie dosowne, zwizane z rang poszczeglnych
elementw tekstu j1 i tekstu j2, (rank-bound translation), trzyma si analogicznego
poziomu poszczeglnych wyrazw j1 i j2. Tumaczenie literalne ley gdzie midzy
tymi skrajnymi punktami, tj. dokonuje si przy nim odpowiednich adaptacji strukturalnych zgodnie z wymogami gramatyki jzyka przekadu; pod wzgldem leksykalnym pozostaje ono jednak dosowne w tym sensie, e stosuje si ekwiwalent leksykalny o najwyszym, nieuwarunkowanym kontekstowo stopniu prawdopodobiestwa odnonie do poszczeglnych wyrazw wystpujcych w tekcie rdowym.
Okazuje si, e dopiero tumaczenie wolne, polegajce na dostosowaniu si do wymogw idiomatycznoci j2, moe w rezultacie doprowadzi do powstania zadowalajcej wersji przekadu.
Ograniczenia pynce z dosownoci podkrelaj dobitnie E.A. Nida i Ch.R.
Taber (1969: 203; 173), stwierdzajc, e przy odpowiednioci formalnej (ktr przeciwstawiaj ekwiwalencji dynamicznej o czym bdzie mowa w rozdziale 9) forma
tekstu rdowego, to jest jego leksyka i skadnia, zostaje mechanicznie odtworzona
w jzyku przekadu, co zazwyczaj pociga za sob znieksztacenie zastosowanych
wzorcw gramatycznych i stylistycznych j2 i w konsekwencji prowadzi do znieksztacenia komunikatu, tak i odbiorca nie jest w stanie go zrozumie albo bdzie
musia dooy specjalnych stara i wysiku, aby tekst rozszyfrowa.
Aspekty kontekstowo-sytuacyjne w tumaczeniu
Akt tumaczenia ma charakter subiektywny i indywidualny, ale uwarunkowany
jest z natury rzeczy oglnymi i szczeglnymi cechami j1 i j2, a wic cechami
jzykw, ktre stanowi wasno okrelonych grup lub spoecznoci. W wyniku
procesu tumaczenia obok tekstu j1 powstaje ekwiwalentny tekst j2. Myl t wyraa

52

J.C. Catford (1965: 1), stwierdzajc, e Tumaczenie jest operacj dokonywan na

jzykach: jest to zastpienie tekstu w jednym jzyku tekstem w innym jzyku.
Dalej za cytowany autor definiuje tumaczenie jako zastpienie materiau
tekstowego w jednym jzyku [w jzyku rdowym] ekwiwalentnym materiaem
tekstowym w innym jzyku [w jzyku docelowym] (1965: 20).
Przytoczone sformuowanie uwydatnia jzykowe i tekstowe aspekty procesu
tumaczenia. Okrelenie materia tekstowy (textual material) wyraa myl, e
w normalnych warunkach tzw. tumaczenia cakowitego (total) ekwiwalenty wystpuj na poziomie gramatyki i leksyki; tekst przekadu przybiera natomiast nieekwiwalentn form graficzn i foniczn, charakterystyczn dla j2, co w praktyce oznacza, e tekst rosyjski zostanie zapisany cyrylic, a wypowiedziany zgodnie z zasadami wymowy rosyjskiej. Notabene, Catford widzi moliwo tumaczenia ograniczonego do jednego poziomu, w szczeglnoci do fonii lub grafii. W praktyce co w rodzaju tumaczenia fonologicznego stosuj aktorzy, deklamujc tekst przekadu
z akcentem typowym dla tekstw j1, aby nada wypowiedzi obce zabarwienie przy
jednoczesnym penym udostpnieniu odbiorcom przekadu treci wyraonej w ich
wasnym jzyku. Z kolei pewien rodzaj tumaczenia grafologicznego polega na
naladowaniu przy pisaniu tekstu j2 ksztatu liter alfabetu j1 (na przykad, przetumaczony z niemieckiego na jzyk polski napis stylizowany na ksztat pisma gotyckiego, jednak na tyle tylko, aby mimo pewnych znieksztace pozosta czytelny).
Wedug J.C. Catforda (1965: 35 i n.) znaczenie jest wasnoci danego jzyka:
tekst j1 ma znaczenie j1, a tekst j2 ma znaczenie j2. Na znaczenie skada si caa
sie zwizkw, w ktre wchodzi dana forma jzykowa: tekst, element tekstowy,
struktura, element struktury itd.
Jednostki gramatyczne i leksykalne wchodz:

w stosunki formalne z innymi elementami danego jzyka, np. wzajemnie

ze sob jednostki gramatyczne rnej rangi w hierarchicznym systemie
obejmujcym morfem, wyraz, grup wyrazow, zdanie zalene (clause),
zdanie niezalene (sentence); dany element leksykalny z pozostaymi elementami danego zbioru leksykalnego. Podobnie dzieje si z jednostkami
frazeologicznymi, czyli kolokacyjnymi zwizkami elementw leksykalnych
w tekcie.

w stosunki kontekstowe z jzykowo relewantnymi elementami sytuacyjnymi w tekstach lub jako teksty. Mona sprawdzi, ktre elementy sytuacyjne s kontekstowo relewantne, w ten sposb, e notuje si, jakie zmiany
tekstowe towarzysz zmianie elementu sytuacyjnego i odwrotnie.
Ze wzgldu na to, e kady jzyk stanowi specyficzny system i jego kategorie
mog by co najwyej podobne do analogicznych kategorii innego jzyka, jasn jest
rzecz, e znaczenia formalne, to jest znaczenia elementw leksykalnych i kategorii
gramatycznych, rzadko kiedy s takie same.
To samo dotyczy znaczenia kontekstowego. Zestaw relewantnych cech sytuacyjnych, z ktrymi zwizany jest dany element gramatyczny lub leksykalny, zazwyczaj rni si od znaczenia kontekstowego elementu j2, ktry uchodzi za jego
ekwiwalent. Nawet tak banalne teksty, jak cytowane przez J.C. Catforda (1965: 38 i n.)

53

ang. I have arrived i ros. Ja prishla mog okaza si ekwiwalentne w pewnych

sytuacjach, jednak ich znaczenia s rne. Tylko trzy cechy sytuacyjne s jzykowo
(kontekstowo) relewantne dla obu cytowanych tekstw, co pozwala im funkcjonowa jako ekwiwalentne w pewnej sytuacji. S to: mwicy, przybycie, zdarzenie
uprzednie. Natomiast z tekstu rosyjskiego wynika, e osoba mwica jest pci eskiej i e przybya (= zdarzenie uprzednie dokonane) pieszo. Z drugiej strony z uytej formy czasownika angielskiego wynika, e zdarzenie uprzednie wie si z teraniejszoci. Gdyby jednak przy tumaczeniu z jzyka rosyjskiego z komunikacyjnego punktu widzenia relewantne okazao si wyraenie, jakiej pci bya osoba mwica, albo to, e przybya pieszo, przytoczony tekst angielski staby si nieekwiwalentny, poniewa w przekadzie brak byoby wanej informacji. Oglna zasada
brzmi wic: Tekst albo element tekstowy j1 i tekst lub element tekstowy j2 stanowi
ekwiwalenty tumaczeniowe, o ile s wymienne w odniesieniu do danej sytuacji.
Przez analogi do przyjtej w fonologii koncepcji cech dystynktywnych,
J.C. Catford (1965: 50) uwaa wizki cech sytuacyjnych, ktre s kontekstowo relewantne dla danego tekstu (to znaczy, z uwagi na nie mwicy wybra dan form jzykow), za wizki cech dystynktywnych. Innymi sowy, cechy dystynktywne
znaczenia kontekstowego to wyraone w jakich kategoriach treciowych cechy
substancji sytuacyjnej. Przy tumaczeniu cakowitym ekwiwalencja midzy tekstami
lub elementami j1 i j2 zachodzi wtedy, gdy mona je odnie (przynajmniej) do
niektrych tych samych cech substancji sytuacyjnej.
Sytuacja w odniesieniu do znaczenia kontekstowego rozumiana jest szeroko:
nie tylko jako bezporednia sytuacja, towarzyszca aktowi komunikacji, ale coraz
szerzej, a do ta kulturowego wcznie (1965: 52).
Moemy wic wyrni cechy sytuacyjne relewantne pod wzgldem jzykowym
(poniewa wyraa je tekst w danym jzyku lub dany element tekstowy) oraz cechy
sytuacyjne, ktre s relewantne pod wzgldem funkcjonalnym, tj. s wane z punktu
widzenia funkcji komunikacyjnej danego tekstu w danej sytuacji, a wic zostay
wybrane przez autora tekstu dla wyraenia okrelonych treci. Tumaczenie mona
wic uzna za ekwiwalentne, jeeli tekst j1 i tekst j2 dadz si odnie do
funkcjonalnie relewantnych cech sytuacji. J.C. Catford nie tai, e kwestia, co jest
funkcjonalnie relewantne, pozostaje w jakim stopniu spraw indywidualnego osdu.
Koncepcja tumaczenia J.C. Catforda (1965) opiera si na teorii lingwistycznej,
ktra powstaa w krgu tzw. Szkoy Londyskiej. Wykorzystuje on w szczeglnoci
koncepcj kontekstu sytuacyjnego. Zapocztkoway j badania etnologiczne
Bronisawa Malinowskiego nad plemionami yjcymi na Nowej Gwinei i Wyspach
Trobrianda, w trakcie ktrych badacz ten napotka olbrzymie trudnoci przy tumaczeniu tekstw z jzyka tubylcw na jzyk angielski. Jedynym sposobem przetumaczenia wypowiedzi byo wic jego zdaniem ujmowanie jej w kontekcie sytuacyjnym, tj. w otoczeniu fizycznym, kulturowym i historycznym. Teori lingwistyczn ukierunkowan na badanie kontekstu rozwin J.R. Firth (1957), dc do
wyjanienia powiza midzy czynnikami jzykowymi i tekstowymi a pozajzykowymi (kontekstowymi). J.R. Firth zmodyfikowa teori kontekstu sytuacyjnego,
traktujc go jako zbir abstrakcyjnych kategorii, takich jak relewantne cechy uczest-

54

nikw procesu komunikacji, relewantne przedmioty oraz rezultat czynnoci mownej.

Znaczenie wedug J.R. Firtha (1957: 19) to uycie pewnej formy lub elementu jzykowego w odniesieniu do jakiego kontekstu. Obok kontekstu sytuacyjnego wystpuje szeroki kontekst kultury i wsze konteksty (fonetyczny, fonologiczny, morfologiczny, leksykalny, skadniowy i kolokacyjny).
Koncepcja kontekstu ma niewtpliwie due znaczenie dla translatoryki. Tumaczenie jako proces jzykowy wie si z badaniem kontekstu sytuacyjnego
i przeciwstawieniem sobie kontekstu jzyka rdowego i kontekstu jzyka docelowego. Elementy kadego z tych jzykw wyrniaj przecie inne cechy sytuacyjne.
Co wicej, sposoby czenia wyrazw (ich zdolno kolokacyjna) ulegaj zmianom.
Ujcie kontekstowe nasuwa wic wiele problemw natury teoretycznej i metodologicznej (zob. E.A. Nida 2001).
Uzupenieniem analizy kontekstowej moe sta si porwnanie poszczeglnych
elementw j1 i j2, np. w ramach analizy skadnikowej. Analizy skadnikowej nie
mona jednak stosowa interlingwalnie, poniewa wyrnione skadniki (wsplne,
diagnostyczne i uzupeniajce) nie maj charakteru uniwersalnego, a dany element
leksykalny naley do pola semantycznego okrelonego jzyka. Niemniej jednak
wewntrzjzykowe konfrontacje znacze w ramach dziedzin semantycznych
okazuj si przydatne dla tumacza w dwch fazach. W fazie rozumienia tekstu j1
analiza skadnikowa pozwala na precyzyjniejsze okrelenie znaczenia rozwaanej
jednostki leksykalnej, jej funkcji w systemie jzykowym oraz jej miejsca wrd
wyrazw o podobnym znaczeniu. Dziki temu uwydatniaj si odcienie znaczeniowe badanego fragmentu tekstu. Z kolei w fazie tworzenia tekstu przekadu analiza skadnikowa wyrazw j2 o podobnym znaczeniu pozwoli wybra takie sowo,
ktre zastosowane w tekcie przekadu bdzie odnosi si do podobnej sytuacji.
Przeprowadzenie analizy skadnikowej pomaga wic tumaczowi zrozumie sposb
funkcjonowania jednostek semantycznych w j1 i w j2, a tym samym wspomaga jego
intuicj mwcy bilingwalnego.
Punkt odniesienia przy tumaczeniu
Z uwagi na specyfik kadego systemu jzykowego i charakterystyczne wartoci
jego poszczeglnych elementw, konieczne staje si postawienie w translatoryce
waciwych pyta. W szczeglnoci naley rozstrzygn, co stanowi podstaw
adekwatnego tumaczenia i jaki naley w nim przyj punkt odniesienia.
Kwestie te podejmuje E. Coseriu (1978: 20 i n.), posugujc si tradycyjnymi
kategoriami znaczenia. Wyrnia trzy podstawowe rodzaje treci jzykowej: znaczenie (Bedeutung), oznaczanie (Bezeichnung) i sens (Sinn).
Znaczenie (czyli signifikacja) odsya do treci pojcia symbolizowanego przez
dany znak i jest specyficzne dla danego jzyka.
Oznaczanie polega na odsyaniu wiadomoci mwicych do pozajzykowej
rzeczy lub stanu faktycznego, tzn. do tego, co ma si na myli pozajzykowo. Jest to
osigalne tylko poprzez znaczenie (Bedeutung), ale nie zbiega si z nim, nie pokrywa.
Z kolei sens jest szczegln treci tekstu lub jednostki tekstowej i niekoniecznie

55

zbiega si ze znaczeniem i oznaczaniem, np. pytanie, odpowied, odmowa, proba,

rozkaz, replika, pozdrowienie itp. s kategoriami sensu. Sens daje si w znacznym
stopniu przenie na inne, pozajzykowe rodki wyraania, np. powie i oparty na
niej film mog mie podobny sens.
E. Coseriu (1978: 20 i n.) podkrela, e specyficzne znaczenia elementw danego
jzyka mona opisa, tj. sparafrazowa w danym jzyku, lub analitycznie objani
w innym jzyku. Natomiast tumaczy si wycznie teksty, a teksty tworzy si nie tylko
rodkami jzykowymi, ale rwnie pod wpywem i za pomoc czynnikw pozajzykowych. Dlatego waciwie sformuowane pytanie brzmi: Jak nazwa ten sam stan faktyczny w innym jzyku w analogicznej sytuacji?.
Droga tumacza prowadzi wic najpierw od formy jzykowej do pojcia, tj.
semazjologicznie (gdy dy do zrozumienia, co oznacza dany tekst rdowy), a nastpnie od pojcia do formy jzykowej, tj. onomazjologicznie (gdy ustala odpowiednik w jzyku docelowym), z tym, e idzie tu o semazjologiczne i onomazjologiczne
aspekty tekstu. Tumaczenie polega na mwieniu w innym jzyku na zadany
temat. Znaczenia j1 funkcjonuj przy tym w pierwszej fazie, przy dociekaniu, co
oznacza tekst j1. Natomiast w fazie drugiej, tj. w trakcie waciwego tumaczenia,
sprawa polega na znalezieniu znacze j2, a mwic cilej: znalezieniu takich elementw gramatycznych i leksykalnych j2, ktre mogyby oznacza to samo.
W fazie semazjologicznej tumacz postpuje tak, jak uytkownik jzyka rdowego, ktry dekoduje tekst. W fazie onomazjologicznej natomiast dziaa jak uytkownik jzyka docelowego, ktry tworzy tekst, z t jednak rnic, e dana mu jest
dokadnie tre, ktr ma wyrazi. Co wicej, znaczenia j1 i znaczenia j2 funkcjonuj
w tekcie oryginau i przekadu jako warianty i su raczej instrumentalnie do przekazania tej treci. Mwi si za pomoc znacze, ale na komunikowan tre tekstu
skada si oznaczanie i sens. Przy tumaczeniu idzie wic w pierwszym rzdzie
o ekwiwalencj oznaczania. Natomiast stosunek midzy odpowiednimi znaczeniami
j1 i j2 jest poredni i zachodzi o tyle, o ile analogiczne lub rne znaczenia zbiegaj
si przy oznaczaniu (regularnie lub w danym przypadku).
Naley odrni znaczenie i uycie znaczenia, np. odpowiednikiem No entry
jest Wstp wzbroniony. Rno znacze elementw leksykalnych j1 i j2 nie wytycza sama przez si granic przekadalnoci, poniewa tumaczenie polega na osiganiu
podobnej desygnacji za pomoc zasadniczo rnych znacze, wynikajcych z przynalenoci danego elementu jzykowego do systemu jzyka. Problem moe pojawi
si, gdy jaki jzyk nie ma nazwy na okrelenie pewnego przedmiotu, stanu rzeczy itp.
Ale w takich przypadkach mona zapoyczy element leksykalny z j1 do j2 (na przykad sputnik przeszed z jzyka rosyjskiego do angielskiego i polskiego na oznaczenie
sztucznego satelity ziemi), utworzy nowy wyraz lub poczenie wyrazowe rodzimymi rodkami jzykowymi itp.

56

ZADANIA DO JEDNOSTKI DYDAKTYCZNEJ 7

I. Prosz odpowiedzie na nastpujce pytania:

Jak wi si ze sob tendencje do tumaczenia wolnego lub dosownego,
z jednej strony, oraz do podkrelania formy lub treci komunikatu, z drugiej
strony?
Jak przebiega podzia na tumaczenie dosowne, literalne i wolne? Prosz
poda przykady!
Jak definicj tumaczenia podaje J.C. Catford (1965)?
Na czym polega tumaczenie cakowite?
Co to znaczy, e znaczenie jest wasnoci danego jzyka?
Kiedy tekst j2 i tekst j1, lub ich fragmenty, stanowi ekwiwalenty tumaczeniowe?
Jak rozumie si kontekst sytuacyjny w krgu tzw. Szkoy Londyskiej?
Jakie trzy podstawowe rodzaje treci jzykowej wyrnia E. Coseriu (1978)?
E. Coseriu twierdzi, e przy tumaczeniu trzeba postawi pytanie: Jak nazwa
ten sam stan faktyczny w innym jzyku w analogicznej sytuacji?. Prosz
skomentowa t tez!
Jak przebiega tumaczenie przy wyrnieniu fazy semazjologicznej i onomazjologicznej?
II. Prosz uzupeni twierdzenia zawarte w kolumnie pierwszej odpowiednimi
fragmentami tekstu z kolumny drugiej przez zaznaczenie waciwego numeru w nawiasie:
J.C. Catford (1965) definiuje tumaczenie
jako (1, 2, 3, 4, 5, 6)

1. znaczenie, oznaczanie i sens.

Przy tumaczeniu cakowitym ekwiwalenty j2 wystpuj na poziomie

(1, 2, 3, 4, 5, 6)

2. oba teksty s wymienne w odniesieniu do danej sytuacji, innymi sowy,

mona je odnie do funkcjonalnie relewantnych cech sytuacji.

Kady jzyk stanowi specyficzny system, 3. zastpienie materiau tekstowego

a jego jednostki gramatyczne i leksykalne w jednym jzyku ekwiwalentnym matewchodz w stosunki (1, 2, 3, 4, 5, 6)
riaem tekstowym w innym jzyku.
Wprawdzie tekst przekadu zazwyczaj nie 4. gramatyki i leksyki, a tekst przekadu
przybiera posta foniczn i graficzn
pokrywa si pod wzgldem znaczeniocharakterystyczn dla jzyka przekadu.
wym z tekstem oryginau, moe jednak
stanowi jego ekwiwalent tumaczeniowy,
jeeli (1, 2, 3, 4, 5, 6)

57

E. Coseriu (1978) wyrnia trzy podstawowe rodzaje treci jzykowej:

(1, 2, 3, 4, 5, 6)

5. tumacz po zinterpretowaniu treci

tekstu j1 (faza semazjologiczna), szuka
rodkw j2, ktre mogyby oznacza to
samo (faza onomazjologiczna).

Tumaczenie polega na mwieniu w innym jzyku na zadany temat, poniewa

(1, 2, 3, 4, 5, 6)

6. formalne z innymi jego elementami

oraz w stosunki kontekstowe z jzykowo relewantnymi elementami sytuacyjnymi jako teksty.

III. W artykule 59 Konstytucji PRL z 1952 roku mwi si o dwch grupach

pracownikw: robotnicy i pracownicy umysowi. Rozrnienie to w jakim
stopniu utrzymujce si do dzi opierao si pierwotnie na ustawowym spisie zawodw zaliczonych do drugiej z tych grup, pochodzcym z 1928 roku, z pniejszymi zmianami.
Tumaczenie okrelenia pracownik umysowy na jzyk angielski nie jest atwe,
poniewa w Anglii nie wystpuje podobny dychotomiczny podzia pracownikw
wedug rodzaju wykonywanej pracy. Professional worker, brain worker, czy office
worker maj za wskie zakresy znaczeniowe.
Obrazowe nazwy pochodzenia amerykaskiego, uwzgldniajce elementy
ubioru (kolor konierzyka u koszuli) pracownika: white-collar workers i blue-collar
workers, uzupenione dalej przez pink-collar (w odniesieniu do maszynistek, sekretarek, kelnerek itp.) itp. s zbyt lapidarne.
Prb rozwizania tej kwestii jest znalezienie wsplnego mianownika w fakcie,
e wszyscy ci pracownicy wiadcz usugi za wynagrodzeniem, na podstawie
umowy o prac. Std wydaje si, e dla anglojzycznego odbiorcy moe by zrozumiay odpowiednik nawizujcy do znanych mu rnych nazw pac (salary, wages),
mianowicie wage earners (= robotnicy, pracownicy fizyczni) i salaried workers
(= pracownicy umysowi).
Nawizujc do koncepcji J.C. Catforda sytuacyjnych cech dystynktywnych oraz do
pytania E. Coseriu, ktre wskazuje na istot tumaczenia: Jak nazwa ten sam stan
faktyczny w innym jzyku w analogicznej sytuacji?, prosz odpowiedzie na nastpujce pytania:
Czy okrelenia robotnicy (pracownicy fizyczni) i wage earners oraz pracownicy umysowi i salaried workers znacz to samo w tym sensie, e
odnosz si do tych samych cech sytuacyjnych?
Czy okrelenia te mona uzna za ekwiwalentne w tumaczeniu Konstytucji
PRL? Dlaczego?

58

8.

