MODZIE NA OBSZARACH

WIEJSKICH W POLSCE
Krystyna Szafraniec
Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN

PYTANIA:
1. W jakich warunkach spoeczno-ekonomicznych i
cywilizacyjnych dorasta modzie na obszarach
wiejskich w Polsce?
2. Czy edukacja na wsi wyrwnuje szanse yciowe
wiejskiej modziey?
3. Jaka jest, do czego dy i na co w yciu stawia
wiejska modzie?
4. Czy polska wie wydaje si atrakcyjnym
miejscem do ycia dla modych ludzi?

RDA:
Statystyki urzdowe (GUS, BAEL)
| Badania realizowane w IRWiR PAN, w tym
(gwnie) przez Zesp Socjologii Edukacji i
Modziey;
| S to zazwyczaj badania realizowane na duych,
kilkutysicznych prbach obejmujce:
|

Uczc si i studiujc wiejsk modzie

y Reprezentatywne prby polskiej modziey
y Reprezentatywne i celowe prby dorosych
mieszkacw wsi
y

Badania, ktrych wyniki s tutaj

wykorzystywane dotycz w wikszoci okresu po
roku 2000. Wczeniejsze stanowi punkt
odniesienia.

1. SPOECZNY KONTEKST PRZEMIAN

PROCESY TRANSFORMACJI POLSKIEJ WSI
|
|

|
|

Wie i rolnictwo jako polskie residua systemowe

Celem polityki pastwa zmniejszenie dystansw cywilizacyjnych i
rozwojowych midzy wsi i miastem, regionami mniej i bardziej
zurbanizowanymi
rodkiem do tego celu m.in. reforma edukacji, reforma
samorzdowa, wykorzystanie rodkw unijnych
Spodziewane zmiany:
- zmiany w rolnictwie (procesy koncentracji ziemi, unowoczenienie
technologii produkcji ywnoci, rozwj instytucjonalnego otoczenia
rolnictwa itd.);
- zmiany struktury spoecznej wsi (zmniejszenie odsetka
zatrudnionych w rolnictwie, zwikszenie liczebnoci kategorii dla wsi
niespecyficznych , takich jak przedsibiorcy, tzw. professionals czy
lower service);
- poprawa warunkw ycia mieszkacw (w sferze infrastruktury,
dochodw, materialnych warunkw ycia)
- odmienione mode pokolenie dorwnujce swoim potencjaem i
ambicjami yciowymi zmianom, jakie dokonuj si w kraju i gotowe
do wczenia si w nie

CHARAKTERYSTYKI

DEMOGRAFICZNE (1.1)

Wie jest cigle wanym miejscem reprodukcji

zasobw ludzkich w Polsce i skupia wicej
modziey

1.1.TENDENCJE ZMIAN LICZBY

LUDNOCI
|

Wie jest osobliwoci Polski mieszka na niej blisko 14

848 tys. ludzi, co stanowi 38,9% ludnoci kraju i jest
wielkoci sta od czasu ukoczenia II wojny wiatowej;
Na wsi mieszka wicej ludzi modych w wieku 0-17 lat:
22,1% w stosunku do 17,5% w miastach;
W latach 2006-2008 procesy demograficzne na wsi
zadecydoway o wzrocie liczby ludnoci Polski (pierwszym,
po dziesicioletnim okresie spadkw);
Jakkolwiek procesy demograficzne na wsi polskiej powoli
si odbudowuj, cigle istnieje strefa, w ktrej maj miejsce
procesy depopulacyjne. S to trzy wojewdztwa wschodnie
(podlaskie, lubelskie, podkarpackie) oraz woj.
witokrzyskie (czciowo warmisko-mazurskie).

