WACAW FELCZAK, TADEUSZ WASILEWSKI

HISTORIA JUGOSAWII
WROCAW WARSZAWA KRAKW GDASK D
ZAKAD NARODOWY IMIENIA OSSOLISKICH
WYDAWNICTWO
1985
Okadk, obwolut i wyklejk projektowa
JACEK SIKORSKI
Redaktor Wydawnictwa
EWA RACZKOWIAK
Redaktor techniczny
JACEK SIKORSKI
Copyright by Zakad Narodowy im. Ossoliskich Wydawnictwo, Wroclaw 1985
Printed In Poland
ISBN 83-04-01638-9
Zakad Narodowy im. Ossoliskich Wydawnictwo, Wrocaw 1985. Nakad: 30000
egz. Objto: ark. wyd. 41,20,
ark. druk. 35,75. ark. Al 45. Papier offset kl. III, 80g, 66x98. Oddano do skadania
1983 06 15. Podpisano
do druku 1985 02 12. Druk ukoczono w kwietniu 1985.
Wrocawska Drukarnia Naukowa. Zam. 2247/83-Z-7
Cena z 520.OD AUTORW
ODDAJC w rce czytelnikw pierwsze polskie opracowanie
dziejw Jugosawii, pragniemy zwrci uwag na szczeglnie trudne zadanie, jakie
stano przed autorami. Zjednoczone pastwo Jugosowian istnieje dopiero od 1918 r.,
do tego czasu nie byo pastwa jugosowiaskiego, tak jak nie byo i nie ma narodu
jugosowiaskiego. Historia Jugosawii jest zatem histori narodw jugosowiaskich,
dziejami ludnoci yjcej na obszarze dzisiejszej federacyjnej republiki Jugosawii. Ten
zwizek federacyjny tworz cztery narody: serbski, chorwacki, soweski i macedoski.
Kady z tych narodw mia indywidualne wejcie w dzieje, odrbny proces
ksztatowania ycia narodowego i wasn drog do pastwowoci.
Dopiero w XIX w., opierajc si na rozbudzonej wiadomoci wsplnego
pochodzenia, narody poudniowosowiaskie zaczy szuka midzy sob drg
zblienia i tworzy koncepcje utworzenia w przyszoci wsplnego pastwa. Pojawiy si
nawet tendencje do wyrwnywania rnic kulturowych, jzykowych i politycznych, jakie
wytworzya historia, a jakie utrudniay budowanie jednolitego pastwa narodowego.
Prby takie, chocia w pewnych okresach byy do intensywne, skoczyy si
niepowodzeniem. Nie dao si wic wymaza dugotrwaego procesu historycznego i w
miejsce czterech utworzy jeden nard jugosowiaski. Co wicej, okazaa si
konieczno uszanowania ywych tradycji historycznych take i w dziedzinie czysto
administracyjnej. Dowodem tego jest fakt, e pastwo czteronarodowe podzielone jest
na sze republik, to znaczy, e obok republiki soweskiej, chorwackiej, serbskiej i
macedoskiej istniej jeszcze republiki Czarnogry oraz Boni i Hercegowiny, a wic
dwch krain, ktre do 1918 r. rozwijay si jako odrbne od pozostaych jednostki
publicznoprawne.

T zoono dziejw Jugosawii pogbia jeszcze fakt, e przez obszar pastwa

przechodzi granica midzy kultur wschodni (bizantysk) a zachodni (acisk), e
ludno mwi trzema wyksztaconymi jzykami literackimi: serbsko-chorwackim,
soweskim i macedoskim, i co w procesie historycznym nie byo rwnie bez
znaczenia e pod wzgldem religijnym uksztatowa si tam podzia na wyznanie
rzymskokatolickie, prawosawne i islam. Pierwsze zdobyo wyznawcw w Sowenii i
Chorwacji, a take w czci Boni, drugie obejmuje wszystkie kraje serbskie i
Macedoni, trzecie pozostao jako relikt
5
panowania tureckiego, zwaszcza na terenie Boni i Hercegowiny i Kosowo-Metohii.
Do tych rnic politycznych i kulturowych trzeba jeszcze doda znaczne
zrnicowanie kraju, wystpujce w przeszoci, a i dzi jeszcze widoczne, w dziedzinie
ekonomicznej. Pod tym wzgldem Jugosawia, w chwili kiedy uksztatowaa si jako
zjednoczone Krlestwo Serbw, Chorwatw i Sowecw, przedstawiaa obraz daleko
idcej rozpitoci i rnic, zwaszcza midzy uprzemysowion pnoc a zacofanym
gospodarczo poudniem.
Na kartach tej ksiki wypado wyjani genez i przyczyny tej rnorodnoci, bo
wanie w przeszoci naley szuka jej korzeni. Kraje dzisiejszej Jugosawii w cigu
wiekw podlegay z zewntrz jednoczenie lub kolejno ekspansji rnych systemw
polityczno-spoecznych i odmiennych formacji kulturalnych: bizantyjskiej, rzymskiej,
woskiej, niemieckiej, wgierskiej, a przede wszystkim tureckiej, z ktrych kada
wywara znaczny wpyw i pozostawia trwae lady. Ale czy tylko w przeszoci, w
warunkach ekspansji i zaborczoci ssiadw naley szuka uzasadnienia takiego stanu
rzeczy l
Wystarczy spojrze na map fizyczn Jugosawii, aby zrozumie, e uksztatowanie
powierzchni nie mogo nie by bez wpywu na rozwj partykularyzmu i zrnicowania
kulturowego i ekonomicznego poszczeglnych krain.
Jugosawia to w 2/3 kraj grzysty. Na pomocy rozciga si pasmo Alp Soweskich,
na poudniu gr macedoskich, a w centrum rwnolegle do brzegw Adriatyku i w
nieznacznej od niego odlegoci przebiega acuch Gr Dynarskich. Niziny nad Draw i
Saw s izolowane od morza zapor dynarsk, ktra spenia te t sam funkcj dla
wskiego pasa nizin nad Adriatykiem i jego wysp i wysepek.
Gry Dynarskre stanowiy te zapor dla ekspansji tureckiej, ktra zatrzymaa si w
Boni, i dla ekspansji woskiej (weneckiej), ktra nie wysza poza Dalmacj i Istri.
Otwarte niziny na pnocnym wschodzie umoliwiy ekspansj Wgier na obszar
chorwacko-slawoski. a doliny rzek w Alpach ekspansj Niemcw austriackich na
ziemie soweskie w Styrii, Karyntii i Krainie.
Nie bdzie te przesady w stwierdzeniu, e tak urozmaicone uksztatowanie
powierzchni przeszkadzao wytworzeniu si jednolitej pastwowoci na tym obszarze, a
zapewne take utrudniao zjednoczenie kilku pastw wczesnoredniowiecznych w jeden
organizm pastwowy Sowiaszczyzny Poudniowej. Nie trzeba te dodawa, e inaczej
musiaa si rozwija kultura na yznych nizinach nad Saw i Dunajem, ni na
krasowych Grach Dynarskich, czy wreszcie w klimacie rdziemnomorskim w
Dalmacji. Inaczej na szlakach handlowych wzdu spawnych rzek, a inaczej w
zamknitych i niedostpnych grach. Dopiero wspczesna technika pozwala
przezwycia te trudnoci, a nawet czerpa z nich korzyci (turystyka). W przeszoci

uksztatowanie powierzchni, naturalne warunki geofizyczne determinoway rozwj

ludnoci tych rejonw we wszystkich dziedzinach i kierunkach.
6
Z powyszych wzgldw Historia Jugosawii nie moe by pisana
tak, jak s pisane dzieje Polski czy Francji, a nawet dzieje Woch, take przez duszy
okres rozbitych politycznie. W przeciwiestwie do Jugosawii na terenie Woch
uksztatowa si jeden nard woski z jednym jzykiem literackim i z jedn kultur
oglnowosk. Dzieje Jugosawii potoczyy si inaczej, wanie te sprawy wyjaniamy na
kartach tej ksiki.
Historia Jugosawii jest wic histori poszczeglnych narodw
poudniowosowiaskich, a nawet poszczeglnych regionw, ktre w przeszoci
skazane byy na odrbne ycie. Pisa dzieje Jugosawii to tak, jakby przedstawia bieg
kilku rzek, ktre bior pocztek u jednego rda, lecz pyn oddzielnie, odrbnymi
korytami, aby ostatecznie znale ujcie we wsplnym morzu. Nie uatwia to
czytelnikowi ledzenia dziejw wszystkich narodw, krain i regionw jednoczenie. Lecz
innych moliwoci przedstawienia przedmiotu nie ma, jak nie ma innej syntezy.
Wydaje si jednak, e czytelnik w tej barwnej mozaice odnajdzie bez trudu obraz
czego, co przecie jest caoci, i to nie dopiero w ksztacie dzisiejszej zjednoczonej
Jugosawii, lecz i w odlegej przeszoci, kiedy to plemiona i szczepy jugosowiaskie
samodzielnie weszy na aren dziejow, a pniej opieray si czsto tym samym,
wsplnym dla wszystkich, wrogim siom zewntrznym. Chocia narody dzisiejszej
Jugosawii ulegay inspiracji rnych kultur, przecie przetwarzay ich wartoci na swj
sposb, stwarzajc w rezultacie oryginalny obraz kultury jugosowiaskiej, rnicej j
od kultur ssiednich, niesowiaskich narodw.
Losy narodw poudniowosowiaskich i ich bohaterska walka o wolno budziy
zawsze ywe zainteresowanie i sympati Polakw. Na kartach tej ksiki nie pomijamy
wzajemnych zwizkw polsko-jugosowiaskich tak w sferze kultury, jak i w sprawach
politycznych. Z dum naley podkreli, e budzeniu si wiadomoci narodowej ludw
poudniowosowiaskich towarzyszya polska poezja romantyczna, a narodzinom idei
jugosowiaskiej polska myl polityczna. Widomym ladem tych oddziaywa jest
dzisiejszy hymn pastwowy Jugosawii, ktry powsta pod wpywem naszego Mazurka
Dbrowskiego.
Ksika nasza podzielona jest na dwie czci, odpowiadajce przyjtej przez
historykw jugosowiaskich periodyzacji. Cz pierwsz od zarania dziejw do koca
XVIII w. opracowa Tadeusz Wasilewski, ktry jest take autorem ostatniego rozdziau,
omawiajcego czasy drugiej wojny wiatowej. Cz drug, od Owiecenia po rok
1941, napisa Wacaw Felczak.
Wyjanienia wymaga pisownia imion wasnych, zarwno osobowych, jak i
geograficznych, wystpujcych w tekcie. Na og podajemy je w ich rodzimym
brzmieniu. Jedynie niektre imiona chrzecijaskie, zwaszcza osb panujcych,
podajemy w brzmieniu polskim. Rwnie w wersji spolszczonej przytaczamy imiona
osb i nazwy geograficzne w wypadku wystpowania takich form w pimiennictwie
polskim. Zainteresowanych czytelnikw odsyamy do indeksw nazwisk oraz nazw
geograficznych i etnicznych, gdzie zamieszczona jest wersja oryginalna, jak i uywana
w tekcie.
7

CZ PIERWSZA
TADEUSZ WASILEWSKI
HISTORIA JUGOSAWII DO XVIII WIEKU
I. ILIROWIE, TRAKOWIE, CELTOWIE I RZYMIANIE
PRADZIEJE ZACHODNIEJ CZCI PWYSPU BAKASKIEGO
TERYTORIUM Jugosawii, obejmujce 255 804 km2, dzieli si na trzy strefy
biegnce poudnikowe, rwnolegle do linii wybrzea adriatyckiego. Stref pierwsz
tworzy pas nadmorski pooony midzy lini wybrzea i acuchem Gr Dynarskich, o
klimacie rdziemnomorskim, i szeroki pas grzysty zwieczony szczytami grskimi
przekraczajcymi 2000 m, zamieszkany przez pasterzy. Oddziela on pas nadmorski od
wielkich rwnin tworzcych krawdzie wielkiej Kotliny Panoskiej. Pas nadmorski czy
zawsze Adriatyk z krajami starych kultur rdziemnomorskich, natomiast pas rwnin i
wielkie rzeki Dunaj i Sawa spajay terytorium Jugosawii przede wszystkim z Europ
rodkow. Z rnorodnoci uksztatowania terenu wizao si bogactwo i
rnorodno kultur archeologicznych odkrywanych na terytorium Jugosawii.
lady pobytu czowieka yjcego w modszym okresie paleolitu (12000050000
p.n.e.) odkryto na kilkudziesiciu stanowiskach w pnocno-zachodniej Jugosawii, w
Sowenii i Chorwacji, gwnie w jaskiniach, midzy innymi w Postojnie. Znacznie
bogatsze znaleziska wiadcz o wysokim stopniu rozwoju spoeczestw yjcych w
dobie neolitu (30002000 p.n.e.). S to nie tylko naczynia gliniane oraz bro i
narzdzia z koci, z kamienia, lecz take resztki dawnych osad. Najstarsz osad
odkryto w Lepenskim Virze nad brzegiem Dunaju. Skadaa si ona z regularnie
rozmieszczonych picioktnych chat. W osadzie obok bogatej ceramiki odkryto unikalne
rzeby kamienne. Zupenie odmienn kultur neolityczn, charakteryzujc si
ceramik z wycinitymi ozdobami (impresso), blisko zwizan z innymi kulturami strefy
nadbrzenej, odkryto w pasie nadmorskim i na pobliskich wyspach. Przedstawiciele tej
kultury stawali si stopniowo ludnoci rolnicz.
W strefie oddzielonej od wybrzea Grami Dynarskimi w gb ldu rozwijaa si
zupenie odmienna kultura starczewacka (nazwana od miejscowoci Starevo), a ktr
znamy najlepiej z odkry w Zemuniku. Jej miejsce zaja, obejmujc jeszcze wiksze
terytorium, kultura winczaska (nazwana od stanowiska w Viny pod Belgradem).
Te do jednolite kultury starszego neolitu ustpiy w rodkowym i modszym neolicie
licznym zrnicowanym kulturom, wrd ktrych wyrnia si kultura butmirska,
rozwijajca si w Boni
11
(nazwana od stanowiska w Butmirze), posiadajca ceramik z bogat ornamentacj, i
kultura danilska w pasie nadmorskim. Osadnictwo neolityczne trzymao si dolin
rzecznych, ludno zajmowaa si upraw ziemi uywajc motyk, hodowl kz, owiec,
wi i byda oraz rybowstwem.
Na pocztku II tysiclecia p.n.e. ziemie poudniowosowiaskie wkroczyy w okres
uywania metalu, najwczeniej miedzi w okresie przejciowym zwanym eneolitem
(20001800), a nastpnie kolejno brzu i elaza.
W epoce brzu (1800 1000) w pasie rwnin, wewntrz ldu, etniczny skad
ludnoci nie uleg prawdopodobnie wikszym przemianom; wida wyranie kontynuacj
kultur neolitycznych wzbogaconych narzdziami i broni z brzu. Na poudniu, w
Macedonii, rozwijaa si w epoce brzu kultura tumulusw (nazwana tak od kopcw

wznoszonych nad grobami), stanowica kontynuacj analogicznej pnoneolitycznej

kultury. Bya ona blisko spokrewniona z kultur wczesnych ludw zamieszkujcych
Tracj i Tesali.
Natomiast w pasie grzystym i nadmorskim rozwina si w epoce brzu nowa
kultura gradiska (lub kastelijerska), nazwana tak od osad (gradine) obwarowanych
kamiennymi murami i palisadami, przypisywana ludom iliryjskim, ktre osiedliy si
wwczas w zachodniej czci Pwyspu Bakaskiego.
Z pocztkiem I tysiclecia p.n.e. ziemie poudniowosowiaskie wkroczyy stopniowo
w epok elaza. Po wczesnej epoce elaza, zwanej halsztack, ziemie te weszy okoo
400 r. p.n.e. w epok latesk. Kultur t przyniosy ludy celtyckie, ktre wtargny
wwczas na Pwysep Bakaski. Okres lateski jest do dobrze znany dziki rdom
pisanym, przede wszystkim greckim.
PLEMIONA ILIRYJSKIE. TRACKIE, CELTYCKIE
Ilirowie, tworzcy wsplnie z Trakami jeden odam ludw indo-europejskich, nie
naleeli do pierwszej fali Indoeropejczykw przybyych na Bakany. Poprzedzili ich tzw.
Staroeuropejczycy lub Pratrakowie w III tysicleciu p.n.e.
W epoce brzu i wczesnego elaza zamieszkiway ju Bakany plemiona iliryjskie i
trackie. Do gwnych plemion iliryjskich naleeli Norykowie i Latobici w rzymskim
Noricum, a dzisiejszej Karyntii i Styrii, Karnowie w Sowenii, Japodowie iliryjscy od
Postojny w Sowenii do rzeki Krki, Jasowie w Chorwacji, Kolapiani i Varciani w Sawonii,
Ditionowie i Dezitiatowie w Boni, Breuci w remie. W pasie nadmorskim osiedlili si
Histrii w Istrii, Liburni w Lice, Dalmatowie w rodkowej Dalmacji i jej grskim zapleczu,
Daorsowie i Ardiajowie nad doln Neretw, Pleraje w grnej Dalmacji i Dokleaci w
Czarnogrze.
Autariatowie zajmowali poudniowo-zachodni Serbi i pnocn Hercegowin, a
Dardanowie obszerne terytorium od Morawy do Titova Velesa nad Wardarem. Od
poudnia ssiadowali z nimi Peonowie. Linkestowie zamieszkiwali rwnin bitolsk, a
Dazaretowie okolice Jeziora Ochrydzkiego.
12
Wschodni Serbie zajmowao trackie plemi Tryballw, z ktrymi ssiadowali od
wschodu rwnie traccy Mezowie.
Cz tych plemion, ktrych nazwy znamy nieraz z pnych rde aciskich,
stanowia mieszanin ludnoci iliryjskiej z przybyymi pniej Celtami. Celtowie zaczli
podbj ziem dzisiejszej Jugosawii okoo 400 r. p.n.e., posuwajc si najpierw dolin
Dunaju, a nastpnie w cigu IV w. z pnocnych Woch. W ten sposb powstao nowe
celtycko-iliryjskie plemi Japodw z orodkiem w Metulum (w okolicy Bihaa),
obejmujc obszerne terytorium od Sowenii do Boni. W III w. Celtowie wznowili sw
ekspansj i dotarli w 279 r. a do Delf, gdzie powstrzymano ich dalszy pochd. W
wyniku przemieszcze take ludw iliryjsko-trackich powstay przede wszystkim w pasie
Rwniny Panoskiej plemiona celtyckie, zakadajce swe warowne miasta zwane
dunum (grd). Ziemie nad doln Saw i Dunajem zajli Skordyskowie z grodem
Singidunum (grd Singosa, dzisiejszy Belgrad), w Noricum osiedli Tauryskowie.
Ludno celtycka przyniosa na Bakany nie tylko now kultur materialn, zwan
latesk, lecz take swoj religi. Do bstw celtyckich, czczonych rwnie. w okresie
panowania rzymskiego, naleay bogini podnoci Nutrices i bogini konia Epona.
KOLONIZACJA GRECKA I PIERWSZE PASTWA PLEMIENNE

Do krgu rdziemnomorskiej cywilizacji antycznej weszy ludy trako-iliryjskie dziki

coraz ywszym od pocztkw I tysiclecia p.n.e. kontaktom handlowym z miastami
greckimi. Powstaway pierwsze kolonie greckie, najwczeniej na pnocnych
wybrzeach Morza Egejskiego, zamieszkanych przez Macedoczykw i Trakw.
Wpywami swymi obejmowali Grecy ca Macedoni, a take ssiadujce z ni od
pnocy iliryjskie plemiona Peonw i Deronw. Nieco pniej kolonizowali Grecy
wybrzea dzisiejszej Albanii, na ktrych powstay dwa due miasta Apollonia
(obecnie ruiny koo Pojani w Albanii poudniowej) i Epidamnos (aciskie Dyrrachium,
obecnie Durresi).
Wybrzea Dalmacji kolonizowali mieszkacy sycylijskich Syrakuz od czasw tyrana
Dionizjusza Starszego (405367). Najstarsza ich kolonia powstaa przed 385 r. p.n.e.
na wyspie Issa (obecnie Vis). Nowa fala kolonistw syrakuzaskich zaoya nastpnie
wsplnie z mieszkacami Issy miasto-koloni greck na Pharos (obecnie Hvar).
Powstay rwnie greckie kolonie: Traugurion (obecnie Trogir), Salona i Epetion
(obecnie miescowo Stobre pod Splitem). Wysp Korkyr Melaina (Korul) zasiedlili
Grecy z wyspy Knidos. Na Koruli odkryto greck inskrypcj opisujc jej kolonizacj.
Jest to najstarszy zabytek pisma greckiego znaleziony w Jugosawii. Kolonie greckie
dziki rozwinitej w nich wytwrczoci rzemielniczej i ywym kontaktom ze star
ojczyzn i italsk Wielk Grecj prowadziy oywiony handel z grskimi, pasterskimi
plemionami iliryjskimi, przekazujc im nie tylko wyroby rzemiosa i wybijany przez
miasta-kolonie pienidz, lecz take znajomo kultury, jzyka i pisma greckiego.
13
Kontakty te przypieszyy rnicowanie si spoeczestw iliryjskich i powstawaniu
pierwszych organizacji pastwowych. Kolonici greccy tworzyli wok swych miast
wielk wasno ziemsk, posugujc si zarwno prac wolnych dotd wieniakw
iliryjskich, jak i niewolnikami. Naladowaa ich iliryjska starszyzna plemienna. Ju u
schyku IV w. p.n.e. naczelnicy Deronw i Peonw wybijali monet wzorowan na
straterach Filipa II, krla Macedoczykw. Dziki greckim kolonistom rozwinli Ilirowie
upraw winnic, oliwek i sadownictwo.
W III w. p.n.e. powsta w Dalmacji silny zwizek plemienny utworzony przez iliryjskie
plemi Ardiajw. Stojcy na jego czele krl Agron podbi najpierw kolonie greckie
pooone na ldzie staym sigajc a do Apollonii, a nastpnie wysp Pharos. Po jego
mierci wdowa, krlowa Teuta, przystpia w 230 r. do podboju Issy. Korsarze iliryjscy
napadali nawet na kupcw italskich. Issa zwrcia si o pomoc do Rzymu, ktry w toku
pierwszej wojny iliryjskiej, opisanej barwnie przez rzymskiego historyka Liwiusza,
pokona Teut i rozbi Ardiajw, podporzdkowujc sobie kolonie greckie.
Cz ziem Ardiajw otrzyma od Rzymian dowdca krlowej Teuty Demetrios z
Pharos. Gdy pocz on tworzy wasne pastwo w Dalmacji, Rzymianie podjli w 219 r.
drug wojn iliryjska, a po zwycistwie rozdali zdobyte ziemie sprzymierzonym
plemionom.
Odtd jedynym powanym przeciwnikiem Rzymu na Pwyspie Bakaskim pozostao
krlestwo macedoskie.
ANTYCZNE KRLESTWO MACEDOSKIE
Niewielkie pastwo plemienne Macedoczykw, ludu spokrewnionego blisko z
Grekami, ssiadujcego od zachodu z Epirotami, przeksztaci w potne krlestwo krl
Filip II (359-336 p.n.e.). Narzuci on u schyku panowania hegemoni macedosk caej

Grecji (338 p.n.e.). Pastwo swe przeksztaci w monarchi, a w niej w miejsce dawnej
demokracji wojennej wprowadzi ustrj oparty na wielkiej wasnoci ziemskiej i
niewolnictwie. Krl Filip II i syn jego Aleksander Wielki (336- 323 p.n.e.) podbijali
ssiadujce z Macedoni plemiona iliryjskie. Aleksander Wielki dotar nawet w 335 r. do
kraju Tryballw nad Dunaj. Lecz wadcy ci ani ich nastpcy nie potrafili wcieli ziem
iliryjskich do swego pastwa; narzucili im jedynie daniny i obowizek przysyania
kontyngentw do armii. Po mierci Aleksandra Wielkiego wikszo podbitych plemion
zrzucia zwierzchnictwo macedoskie.
Wojny macedosko-rzymskie rozpoczy si u schyku III w. p.n.e. W pierwszej
wojnie (215205) Rzym, zajty walkami z Hannibalem, straci swe posiadoci na
wschodnim wybrzeu Adriatyku, lecz wkrtce w nastpnej wojnie (200-197) pokona
cakowicie krla Filipa V i przekaza zdobyte ziemie plemion iliryjskich swemu
sojusznikowi, krlowi Pleuratowi, ktry utworzy potny zwizek plemion z orodkiem w
Scodrze, obejmujcy ca niemal Dalmacj od Ljea na poudniu do rzeki Krki na
pnocy. Syn jego, krl Ilirw" Gentios, wada mniejszym terytorium, gdy
wypowiedzieli mu posuszestwo Dalmatowie
14
i kilka ssiednich plemion. Gentios by pocztkowo sojusznikiem Rzymian, lecz
podczas trzeciej wojny macedoskiej (170168) przeszed na stron krla Perseusza.
Po jej zwyciskim ukoczeniu Rzymianie pooyli kres istnieniu obu pastw, dzielc je
na okrgi anektowane lub podporzdkowane Rzymowi.
Po stumieniu buntu Macedoczykw utworzyli w 146 r. p.n.e. w Macedonii pierwsz
rzymsk prowincj pooon na Pwyspie Bakaskim.
PODBOJE RZYMSKIE
Prowincj Macedoni przybliyli zdobywcy do Rzymu budujc synn Via Egnatia,
stanowic przeduenie italskiej Via Appia, biegnc od Epidamnos do Tessaloniki i
czc Adriatyk i Morze Joskie z Morzem Egejskim.
Na wybrzeu adriatyckim najsilniejszy opr stawiali Rzymianom ju w 156 r. p.n.e.
Dalmatowie, ktrzy utworzyli nowy potny zwizek plemienny ze stolic w Delminium,
pooonym na Duvanjskim Polu, obejmujcy ziemie od Neretwy do Rasy w Istrii.
Pastwo to przetrwao do poowy I w. p.n.e. W 135 r. podnieli bunt znani nam ju z
wczeniejszych bojw Ardiajowie. Zostali zwycieni i przesiedleni karnie w gb
dzisiejszej Hercegowiny.
Systematyczny podbj prowadzili Rzymianie posuwajc si w gb Pwyspu
Bakaskiego z zaoonej w 181 r. p.n.e. Akwilei, ktra stanowia gwn baz
operacyjn. Do poowy I w. p.n.e. nie udao si im jednak ujarzmi Ilirw. Plemiona
iliryjskie wspomagay Pompejusza w walce z Cezarem. Nawet po wielkim zwycistwie
Cezara pod Farsalos (48 r. p.n.e.) Dalmatowie pokonali pod Sidonium (dzisiejszy Drni)
jego legata Gabiniusza i prbowali nawet zdoby Salon. Dopiero August podbi w 35 r.
p.n.e. Karnw, Japodw i Panonw, tworzc rzymski limes (granic umocnion
twierdzami) na rzece Sawie z orodkiem w Siscium (dzisiejszy Sisak). W 29 r. p.n.e.
legiony rzymskie podbiy Tryballw i poczyy ziemie nad Dunajem do prowincji
Macedonii, ktra dziki temu uzyskaa poczenie terytorialne z limesem sawskim.
Ilirowie i Celtowie nie byli nadal pokonani, gdy dwukrotnie, w 16 i 12 r. p.n.e., zerwali
si do powstania. W latach 12 9 p.n.e. Rzymianie podbili dwa ludy stawiajce im
najduej opr Panonw naddunajskich i Dalmatw.