Wybrane koncepcje tumaczenia cz druga

W rozdziale 2 wskazalimy na to, e znaczenie jest waciwoci, ktr mwcysuchacze przypisuj wypowiedziom w tym sensie, e nadawca wyraa znakowo
swoje treci mentalne, sw wiedz itp., a odbiorca dokonuje z kolei interpretacji
tekstu, korzystajc z posiadanej wiedzy jzykowej oraz wiedzy o wiecie, zgodnie
ze swoimi pogldami, systemem ocen, deniami itp. Potencjalny charakter przypisywanej tekstowi informacji podkrela omwiona niej koncepcja funkcjonalnego
rozumienia translacji.
Tumaczenie jako naladowcza oferta informacji
K. Reiss i H.J. Vermeer (1984: 55) kwestionuj zasadno ujmowania translacji
jako prostego przekodowania z j1 na j2, pokazujc, e tylko niektre przypadki
tumaczenia przybieraj posta dwustopniowej komunikacji z przekodowaniem, np.
translator ogranicza si do poredniczenia przypominajcego stacj przekanikow,
gdy tumaczy pismo handlowe przeznaczone bezporednio dla partnera zagranicznego.
W wikszoci przypadkw translator musi dokona odpowiedniej interpretacji
tekstu rdowego i przekaza odbiorcy finalnemu informacj o informacji, ktr zaczerpn z oryginau. Myl t zilustrujemy kilkoma przykadami.
Podejmujc si tumaczenia utworu Jonathana Swifta Gullivers Travels,
tumacz moe potraktowa go jako satyr na stosunki panujce w osiemnastowiecznej Anglii lub jako ponadczasow satyr na instytucje spoeczne i ludzkie przywary
(szczeglnie w odniesieniu do trzeciej i czwartej czci dziea). Z drugiej strony,
przystpujc do pracy, tumacz ocenia funkcj tworzonego tekstu i moe zaliczy go
do arcydzie literatury wiatowej lub do literatury modzieowej itd. Funkcja dziea
ulega zmianie na skutek dystansu czasowo-przestrzennego. J. Swift napisa satyr
na stosunki, ktre cechoway wspczesne mu spoeczestwo angielskie, natomiast
dzisiejszy czytelnik przekadu tej ksiki odbiera informacj o satyrze tego rodzaju.
Translacja zakada zrozumienie przekadanego tekstu, a co za tym idzie interpretacj przedmiotu tekst, w jakiej sytuacji. Z tych wzgldw tumaczenie
wie si nie tylko ze znaczeniem (= Bedeutung), ale rwnie z sensem tekstu (Sinn/
Gemeintes), a wic z sensem danego tekstu w jakiej sytuacji. Nawet w przypadku
tumaczenia tekstw pozaliterackich, ktre powstay w naszych czasach, atwo
stwierdzi, e odbiorca przekadu widzi orygina przez pryzmat interpretacji, jakiej dokona tumacz (o czym wiadcz tumaczenia polskich doniesie prasowych
w Polish News Bulletins, wydawanych przez Ambasady: Brytyjsk i Amerykask w Warszawie).
Przytoczmy jeszcze jeden przykad, z ktrego wynika, e translacj mona
opisa jako specyficzn ofert informacji. Oto polityk amerykaski ubiegajcy si
o fotel prezydencki wygasza przemwienie do swych wyborcw. Tekst przemwienia zostaje nastpnie przetumaczony dla prasy polskiej. Z natury rzeczy informacja

59

wyjciowa, ktr mona streci jako: Jestem znakomitym kandydatem, gosujcie

za mn!, nie jest skierowana do osb postronnych. Dla nowego krgu odbiorcw
tumaczenie bdzie nioso tylko informacj o informacji wyjciowej.
Translacja stanowi caociowy proces, wymaga wic przeorganizowania i nowego uporzdkowania relacji, jaka zachodzi midzy dan sytuacj a tym, co si o tej
sytuacji mwi lub pisze. Ten aspekt translacji uwydatnia si w szczeglnoci przy
tumaczeniu ustnym, kiedy zdarza si, e tumacz sownie interpretuje pewne zjawiska paralingwistyczne, np. gesty, o ile maj one wyrane zabarwienie kulturowe,
cho zazwyczaj czynniki te odgrywaj w procesie porozumiewania si tylko rol pomocnicz i drugorzdn.
Tworzc hipotezy na temat wiedzy odbiorcw, porwnujc zjawiska kulturowe
towarzyszce j1 i j2 i odpowiednio interpretujc tekst rdowy, tumacz urasta do
roli partnera komunikacyjnego, ktry gromadzi informacje i udziela informacji.
K. Reiss i H.J. Vermeer (1984: 76, 80) wypowiadaj si za uznaniem prymatu
oferty informacji przy rozwaaniu kadego tekstu i kadej funkcji tekstowej. Bez
wzgldu na rodzaj tekstu, kady przekad (translat) jest bowiem ofert informacji
w jakim jzyku docelowym i w jego kulturze o ofercie informacji wyraonej w jzyku rdowym i jego kulturze. Natomiast ze wzgldu na zwizki z oryginaem
translat stanowi naladowcz, wtrn ofert informacji.
Pojawia si przy tym wany czynnik, ktry rzutuje na ksztat i tre przekadu:
funkcja przekadu moe ulec zmianie w porwnaniu z funkcj oryginau, co ilustruj
przytoczone wyej przykady.
Tekst przekadu moe zreszt z powodzeniem uchodzi za twr oryginalny,
chyba e jego pochodny charakter ujawni obecno elementw jzyka rdowego
(w formie przeniesienia obcych wyrazw lub struktur gramatycznych) lub towarzyszcy mu komentarz: przekad z..... bd przeoy......
Przy tumaczeniu pisemnym wan role odgrywa czynnik czasowy. Proces
tumaczenia przebiega bowiem zazwyczaj po upywie jakiego czasu od chwili powstania oryginau, tekst przekadu informuje wic w jakim innym jzyku o procesie
komunikacji, jaki odby si w przeszoci, midzy innymi partnerami i w odmiennych okolicznociach. Translacja wie si zatem z kultur towarzyszc spoecznoci i jzykowi rdowemu, z ktrej bierze pocztek oraz z kultur jzyka przekadu
z uwagi na odbiorcw finalnych.
Na translacj jako ofert informacji w pierwszym rzdzie wywiera wpyw
sytuacja odbiorcw, a zwaszcza ich oczekiwania. Dan informacj oferuje si zazwyczaj, gdy odnosi si wraenie, e bdzie ona stosowna lub podana dla odbiorcw dziaajcych w okrelonych warunkach. Oceny takiej dokonuje tumacz albo
jego zleceniodawca, np. wydawca, zamawiajc przekad ksiki, liczy si z zainteresowaniami potencjalnych odbiorcw.
Uwzgldnienie i ocena odbiorcy finalnego i towarzyszcej mu sytuacji stanowi
niezwykle wan cz pracy tumacza. W kadym przypadku musi on zrobi pewne
zaoenia co do tego, kim s potencjalni odbiorcy, jakim zasobem informacji dysponuj, czego mog oczekiwa od tumaczonego tekstu itp. W oparciu o sw znajomo
jzyka rdowego i jzyka przekadu oraz towarzyszcych im kultur, tumacz podej-

60

muje decyzje, co, kiedy i jak tumaczy; jak sprosta oczekiwaniom odbiorcw odnonie do formy i treci przekadu.
Tumacz decyduje, jakimi rodkami jzykowymi ma szans osign zamierzony efekt komunikacyjny, baczy wic, aby nie popeni kardynalnych bdw
w rodzaju znanej angielskiej wersji hasa reklamowego Polskich Linii Lotniczych
LOT: FLY BY LOT!. Lata na los szczcia (bo takie jest znaczenie lot)
brzmi mao zachcajco.
Koncepcja translacji jako naladowczej oferty informacji w jzyku i kulturze
docelowej o ofercie informacji z jzyka i kultury wyjciowej pomaga tumaczowi przy
podejmowaniu decyzji, jakie zastosowa rodki, aby osign wytyczony cel. A wic
slogan reklamowy ma by nie tylko zwizy, ale i sensowny oraz nie moe wywoywa niepodanych konotacji. Tekst prawniczy przeznaczony dla specjalistw powinien informowa jasno i rzeczowo, zakadajc odpowiedni wiedz fachow i znajomo odnonych instytucji prawnych funkcjonujcych w ramach innego systemu
prawnego. Skoni to, na przykad, tumacza do uycia terminu ombudsman lub commissioner for civil rights protection na oznaczenie wprowadzonej niedawno w Polsce
instytucji rzecznika praw obywatelskich. Tumaczc sztuk Sawomira Mroka,
tumacz bdzie szuka rodkw jzykowych na rnych poziomach tekstu dla wyraenia absurdu, sigajc przy rozwaaniu treci do rde natury oglnoludzkiej, gbszych ni to pozornie wytyczaj lokalne, polskie sprawy.
Wracajc do cytowanego wczeniej przykadu, tumaczc na jzyk polski
przemwienie, wygoszone w ramach kampanii wyborczej w Stanach Zjednoczonych AP, informuje si nowych odbiorcw o strategiach, jakie stosuj politycy dla
zdobycia gosw, a nie uprawia si kampanii wyborczej wedug zasad stosowanych
w spoeczestwie j2. Okazuje si wic, e zasady oferowania informacji zale od
czynnikw jzykowych i kulturowych oraz od celu tumaczenia.
Ten ostatni czynnik odgrywa niebagateln rol. Susznie podkrela si nie tylko
to, e tekst j1 i jego ekwiwalent w j2 s pewnymi ofertami informacji, ale dodatkowo wskazuje si na fakt, e translat odzwierciedla pierwotn ofert informacji,
tzn. jest wobec niej naladowczy. Co wicej, forma i tre translatu zale od celu
translacji (skopos), ktry z kolei wyznacza odpowiednie strategie translatorskie.
Takie ujcie translacji dopuszcza wiele moliwych form translatu w wyniku przyjcia rnych strategii dziaania.
Tekst przekadu z natury rzeczy nawizuje do oryginau: powinien naladowa
go pod wzgldem funkcjonalnym i formalnym w takim stopniu, jaki wyznacza cel
translacji. Okazuje si wic, e interpretacja tekstu rdowego ma charakter
dynamiczny: tekst przekadu tworzy si w okrelonym celu, w konkretnej sytuacji,
dla pewnego grona odbiorcw. Podobnie dynamiczn form naladowania przedstawia koncepcja moliwie najbliszego naturalnego ekwiwalentu komunikatu
wyjciowego E.A. Nidy (1964), o ktrej bdzie mowa w rozdziale 9.
K. Reiss i H.J. Vermeer (1984: 95 i n.) stwierdzaj, e cel tumaczenia (skopos)
staje si czynnikiem nadrzdnym w stosunku do sposobu wykonania tumaczenia.
Cytowani autorzy posuwaj si jeszcze dalej. Powoujc si na powiedzenie, e cel
uwica rodki, wskazuj na prymat celu translacji.

61

W zalenoci od przyjtych zaoe, tumacz moe przeoy fragment z poematu Pan Tadeusz Adama Mickiewicza i choodziec litewski milczc wawo
jedli jako and they quickly ate beetroot soup, traktujc tekst jako informatywny
i dc do przekazania podstawowego sensu. Gdy jednak cytowany fragment traktuje si jako tekst artystyczny, wwczas przekad musi pod wzgldem estetycznym
sprosta oczekiwaniom odbiorcw finalnych. Nie ulega wtpliwoci, e nie istnieje
jedna forma tumaczenia, jedna generalna zasada dziaania. Do tej kwestii jeszcze
wielokrotnie powrcimy.
Jak wynika z przytoczonych przykadw, translat moe mie inny cel ni orygina. Na przykad, moe okaza si, e tak podany w komunikacji element nowoci pojawi si dopiero wtedy, gdy wtrna oferta informacji przyjmie inny cel, ni to
miao miejsce w przypadku oryginau.
Odnotujmy jeszcze, e translat ma by wewntrznie spjny oraz koherentny
wzgldem tekstu rdowego.
Model trjfazowego procesu tumaczenia
Jako proces rozkadania (decomposition) i ponownego skadania (recomposition)
przedstawia tumaczenie E.A. Nida (1964: 68), nawizujc do niektrych poj
gramatyki transformacyjnej. Jego model obejmuje trzy fazy: (l) analiz komunikatu
w jzyku A, ktra dotyczy struktur powierzchniowych pod wzgldem znacze wyrazw, pocze wyrazowych i zwizkw gramatycznych; (2) przejcie z jzyka A
na jzyk B (transfer komunikatu) oraz (3) rekonstrukcj przeniesionego materiau
i nadanie komunikatowi takiej formy, ktra odpowiada wymogom jzyka przekadu.
Wedug tego modelu w trakcie analizy tumacz przechodzi od kategorii gramatycznych (takich jak rzeczownik, czasownik, przymiotnik) do podstawowych
i uniwersalnych kategorii semantycznych: przedmiot, zdarzenie, pojcie abstrakcyjne (suce do wyraania iloci, jakoci lub stopnia czego) i relacja. W drodze
transformacji wstecznych, ktre stanowi pewien rodzaj rygorystycznie przeprowadzonej parafrazy, tumacz przechodzi od struktur powierzchniowych do poziomu
zda jdrowych. Na tym etapie nastpuje przejcie do ekwiwalentnych form jdrowych tekstu przekadu, przy uwzgldnieniu zachodzcych midzy nimi zwizkw.
W trzeciej fazie nastpuje ich transformacja w wyraenia jzyka przekadu, stosowne pod wzgldem stylistycznym. Tak wic wedug omawianego modelu tumaczenie
polega na sprowadzeniu tekstu rdowego do zda jdrowych, ktre jasno wyraaj
sens komunikatu, przeniesieniu komunikatu z jzyka rdowego do jzyka docelowego na tym poziomie, a nastpnie generowaniu w jzyku przekadu takiej wersji
tekstu, ktra jest ekwiwalentna pod wzgldem semantycznym i stylistycznym.

62

Sposoby wykonania tumaczenia: substytucja czyli przekodowanie

a interpretacja
W procesie tumaczenia tworzony tekst przekadu przyporzdkowuje si odpowiednim partiom tekstu oryginau. W zalenoci od tego, co stanowi system odniesienia przy ustalaniu ekwiwalencji komunikacyjnej midzy tekstem j2 i tekstem
j1 (o czym bdzie mowa w nastpnych rozdziaach), wyrnia si kilka podstawowych sposobw wykonania tumaczenia. System odniesienia moe przybra form
odbicia okrelonego odcinka rzeczywistoci pozajzykowej w wiadomoci odbiorcy, albo te posta relacji midzy odpowiednimi kategoriami (elementami) j2
i j1. Rozrnienie to wyonio si w trakcie bada nad tumaczeniem maszynowym
oraz w zwizku z prbami pokazania specyfiki tumaczenia tekstw literackich.
Wytyczajc granic midzy tumaczeniem wykonywanym przez czowieka
i przez maszyn cyfrow A. Ludskanow (1973) stwierdza, e tumaczenie sprowadza si do wyboru okrelonych odpowiednikw przekadowych. Wybr taki zakada
rozumienie komunikatu, ktre polega na jednoznacznym ustaleniu znacze (oznaczanych = signifis) skadnikw komunikatu wejciowego.
W zasadzie znaczenia wyrae jzykowych mona ustali dwojako:
1. referencjalnie (przez przedmiot, sytuacj). Rozumienie referencjalne sprowadza si do ustalenia oznaczanego przedmiotu przez bezporednie odczucie zmysowe. System odniesienia (czyli tzw. jzyk porednik) stanowi rzeczywisto pozajzykowa; lub
2. jzykowo (przez znak), co moe odby si na dwa sposoby:
a) Przy rozumieniu jzykowym istotnym (istoty) oznaczane ustala si na podstawie informacji o rzeczywistoci zakodowanej w samym jzyku. Warto zauway,
e w komunikacji jednojzycznej jzykiem porednikiem jest jzyk, w ktrym
partnerzy porozumiewaj si. Na przykad, aby zrozumie nastpujcy tekst: Wnioskodawca moe wycofa projekt ustawy do czasu zakoczenia drugiego czytania,
trzeba midzy innymi wiedzie, co kryje si pod terminem wnioskodawca. Ot
w kontekcie prac ustawodawczych parlamentu oznacza on osob (lub grup osb),
ktra przedkada projekt ustawy. A wic rozumienie jzykowe istotne polega na
identyfikacji oznaczanych (signifis) na podstawie informacji o denotacie.
b) Przy rozumieniu jzykowym formalnym (formy) oznaczane ustala si
w oparciu o informacj o znaczcych (signifiants). Rozumienie formalne zakada, e
w przeszoci miao miejsce rozumienie istotne, w ktrego wyniku zestawiono odpowiednie elementy j2 i j1. Wracajc do cytowanego w punkcie (a) zdania, jeeli
ustalono uprzednio wi midzy pol. wnioskodawca i ang. sponsor, tumacz moe
przy przekadzie podstawi cytowany odpowiednik angielski bez zagbiania si
w meritum sprawy. Z natury rzeczy gotowymi parami ekwiwalentw dysponuje tumaczca maszyna cyfrowa.
Przy substytucji tumaczenie przebiega na podstawie zwizkw zachodzcych
midzy odpowiednimi elementami j2 i j1; przy interpretacji przez wywoanie
w wiadomoci tumacza odpowiedniego odbicia wartoci komunikacyjnej tekstu j1.
Tylko przy wskim mikrolingwistycznym ujciu mona translacj sztucznie

63

sprowadzi do procesu przekodowania tekstu w j1 na tekst w j2. Zazwyczaj tumaczenie polega na zrozumieniu i ponownym wyraeniu sensu komunikatu. W praktyce tumacz-czowiek stosuje obie formy dokonywania przekadu: substytucj i interpretacj. Substytucja opiera si na co najmniej intuicyjnej znajomoci zwizkw
zachodzcych midzy elementami j1 i j2. Przy tumaczeniu maszynowym systemem
odniesienia jest formalny opis relacji j2 i j1, a proces translacji musi by przedstawiony w odpowiedniej postaci i rozoony na kolejne operacje elementarne (czyli
podlega algorytmizacji).
Omawiane formy dokonywania tumaczenia wi si rwnie z wyodrbnieniem tekstw literackich, warto wic doda, i tumaczenie tekstw estetycznych
polega na komunikacyjnie ekwiwalentnym wyraeniu w sposb wtrnie twrczy tego, co i jak w sposb twrczy wyrazi autor oryginau. Warto komunikacyjna takiego tekstu odnosi si do artystycznego, ikonicznego odbicia rzeczywistoci
i obejmuje specjalne komponenty estetyczne, ktrych zachowanie moe okaza si
waniejsze od zachowania elementu informacyjnego. Tumacz musi wic sign do
wiedzy pozajzykowej, pozatekstowej, czyli mwic oglnie kulturowej, a ostateczny efekt interpretacji w duym stopniu zaley od jego zdolnoci jzykowo-artystycznych.
W rozdziaach 38 staralimy si pokaza, jak zoony i wieloaspektowy jest
proces tumaczenia. Przedstawione prby modelowania sposobu tumaczenia
z uwzgldnieniem tylko wybranych czynnikw stanowi ogromne uproszczenie,
maj jednak sens z nastpujcych wzgldw. Po pierwsze, ujawniaj rnice w przebiegu tumaczenia wykonywanego przez czowieka i maszyn cyfrow. Po drugie,
ujawniaj specyficzne czynniki wystpujce przy tumaczeniu tekstw literackich.
Po trzecie, pokazuj mechanizmy, ktre s wane w tumaczeniu ustnym, gdzie
operuje si gotowymi parami ekwiwalentw j2 i j1. Uproszczone obrazy, jakie uzyskujemy modelujc proces tumaczenia, maj wysok moc wyjaniajc, dlatego
warto powici im nieco uwagi.

64

ZADANIA DO JEDNOSTKI DYDAKTYCZNEJ 8

I. Prosz odpowiedzie na nastpujce pytania:

Kto jest autorem koncepcji tumaczenia jako naladowczej oferty informacji?
Kiedy tumaczenie moe przybra rzadko spotykan posta dwustopniowej
komunikacji z przekodowaniem?
Zilustruj tez, e tumacz interpretuje tekst j1 i przekazuje odbiorcy finalnemu informacje o informacji, ktr zaczerpn z oryginau.
Co to znaczy, e kady tekst jest ofert informacji ze strony nadawcy?
Dlaczego tumaczenie jest naladowcz ofert informacji w jzyku i kulturze
docelowej?
Co to znaczy, e cel tumaczenia (skopos) jest czynnikiem nadrzdnym
w stosunku do sposobu wykonania tumaczenia?
Jakie fazy wyrnia E.A. Nida w swoim modelu procesu tumaczenia i jak
opisuje istot tego procesu?
Na czym polega substytucja jako sposb wykonania tumaczenia?
Na czym polega interpretacja jako sposb wykonania tumaczenia?
Jak drog mona ustali znaczenia wyrae jzykowych?
II. Prosz uzupeni twierdzenia zawarte w kolumnie pierwszej odpowiednimi
fragmentami tekstu z kolumny drugiej przez zaznaczenie waciwego numeru:
K. Reiss i H.J. Vermeer (1984) s
autorami koncepcji (1, 2, 3, 4, 5, 6)

1. w zalenoci od przyjtych co do niego zaoe, tumacz przyjmuje okrelony sposb

wykonania tumaczenia.

Kady tekst jest ofert informacji ze

strony nadawcy, poniewa
(1, 2, 3, 4, 5, 6)

2. tumaczenia jako naladowczej oferty

informacji.

Tumaczenie jest wtrn, naladowcz ofert informacji w jzyku i kulturze docelowej (1, 2, 3, 4, 5, 6)

3. jak w przypadku kadej propozycji wsppracy, odbiorca moe tekst przyj lub odrzuci.

Prymat celu (skopos) w tumaczeniu

polega na tym, e (1, 2, 3, 4, 5, 6)

4. ze wzgldu na swe powizania z oryginaem.

65

5. interpretacj, dziki ktrej w jego wiaW modelu E.A. Nidy trjfazowego

procesu tumaczenia wyrnia si na- domoci powstaje odbicie pewnego fragmentu
rzeczywistoci, jak i przez substytucj, przy
stpujce stadia: (1, 2, 3, 4, 5, 6)
ktrej automatycznie podstawia si odpowiednie elementy j2 na podstawie znajomoci
wizi zachodzcej midzy elementami j1 i j2.
Translator wykonuje tumaczenie
zarwno przez (1, 2, 3, 4, 5, 6)

6. (a) analiza leksykalna i gramatyczna komunikatu w j1, przechodzc od struktur powierzchniowych w poblie zda jdrowych;
(b) przeniesienie komunikatu na tym poziomie; (c) rekonstrukcja komunikatu w formie
zgodnej z konwencjami j2.

66

9.

Koncepcje ekwiwalencji cz pierwsza

Termin ekwiwalencja peni w translatoryce kluczow rol. W pracach z tego zakresu

wystpuje on w rnym rozumieniu ze wzgldu na to, e poszczeglni autorzy
stosuj rne kryteria przy jego definiowaniu. Najoglniej rzecz biorc, ekwiwalencja oznacza zwizek zachodzcy midzy tekstem przekadu (lub jego czci)
i odpowiednim tekstem rdowym (jego czci), ale charakter tego zwizku jest
przedmiotem rnych interpretacji.
Wielorako opinii na temat ekwiwalencji tekstw literackich trafnie pokaza
Th. Savory (1957: 54), zestawiajc szereg powszechnie goszonych zasad, ktre
wzajemnie wykluczaj si:
1. Tumaczenie musi oddawa wyrazy oryginau.
2. Tumaczenie musi oddawa myli oryginau.
3. Tumaczenie powinno si czyta jak dzieo oryginalne.
4. Tumaczenie powinno si czyta jak tumaczenie.
5. Tumaczenie powinno odzwierciedla styl oryginau.
6. Tumaczenie powinno by pisane w stylu tumacza.
7. Tumaczenie powinno si czyta jak utwr wspczesny oryginaowi.
8. Tumaczenie powinno si czyta jak utwr wspczesny tumaczowi.
9. W tumaczeniu wolno robi uzupenienia i opuszczenia w stosunku do oryginau.
10. W tumaczeniu nie wolno niczego dodawa ani zmienia w stosunku do oryginau.
11. Wiersz powinien by tumaczony proz.
12. Wiersz powinien by tumaczony wierszem.
Z zacytowanego zestawu zasad tylko pozornie wynika daleko idca dowolno
dziaania tumacza i arbitralno jego decyzji. W istocie kadorazowa sytuacja
komunikacyjna, traktowana w kontekcie sytuacji-typu, ogranicza swobod wyboru.
Do prby rozwizania kwestii pozornej paradoksalnoci cytowanej listy zasad translacyjnych wrcimy przy omawianiu teorii relewancji w rozdziale 11.
Stosujc podejcie lingwistyczne Roman Jakobson (1959: 233) stwierdzi, e
tumacz ponownie koduje i nadaje komunikat otrzymany z innego rda. W gr
wchodz wic dwa ekwiwalentne komunikaty w dwch rnych kodach. Lapidarne
ujcie gwnego problemu funkcjonowania jzyka, a zarazem centralnego przedmiotu
zainteresowa lingwistyki, jako equivalence in difference stao si czsto przytaczanym hasem rwnie w dyskusjach translatorycznych. Rzecz w tym, e z uwagi na
rnice, jakie zachodz midzy j1 i j2 jako oddzielnymi systemami, przy tumaczeniu
osiga si tylko pewien stopie podobiestwa midzy tekstem oryginau i tekstem
przekadu pod wzgldem formy i treci. Nasuwa si wic zasadnicze pytanie: Jakie
czynniki decyduj o ekwiwalencji tekstu przekadu w stosunku do oryginau? Trwaj
intensywne poszukiwania jakiej generalnej formuy ekwiwalencji przekadowej,
ktra stanowiaby punkt odniesienia w pracy tumacza i krytyka oceniajcego jako
przekadu. Poniej przedstawimy kilka wybranych koncepcji ekwiwalencji.

67

Koncepcja ekwiwalencji formalnej i dynamicznej

Znaczny rozgos uzyskaa koncepcja Eugenea A. Nidy (1964, 1977, 2001)
ekwiwalencji formalnej i dynamicznej. Ze wzgldu na niewystpowanie absolutnych ekwiwalentw przy tumaczeniu naley zadowoli si poszukiwaniem ekwiwalentw moliwie najbliszych. E.A. Nida dostrzega dwie zasadnicze orientacje w
tumaczeniu: z jednej strony, denie do osignicia ekwiwalencji formalnej,
a z drugiej ekwiwalencji dynamicznej.
Przy deniu do uzyskania ekwiwalencji formalnej (E.A. Nida 1964: 165 i n.)
uwaga tumacza skupia si na komunikacie rdowym, jego formie i treci. Idzie
bowiem o to, aby tekst przekadu dopasowa jak najcilej do tekstu rdowego
przez zachowanie w przekadzie analogicznego rodzaju tekstu, podobnej struktury
zda i grup skadniowych, analogicznych oznacznikw formalnych, takich jak znaki
przestankowe, paragrafy itp. Wymaga to cigego porwnywania obu tekstw, aby
oceni stopie rzekomej prawidowoci przekadu. Od odbiorcy finalnego oczekuje
si, e utosami si z osob dziaajc w kontekcie kulturowym j1. Przypomina to
postulat F. Schleiermachera (1813), aby doprowadzi czytelnika przekadu do autora.
Typowymi tumaczeniami opartymi na zasadzie ekwiwalencji formalnej s
przekady dla celw etnolingwistycznych oraz bryki. Oderwane przykady formalnie
ekwiwalentnych odpowiednikw mona znale w wielu tekstach, gdzie np. tumaczy si wojewdztwo na jzyk angielski jako voievodeship (zamiast province), marszaek (Sejmu) jako Marshal (cho termin ten nie ma adnych zastosowa parlamentarnych) zamiast Speaker (por. B.Z. Kielar 1998).
Z kolei przy tumaczeniu opartym na zasadzie ekwiwalencji dynamicznej dy
si do uzyskania ekwiwalentnego efektu komunikacyjnego, ktry polega na tym, e
relacja midzy odbiorc j2 i tekstem przekadu powinna w zasadzie odpowiada
relacji, jaka wystpowaa midzy odbiorcami j1 i oryginaem. Tym samym tumacz
zmierza do osignicia penej naturalnoci w brzmieniu wypowiedzi i nawizuje do
sposobw zachowa odbiorcy finalnego w kontekcie jego wasnej kultury w tym
sensie, e nie oczekuje si od tego odbiorcy zrozumienia wzorcw kulturowych j1
dla pojcia treci komunikatu. Wedug koncepcji F. Schleiermachera (1813) oznacza
to doprowadzenie autora do czytelnika przekadu. Uwaga tumacza skupia si na
odbiorcy j2, na jego potencjalnej lub faktycznej reakcji. Tekst przekadu powinien w
takim stopniu odpowiada normom j2, aby osoba dwujzyczna i znajca obie
kultury moga orzec, e sformuowaaby tekst przekadu w podobny sposb.
Z natury rzeczy przekad nie jest nowym komunikatem, poniewa musi odzwierciedla znaczenie i zamiar komunikacyjny autora. E.A. Nida (1964: 166 i n.)
postuluje, aby tekst przekadu stanowi moliwie najbliszy naturalny ekwiwalent
komunikatu rdowego. W definicji tej termin ekwiwalent wskazuje na relacj
odpowiednioci w stosunku do oryginau; naturalny nawizuje do norm obowizujcych w jzyku przekadu i towarzyszcej mu kulturze, jak rwnie do kontekstu
danego aktu komunikacji dwujzycznej; najbliszy stanowi element czcy obie
tendencje na zasadzie najwyszego stopnia zblienia.