CHARAKTERYSTYKI
SPOECZNE (1.2)
Zmienia si spoeczne oblicze wsi zmienia si
spoeczne to procesw edukacji i rozwoju
modziey

1. 2.1. NASTPUJE ZRNICOWANIE STRUKTURY

SPOECZNEJ NA WSI, ALE NADAL DOMINUJ W NIEJ
REPREZENTANCI NISKICH STATUSW SPOECZNYCH I
OSOBY UTRZYMUJCE SI Z NIEZAROBKOWYCH RDE
%
Rolnicy

12,5

Przedsibiorcy (tzw. stara klasa rednia)

3,0

Inteligencja (tzw. nowa klasa rednia)

4,0

Pracownicy umysowi (lower service)

7,5

Pracownicy fizyczno-umysowi (usugi)

8,0

Robotnicy wykwalifikowani

11,0

Robotnicy niewykwalifikowani

6,0

Uczcy si i gospodynie domowe

12,0

Emeryci i rencici

27,0

Bezrobotni

9,0

1.2.2. MATERIALNE WARUNKI YCIA

|

Ronie wysoko dochodw na gospodarstwo domowe (z

1887 z w roku 2003 do 2399 z w roku 2007) i wzrasta
liczba zadowolonych z wasnej sytuacji materialnej (z 16%
w 2002 roku na 39,8% w 2008 roku);
Niemniej przecitne dochody na wsi nadal stanowi 2/3
przecitnych dochodw w miecie, co sprawia, e
mieszkacy wsi s rzadziej zadowoleni z wasnej sytuacji
materialnej ni mieszkacy miast (39,8% w stosunku do
43,2%);
Niepokojcy jest fakt, e dochody przecitnej rodziny
wiejskiej w 37% pochodz ze wiadcze spoecznych i
socjalnych.

rdo: Diagnoza spoeczna [2003, 2005, 2007], Zegar [2008]

1.2.3. DYNAMICZNYM ZMIANOM ULEGA POZIOM

WYKSZTACENIA MIESZKACW WSI, ZWASZCZA
W OBRBIE WYSZYCH STATUSW

Poziom wyksztacenia

1998

2002

2008

Podstawowe/ gimnazjalne

60,9

44,0

33,6

Zasadnicze zawodowe

24,2

29,2

33,6

rednie

13,1

22,4

25,3

Wysze

1,8

4,3

7,5

Ogem

100%

100%

100%

rdo: I. Frenkel 2004, 2008, 2010

1.2.4. NIE ZMIENIA TO FAKTU, E W PORWNANIU Z

MIASTEM WIE MA CIGLE GORSZE
CHARAKTERYSTYKI EDUKACYJNE

1.2.5. ZMIANY W WIADOMOCI RODZICW

Wyranej poprawie ulega zwaszcza poziom
wyksztacenia rodzicw uczcej si modziey
(wyksztacenie wysze ma 10,2%);
| Mimo to rnice W-M s nadal wyrane (w
miecie wyksztacenie wysze ma rednio 23,3%);
| Wzrasta warto wyksztacenia (jego roli w yciu,
w samoocenie);
| Wzrastaj wydatki na edukacj (chocia dotycz
one gwnie pozycji obligatoryjnych, a nie celw
extra);
|

1.2.7. ZRNICOWANIE OBSZARW

WIEJSKICH W POLSCE
|

Na wsi nastpiy daleko idce zmiany (cywilizacyjne,

w stopniu zamonoci ludzi, w strukturze i stosunku
do wyksztacenia);
Z jednej strony poprawiaj one wizerunek i warunki
rozwojowe na wsi, z drugiej za rnicuj
wewntrznie wie;
Per saldo zmniejszaj si rnice midzy wsi i
miastem, ale utrzymuj si rnice midzy regionami;
Najmniej korzystna sytuacja ma miejsce w
wojewdztwach wschodnich i w woj. witokrzyskim;
najkorzystniejsze charakterystyki maj gminy
wiejskie lece w obrbie duych metropolii (ryc.1).

RYC. 1. POZIOM I DYNAMIKA ROZWOJU

SPOECZNO-GOSPODARCZEGO GMIN
WIEJSKICH

-, -, -, -, -, =, +
=, +, =, =,
+, ++, +, =
COP YRIGHT IRWiR P AN

Typologia na podstawie 4 wskanikw wedug metody TMR

rdo: Rosner A., Stanny M., He ffner K., 2007,
Zrnicowanie poziomu rozwoju..., IRWIR PAN, Warszawa, s.220.

CZY EDUKACJA NA WSI STWARZA

MODZIEY WARUNKI RWNEGO
STARTU? (2)
Edukacja na wsi mimo wielu pozytywnych zmian w
tym rodowisku i mimo reform nadal pozostaje
ofert gorsz.