Do wielkiego, ostatniego ju buntu zerwali si Ilirowie w 6 r. n.e. Na jego czele

stano dwch wodzw o identycznym imieniu: Baton z plemienia Dezitiatw, ktre
pierwsze zerwao si do boju, i Baton z plemienia Breukw. Bezporedni przyczyn
wybuchu powstania by pobr rekruta na wojn z germaskimi Markomanami.
Powstacy zgromadzili podobno 200 tys. piechoty i 9 tys. konnicy, zagroona bya
nawet Italia i sam cesarz August przyby dla jej obrony do Akwilei. Po trzech latach walk
wodzowie rzymscy, dwaj pasierbowie cesarscy Tyberiusz i Germanik, rozbili
powstacw, czciowo na skutek
15
zdrady Batona z plemienia Breukw. Baton dezitiacki walczy w grach jeszcze rok,
po czym w 9 r. n.e. zoy bro w twierdzy Andetrium (dzisiejszy Mu na pnoc od
Splitu). Podbj Ilirii zosta zakoczony. Na zdobytym terytorium Rzymianie utworzyli
kilka prowincji. Najwczeniej (9 r. p.n.e.) powstaa nad dolnym Dunajem prowincja
Mezja (Moesia). W 10 r. n.e. podzielili Rzymianie zdobyt Ilirie, tworzc dwie nowe
prowincje: Dalmacje i Panonie. W 46 r. n.e. powstaa prowincja Tracja, a u schyku I w.
cesarz Domicjan podzieli Mezje na dwie prowincje: Mezje Superior (Grn) i Inferior
(Doln). Cesarz Trajan (98117) postpi podobnie z Panoni. Na pnocy ziemie
dzisiejszej Jugosawii naleay do prowincji Noricum, a Istri wcielono do Italii.
PANOWANIE RZYMSKIE NA BAKANACH
Po zakoczeniu podboju legiony stacjonujce w obozach budowanych wzdu
granicy Cesarstwa Rzymskiego strzegy pokoju rzymskiego".
16
Prowincje dzieliy si na cesarskie i senatorskie. Do tych ostatnich naleay
Macedonia i Noricum. Prowincje i granice poczyli Rzymianie z Itali sieci drg
uytkowanych jeszcze w redniowieczu. Do najwaniejszych naleaa droga biegnca z
Akwilei do granicy naddunaj-skiej przez Emon (Lubiana), Celei (Celje) i Poetovium
(Ptuj). Std prowadziy dwie drogi do wrt Bakanw twierdzy Sirmium (obecnie
Mitrovica Sremska), jedna przez Siscium, druga przez Murs (obecnie Osijek). Z
Sirmium biega dalej na poudnie dolinami Morawy Wielkiej i Wardaru przez
Singidunum, Naissus (obecnie Nisz), Scupi (obecnie Skopje) i Stobi do Tessaloniki. Od
drogi tej odchodzi w Viminacium (obecnie Kostolac) przy ujciu Morawy Wielkiej do
Dunaju szlak naddunajski prowadzcy przez elazne Wrota (Derdap) do Mezji Dolnej.
Zosta on odkryty i przebadany przez archeologw. Droga rzymska biega take wzdu
caej Dalmacji od Akwilei do Epidamnos. W Salonie, stolicy Dalmacji, rozchodziy si
drogi przecinajce wntrze kraju, prowadzce do Siscium i Sirmium. Przy drogach
zakadano stacje zwane mansiones i miejsca wymiany koni zwane mutationes.
Rzymscy zdobywcy nie narzucali podbitym ludom wasnych obyczajw, religii czy
jzyka, a nawet instytucji publicznych. Plemiona iliryjskie, trackie i celtyckie na pnocy
oraz miasta greckie na wybrzeu zachoway swoj autonomi. Okrgi plemienne zwane
dekuriami lub w jzyku greckim strategiami pozostaway pod zarzdem miejscowej
arystokracji kontrolowanej przez prepozyta przedstawiciela wadz rzymskich. W I i II
w. przeksztacay si stopniowo w obdarzone samorzdem okrgi miejskie zwane
civitates, na ktrych czele stali obieralni urzdnicy odpowiedzialni przed
zgromadzeniem obywateli danego miasta. Dzieliy si na kolonie, posiadajce rzymskie
prawa obywatelskie, i municipia zakadane na prawie latyskim. Mieszkacy municipiw
mieli ograniczone prawa zawierania maestw i prowadzenia handlu i pozbawieni byli

praw wyborczych. Rnice te znis w 212 r. cesarz Karakalla konstytucj przyznajc

pene obywatelstwo rzymskie wszystkim ludziom wolnym.
Miasta rzymskie rozwiny si najwczeniej w Istrii i Dalmacji, a nastpnie w Noricum
i Panonii. Cesarz Klaudiusz (41 54) zaoy municipium Claudia Celeia w Noricum, a
cesarz Trajan koloni Ulpia Traiano Poetovio w Panonii Grnej. W Panonii Dolnej
powstay miasta Mursa nad Draw i Sirmium. Szczeglnie duo nowych miast
zakadanych przez weteranw rzymskich i napywow ludno kupieck i rzemielnicz
zawdziczao swe powstanie dziaalnoci cesarzy Hadriana (117 - 138). Antoninusa
Piusa (138 - 161) i Marka Aureliusza (161 - 180). W Singidunum, u ujcia Sawy do
Dunaju na granicy Mezji Grnej i Panonii Dolnej, miejscu stacjonowania IV Legii
Flawijskiej, powstao po 139 r. municipium, ktre po 269 r. przeksztacio si w koloni
rzymsk. Pooony w centrum Mezji Grnej Naissus powsta midzy 4 i 6 r. n.e. jako
castrum rzymskie VII Legii Klaudyjskiej, aby po 169 r. przeksztaci si w municipium.
Do gwnych miast Mezji Grnej naleao take Viminacium, a w czci poudniowej tej
prowincji Scupi. Natomiast pooony przy Via Egnatia midzy Epidamnos i Tessalonik
Lyhnidus (obecnie Ochryda)
17
oraz Stobi znajdoway si ju w granicach prowincji Macedonii.
W miastach tych rozwijao si niewolnictwo. Prac niewolnicz wykorzystywano
zarwno w pracowniach rzemielniczych, jak i w wielkich warsztatach produkcyjnych
oraz czciowo w majtkach ziemskich nalecych do miejscowej arystokracji iliryjskiej
i trackiej lub do najbogatszych obywateli miejskich. Rozwj miast wiza si z
postpujc ruin chopstwa, ktre tracio ziemie nalece do wsplnot wiejskich na
rzecz miast i kolonistw rzymskich i wchodzio w zaleno od latyfundystw wacicieli rozwijajcych si w IIII w. wielkich majtkw ziemskich.
Na przeomie I i II w. n.e. Cesarstwo Rzymskie znajdowao si u szczytu potgi i
prowadzio nadal wojny zdobywcze, tym razem z pastwem utworzonym przez tracki
lud Dakw na ziemiach dzisiejszej Rumunii. Od drugiej poowy I w. n.e. czste najazdy
wojowniczych Dakw stanowiy stae zagroenie dla Mezji. Wreszcie w 106r. cesarz
Trajan podbi ostatecznie Dakw i utworzy w zdobytym kraju now prowincj Dacj.
Dopiero w poowie II w. za Antoninw Rzym zacz powoli sabn. Zwikszy si nacisk
pnocnych ludw barbarzyskich na granice cesarstwa. Jednoczenie zwikszyo si
znaczenie Ilirii w cesarstwie. Cesarz Septymiusz Sewer (193-211) rozpuci gwardi
pretoriask, a jej funkcje powierzy onierzom iliryjskim. Odtd Ilirowie i Trakowie
zdobywali nieraz nawet purpur cesarsk.
Barbarzycy najedajcy pastwo rzymskie wspomagani byli przez zrujnowanych
chopw, ubog ludno miejsk i zbiegych niewolnikw zamieszkujcych prowincje
rzymskie. W cesarstwie narasta kryzys wewntrzny, pocztkowo tylko gospodarczy,
wkrtce take spoeczny, ktry znalaz swj wyraz w III IV w. w ostrych walkach
religijnych i buntach ludnoci. Rozwija si zaczy wwczas na Bakanach nowe prdy
religijne idce ze wschodu chrzecijastwo i kulty Mitry i Izydy. W 170 r. wybucho w
Mezji powstanie ludnoci, poczone z najazdem barbarzyskich Kostobokw. W
pierwszej poowie III w. rozpoczy si najazdy Gotw na obie Mezje i Tracj. W bitwie
stoczonej z Gotami pod Abrittos w 251 r. poleg cesarz Decjusz pochodzcy z Sirmium.
Gotw pokona dopiero cesarz Klaudiusz II (268 270) pod Niszem. Okoo 271 r.
cesarz Aurelian wycofa rzymskie oddziay z Dacji i odtd Dunaj zosta ponownie

granic pnocn cesarstwa. Kolonistw rzymskich, ktrzy opucili Dacj, osiedli

Aurelian w ziemi pooonej na styku dwch dawnych prowincji, Mezji Grnej i Dolnej, i
utworzy tam now prowincj, zwan dla odrnienia od starej Dacj Aureliask.
Sigaa ona na poudnie do Niszu i Serdiki.
Reformy ustrojowe cesarzy Dioklecjana (284 305) i Konstantyna Wielkiego
wprowadziy zupenie nowy podzia administracyjny. Wikszo ziem dzisiejszej
Jugosawii znalaza si w nowo utworzonej prefekturze Ilirii z orodkiem w Sirmium
podzielonej na dwie diecezje: Panonii i Mezji. Diecezja Panonii posiadaa prowincje:
Noricum Mediteraneum, Panonia Pierwsza. Savia, Valeria, Panonia Druga, Sirmijska
18
i Dalmacja, a diecezja Ilirii obejmowaa prowincje: Praevalitana, Mezja Grna, Dacja
Aureliaska, Dardania, Macedonia i Epir.
W 330 r. cesarz Konstantyn Wielki przenis stolic cesarstwa z Rzymu do
Bizancjum, ktre nazwa Konstantynopolem, a w 395 r. cesarz Teodozjusz Wielki
podzieli na ou mierci swe pastwo midzy dwch synw, tworzc Cesarstwo
Wschodniorzymskie (Bizantyskie) i Zachodniorzymskie. Podzia bieg przez rodek
ziem dzisiejszej Jugosawii, gdy w Cesarstwie Zachodniorzymskim znalaza si dawna
diecezja Panonii, przemianowana na diecezj Iliryku i wcielona do prefektury Italii.
Diecezja Mezji, podzielona na dwie nowe diecezje: Mezje i Dacj, wesza do Cesarstwa
Wschodniorzymskiego.
Zachodni cz Pwyspu Bakaskiego zajmoway w IV i V w. wielkie latyfundia
nalece do arystokracji osiadej w wielkich centrach miejskich. Gwn si robocz w
latyfundiach byli od IIIIV w. ju nie niewolnicy, lecz ludno miejscowa, zmuszona do
podjcia pracy na cudzej ziemi w charakterze pwolnych kolonw, to jest chopw
uprawiajcych ziemi latyfundysty za cz plonw. Obok kolonw pochodzenia
miejscowego w latyfundiach pracowali take niewolnicy barbarzyscy, gwnie jecy lub
uchodcy germascy. Byy to nieraz cae plemiona barbarzyskie, chronice si w
granicach cesarstwa i zepchnite nastpnie do roli rzymskich kolonw. Dekrety
cesarskie przytwierdzay ich stopniowo do ziemi i pozbawiay swobody ruchw.
19
GOTOWIE i HUNOWIE NA ZIEMIACH BAKASKICH
W latach siedemdziesitych IV w. Wizygoci (Goci zachodni), naciskani przez
barbarzyskich Hunw, poprosili cesarza Walensa o prawo osiedlenia si na rzymskim
terytorium w Scytii Mniejszej. Cesarz udzieli im pozwolenia i Wizygoci przekroczyli
graniczny Dunaj. Gwaty i naduycia urzdnikw rzymskich, ktrzy z polecenia cesarza
mieli przydzieli im nowe ziemie, wywoay bunt przybyszw wspomagany przez
ludno miejscow. W 378 r. Wizygoci pokonali w krwawej bitwie pod Adrianopolem
armi cesarza Walensa, ktry zgin na polu walki. Zwyciy ich dopiero cesarz
Teodozjusz Wielki, ostatni wadca rzdzcy caym Cesarstwem Rzymskim.
Nie ustay jednak najazdy ludw barbarzyskich. Pojawi si nowy wrg Hunowie.
W 442 i 447 r. spustoszyli oni Pwysep Bakaski i zniszczyli niemal wszystkie wielkie
miasta rzymskie pooone na poudnie od Dunaju. Po mierci Attyli w 453 r. pastwo
Hunw rozpado si, a wielu wodzw huskich osiedlio si w granicach
20
Cesarstwa Wschodniorzymskiego w charakterze federatw (sojusznikw) cesarstwa,
zobowizanych do suby wojskowej w armii rzymskiej w oddziaach pomocniczych.

Po Hunach przybyli na Bakany Ostrogoci (Goci wschodni), podbici uprzednio przez

Attyl. Utworzyli oni w Mezji midzy Bakanami (Star Panin) i Dunajem silne pastwo
barbarzyskie ze stolic w Novae nad Dunajem. Na jego czele sta mody krl Teodoryk
z krlewskiego rodu Amalw. W 489 r. Teodoryk poprowadzi Ostrogotw na podbj
Italii, a na ich miejsce napyny do Panonii i Dacji nad rodkowy Dunaj nowe ludy
barbarzyskie germascy Longobardowie i Gepidzi. Naleeli oni do ostatniej fali
ludw germaskich atakujcych granice Cesarstwa Rzymskiego. Rozpocz si nowy
okres wielkiej wdrwki ludw migracje ludw sowiaskich, awarskich i bugarskich,
atakujcych w VI i VII w. granice Cesarstwa Rzymskiego.
CHRYSTIANIZACJA. ROMANIZACJA I HELLENIZACJA ILIRII I MEZJI
Ludy barbarzyskie napywajce od pnocy zastay Pwysep Bakaski w caoci
schrystianizowany i w wikszoci zromanizowany. Chrzecijastwo przenikao na te
ziemie poprzez pnocne wybrzea Morza Egejskiego ju od I w. n.e. Rozwj jego by
jednak do powolny, gdy dopiero na przeomie III i IV w. wierzenia chrzecijaskie
zostay przyjte przez szersze warstwy najpierw ludnoci miejskiej, a nastpnie
wiejskiej. Za czasw Dioklecjana masowe przeladowania objy take chrzecijan
iliryjskich i mezyjskich. W Salonie zgin wwczas pniejszy patron tego miasta,
czczony jako mczennik, wity Domniusz. W IV w. chrzecijastwo przestao
wystpowa przeciw istniejcym stosunkom spoecznym i przeksztacio si w religi
pastwow. Na Bakanach powstaa gsta sie gmin chrzecijaskich, na ktrych czele
stali biskupi, utworzone zostay metropolie kocielne.
Wraz z rozpowszechnieniem si religii chrzecijaskiej wzmogy si procesy
romanizacji i hellenizacji ziem trackich. Jednak dialekty trackie i iliryjskie ywe byy
jeszcze w VI i VII w., w dobie osiedlania si Sowian na Pwyspie. Dalekimi potomkami
Ilirw i Trakw, trzymajcych si swych narzeczy plemiennych, s dzisiejsi Albaczycy,
wyparci przez Sowian w dzikie Gry Dynarskie, zajmujce prawie cay obszar Albanii.
Olbrzymia wikszo ludnoci bakaskiej przyja w cigu paru wiekw jzyk
zdobywcw dialekty romaskie, wywodzce si z aciny, lub ulega hellenizacji.
Granica midzy stref mwic po acinie a obszarem panowania jzyka greckiego
biega w pnej staroytnoci od ujcia Drinu do Adriatyku, poprzez pnocn Albani i
Macedoni. midzy aciskim Scupi i greck Stobi. zostawiaa po stronie pnocnej
aciskiej Naissus, a po stronie poudniowej greckiej Serdik, dochodzia do linii gr
Haemus (Stara Panina) i nastpnie do Morza Czarnego w okolicy Odessos. Ludno
mwic jzykami romaskimi najedcy germascy i nastpnie sowiascy nazywali
Wachami, a Sowianie
21
Wschodni nadali im nazw Woochw. Powoli te w VI VII w. ulegay zapomnieniu
stare nazwy plemienne ludw trackich i iliryjskich. Nazwy te uywane byy w
redniowieczu jedynie przez erudytw bizantyskich, ktrzy w swych kronikach
nadawali wspczesnym sobie ludom sowiaskim i tureckim antyczne nazwy
plemienne.
II. PRZYBYCIE SOWIAN NA BAKANY
PRAOJCZYZNA SOWIAN I PIERWSZE WDRWKI

SOWIANIE naleeli wsplnie z Germanami i Batami do najmodszej gazi ludw

indoeuropejskich, ktre najpniej, prawdopodobnie ju po przybyciu do Europy,
zrnicoway si jzykowo. W Europie te nowe ludy wchony wczeniejsze fale
ludnoci indoeuropejskiej, zwanej Staroeuropejczykami lub Pratrakami. Przybysze
rozpadli si najpierw na Germanw i Batosowian, a nastpnie, by moe dopiero w
pierwszym tysicleciu naszej ery, na Batw i Sowian.
Najstarszym ludem, bez wtpienia ju prasowiaskim, wymienionym przez
staroytnych geografw i historykw, s Wenedowie zamieszkujcy w I w. n.e.
pnocno-wschodni kraniec Tacytowej Germanii. Tacyt opisujc ten lud w swym
traktacie o Germanii zaznaczy odmienno ich jzyka od jzyka waciwych
Germanw, a zaliczy ich ziemie do Germanii kierujc si ich osiadym trybem ycia. Na
wschd od Germanii rozcigay si ziemie zasiedlone przez ludy koczownicze
okrelane przez staroytnych oglnym mianem Scytii lub Sarmacji. Umown granic
obu stref stanowia w staroytnoci Wisa.
W III, a najpniej w IV w. prasowiaski lud Wenedw podj ekspansj na zachd,
poudnie i wschd, zajmujc opuszczone przez ludy germaskie ziemie. Ziemie czeskie
i sowackie opanowali Sowianie najwczeniej po bitwie nad rzek Nedao stoczonej w
454 r., w ktrej rozgromieni zostali Hunowie zajmujcy dotd Kotlin Karpack.
Przesiedlili si tam germascy Longobardowie, a na ich miejsce wkroczyli do Czech i
Moraw Sowianie. Na wschodzie cz ludu prasowiaskiego, okrelana mianem
Antw, zaja ziemie midzy Dnieprem, Prypeci i Dniestrem. yjcy w VI w. kronikarz
Jordanes stwierdzi wystpowanie w IV w. n.e. wschodniosowiaskiego ludu Antw w
dorzeczu Dniepru. Krl Ostrogotw Winitar, wadajcy ziemiami pooonymi na
pnocnych wybrzeach Morza Czarnego, pokona okoo 375 r. wodza Antw Boa i
siedemdziesiciu podlegych mu naczelnikw plemiennych. Wedug tego Jordanesa
ludy sowiaskie pochodz z jednej krwi i wystpuj obecnie pod trzema nazwami
Wenedw, Antw i Sklawinw".
Wenedowie yli w czasach Jordanesa, w VI w., na poudniowych wybrzeach Batyku
w dorzeczu Wisy, a na poudniu zajmowali ju Czechy, Morawy i czciowo Sowacj.
Sklawinami nazywali natomiast
23
historycy bizantyscy tych Sowian, ktrzy osiedlili si w IV VI w. midzy Cis,
Dniestrem i Dunajem w antycznej Dacji. Ten podzia jednolitego uprzednio ludu na trzy
czci nie by jednak rwnoznaczny z podziaem jzykowym Sowian. Proces
powstawania trzech wielkich grup jzykowych: zachodnio-, wschodnio- i
poudniowosowiaskiej. by konsekwencj pniejszych wielkich wdrwek
sowiaskich, rozproszenia si Sowian na ogromnych obszarach i powstania barier
etnicznych utworzonych przez Awarw, Protobugarw i nastpnie Wgrw, ktre
oddzieliy Sowian Poudniowych od ich braci z pnocy.
WIELKIE WDRWKI SOWIASKIE I ROLA W NICH AWARW
W swym marszu na poudnie przez Bram Morawsk i przecze karpackie dotarli
Sowianie w VI w. w gb Panonii i opanowali Alpy Julijskie. Obszary te zasiedlone
zostay na og przez drobne grupy plemienne, wrd ktrych wyrniali si
liczebnoci Dulebowie, Serbowie i Chorwaci, zamieszkujcy dotd poudniow Polsk
i Czechy. Dalsze ich posuwanie si ku poudniowi szlakiem zachodnim poprzez Bram

Morawsk wstrzymyway germaskie ludy Longobardw i Gepidw osiedlone w VI w. w

Panonii.
Bardziej ywioowo rozwijay si ruchy migracyjne na wschodnim, dackim odcinku
dawnej rzymskiej granicy na Dunaju. Na przeomie V i VI w. Sklawinowie daccy
opanowali ju cae terytorium dawnej Dacji i stamtd przenikali na zachd w dorzecze
Cisy i poprzez Dunaj na poudnie do Mezji. W tych ruchach migracyjnych i najazdach
brali udzia rwnie Antowie, ktrych siedziby sigay poprzez Besarabi a do delty
Dunaju.
Kronikarze bizantyscy nazywali ludy barbarzyskie najedajce w pocztkach VI
w. od pnocy Cesarstwo Wschodniorzymskie Getami lub Scytami. Pod nazwami tymi
kryj si zarwno Sowianie, jak i ludy starotureckie, ktre wsplnie ze Sowianami
najeday ziemie wschodniorzymskie (bizantyskie). Pierwszy samodzielny najazd
Antw na Bizancjum mia miejsce w dobie panowania cesarza Justyna I (518 527).
Najazdy zarwno Antw, jak i Sklawinw powtarzay si wielokrotnie w okresie
panowania cesarza Justyniana I Wielkiego (527 565). W pocztkach jego panowania
granicy na Dunaju broni skutecznie bizantyski wdz, Sowianin Chilvud. lecz w 533 r.
ponis klsk i odtd Sklawinowie i Antowie posuwaj si coraz dalej w gb
cesarstwa. W 540 r. Sklawinowie wsplnie ze starotureckim ludem Kutrigurw dotarli a
do bram Konstantynopola, a w 549 r. podjli samodzieln wypraw, w trakcie ktrej
spustoszyli Iliri i Tracj a do Morza Egejskiego. W nastpnym roku wielka liczba
Sklawinw, jakiej nigdy nie byo wczeniej", spustoszya Dalmacj i Tracj i pozostaa
po raz pierwszy na ca zim na zdobytym terytorium, a nastpnie rozgromia pod
Adrianopolem armi bizantysk (551 r.). W 558 r. Antowie i Sklawinowie wzili udzia
w wielkim najedzie Kutrigurw na Bizancjum, docierajc do Konstantynopola i poprzez
Termopile w gb Grecji. W tym czasie liczne grupy Sklawinw i Antw
24
osiedlay si na stae na bizantyskim terytorium w charakterze sprzymierzecw,
tzw. federatw, lub podejmoway sub w armii i flocie zdobywajc nieraz wysokie
stopnie dowdcw.
U schyku lat pidziesitych VI w ustay samodzielne najazdy Sowian na Bizancjum,
gdy na Bakanach pojawia si nowa potga militarna Awarowie. Utworzyli oni
potne pastwo, ktre w drugiej poowie VI w. stano na czele podporzdkowanych
sobie Sowian prowadzc ich do walki przeciwko Bizancjum.
Staroturecki lud Awarw wyruszy w poowie VI w. ze swych siedzib w Turkiestanie
do Europy Wschodniej. W czasie tej wdrwki Awarowie podbili i wchonli liczne
plemiona huskie i protobugarskie, rozbili plemienny zwizek Antw. Liczebno
konnej armii dziki przyczeniu si do Awarw plemion koczowniczych wzrosa z 20
tys. do 50 tys. wojownikw-pasterzy. Osiedlili si u ujcia Dunaju i std najedali w 562
i 565 r. nawet ziemi Frankw. W 567 r. w sojuszu z Longobardami i przy pomocy
Bizancjum podbili pastwo Gepidw i zajli ich ziemie pooone we wschodniej czci
Kotliny Karpackiej. Gdy w rok pniej Longobardowie niezadowoleni z nowego
ssiedztwa
25
opucili Panoni udajc si do Italii, Awarowie opanowali rwnie ich poprzednie
siedziby. Z Panonii podjli najazdy poprzez Dunaj w gb ziem bizantyskich. Awarw
posikowali podporzdkowani im Sklawinowie daccy i Antowie, dostarczajc piechoty

wspdziaajcej na polu bitew i w czasie oblegania twierdz z konnic awarsk.