68

Prosta formua ekwiwalencji dynamicznej w tumaczeniu, ktr zaproponowa

E.A. Nida, wzbudzia ogromne zainteresowanie i staa si przedmiotem wielorakich
interpretacji i ulepsze. W odpowiedzi twrca koncepcji ponownie j sformuowa
na amach kwartalnika Babel (1977). Przede wszystkim broni on tezy, e przy
tumaczeniu nie wolno osiga analogicznego efektu komunikacyjnego za cen zerwania wizi z oryginaem. Z natury rzeczy wanie zrozumienie komunikatu przez
odbiorcw jest gwnym probierzem wartoci tumaczenia, ale pytanie: Czy jest to
prawidowy przekad? trzeba koniecznie uzupeni dalszym pytaniem: Prawidowy dla kogo?, poniewa inne wymogi wobec tekstu bdzie stawia, np. specjalista z danej dziedziny, a inne laik. Trzeba rwnie zapyta, jaki to jest tekst: techniczny, w ktrym idzie o przekazanie informacji, czy literacki, nastawiony na wywarcie u odbiorcy wrae estetycznych.
Wedug E.A. Nidy (1977: 100 i n.) w komunikacji dwujzycznej uwaga moe
skupia si na nastpujcych czynnikach:
1. formalne cechy tekstu j1
2. treci poznawcze tekstu j1
3. emocyjna reakcja odbiorcy tekstu.
Tumaczenie nastawione na odzwierciedlenie formalnych cech oryginau, czyli
stosujce zasad ekwiwalencji formalnej, jest uzasadnione w specjalnych przypadkach, np. w badaniach etnolingwistycznych. Z natury rzeczy tekst taki brzmi
sztucznie i moe by niezrozumiay.
Istniej dwa rodzaje tumaczenia opartego na zasadzie ekwiwalencji dynamicznej:
1. nastawione na tre poznawcz utworu;
2. zmierzajce do wywoania okrelonej reakcji emocyjnej u odbiorcw j2.
Jeeli czynniki czasu i miejsca s istotnymi skadnikami treci danego tekstu,
wwczas tumaczenie oparte na zasadzie ekwiwalencji dynamicznej ma umoliwi
odbiorcy wtrnemu zrozumienie, jak odbiorca inicjalny pojmowa komunikat j1.
Natomiast jeeli tre tekstu j1 nie wie si ze specyficznym tem historycznym,
wtedy tumacz powinien umoliwi odbiorcy finalnemu zinterpretowanie tego, co
dla niego samego wynika z treci poznawczej komunikatu, bd umoliwi mu emocyjny odzew na tekst, bez odniesienia do tego, jak przebiega proces porozumienia
w j1. Warto jeszcze zwrci uwag na to, e naturalnie brzmicy przekad musi
by adekwatny pod wzgldem pragmatycznym, co przejawia si w wyborze waciwych rodkw stylistycznych jzyka przekadu.
E.A. Nida wyranie wytycza granic midzy tumaczeniem opartym na zasadzie
ekwiwalencji formalnej i tumaczeniem opartym na zasadzie ekwiwalencji dynamicznej. Nie ulega wtpliwoci, e jego koncepcja zajmuje trwae miejsce w dorobku translatoryki, a formua najbliszy naturalny ekwiwalent dobrze suy praktyce translacyjnej (por. E.A. Nida 200l: 6).

69

Koncepcja ekwiwalentnej funkcji tekstu przekadu

i tekstu rdowego a dwa podstawowe typy tumaczenia
Jedn z prb globalnego sformuowania zasady tumaczenia stanowi koncepcja
Juliane House (1977, 1997), ktrej model pozwala na lingwistyczn analiz, opis
i porwnywanie tekstu przekadu z oryginaem, wic je z kontekstem sytuacyjnym
i kulturowym, a przez kategori genre (=skonwencjonalizowana, powtarzajca si
forma komunikatu, np. referat naukowy, sprawozdanie o sytuacji rynkowej, kazanie
itp.) z innymi tekstami o podobnym celu komunikacyjnym. Dziaania te prowadzi si
przy uwzgldnieniu zrnicowanych celw translacji i jej typw (tumaczenie ewidentne a ukryte).
W koncepcji tej na plan pierwszy wysuwa si funkcja tekstu. Ustalenie tej
funkcji polega na scharakteryzowaniu tzw. profilu tekstowego w wyniku analizy
lingwistyczno-pragmatycznej w kontekcie sytuacyjnym. Uwzgldnia si przy tym
parametry uytkownika jzyka (np. jego pochodzenie spoeczne) i parametry uycia
jzyka (np. forma pisana, mwiona; uyte rodki leksykalne, skadniowe) oraz relacje midzy nadawc i odbiorc. Wyjciowe zaoenie J. House brzmi: Tekst przekadu powinien mie analogiczny profil jzykowo-pragmatyczny i spenia analogiczn funkcj jak orygina, z jednym wszake zastrzeeniem: funkcja ta jest rna
przy tumaczeniu ewidentnym (overt) i przy tumaczeniu ukrytym (covert), ktre
stanowi dwa kracowe punkty na szerokiej skali zawierajcej wiele rozwiza
porednich.
Ot tumaczenie ewidentne nie zwraca si do odbiorcw j2 bezporednio,
poniewa tekst rdowy wie si mocno ze spoecznoci j1 i jego kultur, przede
wszystkim do niej jest skierowany (J. House 1997: 66 i n.). Tekst taki ma ustalon
warto i status w spoecznoci j1, a jeeli mimo to tumaczy si go na inny jzyk, to
dzieje si tak ze wzgldu na pewn jego potencjaln warto dla innych spoeczestw. Przy tumaczeniu ewidentnym z natury rzeczy tekst j1 i tekst przekadu nie
peni analogicznej funkcji. Na przykad, tekst Konstytucji RP z 1997 roku jest nosicielem norm prawnych dla obywateli polskich, natomiast jego przekad na jzyk
angielski niesie tylko informacj o sposobach rzdzenia w Polsce. J. House (1997)
postuluje wic osignicie funkcji drugiego poziomu przez przeniesienie komunikatu z jednej strefy kulturowej do drugiej. Polega to na przyjciu jako punktu odniesienia nie tylko odbiorcw przekadu, ale rwnie porwnywalnych potencjalnych
odbiorcw w kulturze wyjciowej, ktrzy nie s pierwotnymi adresatami. Na przykad, zamierzajc przeoy na jzyk angielski Pamitniki Jana Chryzostoma Paska, tumacz uwzgldni jako dodatkowy punkt odniesienia oczekiwania wspczesnego, wyksztaconego odbiorcy Polaka, dla ktrego utwr ten nosi cech + archaiczny, a z natury rzeczy nie mia tej cechy dla pierwotnych odbiorcw w XVII
wieku. Naley wic zastosowa w przekadzie w jakim stopniu ekwiwalentne
oznaczniki podobnie archaicznego stanu jzyka. Inny przykad, jeeli tumaczony
utwr jest nacechowany dialektalnie, np. Chopi W. Reymonta, tumacz powinien
rwnie uaktualni jego funkcj, przyjmujc jako punkt odniesienia sytuacj j1
i przecitnych rodzimych nosicieli j1 jako potencjalnych odbiorcw oryginau, a w

70

drugiej kolejnoci szuka analogicznego dialektu j2. Ekwiwalencja wystpuje na

drugim poziomie, poniewa przewidywani odbiorcy finalni inaczej odbieraj przekad ni odbiorcy pierwotni odbieraj orygina. Tumaczenie ewidentne umoliwia
czonkom kultury j2 podpatrzenie i podsuchanie tego, co dziao si w kontekcie sytuacyjno-kulturowym j1. Mog oni z pewnego dystansu oceni pierwotn
funkcj tekstu j1. Przy tumaczeniu ewidentnym tumacz jest wyranie porednikiem
komunikacyjnym, poniewa udostpnia dany tekst w nowym jzyku. Paradoks tkwi
jednak w tym, e w przypadku tumaczenia ewidentnego tumacz ma najmniejsz
swobod manewru aby zmieni struktur i tre tekstu, cho peni powszechnie
uznawan rol w stosunku do czytelnika. Dodajmy jeszcze, e tumaczenie ewidentne osadza dany tekst i jego genre w nowym zdarzeniu komunikacyjnym.
Z kolei przy tumaczeniu ukrytym (J. House 1997: 69 i n.) komunikat wyjciowy
nie wie si w jaki szczeglny sposb z jzykiem i kultur rdow. Autor
zwraca si zarwno do odbiorcw j1 jak i do odbiorcw j2, a tumacz patrzy na tekst
oryginau oczyma czonka kultury j2, umieszczajc w razie potrzeby midzy tekstem
rdowym i tworzonym przekadem filtr kulturowy, aby dostosowa przekad do
penienia analogicznej funkcji jak orygina. Na przykad, autor tekstu doniesienia
z zakresu bada medycznych zwraca si w rwnym stopniu do odbiorcw
w spoecznoci j1, jak i potencjalnie j2, a tumacz ma utworzy taki tekst przekadu, ktry bdzie skutecznie konkurowa z podobnymi tekstami w j2. Dodajmy, e
tumaczenie ukryte odtwarza ekwiwalentne zdarzenie komunikacyjne i naley
przy nim zachowa ten sam genre.
Przy tumaczeniu ukrytym tumacz ma pozostawa niewidoczny. Ma on tak
przetworzy komunikat, aby peni on w jzyku i kulturze j2 funkcj podobn do
funkcji, jak orygina ma w rdowej sytuacji i kulturze. W tym celu konieczne
staj si rne urzdzenia filtrujce i kompromisy translacyjne. Zadaniem tumacza jest oszuka odbiorcw, to jest ukry obce rdo przekadu i nada mu szat
tekstu oryginalnego. Paradoksem jest to, e przy tumaczeniu ukrytym tumacz moe
dokonywa nawet gbokich zmian tekstu, a zostanie to wykryte tylko w przypadku,
kiedy utworzony przez niego tekst bdzie odbierany jako tumaczenie.
Profile tekstowe porwnuje si wic pod innymi wzgldami przy tumaczeniu
ewidentnym i ukrytym. Osignicie ekwiwalentnej funkcji moliwe jest tylko w przypadku tumaczenia ukrytego. Nie jest to atwe i odbywa si przez zastosowanie filtra
kulturowego, co moe polega, na przykad, na dodaniu bardziej szczegowej informacji, uwzgldniajc potrzeby lub oczekiwania odbiorcw j2. Nieuzasadnione zastosowanie filtra kulturowego prowadzi jednak do ukrytej adaptacji.
Wybr, czy zastosowa tumaczenie ewidentne, czy ukryte tylko w pewnym
stopniu zaley od stopnia kulturowego uwarunkowania tekstu oryginau. Dla specjalnych celw pewien tekst moe wymaga tumaczenia ewidentnego, to jest, patrzy si na taki tekst jak na dokument o niezalenym statusie, np. teksty biblijne
mog by traktowane jako dokumenty historyczne. Te same teksty biblijne mog
by tumaczone z myl o przecitnym wspczesnym odbiorcy, ktry zainteresowany jest gwnie ich przesaniem moralnym wtedy waciwe staje si tumaczenie ukryte. Z kolei, np. bajki mog by potraktowane jako twory ludowe danej kul-

71

tury (a wic wymagajce tumaczenia ewidentnego) albo jako teksty anonimowe,

pozbawione specyfiki kulturowej, majce dostarczy rozrywki lub suy pouczeniu
modziey wtedy wymagayby tumaczenia ukrytego. A wic wybr ten moe
zalee od arbitralnie okrelonego celu tumaczenia, a decyzj tak podejmuje tumacz lub jego zleceniodawca. Sprawa sprowadza si do decyzji zastosowania albo
jednej, albo drugiej strategii tumaczeniowej oraz konsekwentnego i jasnego stosowania okrelonej zasady.

72

ZADANIA DO JEDNOSTKI DYDAKTYCZNEJ 9

I. Prosz odpowiedzie na nastpujce pytania lub wykona wyznaczone zadania:

Jaka jest najoglniejsza definicja ekwiwalencji przekadowej?
Prosz wybra par sprzecznych ze sob zasad tumaczenia z listy Th.
Savoryego (1957) i zastanowi si, czy kad z tych regu mona zastosowa w praktyce.
Prosz zinterpretowa, co znaczy sformuowanie R. Jakobsona equivalence
in difference (1959).
Jak tumaczy si tekst stosujc zasad ekwiwalencji formalnej?
Jak tumaczy si tekst stosujc zasad ekwiwalencji dynamicznej?
Na co nastawione s dwa rodzaje tumaczenia opartego na zasadzie ekwiwalencji dynamicznej?
Jakie czynniki skadaj si na profil tekstowy w koncepcji J. House
(1997)?
Na czym polega tumaczenie ewidentne (overt)?
Na czym polega tumaczenie ukryte (covert)?
Od czego zaley wybr tumaczenia ewidentnego lub tumaczenia ukrytego?
II. Prosz uzupeni twierdzenia zawarte w kolumnie pierwszej odpowiednimi
fragmentami tekstu z kolumny drugiej przez zaznaczenie waciwego numeru w nawiasie:
Formua R. Jakobsona equivalence 1. moliwie najbliszy naturalny ekwiwalent
in difference oznacza, e
komunikatu rdowego.
(1, 2, 3, 4, 5, 6)
Tumaczenie oparte na zasadzie
ekwiwalencji dynamicznej ma stanowi (1, 2, 3, 4, 5, 6)

2. nie wie si w jaki specjalny sposb z jzykiem i kultur rdow, a oba teksty maj
peni dla swoich odbiorcw ekwiwalentn
funkcj.

3. w tumaczeniu w gr wchodz dwa ekwiWedug koncepcji J. House (1997)

walentne komunikaty w dwch rnych kona profil tekstowy oryginau,
dach (jzykach).
ktry charakteryzuje jego funkcj,
a wic w odniesieniu do ktrej mierzy si jako przekadu, skadaj si
(1, 2, 3, 4, 5, 6)

73

4. ze spoecznoci j1 i jego kultur, np. teksty

Tumaczenie ewidentne stosuje si
zazwyczaj, gdy tekst rdowy wie o zabarwieniu historycznym lub kulturowym,
lub zwizane ze specjaln okazj, gdy adresasi nierozerwalnie (1, 2, 3, 4, 5, 6)
tami s odbiorcy j1.
Tumaczenie ukryte stosuje si zazwyczaj, gdy tekst rdowy
(1, 2, 3, 4, 5, 6)

5. od rodzaju tekstu rdowego lub od arbitralnie okrelonego celu tumaczenia.

Wybr tumaczenia ewidentnego

6. parametry uytkownika (jego pochodzenie
lub ukrytego zaley (1, 2, 3, 4, 5, 6) spoeczne, przynaleno do grup zawodowych,
regionalnych); parametry uycia jzyka (np.
zastosowane rodki leksykalne, skadniowe, stylistyczne) oraz relacje (rwnorzdnoci, podlegoci, nadrzdnoci) midzy nadawc i odbiorc.
III. Naley pamita, e w praktyce translacyjnej wystpuje caa gama potencjalnych ekwiwalentw od formalnych do dynamicznych spord ktrych dokonuje
si wyboru, w zalenoci od grona przewidywanych odbiorcw i sytuacji. Na przykad,
polsk nazw Sejm tumaczy si na jzyk angielski jako Sejm lub Seym (zgodnie ze
zwyczajem przenoszenia do tego jzyka nazw obcych parlamentw, por. Bundestag,
Riksdag, Storting); jako Diet (na wzr francuskiego dite, uywanego na oznaczenie
parlamentw w Europie rodkowej); jako Parliament. Prosz ustawi nazwy uywane
w tekstach angielskich na skali od ekwiwalentu skrajnie formalnego do ekwiwalentu
skrajnie dynamicznego:
........................... .......................... ...........................

74

10.

Koncepcje ekwiwalencji cz druga

W rozdziale tym omwimy pewne aspekty ekwiwalencji przekadowej oraz jej powizania z koncepcjami inwariantu oraz adekwatnoci przy uwzgldnieniu rnych czynnikw komunikacyjnych.
Koncepcja poziomw ekwiwalencji
Podejcie komunikacyjno-lingwistyczne pozwala na sformuowanie lingwistycznej koncepcji tumaczenia w kategoriach langue i parole (tj. jzyka i mwienia).
Stosujc takie podejcie W.N. Komissarow (1980: 31) stwierdza, e midzy przekadem a tekstem rdowym zachodzi relacja komunikacyjnej rwnowartoci, przez
ktr rozumie utosamianie w akcie komunikacji jzykowej nieidentycznych postaci
komunikatu. Podobnie zreszt w komunikacji jednojzycznej twr mowny, za pomoc
ktrego nawizuje si porozumienie, istnieje z jednej strony jako komunikat nadawcy,
a z drugiej strony jako komunikat dla odbiorcy. Porozumienie jest zawsze przyblione ze wzgldu na rnice natury jzykowej i pozajzykowej.
W akcie komunikacji dwujzycznej jej uczestnicy abstrahuj od rnic znaczeniowych i formalnych midzy komunikatem nadanym i odebranym. Odbiorcy tekstu
przekadu traktuj go na rwni z tekstami j2, np. cytujc w cudzysowie przeoone
partie przemwienia.
Podobiestwo formalne i funkcjonalne tekstu przekadu i tekstu rdowego
opiera si na zwizkach treciowych, poniewa tekst przekadu powinien mie
jak wspln cz treci z oryginaem. Zestawienie ekwiwalentnych partii tekstu
j1 i j2 odbywa si przez odniesienie do systemw jzykowych i regu ich funkcjonowania. W.N. Komissarow (1980: 35) wskazuje, e wan cz analizy jzykowej
przekadu stanowi zbadanie tego, jakie rodki, wchodzce w skad odnonych systemw jzykowych, le u podstaw rwnowartoci komunikacyjnej tekstw. Konkretny akt tumaczenia ma charakter subiektywny i indywidualny, ale warunkuj go
oglne i specyficzne cechy obu jzykw, rozumianych jako wasno spoeczna.
Std te analiza komunikacji dwujzycznej prowadzi od faktw mowy do faktw
jzykowych.
Tekst oryginau i tekst przekadu zestawia si ze sob nie z uwagi na ich tosamo semantyczn bo ona nie zachodzi, ale dziki ich ekwiwalentnoci komunikacyjnej i wymiennoci w kontekcie konkretnego aktu komunikacji. Tymi faktami
tumaczy si wystpowanie wielu rwnolegych wersji przekadu, z ktrych kada
w jakim stopniu oddaje sens oryginau. Warto wic podj prb modelowania
intuicyjnych wyborw rodkw jzykowych, jakich dokonuje tumacz przy tworzeniu tekstu j2 oraz przy ocenie jego ekwiwalentnoci.
W.N. Komissarow (1980) traktuje ekwiwalencj jako zjawisko dajce si pozna
empirycznie. Przyjmuje presumpcj ekwiwalentnoci, to jest zakada, e jeeli
dany tekst uchodzi za przekad, to naley go uzna za rwnowany w jakiej mierze
oryginaowi. Cytowanego autora nie interesuj ani czynniki normatywne, ani

75

oceniajce; nie zadaje te pytania, czy dany tekst mona byo przetumaczy inaczej
albo lepiej. Zakada zatem, e ma do czynienia z jedn z wielu moliwych wersji
przekadu. Na podstawie przeprowadzonych analiz ogromnej iloci przekadw
angielsko-rosyjskich stwierdza, e stopie rzeczywistej bliskoci midzy przekadem i oryginaem jest wielkoci zmienn, stawia wic sobie zadanie dokonania
pewnych klasyfikacji i wyodrbnienia typw relacji ekwiwalentnoci, jakie zachodz midzy przekadami i oryginaami.
W rezultacie wyrnia pi typw ekwiwalencji przekadowej, ktre s ustawione hierarchicznie i wi si ze sob wsplnoci pewnych kryteriw podziau.
I. Minimalnym cho nie optymalnym warunkiem ekwiwalentnoci tekstu
przekadu w stosunku do oryginau jest analogiczny cel komunikacji (1980: 6070).
Idzie o to, aby odbiorca, nawizujc do caej treci tekstu i kojarzc go z pewn dodatkow informacj, orientowa si: Dlaczego nadawca komunikuje dan tre?,
Co chce przez to powiedzie?. Kluczowe pytanie brzmi wic: Dlaczego?. Cel komunikacji stanowi najoglniejsz cz treci komunikatu. Na przykad, No, powiedzmy przetumaczone na angielski jako I accept your arguments, but with great
reluctance.
II. Drugi typ ekwiwalentnoci wystpuje, gdy tekst przekadu odnosi si do tej
samej sytuacji, co orygina, cho mwi si o niej innymi sowami (W.N. Komissarow 1980: 7088). A wic obok zachowania w przekadzie celu komunikacji, to jest
dominujcej funkcji wypowiedzi, wskazuje si na t sam rzeczywisto, a tre wypowiedzi odzwierciedla jak realn sytuacj jednym z moliwych sposb jej opisania. Bywa tak, e konwencje panujce w jzyku docelowym narzucaj okrelone
rozwizanie translacyjne. Na przykad, przy wezwaniu telefonicznym pytamy: Kto
prosi?, co odpowiada angielskiemu Who shall I say is calling? i francuskiemu:
De la part de qui?. Najdalej idce modyfikacje pojawiaj si przy tumaczeniu wyrae idiomatycznych.
III. Trzeci typ ekwiwalentnoci wystpuje midzy tekstami j1 i j2, gdy czy je
wsplno semantyczna, oparta na zachowaniu czci informacji (W.N. Komissarow
1980: 817). Zachowuje si przy tym informacje z zakresu dwch pierwszych poziomw, a wic pytamy: Dlaczego komunikuje si dan tre? i O czym komunikuje
si w tekcie? oraz dodaje si nowy czynnik: Co si w nim podaje?, tzn. jaka strona
opisywanej sytuacji stanowi przedmiot tekstu. W przekadzie te zachowuje si sposb opisania sytuacji przez parafrazowanie informacji. Analogiczne komunikaty mog
rni si stopniem eksplicytnoci, rozkadem opisywanych cech itp., np. Zawsze
bd o tym pamita tumaczy si I shall never forget it.
IV. Oddzieln grup stanowi przekady, ktrych ekwiwalencja wystpuje na
poziomie wypowiedzi, a wic przynajmniej czciowo dotyczy kwestii: Jak si to
wyraa? (W.N. Komissarow 1980: 8795). Przekad i orygina cechuje znaczne
podobiestwo skadu leksykalnego i struktur skadniowych, przy jednoczesnym zachowaniu ekwiwalencji na trzech wyszych poziomach. Na przykad, I told him
what I thought of her przeoone jako Powiedziaem mu, jakie mam o niej mniemanie.

76

V. W pitej grupie przekadw ekwiwalentno zachodzi na poziomie wyrazw,

co wie si ze wsplnoci wszystkich podstawowych skadnikw treci przekadu
i oryginau, przy zachowaniu ekwiwalentnoci na pozostaych czterech poziomach
(W.N. Komissarow 1980: 95 i n.). Na przykad, Radio 3 is devoted to classical music
przetumaczone jako Program 3 jest powicony muzyce klasycznej.
W.N. Komissarow (1980) ogranicza si do zilustrowania, na jakich zasadach
istniejce teksty przekadu mog uchodzi za ekwiwalentne oryginaom na rnych
poziomach. Wane przy tym jest zaoenie, e odpowiednio midzy parti tekstu
j2 i j1 na niszym poziomie zakada zachowanie ekwiwalentnoci na wyszych poziomach. Przekad dokonany na danym poziomie przy naruszeniu ekwiwalentnoci
na wyszych poziomach staje si bowiem dosowny, co pociga za sob znieksztacenie sensu komunikatu.
Inwariant a ekwiwalencja
W poszukiwaniu uoglniajcej formuy, ktra wyraziaby istot tumaczenia,
niektrzy teoretycy sigaj do koncepcji inwariantu, ktra powstaa na gruncie matematyki na oznaczenie wyraenia lub waciwoci, ktra nie zmienia si przy okrelonym przeksztacaniu zwizanych z ni zmiennych. Termin inwariant pojawia si
w pracach z zakresu translatoryki w rnej interpretacji. Przy wielorakich przeksztaceniach, ktre skadaj si na proces komunikacji jzykowej z udziaem porednika,
powinna by zachowana pewna staa warto, tj. inwariant. Rzecz sprowadza si wic
do okrelenia, co stanowi inwariant przekadowy. W dalszym cigu naszych rozwaa
przedstawimy dwie wybrane koncepcje inwariantu, jedn zwizan z tumaczeniem
dokonywanym przez czowieka, drug odpowiadajc szczeglnym warunkom tumaczenia maszynowego.
R.K. Minjar-Bieoruczew (1980) traktuje znaczenie jako wynik wzajemnego
oddziaywania informacji semantycznej i sytuacyjnej. Jego zdaniem, orygina jest
jedn cho zarazem pierwsz spord realizacji inwariantu. Pozostae realizacje
(warianty przekadowe) wi si z inwariantem przez t pierwsz realizacj. Wedug cytowanego autora (1980: 37), okrelajc inwariant przy przekadzie trzeba
uwzgldni nie tylko tekst (ktry z natury rzeczy stanowi podstaw wydzielenia
inwariantu), ale rwnie cel, motywy i intencje nadawcy. W procesie komunikacji
jzykowej nadawca chce podzieli si z odbiorc swoimi mylami, tj. przekaza
pewne treci psychiczne. Zamiar ten realizuje informacja przeznaczona do nadania,
na ktr wpyw wywiera sytuacja, ktrej dotyczy. Chcc wywrze odpowiedni efekt
komunikacyjny na odbiorcy, nadawca dobiera odpowiednie rodki jzykowe. Informacja semantyczna, jak nadawca posuy si w tym celu, i informacja przeznaczona do nadania nie musz si pokrywa. Na przykad w sytuacji, gdy trzeba przenie ciki baga, rozmwca moe powiedzie: Mam zwichnit rk zamiast
Bdziesz musia sam nie t cik waliz. W przytoczonym przykadzie na informacj przeznaczon do nadania skada si cznie informacja semantyczna (= to,
co wyraa tekst) i informacja sytuacyjna.