2.1. WIE PRZEDE WSZYSTKIM CHARAKTERYZUJE

NISKA POWSZECHNO WYCHOWANIA
PRZEDSZKOLNEGO WRD DZIECI W WIEKU 3-5 LAT

rdo: Owiata i wychowanie w roku szkolnym 2008/09, Warszawa: GUS

2.2. DOMINUJC FORM PLACWEK WYCHOWANIA

PRZEDSZKOLNEGO S ODDZIAY PRZEDSZKOLNE PRZY
SZKOACH PODSTAWOWYCH

rdo: J. Domalewski na podstawie danych GUS 2008/2009

2.3. ISTNIEJE SILNE ZRNICOWANIE REGIONALNE

NAJWIKSZY ODSETEK DZIECI OBJTYCH WYCHOWANIEM
PRZEDSZKOLNYM JEST W WOJ. ZACHODNICH (OPOLSKIM,
LSKIM I WIELKOPOLSKIM), NAJNISZY W POLSCE
CENTRALNEJ I WSCHODNIEJ

2.4. SZKOA WIEJSKA JEST GORZEJ WYPOSAONA NI

MIEJSKA. SZCZEGLNIE DUE ZAPNIENIA W
SFERZE INFRASTRUKTURY SZKOLNEJ WYSTPUJ W
SZKOLNICTWIE PODSTAWOWYM
Ogem

Miasto

Wie

rednia wielko szkoy (liczba uczniw)

171

339

101

rednia wielko oddziau szkolnego

19

22

16

4,02

0,33

5,55

0,19

0,43

0,10

0,61

0,94

0,48

1,05

1,29

0,96

16

21

14

13

Udzia szk filialnych wrd ogu szk

podstawowych (w %)
Liczba pracowni jzykowych przypadajcych na 1
szko
Liczba sal gimnastycznych przypadajcych na 1
szko
Liczba pracowni komputerowych przypadajcych
na 1 szko
Liczba komputerw ogem (do uytku uczniw)
przypadajca na 1 szko
Liczba komputerw z szerokopasmowym
dostpem do internetu przypadajca na 1 szko

rdo: J. Domalewski, opracowanie wasne na podstawie danych GUS 2008/2009

2.5. MIMO TO RELATYWNIE NISZE WYNIKI

MODZIEY WIEJSKIEJ NA EGZAMINACH
GIMNAZJALNYCH S W WIKSZYM STOPNIU
KONSEKWENCJ STATUSU SPOECZNEGO RODZINY
ANIELI PRACY SZKOY.

rdo: J. Domalewski: badanie 15-latkw w regionie toruskim 2009 rok; na osi pionowej suma punktw

2.6. MODZIE WIEJSKA MIMO PODOBNYCH DO

MODZIEY MIEJSKIEJ UMIEJTNOCI SZKOLNYCH
RZADZIEJ PODEJMUJE NAUK W LICEACH
OGLNOKSZTACCYCH

rdo: Badania toruskie 2009 (J. Domalewski)

2.7. JELI PODEJMUJE NAUK W LO, ZAZWYCZAJ

WYBIERA SZKO O NISZYM POZIOMIE NAUCZANIA I
WYMAGA (POSTRZEGAN JAKO TAKA, KTR MA
SZANSE UKOCZY)

Poziom liceum
Miejsce
zamieszkania
wie
mae, rednie
miasto
due miasto
Ogem

Ogem

niski

redni

wysoki

23,4

9,0

12,1

25,5

46,8

4,0

8,9

18,4

29,8

87,0

79,0

56,1

100,0

100,0

100,0

100,0

rdo: J. Domalewski, opracowanie na podstawie bada Porzucona generacja 2007

2.8. CZCIEJ NI W MINIONYCH LATACH

WYBIERA TECHNIKA

rdo: J. Domalewski, badania toruskie 2003 i 2009

2.9. OD KOCA LAT 90. OBSERWUJEMY ZJAWISKO

UTRZYMUJCEGO SI DUEGO ZAINTERESOWANIA
MODZIEY WIEJSKIEJ STUDIAMI WYSZYMI (NAWET
DO 70%; OSTATNIO SCHODZENIE ASPIRACJI O 8,5%)