Wspdziaanie to nie byo stae. Sklawinowie podnosili bunty przeciwko Awarom i
wyprawiali si take samodzielnie w gb ziem bizantyskich (okoo 578 r.). Zachodni
cz Pwyspu Bakaskiego zdobywali jednak Sowianie czescy, panoscy i daccy
pod przewodem Awarw jako podporzdkowani im sprzymierzecy.
Okoo 574 r. Awarowie wspomagani przez Sowian zdobyli cz ziem pooonych
nad doln Saw i rodkowym Dunajem wok bizantyskiej twierdzy Sirmium i zmusili
cesarza Tyberiusza do zapacenia 80 tys. zotych solidw. Now wypraw podj
awarski kagan Bajan w 879 r. Po trzyletnim obleniu zdoby Sirmium, przeamujc tym
samym bizantysk granic na Dunaju. Sklawinowie daccy, dziaajc samodzielnie,
zasiedlili wwczas niemal cay Pwysep Bakaski, cztery lata yjc w nim zupenie
swobodnie i bez lku jak we wasnej ziemi". Bizancjum prbowao przeciwdziaa,
zawierajc sojusz z odbudowanym Zwizkiem Antyjskim. Antowie zmusili Sklawinw do
czciowego powrotu do Dacji i do ponownego pogodzenia si z Awarami. W rezultacie
wzmg si jeszcze wsplny nacisk awarsko-sowiaski na Bizancjum. W poowie 584 r.
Awarowie i Sklawinowie daccy zdobyli dalsze twierdze bizantyskie: Viminacium,
Augusta i Singidunum.
Dopiero po kilku latach, po zakoczeniu wojny z Persami, cesarz bizantyski
Maurycjusz zorganizowa w 591 r. kontrofensyw, prbujc uwolni spod okupacji
barbarzyskiej utracone prowincje. Sojusznikami jego byli germascy Longobardowie z
pnocnych Woch i Antowie znad Dniepru i Dniestru.
Po jedenastoletnich walkach cel ten zosta osignity, a w 602 r. armia bizantyska
przekroczya Dunaj i przeniosa dziaania do siedzib Sklawinw. Gdy jednak wojowniczy
cesarz rozkaza onierzom spdzi ca zim w barbarzyskiej Dacji, wojsko podnioso
bunt, wyruszyo na Konstantynopol i osadzio na tronie cesarskim swego przywdc,
setnika (centuriona) Fokasa (602610). Wkrtce potem Persowie wznowili wojn, ktra
na dugo, do 630 r., zaja wszystkie niemal siy Bizancjum. U schyku panowania
Fokasa wybucha wojna domowa, ktra omielia Awarw i Sowian do ponownego
zaatakowania Bizancjum. W latach 609615 Sowianie zasiedlili niemal cay Pwysep
Bakaski. Okoo 614 r. zajli pod przewodem Awarw prawie ca Dalmacj i zdobyli
podstpnie jej stolic, 40-tysiczn Salon. Cz jej mieszkacw schronia si do
pobliskiego opustoszaego paacu cesarza Dioklecjana, zakadajc w jego murach nowe
miasto redniowieczny Aspalaton (Split). Inni zbiegowie ze zdobywanych przez
Awarw i Sowian miast zaoyli miasto Raguz (Dubrownik). Przetrway najazdy miasta
pooone na wyspach dalmatyskich, a na wybrzeu Zadar, Trogir, Acruvium (Kotor) i
Epidamnos. Wedug Izydora z Sewilli w pocztkach 615 r. Sowianie zdobyli Grecj, a
take oblegali bezskutecznie Tessalonik.
26
Okoo 625 r. dotarli a do poudniowego kraca Peloponezu i na swych odziach
dronych w jednym pniu drzewa zaatakowali wyspy Morza Egejskiego cznie z Kret.
Opary si najazdom jedynie nieliczne miasta nadbrzene bronione przez bizantysk
flot. Chronia si do nich w popochu miejscowa ludno romaska w Dalmacji, a
grecka w Macedonii Egejskiej, unoszc ze sob relikwie lokalnych witych i
mczennikw. Cz ludnoci zostaa podbita i asymilowana przez zdobywcw
sowiaskich. Inna cz opucia yzne doliny zajte przez Sowian i schronia si w
grach. Postpia tak przede wszystkim ludno ziem pooonych z dala od wybrzey,

przewanie grzystych, zajmujcych wntrze Pwyspu Bakaskiego. Dawna ludno

rolnicza lub miejska zaja si w nowych warunkach prymitywnym pasterstwem,
zachowujc jednak swj jzyk romaski. Ludno posugujc si dialektami
romaskimi nazywali Sowianie Wachami". Z biegiem czasu termin ten utraci swoje
znaczenie etniczne i sta si w jzykach poudniowosowiaskich synonimem zawodu
pasterza, a zarazem okrela ludno cieszc si uprzywilejowanym w stosunku do
chopstwa, yjcego w penym poddastwie, statusem prawnym przysugujcym tylko
pasterzom Wachom. Zachowali oni swobod ruchw, gdy zmieniali zalenie od
pory roku miejsce pobytu w poszukiwaniu dogodnych pastwisk..
Oprcz romaskich Wachw w grach przetrway najazdy sowiaskie take
niezromanizowane szcztki Ilirw i Trakw. W redniowieczu wystpoway one
najliczniej w grach albaskich i std pisarze bizantyscy nadali im miano Albanw
(Albaczykw). Pasterskie plemiona Wachw i Albaczykw weszy w zaleno od
Sowian i skaday daniny sowiaskiej starszynie plemiennej.
POWSTANIE SOWIAN PRZECIWKO AWAROM I WDRWKA SERBW I
CHORWATW
Ostatnim aktem wspdziaania awarsko-sowiaskiego stao si oblenie
Konstantynopola w 626 r. Od strony azjatyckiej zagraali w tym samym czasie stolicy
Bizancjum Persowie. Miasta bronia gwnie potna flota grecka. Zniszczya ona
flotyll maych dek sowiaskich atakujc miasto od strony morza. Po tej klsce w
sierpniu 626 r. Sowianie masowo opuszczali obz awarski. Wyniky std konflikt,
awarsko-sowiaski przerodzi si w otwarty bunt. Kagan Bajan przerwa oblenie
Konstantynopola, lecz bunt szerzy si dalej take w samym pastwie awarskim na
pnoc od Dunaju. Dyplomacja bizantyska czynnie wspieraa antyawarskie wystpienia
Sowian, ktre przerodziy si w wielkie oglnosowiaskie powstanie. Na jego czele
stan wadca plemion sowiaskich z ich wyboru, kupiec frankijski imieniem Samo, z
pochodzenia Gal, dobry organizator i wdz nowo powstajcego potnego zwizku
politycznego plemion sowiaskich, zwanego od jego imienia pastwem Samona".
Samo kierowa swym pastwem przez 35 lat, od okoo 626 do 661 r. Orodek pastwa
znajdowa si prawdopodobnie w poudniowych Czechach i pnocnej Panonii w ziemi
27
Dulebw (Dudlebw), ktrych pniejsza legenda starosowiaska splota
nierozerwalnie z dziejami Awarw.
Do zwizku politycznego kierowanego przez Samona weszli obok plemion czeskich,
morawskich i panoskich take Sowianie alpejscy pod wodz ksicia Waluka (zob.
niej).
Do walki z Awarami wyruszyy rwnie jako sprzymierzecy Samona ludy Serbw i
Chorwatw. Serbowie zamieszkiwali dotd tzw. Bia, czyli Pnocn Serbi, pooon
w pnocnych Czechach i poudniowej Polsce, prawdopodobnie w obrbie lska.
Prowadzili std ekspansj rwnie na obszar pniejszych uyc i Mini, dajc
pocztek ludowi Serbw uyckich. Chorwaci zamieszkiwali Bia Chorwacj
lokalizowan w Maopolsce i w pnocno-wschodnich Czechach. Ludy Serbw i
Chorwatw w toku wielkiego powstania antywarskiego przesiedliy si do zachodniej
czci Pwyspu Bakaskiego, dopomagajc miejscowym, wczeniej tam osiadym
Sowianom do zrzucenia jarzma awarskiego.

Po mierci Samona, okoo 661 r., rozpad si utworzony przez niego zwizek plemion
sowiaskich. Pastwo awarskie nie odzyskao jednak dugo swej poprzedniej potgi.
Wedug bizantyskiego kronikarza Teofanesa Wyznawcy w 678 r. Awarowie i inni
archonci, a mianowicie krlowie, wodzowie, zarzdcy i moni narodu osiadego na
zachd od nich", poprosili cesarza Bizancjum o pokj, uznajc go za swego
zwierzchniego wadc. Nard ten tworzyli Sowianie alpejscy, panoscy i chorwaccy.
W VIII w. wskutek napywu nowych ludw koczowniczych do Panonii pastwo
awarskie odzyskao czciowo dawn potg i wznowio ekspansj, tym razem na
ziemie Sowian alpejskich. Kres istnieniu pastwowoci awarskiej pooy dopiero Karol
Wielki (768 814), ktry w latach 796803 podbi Awrw i na ich ziemiach zaoy
kilka granicznych marchii, to jest okrgw administracyjnych, na ktrych czele stali
margrabiowie namiestnicy cesarscy wyposaeni w szerokie penomocnictwa w celu
obrony granic cesarstwa. Resztki ludu Awarw przetrway najduej na terytorium
chorwackim zwanym Gacko (obecnie Lika). Pami o nich jako o potnym ludzie
przetrwaa wrd Sowian, a ich starosowiaska nazwa Obrzini" daa pocztek
sowiaskiemu wyrazowi olbrzym". Przekazali rwnie Awarzy Sowianom
Poudniowym niektre terminy z zakresu poj zwizanych z organizacj pastwow
tytu bana oznaczajcy namiestnika wielkiego terytorium, przewanie pogranicznego, i
zapewne take sowa upa" i upan".
LUDY i PLEMIONA OSIADE W ZACHODNIEJ CZCI PWYSPU
BAKASKIEGO
W wyniku wdrwki ludw sowiaskich trwajcej do VII w. na Pwyspie Bakaskim
powstay cakowicie odmienne od poprzednich stosunki etniczne i polityczne. Na caych
Bakanach powstay niewielkie sowiaskie terytoria plemienne tworzce samodzielne
organizacje polityczne,
28
tzw. niezbyt cile pastewka plemienne, czce si w wiksze grupy etniczne,
zwane czasem ludami", lub zwizki wielu plemion. Czasem kilka maych plemion
czyo si na stae w jedno wielkie plemi.
Pnoc wspczesnej Jugosawii i powan cz Austrii ziemie nazywane
soweskimi zasiedliy plemiona soweskie, okrelane umownie wsplnym mianem
Sowian alpejskich. Bardziej na poudniu, w Dalmacji Grnej, na zapleczu miast
bizantyskich, midzy lini wybrzea a pasmem Gr Dynarskich, od rzeki Celiny na
poudniu po pasmo grskie Gvozdu (Kapeli) na pnocy, osiedlili si Chorwaci
dalmatyscy. Terytorium to nazywamy Nadmorsk lub Dalmatysk Chorwacj w
odrnieniu od redniowiecznej Dalmacji obejmujcej jedynie wyspy i nieliczne miasta
dalmatyskie nie podbite przez Sowian, nalece do Bizancjum.
Od tej waciwej Chorwacji Nadmorskiej odrniano terytorium krasowe pooone
midzy grami Velebit, Gvozd i rzeczk Ras, zwane niegdy Liburni, podzielone na
trzy niewielkie terytoria plemienne, pniejsze upanie, Krbava, Lika i Gacka.
Ziemie midzy Gvozdem i Draw nazywano jako graniczne terytorium sowiaskie
Sawoni. Zamieszkujce ten obszar plemiona sowiaskie weszy do zwizku plemion
utworzonego przez Chorwatw dalmatyskich i wobec tego rozcigano na nie miano
Chorwaci. Dla odrnienia tego obszaru od waciwej. Nadmorskiej Chorwacji
nazywamy ziemie te umownie Panosk lub Posawsk Chorwacj.

Serbowie osiedlili si w VII w. midzy Grami Dynarskimi, Szar Panin i Skopijsk

Czarn Gr a Saw i Dunajem na pnocy, na terytorium nazywanym Zagorje, w
odrnieniu od strefy nadbrzenej Primorja obejmujcej Dalmacj Grn (zob. rozdz.
V).
W Primorju w Dalmacji Grnej osiedlio si kilka plemion sowiaskich, ktre weszy
pniej w skad wielkiego serbskiego zwizku plemiennego utworzonego przez Serbw
waciwych (zagorskich). Byli to od pnocy Neretlanie (Narentanie) osiedleni na
obszarze midzy rzekami Cetin i Neretw. W drugiej poowie VIII w., korzystajc z
upadku wpyww bizantyskich w strefie nadadriatyckiej, opanowali Neretlanie trzy
wyspy, dotychczas bizantyskie: Bra, Hvar i Korul, i zajli si odtd korsarstwem
morskim.
Ziemie w dolinie Neretwy i pwysep Peljeac na pnoc od Dubrownika z pooonym
na nim gwnym grodem plemiennym Stonem zajmowali Zahumlanie (Zachlumianie).
Ich nazwa plemienna ma charakter topograficzny, gdy oznacza ludno mieszkajc
za Hlumem-Humem, czyli za chemem-gr. Tak nazywali ich Serbowie z Zagorja,
twrcy zwizku plemiennego, do ktrego weszli rwnie Zahumlanie.
Na poudnie od Zahumla, zwanego pniej Humem, a od XV w. Hercegowin,
rozcigay si ziemie Trebinian (Trawunian), pooone na zapleczu bizantyskiego
Dubrownika. Do terytorium Trebinian przylega niewielki obszar zamieszkany przez
drobne plemi Konawlan (Kanalitw).
Najdalej na poudnie wysunitym plemieniem serbskim byli Duklanie
30
osiedleni od VI w. w antycznej Dioklei, zwanej nastpnie od XI w. Zet, a od XV w.
Czarnogr. Przynaleno Duklan w VII IX w. do zwizku serbskiego jest niepewna,
gdy Pop Duklanin nazywa ich terytorium Chorwacj Czerwon (Poudniow). Z
czasem weszli jednak w obrb pastwa serbskiego, najpniej w X w., gdy wadz w
Dukli obja trebiska dynastia Beliciw uznajca zwierzchnictwo serbskie (zob. rozdz.
V).
Na poudnie od ziem serbskich rozcigay si ziemie macedoskie i albaskie,
zasiedlone przez liczne plemiona sowiaskie. Terytoria pooone w Macedonii
Wardarskiej, cznie z wybrzeami Jeziora Ochrydzkiego i Prespaskiego, zajli Brsjacy
(Berzitowie). Nad Stry-monem, zwanym przez Sowian Strum, yli Strumianie
(Strymocy), u nasady pwyspu Chalkidyka u podna witej gry Atos yli Rinhini,
zachodni cz Rwniny Tessalonickiej zajy plemiona Draguwitw i Sagudatw,
Welegezyci osiedlili si w Tesalii, a Wajunici w pnocnym Epirze. Ludy te s przodkami
wspczesnych Macedoczykw zamieszkujcych jugosowiask Macedoni
Wardarsk i greck Macedoni Egejsk.
GOSPODARKA, SPOECZESTWO, USTRJ I RELIGIA SOWIAN
Najstarsze opisy i charakterystyki Sowian znajdujemy w dzieach pisarzy
bizantyskich powstaych w VI i VII w., w podrczniku sztuki wojskowej zwanym
Taktikonem Pseudo-Maurycjusza oraz w pracach historycznych Prokopiusza z Cezarei i
Teofilakta Symokatty. Sowianie w wietle ich relacji byli ludem barbarzyskim, yjcym
z hodowli i rolnictwa, posiadajcym wielk ilo wszelkiego byda i plonw zoonych w
stogi, a przede wszystkim prosa i beru [rodzaj prosa T. W.]". Zakadali osady
jednodworcze, tworzce pojedyncze wielkie gospodarstwa rolno-hodowlane
zamieszkane przez jedn wielk rodzin i rozrzucone na duej przestrzeni z dala jedno

od drugiego. Kilka wielkich rodzin spokrewnionych z sob tworzyo wiksz wsplnot,

zwan prawdopodobnie verv, a pniej optin. Verv opieraa si na zwizkach krwi,
jednoczc rodziny wywodzce si od wsplnego przodka, natomiast optina, zwana
czasem take przez Serbw opolem, tworzya wsplnot terytorialn opart bardziej na
wizi ssiedzkiej ni na wizi krwi. Na obszarach lenych Sowianie czsto przenosili
swe osady w promieniu kilku lub nawet kilkunastu kilometrw. Wedug Prokopiusza z
Cezarei mieszkaj w ndznych chatach, rozsiedleni z dala jedni od drugich, a
przewanie kady zmienia kilkakrotnie miejsce zamieszkania". Przyczyn przesiedle
by wypaleniskowy sposb prowadzenia gospodarki rolnej. Pola zwano ugorami" (por.
gorze), gdy uzyskiwano je poprzez palenie lasw. Na uynionej popioem ziemi
midzy nie wykarczowanymi pniami uprawiano przez kilka lat zboe, aby po
wyjaowieniu ziemi przenie si na inny obszar.
Wiek wielkich wdrwek, zapoznanie si z wczesnobizantysk technik roln
przynioso oglnosowiaski przewrt agrarny,
31
datowany na wiek VII, polegajcy na upowszechnieniu si rolnictwa sprzajnego.
Ziemi uprawiano odtd systemem niwowym za pomoc rada zaopatrzonego w
elazne okucie, tzw. radlic, a nastpnie w elazny krj przecinajcy korzenie, co
umoliwiao zebranie obfitszego plonu z pola. Sowianie na nowo zdobytych ziemiach,
na ktrych od dawna kwito rolnictwo, mogli zatem osiedla si gciej, porzucajc
jednoczenie zwyczaj przesiedlania si, ktry nie mg by stosowany na wybrzeu
dalmatyskim.
Sowianie zamiast prosa wysiewali coraz wicej zb ozimych i jarych: pszenic, yto
i owies, hodowali konie, bydo, winie, owce, kozy, kury, gsi i moe kaczki. Zajmowali
si rwnie sadownictwem i ogrodnictwem, uprawiajc groch, bb, soczewic, rzep,
ogrki, marchew, chmiel, mak, len i konopie. Rozwinite byo bartnictwo, rybowstwo,
mylistwo i zbieractwo. Na Bakanach uprawiali winn latorol i hodowali drzewa
owocowe, waciwe strefie rdziemnomorskiej.
W okresie wdrwki na Bakany Sowianie yli w dobie tzw. demokracji wojennej.
Ponad og wolnej ludnoci wybijay si rodziny nalece do najbogatszych rodw
tworzce starszyzn plemienn. Jej czonkom przysugiway tytuy upanw i wadykw.
Do warstwy wyszej naleeli take konni wojownicy trudnicy si zawodowo wojn.
Spord tej arystokracji plemiennej wybierano na oglnych wiecach dowdcw
wojskowych, zwanych kndzami, pniej w jzyku serbskim i chorwackim kneziami,
oraz wojewodami, czelnikami i upanami. Uzyskiwali oni czasem wielkie znaczenie,
potrafili utrzyma na stae w swym rku wadz i przekazywa j czonkom swej rodziny.
Najwysza wadza naleaa jednak do ogu wolnych czonkw plemienia zdolnych do
noszenia broni. Wedug Prokopiusza z Cezarei Sklawinowie i Antowie nie podlegaj
wadzy jednego czowieka, lecz od dawna yj w ludowadztwie i dlatego wszystkie
pomylne i niepomylne sprawy zaatwiane bywaj na oglnym zgromadzeniu".
Zwyciskie najazdy na Pwysep Bakaski zawdziczali Sowianie swej sprawnie
dziaajcej organizacji wojskowej i rozwinitej sztuce wojennej. Walczyli pieszo
uzbrojeni we wcznie, uki, zatrute strzay i tarcze jako jedyn bro ochronn. Znali
jedynie szyk luny, ktry Bizantyczykom, przyzwyczajonym do zwartych oddziaw,
wydawa si bezadny, podzieleni byli jednak na dziesitki i setki. Pord piechoty
odzianej czsto tylko w dugie spodnie wysoko podkasane wyrniaa si grupa lepiej

zbrojnych zawodowych wojownikw, z ktrych przynajmniej cz posugiwaa si w

czasie wypraw, a by moe take w boju, komi. W czasie najazdw Sowianie bardzo
chtnie uciekali si do podstpw i nagych napadw organizowanych w lasach i
trudnych przejciach, a unikali bitew w otwartym polu. Zdobywali twierdze bizantyskie
pocztkowo dziki podstpom, wywabiajc poza mury ich zaogi, szybko jednak, ju w
poowie VI w., nauczyli si zwycia armie bizantyskie w otwartych spotkaniach i
oblega warowne miasto za pomoc wasnych machin oblniczych.
Po zdobyciu jakiego terytorium lub miasta mordowali mczyzn i zagarniali do
niewoli dzieci i kobiety. Ludno zabijali w wymylny
32
sposb na palu lub tukc ich pakami bd palc wraz z dobytkiem, ktrego nie mogli
w caoci zabra do swego kraju. Cenili bardzo i wywozili zdobyt bro, wyroby ze zota
i srebra, tkaniny i pienidze, ktre w okresie zagroenia chowali we wasnym kraju w
ziemi.
Zdobycie yznych dolin bakaskich i wybrzey, na ktrych rolnictwo byo znacznie
wyej postawione ni w praojczynie Sowian, oraz oglny przewrt agrarny VII w.
wywoay proces powstawania klasy feudalnej i budowy pastw
wczesnoredniowiecznych. Na swe nowe osiedla Sowianie adaptowali czsto dawne
miasta bizantyskie.
Dugo jednak, bo co najmniej do XII w., podstawow form ycia spoecznego
Sowian Poudniowych pozosta rd patrymonialny i. wsplnota wiejska, zwana opstin,
mirem lub selem. W okresie wczesnoredniowiecznym obejmowaa ona kilka lub
kilkanacie osad jednodworczych pooonych w dolinie niewielkiej rzeczki, w kotlinie
grskiej lub na polanie lenej. Kilka wsplnot czyo si w wiksze jednostki tego typu
zwane upami, ktrych kilka lub kilkanacie tworzyo plemi (zob. wyej).
Podstawow jednostk ycia spoecznego i gospodarczego bya wielka rodzina
patriarchalna zoona z duej grupy krewnych. Naleay do niej rwnie osoby wolne
obcego pochodzenia. Po osiedleniu si Sowian na Bakanach byli to czsto autochtoni,
a take wzici do niewoli jecy, przewanie kobiety i dzieci, okrelani mianem otroczic
lub otrokw i traktowani jako niewolna czelad domowa.
W miar rozwijania si uprawy sprzajnej i wzrostu plonw wielkie rodziny nalece
do arystokracji plemiennej i posiadajce liczn czelad rozpaday si na mniejsze
rodziny prowadzce nadal w ramach wsplnoty wiejskiej wasne gospodarstwa rolne na
wasnych niwach periodycznie im przydzielanych przez czonkw wsplnoty. Dziki
posiadaniu wadzy w plemieniu, z czym czyo si pobieranie danin majcych
pocztkowo charakter darw, a take niewolnej czeladzi utworzyy one wok swych
grodkw i dworw zalki wielkiej wasnoci ziemskiej wykorzystujcej gwnie prac
niewolna. W dworach monych prowadzono gospodark hodowlan i zajmowano si
mylistwem na szersz skal ni w zwykych osadach wiejskich, gdy monych
otaczaa zazwyczaj konna druyna zbrojna.
Ludno wolna zobowizana zostaa w powstajcych pastewkach do uiszczenia
daniny na rzecz ksicia i upanw, a take utrzymywania ich i druyn w czasie podry
lub pobytu w danym okrgu. Powinno t zwano pniej w Chorwacji zalaznin.
Na okrelone cile grupy ludnoci ksi i upani nakadali zamiast daniny
powinnoci specjalne wykonywane przez ludno specjalizujc si w zajciach
rzemielniczych lub usugach.

W XIV i XV w. spotykamy w dobrach monasterskich w Serbii suebne wsie

rzemielnicze przekazane prawdopodobnie monasterom przez krlw serbskich w XIII
lub XIV w.
W okresie wielkich wdrwek ludw, w VVII w. czcili Sowianie siy przyrody pod
postaciami bogw nieba i atmosfery. Do gwnych bstw Olimpu sowiaskiego naleeli:
Perun, bg gromu i wojny
33
gwne bstwo niebiaskie, oraz Weles (Woos), bg dziaalnoci pokojowej, pracy,
dobytku i ogniska domowego. Kult Peruna w dobie wojen i wdrwek sta si
dominujcy do tego stopnia, e Prokopiusz z Cezarei mg w VI w. stwierdzi, i
Sowianie uwaaj, e jeden tylko bg, twrca byskawicy, jest panem caego wiata, i
skadaj mu w ofierze woy i wszystkie inne zwierzta ofiarne",. Po przybyciu Sowian
na Bakany orodkami kultu Peruna stay si wzgrza, zwaszcza odosobnione. Do dzi
wzgrza w Istrii, na wybrzeu dalmatyskim i w gbi kraju nosz miano Perun. Pod
wpywem kultu chrzecijaskiego nieco pniej identyfikowano Peruna z Eliaszem
prorokiem, ktry wznis si do nieba na ognistym wozie.
Wielk czci otaczali Sowianie soce i gwnego boga solarnego Daboga,
utosamianego z greckim bogiem soca Heliosem. Dabg mia by synem Swaroga,
boga ognia, utosamianego z greckim Hefajstosem.
Bogom swym stawiali posgi drewniane, na Bakanach raczej kamienne, na ktrych
przedstawiano ich jako postacie wielotwarzowe. Wrd Sowian alpejskich cieszy si
czci bg o trzech twarzach Triglav. Wierzyli rwnie Sowianie w moc bstw
rodzinnych, od ktrych zaleay losy ludzkie, oraz w siy przyrpdy duchy rzek, pl i
lasw: wilkoaki, strzygi, wiy, samodziwy i bregalnice. Obok bstw oglno-sowiaskich
istniay rwnie bstwa rodowe i plemienne.
Zwoki zmarych palono od VI do IX w. na stosie, a popioy chowano na
cmentarzyskach w urnach. Groby, zgodnie z wierzeniami w ycie pozagrobowe,
wyposaano w przedmioty, ktrych zmary uywa za ycia. Duchy przodkw otaczano
kultem.
III. SOWIANIE ALPEJSCY
POWSTANIE PASTWA KARANTASKIEGO I PODBJ FRANKIJSKI
DROBNE sowiaskie grupy plemienne osiedlajce si w grskich dolinach Alp
Julijskich i docierajce a do wschodnich kracw rwniny friulskiej, pniejszej Gorycji
i na pwysep Istrii zatrzymaa w dalszej ekspansji ufortyfikowana granica krlestwa
longobardzkiego, tzw. limes Langobardorum, oraz warowne miasta bizantyskiej Istrii,
yjce w ramach pnoantycznego jeszcze miejskiego ustroju municypalnego. W
walkach z Bawarami opanowali Sowianie okoo 628 r. grny bieg Drawy.
Ssiedztwo to wpyno na wczesne wyksztacenie si wrd Sowian alpejskich
ustroju pastwowego. Istniejce ju w poowie VII w. na obszarze Alp Julijskich
ksistwo Waluka, zagroone ekspansj Awarw, weszo w skad wielkiego
sowiaskiego zwizku politycznego na czele z krlem" Samonem (zob. rozdz. II) i
przetrwao jego upadek.
Nastpcami Waluka byli ksita posiadajcy swj orodek wadzy w Krynskim
Gradzie (aciskiej Urbs Carantana). Od tej stolicy pastwa, pooonej w Kotlinie
Celowieckiej (Klagenfurckiej), caa ludno uznajca zwierzchnictwo rezydujcych w

niej ksit otrzymaa miano Karantanw, ktre w jzyku staroruskim i prawdopodobnie

w innych jzykach sowiaskich brzmiao Choruntanie. W jzyku niemieckim krain t
nazywan Karnten, a w polskim Karynti od aciskiej postaci tej nazwy Carinthia.
Do pastwa karantaskiego naleaa w VII IX w. nie tylko pniejsza Karynti
waciwa, lecz rwnie obie Styrie, Dolna i Grna. Poudniow cz etnicznego
obszaru Sowian alpejskich tworzya Kraina (ac. Carniola) z orodkiem politycznym w
grodzie Kranj, pniej w Lublanie. Byo to ju w VIII w. odrbne od Karantanii ksistwo
plemienne rzdzone przez wasnych ksit. Najbliszymi krewnymi Sowian alpejskich
byy plemiona sowiaskie zamieszkujce wybrzea jeziora Balaton w zachodniej
Panonii.
W poowie VIII w. na czele pastwa karantaskiego sta ksi Borut. Wzmoga si
wwczas powtrnie ekspansja Awarw, przeciwko ktrym Borut szuka w 744 lub 745 r.
pomocy u ssiednich Bawarw. Uzyska j za cen przyjcia zwierzchnictwa Frankw,
ktrym Bawarzy podporzdkowali si dwa lata wczeniej, i wysa do Bawarii w
charakterze zakadnikw swego syna Gorazda i bratanka Chotimira. Przyjli oni w
Bawarii chrzest, a do wstpieniu na tron ksicy w Krynskim Gradzie
35
najpierw Gorazd (749 751/752). a nastpnie Chotimir (751/752769) szerzyli w
Karantanii chrzecijastwo. Akcj t, ktr prowadzio gwnie duchowiestwo
bawarskiej metropolii salzburskiej, przeryway dwukrotnie bunty pogaskie (763 765,
769772) za ycia Chotimira i po jego mierci.
Nowy okres ekspansji frankijskiej na ziemie sowiaskie zapocztkowa Karol Wielki.
Podbi on w latach 796803 pastwo awarskie, tworzc na jego gruzach Marchi
Wschodni, pniejsz Austri. Inne graniczne marchie karoliskie coraz cilej
opasyway Karantani i Krain dwa ksistwa rzdzone nadal przez sowiaskich
ksit. Po mierci Karola Wielkiego w dobie panowania jego syna i nastpcy na tronie,
sabego cesarza Ludwika Pobonego (814-840), pograniczni margrafowie, przede
wszystkim Friulu, uzyskawszy wiksz samodzielno wzmogli ekspansj na
pograniczne ziemie dc do podboju zarwno Krainy, jak i Karantanii. W tej sytuacji
nie tylko ssiadujcy z Chorwacj Posawsk Kraincy, lecz take Karantanowie
przyczyli si do powstania Ljudevita posawskiego (zob. rozdz. IV). Po jego krwawym
stumieniu (822) cesarz Ludwik Pobony podporzdkowa Krain i Karantani komesom
(hrabiom) frankijskim. W 828 r. po zakoczeniu wojny z Bugarami powstay trzy
komitaty zalene od margrabiw Marchii Wschodniej: komitat nad Saw, ktry
przeksztaci si pniej w marchi Krain (Carniol), komitat Karantanii i komitat Dolnej
Panonii, ktry Ludwik Niemiec, wnuk Karola Wielkiego, twrca krlestwa
wschodniofrankijskiego (niemieckiego), nada w 847 r. ksiciu Pribinie (847 861).
Osadnictwo sowiaskie rozwijao si w Dolnej Panonii na brzegach Balatonu a do
przybycia do Kotliny Karpackiej koczowniczych Wgrw. W 907 r. Wgrzy rozbili pod
Bratysaw bawarsko-karantask armi i odtd pustoszyli Niemcy i Itali wyruszajc
najczciej na zachd szlakiem wiodcym przez Kotlin Lublask. W obrbie pastwa
niemieckiego pozostaa jedynie Karantania. Dopiero wielkie zwycistwo krla Ottona I
nad Wgrami nad rzek Lech w Bawarii w 955 r. umoliwio wznowienie ekspansji
bawarskiej. W latach siedemdziesitych X w. Niemcy podbili cay obszar zamieszkany
do dzi przez Sowecw, z wyjtkiem wgierskiego Prekomurja.
WIELKA KARANTANIA I JEJ ROZPAD