77

Stosujc kryterium relacji midzy informacj sytuacyjn i semantyczn, R.K. Minjar-Bieoruczew (1980: 40 i n.) wyrnia trzy typy zda zwizanych z sytuacj: celowe, w ktrych informacja sytuacyjna i semantyczna wzajemnie si rwnowa, tematyczne, w ktrych przewaa informacja sytuacyjna, oraz informacyjne, gdzie dominuje informacja semantyczna. Omawiana koncepcja inwariantu siga stadium poprzedzajcego utworzenie tekstu j1, a wic dotyczy wyraenia zamiaru komunikacyjnego,
ktry naley odczyta z oryginau przez jego interpretacj. Godne uwagi jest uwypuklenie czynnika sytuacyjnego, ktry wywiera wpyw na znaczenie komunikatu.
Inne ujcie inwariantu wynika z prb konfrontowania dziaa translacyjnych czowieka i maszyny cyfrowej przy tumaczeniu tekstw w jzyku naturalnym. A. Ludskanow (1973) wychodzi z zaoenia, e celem kadej komunikacji jest przekazanie adresatowi informacji inwariantnej w stosunku do danego systemu odniesienia, kodowanej
symbolami danego kodu. Translator powinien rozporzdza niezbdn informacj przekadow, na ktr skada si informacja podstawowa (do wielokrotnego wykonywania
tumaczenia) oraz informacja dodatkowa (konieczna do przetumaczenia konkretnego
tekstu).
Dokonujc analizy jzykowej i pozajzykowej komunikatu wejciowego, aby
wydoby zawart w nim informacj, a nastpnie wybierajc odpowiedniki przekadowe, tumacz-czowiek korzysta z okrelonego jzyka-porednika znajdujcego
si w jego pamici (lub zmaterializowanego w postaci regu, sownikw, podrcznikw). w jzyk porednik obejmuje j1 i j2, odzwierciedlajc typowe dla nich dwie
rne segmentacje wiata, jak rwnie okrelone dane o rzeczywistoci, zakodowane za pomoc rodkw jedno- i dwuklasowych (1973: 134).
Tumacz-czowiek pobiera niezbdn informacj przekadow w drodze analizy
jzykowej (poprzez znak) i referencjalnej (przez przedmiot, sytuacj). Przy tumaczeniu maszynowym synteza realizowana jest na zasadzie funkcjonalnej. Kady rodek jzykowy zawiera okrelon informacj, ma okrelon funkcjonalno. Ze
wzgldu na konwencjonalny charakter jzykw naturalnych nie jest moliwe tumaczenie rodek przez rodek, ale naley zastosowa tumaczenie, ktre ujawnia
funkcj danego rodka jzykowego, a nastpnie wyraa j w jzyku przekadu za pomoc innych rodkw o analogicznej funkcji. Inwariantem jest wic funkcjonalno
rodkw (A. Ludskanow 1973: 137).
Koncepcja inwariantu wie si z pojciem ekwiwalencji w ten sposb, e
ekwiwalencj rozumie si jako jednakowy stosunek dwch wielkoci do trzeciej
inwariantnej, ktra suy za podstaw porwnania, czyli tertium comparationis (por.
O. Kade 1980: 86).
Ekwiwalencja a adekwatno
Jak ju mwilimy, ekwiwalencja oznacza relacj midzy dwiema wielkociami,
ktre maj t sam lub podobn warto. Ekwiwalencja i ekwiwalent s pojciami
dotyczcymi wyniku, rezultatu. Tak wic tekst przekadu moe uchodzi za ekwiwalentny (tj. rwnowany) w stosunku do tekstu oryginau, jeeli spenia pewne
warunki. Natomiast nie mwi si * tumaczy ekwiwalentnie.

78

W translatoryce uywa si rwnie okrelenia adekwatny i adekwatno. Adekwatno znaczy tyle co odpowiednio z punktu widzenia celu jakiego dziaania.
Mwi si wic, e kto tumaczy adekwatnie, jeeli wybr rozwiza translatorskich jest konsekwentnie podporzdkowany celowi tumaczenia, na co zwracaj
uwag K. Reiss i H.J. Vermeer (1984). Okazuje si, e tumaczenie dosowne jest
adekwatne, gdy celem stao si badanie kategorii nieznanego dotd jzyka (np.
w badaniach etnolingwistycznych). Ten typ tumaczenia by z powodzeniem stosowany w pocztkowych stadiach nauczania jzyka obcego tradycyjnymi metodami.
Zwrmy uwag na jeszcze jeden przykad prymatu celu w dziaalnoci translatorskiej: w tzw. tumaczeniu filologicznym, przy ktrym wedug F. Schleiermachera
(1813) doprowadza si czytelnika do autora, tumacz stawia sobie za cel poinformowanie odbiorcy finalnego o tym, jak autor tekstu porozumiewa si z odbiorc j1.
Temu celowi podporzdkowany zostaje wybr rodkw leksykalnych, skadniowych
i stylistycznych. W rezultacie tekst przekadu bdzie brzmia obco, ale jest adekwatny z punktu widzenia zaoonego celu.
Wspczenie przewaa tendencja do stosowania tumaczenia komunikacyjnego,
ktre stanowi moliwie najbliszy naturalny ekwiwalent tekstu j1 (E.A. Nida
1964: 166, 2001: 6). W takich przypadkach ekwiwalencja zbiega si z adekwatnoci.
Adekwatne mog okaza si teksty przekadu stanowice jakie przerbki tekstu
j1. Na przykad, tekst techniczny przeznaczony w spoecznoci j1 dla specjalistw
moe by przetumaczony z myl o przecitnych odbiorcach j2, nie dysponujcych
odpowiednim zasobem wiedzy fachowej. Aby umoliwi nowemu gronu odbiorcw
zrozumienie tekstu przekadu, naley tekst uproci, wstawi komentarze
objaniajce itp. Interesujce refleksje na te tematy snuje J.W. Wannikow (1982: 7)
pod hasem adekwatnoci dezyderatywnej. Ot we wspczesnej dziaalnoci
informacyjnej pojawiaj si nowe postacie przekadw: teksty referujce, obszerne
streszczenia przekazujce gwne treci tekstu wasnymi sowami, krtkie streszczenia tekstw obcojzycznych podajce podstawow informacj itp. Teksty takie okazuj si zadowalajce pod wzgldem niesionej informacji z punktu widzenia potrzeb
i interesw odbiorcw j2, a wic odpowiadaj ich dezyderatom. Przekad dezyderatywnie adekwatny moe znacznie odbiega od oryginau pod wzgldem swej penoci znaczeniowej, struktury i funkcji pragmatycznej. Teksty takie, wywodzce si
z tekstw obcojzycznych i odzwierciedlajce ich podstawowe treci, zasuguj na
miano przekadw cho powinny by wyrnione przydawk dezyderatywny
poniewa s informacyjnie adekwatne i mog skutecznie oddziaywa na sfer intelektualn odbiorcw komunikatu.
Warto zauway, e ekwiwalencja jest rodzajem adekwatnoci: mianowicie jest
adekwatnoci przy zachowaniu tej samej funkcji komunikacyjnej tekstu docelowego i tekstu rdowego.

79

ZADANIA DO JEDNOSTKI DYDAKTYCZNEJ 10

I. Prosz odpowiedzie na nastpujce pytania:

Na czym polega presumpcja ekwiwalentnoci wedug W.N. Komissarowa
(l980)?
Jakie hierarchicznie ustawione typy ekwiwalencji przekadowej wyrnia
W.N. Komissarow (1980)? Jak wi si one ze sob?
Co oznacza inwariant w matematyce i w translatoryce?
Jak orygina (jako pierwsza realizacja inwariantu) wie si z wariantami
przekadowymi wedug R.K. Minjara-Bieoruczewa?
Co stanowi jzyk-porednik, gdy tumaczy czowiek?
Na jakiej zasadzie dobiera si odpowiedniki w tumaczeniu maszynowym?
Jak czy si koncepcja inwariantu z koncepcj ekwiwalencji?
Co to znaczy tumaczy adekwatnie?
Na czym polega tumaczenie komunikacyjne, powszechnie stosowane w naszych czasach?
Na czym polega przekad dezyderatywnie adekwatny?
II. Prosz uzupeni twierdzenia zawarte w kolumnie pierwszej odpowiednimi
fragmentami tekstu z kolumny drugiej przez zaznaczenie waciwego numeru w nawiasie:
Presumpcja ekwiwalencji oznacza,
e (1, 2, 3, 4, 5, 6)

1. odbiega od oryginau pod wzgldem swej

penoci znaczeniowej i struktury, np. obszerne streszczenie tekstu j1 poczone z jego
tumaczeniem.

W translatoryce inwariant oznacza

(1, 2, 3, 4, 5, 6)

2. jest adekwatnoci, przy ktrej tekst

przekadu i tekst rdowy zachowuj t
sam funkcj komunikacyjn.

Przy tumaczeniu maszynowym odpowiedniki dobiera si (1, 2, 3, 4, 5, 6)

3. jeeli dany tekst uchodzi za przekad, to

naley go uzna za w jakim stopniu rwnowany oryginaowi.

Tumaczy adekwatnie znaczy tyle

co (1, 2, 3, 4, 5, 6)

4. na zasadzie funkcjonalnej, inwariantem

jest wic funkcjonalno uytych rodkw.

Przekad dezyderatywnie adekwatny 5. sta warto, ktra zostaje zachowana

wywodzi si z tekstu j1 i odzwierciedla mimo dokonanych przeksztace komunijego podstawowe treci, ale
katu.
(1, 2, 3, 4, 5, 6)

80

Ekwiwalencja jest rodzajem adekwatnoci, mianowicie (1, 2, 3, 4, 5, 6)

6. konsekwentnie podporzdkowa wybr

rozwiza translatorskich celowi tumaczenia.

III. W.N. Komissarow (1980) wyrnia pi hierarchicznie ustawionych typw

ekwiwalencji przekadowej. Na jakim poziomie (od 1 do 5) naley umieci
nastpujce pary tekstw j1 i j2:
1. Fragile.
Ostronie szko! (1, 2, 3, 4, 5)
2. In 1953 most schoolchildren walked to school.
W roku 1953 wikszo uczniw chodzia do szkoy na piechot. (1, 2, 3, 4, 5)
3. [Tu przed zamkniciem pubu barman woa:]
Time, ladies and gentlemen, please!
Prosz pastwa, za chwil zamykamy! (1, 2, 3, 4, 5)
4. Forget it!
Nic nie szkodzi! (1, 2, 3, 4, 5)
5. The students were fascinated with his ideas.
Studenci byli zafascynowani jego pomysami. (1, 2, 3, 4, 5)

81

11.

Relacje midzy przekadem i oryginaem

a role uczestnikw procesu tumaczenia

W rozdziale tym podsumujemy warto poznawcz i praktyczne zastosowania

omwionych w rozdziale 9 i 10 koncepcji ekwiwalencji, ktre z zaoenia na plan
pierwszy wysuwaj relacje midzy tekstem przekadu i tekstem oryginau. Nastpnie
przejdziemy do dwch innych koncepcji translacyjnych, w ktrych punkt cikoci
przesuwa si na role odgrywane przez uczestnikw procesu tumaczenia. S to: podejcie funkcjonalne poczone z postulatem lojalnoci tumacza wobec partnerw
komunikacyjnych (Christiane Nord 1997) oraz zasada relewancji (E.-A. Gutt 2000).
Podsumowanie i wnioski dla praktyki tumaczeniowej pynce z wybranych
koncepcji ekwiwalencji
Warto postawi sobie pytanie, co wynika dla tumacza-praktyka z przyjcia
podstawowej zasady, e tekst przekadu jest pod jakim wzgldem rwnowany oryginaowi. Czy rne sposoby rozumienia ekwiwalencji przekadowej s rzeczywicie
tak rozbiene, jak by to mona wyczyta z wyranie sprzecznych ze sob regu tumaczeniowych zebranych przez Th. Savoryego (1957) (o czym bya mowa w rozdziale 9), ktre zdaj si upowania do podejmowania cakiem arbitralnych decyzji translatorskich. W tym miejscu naley jednak ju zasygnalizowa, e E.-A. Gutt (2000) pokaza, i swoboda dziaania tumacza wcale nie jest nieograniczona i e musi on mie
na wzgldzie interes komunikacyjny odbiorcw finalnych.
Podsumujmy wic korzyci, jakie pyn z poszczeglnych koncepcji. Na plan
pierwszy wysunlimy uoglniajca formu E.A. Nidy (1964: 166; 2001: 6) najbliszy naturalny ekwiwalent komunikatu rdowego. Wskazuje ona tumaczowi
waciwy kierunek i jest tak oglna, e dotyczy przede wszystkim relacji miedzy
tekstem j2 i tekstem j1 w ramach oglnego ukadu translacyjnego. Warto tej formuy polega jednak na tym, e otwiera drog do przejcia na nisze stopnie abstrakcji do ukadw translacyjnych-typw, wyrnionych wedug rodzaju tekstu podlegajcemu tumaczeniu, aby ostatecznie zrealizowa si w konkretnym ukadzie
translacyjnym przez uwzgldnienie szczeglnych uwarunkowa danego procesu tumaczenia i powiza z panujcymi konwencjami komunikacyjnymi (w tym rwnie
tekstowymi).
Czy funkcja tekstu rdowego powinna by zachowana w przekadzie? Pytanie
to postawia Juliane House (1997). Na pierwszy rzut oka wydaje si, e tekst
tumaczenia powinien peni funkcj analogiczn do funkcji tekstu rdowego.
Okazuje si jednak, e zasada ta wymaga kilku modyfikacji, najpierw w wyniku
uwzgldnienia stopnia powiza kulturowych tekstw i wprowadzenia podziau na
tumaczenie ewidentne (overt) i ukryte (covert), a dalej dziki wziciu pod uwag
funkcji i celu samego przekadu. W tej drugiej kwestii decyduje tumacz albo zleceniodawca.

82

Do systemw jzykowych i spoecznych regu ich funkcjonowania odwouje si

W.N. Komissarow (1980) przy porwnywaniu istniejcych ju tekstw przekadw
i oryginaw oraz przy okrelaniu kryteriw ich ekwiwalencji na piciu rnych poziomach. Cytowany autor przechodzi od konkretnych tekstw uznanych za przekady do
modelowania wyboru rodkw jzyka docelowego, jakiego intuicyjnie dokonuje tumacz, aby osign jaki stopie wsplnoci pod wzgldem treci midzy tekstem j2
i tekstem j1. W.N. Komissarow uwiadamia nam, na jakich poziomach zaistniae teksty
przekadu mog okaza si ekwiwalentne wobec oryginaw. Model ten nie daje jednak
monoci przewidywania, na jakim poziomie naley tumaczy konkretny nowy tekst.
Interesujca jest rwnie koncepcja adekwatnoci tumaczenia, przy ktrej czynnikiem decydujcym staje si cel dokonania tumaczenia. Cel ten moe uzasadnia
nawet przerbk oryginau przed wykonaniem (lub w trakcie) tumaczenia. Taki
przekad nazywa si dezyderatywnie adekwatny.
Przedstawione wyej koncepcje ekwiwalencji w sposb wybirczy uwypuklaj
pewne aspekty niezwykle zoonych procesw komunikacji dwujzycznej z udziaem porednika jzykowego. Lapidarne sformuowania typu: Naley dy do
osignicia najbliszego naturalnego ekwiwalentu (E.A. Nida 1964, 1977, 2001)
stanowi oglne wytyczne dla tumacza-praktyka. Ich realizacja wymaga jednak
podjcia wielu decyzji szczegowych.
Tumacz stopniowo osiga ekwiwalentno tekstu j2 w stosunku do tekstu j1,
dziki wzajemnemu oddziaywaniu na siebie czci i caoci tekstu, w szerokim
kontekcie wpyww spoecznych i kulturowych. Tekst przekadu stanowi w jakim
stopniu replik wartoci komunikacyjnej tekstu rdowego, ale musi by zarazem
przystosowany do konwencji tekstowych panujcych w spoecznoci j2, co trafnie
ujmuje koncepcja prototypw tekstw (A. Neubert 1985), omwiona w rozdziale 5.
Konwencje tekstowe ulegaj zmianom z biegiem czasu, adna wersja przekadu nie
moe wic uchodzi za jedynie dobr i ostateczn.
Powstaje pytanie, jak uwzgldni parametry komunikacyjne okrelane w mniej
lub bardziej oglny sposb przez teoretykw przekadu. Ot mona tego z powodzeniem dokona przez odniesienie do odpowiedniego typu ukadu translacyjnego, co stwarza waciwy punkt widzenia i perspektyw dla kadorazowo wyodrbnionego czynnika. Tumacz dziaa w ramach konkretnego ukadu translacyjnego,
w ktrym wystpuj konkretne osoby i tworzone przez nie teksty. Rozwizujc konkretne problemy translacyjne, siga si z natury rzeczy do uprzednich dowiadcze i do zasad sformuowanych zarwno w praktyce indywidualnej jak i zbiorowej.
W zwizku z tym tumacz nawizuje do zjawisk typowych, np. do waciwoci jzykowych i komunikacyjnych pewnych grup odbiorcw; do cech rodzajw tekstw
specjalistycznych itp. Kady tekst wie si z konwencj. Dotyczy to nawet tekstu
nowatorskiego, bo jego istota polega na amaniu jakiej konwencji.
Koncepcja oglnego ukadu translacyjnego, ukadw-typw i konkretnych ukadw (F. Grucza 1981, 1985, 1998) pozwala jasno okreli relacje zachodzce midzy
czynnikami, ktre wystpuj w ramach konkretnego ukadu translacyjnego oraz odnie je do uoglnionych informacji, jakie mona czerpa z rozwaa na wyszym
poziomie abstrakcji.

83

Podsumowujc, mona powiedzie, e ekwiwalencja jest dynamicznym pojciem

relacji midzy tekstem przekadu a konkretnym tekstem rdowym, a poszczeglne
czynniki wystpujce w danym ukadzie komunikacyjnym nabieraj w kadym przypadku specyficznej wagi. Prawd jest, e tumacz dokonuje wyboru stosownych rodkw jzykowych subiektywnie, ale nie czyni tego bynajmniej w sposb dowolny.
Funkcjonalizm i lojalno
Christiane Nord (1997) nawizuje do koncepcji K. Reiss i H.J. Vermeera (1984)
(zob. rozdzia 8) tumaczenia jako naladowczej oferty informacji, prymatu celu
(skopos) oraz do ich twierdzenia, e z uwagi na rnice jzykowe i kulturowe
w wikszoci przypadkw nie wystpuje jedno-jednoznaczna odpowiednio midzy poszczeglnymi elementami tekstu j2 i tekstu j1. Kierujc si sw kompetencj
translatorsk tumacz ustala, ktre elementy danego tekstu rdowego s funkcjonalnie istotne (zasada wyboru) i w jakiej kolejnoci naley je uwzgldni (zasada
hierarchizacji). Tumacz decyduje, kiedy nada tekstowi przekadu cechy funkcjonalnie ekwiwalentne w stosunku do cech, jakimi odznacza si orygina, a kiedy zrezygnowa z odtworzenia jakiej funkcji tekstowej lub dokona odpowiedniej kompensaty. Tumacz zmierza do uzyskania oglnej ekwiwalentnoci przekadu w stosunku do oryginau, biorc pod uwag kadorazowy kontekst, wspwystpujc
sytuacj, przynaleno tekstu do pewnego typu, rodzaju itp. Funkcjonalny model
Ch. Nord czy dwa czynniki: funkcj tekstu oraz czynnik osobowy pod hasem lojalnoci tumacza.
A oto jak przedstawia si pierwszy czynnik. Funkcj tekstu mona analizowa
z punktu widzenia nadawcy albo odbiorcy. Nadawca pragnie osign pewien cel
i tworzy tekst j1. Z kolei, odbiorca dopenia dziaanie komunikacyjne decydujc si
uy tekstu w jakiej funkcji. To, jaki uytek z tekstu robi odbiorca, zaley od jego
oglnej wiedzy, potrzeb, sytuacji komunikacyjnej itp. Intencja nadawcy i oczekiwania
odbiorcy mog by zbiene, ale nie musz. Funkcja tekstu j1 wynika z tego, co oznacza on w sytuacji wyjciowej.
Funkcj przekadu okrela tumacz albo inicjator (zleceniodawca):
1. przez odniesienie do tekstu rdowego, ktry traktuje albo jako dokument
sytuacji j1, co pociga za sob konieczno odtworzenia w przekadzie konwencji
kultury j1, albo jako instrument w nowej sytuacji kultury docelowej, co wymaga adaptacji przekadu do norm jzyka i kultury docelowej;
2. przez uwzgldnienie odbiorcw, ich wiedzy, oczekiwa, potrzeb komunikacyjnych itp.
Przejdmy teraz do kwestii lojalnoci tumacza. Model Ch. Nord prbuje pogodzi ze sob suszne interesy trzech uczestnikw procesu komunikacji: (1) autora
tekstu j1, ktry ma prawo domaga si poszanowania swego zamiaru komunikacyjnego a take zachowania odpowiedniej wizi midzy tekstem przekadu i oryginaem; (2) inicjatora, ktry chce uzyska okrelony rodzaj przekadu, oraz (3) odbiorcw finalnych oczekujcych, e relacje midzy przekadem a oryginaem mog

84

zmienia si w zalenoci od typu tekstu, a przekad ma suy ich potrzebom komunikacyjnym.