rdo: K. Wasielewski, badanie toruskich maturzystw 2008

2.10. STUDIA WYSZE PLANY, ASPIRACJE,

DECYZJE
|
|

Zwiksza si udzia modziey wiejskiej w strukturze uczelni (do

21% w tradycyjnych orodkach akademickich i 35% w nowych).
Preferencje dotyczce typu uczelni i trybu studiowania okoo
80% maturzystw chce studiowa w uczelniach publicznych w
trybie dziennym; faktycznie (im wiksza konkurencja na wejciu,
tym mniejszy udzia wiejskiej modziey)
Kierunki studiw: Modzi mieszkacy wsi czciej podejmuj
studia na:
- kierunkach tradycyjnych, tych, ktre prowadz do
konkretnego zawodu (np. nauczycielskiego)
- tam gdzie jest prostsza procedura rekrutacyjna (atwiejsze
egzaminy wstpne)
- tam gdzie jest mniej chtnych (drugi nabr)
- przykady (dane dla UMK):
konserwacja zabytkw 8,4%
socjologia 13,5%
filologia polska i matematyka po 30 32%
teologia 46%

2.11. CECHY SPECYFICZNE KARIER

EDUKACYJNYCH WIEJSKIEJ
MODZIEY
|

Modzie wiejska wybiera rne cieki

edukacyjne:

ci, ktrzy wybieraj dobre LO i dobre uczelnie s

zazwyczaj lepszymi uczniami i studentami ni ich
miejscy koledzy;

charakterystyczne dla wiejskiej modziey s

strategie kroczce;
modzie wiejska jest bardziej ostrona i bardziej
racjonalna w swych decyzjach edukacyjnych
(wiejski stygmat, bezzbny optymizm wiejskiej
modziey).

KIM I JACY CHC BY? (3)

Nie mona wiejskiej modziey zaliczy do
yciowych minimalistw cho skromniejsza od
miejskiej, zamierza realizowa rne wzory karier i
rne style ycia

3.1. ASPIRACJE YCIOWE

|

Nisze aspiracje edukacyjne przekadaj si na

relatywnie nisze wymagania co do:
przyszej pozycji spoecznej (do wysokich statusw aspiruje
40% wiejskiej i blisko 60% miejskiej modziey); ch pracy
na roli zdradza od 0,1% (w roku 1998) do 0,2% (w roku
2008) wiejskiej modziey;
dochodw (wysokie wymagania na starcie powyej 3 500
z ma 30% wiejskiej i 50% miejskiej modziey),
typu kariery zawodowej (nieznacznie czciej modzie
wiejska godzi si na rol szeregowego pracownika)
standardu ycia (modzie wiejska dwukrotnie czciej
akceptuje zasad, wedug ktrej naley y skromnie 18%
do 36%);

YCIA NIEWIELE ODBIEGAJ OD (WYMAGAJCEJ)

MIEJSKIEJ MODZIEY KONCENTRUJ SI WOK
WARTOCI AFILIACYJNYCH, INTERESUJCEJ PRACY I
POZYCJI SPOECZNEJ ORAZ BARWNEGO I DOSTATNIEGO
YCIA

3.3. AUTOCHARAKTERYSTYKI MIEJSKICH I WIEJSKICH

NASTOLATKW S ZBLIONE, NIEMNIEJ MODZIE WIEJSKA
WYRANIEJ PIELGNUJE W SOBIE CECHY SPECYFICZNE DLA
TRADYCJI: JESTEM RODZINNY, RELIGIJNY, ZWYCZAJNY,
SKROMNY, OSZCZDNY, ZARADNY, SPRYTNY

3.4. ZASOBY MOBILNOCI

Gotowo do podejmowania rnych zaj, zmian
miejsca pracy i pracodawcy oraz zmian miejsca
zamieszkania jest porwnywalna do miejskiej
modziey (najwiksza w przypadku rodzaju
pracy - 52%, najmniejsza w przypadku zmian
miejsca zamieszkania 30%)
| Postawy pro-mobilne id w parze z
korzystniejszymi charakterystykami spoecznymi
i edukacyjnymi modziey
|