W 976 r. powstao wydzielone z Bawarii ksistwo (Herzogtum) Wielkiej Karantanii

(Karyntii), do ktrego weszy zreorganizowane, stare i nowo utworzone marchie:
Karyntia nad redni Mur pniejsza Styria Grna, Podrawska z orodkiem w Ptuju
i Sawiska w dorzeczu Sawinji wraz z Doljenskiem, pniejsza Styria Dolna, Kraina,
Friul i Istria. W poowie XI w. do marchii istryjskiej przyczono Merani z Rijek
pooon na terytorium midzy rzek Ras i Kwarnerem. Wadzy ksicia Wielkiej
Karantanii podporzdkowa cesarz nawet marchi Werony w Italii. By to jednak twr
efemeryczny. Cesarz i krlowie niemieccy przekazali najbogatsze posiadoci w nowym
ksistwie nie ksitom Karyntii, ktrych mianowali z rnych rodzin
36
w celu niedopuszczenia do wytworzenia si nowej dynastii ksicej, lecz opactwom i
wieckim feudaom. Zostali oni podobnie jak i margrafowie bezporednio
podporzdkowani krlowi niemieckiemu z pominiciem ksicia. Wielka Karantania
rozpada si ostatecznie w 1035 r. po stumieniu przez krla Konrada buntu jej ksicia
Adalberona. -Stopniowo z dawnych marchii wytworzyy si trzy gwne ziemie
sowiaskie: Kraina, Styria i Karyntia. Do najpotniejszych wadcw terytorialnych
naleeli Eppensteinowie, ksita Karyntii do 1077 r., sprzymierzecy cesarza w walce
z papiestwem, Spanheimowie, ktrzy w 1122 r. odziedziczyli Karyntie. oraz patriarcha
Akwilei. od 1077 r. margraf Krainy, Friulu i Istrii.
SPOECZESTWO I ORGANIZACJA PASTWOWA W SOWIASKIEJ
KARANTANII
Mimo bardzo wczesnej utraty samodzielnego bytu pastwowego zachoway si pod
panowaniem niemieckim a do pnego rednio--wiecza karantaskie zwyczaje prawne
w postaci obrzdu intronizacji nowego ksicia na kamiennym tronie, a take sowiaskie
drobne rycerstwo karantaskie zepchnite przez zdobywcw niemieckich do pooenia
wolnych chopw zwanych kosezami.
Karantaski obrzd intronizacji przypomina analogiczne zwyczaje stosowane w
Czechach w XXI w. w czasie obierania nowego wadcy z dynastii Przemylidw.
Najstarszy opis intronizacji karantaskiej pochodzcy z XI w. zachowa si w przerbce
w pniejszym Zwierciadle szwabskim zwodzie prawa poudniowoniemieckiego.
Opisuje on w istocie najstarsz sowiask jeszcze posta tego obrzdu. W sowiaskiej
Karantanii obir nowego ksicia przeprowadza wic gromadzcy wojownikw,
pniejszych kosezw. Po upadku sowiaskiego ksistwa w 820 r. wykluczeni zostali z
nich przez Bawarw najwpywowsi jego uczestnicy: upani i pozostali moni sowiascy.
Zostali oni bd wytpieni, bd ulegli germanizacji. wic kosezw formalnie
zatwierdza nadal kadego nowego frankijskiego komesa, a od 976 r. niemieckiego
ksicia Karyntii. Skada si z dobrych ludzi" wysyanych przez og kosezw.
Uczestnicy wiecu obierali spord siebie sdziego ziemskiego", po czym potwierdzali
desygnacj kandydata wyznaczonego przez krla niemieckiego. Po dokonanym obiorze
przeprowadzono obrzd intronizacji przy Ksicym Kamieniu" (zachowanym do dzi)
w ssiedztwie kocioa Panny Marii (Gospa Sveta) na Gosposvetskim Polu pod
stoecznym Krynskim Gradem. Uczestniczy w nim cay lud. Ksi ubiera si w strj
koseza skadajcy si z szarych spodni, szarego serdaka z rkawami z czerwonym
pasem, czerwonej torby, szarego kapelusza z rwnie szarym lampasem i wiejskiego
obuwia z czerwonymi sznurowadami. Ten starosowiaski ubir grali alpejskich
przypomina stroje grali karpackich wywodzce si z gr bakaskich. Tak ubranego

ksicia wsadzali kosezowie na konia i trzykrotnie oprowadzali wok Ksicego

Kamienia". Siedzia na nim sdzia ziemski". ktry nastpnie po zadaniu kilku pyta
ksiciu ustpowa mu swego
37
miejsca w zamian za symboliczny wykup w postaci kobyy, byka i monety.
Posadzonego ju na kamiennym tronie ksicia sdzia ziemski proklamowa uroczycie
legalnym ksiciem Karyntii. Nowy ksi Karyntii otrzymywa nastpnie od krla
niemieckiego jako lenno sw now godno, jednak zjawia si przed nim w stroju
koseza wrczajc jako symboliczny dar jelenia.
Od poowy XII w. obrzd intronizacji znacznie si zmieni. Uleg likwidacji wiec
kosezki przeprowadzajcy obir ksicia, gdy nowy ksi otrzymywa odtd ksistwo
w lenno przed aktem intronizacji. Intronizacja przeksztacia si w hod ludnoci
skadany nowemu ksiciu. Przeprowadza j ju nie obieralny sdzia ziemski", lecz
jeden z kosezw. Przywilej ten od schyku XIII w. nalea do rodziny tzw. ksicego
kmiecia", yjcej w Blani Vesi koo Celowca (Klagenfurtu) do 1822 r. i cieszcej si
przywilejami potwierdzonymi jeszcze w 1414 r.
Tak dugie przetrwanie zawdzicza obrzdek separatyzmowi feudaw karynckich i
ich staemu deniu do osabienia wizi z wadz centraln. Dziki intronizacji mogli
odrzuca niewygodnych kandydatw krlewskich na ksicia i domaga si
potwierdzenia przywilejw ziemskich. Gdy w XV w. powstaa reprezentacja stanowa
bronica interesw ksistwa, obrzd ten utraci swe znaczenie. Zlikwidowa go cesarz
Fryderyk III Habsburg w 1443 r., gdy uwaa, e ponia on majestat cesarski. Dokona
tego po dugich pertraktacjach ze stanami Karyntii, ktre zgodziy si na to niechtnie.
W okresie istnienia pastwa sowiaskiego w Karantanii w wyniku zrnicowania si
spoeczestwa i budowy wasnej organizacji pastwowej powstay poza wymienionymi
ju kosezami dwie inne warstwy ludnoci: moni i upani.
Moni karantascy ju w czasach karoliskich, w VIII X w., czyli si wizami
pokrewiestwa z rodzinami nalecymi do najwyszych warstw spoeczestwa
frankijskiego. jak np. z rodzin grafa Witaga. Podstaw znaczenia spoecznego
monych stanowiy po upadku wasnej pastwowoci dziedziczne posiadoci, na
ktrych pracowali niewolni. Przedstawiciel tej grupy Bo (Baaz) nada w 830 r.
klasztorowi we Freisingu sw posiado wraz z niewolnymi.
Przetrwaa rwnie na ziemiach soweskich warstwa upanw, liczna do okresu
kolonizacji niemieckiej w XIII w. Naleeli oni do uprzywilejowanej ludnoci chopskiej
posiadajcej gospodarstwa dwuanowe i zwolnionej od pacenia danin lub opacajcej je
w mniejszym wymiarze, z poowy gospodarstwa, lub wycznie w bydle, a nie w zbou.
upani sowescy wywodzili si ze starszyzny rodowej lub plemiennej kierujcej yciem
wsplnot wiejskich, ktrzy w X XII w. przeksztacili si w funkcjonariuszy wiejskiej
wadzy senioralnej. Najstarsza wzmianka o sowiaskim upanie pochodzi z obszaru
Sowian alpejskich z 777 r. By nim upan Physso (Wysz?).
Kosezi sowescy byli potomkami warstwy wojownikw i druynnikw ksicych. W
XIII w. zajmowali miejsce porednie midzy niemieckimi feudaami i wolnymi
wieniakami. Od tych ostatnich wyrniao ich posiadanie wasnego prawa i
sdownictwa oraz obowizek
38

penienia suby wojskowej na wezwanie ksicia. Nazywano ich sporadycznie nawet

szlacht, a cz z nich rzeczywicie przeksztacia si w penoprawne rycerstwo,
wrd ktrego jeszcze do XII w. wystpoway jednostki noszce imiona sowiaskie.
Przetrwaa take do X XI w. warstwa ..ludzi wolnych", dominujca niegdy w
pastwie karantaskim, ktrej przysugiwao w odrnieniu od Bawarw wasne prawo
sowiaskie. Z chwil jednak przeksztacenia si w zalenych kmieci wolni Sowianie
tracili swe prawo, gdy kmieci obowizywao niemieckie prawo ich wacicieli.
STOSUNKI WEWNTRZNE W MARCHIACH I W KSISTWIE KARYNCKIM OD VIII
DO XIII WIEKU
W IX X w. zachodzi proces dalszego rozwoju narzdzi ornych i techniki uprawy,
ktry doprowadzi do zaniku nie tylko gospodarki wypaleniskowej, lecz take
nieregularnej uprawy niwowej. Stosowano teraz system uprawy trjpolowej, polegajcy
na podziale pola na trzy niwy, z ktrych dwie obsiewano zboem ozimym bd jarym,
podczas gdy trzecia ugorowaa. W drugiej poowie X w. nowy system uprawy obj ju
wszystkie ziemie sowiaskie. W zwizku z tym zarzucono
39
periodyczny podzia ziemi ornej midzy czonkw wsplnoty wiejskiej. Powstay stae
gospodarstwa anowe nazywane gruntem lub hub, wasnoci za wsplnoty
pozostay jedynie ki i lasy. Upowszechnienie systemu trjpolowej uprawy wywoao
wzrost gstoci zaludnienia zwizany z kolonizacj wewntrzn i zewntrzn dolin
zdatnych pod upraw i powstawaniem nowych wsi.
W miar rozwoju wielkiej wasnoci feudalnej, tzw. seniorii, wielko gospodarstw
wiejskich rnicuje si w zalenoci od pooenia jej waciciela. Najmniejsze
gospodarstwa posiadali niewolni: servi, zwani take mancipia, gdy zobowizani byli
gwnie do renty odrobkowej na rzecz waciciela w jego wasnym gospodarstwie, a nie
do opacania renty naturalnej lub pieninej. Panujc form gospodarki bya w
Sowenii do XI w. gospodarka naturalna rolno-hodowlana. Gospodarstwa wiejskie
zwane dimnicami posiaday chat z jednym oknem i otwartym paleniskiem, moni i
rycerstwo yli we dworach, wyjtkowo w murowanych zamkach. Rzemioso nie
wyodrbnio si jeszcze z rolnictwa, natomiast rozwino si kopalnictwo rud srebra i
elaza, a take rudniki, w ktrych wytapiano elazo. Handel zewntrzny by sabo
rozwinity, zajmowaa si nim przede wszystkim ludno napywowa, poza
uprzywilejowanymi Bawarami take ydzi i Arabowie.
Rozwijaa si stale niemiecka kolonizacja posuwajca si z Bawarii i zajmujca
przede wszystkim ziemie zasiedlone ju wczeniej przez Sowian. Lasy karczowali
Bawarzy jedynie w dolinach rzecznych. W wyniku kolonizacji skurczy si znacznie
zasig osadnictwa sowiaskiego najwczeniej w Austrii, w ktrej osiedla sowiaskie
zaniky do schyku XIII w. W Karyntii kolonizacja obja gwnie Kotlin Celowieck i
doliny Krki i Labodnicy, w Styrii Grnej Kotlin Gradack, dolin Muricy, a w Krainie i
Styrii Dolnej Dravsko Pole midzy Ptujem i Mariborem i Sorsko Pole midzy Skofj
Loka i Kranjem. Terytoria pograniczne, lene i grzyste pozostay do XII w. sowiaskie,
a wewntrz poszczeglnych ziem. poza Austri, przewaaa nadal ludno sowiaska,
tak e Karynti jeszcze w XII w. zaliczano do ziem sowiaskich.
Ludno sowiaska zepchnita zostaa do pooenia zalenych kmieci gwnie
poprzez nadania ziemi. Ju Karol Wielki nadajc opactwu w Kremsmunsterze w 791 r.
ziemi postanowi, e ludzie, ktrzy mieszkaj na tej ziemi i pragn j zatrzyma,

zobowizani s do dawania temu domowi boemu daniny, a jeli tego nie chc... niech
j opuszcz". Na opuszczone terytoria sprowadzano niemieckich kolonistw. Ju w
drugiej poowie IX w. ludno pnocnej czci ziem soweskich znajdowaa si w
sytuacji zalenych kmieci lub niewolnych sug (mancipia). Nieco duej ludzie wolni
przetrwali na poudniu i zachodzie, bliej morza, gdzie nawet w senioriach wystpowali
wolni chopi i kolonowie.
Zalena ludno chopska dzielia si na kilka warstw. Najsilniej zwizani z
wacicielem byli niewolni zwani mancipia, nieco wicej praw posiadali pwolni chopi
zwani prazniki. gdy nie obowizywaa ich w przeciwiestwie do niewolnych renta
odrobkowa
40
zwana tlak (por. staropolsk tok"), lecz jedynie renta naturalna. Pozbawieni byli
prawa odejcia, lecz posiadali prawo wasnoci do ziemi, ktr uprawiali.
Kolonizacja poprawia pooenie ludnoci zalenej, gdy kmiecie nowych wsi
zobowizani byli gwnie do renty naturalnej.
Pod wzgldem kocielnym terytorium Sowian alpejskich naleao do 803 r.
czciowo do arcybiskupstwa salzburskiego. czciowo od Drawy na poudnie do
patriarchatu akwilejskiego. Sowian w obrbie arcybiskupstwa salzburskiego
obowizywaa zmniejszona sowiaska dziesicina" opacana w naturze, ktr dopiero
w poowie XI w. zrwnano z dziesicin obowizujc Niemcw. W tym czasie
wprowadzono dziesicin kocieln rwnie w patriarchacie akwilejskim. W okresie
chrystianizacji Sowian alpejskich, trwajcym do pocztkw XI w., duchowiestwo
metropolii salzburskiej posugiwao si w swej pracy misyjnej jzykiem sowiaskim. W
celu utrwalenia za pomoc pisma tekstw religijnych sucych do katechezy Sowian
przystosowali alfabet aciski do jzyka Sowian alpejskich. Dziki temu zachowao si
kilka rkopisw ze sowiaskimi przekadami modlitw, formularzami spowiedzi i tekstami
kaza. Najstarszy tekst sowiaski spisany literami aciskimi, zawierajcy dwa
formularze spowiedzi i kazania o grzechu i pokucie pochodzcy z okoo 1000 r.,
zachowa si w kodeksie (ksidze) stanowicym wwczas wasno bawarskiego
biskupa Freisingu. Std teksty te nazywamy umownie zabytkami fryzyskimi, a w jzyku
soweskim briinskimi.
Po zakoczeniu chrystianizacji duchowiestwo aciskie zaniechao prac nad
przekadami sowiaskimi. W nowo powstajcych okoo 1100 r. klasztorach, w. Pawa
w Labodnicy, w Dobrlej Vesi, a zwaszcza w zaoonym w 1136 r. klasztorze cysterskim
w Stinej, rozwino si pimiennictwo aciskie. Cystersi zasynli ze swych
iluminowanych kodeksw wzorowanych na salzburskich.
Obok pimiennictwa kocielnego powstaway take pieni kocielne, tak zwane
kirielejsona", piewane w jzyku sowiaskim, oraz pieni wieckie sigajce do
tradycji waskiej ludnoci pasterskiej w Alpach lub do pogaskich jeszcze pieni
zwizanych z obrzdowymi witami ludnoci rolniczej.
Wpyw obcy, ale nie zachodnio-, lecz wschodnioeuropejski, italski i nawet orientalny
zaznaczy si w twrczoci typu balladowego. Do tej twrczoci naleaa tragiczna
ballada o piknej Vidi, bolejcej matce, powstaa w VII lub VIII w. w Bizancjum, ktra
poprzez Itali dotara na ziemie sowiaskie.
Nie zachoway si w Sowenii zabytki architektury preromaskiej. Cz ich
zniszczyy najazdy Wgrw w X w. Jedynie w Krynskim Gradzie odkryto resztki

niewielkiego kocioa karoliskiego, w Sliwnicy pod Mariborem rzeby kamienne z

trjwstgow ornamentyk, a w Karyntii, w Hodiach i w kociele w. Jerzego na
Svetich Grach nad Sutl, dwa prymitywne reliefy wyryte w kamieniu.
Nie zachowao si wiele zabytkw okresu romaskiego, chocia rda pisane
wymieniaj okoo 160 obiektw architektury sakralnej i wieckiej. Przykadem jej moe
by monumentalny koci benedyktyski
41
w. Pawa w Labodnicy w Karyntii, filia opactwa niemieckiego Hirsau lub cysterski
klasztor w Stinej. Architektura ta powstaa na zamwienie bawarskich feudaw,
arcybiskupw salzburskich, patriarchw akwilejskich, Vinjegorskich, Spanheimw i
Eppensteinw w wyniku dziaalnoci zakonw benedyktyskiego, cysterskiego i
kartuzw. Zostay wzniesione przez zakonnych budowniczych stosujcych koncepcje
budownictwa waciwe danemu zakonowi lub macierzystemu opactwu. Trjnawowy
bazylikowy koci cysterski w Stinej w Krainie, zachowany w swej pierwotnej postaci,
oraz klasztor wzorowane byy na macierzystym opactwie cysterskim w Morimundzie we
Francji. Typowy przykad stosowania wzorw bawarskich, przede wszystkim
salzburskich, stanowi trjnawowa katedra w Krce z krypt pod apsyd oraz empor i
dwiema wieami w fasadzie zachodniej wzniesiona w latach 1140-1174.
Od architektury karynckiej i kraiskiej wyrnia si kocielna architektura Istrii
nawizujca, podobnie jak w poprzednim okresie, do architektury dalmatyskiej, a take
weneckiej. W Istrii powstaway w XII w. zarwno kocioy na planie rotundy, jak i
bazyliki. Byy to gwnie mae trjnawowe bazyliki; reprezentuje je koci w. Pelagiusza w Novim Gradzie oraz w. Jerzego w Plominie.
IV. PASTWO CHORWACKIE W DOBIE DYNASTII NARODOWYCH
CHORWACJA DALMATYSKA W VII-IX WIEKU
OD OKRESU wielkiej wdrwki ludw antyczna prowincja Dalmacja zacienia si do
kilku miast nadbrzenych: Zadani, Splitu, Trogiru, Dubrownika, kilku miast pniejszego
Primorja zeckiego z Kotorem na czele oraz wysp pooonych wzdu dalmatyskiego
wybrzea, pozostajcych we wadaniu Bizancjum. Mimo niewielkiego zasigu tego
terytorium nadal rozrniano w redniowieczu Dalmacj Inferior (Doln), ktrej zaplecze
zajli Chorwaci, i Dalmacj Superior (Grn), ktr Pop Duklanin wcza do obszaru
zasiedlonego przez plemiona serbskie, nazywanego serbskim Primorjem.
Bizantysk Dalmacj zamieszkiwaa ludno romaska zorganizowana w gminy
miejskie, na ktrych czele sta prior (przeoony, dosownie pierwszy") oraz biskup
danego miasta. Prior wadz sdow i wojskow dzieli z trybunami miejskimi. Zarwno
biskupa, jak i dostojnikw wieckich obierali mieszkacy miasta. Na przeomie VIII i IX
w. na czele Dalmacji stan z ramienia cesarza bizantyskiego strateg dowodzcy flot
stacjonujc w miastach Dalmacji i w ten sposb powsta tem Dalmacji z orodkiem w
Zadarze (okrg administracyjny na czele ze strategiem). W pocztkach IX w. Cesarstwo
Bizantyskie stoczyo cik, lecz zwycisk walk z Frankami o miasta dalmatyskie,
ktre przyzna mu traktat pokojowy zawarty w 812 r. w Akwizgranie. Bezporednia
wadza bizantyska przetrwaa w Dalmacji do lat dwudziestych IX w., cesarz Micha II
bowiem po utracie Krety w 827 r. i zaatakowaniu Sycylii przez Arabw wycofa flot z
miast dalmatyskich. Tem Dalmacji przesta na czas jaki istnie, a miasta i wyspy
bizantyskie pozostawiono przejciowo wasnemu losowi.

Najbliszymi ssiadami Zadaru, Splitu i Trogiru byli Chorwaci, zajmujcy yzne

terytorium pooone midzy lini wybrzea adriatyckiego i pasmem Gr Dynarskich.
Obszar ten, tworzcy waciw cilejsz Chorwacj, bdziemy zwa umownie
Chorwacj Nadmorsk lub Dalmatysk dla odrnienia od nowoytnej Chorwacji, ktra
obja zachodni cz dawnej redniowiecznej Sawonii z orodkiem w Zagrzebiu.
W Chorwacji Nadmorskiej powsta na przeomie VIII i IX w. silny organizm pastwowy
z orodkiem prawdopodobnie w Ninie, miecie pooonym w niewielkiej odlegoci od
bizantyskiego Zadaru. Nin by bowiem w IX w. siedzib biskupa stojcego na czele
diecezji obejmujcej cae ksistwo chorwackie.
43
Mimo bliskoci Zadaru Chorwaci uznawali zwierzchnictwo Frankw, chrzest przyjli
na przeomie VIII i IX w. z podlegego im patriarchatu Akwilei. Pierwszym historycznym
wadc Chorwatw by Borna, wierny lennik cesarza Karola Wielkiego.
Wadza jego obejmowaa poza waciw Chorwacj Nadmorsk take
wzmiankowane ju wyej terytorium krasowe, antyczn Liburnie, ktr od Chorwacji
oddzielao pasmo grskie Velebit, od Sawonii gry Gvozd, zwane od XII w. Kapel, a
od sowiaskiej Istrii rzeczka Rasa. Na obszarze tym powstay trzy sowiaskie upanie:
Krbava, Lika i Gacka.
Obszar ten zamieszkiwao sowiaskie plemi Gaczan oraz szcztki ludnoci
awarskiej ocalae po rozgromieniu przez Karola Wielkiego pastwa awarskiego. Std
te namiestnik ksicia Chorwatw zarzdzajcy tym terytorium nosi ju w X w. tytu
bana zapoyczony od Awarw. Podlege mu ziemie nazywamy umownie bask
Chorwacj.
Na zachd od baskiej Chorwacji midzy Gvozdem i Draw w dorzeczu Sawy
rozcigao si sowiaskie terytorium graniczce poprzez Draw z ludami
obcojzycznymi, w VIII w. z Awarami, od schyku IX w. z Wgrami, i std zwane
podobnie jak na obszarze Alp Julijskich ziemi Sowian nieco pniej Sawoni.
Pisalimy ju, e powstae na tym obszarze ksistwo sowiaskie nazywamy umownie
Chorwacj Posawsk lub Panosk od rzeki Sawy i antycznej Panonii Inferior.
POWSTANIE LJUDEYITA
Wadc Chorwacji Posawskiej by w pocztkach IX w. ksi Ljudevit, rezydujcy w
grodzie Sisak u ujcia Kupy do Sawy i uznajcy zwierzchnictwo frankijskie. Po mierci
cesarza Karola Wielkiego namiestnicy obszarw pogranicznych margrafowie,
wzmogli sw kontrol nad ssiadujcymi ksistwami sowiaskimi dc do
stopniowego ich podboju. Na czele powstania sowiaskiego przeciwko Frankom stan
wwczas ksi Ljudevit wspomagany przez Karantanw, zwaszcza mieszkacw
ssiedniej Krainy, Sowian z Dolnej Panonii i nawet dalekich Timoczan znad Timoku.
Sojusznikiem Frankw by ich lennik Borna chorwacki. W 819 r. wyprawili si przeciwko
Ljudevitowi dwaj kolejni margrabiowie marchii Friulu pooonej w pnocno--wschodniej
Italii, Kadaloh i Balderych. W trzecim roku walk wspomagani przez Borne Frankowie
pokonali Ljudevita, ktry zbieg do Serbw. W rok pniej (823) zosta podstpnie
zamordowany w Chorwacji Dalmatyskiej, zapewne na rozkaz Frankw, gdy prbowa
za porednictwem ksicia Wadysawa, bratanka i nastpcy Borny, zawrze ugod z
Frankami i powrci do swego ksistwa. Frankowie tumic powstanie obchodzili si
okrutnie ze Sowianami.