Koncepcja lojalnoci tumacza wobec partnerw komunikacyjnych ujawnia
wysok rang i presti tumacza jako osoby godnej zaufania. Przyjcie jej moe rzutowa na praktyk translacyjn. Zdarza si bowiem, e autor nie zna si na tumaczeniu i przypuszcza, e najlepsze jest tumaczenie dosowne. Tylko w przypadku,
gdy twrca tekstu j1 ma zaufanie do tumacza i wierzy w jego lojalno, zgodzi si
on na to, aby tumacz wprowadzi odpowiednie modyfikacje, ktre pozwol tekstowi przekadu funkcjonowa w kulturze docelowej zgodnie z oczekiwaniami odbiorcw finalnych.
Czy interesy wspomnianych wyej partnerw komunikacyjnych tumacza s
zawsze zbiene? Oczywicie, e nie! Gdy pojawia si sprzeczno interesw, tumacz powinien podj si mediacji i szuka wsplnej paszczyzny porozumienia.
Podejmowanie tych nieatwych dziaa rwnie wiadczy o tym, e tumacz jest
prawdziwym porednikiem komunikacyjnym.
Zasada relewancji w tumaczeniu jako podstawowy
mechanizm komunikacyjny
Teoria relewancji E.-A. Gutta (2000) zakada, e ludzie d z natury swej do
lepszego zrozumienia otaczajcego ich wiata, a na zrozumienie to skadaj si
zmagazynowane w pamici zaoenia o wiecie. Ludzie oczekuj przy tym, e
w wyniku wysiku woonego w proces poznania potwierdz lub zmodyfikuj w pewien sposb swoj wiedz o wiecie, jak wnieli na pocztku aktu komunikacji.
W komunikacji zakada si i oczekuje optymalnej relewancji. Ot na twrcy tekstu
spoczywa obowizek przyjcia waciwych zaoe co do jzyka i wiedzy o wiecie
dostpnej dla odbiorcy, natomiast odbiorca oczekuje, e jego prby interpretacji tekstu przynios adekwatne efekty komunikacyjne przy minimalnym koszcie przetwarzania. Wypowied optymalnie relewantna pozwala odbiorcom odkry zamierzone
przez nadawc znaczenie bez zbdnego wysiku, a przekazana im informacja powinna im przynie korzyci w postaci potwierdzenia lub zmian w ich znajomoci
danego odcinka rzeczywistoci. Z reguy tylko jedna interpretacja tekstu spenia ten
warunek.
E.-A. Gutt (2000) stwierdza, e w kadym przypadku odbiorcy musz sobie
zdawa spraw z tego, czy nadawca uywa swej wypowiedzi deskryptywnie, tj. jako
prawdziwej w odniesieniu do pewnego stanu rzeczy w jakim moliwym wiecie,
czy te interpretacyjnie, tj. jako przedstawiajcej czyje przekonania i myli.
Zaoenia teorii relewancji mona zastosowa do tumaczenia, ktre jest specjalnym rodzajem komunikacji jzykowej: stanowi ono interpretowanie interlingwalne, to jest z jednego jzyka na drugi. E.-A. Gutt uwaa, e przy interpretacji
interlingwalnej nie mona przekaza tego samego przesania, a tekst przekadu bywa
tylko podobny do oryginau pod pewnymi wzgldami. W tej sytuacji E.-A. Gutt
przesuwa punkt cikoci na inny aspekt tumaczenia: tekst przekadu ma by optymalnie skuteczny komunikacyjnie, a pynca z niego informacja ma by dla odbior-

85

cw finalnych relewantna (tj. wana, istotna). Tekst przekadu ma wic interpretacyjnie przypomina tekst oryginau, ale tylko pod tymi wzgldami, ktre zgodnie
z oczekiwaniami odbiorcw finalnych czyni go dla nich odpowiednio relewantnym. Przekad ma by rwnie jasny i brzmie naturalnie w tym sensie, e ma nie
by niepotrzebnie trudny do zrozumienia. Dosowne tumaczenie te moe okaza
si podobne do oryginau pod relewantnymi wzgldami, np. moe udostpni podstawow tre wiersza osobie, ktra nie zna j1.
I tutaj E.-A. Gutt (2000: 127) dopisuje interesujcy komentarz do wspomnianego parokrotnie spisu zasad tumaczenia, ktre zebra Th. Savory (1957). Wzajemna sprzeczno owych par zasad znika, jeeli przestanie si je absolutyzowa,
a do kadej doda si nastpujcy warunek: jeeli jest to zgodne z zasad relewancji.
Przyjmujc, e wszelkie tumaczenie stanowi interpretowanie interlingwalne,
E.-A. Gutt dy do nowego ujcia podziau na tumaczenie dosowne i wolne pod
nowymi hasami: tumaczenie bezporednie (direct) (2000: 169 i n.) i tumaczenie
porednie (indirect) (2000: rozdz. 7). Wypeniaj one ca skal, od skrajnych form
tumaczenia bezporedniego do skrajnych form tumaczenia poredniego, przy wielu
formach przejciowych midzy tymi dwoma biegunami.
Tekst przekadu ma przypomina pod wzgldem interpretacyjnym to, co kto
powiedzia lub napisa. Tumaczenie bezporednie jest pewnym rodzajem interpretowania interlingwalnego, tyle e odbywajcego si w kontekcie przewidzianym
przez autora dla oryginau. Aby zrozumie taki tekst, odbiorcy musz zna lub pozna to historyczne i kulturowe towarzyszce oryginaowi.
Z kolei, przy tumaczeniu porednim uwzgldnia si wyposaenie poznawcze
adresatw i stosuje odpowiedniki funkcjonalne na rnych poziomach (semantycznym, skadniowym, pragmatycznym). Dostarczajc odpowiednich wtkw i informacji komunikacyjnych tumacz prowadzi odbiorcw finalnych do dokonania zamierzonych przez autora interpretacji przekadu.
Wszelkie tumaczenie zakada dogbne zrozumienie oryginau. Tumacz podejmuje decyzje, co i jak moe zakomunikowa przewidywanym odbiorcom, tak
aby tekst przekadu przypomina orygina pod relewantnymi wzgldami. Wane jest
przy tym, aby odbiorcy finalni wiedzieli, czy maj do czynienia z tumaczeniem
bezporednim, czy z tumaczeniem porednim.
Zasada relewancji to pewna koncepcja mechanizmu komunikacyjnego, siy
napdowej, ktra wprawia w ruch ukady komunikacji jzykowej, w tym take
ukady translacyjne. Jest to zasada kluczowa, ale odsania tylko przysowiowy
wierzchoek gry lodowej, poniewa kadorazowo w gr wchodz powizane ze
sob czynniki komunikacyjne z odpowiednich ukadw translacyjnych, oddziaywaj czynniki kulturowe, konwencje jzykowe itd. Aby wiedzie, co jest relewantne
w konkretnym przypadku, naley bada spoecznie uksztatowane sposoby porozumiewania si w rnych zakresach, z ludmi o okrelonej wiedzy jzykowej i pozajzykowej, o swoistych deniach i pragnieniach, planach i celach. Rozwizania
translatorskie nie s arbitralne, ale zale od wielu czynnikw. Zasada relewancji to
klucz do skutecznego porozumiewania si. Stosujc j kompetentny tumacz utworzy taki przekad, ktry odzwierciedla intencj informacyjn autora i zarazem
uwzgldni interes komunikacyjny odbiorcy finalnego. Dziki temu teoria relewancji
otwiera nowe horyzonty dla teorii i praktyki tumaczenia.

86

ZADANIA DO JEDNOSTKI DYDAKTYCZNEJ 11

I. Prosz odpowiedzie na nastpujce pytania:

Jakie s walory koncepcji E.A. Nidy (1964, 1977, 2001), wedug ktrej przy
tumaczeniu naley osign moliwie najbliszy naturalny ekwiwalent
komunikatu rdowego?
Czy koncepcja poziomw ekwiwalencji W.N. Komissarowa (1980) daje
mono przewidywania, na jakim poziomie naley tumaczy nowy tekst?
W jaki sposb koncepcja ukadu translacyjnego oglnego i ukadw-typw
pomaga wyjani, jak uzyskuje si ekwiwalentny przekad konkretnego
tekstu w ramach konkretnego ukadu translacyjnego?
Czy tumaczowi wolno tumaczy w sposb arbitralny?
Na czym polega zasada wyboru i zasada hierarchizacji rodkw jzykowych przy tumaczeniu wedug K. Reiss i H.J. Vermeera (1984)?
Wobec kogo i w jakim zakresie tumacz ma by lojalny (Ch. Nord 1997)?
Jakie dziaania powinien podj tumacz, jeeli ujawni rozbieno interesw partnerw
komunikacyjnych, wobec ktrych ma by lojalny?
Na czym polega optymalna relewancja w komunikacji jzykowej?
Czyj interes komunikacyjny wysuwa si na plan pierwszy wedug teorii
relewancji zastosowanej w tumaczeniu?
Jak E.-A. Gutt (2000) rozwizuje pozorn sprzeczno zasad tumaczenia
zebranych przez Th. Savoryego?
II. Prosz uzupeni twierdzenia zawarte w kolumnie pierwszej odpowiednimi
fragmentami tekstu z kolumny drugiej przez zaznaczenie waciwego numeru w nawiasie:
Zasada wyboru dokonywanego przez
tumacza wedug K. Reiss i H.J. Vermeera
(1984) polega na tym, e (1, 2, 3, 4, 5, 6)

1. w jakiej kolejnoci uwzgldni

w przekadzie funkcjonalnie istotne
elementy tekstu rdowego.

Zgodnie z zasad hierarchizacji

(K. Reiss/ H.J. Vermeer 1984), tumacz
decyduje (1, 2, 3, 4, 5, 6)

2. tumacz ustala, ktre elementy danego tekstu j1 s funkcjonalnie istotne.

Dokonujc przekadu tumacz uwzgldnia

nie tylko cel tumaczenia, ale rwnie interesy uczestnikw procesu komunikacji,
mianowicie: (1, 2, 3, 4, 5, 6)

3. odkryje zamiar komunikacyjny nadawcy przy minimalnym wysiku ze

swej strony.

87

Zgodnie z zasad optymalnej relewancji

w komunikacji jzykowej autor ma
utworzy tekst uwzgldniajc moliwoci
komunikacyjne i potrzeby odbiorcy
finalnego, a odbiorca oczekuje, e
(1, 2, 3, 4, 5, 6)

4. autora tekstu, inicjatora oraz odbiorcw finalnych

Wedug teorii relewancji zastosowanej do

tumaczenia, na plan pierwszy wysuwa si
interes komunikacyjny (1, 2, 3, 4, 5, 6)

5. przez dopisanie do kadej z nich

warunku: jeeli jest to zgodne z zasad relewancji.

E.-A. Gutt (2000) rozwizuje pozorn

sprzeczno zasad tumaczenia zebranych
przez Th. Savoryego (1, 2, 3, 4, 5,6)

6. odbiorcy finalnego.

III. W jednej z dyrektyw Wsplnoty Europejskiej uyto okrelenia self-employed

persons na oznaczenie osb, ktre wykonuj dziaalno zarobkow na swj wasny
rachunek, np. rolnicy, osoby wykonujce wolne zawody.
Uszereguj ponisze odpowiedniki polskie (na skali od l = najbardziej adekwatny)
wedug nastpujcego kryterium: Czy uwzgldnione zostay cechy pojcia, ktre
oznacza termin j1, relewantne dla odbiorcy polskiego, a zarazem czy zachowano
wymg wzgldnej zwizoci?
..... osoby samozatrudnione
..... osoby samodzielnie zarobkujce
..... osoby pracujce na wasny rachunek
..... osoby prowadzce dziaalno zarobkow na wasny rachunek
..... osoby prowadzce dziaalno gospodarcz
..... osoby pracujce we wasnym przedsibiorstwie

88

12.

Granice przekadalnoci. Ocena jakoci przekadu.

W rozdziale tym podejmujemy dwa tematy. Po pierwsze, sprbujemy znale odpowied na pytanie o granice przekadalnoci. Bdziemy je rozwaa w oparciu
o przesanki jzykowe i kulturowe, w ujciu oglnofilozoficznym oraz lingwistycznym. Po drugie, omwimy pokrtce zasady krytyki przekadowej.
Przekadalno i jej granice
Myl o nieprzekadalnoci zrodzia si na gruncie pewnych teorii lingwistycznych
i filozoficznych. Pogld ten wie si w szczeglnoci z nazwiskiem B.L. Whorfa w
tzw. hipotezie Sapira-Whorfa, ktr wyprowadza si z szeregu rozpraw obu autorw
napisanych w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku. Badania ich dotyczyy
jzykw i kultur Indian amerykaskich i porwnywania, midzy innymi, kategorii
gramatycznych i leksykalnych jzyka hopi i jzykw europejskich. Sedno hipotezy
stanowi zasada, wedug ktrej nasza percepcja rzeczywistoci i obraz wiata zale od
struktury jzyka, ktrym mwimy. Nie do przyjcia s skrajne interpretacje hipotezy,
wedug ktrych perspektywy widzenia wiata w spoeczestwach odlegych od siebie
jzykowo i kulturowo s jakociowo odmienne i nieprzekadalne. Natomiast przyj
mona umiarkowan interpretacj tej hipotezy: jzyk, w ktrym mylimy, wywiera
wpyw na sposb postrzegania rzeczywistoci, a w dalszej kolejnoci na nasze dziaania. W tym rozumieniu jzyk traktowany jest nie tylko jako instrument komunikacji,
ale rwnie jako element wsptworzcy poznanie ludzkie z uwagi na swe zwizki
z myleniem.
Wanym argumentem przeciwko tezie o nieprzekadalnoci s uniwersalia jzykowe i kulturowe. Podobiestwa midzy jzykami wynikaj przede wszystkim
z uniwersaliw kosmogenicznych, tj. z faktu, e wszyscy ludzie zamieszkuj planet
ziemi, ktra stwarza okrelone cho zrnicowane warunki egzystencji. Dalszymi wanymi czynnikami s uniwersalia biologiczne i psychiczne. Rzeczywisto
interpretuje si z punktu widzenia danej kultury, przy czym midzy sposobami widzenia wiata wykrystalizowanymi w danej spoecznoci a sposobami mwienia
o nich zachodz zoone relacje i uwarunkowania. Niemniej jednak notuje si pewne
elementy, ktre s wsplne. Badania z zakresu kulturoznawstwa wykazuj, e jzyk
jest nosicielem uniwersaliw kulturowych. We wszystkich kulturach pojawiaj si
takie zjawiska, jak jzyk, technologia, religia, sprawowanie wadzy, wychowywanie
nowego pokolenia.
Przez uniwersalia jzykowe rozumie si wszelkie przejawy regularnoci wystpujcych midzy jzykami w zakresie fonologii, gramatyki i semantyki. Koncepcja uniwersaliw jzykowych pomaga rozstrzygn podstawowe dla translatoryki
pytanie: jak i dlaczego, mimo rnorodnoci systemw jzykowych, porozumienie
przy udziale tumacza dochodzi do skutku.
Warunkiem wzajemnego zrozumienia w procesie komunikacji jest niewtpliwie
jaki stopie cznoci kulturowej. Naley doceni dynamiczny charakter zwizku,

89

jaki zachodzi midzy jzykiem, myleniem, pojmowaniem rzeczywistoci i rzeczywistoci. Systematyczne zwracanie si do sytuacji pozajzykowej i traktowanie jej
jako punktu odniesienia pozwala na pojmowanie tumaczenia nie jako czego, co
wynika z wewntrznych waciwoci jzyka w ogle albo z natury dwch
wybranych jzykw a priori. Tumaczenie stanowi proces kolejnych przyblie,
stopniowego korygowania hipotez stawianych co do znaczenia tekstu rdowego.
Kady zwrot ku rzeczywistoci pozajzykowej przed podjciem dalszej czci analizy jzykowej polepsza wyniki badania relacji midzy wypowiedzi a sytuacj,
ktrej ona dotyczy.
Istot przekadalnoci przekonywujco wyraa E. Coseriu (1978) (o czym pisalimy w rozdziale 7), kiedy rozwaa znaczenie, z jednej strony, jako relacj midzy znakiem a treci pojcia, a z drugiej strony oznaczanie, tj. relacj midzy
znakiem jzykowym a pozajzykow rzecz lub stanem faktycznym. Pozwala to odrni od siebie jzykowy wymiar tumaczenia (a wic to, co mwi si lub pisze) od
komunikacyjnego wymiaru tumaczenia (to, do czego odnosi si dana wypowied,
co mwicy mia na myli). A przecie przy tumaczeniu idzie wanie o to, jak
w innym jzyku mwi o tym samym stanie faktycznym, o tej samej rzeczy, o ktrej
bya mowa w oryginale.
Na ca teori nieprzekadalnoci skadaj si waciwie wyjtki. Innymi sowy,
twierdzenie o nieprzekadalnoci opiera si na uoglnieniu obejmujcym przypadki
wyjtkowe. Najbardziej racjonalny wydaje si ostatecznie pogld, e przekadalno
jest stopniowalna. Tekst moe okaza si mniej lub bardziej przekadalny, a nie
absolutnie przekadalny lub absolutnie nieprzetumaczalny.
Tumacz dochodzi do granic przekadalnoci, gdy wyczerpa wszelkie rodki
dostpne w jzyku przekadu, a mimo to nie osign ekwiwalencji funkcjonalnej midzy tekstem j2 i tekstem j1. Wedug J.C. Catforda (1965) granice przekadalnoci wyznaczaj czynniki jzykowe i kulturowe. Tumaczenie zawodzi, gdy w znaczenie kontekstowe tekstu przekadu nie mona wbudowa cech sytuacyjnych funkcjonalnie
relewantnych, tzn. wanych z punktu widzenia funkcji komunikacyjnej oryginau
(J.C. Catford 1965: 93 i n.). Wzgldna nieprzekadalno natury jzykowej pojawia si
wtedy, gdy wrd cech funkcjonalnie relewantnych tekstu rdowego wystpuj takie, ktre s faktycznie cechami formalnymi j1. Jeeli jzyk przekadu nie rozporzdza analogiczn cech formaln, cay tekst (lub jego cz) staje si (wzgldnie) nieprzekadalny, jak w przypadku dwuznacznoci wynikajcej z polisemii, co obserwuje
si przy tzw. grze sw. Nieprzekadalne jest np. zdanie, ktrego efekt wynika z homofonii elementw leksykalnych: Daby Bg, aby buk nie wpad w Bug. Jest to rzeczywicie wzgldna nieprzekadalno, poniewa czsto osiga si zadowalajce rozwizania translacyjne stosujc nieco zmienion gr sw. Na przykad, o wojskach sojuszniczych w powojennej Europie zachodniej mwiono: Americans are oversexed,
overpaid and over here. W przytoczonym zdaniu wan rol pod wzgldem stylistycznym odgrywa trzykrotne powtrzenie over. Stosujc niewielkie modyfikacje
otrzymamy polski ekwiwalent: Amerykanie s zbyt namitni, zbyt bogaci i zbyt blisko.
Wyjanienie rnic jzykowych i kulturowych w formie komentarza lub parafrazy moe doprowadzi do zrozumienia sensu komunikatu. Nie usuwa jednak ba-

90

riery nieprzekadalnoci w przypadku tekstw, ktre wedug intencji nadawcy powinny wywrze dodatkowy efekt estetyczny (idzie o teksty literackie) albo wywoa
efekt komizmu. Dowcip oparty na grze sw kadzie si przez wyoenie jego puenty.
Drugim rdem nieprzekadalnoci s wedug J.C. Catforda (1965: 99 i n.)
rnice kulturowe midzy spoecznoci j1 i j2. Brak w jzyku przekadu zleksykalizowanego i powszechnie przyjtego odpowiednika danego terminu j1 wynika albo
z innego uksztatowania obiektywnej rzeczywistoci, w ktrej yje kade spoeczestwo, albo z innego sposobu odbicia w wiadomoci i innego nazwania w jzyku
przekadu pewnego przedmiotu lub stanu rzeczy, podobnego pod wzgldem formy
lub funkcji do rzeczy nazwanej w j1. Istnieje szereg sposobw tumaczenia wyrazw
oznaczajcych realia specyficzne dla danego narodu lub spoecznoci jzykowej:

dokonanie penej lub czciowej transliteracji lub transkrypcji nazwy obcojzycznej. W ten sposb dostay si do jzyka polskiego takie wyrazy, jak
sputnik, ombudsman, butik i wiele innych;

zastosowanie w jzyku przekadu nazwy pojcia gatunkowego, czyli przekad uoglniajco-przybliony, np. prawdziwek = ang. mushroom;

uycie okrelenia j2 oznaczajcego co zblionego pod wzgldem funkcji do

rzeczy nazwanej w j1, np. dom kultury = ang. community centre;

zastosowanie opisu, parafrazy, tj. utworzenie w jzyku przekadu nowego

okrelenia na oznaczenie danej instytucji, na podstawie elementw
przyjtych w jzyku rdowym, np. terminy kara pozbawienia wolnoci i
kara ograniczenia wolnoci odzwierciedlaj pewn koncepcj penalistyczn,
co naley uwidoczni w przekadzie na angielski jako the penalty of deprivation of liberty i the penalty of limitation of liberty (B.Z. Kielar 1977: 74);

przez wyraenie opisowe odzwierciedlajce sens danej instytucji, np. awnik

= ang. lay judge; rzecznik praw obywatelskich = ang. commissioner for civil
rights protection.
Transliteracj stosuje si dla uzyskania zwizoci, dla podkrelenia specyfiki
przedmiotu lub pojcia, jeeli w jzyku przekadu nie wystpuje jego odpowiednik.
Odpowiedniki opisowe powinny skada si z trzonu rzeczownikowego i elastycznych elementw opisujcych; powinny przy tym by sformuowane zwile.
Ocena jakoci przekadu
Krytyk przekadu dziaa jako czynnik sprawdzajcy i/lub ujednolicajcy prace
translacyjne. W autentycznych sytuacjach komunikacyjnych staje on wobec jakiej
gotowej wersji przekadu (lub kilku jego wariantw) i ocenia stopie jej ekwiwalentnoci w stosunku do oryginau pod wzgldem treci i wyraenia zamiaru komunikacyjnego nadawcy lub stopie jej adekwatnoci z punktu widzenia zamierzonego
celu tumaczenia.
Dokonujc oceny krytyk kieruje si pewnymi zasadami ekwiwalencji przekadowej lub adekwatnoci, ktre sam uzna za waciwe albo przyj jako wice od swego zleceniodawcy. W obu przypadkach mona oczekiwa, e przyjte zasady opieraj
si na podstawach co najmniej zdroworozsdkowych. Krytyk czerpie z zasobw

91

posiadanej wiedzy i dowiadcze jzykowych oraz pozajzykowych, przeciwstawiajc wzgldn suszno rozwiza translatora wasnym wzgldnym propozycjom translacyjnym. Podobnie bowiem jak nie istniej absolutne kryteria ekwiwalencji, tak samo nie ma absolutnych miernikw przy ocenie jakoci przekadw. W gr
wchodz bowiem rne czynniki komunikacyjne, ktre naley odpowiednio uwzgldni.
Pierwsza kwestia to celowo poczenia zasad oceny jakoci przekadu
z jak wyran koncepcj ekwiwalencji przekadowej. Rozwamy najpierw wybrane globalne podejcie do krytyki przekadowej. E.A. Nida i Ch.R. Taber (1969: 173)
podaj schemat oceny jakoci tumaczenia. Przeciwstawiaj mianowicie dobre
tumaczenia, ktre polegaj na przeksztaceniu formy komunikatu przy zachowaniu
jego treci, dwm rodzajom zego tumaczenia: po jednej stronie skali stawiaj
tumaczenia oparte na odpowiedniociach formalnych, ktre zachowuj form tekstu
j1 (skadni i klasy wyrazw) kosztem sensu komunikatu, a na drugim biegunie
umieszczaj tumaczenia skrajnie dynamiczne, ktre polegaj na lunej parafrazie
tekstu wyjciowego i znieksztacaj komunikat przez daleko idce dostosowanie si
do odmiennych wzorcw kultury j2 i s waciwie adaptacjami.
W praktyce tumacz podejmuje podstawow decyzj co do tego, w jakim stopniu
odzwierciedli form i tre tekstu j1. Z kolei krytyk przekadu ocenia, w jakim
stopniu rozwizania przyjte przez tumacza odpowiadaj kontekstowi sytuacyjnemu j2 oraz oczekiwaniom i potrzebom odbiorcw finalnych.
Zauwamy, e E.A. Nida dy do wyjanienia podstawowych zasad komunikacji interlingwalnej i formuujc zasad-klucz dy do tego, aby w uproszczony
sposb modelowa zjawiska przekadu, ktre z natury swej s przecie ogromnie
zoone i rnorodne. Koncepcja ta moe wic suy tumaczowi i krytykowi przekadu jako generalna wskazwka, korzystanie z ktrej w praktyce moe okaza si
nieatwe.
Przejdmy teraz do podejcia uwzgldniajcego pewne parametry komunikacyjne. Funkcja tekstu wysuwa si na pierwszy plan w koncepcji oceny jakoci przekadu Juliane House (1997), o ktrej bya mowa w rozdziale 9. Ustalenie tej funkcji
polega na scharakteryzowaniu tzw. profilu tekstowego w wyniku analizy lingwistyczno-pragmatycznej w kontekcie sytuacyjnym. Jak ju mwilimy, profile
tekstowe porwnuje si pod innym ktem w tumaczeniu ewidentnym i w tumaczeniu ukrytym. Warto pamita, e tumacz wybiera, czy dokona tumaczenia ewidentnego czy ukrytego nie tylko w zalenoci od kulturowych uwarunkowa tekstu
j2. Wybr taki moe mu narzuci zleceniodawca.
Mona wyrni trzy fazy oceny przekadu: (a) analiza tekstu j1, aby wybra
zjawiska istotne z punktu widzenia tumaczenia; (b) porwnanie przekadu z oryginaem; (c) ocena jakoci przekadu. W pierwszej fazie krytyk odtwarza kryteria
ekwiwalencji, jakimi kierowa si tumacz, korzystajc midzy innymi z ewentualnych komentarzy tumacza, w ktrych wyrazi on swoje pogldy translatorskie
(czyli swoje translatorskie credo). Krytyk powouje si rwnie na swoj koncepcj
tumaczenia i ekwiwalencji jako podstaw osdu.
Stosunkowo atwo jest ograniczy krytyk przekadu do analizy bdw o zasigu mikrotekstowym, w kategoriach prawidowe / bdne. W badaniach, ktrych

92

przedmiotem jest tumacz i jego zoone dziaania mentalne, nie wystarcza wskie
podejcie lingwistyczne. Natomiast szerokie podejcie lingwistyczne, uwzgldniajce te aspekty tumaczenia, ktre wi si z tekstem i typem tekstw, a wic majce zasig makrotekstowy, pozwala ju krytykowi oceni cile ze sob powizane
czynniki jzykowe i sytuacyjne.
Powstaje pytanie, jak wyway oddziaywanie konkretnych czynnikw komunikacyjnych, z jednej strony, oraz translatorycznych uoglnie na temat tumaczenia,
z drugiej strony. Wydaje si, e waciwe jest stosowanie wzgldnego systemu odniesienia zarwno w trakcie tworzenia tekstu przekadu, jak i przy ocenie przekadu. Celowe
okazuje si wykorzystywanie koncepcji ukadu translacyjnego na rnych poziomach
abstrakcji (F. Grucza 1981, 1986), poniewa pozwala to na zachowanie waciwej perspektywy i odpowiedniego punktu widzenia przy wyborze rodkw jzykowych
w przypadku tumacza oraz przy ich ocenie w przypadku krytyka. Krytyk przekadu
dokonuje bowiem interpretacji tekstu j1 i tekstu j2 w wietle konwencji jzykowych
i czynnikw komunikacyjnych dziaajcych w danym, konkretnym ukadzie translacyjnym. Krytyk porwnuje oba teksty odtwarzajc racje, jakimi kierowa si tumacz, oraz
stosujc wasn koncepcj odnonie do tego, jakie to tumaczenie by powinno. Z natury
rzeczy, jeeli tekst przekadu jest spjny i poprawny pod wzgldem pragmatycznym,
krytyk powinien przyj wersj przedoon przez tumacza. Najwaniejszym kryterium
jest prawidowe globalne znaczenie przekadu, jego adekwatno pragmatyczna i przydatno do penienia zaoonej funkcji komunikacyjnej, tak jak j mona odtworzy
i zinterpretowa uwzgldniajc czynniki jzykowe i pozajzykowe.
Ocenie podlega konkretny tekst j2, utworzony w specyficznych warunkach
i w swym zaoeniu w jakim stopniu ekwiwalentny oryginaowi. Aby spojrze na ten
tekst z szerszej perspektywy, krytyk powinien nawiza do odpowiedniego ukadu
translacyjnego-typu, z opisu ktrego uzyskuje si uoglnione informacje o waciwociach uczestnikw procesu komunikacji, o konwencjach tekstowych skrystalizowanych
w koncepcjach tekstw paralelnych i prototypw tekstw, ktre okazuj si o wiele bardziej zrnicowane ni jakiekolwiek inne dostpne klasyfikacje tekstw (por. A. Neubert/ G.M. Shreve 1992) (zob. rozdzia 5). Z tego rda krytyk otrzymuje te informacje o towarzyszcych czynnikach kulturowych, ktrych podobiestwo decyduje o moliwoci wzajemnego porozumienia itd. Dowiadczenia komunikacyjne uoglnione
w postaci informacji o dziaaniach okrelonego rodzaju pozwalaj krytykowi dostrzec
liczne mechanizmy i zalenoci jzykowe i pozajzykowe ktre wywieraj wpyw
na badane partie tekstu.
Krytyk porwnuje zatem przekad z oryginaem pod wzgldem treci i formy,
funkcjonalnej adekwatnoci uytych rodkw jzykowych, ekwiwalentnoci terminw, waciwego odzwierciedlenia w przekadzie zjawisk kulturowych itp., patrzc
na oba teksty caociowo, a nastpnie skupiajc uwag na poziomie akapitu. Translacyjne rozwizania szczegowe maj bowiem przyczyni si do penienia okrelonej funkcji przez cay przekad.
Podsumowujc mona powiedzie: zasady dokonywania oceny przekadw s
elastyczne i zrnicowane, co nie znaczy jednak, e mog by dowolne.