CZY CHC MIESZKA I

PRACOWA NA WSI? (4)
Wie jako rodowisko ycia

4.1. OPINIE O YCIU NA WSI

Opinia, e wie jest bez perspektyw dla modych
ludzi w znacznie wikszym stopniu
charakteryzuje starszych mieszkacw wsi
(60%); modzi - 45%;
| Ch zamieszkania na wsi w przyszoci
deklaruje 50% wiejskiej i 13% miejskiej
modziey;
| Jest to czciej modzie pochodzca z rodzin o
niszym statusie spoeczno-zawodowym, czciej
chopcy ni dziewczta, osoby o mniej udanych
karierach edukacyjnych i mniej wymagajce od
ycia.
|

4.2. KTO WRACA NA WIE I

DLACZEGO? (A)
|

Z jednej strony na wie wracaj ci, ktrych nie zagospodaroway pozawiejskie

rynki pracy, tj.:
|
|
|
|

Na wsi zazwyczaj czeka ich los:

y
y
y

osoby gorzej wyksztacone

o mao przydatnych kwalifikacjach zawodowych
ktrych nie sta na usamodzielnienie si w miecie
bardzo czsto s to modzi ludzie wywodzcy si z rodzin o niskim statusie

bezrobotnego (w 2007 osoby do 34 roku ycia stanowiy na wsi 59,1% bezrobotnych, w

2009 63,7%; w miastach odpowiednio 51,3% oraz 52%);
emigranta (modzi mieszkacy wsi stanowi najliczniejsz grup migrujcych za
granic: 43,6% w migracjach na pobyt stay i 85,6% w migracjach czasowych);
czonka (lub nastpcy) gospodarstwa rolnego ojca (mimo najczciej braku
zainteresowania prac na roli);

Wymiana pokole nie wystarczy:

y

Aby zmienia si struktura gospodarstw: Jakkolwiek zmniejszy si odsetek

pracujcych w rolnictwie indywidualnym (z 13,8% w 2007 do 12,5% w 2009), sukcesja
gospodarstw w poowie odtwarza dawn struktur (co drugie lub co trzecie
gospodarstwo posiada nastpc).
Aby zwikszya si ich efektywno ekonomiczna: Jakkolwiek gospodarstwa
prowadzone przez modych rolnikw osigaj lepsze wyniki ekonomiczne, to potencja
wytwrczy i mody wiek nie s czynnikami zapewniajcymi automatycznie sukces (L.
Klank).
Aby zmieniy si charakterystyki rolnikw: Mimo zmian w poziomie wyksztacenia
odtwarza si specyfika warstwy chopskiej jako grupy o relatywnie najmniej
korzystnych parametrach spoeczno-kulturowych.

4.3. KTO WRACA NA WIE I

DLACZEGO? (B)
|

Z drugiej strony na wie przybywaj absolwenci uczelni wyszych

o wiejskich (zazwyczaj), ale i miejskich (rzadziej) korzeniach,

zasilaj oni (w wikszoci) rodowiska wiejskich urzdnikw i

inteligencji,

Dla wikszoci z nich jest to wybr gorszej drogi

Powody:
- rodzinno-mieszkaniowe
- atwiejszy rynek pracy
- nisze wymagania od ycia

Obydwa strumienie przybywajcych podtrzymuj biegunowo

spoecznego skadu wsi, ale go nie rozadowuj i nie dokonuj jego
rekompozycji (niepokojca jest zwaszcza sukcesja sabych
ekonomicznie gospodarstw).

Mogyby tego dokona bardziej dynamiczne zmiany w regionie lub

poprawa stanu pocze komunikacyjnych obszarw wiejskich z
centrami miejskimi

4.4. KTO NIE WRACA I DLACZEGO?

Nie wraca wikszo absolwentw wyszych
uczelni (2/3) si przycigajc s due
aglomeracje miejskie i regiony o wikszej
dynamice rozwojowej
| Procesy drenau mzgw nastpuj ju w
momencie podejmowania decyzji o tym gdzie
studiowa najlepsi maturzyci opuszczaj
wasne regiony na rzecz orodkw bardziej
dynamicznych i rozwojowych
| Czciej nie wracaj mode kobiety niezalenie
od poziomu wyksztacenia;
|

Przyczyny rynek pracy plus dno wspczesnych kobiet do

hipergamii

PODSUMOWANIE (1)
1.