Po zdawieniu oporu Frankowie zajli ca Sawoni a do Pruskiej Gry, ktra

zawdzicza im sw nazw (od starosowiaskiego Frg Frug), a na pnocy usunli
ostatnich rodzimych ksit soweskiej Krainy.
45
Po tej klsce organizacja pastwowa w Sawonii ju si nigdy nie odrodzia. O
terytorium to toczyli nastpnie Frankowie wojn z Bugarami, w ktrej wyniku obszar
zosta podzielony na cz wschodni, wcielon do Bugarii, i zachodni, ktr do
schyku IX w. zarzdzali z ramienia Frankw wschodnich (Niemcw) sowiascy
ksita.
RYWALIZACJA BIZANCJUM, FRANKW I PAPIESTWA O WPYWY W
CHORWACJI
Rywalizacja polityczna o wpywy na Bakanach czya si z przyciganiem
Poudniowych Sowian bd w stref wpyww wiata aciskiego, zachodniego, bd w
obrb kultury bizantyskiej. Granica tych dwch stref biega we wczesnym
redniowieczu dosownie przez sam rodek Dalmacji, pozostawiajc w strefie aciskiej,
a politycznie frankijskiej Chorwacj Nadmorsk, podczas gdy miasta i wyspy mimo swej
romaskiej kultury naleay do krgu wiata bizantyskiego. Ostra rywalizacja obu
czynnikw kulturowych i politycznych bya w tych warunkach nieunikniona. Pocztkowo
Chorwacja ulega przewadze germaskiej, a po osabniciu cesarstwa frankijskiego w
drugiej poowie IX w. wadcy jej uznawali przewanie autorytet papieski. Wielkim atutem
Bizancjum w walce o wpywy w ksistwie chorwackim by niezwykle tolerancyjny
stosunek do pimiennictwa sowiaskiego i mono uywania przez sowiaskie
duchowiestwo wasnego jzyka w liturgii w cerkwiach i monasterach, zakadanych
przez ludno sowiask osiedlajc si licznie w IX i XI w. w miastach i na wyspach
bizantyskiej Dalmacji.
Po wyganiciu dynastii Borny orodek ksistwa chorwackiego przesun si z okolic
Zadaru bardziej na poudnie w okolice Splitu. Tron obja nowa dynastia, zwana od
pierwszego dobrze nam znanego jej przedstawiciela na tronie chorwackim Trpimira
narodow dynasti Trpimirowiczw.
Trpimir panowa od okoo 845 r. przez lat prawie dwadziecia. Stolic jego by grd
Klis pooony pod Splitem. Pozostajc lennikiem cesarza frankijskiego Lotara, Trpimir
dy do opanowania miast bizantyskiej Dalmacji i w tym celu najecha okoo 846 r.
nard grecki", na ktrego czele sta ich patrycjusz" - bizantyski strateg. Mimo
odniesionego zwycistwa Trpimir nie opanowa adnego z miast dalmatyskich, gdy
Bizantyczycy odbudowali ju swe wadztwo, tworzc na nowo wojenny tem morski w
Dalmacji. Cesarz Konstantyn VII Porfirogeneta twierdzi zatem tendencyjnie, e tem w
Dalmacji zorganizowa dopiero jego dziad Bazyli I Macedoczyk w celu jej obrony przed
najazdami flot arabskich.
W 852 r. Trpimir nada biskupowi Splitu na wasno koci w. Jerzego (Jurja) w
Putalju pod Splitem. Powstaa wwczas obszerna zapiska o tym nadaniu
przechowywana w archiwum katedralnym w Splicie, bdca najstarszym chorwackim
dokumentem. Tre jej zachowa sfaszowany w XII lub XIII w. rzekomy przywilej
Trpimira nadany katedrze splickiej. Wedug tej zapiski ksicia chorwackiego otaczali
46
w 852 r. upani bdcy dostojnikami jego dworu lub namiestnikami okrgw
grodowych zwanych upaniami. Ksi i jego upani posiadali dwory i ziemie uprawne,

na ktrych przebywali ich niewolni serwowie". Stanowili oni jednak niewielki odsetek
ogu ludnoci, ktra pozostawaa wolna. Ci wolni didici (dziedzice) gospodarowali we
wsplnotach terytorialnych (optinach) lub wsplnotach wielkorodzinnych (verv) i byli
zobowizani wycznie do danin i suebnoci na rzecz ksicia i jego urzdnikw jako
przedstawicieli wadzy pastwowej.
Po mierci Trpimira trzej jego synowie, Piotr Kreszimir, Zdesaw i Muncimir, utracili
tron i schronili si na terytorium bizantyskim lub w Wenecji. Ksiciem Chorwacji zosta
przedstawiciel wrogiej im rodziny monowadczej Domagoj (okoo 864- 876 lub 877).
Mimo klski w wojnie z Wenecj toczonej w pocztkach swego panowania utrzyma si
Domagoj na tronie dziki poparciu swego zwierzchnika, panujcego w Italii cesarza
Ludwika II, ktrego posikowa w walce prowadzonej o miasto Bari z Arabami. Po jego
mierci (875) Domagoj uwolni si od zalenoci od Frankw, co wykorzysta cesarz
Bazyli I Macedoczyk, aby osadzi po jego mierci w 878 r. na tronie chorwackim
swego stronnika Zdesawa Trpimirowicza. Bazyli I Macedoczyk wielk wag przykada
do spraw Dalmacji. W 867 r. wysa flot na odsiecz obleganego przez Arabw
Dubrownika i dziki tej akcji zdoa narzuci swe zwierzchnictwo plemionom serbskim
osiadym w poudniowej Dalmacji. Jedynie zajmujcy si korsarstwem Neretlanie, stali
przeciwnicy Wenecji, a najblisi ssiedzi Domagoja chorwackiego, pozostali niezaleni.
Dla pozyskania ksit sowiaskich cesarz Bazyli I przekaza im danin, ktr miasta
dalmatyskie paciy dotd strategom bizantyskiej Dalmacji. Wynosia ona 10 funtw
zota rocznie i nazwana zostaa danin pokoju", stanowia bowiem cen pacon przez
miasta za utrzymanie dobrossiedzkich stosunkw ze Sowianami. Znaczn cz tej
daniny pokoju" otrzymywa ksi Chorwacji.
Panowanie stronnika Bizancjum, ksicia Zdesawa, byo efemeryczne, gdy ju w
roku nastpnym (879) zgin z rk spiskowcw, a tron obj stronnik papieski, ksi
Branimir (879 okoo 891). Chorwacja znw znalaza si w strefie wpyww wiata
aciskiego. Wpyw ten okaza si dominujcy take w okresie panowania Muncimira
Trpimirowicza (okoo 892 okoo 910) i jego nastpcy, zapewne syna, Tomisawa
(okoo 910 okoo 930).
ZJEDNOCZENIE CHORWACJI I POWSTANIE KRLESTWA
Ksi Tomisaw panowa w Chorwacji Nadmorskiej ju w 914 r. Wedug tradycji
przekazanej przez Popa Duklanina w pocztkach swego panowania toczy zwyciskie
walki z wadc Wgrw, prawdopodobnie Arpadem, nazwanym w kronice Attyl, w
ktrych toku przyczy do swego pastwa po raz pierwszy Sawoni. W walkach tych
wspierali go Niemcy i Bizantyczycy. Jako sojusznik Bizancjum toczy wojn z carem
bugarskim Symeonem I, ktry w 924 r. wysa na podbj Chorwacji sw armi pod
wodz Alogobatura. Tomisaw pokona j
47
jednak w otwartej walce, a nastpnie zawar za porednictwem legatw papieskich z
Bugarami korzystny dla siebie ukad pokojowy.
W sprawach wewntrznych duo uwagi powica ksi Tomisaw Kocioowi
chorwackiemu. Na jego prob, przy wspudziale Michaa, syna Wyszewica, ksicia
zahumskiego, zwoa dwukrotnie (w 925 i 927/928 r.) do Splitu synody kocielne.
Pierwszy synod potpi nauk Metodego", to jest pimiennictwo i liturgi odprawian w
jzyku sowiaskim, szerzc si w bizantyskim temie Dalmacji. Uchwalone wwczas
postanowienia o ograniczaniu jzyka sowiaskiego byy jednak poowiczne, gdy synod

zezwoli na wywicanie zwolennikw sowiaskiego jzyka liturgicznego na kapanw

wwczas, gdy dawa si odczu brak kleru aciskiego. Gdy kleru tego nie brakowao,
mogli zosta jedynie mnichami i przebywa w klasztorach benedyktyskich zakadanych
wwczas w Chorwacji. Wiksze znaczenie miaa uchwaa przyznajca biskupowi Splitu
prawa metropolitalne. Drugi synod splicki posun si jeszcze dalej, gdy przeprowadzi
likwidacj biskupstwa chorwackiego z siedzib w Ninie i wczy jego obszar do starych
miejskich diecezji pooonych w Dalmacji bizantyskiej. Likwidacja odrbnej diecezji
chorwackiej zalenej od patriarchy akwilejskiego uatwia przenikanie duchowiestwa
sowiaskiego z wysp i miast bizantyskiej Dalmacji w gb pastwa chorwackiego.
Odtd Chorwacja z kraju, w ktrym dominowa koci aciski, przeksztacia si w kraj,
w ktrym wspyy i walczyy o wpywy dwa krgi kulturowe: aciski i sowiaski,
zwizane ze wiatem kultury greckiej i z niej czerpicy soki "ywotne. W Chorwacji,
podobnie jak wczeniej na wyspach, zaczy powstawa i rozwija si przede
wszystkim benedyktyskie klasztory zajmujce si szerzeniem pimiennictwa
gagolickiego.
Tomisaw by wadc potnym i samodzielnym, co znalazo wyraz w tytule
krlewskim rex" nadawanym mu przez kancelari papiesk. Zmar okoo 930 r. Tron po
nim obj Kreszimir l, prawdopodobnie jego syn.
W okresie panowania nastpcy Kreszimira l, ksicia Mirosawa (okoo 945-949),
wybuch w Chorwacji bunt, na ktrego czele stan najbardziej wpywowy monowadca
chorwacki, mocny ban" Pribina. Ksi Mirosaw zgin w walce, a tron obj jego brat
Micha Kreszimir II (949969). Wgrzy podporzdkowali sobie Sawoni. Chorwacja
przestaa by potg militarn gron dla ssiadw, gdy znacznie zmniejszya si
liczebno zarwno jej armii, jak i floty.
Powan rol polityczn zacza gra Chorwacja dopiero w czasie panowania
Stefana (Stjepana) Drislava (969 995), syna i nastpcy Michaa Kreszimira II.
Zawar on sojusz z Bizancjum przeciwko sigajcemu po Dalmacj carowi Samuelowi.
WOJNY O BIZANTYSK DALMACJ
Po mierci Stefana Drislava tron odziedziczy jego syn Swetosaw, zwany Suronj,
podobnie jak i ojciec sprzymierzeniec Bizancjum.
48
Przeciwko jego panowaniu wzniecili powstanie dwaj modsi synowie Stefana
Drislava, Kreszimir III i Gojisaw, popierani przez cara Samuela, ktry okoo 999 r.
najecha Dalmacj, docierajc do Zadaru. W czasie tych walk doa Wenecji Piotr II
Orseolo opanowa bizantyski Zadar. Po zrzuceniu z tronu Swetosawa przez
Kreszimira III doa odmwi skadania zwyczajowej daniny pokoju" z Zadaru nowemu
krlowi. Wygnany z kraju Swetosaw schroni si w Trogirze, wyczekujc na weneck
pomoc. Doa Piotr II Orseolo przygotowa starannie wielk wypraw morsk. Do
Dalmacji wyruszy w 999 r., przyj przysig wiernoci od mieszkacw chorwackiego
Biogradu, po czym uda si do Trogiru, w ktrym przebywa Swetosaw. Ten przekaza
doy jako zakadnika swego syna Stefana, ktry polubi nastpnie crk doy, Hicel.
Ksi Stefan Svetoslavovi spowinowaci si dziki temu ze Stefanem Wgierskim i
przy pomocy Wgrw obj prawdopodobnie w 1027 r. ksistwo Sawonii, tworzc w
nim sekundogenitur chorwackiej dynastii Trpimirowiczw. Doa Wenecji przyj
przysig wiernoci od wadz Splitu i wyruszy nastpnie przeciwko korsarskiemu
plemieniu Neretlan (Narentan), zamieszkujcemu wyspy Korul, Bra i Hvar.

Wadza Wenecji nad bizantysk Dalmacj bya krtkotrwaa, gdy najecha na ni w

1018 r. krl chorwacki Kreszimir III. Opanowa on jedynie Split i Trogir, miasta pooone
na wybrzeu, flot chorwack bowiem pokona doa wenecki Otto Orseolo, umacniajc
tym wadz Wenecji nad Zadarem i wyspami Archipelagu Kwarnerskiego. Wkrtce
potem zgin w walce z Bizantyczykami ostatni car rezydujcy w Ochrydzie, Iwan
Wadysaw. Pozbawieni sojusznika dwaj wadcy chorwaccy, Kreszimir III i Gojisaw,
uznali zwierzchnictwo -cesarza Bizancjum Bazylego II Bugarobjcy i zwrcili mu
zdobyt cz Dalmacji w zamian za koron krlewsk dla Kreszimira III i tytuy
patrycjuszw dla obu braci.
Nie porzucili jednak Chorwaci zamiaru opanowania Dalmacji. W 1024 r.,
wykorzystujc wybuch powstania w Wenecji przeciwko Orseolim, najechali na weneck
wwczas cz Dalmacji. Spotkali si jednak z silniejszym od Wenecji przeciwnikiem
flot bizantysk z Italii poudniowej. Jej dowdca, katepan Italii Bazyli Bojoannes,
schwyta nawet krlow chorwack wraz z jej synem i posa dostojnych jecw do
Konstantynopola. Bizancjum odzyskao cae swe dawne terytorium dalmatyskie cznie
z wyspami. Na tym obszarze powstay dwa bizantyskie temy: jeden obejmujcy
Dalmacj Grn z orodkiem w Dubrowniku i drugi w Dalmacji Dolnej, na ktrego czele
stanli priorzy Zadaru, nalecy do lokalnej arystokracji miejskiej, poczwszy od
Grzegorza (Grgura) Dobronji z rodziny Madijewcw, bizantyskiego protospathara
(dosownie: starszego miecznika) i jednoczenie stratega caej Dalmacji (Dolnej).
Dopiero w latach szedziesitych XI w. powsta w Dalmacji nowy okrg administracji
militarnej, na ktrego czele stan Grek Leon, protospathar i katepan caej Dalmacji.
Broni on wybrzey dalmatyskich przed Robertem Guiskardem normandzkim i
Chorwatami.
49
KRYZYS WEWNTRZNY KRLESTWA CHORWACJI
Nastpc Kreszimira III na tronie by jego syn Stefan I (okoo 1030 okoo 1059 r.).
W tym czasie narasta w pastwie kryzys religijny zwizany z walk duchowiestwa
aciskiego ze sowiaskim. Wybuch on z ca ostroci w dobie panowania syna
Stefana I, Piotra Kreszimira IV (okoo 1059-1074).
Kler aciski, zwalczajcy duchowiestwo sowiaskie dominujce w diecezji Krk,
wyzyskiwa do swych celw korzystny klimat panujcy w Kociele rzymskim, w ktrym
w poowie XI w. zwycia zdecydowanie obz zwolennikw gbokiej reformy Kocioa,
dcy take do jego zupenej unifikacji. W 1054 r., w kilka lat po zwycistwie obozu
reformistw z kardynaem Hildebrandem, pniejszym papieem Grzegorzem VII, na
czele, rozpad si ostatecznie Koci na zachodni aciski i wschodni grecki. Metropolia
splicka pozostaa pod jurysdykcj papiesk.
Po przeprowadzeniu reform kocielnych na concilium w Lateranie w 1059 r. papie
Mikoaj II (10581061) wysa legata Majnarda, opata Pomposy, na synod kocielny do
Splitu. Przyj on przeprowadzone reformy, dodajc od siebie postanowienie
zakazujce uywania w liturgii jzyka sowiaskiego i wywicania zwolennikw nauki
Metodego, nazywanych Gotami", na kapanw. Nowy papie Aleksander II (1061
1073) i kardyna Hildebrand okazali si jednak bardziej tolerancyjni wobec liturgii
goszonej w jzyku sowiaskim i znacznie ostrzej wystpowali przeciwko zwyczajowi
noszenia brody przez kapanw dalmatyskich ni przeciwko jzykowi sowiaskiemu.
Papie zatwierdzajc uchway splickie zabroni duchownym zawierania maestw,

nakaza wybieranie arcybiskupa przez episkopat, duchowiestwo nisze i lud Splitu,

potpi noszenie brody, zabroni wywicania duchownych nie znajcych aciny i
wreszcie zakaza zajmowania si sub wieck.
Zwolennicy sowiaskiego jzyka liturgicznego umocnili swe zagroone pozycje
wykorzystujc schizm w Kociele rzymskim. Do Dalmacji przyby kapan Vulf,
prawdopodobnie Lombard z pnocnych Woch, jako wysannik antypapiea Honoriusza
II (1061 1072). Vulf dy do przeprowadzenia w Chorwacji wyboru biskupa ,.z
wasnego ludu i jzyka". Zosta nim Cededa, mianowany w Rzymie przez antypapiea
Honoriusza II biskupem Krku. Dopiero nowy legat papiea Aleksandra II wykl Vulfa i
Ceded, a synod splicki skaza w 1063 r. Vulfa na utrat godnoci kapaskiej,
biczowanie, pitnowanie i prac przymusow. Przeladowania te dotkny ich przede
wszystkim jako zwolennikw antypapiea i nie objy duchowiestwa sowiaskiego.
Niemniej jednak wrogi do niego stosunek wyszego duchowiestwa metropolii splickiej
zaznaczy si wyranie, a uchway synodw utwierdzay w Chorwacji przewag liturgii
odprawianej w jzyku aciskim, a zarazem dominacj kultury aciskiej.
Wobec sporw kocielnych Piotr Kreszimir IV zachowa neutralno. W pocztkach
panowania walczy o tron z bratem Gojisawem, ktry zgin z jego polecenia.
50
Oskarony o t zbrodnie przez Majnarda, wystpujcego jako legat papiea
Aleksandra II, zoy przed nim wraz z dwunastu upanami przysig, e jest niewinny.
W 1035 r. upada Wielka Karantania, osaniajca dawniej krlestwo niemieckie od
poudnia i wschodu. Na jej miejsce powstaa z czasem przez poczenie .trzech marchii:
Krainy, Sawinji i Istrii, tak zwana Wielka Kraina. Jej margraf Ulrich I (10541070)
opanowa okoo 1063 r. pnocne krace Chorwacji od Rasy i Labina a do Senja i wysp
Osor, Cres i Krk, tworzc efemeryczn Marchi Dalmatysk. Jej cz pooon na
ldzie staym zwano Merani (Primorsk Ziemi). Po mierci Ulricha I Marchi
Dalmatysk zdoby ksi Sawonii Zvonimir przy pomocy swego szwagra, ksicia
Gejzy, i krok Wgrw Salomona. Dymitr Zvonimir, prawdopodobnie prawnuk krla
Svetosawa Suronji, sta si odtd po krlu Piotrze Kreszimirze IV najbardziej wpywow
osobistoci w caym pastwie. Otrzyma on godno bana Chorwacji. W
posiadociach Zvonimira, dawnej Marchii Dalmatyskiej, nalecej do diecezji Krku, w
odrnieniu od aciskiej Chorwacji krlewskiej dominowa kler sowiaski i rozwijao si
bujnie pimiennictwo gagolickie.
Zvonimir uzyska za ycia Piotra Kreszimira IV godno bana Chorwacji dziki
znacznemu osabieniu wadzy krlewskiej. Piotr Kre-szimir IV, podobnie jak jego
poprzednicy i nastpcy, rozdawa domen krlewsk monym i rycerstwu dworskiemu.
Nadawa monym take na stae dochody z caych upanii.
Rezydencja krla znajdowaa si w Ninie, w ktrym u schyku panowania wskrzesi
istniejce w nim niegdy biskupstwo chorwackie, natomiast faworyzowanym miastem
by Biograd na Moru (Nadmorski). Klasztorowi benedyktyskiemu w. Iwana w
Biogradzie nada posiado Rogovo i immunitet skarbowy zwalniajcy od daniny.
Cicha, opatka klasztoru w. Marii w Zadarze, przyrodnia siostra krla, otrzymaa
przypuszczalnie od niego, wedug pniejszego falsyfikatu, krlewsk swobod"
(immunitet cakowity) dla swego opactwa.
Piotr Kreszimir IV prowadzi polityk ekspansywn, zwaszcza wobec ssiadw
poudniowych. Przyczy na stae do Chorwacji ziemi Neretlan, zarwno cz

ldow, jak i trzy wyspy: Bra, Hvar i Korul. Neretlanie w X w. naleeli do pastwa
serbskiego, zachowywali jednak rozleg autonomi i posiadali wasnych wadcw
plemiennych, noszcych tytuy sdziw lub ksit, a nawet krlw", jak Slavac,
wadca Marianw (Neretlan), pod koniec XI w. mylnie uwaany za krla Chorwacji. U
schyku panowania Piotr Kreszimir IV wykorzystujc klsk Bizancjum w bitwie z
Turkami Seldukami pod Mantzikertem (1071) i wojn domow w Bizancjum zaj
miasta dalmatyskie, czc wreszcie Dalmacj bizantysk z Chorwacj. Pastwo
chorwackie, rozdarte sprawami wewntrznymi, byo jednak zbyt sabe, aby utrzyma na
stae t zdobycz. Miasta dalmatyskie zwrciy si o pomoc do Normanw italskich.
Jesieni 1074 r. normaski hrabia Amiko najecha Chorwacj i wzi do niewoli jej krla.
51
KRLESTWO CHORWACJI LENNEM PAPIESKIM
Piotr Kreszimir IV utraci tron na rzecz Zvonimira, dotychczasowego bana Chorwacji.
Obj on Chorwacje i cz Dalmacji za cen podporzdkowania si papieowi
Grzegorzowi VII. W zamian za odwoanie z Dalmacji Normanw italskich Zvonimir
zobowiza si do pacenia witopietrza Rzymowi w wysokoci 200 zotych monet
rocznie i uznawania jego zwierzchnictwa. Papie Grzegorz VII przysa mu koron
krlewsk, ktr koronowa si w salonitaskiej (soliskiej) bazylice w. Piotra, oraz
chorgiew jako znak lennej zalenoci. W podobny sposb postpowa papie rwnie
wobec wadcw innych pastw ssiadujcej z Chorwacj Zety oraz Polski, ktrej
ksi Bolesaw Szczodry otrzyma w 1076 r. koron.
Jako wasal papiea zosta Zvonimir sprzymierzecem Roberta Guiskarda w czasie
jego najazdu na Bizancjum i toczy wojn z Wenecj, sojuszniczk cesarza Aleksego I
Komnena. Zmar okoo 1089 r., a tron obj panujcy tylko rok ostatni przedstawiciel
dynastii Trpimirowiczw. Stefan II, bratanek Piotra Kreszimira IV.
PODBJ CHORWACJI PRZEZ WGRW
Po wyganiciu dynastii Trpimirowiczw wdowa po krlu Zwonimirze Helena Lepa
wezwaa do Chorwacji swego brata, krla Wgier Wadysawa I. Dotar on w 1091 r. a
do granicznych gr Gvozd. skd wycofa si na Wgry na wie o najedzie
kumaskim. W Chorwacji pozostawi bratanka Almosza. ktry musia jednak opuci j
po kilku latach. Natomiast Sawoni przyczy Wadysaw I na stae do Wgier i
utworzy w 1094 r. w Zagrzebiu biskupstwo.
Po Dalmacj sign take cesarz Aleksy I Komnen, wysyajc tam hrabiego Gotfryda
z Melfi, syna znanego nam ju Amika. Wenecjanie utrzymali jednak Dalmacj w swych
rkach, a doa Vital Falieri dorzuci nawet do swej tytulatury tytu ksicia Chorwacji.
Chorwaci obrali swym krlem rodaka, Piotra, o ktrym wiemy tylko to, e jego
siedzib by pooony wewntrz kraju Knin. W czasie przemarszu w 1096 r. przez
Chorwacj krzyowcw I wyprawy panowaa w niej niemal zupena anarchia;
W 1097 r. nowy krl Wgier Koloman (1095-1116) wyprawi armi z komesem
Merkurym na czele do Chorwacji. Wgrzy pokonali krla Piotra w bitwie stoczonej w
grach Gvozd. Od kapliczki wystawionej w miejscu, w ktrym zgin krl Piotr, gry te
otrzymay nazw Kapeli. Komes Merkury dotar nastpnie a nad Adriatyk do Biogradu,
gdzie powita udajc si na Wgry Buzil, narzeczon swego krla, a crk
wgierskiego sprzymierzeca, normaskiego ksicia Rogera. Mimo zwycistw Wgrzy
wycofali si z Dalmacji, gdy Chorwaci stawiali dalej opr, a cesarz Aleksy I Komnen

odda miasta dalmatyskie pod opiek doy Vitala Falieri, co umocnio w tym rejonie
wadz Wenecji. Wgrzy zajli si tymczasem interweniowaniem w walki dynastyczne
toczone na Rusi: armia ich poniosa w 1099 r. powan
52
klsk pod Przemylem. Dopiero w 1102 r. krl Koloman zdoby Chorwacj i
koronowa si w Belgradzie jej krlem, po czym przekaza wadz synowi Stefanowi.
Walki nie ustay jednak, Koloman w 1103 r. wyruszy powtrnie do Chorwacji i po
przeszo dwuletnich walkach opanowa w 1105 r. Zadar, przyczajc Dalmacj do
wgierskiej ju wwczas Chorwacji.
GOSPODARKA. SPOECZESTWO I USTRJ
W Istrii i Dalmacji najbardziej rozwinit gospodark posiaday miasta romaskie nie
zdobyte przez Sowian. Przetrwanie okresu najazdw sowiaskich zawdziczay
nadmorskiemu pooeniu, gdy morze umoliwiao im przeycie". Utrzymyway si
gwnie z rybowstwa i handlu morskiego przede wszystkim jako porednik midzy
Bizancjum i Itali a osiedlonymi na ich zapleczu Sowianami. Mimo daleko posunitej
agraryzacji miasta nadbrzene, przykadajce wielk wag do swych podmiejskich
gajw oliwnych, sadw i winnic, kultywoway nadal obok zaj rolniczych take rne
gazie wytwrczoci rzemielniczej, stajc si w przyszoci orodkami, z ktrych
gospodarka towarowa promieniowaa w gb ziem sowiaskich, zajmujcych si we
wczesnym redniowieczu jedynie rolnictwem i hodowl.
Podobnie jak w okresie wielkiej wdrwki ludw w gospodarce dominoway nadal
prymitywne narzdzia uprawy roli pug bez kole-nicy oraz rado. Dawn gospodark
wypaleniskow w coraz wikszym stopniu wypiera sprzajny system uprawy ziemi
podzielonej na rozrzucone niwy. Dominowa system uprawy dwupolowej, polegajcy na
tym, e poow ziemi pozostawiono jako ugr sucy za pastwisko. Nie wiemy
dokadnie, kiedy pojawi si w Chorwacji, pocztkowo w obrbie wielkiej wasnoci
kocielnej, system trjpolowy. Upowszechnienie si uprawy trjpolowej umoliwio
rozwj kolonizacji wewntrznej, gwnie w grzystej czci Chorwacji Dalmatyskiej i
Sawonii.
Po osiedleniu si Sowian w Dalmacji ludno romaska, ktrej nie udao si zbiec do
miast lub w gry, utracia wolno i wesza w skad sowiaskich spoeczestw
czciowo jako rwnouprawnieni ich czonkowie, czciowo jako niewolna czelad.
Papie wykupywa w 641 r. z niewoli u Sowian dalmatyskich chrzecijan. Liczba niewolnych stopniowo rosa na skutek oddawania si w niewol wolnej ludnoci
sowiaskiej wraz z ziemi, na ktrej pracowaa. Proces ten. wystpujcy jeszcze w XII
w., uleg zahamowaniu dopiero w XIII w. wskutek przebiegajcej wwczas kolonizacji i
przechodzenia z renty odrobkowej na naturaln i pienin.
Chopw traccych wolno osobist nazywano serwami i osadzano w dworach
monych lub we wasnych gospodarstwach zwanych sesija. selita. Od serww
pozbawionych prawa do ziemi odrniaa si inna ich warstwa, zachowujca do niej
prawa. Byli to wolni niegdy chopi nadani kocioowi lub monowadcy przez wadz
bd te uzalenieni przez waciciela na zasadzie prawa o 30-letnim przedawnieniu.
T kategori zalenych chopw okrelano rwnie terminem meropsi.
53
Odrniano od nich uprzywilejowane warstwy suebnikw dworskich, gwnie
rzemielnikw, wystpujcych pod nazw sokali. Wczenie, gdy ju w XI XII w.,