93

ZADANIA DO JEDNOSTKI DYDAKTYCZNEJ 12

I. Prosz odpowiedzie na nastpujce pytania:

Do jakich wnioskw prowadzi kada z dwch interpretacji hipotezy SapiraWhorfa w odniesieniu do zjawiska rzekomej nieprzekadalnoci?
Jak wykorzystuje si koncepcj uniwersaliw jzykowych i kulturowych
w tezie o (wzgldnej) przekadalnoci tekstw?
Czy przekadalno jest stopniowalna?
Kiedy pojawia si (wzgldna) nieprzekadalno natury jzykowej wedug
J.C. Catforda (1965)?
Jak mona tumaczy nazwy realiw specyficznych dla spoecznoci j1?
Czyje racje i pogldy translacyjne uwzgldnia si przy ocenie jakoci
przekadu?
Jak przedstawia si schemat oceny jakoci przekadu wedug E.A. Nidy
i Ch.R. Tabera (1969)?
Jakie fazy wystpuj w procesie oceniania jakoci przekadu?
Jak mona wykorzysta koncepcj F. Gruczy (1981, 1986) ukadu translacyjnego na rnych poziomach abstrakcji przy ocenianiu jakoci przekadu?
Czy zasady oceny jakoci przekadu s rygorystyczne i sztywne?
II. Prosz uzupeni twierdzenia zawarte w kolumnie pierwszej odpowiednimi
fragmentami tekstu z kolumny drugiej przez zaznaczenie waciwego numeru w nawiasie:
Wzgldna nieprzekadalno natury
jzykowej (J.C. Catford 1965) polega na tym, e (l, 2, 3, 4, 5, 6)

1. ze przekady skrajnie formalne i ze

przekady skrajnie dynamiczne (adaptacje);
midzy nimi znajduje si wiele dobrych
wersji porednich, ktre zachowuj tre komunikatu, a przeksztacaj odpowiednio jego
form.

Tez o wzgldnej przekadalnoci

potwierdza (1, 2, 3, 4, 5, 6)

2. nie tylko konkretne czynniki, ale rwnie

uoglnione informacje o uczestnikach procesu
komunikacji, konwencjach jzykowych, kulturowych itp.

Oceniajc jako przekadu krytyk

porwnuje i przeciwstawia sobie
(1, 2, 3, 4, 5, 6)

3. praktyka tumaczeniowa oraz podstawowy

fakt, e tumaczy si teksty, a nie jzyki.

94

Schemat oceny jakoci przekadu

E.A. Nidy i Ch.R. Tabera (1969)
wytycza dwa bieguny na skali:
(1, 2, 3, 4, 5, 6)

4. (a) analiza tekstu j1; (b) porwnanie tekstu j2

z oryginaem; (c) wskazanie dobrych i zych
stron przekadu.

Ocena jakoci przekadu przebiega

w nastpujcych fazach:
(1, 2, 3, 4, 5, 6)

5. wana pod wzgldem komunikacyjnym

swoista cecha rodka leksykalnego lub gramatycznego j1 nie ma odpowiednika w j2,
jak w przypadku gry sw.

Korzystajc z koncepcji ukadu

translacyjnego (F. Grucza 1981,
1986), krytyk moe uwzgldni
(1, 2, 3, 4, 5, 6)

6. swoje wasne racje i pogldy translacyjne

oraz zasady, jakimi kierowa si tumacz.

III. Odbywa si konferencja dotyczca reorganizacji suby zdrowia na wsi.

Bior w niej udzia delegaci zagraniczni i tumacze. W czasie przyjcia na zakoczenie zjazdu, wznoszc toast, mwca przytacza nastpujcy dowcip:
Przychodzi baba do lekarza, a lekarz te baba.
Prosz poda, ktre sowa w tym tekcie s wzgldnie nieprzekadalne na inne
jzyki a stanowi sedno dowcipu:
................... ................
[Nieprzekadalno jest tu wzgldna, poniewa tumacz moe podstawi inny
stosowny dowcip ze swojego repertuaru. Najgorszym rozwizaniem byoby wyjanianie, na czym kawa ten polega, poniewa to kadzie kady dowcip.]

95

13.

Tumaczenie pisemne a tumaczenie ustne.

Tumaczenie konsekutywne
Tumaczenie tekstw pisanych i mwionych

Zanim przystpimy do analizy poszczeglnych form tumaczenia ustnego, rozwaymy

kwesti kryteriw, jakie przyjmuje si przy podziale tumaczenia na pisemne i ustne. Najoglniej rzecz biorc, podzia ten opiera si na uwzgldnieniu pewnej iloci czynnikw wystpujcych w procesie komunikacji z udziaem porednika jzykowego. W zalenoci od
postaci tekstw oryginau i przekadu wyrnia si zazwyczaj tumaczenie pisemno-pisemne, ustno-ustne, pisemno-ustne oraz ustno-pisemne.
Bardziej szczegowa klasyfikacja, ktra zarazem zawiera pewn analiz poszczeglnych podtypw tumaczenia, powstaje w wyniku wyrnienia najpierw szeregu
mechanizmw psychicznych dziaajcych w trakcie tumaczenia w zakresie: odbioru
tekstu j1, zapamitania jego treci i formy, przejcia z j1 na j2, formuowania tekstu
przekadu oraz synchronizacji operacji translacyjnych. Przyjmujc ten punkt wyjcia,
R.K. Minjar-Bieoruczew (1980: 147 i n.) wskazuje, e mechanizmy te mog dziaa
w rnych warunkach. Odbir tekstu j1 moe z punktu widzenia wiodcych analizatorw odbywa si na such lub wzrokowo, a z uwagi na jego dostpno i powtarzalno
jednorazowo lub wielokrotnie. W zalenoci od dugoci odbieranego tekstu zapamitywanie moe by proste lub zoone, stanowic w rezultacie mniejsze lub wiksze obcienie pamici. Moliwo przeczania si z j1 na j2 pozostaje przy tumaczeniu
pisemnym nieograniczona, natomiast przy tumaczeniu ustnym jest ograniczona w czasie. Z kolei formuowany tekst j2 moe przybra form zapisu graficznego, przy ktrym
tekst mona wielokrotnie poprawia, lub jednorazowego sygnau dwikowego. Podstawowe operacje tumaczenia przebiegaj w czasie albo nastpczo (przy tumaczeniu
konsekutywnym oraz pisemnym), albo synchronicznie (symultanicznie) (przy tumaczeniu kabinowym). Tumaczenie z kartki (= tumacz ma przed sob zapisany tekst
j1) traktuje si jako specyficzny rodzaj tumaczenia, stawiajc je na pograniczu midzy
tumaczeniem synchronicznym a nastpczym (konsekutywnym).
O. Kade (1980: 161 i n.) schematycznie uj warunki porednictwa jzykowego i
susznie przyj za podstaw klasyfikacji z jednej strony sposb przedstawienia
tekstu rdowego (graficznie lub fonetycznie, a do odtworzenia ze cieki
filmowej lub tamy i ewentualnie podanie go bezporednio odbiorcy finalnemu). Pozwolio mu to wyrni 10 moliwych sposobw realizacji porednictwa jzykowego, poczwszy od klasycznego tumaczenia pisemnego, ktre pozostaje nieprzerwanie dostpne dla tumacza w formie graficznej i otrzymuje rwnie graficzny
odpowiednik w j2, a skoczywszy na klasycznym tumaczeniu ustnym, przy ktrym
jednorazowo podany tekst rdowy dochodzi do tumacza, a odbiorca finalny odbiera tekst docelowy w formie dwikowej.
Cech charakterystyczn tumaczenia ustnego jest to, e partie tekstu, stanowice materia pocztkowy, nie istniej ju materialnie w chwili przetwarzania komunikatu. W tej sytuacji tumacz przechowuje w pamici krtkotrwaej logiczno-pojciowy substrat treci komunikatu jako pewien fakt wiadomoci.

96

Przypadkiem granicznym jest przeczytanie gotowego, napisanego uprzednio

tumaczenia. Jest to tumaczenie ustne symulowane, cho sytuacja tumacza komplikuje si, gdy ma on przed sob niezbyt dobrze opracowany tekst techniczny albo
gdy musi dokona odpowiednich zmian, bo mwca odbieg od pierwotnej wersji
swojego wystpienia.
Wspomniane wyej tumaczenie z kartki rni si od klasycznego tumaczenia
ustnego, ktrego istota polega na tym, e tre komunikatu ulega przetworzeniu logiczno-pojciowemu i przez krtki czas, tj. do chwili wypowiedzenia tekstu, musi by przechowywana w pamici.
Tak wic kluczowym kryterium podziau na tumaczenie ustne i pisemne pozostaje forma oryginau i forma przekadu W dalszej kolejnoci uwzgldnia si takie
czynniki, jak dostpno rde informacji, obecno bezporedniego audytorium,
dostpno dla tumacza tekstu j1 itp.
Dwa podstawowe rodzaje tumaczenia ustnego
Tumaczenie ustne, zwane rwnie z uwagi na okazje, przy ktrych jest stosowane, tumaczeniem konferencyjnym, przebiega w trudnych dla wykonawcy warunkach z powodu ogranicze co do czasu i miejsca dziaania. Wyrnia si dwa jego
podstawowe rodzaje:
1. tumaczenie konsekutywne, czyli nastpcze lub przy stole,
2. tumaczenie symultaniczne, czyli rwnoczesne.
Ich wspln cech jest to, e tumacz odbiera tekst j1 w formie fonicznej (cho
w pewnych przypadkach o ktrych bdzie dalej mowa rwnie w formie graficznej) i dostarcza odbiorcy finalnemu tekst przekadu w formie fonicznej.
Gwna rnica midzy obu rodzajami tumaczenia ustnego polega na tym, e
przy tumaczeniu konsekutywnym dziaanie tumacza jest dwufazowe: odbir tekstu
j1 i nadanie jego odpowiednika j2 nastpuj po sobie. Natomiast przy tumaczeniu
symultanicznym odbieranie tekstu j1 i nadawanie tekstu j2 przebiegaj prawie
jednoczenie, a wic oba dziaania nakadaj si na siebie.
W obu przypadkach proces rozumienie tekstu przez tumacza polega na przypisaniu wypowiedzi nadawcy pewnego znaczenia. Tumacz rekonstruuje znaczenie
tekstu j1 przez odniesienie go do swojego wewntrznego modelu wiata. Wie si to
ze stosowaniem strategii jzykowych, ktre uzupeniaj przyswojone przez niego reguy jzykowe, jak rwnie z uwzgldnieniem rnego rodzaju informacji.
Ze wzgldu na specyficzne warunki dziaania, tumacz konsekutywny skupia si
przede wszystkim na logiczno-pojciowym przetworzeniu treci tekstu j1, traktujc
ten tekst lub jego partie caociowo. Natomiast tumacz kabinowy rozdwaja uwag
na odbir nowych partii tekstu i na tworzenie odpowiednikw tych segmentw
tekstu, ktre wanie odebra, musi wic dziaa na do niskim poziomie tekstowym, tj. odebranego wyrazu, frazy lub zdania.
Na uwag zasuguje fakt, e jako bezporedni uczestnik procesu komunikacji,
tumacz ustny wystpuje w podwjnej roli. Przede wszystkim zastpuje mwc, co
pozwala mu np. mwi w jego imieniu w pierwszej osobie. Jest to forma prosta i jasna

97

i tylko w sytuacji, kiedy kilku mwcw wystpowao jeden po drugim, waciwe okazuje si mwienie w trzeciej osobie z podaniem nazwisk. Dodajmy, i zdarza si, e
przed przystpieniem do tumaczenia zapowiada si nazwisko mwcy i nazw instytucji, ktr reprezentuje. Po drugie, tumacz obserwuje audytorium, w ktrym znajduje
si nadawca i odbiorcy. Pozwala mu to na korzystanie nie tylko z informacji tekstowojzykowych, ktre niesie sama wypowied pod wzgldem treci i formy, ale rwnie
z informacji sytuacyjnych. Jako obserwator tumacz ocenia uczestnikw, przebieg obrad, nastroje, sposb reagowania na wystpienia itp. Uzyskane t drog informacje nie
pozostaj bez wpywu na ostateczny ksztat przekadu.
Tumaczenie konsekutywne
Tumaczenie konsekutywne stosuje si w czasie oficjalnych spotka z udziaem
mw stanu i politykw, przy prowadzeniu rokowa i rozmw, udzielaniu
wywiadw i informacji, np. na konferencjach prasowych, przy uroczystych otwarciach i zamkniciach obchodw i uroczystoci, na odczytach itp.
Przy tumaczeniu konsekutywnym wystpuj pewne ograniczenia w czasie przy
przejciu z j1 do j2. W pierwszej fazie tumacz nastawia si na odbir i zrozumienie
partii tekstu rdowego, ktra stanowi mniej lub wicej zamknit cao, a wic co
najmniej zdanie, a co najwyej pen wypowied. Tumacz odbiera tekst na such
w zasadzie jednorazowo (tylko w wyjtkowych przypadkach moe odwoa si do
mwcy z prob o dodatkowe wyjanienia), konieczne staje si wic krtkotrwae
zmagazynowanie tekstu w pamici. To wanie stwarza tumaczowi najwiksz
trudno. Tylko nieliczni tumacze obdarzeni s tak pojemn i sprawn pamici, e
potrafi adekwatnie przeoy bardzo dugie teksty. Kr legendy o pewnym
dyplomacie francuskim, ktry zdoa przeoy tekst dwugodzinnego wystpienia po
wysuchaniu caoci. Dzi nie oczekuje si od tumacza ustnego takich wyczynw.
W szkoach tumaczy przygotowuje si kandydatw tak, aby mogli przystpi do
tumaczenia po wysuchaniu segmentu tekstu, ktrego wygoszenie zajo okoo 10
minut.
Ujemn cech tumaczenia konsekutywnego jest jego czasochonno. Czas
trwania aktu komunikacji podwaja si przy tumaczeniu z j1 na j2, a przy ewentualnym przekadzie na dalsze jzyki ulega odpowiedniemu wydueniu. Natomiast
dodatni stron tego rodzaju tumaczenia jest mono osignicia bardziej spjnego
i adekwatnego tekstu przekadu.
Wyrnia si trzy stadia tumaczenia konsekutywnego:
1. faza odbioru tekstu j1,
2. faza magazynowania informacji,
3. faza utworzenia i wypowiedzenia tekstu (G. Jger/ G. Dalitz 1984: 176 i n.).
Na faz pierwsz skada si odbir akustyczno-fonetyczny tekstu j1 oraz odbir
jego treci, czyli zrozumienie komunikatu. Jest to stadium wstpne, ktre prowadzi do
waciwego dziaania translatorskiego. Jego przebieg zaley od szeregu czynnikw

98

natury obiektywnej, np. od warunkw akustycznych pomieszczenia, od jakoci urzdze przenoszcych sygna (mikrofonw, gonikw), od poziomu szumw i zakce
itp., od waciwoci gosowych i dykcji mwcy.
Z natury rzeczy wan rol odrywaj rwnie cechy samego tumacza, jego
warunki fizyczne i psychiczne, uzdolnienia, inteligencja, oglna orientacja. Do niezbdnych predyspozycji tumacza naley dobry such, szybki refleks, zdolno koncentracji, dobra pami wiadoma czyli aktywna, wysoka odporno psychiczna.
Zakada si oczywicie znajomo obu jzykw oraz dziedziny ycia. Znajomo tematyki pomaga uzupenia luki w odbiorze fonetyczno-akustycznym. Warto w tym
miejscu doda, e przy tumaczeniu konsekutywnym tumacz ma moliwo nawizywania kontaktu z nadawc albo bezporednio, albo za porednictwem osoby prowadzcej obrady. Korzysta z niej, jeeli nie zrozumia jakiej partii tekstu. Moe
wwczas natychmiast zwrci si do mwcy z prob o powtrzenie wypowiedzi
lub udzielenie wyjanie. Jeeli jednak tumacz uwaa tak natychmiastow interwencj za niewskazan w danym momencie, moe poczeka a mwca przerwie
sw wypowied i wtedy prosi o powtrzenie albo komentarz wyjaniajcy. Zdarza
si rwnie, e tumacz dostrzega zaniepokojenie audytorium wiadczce o tym, e
nie zdoao poj przedstawionej wersji przekadu. Moe wwczas zwrci si do
przewodniczcego i pod pretekstem np. haasu na sali prosi o streszczenie przemwienia. Przy odbiorze tumacz powinien skupia uwag na treci tekstu, jego forma
jzykowa nie powinna sprawia mu adnych trudnoci. Waciwa interpretacja tekstu rzutuje na przebieg procesu tumaczenia. Jeeli tumacz ogarnia cao sensu
komunikatu, wwczas moe przechowywa w pamici tre reprezentowan przez
wiksze partie tekstu, co stanowi podstaw utworzenia adekwatnej parafrazy w j2,
opisujcej ten sam stan rzeczy. Odpowiedni stopie wiedzy fachowej pozwala tumaczowi na odrnienie elementw treci wanych od redundantnych oraz umoliwia mu oderwanie si od dosownoci. Dosowno bowiem pojawia si w przekadzie przy czysto werbalnym zapamitaniu tekstu, bez gbszego zrozumienia,
a zdolno magazynowania informacji ogranicza si wtedy do jednego zdania.
Tumaczenie konsekutywne odbywa si w zasadzie sposobem przez tre.
Tumacz dokonuje analizy logicznej tekstu wypowiedzianego przez mwc, aby
wydzieli z niego relewantn informacj. Wedug R.K. Minjara-Bieoruczewa
(1980: 168) tumacz dzieli odbierany tekst j1 na odcinki, ktre stanowi cao pod
wzgldem znaczeniowym, wydobywa z nich pewn ilo informacji rnej wagi
(kluczow, uzupeniajc, precyzujc, powtrzon), kadc przy tym nacisk na wydobycie informacji kluczowej i na szukanie rodkw jzykowych, ktre mog j
wyrazi. Tumacz wybiera wyrazy lub frazy, ktre nios informacj kluczow, albo
uywa w ich miejsce pewnych symboli. W wyniku tych operacji powstaje pewnego
rodzaju schemat informacyjny, ktry wcale nie musi pokrywa si z ukadem informacji w tekcie j1. Tak ujt informacj tumacz przechowuje w pamici czynnej
(albo krtkotrwaej). Tumaczc wiksze partie tekstu, tumacz uywa dla wsparcia
pamici odpowiedniej notacji.
Potrzeba stosowania notacji wynika z ograniczonej pojemnoci pamici operacyjnej. Nie s to jednak notatki, jakie zazwyczaj robi studenci w czasie wykadu

99

do pniejszego wykorzystania przy egzaminach. Tumacz uywa zapiskw na

gorco, kiedy jeszcze ma wieo w pamici tekst wypowiedziany przez mwc.
Abstrahujc od technicznych trudnoci ich wykonania, dosowne notatki prowadziyby do niepodanej dosownoci przekadu. Niecelowy okazuje si te zapis stenograficzny, poniewa nie prowadzi on do analizy logicznej tekstu. Przyda mog
si najwyej pojedyncze znaki stenograficzne.
Tumacz notuje nawizujc do wyraonych w tekcie idei i dokonujc interpretacji tekstu j1. Pogld ten potwierdza analiza zapiskw robionych przez zawodowych tumaczy. Notowanie pomaga na skupieniu uwagi na szczegach przy analizie tekstu j1 i czy si cile z przyswajaniem sobie informacji. Rozumienie dyskursu nie przebiega liniowo, a wic nie moe go odzwierciedli cig wyrazw.
Moe to wydawa si paradoksalne, ale czasem jako podpora pamici wystarcza
jedno zanotowane sowo. Idzie wic o mnemotechniczne naszkicowanie informacji
zawartej w tekcie. Wiedza zmagazynowana w pamici trwaej pozwala tumaczowi
na rozpoznanie zwizkw logicznych wystpujcych w tekcie i racjonalne zmagazynowanie uzyskanych z niego informacji. Nie ma zgodnoci opinii co do tego,
w ktrym jzyku powinno si prowadzi notatki. Suszny wydaje si jednak pogld,
e dobrze jest notowa w jzyku przekadu, poniewa rozstrzyga si zarazem pewne
kwestie wyboru ekwiwalentw i przyblia do sformuowania tekstu j2.
Notowa naley szybko i czytelnie, na jednej tylko stronie kartki notatnika
(lune kartki mog si pomiesza). Wydobyt informacj notuje si pionowo, wyranie oznaczajc granice kadego zdania oraz okrelajc zwizki midzyzdaniowe
i wewntrzzdaniowe. Pisze si w wskich kolumnach, aby nie traci czasu na przenoszenie rki, ustawiajc dane w nastpujcej kolejnoci: podmiot informacji, orzeczenie, inne elementy, w szczeglnoci dane liczbowe. Zwizki midzy poszczeglnymi elementami przedstawia si przy uyciu symboli o charakterze uniwersalnym.
W czasie szkolenia tumacze mog nauczy si podstawowych zasad notacji.
Dalsz prac kady musi wykona indywidualnie. Praktykujcy tumacz przyswaja
sobie ostatecznie pewn ilo znakw, ktrymi posuguje si automatycznie, dla
wasnych potrzeb.
Naley jednak przestrzec, e mechaniczne opanowanie kilkudziesiciu symboli
notacyjnych jest spraw drugorzdn. Na plan pierwszy wysuwa si przyswojenia
sobie umiejtnoci wydobycia z tekstu rdowego jego treci pojciowej i przechowywania jej w pamici w formie schematu informacyjnego. Waciwa ocena informacji kluczowej oraz zanotowanie kluczowych wyrazw pozwala tumaczowi
przej do nastpnej fazy dziaania, czyli do tworzenia tekstu przekadu.
Uderza fakt, e zapiski tumacza znacznie odbiegaj od sformuowa ostatecznie
uytych w tekcie j2. Tylko niedowiadczeni tumacze konsekutywni formuuj
tekst przekadu trzymajc si cile notatek, w wyniku czego powstaje tekst przeadowany treci, mao redundantny, a przez to trudny w odbiorze. Natomiast
wprawny tumacz nawizuje do sytuacji, czerpie z pamici informacje dodatkowe
i tworzy tekst atwy w odbiorze.
Tumaczenie konsekutywne stanowi waciwie parafraz tekstu wyjciowego
w tym sensie, e tumacz odbiera tekst j1 o penej zoonoci, upraszcza go, wydo-

100

bywajc jego sens i tumaczy uproszczon wersj. Tylko najlepsi tumacze dochodz
do przetworzenia tekstu przekadu na wersj o prawie rwnorzdnej zoonoci jak
orygina.
Pod wzgldem integralnoci tekstu moe wic tumaczenie konsekutywne by
caociowe, tj. tekst tumaczy si in extenso, w szczegach, albo skrcone, tj. podaje si streszczenie odebranego tekstu j1.
Pod wzgldem kierunku tumaczenie konsekutywne moe przebiega jednokierunkowo, tj. tumacz przebywa w pobliu mwcy i tumaczy dusze odcinki
tekstu w jedn stron. W ten sposb przebiega, na przykad, tumaczenie referatu.
Czciej jednak tumaczenie konsekutywne suy do wymiany pogldw midzy
uczestnikami konferencji i przybiera form dwukierunkow: tzn. jzyk rdowy
staje si jzykiem docelowym i odwrotnie.
Tumaczenie konsekutywne moe przebiega z przerwami, tj. tekst j1 tumaczy
si partiami albo caociowo, tj. tumaczy si cay tekst wystpienia mwcy po jego
wygoszeniu. Z natury rzeczy, najtrudniejsze jest tumaczenie caociowe, ktre
optymalnie zajmuje trzy czwarte czasu wykorzystanego przez mwc, a wic stanowi wersj mniej redundantn, bardziej uporzdkowan w porwnaniu z tekstem j1.