Modzie wiejska, jakkolwiek dorasta w mniej korzystnych

warunkach (materialnych, spoeczno-kulturowych) i odbiera
gorszej jakoci edukacj, podejmuje jak wikszo polskiej
modziey nauk gwnie w szkoach maturalnych (s to
zazwyczaj szkoy o atwiejszym profilu dostpu zawodowe lub
niszej rangi LO);

2.

Jej aspiracje i kariery edukacyjne znacznie czciej ni niegdy,

ale rzadziej ni wrd miejskich rwnolatkw, obejmuj studia
wysze, ktre podobnie jak szkoy rednie dobierane s
wedug klucza wikszej dostpnoci;

3.

Jest to z jednej strony modzie o silnym poczuciu

naznaczenia spoecznego (mniejszych yciowych szans, bycia
gorszym, mniejszej wiary we wasne moliwoci), z drugiej za o
duym potencjale motywacyjnym w osiganiu yciowych celw i
stosunkowo duym potencjale mobilnoci zawodowej (b. dua
rola pierwszych sukcesw, znaczcych innych);

PODSUMOWANIE (2)
4. Obierane przez ni kroczce strategie edukacyjne i
yciowe, stopniowo uaktywniajce jej wewntrzne zasoby,
sprawiaj, e ci, ktrym si udao stanowi powan
konkurencj dla swych rwienikw z duych orodkw
miejskich. Na wie jednak (ani nawet do swoich regionw)
nie wracaj, bo jak mwi nie maj do czego (rynek
pracy, rodowisko zawodowe);
5. Wyksztaceni bardziej konwencjonalnie i nastawieni na
tradycyjne kariery zawodowe nie odrzucaj perspektywy
powrotu na wie czy do mniejszych orodkw miejskich
si przycigajc s silne wizi rodzinne oraz atwiej
dostpna praca i mieszkanie na prowincji;
6. Problemem s modzi ludzie o niskim wyksztaceniu i
nieprzydatnych kompetencjach zawodowych. S oni
zazwyczaj mao skonni do mobilnoci przestrzennej i
zawodowej, mao atrakcyjni jako partnerzy yciowi. S
cigle naraeni na bezrobocie, korzystanie z pomocy
socjalnej i status wiejskiego gniazdownika.

PODSUMOWANIE (3)
7. Jeli jeszcze w drugiej poowie lat 90. zastanawialimy si czy
modzie wiejska podoa wyzwaniom okresu transformacji
czy da rad wczy si w nowo ksztatujcy si nurt przemian
i czy bdzie w stanie swoimi decyzjami i wyborami
(edukacyjnymi, yciowymi) przeama procesy reprodukcji
struktury spoecznej, to teraz takich znakw zapytania ju nie
mamy. Ta modzie jest inna ni jej rwienicy z przeszoci i
reprezentuje najwiksze z dotychczasowych mentalne
zblienie do miejskiej modziey.
8. Jednoczenie problemem tej modziey jest to, e jej
rozbudzone aspiracje yciowe nie mog znale ujcia ani w
systemie, ani na wsi, ktra jako rodowisko ycia nie odstrasza
jak niegdy modych ludzi;
9. Mimo to wybr ycia na wsi jest cigle w wikszoci wyborem
zapasowym wie stwarza gwarancje bezpieczniejszego
przetrwania dla tych, ktrzy nie dysponuj wystarczajc
gotowoci do konkurowania o pozycj spoeczn poza wsi;
10. Sektor rolny chocia zupenie nieatrakcyjny dla modziey
faktycznie wykazuje si cakiem duymi zdolnociami
absorpcyjnymi;

PODSUMOWANIE (4)
11. Utrzymanie sabych moliwoci absorpcyjnych
systemu (i rynkw pracy poza rolnictwem) zawzi
pole manewru dla wiejskiej modziey i oywi
niechciane trendy (ukryte bezrobocie na wsi,
sukcesj sabych ekonomicznie gospodarstw,
rozdrobnienie rolnictwa);
12. Zmniejszenie si moliwoci migracji
zarobkowych do krajw UE, dotknitych czsto o
wiele powaniejszym zaamaniem koniunktury
ni Polska, w jeszcze wikszym stopniu wyostrzy
problemy spoeczne na wsi.