zanika w Chorwacji Dalmatyskiej wolna ludno chopska zwana villanami. Nieco

duej przetrwali wolni chopi w Sawonii, gdy zostali zobowizani do suby i
wiadcze na rzecz grodw wgierskich orodkw nowo powstaych w XI XII w.
komitatw. Powana ich cz, zorganizowana we wsplnoty wiejskie (opstiny) i
wielkorodzinne (bratstva), zachowaa wolno, przeksztacajc si w suebne
rycerstwo grodw krlewskich, a nastpnie w drobn szlacht chorwack stylem ycia
przypominajc chopw.
Drug podstawow grup ludnoci wiejskiej, niegdy wolnej, stanowili wolni koloni,
tak zwani libertyni (dosownie wyzwolecy) lub marturinarije. Ta druga nazwa pochodzi
od marturiny, inaczej kunoviny daniny uiszczanej pocztkowo w skrkach kunich lub
lisich, a nastpnie w pienidzu. Wedug trzynastowiecznej tradycji krl Koloman
zamieni t danin na pienin. Koloni-libertyni zachowali prawo do opuszczania ziemi,
ktr dzieryli na podstawie ugody zawartej ze swymi panami, a take do
wydzierawiania ziemi nalecej do innego waciciela.
W XII w. wie chorwacka wkroczya na drog przemian przypominajcych przemiany
zachodzce wspczenie w krajach Europy rodkowej, take w Polsce, w ktrej proces
ten nazwano osadnictwem na prawie polskim i niemieckim. Przemiany polegay na
zastpowaniu przewaajcej dawniej renty odrobkowej wiadczeniami nowego typu w
naturaliach i pienidzu.
W Chorwacji zanik w XII w. renty odrobkowej i kurczenie si wasnych gospodarstw
feudaw czy si z upadkiem znaczenia pracy niewolnych serww. Obie podstawowe
grupy ludnoci: serwowie-meropsi i koloni-libertyni, zlay si w jednolit warstw, a
raczej ksztatujcy si dziki tym procesom stan chopski, przy czym ograniczone
zostay prawa kolonw-libertynw do opuszczania ziemi. Odtd chopi zobowizani byli
do robocizny w wymiarze od 6 do 26 dni w roku, a powinnoci skadali w naturze i w
pienidzu. Osobn grup ludnoci wiejskiej zajmujc si pasterstwem tworzyli w
Chorwacji Wasi, zobowizani w XIV w. do czynszu pieninego na rzecz krla i konnej
suby wojskowej.
Ustrj pastwowy Chorwacji Dalmatyskiej w IX w. znamy dokadnie dziki
zachowaniu zapisek prowadzonych w katedrze splickiej o nadaniach ksicych dla
kocioa splickiego z 852 i 892 r. Na podstawie tych zapisek, zawierajcych nawet
wykazy wiadkw nada, sporzdzono pniej falsyfikaty przywilejw ksicych
rzekomo wydanych dla metropolii splickiej.
Na czele pastwa sta ksi, otoczony ju w 819 r. swymi pretorianami", to jest
druyn. Nosi tytu komesa lub ksicia (dux), a od schyku X w. krok. By najwyszym
wodzem i sdzi, wacicielem caej ziemi i odbiorc danin i powinnoci. Otaczao go w
852 i 892 r. grono monowadcw tytuowanych upanami, dzielcych si na upanw
dworskich i terytorialnych. Do urzdnikw dworskich
54
naleeli: upan dworski (palatyn), komornik, koniuszy, czasznik, szczytnik, skarbnik i
kapelani. Podobny dwr posiadaa ona wadcy.
Ksi rezydowa w pocztkach IX w. prawdopodobnie w Ninie pod Zadarem, a w
poowie IX w. w Klisie i Solinie pod Splitem. Trpimir i jego nastpcy posiadali wielk
domen ziemsk w upanii Klis i w caym pastwie.
Na administracj terytorialn pastwa skadao si w czasach Kon-stantyna VII
Porfirogenety w poowie X w. dziesi upanii z orodkami w Ninie, Sidradze, Bribirze,

Kninie, prawdopodobnie w Klisie (Primorska), Imocie, nad Cetin, [H]lijevnie, Plivie,

Psecie. Trzy upy: Lika, Krbava i Gacko, tworzyy odrbne terytorium pod zarzdem
bana. Nosi on pniej tytu bana Chorwacji i by najwyszym po krlu sdzi.
Zastpowa go w sprawach sdowych tepczi krlewski. W drugiej poowie X i w XI w.
powstaway nowe upanie: Luka, i Karin, a w czasach krla Zvonimira pojawi si
pierwszy upan Krbavy. upani zarzdzali upan i jego pomocnik podup". Dzielia
si na setki na czele z setnikami.
Podstaw dochodw krla byy daniny nakadane na ludno zamieszkujc upanie
chorwackie, dochody z wasnej domeny ziemskiej, tak zwane fiscale tributum", oraz
danina pokoju", pacona krlowi chorwackiemu, jak pamitamy, od czasw cesarza
Bazylego I w zamian za bezpieczestwo i wolno prowadzenia handlu. Z biegiem lat
malao znaczenie dochodw pastwowych, a roso fiscale tributum" wnoszone z
domeny wasnej krla. Natomiast daniny pastwowe malay wskutek rozwoju
immunitetu skarbowego. U schyku XI w. wikszo dbr klasztornych i posiadoci
monowadcw cieszya si wolnoci krlewsk", to jest penym immunitetem
skarbowym, a zapewne take immunitetem sdowym. Krl rozdawa monowadcom,
nawet na wieczno, dochody swe z caych upanii.
Moni chorwaccy, zwani jeszcze w XI w. wadykami, a take vlastel, wywodzili si z
dawnej arystokracji plemiennej, lecz swe pooenie zdobyli dziki udziaowi we wadzy i
pobieraniu dochodw pastwowych z tytuu penienia urzdw dworskich lub
zarzdzania upaniami i setkami. Natomiast og rycerstwa suy na dworze w druynie
ksicej i w terytorialnych orodkach wadzy grodowej oraz w dworach ksicych.
Cz z nich naleaa do rycerstwa suebnego upanw i monych chorwackich.
Strezinj, upana Bribiru, otaczao w Xl w. piciu podlegych mu rycerzy. Rycerze ci,
aby utrzyma swj uprzywilejowany status spoeczny, musieli mie odpowiedniego
konia i ekwipunek i w celu nabycia go sprzedawali nawet wasn ziemi.
Krl Zvonimir, wedug pniejszej tradycji, wydajc crk sw Klaudi za Viniha
Lapanina nada mu jako jej posag upanie Karin. Wuj krla Zvonimira, Strez, mia
prawo pobierania trybutu z upanii Klisu. Ponadto na mocy otrzymywanych
immunitetw moni i koci sprawowali take wadz sdownicz nad ludnoci. W ten
sposb nieraz cae upanie przechodziy pod wadz feudaw duchownych i wieckich.
55
W Chorwacji Dalmatyskiej zdobyli oni u schyku XI w. zasadnicze wolnoci typu
immunitowego, utrzymywali wasne oddziay zbrojne, przeksztacajc swe seniorie w
ppastewka" luno zwizane z wadz centraln. Wadz polityczn sprawowali
poprzez udzia w saborach zgromadzeniach dostojnikw wieckich i duchownych
krlestwa.
Najwiksze wtpliwoci budzi problem organizacji rodowej monowadztwa i
rycerstwa chorwackiego. Szlacht chorwack nazywano plemii, poniewa naleeli do
niej tylko czonkowie rodw szlacheckich plemstv (plemion). Cz rodw
szlacheckich Chorwacji Dalmatyskiej tworzya w XIV w. organizacj zwan plemstvem
dwunastu rodw krlestwa chorwackiego", ktra swe przywileje i prawa wyprowadzaa
od ukadw (zwanych pacta conventa") zawartych rzekomo midzy t organizacj a
krlem Kolomanem w 1102 r. Wedug dziewitnastowiecznych badaczy chorwackich
..dwanacie rodw" stanowio kontynuacj plemion chorwackich przybyych na Bakany
w VII w. W XIV w. bya to organizacja polityczna drobnego rycerstwa chorwackiego.

Cz wchodzcych wwczas do niej rodw wywodzia si prawdopodobnie z rodw

rycerskich dawnej Chorwacji, powstaych jeszcze w XI lub XII w.
KULTURA WCZESNOREDNIOWIECZNEJ CHORWACJI
Najstarsz architektur i sztuk chorwack znamy gwnie z fragmentw
dekoratywnej rzeby kamiennej wykonywanej od VII do XI w. zarwno w miastach na
wybrzeu dalmatyskim i na wyspach dalmatyskich nalecych do Bizancjum, jak i w
pastwie Chorwatw dalmatyskich, a wyjtkowo take w Sawonii. Rzeb
dekoracyjn w kamieniu charakteryzuje ornamentyka pleciona, na ktrej wystpuj
motywy plecionki trjwstgowej w najrozmaitszych kombinacjach i symboliczne
przedstawianie zwierzt. Powstaa ona z przeksztace geometrycznych ornamentyki
pnoantycznej. lecz przenikna najwczeniej do Dalmacji pnocnej i do chorwackiego
Ninu z Wenecji i Akwilei, podwczas siedziby patriarchy, ktremu podlega koci
chorwacki. Znaczenie Akwilei jako orodka wysyajcego budowniczych do ksicia
Ljudevita posawskiego stwierdzaj roczniki frankijskie.
Rzeba ta zadomowia si w Chorwacji do poowy Xl w., kiedy to zostaa stopniowo
wyparta przez rzeb romask, stosowan w budowlach kocielnych przez
architektw benedyktyskich. Zdobiono ni przegrody kocielne, otarze, cyboria,
obramienia drzwi i okien, kapitele i gzymsy. Bardzo czsto umieszczano na niej rwnie
imiona ksit chorwackich, co niezwykle uatwia datowanie faz rozwoju tej rzeby. W
Riinicach pod Klisem znaleziono w kociele fragment przegrody otarza z imieniem
ksicia Trpimira, a w Kninie dwie pyty, rwnie pochodzce z przegrody, z imieniem
wielkiego ksicia" Drislava. Do zachowanych w caoci na miejscu pierwotnego
przeznaczenia naley pyta w baptysterium katedry w Splicie z paskorzeb z drugiej
poowy XI w. przedstawiajc podobizn krla chorwackiego.
Drugim podstawowym rdem sztuki starochorwackiej byy miasta
56
bizantyskiej Dalmacji, w ktrych przetrway dawne zabytki i tradycje monumentalnej
architektury rzymskiej oraz nieliczne ocalae bazyliki chrzecijaskie. Na architektur
bizantysk Dalmacji oddziayway take stale wpywy idce z samego Bizancjum, z
ssiedniej Italii, a take z pastw karoliskich.
Do monumentalnych zabytkw rzymskich naleay ruiny budowli Salony i paac
Dioklecjana w Aspalathos (Splicie), natomiast witynie starochrzecijaskie
reprezentoway wielka bazylika w Poreu w Istrii i grupa bazylik z baptysterium w
Salonie.
Tradycje te byy kontynuowane w okresie wczesnoredniowiecznym. Powstaway
wwczas zarwno niewielkie witynie na planie rotundy koci na wyspie Vis i
koci w. Urszuli w Zadarze, dwunawowe bazyliki krzyowo zasklepione
reprezentowane przez koci w. Piotra w Zadarze i bazyliki trjnawowe, zasklepione i
zamknite trzema apsydami. Do najstarszych bazylik tego typu naley niewielki koci
w. Barbary w Trogirze, zbudowany prawdopodobnie w XI w.
57
Przykad oddziaywania sztuki karoliskiej na architektur miast dalmatyskich
stanowi monumentalna rotunda w Zadarze, niegdy pod wezwaniem w. Anastazji,
pniej w. Donata, wzniesiona na polecenie biskupa Donata po jego powrocie z misji
dyplomatycznej do Karola Wielkiego w Akwizgranie.

Architektura kocielna powstajca poza miastami bizantyskiej Dalmacji czya

cechy architektury dalmatyskiej z silniejszymi wpywami sztuki longobardzkiej i
frankijskiej, idcymi gwnie z patriarchatu akwilejskiego. Do zachowanych najstarszych
zabytkw naley rotunda heksagonalna w Poljud pod Splitem, jednonawowy koci
w. Piotra w Priko pod Omiem, ruiny trjnawowej bazyliki z kopu Panny Marii od
Otoka w Solinie, fundowanej przez Kreszimira II i jego on Helen, oraz ruiny kocioa
o zaoeniu centralnym w Gradime pod Solinem, w ktrym koronowa si
prawdopodobnie w 1076 r. krl Zvonimir. Sztuka longobardzka i karoliska oddziaaa
natomiast na dwa jedenastowieczne kocioy ninskie: w. Krzya, wzorowany
czciowo na architekturze istryjskiej VI w., oraz w. Mikoaja, fundowany przez upana
Godeawa. W XI i XII w. rozwijaa si architektura romaska dziki wznoszeniu
kociow i klasztorw benedyktyskich, gwnie w Ninie, Biogradzie i w Zadarze.
Zabytki malarstwa zachoway si jedynie w postaci miniatur w kodeksach (ksigach).
Najstarszy zachowany kodeks, Ewangeliarz splicki z VIII w., pisany puncja, posiada
jedynie nieliczne rysowane inicjay, bdce prawdopodobnie dzieem miejscowego
skryptorium (warsztatu pisarskiego) splickiego. Wiele piknych miniatur zdobionych w
stylu
58
malarstwa ksikowego, promieniujcego z benedyktyskiego klasztoru na Monte
Cassino we Woszech, znajdujemy w licznych kodeksach pisanych italskim pismem
benewentaskim. Do najpikniejszych naley Ewangeliarz, obecnie Biblioteki
Watykaskiej, napisany w latach 1081 1082 w klasztorze w. Mikoaja na wyspie
Osor. Zawiera rwnie modlitw, w ktrej wspomniany jest nasz krl", to jest krl
Zvonimir. Znacznie mniejsz liczb kodeksw pisano karolin i ozdabiano miniaturami
nalecymi do pnocnowoskiego malarstwa ksikowego X XII w., zwizanego z
tradycjami szkoy karolisko-ottoskiej IX i pocztkw XI w.
Chorwaci zetknli si z pimiennictwem pnoantycznym, aciskim i greckim, dziki
osiedleniu si w najbliszym ssiedztwie miast bizantyskiej Dalmacji. Po przyjciu
chrztu okoo 800 r. oddziayway na nich wpywy pnocnoitalskie, idce z obszaru
patriarchatu akwilejskiego, ktry prowadzi na ich ziemi dziaalno chrystianizacyjn
rywalizujc z duchowiestwem aciskim miast dalmatyskich. Od schyku IX w. w
Dalmacji bizantyskiej, gwnie na Wyspach Kwarnerskich, rozwino si pimiennictwo
gagolickie, kultywowane przez sprowadzonych przez cesarzy bizantyskich do
Dalmacji uczniw arcybiskupa Moraw Metodego. W Dalmacji wytworzy si z pierwotnej
gagolicy uywanej na Morawach specjalny kanciasty dukt liter gagolickich
odrniajcych gagolic dalmatysko-chorwack od okrgej gagolicy wystpujcej w
Macedonii. Najstarszym zabytkiem chorwackiego pimiennictwa gagolickiego jest
kodeks klasztoru Mariaskiego na Atosie, ktry powsta w X lub XI w. w Dalmacji,
zawierajcy cztery Ewangelie. Z XI w. pochodzi kodeks Clozianus, zawierajcy homilie
Ojcw Kocioa, a z XII w. Kartki wiedeskie z fragmentem mszau rzymskiego w
redakcji chorwackiej. Z pimiennictwa gagolickiego, rozwijajcego si bujnie zwaszcza
na wyspach dalmatyskich, zachowao si jedynie kilka kamiennych
59
inskrypcji, przewanie we fragmentach, z ktrych najwiksze znaczenie posiada
Pyta Baszczaska" zawierajca streszczenie przywileju krla Zvonimira dla kocioa
w. ucji w Baszce na wyspie Krk, dokonane w pocztkach XII w.

aciskie pimiennictwo kocielne szerzyy gwnie skryptoria i szkoy katedralne i

benedyktyskie. Do najbardziej czynnych naleao skryptorium katedralne metropolii
splickiej, w ktrym w drugiej poowie VIII w. powsta Ewangeliarz, oraz liczne skryptoria
benedyktyskie ze sawnym zadarskim skryptorium klasztoru w. Krevana. Biblioteka
tego klasztoru otrzymaa w 1042 r. w darze od bana Stefana 18 kodtksw liturgicznych.
Zabytki literatury chorwackiej zachoway si jedynie w pnych odpisach, lecz
znajdujce si w nich utwory w duej czci byy w obiegu w Chorwacji ju w XI w.
Naleaa do nich bogata literatura apokryficzna, zwizana w swej genezie z ruchem
bogomilskim, przepisywana do gagolickich kodeksw. Do apokryfw Starego
Testamentu naley Lekcja o Abrahamie, Opowie o Melchisedechu i Opowie o
piknym Jzefie, a do motyww z Nowego Testamentu nawizuje Ewangelia wedug
Jakuba przedstawiajca dzieje Marii Panny zachowana
60
w gagolickim rkopisie z XIII w., a zapoyczona z literatury bizantyskiej. Natomiast
..Ewangeli wedug Nikodema", opisujc sd nad Jezusem, jego mier,
zmartwychwstanie i zejcie do piekie, przeoono w Dalmacji z jzyka aciskiego. Do
teje kategorii apokryfw pochodzenia aciskiego naley Spr Szatana z Jezusem i
Zanicie Bogurodzicy. Osobn grup apokryfw tworz opowieci nawizujce do
Dziejw apostolskich. W rkopisach gagolickich z XIII w. zachoway si take ywoty
witych, przeoone z greckiego najpniej w XI w. legenda o witym Eustachym,
legendy o 40 mczennikach, o witym Jerzym i witym Agapicie. Skromniej
reprezentowane s opowieci wieckie, gdy we wczesnych rkopisach zachowaa si
jedynie Powie o Akirze Mdrym.
V. ZIEMIE SERBSKIE W IX XII WIEKU
POWSTANIE PASTWA SERBSKIEGO I JEGO CHRYSTIANIZACJA
SERBOWIE osiedlili si na Bakanach na obszernym terytorium oddzielonym na
zachodzie od wybrzey dalmatyskich pasmem Gr Dynarskich, na poudniu od
Macedonii Szar Panina i Skopijsk Czarn Gr, na pnocy dziaem wodnym Vrbasu i
Bosny, a nastpnie Saw i Dunajem, i wreszcie na wschodzie obszarem lenym
pooonym w dolinach Morawy Poudniowej i Wielkiej. Terytorium to otrzymao nazw
Zagorje (Zagrze) w odrnieniu od dalmatyskiej strefy nadbrzenej zwanej Primorje
(Przymorze). Na obszarze Zagorja wyrniano od XI w. Raszk (obecnie Stara Serbia),
Boni pooon w dorzeczu rzeki Bosny i ziemi zwan Soli (okolice Tuzli).
Zamieszkujcy Zagorje Serbowie utworzyli rozlegy zwizek plemienny, do ktrego
weszy rwnie ludy sowiaskie, ktre wczeniej ni Serbowie waciwi, bo ju w VI w.,
osiedliy si w gbi Bakanw i na wybrzeu dalmatyskim.
Do zwizku tego naleay prawdopodobnie ju od VIII lub IX w. dalmatyskie
plemiona Neretlan (Narentanw). Zahumlan i Trebinian (Trawunian), ktre Konstantyn
Porfirogeneta nazywa w poowie X w. plemionami serbskimi. By moe, e w skad
zwizku wchodzili take poudniowi ssiedzi Trebinian Duklanie. Serbami nazwano
te sowiaskie plemiona wskutek rozcignicia na nie nazwy gwnego plemienia
stojcego na czele wsplnego zwizku plemiennego.
W miar przeksztacania si organizmw plemiennych w pastewka
wczesnoredniowieczne dawny serbski zwizek plemienny rozpad si, a jego miejsce
zajy niezalene od siebie ksistwa sowiaskie.

Najpotniejszym i najrozleglejszym z nich byo pastwo serbskie pooone w

Zagorju. Panujca w nim dynastia wywodzia si od legendarnego ksicia, ktry
przyprowadzi Serbw z ich praojczyzny pooonej za Karpatami, zwanej Serbi Bia,
czyli Pomocn. Pierwszym wadc serbskim, ktrego imi znamy, by Wyszesaw,
yjcy w poowie VIII w. Prawnuk Wyszesawa, wnuk Radosawa, a syn Prosigoja,
Wlastimir, panowa nad Serbami zagorskimi w pierwszej poowie IX w.
Najwaniejszymi przeciwnikami politycznymi Wlastimira byli Bugarzy, ktrzy
opanowali dolin Morawy Poudniowej i Wielkiej, a na przeomie lat czterdziestych i
pidziesitych IX w. podbili take ziemie macedoskie. Wlastimir pokona jednak w
toku trwajcej trzy lata wojny chana bugarskiego Presjana-Zwinic (okoo 836- okoo
852)
62
i obroni niezaleno Serbii. Jego sojusznikami w walce z Bugarami byli Chorwaci.
Przeciwstawienie si ekspansji bugarskiej nie przeszkodzio Wlasti-mirowi w
prowadzeniu aktywnej polityki wobec plemiennych pastewek rozwijajcych si w
poudniowej, serbskiej Dalmacji. Na ich czoo wybijao si wwczas pastewko
Trebinian, pooone na zapleczu bizantyskiego Dubrownika. Nad Trebinianami
panowaa dynastia Beliciw w osobie upana Krainy, syna Belaesa, uznajcego wedug
Konstantyna Porfirogenety zwierzchnictwo bizantyskie, prawdopodobnie czysto
nominalne, gdy Kraina trwa w pogastwie. Wlastimir serbski dopomg mu zrzuci
zaleno od Bizancjum i wyda za niego sw crk. Kraina przyj tytu ksicia, a
zarazem zwierzchnictwo serbskie, ktre odtd uznawali stale wszyscy ksita
trebiscy. Dziki temu w obrb pastwa serbskiego weszo rwnie terytorium
plemienne Duklan. zwane od Xl w. Zet, wadz bowiem nad Duklanami zdobyli
trebiscy Belicie. uznajcy zwierzchnictwo serbskiej dynastii Wyszesawiczw.
Natomiast drugi wikszy organizm pastwowy powstajcy w poudniowej Dalmacji
pastwo Zahumlan z orodkiem w Stonie. zerwao bardzo wczenie swe zwizki z
Serbami zagorskimi i rozwijao si samodzielnie.
Pierwszym chrzecijaskim wadc Serbii zagorskiej by syn i nastpca Wlastimira,
Muncimir (Mutimir). Obj on tron ksicy okoo 855 r. i wkrtce potem przyj chrzest.
Trzeciemu synowi, urodzonemu ju po swoim chrzcie, nada chrzecijaskie imi
Stefan.
Misjonarze chrzecijascy przybyli do Serbw prawdopodobnie z Chorwacji
Dalmatyskiej, w Serbii bowiem powsta w IX w. Koci aciski, a nie grecki lub
sowiaski. Duchowni ci podporzdkowani byli prawdopodobnie, przynajmniej
pocztkowo, bezporednio biskupowi chorwackiemu z siedzib w Ninie, a porednio
patriarsze aciskiemu w Akwilei. W 873 r. papie Jan VIII wysa do Muncimira list
zachcajcy go do podporzdkowania Kocioa serbskiego wieo odbudowanej
archidiecezji panoskiej ze stolic w Sirmium, na ktrej czele stan Metody.
Nieco pniej ni Serbowie zagorscy przyjy chrzest serbskie plemiona w
poudniowej Dalmacji. W drugiej poowie IX w. weszy one w stref wpyww Bizancjum
i ochrzciy si za namow cesarza bizantyskiego Bazylego I Macedoczyka. Wrd
Serbw dalmatyskich szerzyli chrzecijastwo przede wszystkim kapani aciscy i
greccy z bizantyskiej Dalmacji. Cesarz Bazyli I posugiwa si w swej akcji
chrystianizacyjnej take duchowiestwem sowiaskim. Wiedzia o tym dobrze jego
pose do Wenecji, wykupujc dla swego cesarza uczniw arcybiskupa Moraw

Metodego, posiadajcych wicenia diakonw, sprzedanych po mierci Metodego w

889 r. do Wenecji. Uczniowie ci przynieli do Dalmacji znajomo gagolicy i
sowiaskiego pimiennictwa kocielnego.
Dla utrwalenia chrystianizacji powstay w poudniowej Dalmacji pierwsze biskupstwa:
w Stonie dla Zahumlan, na Trebiskim Polu dla Trebinian, w Barze dla Duklan.
Najpniej, bo dopiero w X w.,
63
przyjo chrzest plemi Neretlan, zajmujce si korsarstwem na Adriatyku, zwane
dlatego take Paganami.
SERBOWIE MIDZY BIZANCJUM. BUGARI I CHORWACJ
Okoo 870 r. ksi Municimir stoczy zwycisk wojn z bugarskim wadc Borysem
Michaem (853 889), ktry najecha jego pastwo. Serbowie rozbili armi bugarsk i
wzili do niewoli syna Borysa, Wodzimierza, wraz z 12 wielkimi bojarami. Borys zosta
zmuszony do zawarcia korzystnego dla Serbw ukadu pokojowego, na mocy ktrego
Muncimir zobowiza si do pacenia mu jedynie niewielkiego trybutu. Dwaj jego
synowie, Bran i Stefan, zwrcili Borysowi jecw bugarskich w granicznym grodzie
serbskim Rasie wraz z symboliczn danin.
Muncimir panowa nad Serbi jako zwierzchni wadca wraz ze swymi modszymi
brami Strojimirem i Gojnikiem jeszcze w czasie tej wojny. Po jej zakoczeniu i
zawarciu traktatu pokojowego z ksiciem Borysem uwizi Strojimira i Gojnika i wyda
ich Bugarom jako zakadnikw. Serbscy juniorzy byli w rku Borysa cennym
narzdziem polityki bugarskiej wobec Serbii. Zwycistwo Muncimira oznaczao zatem
dalszy wzrost wpyww bugarskich w Serbii, a zarazem zaamanie si wsppracy
serbsko-chorwackiej, ktrej rzecznikami byli obaj juniorzy serbscy.
Samodzielne rzdy Muncimira trway 20 lat, od okoo 871/872 r. do jego mierci w
891/892 r. Jego syn i nastpca Pribisaw utraci tron ojcowski po roku panowania na
rzecz Piotra Gojnikovicia, sprzymierzeca Chorwatw. W Bugarii toczya si w tym
czasie wojna domowa midzy synami ksicia Borysa, Wodzimierzem a Symeonem, i
Bugarzy nie mogli wesprze swego lennika Pribisawa. Po kilku latach, w 897 lub 898
r., kandydat bugarski do tronu serbskiego Klonimir Strojimirovi prbowa bez
powodzenia opanowa tron serbski.
Ksi Piotr Gojnikovi by wadc energicznym. Potrafi utrzyma si na tronie przez
prawie wier wieku, a do 917 r. zachowujc poprawne stosunki zarwno z cesarzem
bizantyskim Leonem VI. jak i z ksiciem bugarskim Symeonem, z ktrym zawar ukad
pokojowy. Ksi Piotr podporzdkowa swej wadzy ziemi Neretlan, tak zwan
Pagani, i prbowa zawadn rwnie okranym przez pastwo serbskie z trzech
stron Zahumlem. Ksiciem Zahumla by wwczas energiczny wadca Micha, syn
Wyszewica, sprzymierzeniec Bugarw. Uprzedzi on cara Bugarw Symeona, e Piotr
Gojnikovi organizuje za namow Bizancjum wsplny serbsko-wgierski najazd na
Bugari. Car Symeon po swym kolejnym wielkim zwycistwie w wojnie prowadzonej z
Bizancjum w bitwie nad Achelo (20 sierpnia 917 r.) najecha niespodziewanie na Serbi,
zrzuci z tronu Piotra Gojnikovicia i odda wadz wasnemu kandydatowi. Pawowi
Branoviciowi. Cesarz bizantyski Roman I Lekapen prbowa osadzi na tronie
serbskim innego pretendenta, Zachariasza Pribislavovicia. Ksi Pawe pokona go, po
czym sam przeszed na stron Bizancjum.
64