101

ZADANIA DO JEDNOSTKI DYDAKTYCZNEJ 13

I. Prosz odpowiedzie na nastpujce pytania:

Wedug jakiego kryterium dzieli si tumaczenie na ustne i pisemne?

Jakie s dwa podstawowe rodzaje tumaczenia ustnego?
Jakie role spenia tumacz ustny w procesie tumaczenia?
Kiedy stosuje si tumaczenie konsekutywne?
Jakie s dodatnie i ujemne strony stosowania tumaczenia konsekutywnego?
Jakie fazy wyrnia si w tumaczeniu konsekutywnym?
Jakie cechy powinien mie tumacz ustny?
Dlaczego przy tumaczeniu konsekutywnym stosuje si notacj?
Jak naley sporzdza notatki przy tumaczeniu konsekutywnym?
Jak moe przebiega tumaczenie konsekutywne?

II. Prosz uzupeni twierdzenia zawarte w kolumnie pierwszej odpowiednimi

fragmentami tekstu z kolumny drugiej przez zaznaczenie waciwego numeru w nawiasie:
Zarwno przy tumaczeniu pisemnym jak i ustnym, tumacz musi
najpierw zrozumie tekst j1, to jest
(1, 2, 3, 4, 5, 6)

1. przypisa wypowiedzi nadawcy pewne

znaczenie w okrelonej sytuacji komunikacyjnej.

Tumaczenie ustne moe mie form 2. zastpuje mwc, wystpujc w jego

(1, 2, 3, 4, 5, 6)
imieniu oraz obserwuje audytorium, czerpic
z tego informacje sytuacyjne.
Tumacz ustny spenia dwie podstawowe role w procesie tumaczenia:
(1, 2, 3, 4, 5, 6)

3. nastpcz (tumaczenie konsekutywne) lub

(prawie) jednoczesn (tumaczenie symultaniczne).

Tumaczenie konsekutywne prze4. ze wzgldu na ograniczon pami operabiega w nastpujcych trzech fazach: cyjn tumacza, a zarazem konieczno
(1, 2, 3, 4, 5, 6)
uwzgldnienia w przekadzie szczegowych
informacji, jakie niesie tekst j1.
Przy tumaczeniu konsekutywnym
stosuje si notacj (1, 2, 3, 4, 5, 6)

5. caociowe lub skrcone (pod wzgldem treci); jedno- lub dwukierunkowe; obejmujce
cay tekst mwcy lub jego czci (z przerwami).

Tumaczenie konsekutywne moe

by (1, 2, 3, 4, 5, 6)

6. odbir tekstu j1; magazynowanie informacji; utworzenie i wypowiedzenie tekstu j2.

102

14.

Tumaczenie symultaniczne

Czynnik czasu odgrywa decydujc rol przy tzw. tumaczeniu symultanicznym,

czyli jednoczesnym. Przebiega ono stosunkowo najszybciej, zajmuje bowiem poow czasu potrzebnego do wykonania tumaczenia konsekutywnego i odbywa si
20 do 30 razy szybciej ni tumaczenie pisemne tego samego tekstu.
Rwnoczesno dziaania mwcy i tumacza jest wzgldna. Nadawca dziaa
w swoim wasnym imieniu, podczas gdy tumacz peni rol porednika komunikacyjnego i uzaleniony jest co do czasu, jak rwnie wyboru formy i treci komunikatu od swojego mocodawcy. W rzeczywistoci tumacz odbiera parti tekstu sformuowanego w j1 i nastpnie z pewnym opnieniem wytwarza jego odpowiednik
w jzyku przekadu, w tym samym czasie odbierajc dalsz parti tekstu rdowego. W co najmniej poowie czasu dziaania tumacza i mwcy nakadaj si na
siebie, s rwnolege.
Dziaanie tumacza powinno by zsynchronizowane z dziaaniem mwcy. Podajc za mwc rutynowany tumacz pozwala sobie na znaczne opnienie, poniewa
potrafi porzdkowa odbierane informacje, odrniajc elementy relewantne od redundantnych. Jest rwnie w stanie przechowywa w pamici wiksz ilo informacji.
Tumacz opnia si w tworzeniu tekstu przekadu w stosunku do nadawcy
zazwyczaj o 1 do 3 sekund, cho czasem notuje si znacznie wikszy odstp czasowy, sigajcy do 11 sekund.
W procesie tumaczenia symultanicznego wyrnia si nastpujce gwne fazy:
pierwsza faza, wstpna (jaowa), polegajca na suchaniu pierwszej partii
tekstu j1,
druga i trzecia faza: transpozycja i wygoszenie tekstu przekadu,
czwarta faza: suchanie dalszej partii tekstu rdowego, rwnoczenie z dziaaniem wystpujcym w fazie drugiej i trzeciej.
Przesunicie w fazie midzy dziaaniem nadawcy inicjalnego i tumacza kabinowego trafnie ilustruje nastpujcy schemat (G. Jger/ G. Dalitz 1984: 162):
l. odbir fragmentu A tekstu j1
2. przetransponowanie fragmentu A na jzyk docelowy
3. fonetyczna realizacja tumaczenia w jzyku docelowym
4. (=1.) odbir fragmentu B tekstu j1
2. przetransponowanie fragmentu B na j2
3. fonetyczna realizacja przekadu w jzyku docelowym
4. (=1.) odbir fragmentu C tekstu j1 itd.
Trzy fazy tumaczenia symultanicznego
Przed waciwym dziaaniem translacyjnym wystpuje wstpne stadium przygotowawcze, w czasie ktrego tumacz zapoznaje si z materiaami konferencji i jej
celami, z motywami mwcy i audytorium, ich wzajemnymi stosunkami itp. W ten

103

sposb zdobywa orientacj co do warunkw komunikacji oraz zdolno przewidywania pewnych elementw formy i treci komunikatw, ktre przyjdzie mu tumaczy. Na tym etapie planowania tumacz uwiadamia sobie, jaki jest stopie
oczekiwania co do penoci i adekwatnoci przekadu; aktywizuje w swej wiadomoci rodki jzykowe, ktre mog okaza si przydatne w pracy. Jednym sowem
osiga stan penej gotowoci do podjcia waciwego dziaania.
W kabinie siedzi zazwyczaj dwch tumaczy, ktrzy zmieniaj si w akcji co 20
do 30 minut, towarzyszc w midzyczasie jako obserwatorzy dla zachowania
cigoci i penej orientacji co do przebiegu spraw oraz suc pomoc, np. przez podanie ekwiwalentnego terminu.
Trzy fazy waciwego dziaania translacyjnego to:
1. odbir partii tekstu w jzyku rdowym,
2. szukanie i podejmowanie decyzji translatorskich na podstawie informacji zmagazynowanych w pamici,
3. proces utworzenia tekstu przekadu.
Jak wspomnielimy, tumacz opnia si w stosunku do mwcy o 1 do 3 sekund
(lub nieco wicej), wyodrbniajc odcinki tekstu rdowego, ktre odpowiadaj jednostkom intonacyjno-znaczeniowym. Z teoretycznego punktu widzenia tumacz kabinowy powinien dokona przekadu po odebraniu takiego odcinka tekstu, ktrego struktura
semantyczna wykrystalizowaa si ju w sposb jednoznaczny.
Pocztkujcy tumacz dy do utrzymania jak najmniejszego dystansu w stosunku do mwcy i przystpuje do tumaczenia moliwie najkrtszych odcinkw
tekstu. W kadym jednak przypadku przekadana partia tekstu powinna by takim
fragmentem wypowiedzi, ktry z jednej strony stanowi oddzielny skadnik zdania
wyjciowego pod wzgldem semantyczno-skadniowym albo cae zdanie, a z drugiej
strony nosi cechy, ktre pozwalaj wyodrbni go na such. Wielko odbieranego
odcinka tekstu, wyodrbnionego na paszczynie semantyczno-skadniowej i intonacyjnej, zaley w duym stopniu od pojemnoci pamici czynnej tumacza.
Warto zauway, e przy segmentacji tekstu rdowego w tumaczeniu symultanicznym pewn rol odgrywaj waciwoci jzyka przekadu, poniewa tekst
rdowy jest rwnie dzielony w zalenoci od tego, czy dla danej jego partii istnieje ekwiwalentny segment tekstu przekadu, stanowicy cao pod wzgldem
semantycznym i skadniowym.
Proces szukania i wyboru decyzji translatorskich przebiega rwnolegle z procesem odbioru i rozumienia tekstu rdowego i odbywa si krtkimi kwantami,
kady po 2 do 5 sekund. Wytrawny tumacz posuguje si gotowymi zestawami
stereotypowych rozwiza.
Proces tworzenia tekstu przekadu wedug wypracowanych decyzji translacyjnych przebiega rwnolegle i opnia si w stosunku do procesu rozumienia tekstu oraz magazynowania informacji o 1 do 3 sekund.
Te trzy rwnolege procesy wi si ze sob i wzajemnie warunkuj. Rozumienie komunikatu rdowego czy si z uzyskiwaniem informacji o skadzie

104

leksykalnym, strukturze skadniowej i treci rozwijajcej si wypowiedzi j1, co dostarcza informacji, na ktrych opiera si wybr rozwiza translatorskich, ktre
prowadz do sformuowania przekadu. Suchanie wypowiedzi mwcy i mwienie
w jzyku przekadu stanowi moe nie tyle oddzielne, rwnolegle przebiegajce
procesy, co jedno dziaanie kilkuwarstwowe.
Istotn rzecz przy tumaczeniu symultanicznym jest umiejtno wypowiadania
si przy uyciu krtkich, prostych, skoczonych, logicznie czcych si zda.
Dugie i zoone zdania wypowiadane przez mwc naley wic ci na czci,
stosujc tzw. technik salami (poniewa przypomina krojenie cienkich plasterkw
tej kiebasy) (por. R. Jones 2002). Technika ta okazuje si szczeglnie przydatna,
kiedy tumaczy si na jzyk, ktry ma tendencj do tworzenia dugich i skomplikowanych struktur zdaniowych, np. z rosyjskiego na angielski. W wyniku zastosowania tej techniki tekst przekadu bdzie nieco krtszy od oryginau, ale stanie si atwy w odbiorze, gdy uproszczone, krtkie zdania bd czy si ze sob w sposb
ujawniajcy podstawowy sens komunikatu.
Tempo tumaczenia symultanicznego
Stopie zachodzenia na siebie dziaa translacyjnych, ktre stanowi cech
tumaczenia symultanicznego, zaley od tempa dostarczania tekstu przez nadawc.
Jeeli nadawca mwi wolno, stosujc dusze przerwy midzy poszczeglnymi
partiami wygaszanego tekstu, odbir tekstu j1, szukanie i podjcie decyzji translatorskich oraz utworzenie tekstu przekadu przebiegaj przemiennie. Tumacz realizuje rozwizania translacyjne prawie lub cakowicie mieszczc si w przerwach
midzy wypowiedziami nadawcy. Proces ten w duym stopniu przypomina przebieg
tumaczenia konsekutywnego.
Jeeli nadawca przyj rednie tempo mwienia, dwie trzecie omawianych
procesw translacyjnych odbywa si rwnolegle.
Przy szybkim tempie mwienia przez nadawc, kiedy dugo i czstotliwo
przerw u mwcy i u tumacza ulega zmniejszeniu, trzy fazy nakadaj si na siebie
w trzech czwartych oglnego przebiegu kadego z procesw translacyjnych. Wywiera to ujemny wpyw na wyniki pracy. Tumacz ucieka si w duej mierze do stereotypowych rozwiza tekstowych; przy nadawaniu tekstu przekadu wycza suchow kontrol nad wygaszanym tekstem itp.
Drug istotn cech tumaczenia symultanicznego jest jego szybko. W cigu 2
do 5 sekund tumacz dokonuje penej operacji translacyjnej.
Trzeci cech jest specyficzne wykorzystanie materiau tekstowego przy tumaczeniu symultanicznym.
Jeeli mwca wypowiada tekst bardzo wolno i z przerwami, niektrzy tumacze
w celu zachowania rwnego tempa i uniknicia przerw w mwieniu wypeniaj
pauzy materiaem redundantnym: stosuj puste zdania lub wyraenia, wyjaniaj
dodatkowo idee goszone przez mwc. Te manipulacje nie zawsze przynosz dobre
wyniki, poniewa mog znieksztaci sens komunikatu.

105

Jeeli mwca przyj szybkie lub bardzo szybkie tempo, tumacz dokonuje
kompresji informacji, pozbywajc si materiau nioscego drugorzdn informacj,
bez uszczerbku dla funkcji komunikacyjnej przekadu. Warto przypomnie, e komunikaty bywaj zazwyczaj w 50% redundantne. W miejsce pocze wyrazowych
lub caych zda tumacz moe podstawi synonimiczne lub bliskoznaczne krtsze
wyraenia, moe te uproci struktury zdaniowe; moe rwnie pomin przy przekadzie pewne partie tekstu j1. Przy szybkim tempie mwienia przez nadawc, tekst
przekadu moe ulec skrceniu o jedn trzeci w porwnaniu z tekstem rdowym.
Mechanizmy jzykowe i translacyjne przy tumaczeniu symultanicznym
Wiele osb stawia pytanie, dziki funkcjonowaniu jakich mechanizmw odbywa
si tumaczenie symultaniczne. Mimo niezwykle trudnych warunkw pracy, tumacz
kabinowy wykonuje podstawowe dziaania translacyjne. Rekonstruuje on znaczenie
tekstu j1, korzystajc nie tylko z wiedzy jzykowej oraz informacji, jakie niesie sam
tekst j1, ale rwnie w oparciu o znajomo towarzyszcej sytuacji komunikacyjnej,
innymi sowy o znajomo czynnikw wystpujcych w danym ukadzie
translacyjnym.
Tumacz dzieli uwag na kilka wypenianych zada. Podzielno uwagi to
zjawisko stopniowalne. Przy wikszych obcieniach uwaga staje si prawie w peni
podzielna. W normalnych warunkach (przy dobrej syszalnoci, umiarkowanym
tempie mwienia itp.) tumacz bez trudu dzieli uwag midzy skadowe operacje
translacyjne. Natomiast przy zej syszalnoci lub trudnym temacie, tumacz musi
skupi ca uwag na dekodowanie jakiego trudnego odcinka, tracc kontrol nad
caym odbieranym tekstem j1 lub nadawanym tekstem j2.
Godne odnotowania jest to, e w czasie odbioru tekstu rdowego tumacz
stawia szereg rnych hipotez co do tego, co dalej nastpi. Zjawisko to nazywamy
antycypacj lub prognozowaniem probabilistycznym. Jeszcze przed poznaniem tekstu rdowego tumacz konstruuje w swej wiadomoci pewien zesp oczekiwa,
ktre wyjaniaj si w miar odbioru tekstu.
Wykwalifikowany tumacz nastawia si na odbir informacji dotyczcych celu i
treci wypowiedzi mwcy, a na aspekty techniczne zwraca uwag tylko w miar
pojawiania si jakich trudnoci. Natomiast pocztkujcy tumacz skupia uwag na
tym, aby okreli struktur skadniow i skad leksykalny danej partii tekstu i aby
dobra odpowiedniki skadniowe i leksykalne jzyka przekadu.
Wybr decyzji translacyjnych w warunkach tumaczenia symultanicznego opiera
si w duej mierze na uyciu gotowych par ekwiwalentw (leksykalnych,
frazeologicznych i syntaktycznych) j1 i j2, ktre wytrawny tumacz stosuje automatycznie dziki duej wprawie.

106

Odmiany tumaczenia symultanicznego

W praktyce wyrnia si szereg odmian tumaczenia symultanicznego, wedug
takich kryteriw, jak sposb przedstawienia tekstu j1, jego dostpno dla tumacza,
uycie wspomagajcych urzdze technicznych, jednostopniowo (tumaczenie
bezporednie z j1 na j2) lub dwustopniowo (tumaczenie z j1 na jzyk wiodcy,
a z niego na inne jzyki robocze konferencji).
Klasyczn form tumaczenia symultanicznego jest tzw. tumaczenie kabinowe,
stosowane na obradach oglnych przy duym audytorium. System wspomagajcych
rodkw technicznych obejmuje mikrofon mwcy, sie pocze, suchawki i mikrofony zamontowane w kabinach tumaczy, urzdzenia wybierajce, wzmacniajce
i kontrolne. Odbiorcy uywaj suchawek i mog zazwyczaj przecza si na rne
kanay, na ktrych nadawane s tumaczenia w jzykach roboczych konferencji.
Tumacz powinien dobrze sysze zarwno gos mwcy, jak i swj wasny
(dziki czemu bdzie mg kontrolowa wypowiadany przez siebie tekst). Aby tego
dokona ma do wyboru dwa sposoby dziaania. Jeden to przesunicie suchawek
troch do przodu i zakrycie nimi poowy kadego ucha. Drugi sposb polega na spowodowaniu tego, aby kade ucho penio inn funkcj: jedno suchao gosu mwcy,
drugie wasnego gosu. Stan ten osiga si przez naoenie suchawki tylko na
jedno ucho (u osb praworcznych na ucho lewe) i cakowite odsonicie drugiego
ucha. Sensowno tej drugiej opcji potwierdzaj nowsze badania z zakresu neurolingwistyki, dotyczce wzgldnie samodzielnego funkcjonowania pkul mzgowych z zaznaczon dominacj jednej z nich. Tumacz powinien nastawi si gosu
na do niski poziom, aby mg mwi normalnym gosem i bez trudu sysze
mwc.
Kabina stwarza dogodne warunki pracy, poniewa tumacz jest odizolowany od
szumw panujcych na sali i dobrze syszy mwc. Pewn niedogodno stanowi
ograniczenia widocznoci i kontaktu z uczestnikami konferencji. Jeeli kabina
znajduje si na sali konferencyjnej lub w ssiednim pomieszczeniu i posiada okno,
tumacz ma w polu widzenia mwc, a w pewnym stopniu rwnie odbiorcw. Jeeli kabina znajduje si w odlegym pomieszczeniu lub nie ma okna, tumacz nie
widzi ani mwcy, ani audytorium i nie jest w stanie oceni ich reakcji. Jest to bardzo
niekorzystna sytuacja.
Uywa si rwnie uproszczonych urzdze technicznych w formie przenonej
aparatury zainstalowanej w sali obrad. Tumacz odbiera tekst albo przez suchawki,
albo bezporednio od mwcy stojcego na podium, a tumaczy do mikrofonu dla
podczonej do niego niewielkiej grupy uczestnikw wyposaonych w suchawki.
Tumaczowi przeszkadzaj szumy panujce na sali (jeeli odbiera tekst bezporednio) i brzmienie wasnego gosu.
Na niektrych konferencjach midzynarodowych, w szczeglnoci o tematyce
naukowej lub technicznej, tumacz otrzymuje tekst na jaki czas przed wystpieniem
mwcy. Powstaje wtedy szczeglna sytuacja: tumacz odbiera tekst nie tylko na
such, ale i wzrokowo. Dostarczajc mwionej wersji przekadu, tumacz musi tekst
uproci. Co wicej, zdarza si, e mwca odstpuje od pierwotnej wersji, czyni

107

dygresje, zmienia dane itp. Tumacz powinien, oczywicie, przekada tekst faktycznie wygoszony przez mwc. W razie stwierdzenia znacznych rozbienoci
midzy tekstem zapisanym a wygoszonym, tumacz przestaje korzysta z tego
pierwszego i skupia uwag na odbiorze na such waciwego tekstu.
Bez zastosowania urzdze technicznych odbywa si tumaczenie szeptem
(niem. Flsterdolmetschen) dla pojedynczej osoby lub bardzo maej grupy (23 osb).
Tumacz znajduje si blisko odbiorcy i aby nie przeszkadza zbytnio innym
uczestnikom konferencji pgosem lub szeptem podaje tekst przekadu. Korzystnym
czynnikiem jest to, e tumacz pozostaje w bezporednim kontakcie z odbiorc, co
pozwala mu na orientowanie si w przebiegu wydarze. Tumacz w zasadzie nie powinien wykracza poza rol porednika komunikacyjnego. Ale wanie w tym charakterze powinien uwzgldnia reakcj odbiorcy i kompensowa w tekcie przekadu dostrzeone rnice co do przesanek rozumienia u odbiorcw przekadu.
Przy tumaczeniu szeptem pojawia si szereg niedogodnoci. Tumacz mimo
woli przeszkadza innym uczestnikom, za w przypadku kilku tumaczy mwicych
szeptem, przeszkadzaj oni sobie nawzajem. Tumacz moe zagusza sam siebie.
W takich okolicznociach konieczne staje si ograniczenie si do przekazania streszczenia tekstu j1. Warunki akustyczne wpywaj wic negatywnie na jako tumaczenia szeptem. Ten czynnik mona wyeliminowa, gdy tumaczenie to odbywa
si z tekstu pisanego.
Jak ju wspomnielimy, w zalenoci od przyjtego schematu organizacyjnego,
tumaczenie symultaniczne moe odbywa si bezporednio lub dwustopniowo.
W pierwszym przypadku tekst mwcy przesya si bezporednio do kabin tumaczy,
ktrzy dokonuj przekadu na jzyki robocze konferencji. Przy tumaczeniu dwustopniowym tekst mwcy j1, wygoszony w jzyku, ktrego tumacze nie znaj,
przesya si do wiodcej kabiny, w ktrej tumaczy si go na jzyk znany wszystkim
wspdziaajcym tumaczom, np. na jzyk angielski. Tekst tumaczony w kabinie
wiodcej przesya si do pozostaych kabin tumaczy, gdzie odbywa si przekad na
poszczeglne jzyki robocze. Tumacz pracujcy w kabinie wiodcej powinien
dooy wszelkich stara, aby jego przekad stanowi odpowiedni materia
wyjciowy do tumaczenia na inne jzyki. Przekad ten powinien by sformuowany
w sposb logiczny, jasny i wypowiedziany ze szczegln starannoci. Tumacz musi skrci odstp czasowy w stosunku do mwcy do minimum, aby pozostali tumacze mogli skoczy swe dziaanie tu po mwcy. Powinien te zasygnalizowa
przejcie mwcy na jzyk znany pozostaym tumaczom, aby nie dopuci do paradoksalnej sytuacji tumaczenia np. z angielskiego na angielski!

108

ZADANIA DO JEDNOSTKI DYDAKTYCZNEJ 14

I. Prosz odpowiedzie na nastpujce pytania:

O ile sekund tumacz opnia si w stosunku do mwcy przy tumaczeniu
symultanicznym?
Jak G. Jger i G. Dalitz (1984) przedstawiaj przesunicie w fazie midzy
dziaaniem mwcy i tumacza symultanicznego?
Jak tumacz powinien przygotowa si do tumaczenia konferencyjnego?
Na czym polega tzw. technika salami (R. Jones 2002), stosowana przy
tumaczeniu symultanicznym?
Od jakich czynnikw zaley tempo tumaczenia symultanicznego?
Dziki jakim mechanizmom jzykowym i translacyjnym moliwe jest
wykonanie tumaczenia symultanicznego?
Kiedy i w jakich warunkach stosuje si tumaczenie kabinowe?
Jak przebiega tumaczenie szeptem?
Jak odbywa si dwustopniowe tumaczenie symultaniczne?
II. Prosz uzupeni twierdzenia zawarte w kolumnie pierwszej odpowiednimi
fragmentami tekstu z kolumny drugiej przez zaznaczenie waciwego numeru w nawiasie:
Tumacz symultaniczny opnia si
w stosunku do mwcy (1, 2, 3, 4, 5, 6)

1. na oglnych obradach przy duym audytorium; wymaga ono odpowiednich urzdze technicznych.

W tumaczeniu symultanicznym midzy nadawc i tumaczem wystpuje

przesunicie w fazie, poniewa
(1, 2, 3, 4, 5, 6)

2. jzyki mao znane (obok jzykw midzynarodowych).

Technika salami stosowana przy tumaczeniu symultanicznym polega na

(1, 2, 3, 4, 5, 6)

3. tumacz odbiera parti A tekstu j1, transponuje j i wypowiada tekst przekadu,

jednoczenie odbierajc parti B tekstu j1.

Tumaczenie symultaniczne jest wykonalne dziki takim mechanizmom

jzykowym i translacyjnym, jak
(1, 2, 3, 4, 5, 6)

4. podzielno uwagi tumacza, antycypacja, nastawienie na odbir informacji kluczowej, uywanie gotowych par ekwiwalentw.

Tumaczenie kabinowe stosuje si

(1, 2, 3, 4, 5, 6)

5. zazwyczaj od 1 do 3 sekund, ale odstp

ten moe wyduy si do 11 sekund.

109

Dwustopniowe tumaczenie symultaniczne stosuje si w sytuacji, gdy roboczymi jzykami konferencji s

(1, 2, 3, 4, 5, 6)

6. ciciu dugich zda mwcy na krtkie,

proste i logicznie czce si zdania przekadu.

III. W teorii informacji termin redundantny znaczy tyle co zbdny, nadmierny,

dodatkowy. Aby proces komunikacji by skuteczny mimo szumw i przeszkd,
tworzy si komunikaty redundantne, zawierajce wicej informacji ni jest to
konieczne do przekazania ich treci. Zazwyczaj struktury semantyczne s w 50% redundantne. Ta cecha tekstw jest wykorzystywana przez tumaczy tekstw mwionych.
Poniej podajemy tekst, ktry jest w bardzo wysokim stopniu redundantny i suy raczej jako wypeniacz czasu. Prosz podkreli te partie tekstu, ktre nie s
redundantne:
W tych okolicznociach oraz w zwizku z tym, co ju przed chwil powiedziaem, chciabym doda jeszcze sw kilka na temat, ktry moim zdaniem ma
jednak swoj wag pod wzgldem merytorycznym. Musimy mianowicie wrci do
sprawy inwestycji na wsi polskiej.

110

15.

Tumaczenie tekstw specjalistycznych

Na zakoczenie naszych rozwaa translatorycznych przejdziemy do wybranych

kwestii tumaczenia tekstw specjalistycznych.
Subjzyki specjalistyczne
Wraz z rosnc specjalizacj pracy umysowej i wytwrczej oraz ze wzrostem
struktur organizacyjnych spoeczestw, w ramach poszczeglnych wsplnot ludzkich powstaj nowe, czstkowe wsplnoty komunikacyjne, ktre dla zaspokojenia
swoich potrzeb wymiany informacji przy spenianiu okrelonych specjalistycznych celw komunikacyjnych wytwarzaj odpowiednie subjzyki specjalistyczne
(technolekty).
Nawizanie do koncepcji subjzykw przy rozwaaniach nad tumaczeniem
tekstw specjalistycznych wydaje si celowe z uwagi na to, e przesuwa si punkt
cikoci z wypowiedzi, ktre s rodkami komunikacji, na mwcw-suchaczy i jzyk jako ich inherentn waciwo, ktra przejawia si w ich umiejtnoci porozumiewania si za pomoc wypowiedzi. Jzyk rozumiany jest jako zbir regu tworzenia, odbierania i wartociowania (fonematycznego, gramatycznego i semantycznego) wypowiedzi (por. F. Grucza 1983).
Uytkownik jzyka wybiera rodki jzykowe z posiadanego repertuaru w zalenoci od tego, o czym, do kogo, po co i w jakich okolicznociach mwi lub pisze,
zgodnie z socjologiczn koncepcj dziedziny zachowa jzykowych, przy uwzgldnieniu charakterystyki podmiotu oraz relacji miejsca, czasu i rl komunikacyjnych.
Wspomniane parametry socjologiczne i cechy formalne pozwalaj wyrni odmiany jzyka naturalnego, czyli subjzyki. Subjzyki wypeniaj cay zakres dziaalnoci jzykowej w skali indywidualnej i spoecznej. Rni si one co do formy
(tj. gramatyki i leksyki), cho warto odnotowa, e jedynie nieliczne zjawiska gramatyczne i leksykalne pojawiaj si w jednym tylko subjzyku. Wiele regu gramatycznych i materiau leksykalnego wystpuje w kilku, a nawet we wszystkich
subjzykach. Z kolei, granice midzy subjzykami i jzykiem oglnym s pynne, co
oznacza, e technolekty s raczej semilektami (subjzykami) (F. Grucza 1994).
Dziki temu moemy mwi o danym jzyku naturalnym jako caoci. Podobnie jak
przy klasyfikacji innych zjawisk jzykowych, kryteria suce do wyrniania subjzykw nie s absolutne i pozostaj zmienne co do swej szczegowoci.
Zjawisko odmian jzyka o charakterze regionalnym, spoecznym, sytuacyjnym i
specjalistycznym jest przedmiotem intensywnych bada. Wyrnia si takie subjzyki, jak na przykad prawny i prawniczy (B. Wrblewski 1948; B.Z. Kielar
1977, 1999, 2009; A. Jopek-Bosiacka 2008; D. Kierzkowska 2002); wojskowy
(S. Marciniak 1987), jak rwnie subjzyk giedy; subjzyki chemii, fizyki, medycyny; polityki, teatru, sportu itd. Podchodzc do zagadnienia od strony tekstw, mwi
si o tumaczeniu tekstw technicznych, medycznych, farmaceutycznych, prawnych
i prawniczych itd. Dla bezporednich potrzeb translacyjnych przydatne okazuje si

111

siganie do tekstw o podobnej tematyce i stylu, ktre su jako wzory do naladowania przy rozwizywaniu konkretnych zada translacyjnych. Wspomnielimy
o tym przy okazji omawiania ekwiwalencji przekadowej i tekstw paralelnych.
Wiedza jzykowa a wiedza fachowa tumacza
Kada osoba w jakim stopniu bilingwalna i bikulturalna dokonuje tumacze
dla swoich wasnych potrzeb nawet bez specjalnego przygotowania zawodowego,
poniewa umie wyraa pewne treci w obu jzykach. We wspczesnym wiecie
stale ronie jednak spoeczne zapotrzebowanie na tumaczy profesjonalnych, ktrzy
mog przyczynia si do wymiany informacji, szczeglnie w zakresie gospodarki,
nauki i techniki. Tumaczenie profesjonalne rni si od tumaczenia naturalnego
pod wzgldem zakresu tematycznego, sposobu wykonania, jak rwnie wymaga
i oczekiwa odbiorcw przekadu. Tumacza profesjonalnego cechuje wysoka jako i sprawno dziaania translacyjnego.
Tumacze tekstw specjalistycznych wywodz si przewanie z dwch rodowisk. S to albo osoby, ktre odbyy studia w zakresie jzykw obcych uzupenione wiedz fachow w jakim zakresie, albo inynierowie, fizycy, prawnicy, ekonomici itp., ktrzy osignli wysoki stopie znajomoci jzyka obcego.
Aby sprawnie tumaczy, konieczne jest wspwystpowanie trzech powizanych
ze sob czynnikw: znajomoci jzyka i wiedzy fachowej tumacza oraz jego
kompetencji translatorskiej. Kompetencja ta jest w kadym przypadku wzgldna
i ogranicza si do takich czynnikw, jak dana para jzykw, a w jej ramach pewne
subjzyki, sposoby realizacji tumaczenia (tumaczenie ustne a pisemne) itp. Wzgldno wymogw pojawia si midzy innymi w odniesieniu do stopnia opanowania j1
i j2 (ich subjzykw). Na to by tumaczy teksty pisane wystarczy bierna zdolno do
komunikowania si w j1 i rozeznanie co do rodkw funkcjonalnych danego (sub)jzyka; jednoczenie wymaga si czynnego opanowania jzyka przekadu, na co skada si umiejtno posugiwania si rodkami funkcjonalnymi tego jzyka oraz umiejtno sprawnego tworzenia tekstw.
Powszechnie uwaa si, e sytuacja jest optymalna, gdy tumacz czy pene
kwalifikacje zawodowe w dziedzinie, ktrej dotycz tumaczone teksty, z opanowaniem
jzyka przekadu w stopniu, jaki osigaj rodzimi nosiciele tego jzyka. W wielu jednak
przypadkach tumacz wybiera pewien krg tematyczny i uzupenia w miar potrzeby
zasb wiedzy fachowej i/lub jzykowej. Korzysta w tym celu z wielu rde: ksiek,
czasopism; sownikw dwujzycznych, ktrych dane zestawia z informacjami zaczerpnitymi ze sownikw jednojzycznych; tezaurusw; wasnych zbiorw terminologicznych, tekstw paralelnych. Moe rwnie zasiga opinii specjalisty. Wane jest, aby
tumacz rozumia, o czym pisze lub mwi, i wiedzia, jak dane treci wyraa si w subjzyku 2.Warto zanotowa, e przy tumaczeniu ustnym tumacz czsto wystpuje jako
porednik komunikacyjny miedzy specjalistami, ktrzy rozumiej si w p sowa
i skutecznie ze sob wsppracuj przy minimalnej pomocy z zewntrz.
Pytanie o poziom wiedzy fachowej tumacza tekstw specjalistycznych naley
rozstrzyga w odniesieniu do konkretnych sytuacji komunikacyjnych w ramach da-

112

nego ukadu translacyjnego. Nie zawsze jednak uzyskuje si jednoznaczn odpowied. Na przykad, przy tumaczeniu tekstw prawnych powstaje pytanie, jak daleko powinna siga analiza merytoryczna tekstu j1 i czy tumacz powinien antycypowa oczekiwania interpretatora tekstu przekadu prawnika. Idzie o to, e
w pierwszej fazie tumacz analizuje tekst j1, sformuowany w subjzyku prawnym,
uwzgldniajc jego specyficzne konwencje (np. odnonie do terminw, zwizkw
wyrazowych, uytych form gramatycznych). Czy tumacz powinien zmierza rwnie do odtworzenia tego, co stanowi istotny sens tekstu prawnego, tj. do rekonstrukcji wedug okrelonego schematu normy prawnej, na ktrej tre mog si
skada treci rnych przepisw prawnych, traktowanych jako skadowe wypowiedzi w formie zdaniowej, nakazujcej (lub zakazujcej) adresatom podjcie okrelonego postpowania (dziaania lub zaniechania)? Analiza tekstu ustawy pod tym ktem wymaga wysokich kwalifikacji profesjonalnych w zakresie prawa danej spoecznoci j1. Z kolei, w drugiej fazie, tworzc ekwiwalentny tekst przekadu, tumacz porwnuje odnone instytucje prawne, wystpujce w kulturze j1 i w kulturze
j2, i uywa subjzyka prawnego, uksztatowanego przez inne konwencje. Aby tego
adekwatnie dokona, powinien dysponowa odpowiedni wiedz jzykow oraz
wiedz prawnicz z zakresu obu porwnywanych systemw prawa.
Tak wic tumacz powinien dysponowa znajomoci danego przedmiotu
w spoecznoci j1, co pozwoli mu na interpretacj tekstu j1, znajomoci rnic
w ujciu danego przedmiotu w spoecznoci j1 i w spoecznoci j2 oraz znajomoci
typw tekstw, jak rwnie rnic midzy okrelonymi typami tekstw w j1 i j2.
Wiedza ta obejmuje z natury rzeczy znajomo odpowiedniej terminologii dla wyraania myli.
Jeeli tumacz posiada ograniczon wiedz fachow, wwczas nie jest w stanie
tumaczy przez tre, ale zazwyczaj naladuje w przekadzie cechy powierzchniowe tekstu j1. Tylko szeroka i dogbna wiedza fachowa pozwala tumaczowi na swobodne formuowanie takiego tekstu przekadu, ktry moe optymalnie
speni zamierzone przez autora cele komunikacyjne w spoecznoci j2.
W tekstach specjalistycznych danego rodzaju stosuje si terminy fachowe, specjalistyczn frazeologi, konwencjonalne sformuowania oraz okrelone reguy skadni i kompozycji tekstu. Im wikszy jest zasb wiedzy fachowej i jzykowej tumacza,
tym bardziej adekwatny tekst przekadu jest on w stanie utworzy, stosujc konwencje
tekstowe j2. Dylemat, czy waniejsza jest wiedza jzykowa tumacza, czy wiedza
fachowa, mona rozstrzygn relatywizujc t kwesti: wymagany stopie obu rodzajw wiedzy zaley od stopnia fachowoci tumaczonego tekstu i od oczekiwa odbiorcw przekadu.
Kady tumacz profesjonalny powinien stale doskonali swoj znajomo jzyka, aby pozby si swoistego argonu translatorskiego, ktry po angielsku zwie
si translationese. Powinien te pogbia wiedz fachow w obranym zakresie, aby
poda za postpem nauki i techniki. Jest to nie tylko obowizek, ale waciwie
swoisty przywilej, sprzyjajcy staemu rozwojowi intelektualnemu tumacza. Prace
translacyjne prowadz do wyrabiania dociekliwoci, przy czym wnikliwo i skonnoci analityczne musz istnie ju jako jeden z warunkw wstpnych wejcia do
tego zawodu.
113

Teksty specjalistyczne
Teksty specjalistyczne peni funkcje informacyjne. W ich przypadku ekwiwalencja przekadu w stosunku do oryginau opiera si na ekwiwalencji oznaczania, idzie
bowiem o to, jak nazwa ten sam (lub podobny) stan faktyczny w innym jzyku
w analogicznej sytuacji (por. E. Coseriu 1978). Zwrmy uwag na element ten sam
(lub podobny) stan faktyczny. Teksty medyczne, techniczne i naukowe z zakresu
nauk cisych dotycz w duej mierze wyranie okrelonych, obiektywnie istniejcych
zjawisk. Pynie std konieczno stosowania odpowiednikw terminologicznych odnoszcych si do tych samych obiektw rzeczywistoci, np. neurosis = nerwica, alternating current = prd zmienny. Jednak wszdzie tam, gdzie pojawiaj si zjawiska
ksztatowane wedug swoistych koncepcji, jak w filozofii, bd zjawiska uwarunkowane kulturowo, jak w prawie, ekwiwalenty terminologiczne bywaj przyblione,
a czsto maj charakter opisowy, np. kara ograniczenia wolnoci = penalty of limited
liberty.
Wspomnielimy o rnicach w sposobie ujmowania rzeczywistoci w kategoriach gramatycznych i leksykalnych przez rne spoeczestwa, co skada si na
konwencjonalny charakter kadego jzyka. Rnice w sposobach komunikowania
sigaj jednak gbiej i przejawiaj si w cechach samych tekstw. Jasno, zwizo i poprawno oto trzy cechy stylistyczne, jakimi powinien charakteryzowa
si przekad tekstu specjalistycznego.
Tumacz spenia wan rol w obiegu informacji fachowej. Powinien nie tylko
wiernie przekazywa informacje, ale tworzy teksty przekadu atwe w odbiorze
dziki stosowaniu konwencji stylistycznych jzyka przekadu.

114

ZADANIA DO JEDNOSTKI DYDAKTYCZNEJ 15

I. Prosz odpowiedzie na nastpujce pytania lub wykona wyznaczone zadania:

W jakich warunkach spoecznych powstaj subjzyki specjalistyczne?

Jak przebiegaj granice midzy subjzykami a danym jzykiem oglnym?
Prosz poda przykady subjzykw specjalistycznych.
Jakie trzy waciwoci tumacza warunkuj jego zdolno sprawnego dokonywania tumaczenia?
Jaki zasb wiedzy fachowej i znajomoci subjzyka 1 i 2 tumacza uwaa si za
optymalny?
Prosz pokaza na przykadzie, jakie wymagania stawia si tumaczowi
tekstw specjalistycznych, uwzgldniajc konkretne warunki komunikacji
midzyjzykowej.
Od jakich czynnikw zaley ostatecznie stopie wymaganej wiedzy fachowej i jzykowej tumacza, jeeli zrelatywizujemy t kwesti?
Jaki rodzaj ekwiwalencji naley osiga przy tumaczeniu tekstw specjalistycznych?
Jak naley interpretowa sformuowanie ten sam (podobny) stan faktyczny
w ekwiwalencji oznaczania odnonie do terminw i tekstw z zakresu nauk
cisych i humanistycznych?
Jakie cechy stylistyczne powinien mie przekad tekstu specjalistycznego?

II. Prosz uzupeni twierdzenia zawarte w kolumnie pierwszej odpowiednimi

fragmentami tekstu z kolumny drugiej przez zaznaczenie waciwego numeru w nawiasie:
Subjzyki specjalistyczne (tech- 1. oznaczania, idzie bowiem o ten sam (podobnolekty) powstaj (1, 2, 3, 4, 5, 6) ny) stan faktyczny.
Zdolno sprawnego dokonywania tumaczenia zaley od nastpujcych czynnikw
(1, 2, 3, 4, 5, 6)

2. znajomo j1 i j2, wiedza fachowa i kompetencja translatorska w odpowiednim zakresie.

Optymalny zasb wiedzy fachowej tumacza obejmuje

(1, 2, 3, 4, 5, 6)

3. jasno, zwizo i poprawno.

115

W praktyce pytanie o poziom

wiedzy fachowej tumacza tekstw specjalistycznych rozstrzyga si odnonie
(1, 2, 3, 4, 5, 6)

4. w celu zaspokajania potrzeb wymiany informacji w ramach czstkowych, zawodowych wsplnot komunikacyjnych.

Przy tumaczeniu tekstw specjalistycznych naley dy do

osignicia ekwiwalencji
(1, 2, 3, 4, 5, 6)

5. pene kwalifikacje zawodowe w dziedzinie,

ktrej dotycz tumaczone teksty

Przekad tekstu specjalistycznego 6. do konkretnych sytuacji komunikacyjnych i

powinien mie nastpujce cechy wystpujcych w nich czynnikw, midzy instylistyczne (1, 2, 3, 4, 5, 6)
nymi oczekiwa odbiorcw j2.

116

Bibliografia
Austin, J. (1962), How to Do Things with Words, London, Oxford University Press.
Beaugrande, R. de/ U. Dressler (1980), Text, Discourse, and Process, Norwood,
Ablex.
Bhler, K. (1965), Sprachtheorie, Stuttgart, Fischer (pierwsze wydanie 1934).
Catford, J.C. (1965), A Linguistic Theory of Translation, London, Oxford University
Press.
Clark, H.H./ E.V. Clark (1977), Psychology and Language, New York, Harcourt
Brace Jovanovich.
Coseriu, E. (1978), Falsche und richtige Fragestellungen in der bersetzungstheorie, (w:) L. Grhs/ G. Korln/ B. Malmberg (red.), Theory and Practice of
Translation. Nobel Symposium 39, Stockholm, Bern, Las Vegas, Peter Lang,
s. 1732.
Fillmore, Ch.J. (1976), Frame Semantics and the Nature of Language, (w:) Annals
of the New York Academy of Science, vol. 280, New York.
Firth, J.R. (1957), Papers in Linguistics, London, Oxford University Press.
Grice, H.P. (1975), Logic and Conversation, (w:) P. Cole/ J.L. Morgan (red.), Syntax
and Semantics, vol. 3. Speech Acts, New York, San Francisco, London,
Academic Press, s. 4158.
Grucza, F. (1981), Zagadnienia translatoryki, (w:) F. Grucza (red.), Glottodydaktyka
a translatoryka, Warszawa, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, s. 929.
Grucza, F. (1983), Zagadnienia metalingwistyki. Lingwistyka jej przedmiot, lingwistyka stosowana, Warszawa, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe.
Grucza, F. (1985), Lingwistyka, lingwistyka stosowana, glottodydaktyka, translatoryka, (w:) F. Grucza (red.), Lingwistyka, glottodydaktyka, translatoryka,
Warszawa, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, s. 1944.
Grucza, F. (1986), Tumaczenie, teoria tumacze, translatoryka, (w:) F. Grucza
(red.), Problemy translatoryki i dydaktyki translatorycznej, Warszawa, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, s. 927.
Grucza, F. (1994), O jzykach specjalistycznych (= technolektach) jako pewnych
skadnikach rzeczywistych jzykw ludzkich, (w:) F. Grucza/ Z. Kozowska
(red.), Jzyki specjalistyczne, Warszawa, Wydawnictwo Akapit, s. 727.
Grucza, F. (1998), Wyodrbnienie si, stan aktualny i perspektywy wiata translacji oraz
translatoryki, (w:) Lingua legis, Nr 6, s. 212.
Gutt, E.-A. (2000), Translation and Relevance. Cognition and Context, Manchester,
Boston, St. Jerome Publishing.
Harris, B. (1977), The importance of natural translation, (w:) Working Papers on
Bilingualism, No 12, s. 96114.
House, J. (1977), A Model for Translation Quality Assessment, Tbingen, Gunter
Narr.
House, J. (1997), Translation Quality Assessment. A Model Revisited, Tbingen,
Gunter Narr.

117

Jakobson, R. (1959), On Linguistic Aspects of Translation, (w:) R.A. Brower (red.),

On Translation, Cambridge Mass., Harvard University Press (reprinted by
Oxford University Press 1966), s. 232239.
Jger, G./ G. Dalitz (1984), Die Sprachmittlung und ihre Hauptarten, Leipzig, Karl-Marx-Universitt.
Jones, R. (2002), Conference Interpreting Explained, Manchester, St. Jerome
Publishing.
Jopek-Bosiacka, A. (2008), Przekad prawny i sdowy, Warszawa, Wydawnictwo
Naukowe PWN.
Kade, O. (1980), Die Sprachmittlung als gesellschaftliche Erscheinung und Gegenstand wissenschaftlicher Untersuchung, Leipzig, Verlag Enzyklopdie.
Kielar, B.Z. (1977), Language of the Law in the Aspect of Translation, Warszawa,
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Kielar, B.Z. (1986), O adekwatne ujcie jzykowych waciwoci tumacza, (w:)
F. Grucza (red.), Problemy translatoryki i dydaktyki translatorycznej, Warszawa,
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, s. 2938.
Kielar, B.Z. (1998), Uwagi na marginesie angielskiego przekadu Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej, (w:) Lingua legis, Nr 6, s. 3133.
Kielar, B.Z. (1999), Translating Statutory Texts: in Search of Meaning and Relevance, (w:) J. Tomaszczyk (red.), Aspects of Legal Language and Legal Translation, d, d University Press, s. 183190.
Kielar, B.Z. (2009), O prawie i jego jzykach, (w:) Komunikacja Specjalistyczna,
t. 3, s. 43-52.
Kierzkowska, D. (2002), Tumaczenie prawnicze, Warszawa, Wydawnictwo TEPIS.
Komissarow, W.N. (1980), Lingwistika pieriewoda, Moskwa, Miedunarodnyje
otnoszenija.
Krings, H.P. (1986), Was in den Kpfen von bersetzern vorgeht, Tbingen, Gunter
Narr.
Ludskanow, A. (1973), Tumaczy czowiek i maszyna cyfrowa, Warszawa, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne.
Marciniak, St. (1987), Jzyk wojskowy, Warszawa, MON.
Minjar-Bieoruczew, R.K. (1980), Obszczaja tieorija pieriewoda i ustnyj pieriewod,
Moskwa, Wojennoje izdatielstwo.
Mossop, B. (1983), The Translator as Rapporteur: A Concept for Training and Selfimprovement, (w:) Meta, XXVIII, 3, s. 244278.
Morris, C.W. (1946), Signs, Language and Behavior, New York, Prentice Hall.
Neubert, A. (1985), Text and Translation, Leipzig, VEB Verlag Enzyklopdie.
Neubert, A./ G.M. Shreve (1992), Translation as Text, Kent, Ohio, The Kent
University Press.
Nida, E.A. (1964), Toward a Science of Translating, Leiden, Brill.
Nida, E.A. (1977), The Nature of Dynamic Equivalence in Translating, (w:) Babel, 3, s. 99103.
Nida, E.A./ Ch.R. Taber (1969), The Theory and Practice of Translation, Leiden,
Brill.

118

Nida, E.A. (2001), Contexts in Translating. Amsterdam, Philadelphia, John

Benjamins.
Nord, Ch. (1997), Translating as a Purposeful Activity. Functionalist Approaches
Explained, Manchester, St. Jerome Publishing.
Nowak, L. (1977), Wstp do idealizacyjnej teorii nauki, Warszawa, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe.
Reiss, K. (1971), Mglichkeiten und Grenzen der bersetzungskritik, Mnchen,
Max Hber.
Reiss, K. (1976), Texttyp und bersetzungsmethode. Der operative Text, Kronberg,
Scriptor.
Reiss, K. (1978), Anwendbarkeit der Texttypologie mit besonderer Bercksichtigung
der Sachprosa, (w:) K. Gomard/ S.O. Poulsen (red.), Stand und Mglichkeiten
der bersetzungswissenschaft, rhus, Acta Jutlandica, s. 2735.
Reiss, K./ H.J. Vermeer (1984), Grundlegung einer allgemeinen Translationstheorie, Tbingen, Max Niemeyer.
Savory, Th. (1957), The Art of Translation, London, Jonathan Cape.
Schank R./ R. Abelson (1977), Scripts, Plans, Goals and Understanding. An Inquiry
in Human Knowledge Structure, Hillsdale, N.Y., Erlbaum.
Schleiermacher, F. (1813), ber die verschiedenen Methoden des bersetzens,
Berlin, Reimer, s. 207245. Przedrukowane (w:) Strig, H.J. (red.) (1969), Das
Problem des bersetzens. Darmstadt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft,
s. 3870.
Wannikow, J.W. (1982), Poniatije adiekwatnosti tieksta i tipy adiekwatnosti pieriewoda, (w:) J.W. Wannikow/ A.M. Szachnarowicz (red.), Urowni tieksta i mietody jego lingwisticzeskogo analiza, Moskwa, Akademija Nauk SSSR.
Wrblewski, B. (1948), Jzyk prawny i prawniczy, Krakw, Polska Akademia
Umiejtnoci.

119

ROZWIZANIA TESTW OZNACZONYCH NUMEREM II W POSZCZEGLNYCH ROZDZIAACH

Rozdzia 1. 6, 4, 5, 3, 1, 2
Rozdzia 2. 3, 6, 4, 5, 1, 2
Rozdzia 3. 2, 3, 1, 5, 6, 4
Rozdzia 4. 6, 5, 4, 3, 2, 1
Rozdzia 5. 3, 4, 6, 1, 2, 5
Rozdzia 6. 4, 3, 6, 1, 2, 5
Rozdzia 7. 3, 4, 6, 2, 1, 5
Rozdzia 8. 2, 3, 4, 1, 6, 5
Rozdzia 9. 3, 1, 6, 4, 2, 5
Rozdzia 10. 3, 5, 4, 6, 1, 2
Rozdzia 11. 2, 1, 4, 3, 6, 5
Rozdzia 12. 5, 3, 6, 1, 4, 2
Rozdzia 13. 1, 3, 2, 6, 4, 5
Rozdzia 14. 5, 3, 6, 4, 1, 2
Rozdzia 15. 4, 2, 5, 6, 1, 3.

120

IKL@
Wydawnictwo Naukowe
Instytutu Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej
Uniwersytet Warszawski