Niebezpieczestwo utraty samodzielnego bytu pastwowego grozio wwczas

Serbom ze strony pobliskiej Bugarii, a nie odlegego Bizancjum. Car Symeon nie
pozosta obojtny wobec zdrady swego lennika, zrzuci go z tronu i osadzi na nim okoo
920 r. Zachariasza. Zachariasz pamitajc o dobrodziejstwach cesarza Romejw"
jak naiwnie objani Konstantyn Porfirogeneta motywy jego postpowania przerzuci
si rwnie na stron Bizancjum. Car Symeon wysa wwczas armi do Serbii, lecz
Serbowie pokonali j, a ksi Zachariasz odesa gowy pokonanych wodzw
bugarskich do Konstantynopola jako wojenne trofea. Triumf jego by jednak
krtkotrway, do Serbii bowiem wkroczya w 924 r. nowa wielka armia bugarska,
prowadzc nowego
65
pretendenta do tronu, Czaslawa Klonimirovicia. Zachariasz zbieg do Chorwatw, a
Bugarzy uwizili podstpnie upanw serbskich, ktrzy przybyli do ich obozu, aby
powita nowego wadc, po czym spustoszyli kraj i wcielili Serbi do pastwa
bugarskiego.
PASTWO CZASAWA I JEGO UPADEK
Panowanie bugarskie w Serbii przetrwao tylko trzy lata, w 927 r. bowiem ksi
Czasaw Klonimirovi wykorzystujc nag mier cara Symeona zbieg z Bugarii i przy
pomocy Bizancjum i Chorwatw odbudowa pastwo serbskie w jego dawnych
granicach. Z ziem nalecych niegdy do zwizku plemion serbskich do jego monarchii
nie weszo jedynie Zahumle, nad ktrym panowa nadal ksi Micha, syn Wyszewica,
dawny sojusznik Bugarw, a obecnie patrycjusz i pro-konsul z nominacji cesarza
bizantyskiego. W 925 r. ksi Micha wzi udzia wraz ze swymi monymi w
obradach synodu w Splicie, biskupstwo zahumskie bowiem z siedzib w Stonie
podporzdkowano wwczas nowo powstaej metropolii splickiej.
Czasaw panowa ponad 20 lat. Wedug Latopisu Popa Duklanina zgin bronic ziem
serbskich przed najazdem wgierskim, prawdopodobnie okoo 950 r. Wgrzy wzili go
do niewoli i rzucili nastpnie w nurty granicznej rzeki Sawy. Wygasa na nim ksica
dynastia Wyszesawiczw. Odtd wadcy ziem serbskich nosili jedynie skromniejsze
tytuy upanw lub wielkich upanw. Uznawali zwierzchnictwo bugarskie, w latach
976 1018 ich suzerenami byli carowie rezydujcy w Prespie i w Ochrydzie, a od 1018
r. cesarze bizantyscy oraz ich namiestnicy (katepanowie) Skopja.
Wrd lokalnych upanw serbskich najwiksze znaczenie uzyskali ju w X w. wielcy
upani wywodzcy si wedug legendy przekazanej przez Popa Duklanina od Tihomila,
syna prostego popa, pasterza owiec, ktry wstpi na sub do ksicia Czasawa i w
nagrod za zasugi wojenne polubi crk bana Raszki. Rezydencj wielkich upanw
z rodu Tihomila by Ras, dawny graniczny grd Serbii zagorskiej, pooony w dolinie
rzeki Raszki wpadajcej do Ibaru. W cerkwi w. Piotra w Rasie osiad biskup Serbw
zagorskich i dziki temu Ras zacz peni rol stolicy kocielnej ziem serbskich. Od
nazw Ras i rzeki Raszki caa kraina pooona w dorzeczu Tary i Pivy. Limu, Zachodniej
Morawy i Ibaru otrzymaa w XII w. nazw Raszki, a jej serbskich mieszkacw zaczto
nazywa Rascianami. Nazwa ta poprzez Wgry dotara do Polski, gdzie w XV i XVI w.
nazywano Serbw Racami.
Wielki upan raski nie odgrywa w X i XI w. powaniejszej roli politycznej. Pop
Duklanin wymieni w swym Latopisie wielkiego upana Raszki Ljutomira,
podporzdkowanego nie tylko bugarskiemu carowi Samuelowi, lecz uznajcego take

zwierzchnictwo ksit Zety, ktrzy osadzili okoo 977 r. jego ojca na tronie
wielkoupaskim w Raszce.
Orodek polityczny ziem serbskich przesun si bowiem zdecydowanie po mierci
Czasawa Klonimirovicia z Zagorja do serbskiego Primorja.
66
SERBSKIE PRIMORJE W X-XI WIEKU I POWSTANIE KRLESTWA ZETY
Upadek pastwa Wyszesawiczw obejmujcego cae serbskie Zagorje mia
powane nastpstwa take dla rozwoju plemion serbskich w Primorju. Od serbskiego
zwierzchnictwa uwolnio si ksistwo Trebinja (Trawunii) i terytorium Konawli. Wadcami
Trebinja byli w poowie X w. ksi Chwalimir, a nastpnie jego syn Tiszimir (Tugomir),
nalecy do trebiskiej dynastii Beliciw jako potomkowie upana Krainy, syna Belaesa.
Wedug Popa Duklanina, ktry posuy si zaginion Genealogi ksit trebiskich,
ksita ci opanowali w drugiej poowie X w. ssiednie ksistwo Dukli, dokd przenis
si pniej orodek pastewka trebiskiego. Obok pastwa trebisko-duklaskiego
rozwijao si dalej na Primorju ksistwo Zahumla ze stolic w biskupim Stonie.
Ksi Dukli Wadimir, posiadajcy swj dwr nad zachodnim brzegiem Jeziora
Skadarskiego, na obszarze pniejszej zeckiej Krainy, zawar okoo 993 r. sojusz z
Cesarstwem Bizantyskim i przy pomocy cesarza Bazylego II (976 1025)
przeciwstawia si ekspansji cara Samuela, skierowanej ku Dalmacji. W 998 r. car
Samuel najecha jednak nie tylko Dukl, lecz take Dalmacj, uprowadzajc Wadimira
jako jeca do swej stolicy Prespy, a jego ksistwo anektujc do swego pastwa.
Wkrtce potem car Samuel odda mu za on crk sw Teodor Kosar, zwracajc
mu jednoczenie Dukl. W 1014 r. zwierzchnikiem Wadimira zosta syn Samuela, car
Gabriel Radomir, zamordowany w 1016 r. przez swego stryjecznego brata Iwana
Wadysawa. Nowy car wezwa do siebie Wadimira i podstpnie zabi obawiajc si,
aby ten nie pomci mierci swego szwagra Gabriela Radomira i nie sign po tron
carski dla siebie. Czczono potem ksicia Wadimira jako witego Jovana Wadimira.
Dukla pozostawaa pod wadz carw zachodniobugarskich do czasu podboju
Bugarii w 1018 r. przez Bizancjum, dzielc losy nie tylko pozostaego serbskiego
Primorja, lecz take serbskiego Zagorja. W 1018 r. Bizantyczycy przejli po ostatnim
carze Iwanie Wadysawie hegemoni nad ziemiami serbskimi, tworzc w pnocnej
czci Zagorja nad Saw wojskowy okrg administracyjny, zwany temem Serbii lub od
swego gwnego orodka temem Sirmium. Cz poudniowa Zagorja dzielia si na
autonomiczne upanie serbskie, wrd ktrych na czoo wybija si jeszcze w okresie
hegemonii bugarskiej, to jest od drugiej poowy X w., wielki upan Raszki.
Drugim wikszym organizmem politycznym powstaym na obszarze Zagorja bya
pograniczna Bonia, na czele z kneziem lub banem uznajcym w XI w. zwierzchni
wadz cesarzy bizantyskich.
Na obszarze serbskiego Primorja, w Grnej Dalmacji, powsta po 1018 r. inny
bizantyski okrg administracyjny (tem) z orodkiem w Dubrowniku, a dwa ssiednie
ksistwa serbskie: Dukla, w ktrej panowa ksi Stefan Dobrosaw, i Zahumle z
Trebinjem pod panowaniem ksicia Stefana Wojisawa, uznay bizantyskie
zwierzchnictwo.
67
Oba te ksistwa, szczeglnie ich wadcy, s nieraz przez historykw identyfikowani, a
Dobrosaw duklaski nazywany jest Wojisawem duklaskim.

W ten sposb pod zwierzchni wadz cesarzy bizantyskich znalazy si wszystkie

ziemie serbskie, a granice Bizancjum sigay podobnie jak w VI w. Dunaju.
Przeciwko dominacji Bizancjum, sabncego od 1025 r. po mierci cesarza Bazylego
II Bugarobjcy, wystpia najpierw ludno serbska na Primorju dalmatyskim.
Podobnie w siedemset lat pniej do walki przeciwko Turkom na Bakanach porwali si
najwczeniej ich dalecy potomkowie ludno grzystej Czarnogry i Hercegowiny.
Na czele antybizantyskiego powstania stan pocztkowo ksi Zahumla i Trebinja
Stefan Wojisaw, rezydujcy w Stonie. Rozbity w 1035 r. w otwartym boju przez
bizantyskiego stratega i odstawiony jako jeniec do Konstantynopola, Stefan Wojisaw
zbieg w nastpnym roku z niewoli i wznowi walk. W 1040 r. zagarn grecki statek z
transportem zota, a w dwa lata pniej rozbi w wwozach grskich Trebinja armi
bizantyskiego katepana Dyrrachium, patrycjusza Michaa.
Po mierci Stefana Wojisawa jego nastpca Ljutovid podporzdkowa si Bizancjum,
walk za z najedc kontynuowa ksi ssiedniej Dukli Stefan Dobrosaw wraz ze
swymi dorosymi synami. Orodkiem jego pastwa, obejmujcego dzisiejsz
Czarnogr, by jego rezydencjonalny dwr Prapratna, pooony w pobliu Koloru,
uznajcego rwnie jego wadz. Wkrtce potem orodek pastwa przesun si na
nizin pooon wok Skadaru (obecnie Shkoder) jako nowej stolicy, a cae pastwo
zaczto ju w XI w. nazywa Zet, a nie Dukl, od nazwy rzeki Zety, wpadajcej do
Moray, a z ni do Jeziora Skadarskiego.
Ksi Stefan Dobrosaw i jego synowie pokonali w latach 1043 1052 dwukrotnie
dwch wodzw bizantyskich, a nastpnie take lennika bizantyskiego, ksicia
Ljutovida, noszcego nadany mu przez cesarza bizantyskiego tytu stratega, odebrali
mu Trebinje i przyczyli j ponownie do Zety (Dukli).
Po mierci Stefana Dobrosawa tron ksicy Zety odziedziczy jego syn Micha
(okoo 10521081). Zwiza si on sojuszem z Bizancjum i otrzyma z aski cesarza
Konstantyna IX Monomacha tytu dworski i pensj protospathara, zosta wpisany na
list sojusznikw i przyjaci Romejw" i polubi cesarsk krewniaczk. Nie
przeszkodzio mu to wykorzysta osabienia pozycji Bizancjum na Bakanach okoo
1070 r. w celu zajcia serbskiej Raszki i osadzenia na stolcu wielkoupaskim w Rasie
swego syna Petrisawa. W dwa lata pniej wspomg ksi Micha powstanie w
Skopje w Macedonii przeciwko Bizancjum, aby osadzi drugiego syna, Konstantyna
Bodina, na tronie carskim, powstacy bowiem zamierzali wskrzesi dawne carstwo
Samuela i Iwana Wadysawa. Prba ta nie powioda si, powstanie stumiono, a ksi
Micha utraci wskutek tej klski wadz zwierzchni nad Raszk i musia uwalnia przy
pomocy Wenecjan swego syna Bodina, ktry zosta przez Bizantyczykw internowany
a w dalekiej Antiochii.
Ksi Micha szuka odtd pomocy w swej walce z Bizancjum.
68
Uzyska poparcie papiea i jego lennikw, Normanw woskich. Papie Grzegorz VII
przysa mu w 1077 r. insygnia koronacyjne. Tak wic powstao pierwsze serbskie
krlestwo, podporzdkowane politycznie i kocielnie papiestwu. Krlowie Zety, Micha i
syn jego Konstantyn Bodin, dyli odtd do utworzenia niezalenej od Dubrownika lub
Splitu katolickiej metropolii kocielnej z orodkiem w Barze. Wrd duchowiestwa Zety
i w miastach grnej Dalmacji nalecych do ich pastwa dominowaa kultura aciska.
Nawet powstae w dobie hegemonii bugarskiej i bizantyskiej zabytki rodzimego

pimiennictwa sowiaskiego, ywot ksicia Dukli, witego Jovana Wadimira,

przeoono w XI lub w pocztkach XII w. na acin. Koci Zety objty zosta reform
kocieln uchwalon przez synod lateraski w 1054 r. i odtd rozeszy si jego drogi z
Kocioem greckim. Uzyskanie sankcji papieskiej wzmacniao w tej sytuacji jedno
modego krlestwa i wadz jego krlw.
Po mierci Michaa tron krlewski odziedziczy Konstantyn Bodin (1081 okoo
1101). Wykorzysta on najazd wadcy Normanw italskich, Roberta Guiskarda, na
Bizancjum, aby przyczy do swego pastwa ziemie serbskie pozostajce dotd pod
bizantyskim zwierzchnictwem. W Raszce osadzi dwch upanw ze swego dworu,
Vukana i Marka, ktrzy zaoyli now dynasti wielkich upanw Raszki. Czonkiem tej
dynastii by rwnie Stefan Nemania. W ssiedniej Boni obj wadz z ramienia
Bodina jego namiestnik noszcy tytu bana, nadawany w pastwach bakaskich
zarzdcom terytoriw pogranicznych. Ostatnim powanym osigniciem Konstantyna
Bodina byo uzyskanie w 1089 r. od antypapiea Klemensa III Wiberta bulli powoujcej
do ycia now metropoli kocieln ze stolic w Barze, obejmujc cae wczesne
Krlestwo Zety. Do nowej prowincji kocielnej weszo wwczas poza samym Barem
osiem diecezji aciskich: Kotor, Ulcinj, Sva, Skadar, Drivast, Pilot, Bonia, Serbia i
Trebinje. W 1149 r. nowa prowincja kocielna upada, a Koci Zety powrci pod
jurysdykcj arcybiskupa dubrownickiego a do czasu wskrzeszenia metropolii barskiej
w 1199 r. przez Vukana, krla" Zety.
Krl Konstantyn Bodin zmar okoo 1101 r., pozostawiajc pastwo rozdarte wojn
domow o tron midzy jego brami rodzonymi i przyrodnimi, a take z
przedstawicielami bocznej gazi dynastii panujcej, wywodzcej si od stryja Bodina,
Radosawa.
ZETA PRZEDMIOTEM RYWALIZACJI BIZANCJUM I RASZKI
Po mierci Bodina tron Zety obj jego przyrodni modszy brat Dobrosaw, syn
Greczynki. Wadzy jego nie uznali jednak synowie Radosawa, z ktrych Koapar zbieg
do Raszki. Nage osabienie pastwa wykorzysta Vukan, wielki upan Raszki, aby
zrzuci zwierzchnictwo krlw Zety. Po zwycistwie nad Mora nad wojskiem krla
Dobrosawa narzuci jej nowego wadc, zbiega Koapara Radoslavlje-vicia. Gdy
nastpnie krl Koapar okaza si zbyt samodzielny, Vukan pozbawi go rwnie tronu,
osadzajc obecnie na nim swego zicia,
69
krla Wadimira, bratanka krlw Bodina i Dobrosawa, panujcego w Zecie od okoo
1102 do 1115 r. Zachcony poparciem udzielanym mu przez nowego krla Zety,
najecha Vukan w 1106 r. ziemie bizantyskie, lecz zosta pokonany przez Grekw. W
Zecie podniosa wwczas gow probizantyska opozycja, na ktrej czele stana
wdowa po krlu Bodinie, krlowa Jakwinta. Zbrodnie jej przedstawi w ponurych
barwach w swym Latopisie Pop Duklanin, rwnie zwolennik probizantyskich
Radoslavljeviciw. Krlowa Jakwinta otrua podobno krla Wadimira, aby utorowa
drog do tronu swemu synowi Jerzemu (Djurowi) Bodinoviciowi (11151118). Krl
Jerzy zawar sojusz z synem i nastpc Vukana, Uroszem I, wielkim upanem Raszki,
aby wsplnie przeciwstawi si zbiegym w granice Bizancjum potomkom Radosawa.
Bizancjum okazao si jednak silniejsze, jego armia osadzia na tronie krlewskim Zety
wnuka Radosawa, Grubesz Branislavljevicia (1118 1125). Zapocztkowao to nowy
okres krwawych walk wewntrznych midzy stronnikami Bizancjum i obozem

popieranym przez wielkich upanw Raszki. Podporzdkowany Bizancjum krl

Gradihna Branislavljevi (okoo 1131 1142) wada obszernym jeszcze pastwem,
obejmujcym obok waciwej Zety take Trebinje, lecz prawie cakowicie
wyniszczonym i wyludnionym" wedug opisu Popa Duklanina. Syn i nastpca
Gradihny, bizantyski wasal Radosaw, porzuci nawet tytu krlewski i by tylko kneziem
zeckim. Wielki upan Raszki Desa, wezwany do Zety przez opozycj przeciwko rzdom
Radosawa, odebra mu prawie cae pastwo, pozostawiajc jedynie wski pas
nadmorski od Kotoru do Skadaru. Miasta te odebra wkrtce po 1166 r. cesarz Manuel
Komnen, tworzc w dawnej Zecie bizantyski okrg administracyjny zarzdzany przez
duksa Dalmacji i Dioklei (Dukli), rezydujcego w Kolorze, Barze lub Skadarze.
Ostatniemu wadcy Zety, kneziowi Radosawowi, pozostawi cesarz jedynie dwory i
posiadoci pooone na zapleczu tych miast. Dukat bizantyski i t pozostao po
dawnym krlestwie Zety przyczy okoo 1183 r. do swego pastwa wielki upan Raszki
Stefan Nemania.
STOSUNKI GOSPODARCZE, SPOECZNE I USTROJOWE
Wobec braku rde pisanych niewiele wiemy na ten temat. Najwicej wiadomoci
posiadamy z obszaru serbskiej Dalmacji, w ktrej przetrwa czciowo wiat antyczny w
miastach bizantyskich nie podbitych przez Sowian. Stosunek ich do zaplecza
sowiaskiego by analogiczny do sytuacji panujcej w pnocnej Dalmacji Dolnej. Stare,
rzymskie niegdy miasta, pooone w nadmorskiej czci Zety: Skadar nad Jeziorem
Skadarskim, Ulcinj, Budva i Kotor (dawne Acruvium), posiaday szerok autonomi.
Zamieszkiwaa je ludno romaska, stopniowo ulegajca procesowi slawizacji. Wadza
naleaa do potomkw dawnej, jeszcze pnorzymskiej arystokracji municypalnej i
monych Sowian, ktrzy do licznie osiedlali si w miastach.
Stosunki spoeczne i organizacj pierwszego pastwa serbskiego
70
przedstawi jedynie Konstantym Porfirogeneta w dziele o sztuce zarzdzania,
cesarstwem (De administrando imperio), zawierajcym opis ludw ssiadujcych z
Bizancjum. Dziki dwunastowiecznemu Latopisowi Popa Duklanina znacznie lepiej
znamy stosunki panujce w ssiedniej Zecie w XI i XII w.
Na czele spoeczestwa i pastwa serbskiego sta ksi i otaczajcy go moni:
upani, pniej take bojarzy (boljari) i vlasteli. Posiadali oni wasne dwory skupiajce
czelad niewoln otrokw, gwnym jednak ich rdem dochodw byy daniny i
powinnoci wolnej ludnoci wiejskiej, ktrymi dysponowa ksi, dzielc si nimi ze
swymi banami, upanami i setnikami. Grupa otrokw rosa liczebnie w XI i XII w.,
powikszali j bowiem zuboali wieniacy, oddajcy si w niewol monych lub
Kocioa w charakterze ich serww".
W Zecie poza tymi przedstawicielami wadzy wystpowa czynnie og wojownikw,
ktrych Pop Duklanin nazywa ludem" (ac. populus). Moni i wojownicy gromadzili si
na oglnych zebraniach ludnoci wolnej, do ktrych naleao formalnie nawet w XII w.
prawo wyboru nowego wadcy spord czonkw dynastii panujcej i decyzje w
sprawach wojny i pokoju. Czciej ni te oglne zgromadzenia zbiera si sabor zoony
z urzdnikw i wyszego duchowiestwa Zety.
Ksistwo, a od 1077 r. Krlestwo Zety dzielio si na cztery prowincje, zarzdzane
przez banw, i pooone wewntrz kraju liczne upanie (upastwa), zarzdzane przez
upanw i ich pomocnikw oraz zastpcw setnikw. upanie nazywano: strana,

oblast, predeo, a nawet rka. Dzieliy si nie tylko na setki, lecz take na upy lub
mniejsze od nich sela tworzce wsplnoty miejskie. Mniejsze upanie, nie
przekraczajce rozmiarami jednej upy, obejmoway zazwyczaj jedn dolin rzeczn
tworzc wsplnot terytorialn. Wsplnoty te na ziemiach serbskich nazywano
sporadycznie opolami", podobnie jak w Polsce pnocnej. Banowie stojcy na czele
prowincji mieli po siedmiu podlegych im setnikw, ktrzy odprawowali w ich imieniu
sdy i pobierali daniny. Banowie i ich setnicy zatrzymywali sobie poow dochodw, a
reszt przekazywali krlowi, natomiast upani zatrzymywali jedynie 1/3 cz
pobieranych dochodw. Cz przekazywana wadcy sza na zaspokojenie potrzeb
dworu oraz utrzymanie jego urzdnikw dworskich i przybocznej druyny. Dysponowa
rwnie wadca ca ziemi i osiedlan na niej ludnoci, ktr przekazywa poprzez
nadania Kocioowi lub monym. Powstawaa t drog obok niewolnych otrokw i
serww take warstwa ludnoci chopskiej przywizanej do ziemi i jej nowych
dysponentw zwana meropsami lub pod wpywem terminologii bizantyskiej parikami.
Biskupstwo w Rasie posiadao w 1020 r. pitnastu parikw.
KULTURA SERBSKA OD VIII DO POOWY XII WIEKU
Ziemie serbskie dzieliy si od zarania swych dziejw na dwie wielkie strefy kulturowe
Primorje (Dalmacja Grna), na ktrym powstao w XI w. Krlestwo Zety zorientowane
ku aciskiej czci wiata
71
rdziemnomorskiego, oraz Zagorje, pniejsza Raszka i Bonia, w ktrych
rwnowayy si w dobie wczeniejszej w IX-XII w. wpywy kultury i sztuki krajw
aciskich z prdami, coraz silniejszymi w Kaszce, idcymi z Bizancjum i ssiedniej
Bugarii.
Pod wpywem tradycji miejscowych i wpyww zewntrznych Serbowie do szybko
zarzucili rodzime, starosowiaskie budownictwo drewniane na rzecz kamiennego i
ceglanego. Na Primorju ju w VIIIIX w. wznosili czciowo w miastach romaskich, w
ktrych osiedlali si, najczciej jednonawowe witynie zachowane lub odkryte przez
archeologw w Barze, Ulcinju, Bogorodzicy Rtackiej pod Barem i w Stonie, gwnym
miecie Zahumlan. Nie zachowaa si najstarsza katedra kotorska w. Trifuna,
wzniesiona w tym okresie na planie rotundy. witynie podobne zdobiono
reliefowanymi preromaskimi pytkami. Architektura Primorja w tym okresie zbliona jest
uderzajco do starochorwackiego budownictwa dalmatyskiego. Tak jak na nie rwnie
na architektur Dalmacji Grnej oddziaay wpywy orientalizujcej architektury
pnoantycznej.
Z ostatnich lat wietnoci Zety, obejmujcych okres, kiedy staa si krlestwem, z
budownictwa wieckiego zachoway si jedynie ruiny twierdzy wraz z bram w Starym
Barze oraz szcztki zaoenia paacowego w Krainie przy kociele w. Bogurodzicy na
poudnie od Jeziora Skadarskiego. Architektur kocieln tego okresu reprezentuj
trjnawowe bazyliki z XI w.: w. Piotra de Campo pod Trebinjem i w. Archanioa na
Prevlace oraz omioboczny kociek w Olju pod Stonem. Rozwinit ju wwczas
architektur romask tego okresu najpeniej przedstawia trjnawowa, bazylikowa
katedra w. Trifuna w Kotorze,
72
wzniesiona w 1166 r. Nadal jednak przewaay jednonawowe kociki z pokrg
apsyd.

Architektura preromaska i nastpnie romaska, rozwijajca si w nadmorskiej Boce

Kotorskiej i w pobliskim Dubrowniku, oddziaywaa silnie na architektur powstajc
wewntrz Zety, a coraz wyraniej w XII w. na bizantynizujc architektur Raszki.
Do najstarszych zabytkw Raszki naley do dobrze zachowana katedralna cerkiew
w. Piotra pod Rasem, wzniesiona w pierwszej poowie X w. jako budowla o zaoeniu
centralnym w ksztacie czterokonchu z dostawion dwupoziomow naw. tego
samego czasu pochodz zapewne resztki trjkonchowej cerkwi z Zatonu nad Limem. Z
dwch nastpnych wiekw nie zachoway si w Raszce waciwie adne zabytki
architektury kamiennej, gdy rozkad pastwowoci serbskiej po mierci ksicia
Czasawa nie sprzyja podejmowaniu prac budowlanych. W nowy okres bujnego
rozwoju architektury wkroczya Raszka dopiero w poowie XII w. dziki utworzeniu
potnego pastwa przez Stefana Nemani.
Malarstwo serbskiego Primorja reprezentuj freski z XI w. zachowane w kociele w.
Michaa w Stonie, przedstawiajce fundatora jako romaskiego wadc w aciskiej
koronie. W XI i XII w. serbskie malarstwo cienne, podobnie jak i architektura,
pozostawao pod wpywami malarstwa woskiego i czciowo francuskiego, ktrego
nosicielami
73
i uytkownikami byli benedyktyni. Z rk mistrza wyksztaconego w skryptorium
benedyktyskim wyszy miniatury zdobice Ewangeliarz sporzdzony na zamwienie
ksicia Mirosawa, brata Stefana Nemanii, w Za-humlu u schyku XII w.
Do zabytkw pimiennictwa serbskiego naley najstarsza kronika serbska zwana
Latopis Popa Duklanina lub Genealogi Barsk. Autorem tego dziea by anonimowy
duchowny (pop) nalecy do kleru metropolii duklaskiej z gwnym orodkiem w
Barze. Pop Duklanin wykorzysta starsze zabytki pimiennictwa miejscowego, przede
wszystkim rekonstruowan tzw. Genealogi ksit trebiskich, legendy o powstaniu
Dubrownika i jego eponimie, ksiciu Sylwestrze, i ywot witego Jovana Wladimira.
Latoois zajmuje si przede wszystkim przedstawieniem dziejw legendarnej,
oglnosowiaskiej dynastii Svevladiciw, wywodzcej si od syna Svevlada, krla
gockiego Ostroila, brata Totily, do ktrej naleeli wedug Popa Duklanina wadcy
reprezentujcy w rzeczywistoci kilka odrbnych dynastii i panujcy w kilku pastwach
poudniowo-sowiaskich: Trebinju, Zecie, Chorwacji i w Serbii zagorskiej. Pop Duklanin
pisa swe dzieo w latach szedziesitych XII w. w jzyku aciskim, jego podstawowe
rda, zwaszcza ywot witego Jovana Wladimira, zredagowane byy w jzyku
starosowiaskim.
W jzyku aciskim ryto rwnie napisy w kocioach metropolii barskiej i na murach
miejskich oraz sporzdzano dokumenty i zapiski. Stanowi one wiadectwo rozwoju
aciskiej kultury w Zecie, wypierajcej w drugiej poowie XI i w XII w. starsze
pimiennictwo gagolickie lub cyrylickie, rozwijajce si bez przeszkd jedynie w
Raszce i Boni.
VI. SOWIANIE MACEDOSCY W VII-XII WIEKU
PASTEWKA PLEMIENNE ZWANE SKLAWINIAMI
MIDZY BIZANCJUMI BUGARI
PLEMIONA sowiaskie osiade od VI w. w Macedonii i pnocnej Grecji nie utworzyy
nigdy wasnej organizacji pastwowej. Rozwj ich przerwaa ekspansja ssiedniego

Bizancjum i pastwa bugarskiego. Powstaway jedynie na ziemiach macedoskich

zwizki midzyplemienne organizowane do celw doranych, obronnych lub czciej
ekspansywnych. Najwikszy zwizek tego typu, obejmujcy plemiona Strumian
(Strymonian), Rinhinw i Sagudatw, powsta okoo 670 r. w Macedonii i Grecji
pnocnej. Celem jego byo zdobycie Tessaloniki, najwikszego po Konstantynopolu
miasta w europejskiej czci Bizancjum. Mieszkacy Tessaloniki, zwanej przez Sowian
Souniem, odparli ju kilka atakw sowiaskich i awarskich na mury miasta. Grecy
przypisywali te zwycistwa cudownej interwencji patrona miasta, witego Demetriosa.
Na czele zwizku plemion stan krl" (rex) Prebd (gr. Perbundos), wadca plemienia
Rinhinw. Bizantyski prefekt Tessaloniki, uprzedzony o podjtych przygotowaniach do
najazdu, uwizi Prebda, przebywajcego wwczas w miecie, i odesa go na rozkaz
cesarza w, kajdanach do Konstantynopola. Schwytany w czasie prby ucieczki, zosta
Prebd jesieni 674 r. stracony. Oburzeni tym postpkiem prefekta Sowianie
przypieszyli najazd i trzymali miasto w obleniu przez dwa lata, otoczywszy twierdz
zarwno od strony ldu, jak i morza. Do trzech plemion zwizkowych przyczyli si
rwnie Druguwici. Jedynie tesalscy Welegezyci wspierali stale Grekw. Oblenie
zakoczyo si niepowodzeniem. Najwczeniej, jeszcze przed decydujcym atakiem na
miasto, wycofali si spod jego murw Strumianie. Niepowodzeniem zakoczya si
rwnie nastpna prba zdobycia Tessaloniki podjta jesieni 677 r.
Po tych niepowodzeniach zwizek plemienny rozpad si. Poszczeglne pastewka
plemienne, nazywane przez Grekw Sklawiniami, zachoway sw niezaleno i byy
zdane jedynie na wasne siy.
W poowie VII w. zmienia si w sposb zasadniczy sytuacja polityczna na
Bakanach. Bizancjum, przezwyciywszy kryzys zewntrzny (koczc zwycisko wojny
z Persami) i wewntrzny, zreorganizowao swe siy zbrojne tworzc (pocztkowo w Azji)
now armi temow zoon z chopw. W 658 r. basileus bizantyski Konstans II,
wykorzystujc chwilow przewag w wojnie z Arabami, najecha na Sklawinie trackie i
macedoskie, zmusi zamieszkujcych je Sowian do uznania zwierzchnictwa
bizantyskiego,
75
skadania corocznego trybutu i dostarczania posikw wojskowych. Cz Sowian
przesiedli cesarz do Azji w celu wzmocnienia azjatyckiej armii temowej. Podobnie
postpi cesarz Justynian II po swej zwyciskiej wyprawie na Sowian, w toku ktrej
przedar si posuwajc si ldem z Konstantynopola a do Tessaloniki. By to jego
wielki sukces militarny. W 758 r. cesarz Konstantyn V ujarzmi Sowian w Macedonii, a
pozostaych podporzdkowa swej wadzy". Sukcesy cesarzy bizantyskich, odnoszone
w walkach ze Sklawiniami pooonymi w Macedonii, byy gwn przyczyn zaamania
si procesu ksztatowania si pastwa sowiaskiego w Macedonii.
Gwnym konkurentem Bizancjum w Macedonii dcym do jej podboju byo pastwo
bugarskie. Cesarz Konstantyn V prbowa wprawdzie podbi rwnie Bugari, lecz
okoo 770 r. plany te zaamay si. Tron chanw bugarskich obj energiczny Telerig. W
773 r. wadca Bugarw Telerig wysa 12 tysicy onierzy i boljarw, aby spustoszyli
Berziti, a jej mieszkacw przesiedlili do Bugarii". Plemi Brsjakw (Berzitw)
zamieszkiwao zachodni Macedoni od Ochrydy do obecnego Titov Velesa. Najazd
Bizantyczykw na Bugari udaremni powysze zamierzenia.

Bizancjum umacniao stale swe pozycje na ziemiach macedoskich. W pocztkach IX

w. powstay temy Tessaloniki i Dyrrachium, dwa okrgi bizantyskiej administracji
wojskowej poczone rzymsk jeszcze Via Egnatia, przecinajc ziemie albaskie i
macedoskie.
Dugoletnie wspzawodnictwo bizantysko-bugarskie o panowanie nad Macedoni
zostao zakoczone w latach czterdziestych IX w. jej podziaem na stref wpyww
bizantysk i bugarsk. Bizancjum opanowao Dyrrachium (w jzyku sowiaskim
zwany Draczem) z okrgiem, Epir, Tesali i Macedoni Egejsk, a Bugaria Macedonie
Wardarsk i Albani pnocn.
MACEDONIA WARDARSKA POD PANOWANIEM BUGARSKIM
Do gwnych orodkw politycznych ziem przyczonych do Bugarii naleao Skopje,
Bregalnica, Ochryda i Prilep, a w czci albaskiej Dewol i Gawinica. Najsilniejszym
organizmem plemiennym, przeksztacajcym si prawdopodobnie w pastewko
sowiaskie, bya ziemia Brsjakw, zwana przez Grekw Berziti, obejmujca przede
wszystkim region dwch wielkich jezior macedoskich Prespaskiego i Ochrydzkiego.
Chan Presjan-Zwinica lub jego syn i nastpca na tronie Borys utworzyli na zdobytym
terytorium prowincj Kutmiczewic zarzdzan przez bugarskich komesw. Do jej
gwnych orodkw nalea Dewol, Ochryda i Gawinica miejsca dziaalnoci
witego Klemensa Ochrydzkiego, ktrego zwierznikiem by Dobeta, bugarski komes
Kutmiczewicy rezydujcy w Dewolu. Bugarski komitat powsta rwnie we wschodniej
Macedonii w dolinach Bregalnicy i Strumicy, prawobrzenych dopyww Wardaru. Jego
centrum znajdowao si w Bregalnicy antycznej Bargali. W czasie panowania cara
Symeona I Bugarzy przyczyli do swych ziem take cz Macedonii Wardarskiej. W
904 r. bugarski komes Dristyr
76
wytyczy granic Bugarii w odlegoci 20 km od Tessaloniki.
Borys, wadca Bugarii, tworzc po przyjciu chrztu w swym pastwie organizacj
kocieln zaoy w Macedonii dla dwch komitatw dwa biskupstwa: w Ochrydzie i w
Bregalnicy. U schyku panowania Borysa przybyli do Bugarii uczniowie arcybiskupa
Moraw Metodego, wygnani stamtd po jego mierci. Dwch wybitnych jego uczniw,
Klemensa i Nauma, nie znajdujcych dla siebie miejsca w Plisce lub Presawiu, wysali
wadcy bugarscy jako misjonarzy chrzecijaskich do nowo utworzonej diecezji
ochrydzkiej. Klemens osiad w Dewolu, gwnym orodku Kutmiczewicy, aby prowadzi
dziaalno nauczycielsk. Wyksztaci podobno 3500 uczniw. W 893 r. uzyska
godno biskupa nowo zdobytej przez Bugarw diecezji Velicy w Tracji, lecz pozosta w
Macedonii, osiadajc w zaoonym przez siebie monasterze w Ochrydzie, w ktrym
zmar w 916 r. Do Dewolu przenis si na jego miejsce w 893 r. Naum. Przebywa tam
przez osiem lat, po czym w 901 r. zaoy monaster nad poudniowym brzegiem Jeziora
Ochrydzkiego, gdzie zmar w 910 r. Dziki prowadzeniu w Dewolu szkoy Klemens i
Naum stworzyli na ziemiach macedoskich i albaskich tak zwan ochrydzk szko
pimiennictwa sowiaskiego posugujcego si alfabetem gagolickim. Po mierci obaj
otoczeni zostali nimbem witoci. Nieznani z imienia uczniowie opracowali ich ywoty,
z ktrych ywot witego Klemensa zachowa si jedynie w przerbkach greckich
dwch arcybiskupw Ochrydy, Teofilakta yjcego u schyku XI w. i Demetriusza
Chomatiana z pocztkw XIII w.

Z bogatej twrczoci Klemensa, zarwno przekadowej, jak i oryginalnej, zachowao

si okoo 30 jego pism i mw. Caa twrczo w. Nauma zagina w czasie oglnych
zniszcze po upadku zachodnio-bugarskiego carstwa w 1018 r. Grecy popierali
wprawdzie kult obu witych i nawet aprobowali dziaalno na polu pimiennictwa
sowiaskiego, lecz w hellenizujcej si szybko Macedonii zaczo upowszechnia si
pimiennictwo greckie. Nieliczne stare, nie przepisywane kodeksy sowiaskie ulegy
zatracie w czasie najazdw tureckich w XIV i XV w.
CARSTWO OCHRYDZKIE KOMITOPULW
Na przeomie lat szedziesitych i siedemdziesitych X w. upado carstwo
bugarskie z orodkiem w Presawiu. O Bugari Naddunajsk toczyli wojn wiatosaw
kijowski z bizantyskim cesarzem Janem Tzimiskesem. Dziaania wojenne nie objy
ziem zachodnich pastwa bugarskiego, podzielonych na bugarskie komitaty z
przedstawicielami arystokracji starobugarskiej na ich czele, ktrych nazywano bojarami
i tytuowano jako zarzdcw prowincji komesami. Dawn prowincj Kutmiczewic
zarzdzali wwczas czterej synowie komesa Mikoaja, zwani od jego tytuu
Komitopulami. Matk ich bya Ripsimia, armeska arystokratka, ktrej zawdziczali swe
imiona biblijne: Dawid, Mojesz, Aron i Samuel, popularne w Armenii. Komitopulowie i
komesowie bugarscy pozostaych zachodnich prowincji pastwa bugarskiego przyjli
zwierzchnictwo cesarza Jana Tzimiskesa, ktry zadowoli si formalnym
77
uznaniem go przez komesw wadc wszystkich ziem bugarskich. To kompromisowe
rozwizanie konfliktu dogodne byo chwilowo dla obu stron, gdy Tzimiskes zaj si
wojn z islamem, a Komitopule przygotowywali si do podjcia wojny z Bizancjum. W
973 r. poselstwo ich przebywao na dworze cesarza Ottona I w Kwedlinburgu i starao
si zawrze z Niemcami cesarskimi sojusz przeciwko Bizancjum. Na dworze tym
Bugarzy zetknli si z posami ksicia polskiego Mieszka I, ktry utrzymywa ywe
kontakty z Niemcami.
Dziaania wojenne przeciwko Bizancjum podjli Komitopule dopiero w 976 r. po
mierci Jana Tzimiskesa. Celem ich byo wskrzeszenie pastwa bugarskiego w
dawnych granicach i przyjcie tytuu basileusa cara Bugarw". Dziki wojnie
domowej, jaka wybucha w Bizancjum po mierci Jana Tzimiskesa, Komitopule usunli
garnizony bizantyskie z twierdz pooonych w Bugarii Naddunajskiej, Macedonii
Egejskiej, Tesalii i Albanii. Stolic nowego cesarstwa zachodnio-bugarskiego zostaa
pocztkowo Prespa, a nastpnie Ochryda grody pooone w macedoskiej ziemi
Brsjakw.
Nowe pastwo rozwino si z dawnej prowincji bugarskiej zarzdzanej przez
komesa namiestnika carw presawskich. Komitopulom podporzdkowali si
komesowie pozostaych prowincji bugarskich nie zajtych przez Bizancjum, przede
wszystkim Serdiki, w ktrej po upadku Bugarii Naddunajskiej schroni si jej patriarcha.
Nowe carstwo stanowio zatem rodzaj federacji komitatw bugarskich i charakter ten
zachowao do swego upadku. Pod wzgldem ustrojowym byo kontynuacj pierwszego
pastwa bugarskiego. Na jego czele stao bojarstwo
78
bugarskie, ktrego reprezentantami byli Komitopule i ich najwybitniejsi wojewodowie,
komesowie prowincji. Centrum pastwa znajdowao si stale na ziemiach plemion
macedoskich, a nie w zniszczonej wojnami Bugarii Naddunajskiej. Dlatego te

pastwo to nazywane jest przez historykw jugosowiaskich pastwem macedoskim.

Uwaaj oni, e utworzone zostao przez narodowo macedosk, rozwijajc si
niezalenie od narodowoci bugarskiej. Nie byo jednak w X XI w. dwch odrbnych
narodowoci, bugarskiej i macedoskiej. Odrbna narodowo macedoska powstaa
dopiero w XIX w. Macedoczycy nalecy do carstwa bugarskiego od poowy IX w.
uwaali si za Bugarw i nie znali dla okrelenia swej narodowoci i jzyka innego
miana, nawet terytorialnego.
Ju w pocztkowym okresie walk najstarszy z Komitopulw, Dawid, zabity zosta
przez wczgw Wachw w poudniowej Macedonii, a drugi z braci, Mojesz, zgin
pod murami oblonej twierdzy Serres. Z wypadkw tych skorzysta najmodszy z braci,
Samuel, wsawiony ju zwyciskimi walkami z Bizancjum prowadzonymi w Tesalii.
Trzeci z braci, Aron, zosta zamordowany w Razmetanicy w 976 r. wraz z ca niemal
rodzin na polecenie Samuela, ktry zosta carem jedynowadc.
Kontynuujc podboje, zdoby Samuel w 985 r. Laris, gwne miasto Tesalii, a w 986
r. obroni twierdz Serdik przed armi modego cesarza Bazylego II i rozbi wycofujce
si wojska bizantyskie na przeczy zwanej Bram Trajana. W rce zwycizcy dosta
si obz grecki, Bazyli II ratowa si ucieczk. Aby wzmocni obron Filipopolu przed
atakami Samuela, Bazyli II sprowadzi z Azji Mniejszej i osadzi w miecie i temie
Filipopola, wzorem swych poprzednikw, heretykw paulicjan. W latach nastpnych
Samuel zdoby Bugari Naddunajsk z Presawiem, grody Werrei (Ber) i Serwie w
poudniowej Macedonii, a nastpnie w 989 r. twierdz Dyrrachium, Albani i cay Epir.
W 996 r. prbowa zdoby Tessalonik i wtargn poprzez Beocj i Attyk a na
Peloponez, zosta jednak pobity w czasie powrotu z wyprawy przez wodza
bizantyskiego Nikefora Uranosa nad rzek Sperchios pod Termopilami. Mimo tej klski
w 998 r. podbi Dukl i wtargn do Dalmacji. Okoo 1000 r. pastwo Samuela osigno
najwikszy rozwj terytorialny, objo ca Macedoni, z wyjtkiem Tessaloniki i
Pwyspu Chalkidyki, Tesali, Epir, Albani, ksistwa serbskie: Dukl, Trebinje,
Zahumle, Raszk i Boni, Sirmium z okrgiem oraz Bugari Naddunajsk. Trzonem
pastwa bya nada Macedonia, stolic pozostaa Ochryda, dokd Samuel przenis
siedzib wskrzeszonego po 976 r. patriarchatu bugarskiego.
Na czele tego wielkiego organizmu pastwowego staa carska rodzina panujca i
grupa wielkich bojarw, tzw. z grecka archontw zarzdcw poszczeglnych grodw
i ziem wchodzcych w skad carstwa. Armia macedoska skadaa si z drobnego
rycerskiego bojarstwa, trudnicego si zawodowo wojn, i grupy chopw-onierzy,
zobowizanych wzorem bizantyskim do penienia suby wojskowej z racji posiadania
ziemi. Pozostaa ludno wiejska skadaa daniny w naturze.
79
Od kadego zeugara ziemi, to jest obszaru, ktry mona w cigu jednego dnia zaora
par wow, oddawano carowi 1 mat (modios) zboa, l mat prosa i dzban (stamnos)
wina. Znane byy rwnie liczne powinnoci oddawane w robocinie. W dobrach cara,
wielkich bojarw, klasztorw i Kocioa wystpowaa liczna ludno zalena. Kade z
biskupstw macedoskich posiadao w 1019 r. w swych dobrach od 10 do 40 zalenych
chopw, zwanych parikami, zwolnionych od powinnoci wobec pastwa.
Od 1000 r. zmieni si ukad si midzy Bizancjum a zachodnio-bugarskim carstwem
Samuela, gdy Bazylemu II udao si zakoczy wojn domow dziki pomocy ruskiej
przysanej przez wielkiego ksicia kijowskiego Wodzimierza i pokona opozycj

magnatw maoazjatyckich. Odtd stron atakujc staje si Bizancjum, a cesarz Bazyli

II postawi sobie za cel likwidacj pastwowoci bugarskiej. Ju w 1001 r. rozpocza
si wielka ofensywa bizantyska. Bazyli II przedar si z wojskiem przez Bram Trajana
i zdoby Serdik oraz okoliczne grody. W tym samym czasie strategowie jego zajli
Bugari Naddunajsk z grodami Wielki Presaw, May Presaw i Plisk. Po podbiciu
ziem naddunajskich zwrci si cesarz w 1002 r. na poudnie i zdoby gwne twierdze
Macedonii Egejskiej: Werrei i Serwie, odzyska Tesali, a nastpnie po zaciekych
walkach opanowa Woden twierdz macedosk pooon w zachodniej czci
Rwniny Tessalonickiej. Atak na Woden moliwy by dziki pomocy, jakiej udzielili mu
Wgrzy. Po tych sukcesach niezmordowany Bazyli II przenis w 1003 r. aren walk
nad Dunaj i po omiomiesicznym obleniu zdoby Widy. Bazyli nie
80
przerwa oblenia Widynia nawet po otrzymaniu wieci, e Samuel najecha i zdoby
Adrianopol. W 1004 r. Bazyli II ruszy w gb Samuelowego carstwa. Nad Wardarem
odnis wielkie zwycistwo, po ktrym Skopje otworzyo mu swe bramy. Jedynym
niepowodzeniem, jakie spotkao Bazylego II w 1004 r., bya nieudana prba zdobycia
twierdzy Pernik, ktr obroni wojewoda Samuela Krakra. W 1005 r. Bizantyczycy
opanowali Dyrrachium na skutek zdrady dowdcy twierdzy. Odtd centrum pastwa
Samuela i jego gwne grody: Ochryda, Prespa i Prilep, z trzech stron otoczone zostay
przez posiadoci bizantyskie.
Decydujce uderzenie zada Bazyli II Samuelowi dopiero 29 lipca 1014 r. w
wwozach pasma grskiego Belasica, oddzielajcego Macedonie Wardarsk od
Macedonii Egejskiej (obecnie greckiej). Wojsko Samuela otoczono i rozbito, a sam car
ratowa si ucieczk do Prilepu. Grony basileus rozkaza olepi wszystkich jecw,
ktrych liczba wynosia wedug kronik greckich 14 tys. Bazyli II otrzyma wwczas
przydomek Bugarobjcy. Jedynie co setny jeniec zachowa jedno oko, aby mg
odprowadzi 99 lepych towarzyszy do cara Samuela. Gdy Samuel ujrza t straszn
kolumn lepcw, uleg atakowi apopleksji i po dwch dniach zmar 6 padziernika 1014
r. w Prilepie.
Tron carski obj syn Samuela, Gabriel Radomir. Ju jednak w 1015 r nowy car zosta
zabity przez swego brata stryjecznego Iwana Wadysawa, syna Arona, ktrego ocali
niegdy od mierci z rk swego ojca Samuela. Tymczasem Bizantyczycy zdobywali
dalsze grody i punkty oporu. Los carstwa przesdzia ostatecznie mier trzeciego cara
z dynastii Komitopulw, Iwana Wadysawa, ktry zgin w lutym 1018 r. pod murami
obleganego przez siebie Dyrrachium. Carowa wdowa, Maria, za porednictwem
patriarchy Kocioa bugarskiego Dawida skapitulowaa i wraz ze sw liczn rodzin
spotkaa triumfujcego basileusa u bram Ochrydy. Za przykadem carowej wdowy
poddawali swoje grody rwnie wojewodowie cara Iwana Wadysawa. Pojedyncze
prby oporu zama Bazyli II si. Najduej walczy ze strategami bizantyskimi
wojewoda Sermon, rezydujcy w Sirmium (rem) i zarzdzajcy ziemiami pooonymi
nad granic wgiersk midzy Saw i Dunajem. Ziemie te zdobyli Bizantyczycy
dopiero w 1019 r. Po zakoczeniu podboju Macedonii i obsadzeniu grodw garnizonami
Bazyli II uda si jeszcze w 1018 r. do Aten, aby w Partenonie, przeksztaconym na
cerkiew Bogurodzicy, podzikowa Bogu za swj wielki triumf.
ZIEMIE MACEDOSKIE POD PANOWANIEM BIZANCJUM

Na zdobytych ziemiach prowadzi Bazyli II Bugarobjca, wbrew swemu

przydomkowi, przezorn i umiarkowan polityk. Carowa wdowa i czonkowie rodziny
carskiej otrzymali wysokie godnoci dworskie patrycjuszw i magistrw na dworze
cesarskim w Konstantynopolu, a wielu z nich zostao strategami (namiestnikami) temw
bizantyskich pooonych w Azji Mniejszej i weszo w zwizki pokrewiestwa z
rodzinami
81
nalecymi do najwyszej arystokracji bizantyskiej. Crka cara Iwana Wadysawa,
Katarzyna, polubia Izaaka Komnena i w latach 1057 1058 bya cesarzow
bizantysk. Tolerancyjny okaza si rwnie Bazyli II wobec Kocioa bugarskiego.
Przeksztaci patriarchat ochrydzki w arcybiskupstwo podporzdkowane cesarzowi, lecz
zachowa jego niezaleno od patriarchatu konstantynopolitaskiego i w przywilejach
wydanych w 1019 i 1020 r. potwierdzi granice i majtek arcybiskupstwa. Pierwszym
arcybiskupem ochrydzkim zosta Sowianin, a nie Grek, Iwan, uprzednio biskup Debaru.
Utrzymana zostaa liturgia sowiaska. Zachowa rwnie cesarz w mocy miejscowe
prawa sowiaskie i dawny system danin skadanych w naturze, 'odpowiadajcy
stosunkom gospodarczym panujcym na zdobytych ziemiach.
Podbite ziemie podzieli cesarz na kilka temw. W Bugarii Nad-dunajskiej w 1001 r.
wskrzeszony zosta tem utworzony tam przez Jana Tzimiskesa z orodkiem w Drystrze,
czyli greckim Dorostolonie. Nosi on nazw temu Paristrionu lub Paradunavonu, to jest
temu naddunajskiego. Na wschd od niego nad rodkowym biegiem Dunaju i nad Saw
powsta tem Serbii z orodkiem pocztkowo w Sirmium, a nastpnie w Belgradzie i
Braniczewie. Centralne ziemie podbitego carstwa utworzyy tem Bugarii ze stolic w
Skopje, obejmujcy Macedoni, cz ziem albaskich oraz okrgi Niszu i Serdiki.
Pozostae ziemie weszy w skad ssiednich temw. Albania znalaza si w granicach
temu Dyrrachium, Epir w temie Nikopolu, cz Macedonii Egejskiej w temie
Tessaloniki, a Tesalia w temie Hellady. Na czele temw stali w XI XII w. duksowie,
katepanowie i stratedzy bizantyscy zwierzchnicy rozbudowanej biurokratycznej
administracji cesarskiej. Nie wszystkie jednak ziemie bugarskie zostay
podporzdkowane bezporednio urzdnikom cesarskim. cz z nich tworzya
autonomiczne terytoria plemienne, tak zwane archontie sowiaskie, obowizane do
dostarczania kontyngentw posikowych dla armii bizantyskiej. Zajmowali si tymi
sprawami urzdnicy greccy, zwani chartulariosami, i dlatego te cz autonomicznych
archontii sowiaskich otrzymaa nazw chartularatw.
Nastpcy Bazylego II Bugarobjcy nie kontynuowali jego tolerancyjnej wobec
podbitych ziem polityki. Najwczeniej represje dotkny arcybiskupstwo ochrydzkie. Po
mierci Iwana z Debaru cesarz Micha IV mianowa okoo 1036/1037 r. arcybiskupem
Ochrydy Greka Leona z Paflagonii. Rozpoczy si przeladowania duchowiestwa
sowiaskiego, usuwanego pocztkowo tylko z wyszych stanowisk, liturgii i
pimiennictwa sowiaskiego. Stare klasztory sowiaskie ulegy helle-nizacji.
Pogorszyo si rwnie pooenie ludnoci sowiaskiej dotknitej najazdami
Pieczyngw i godem panujcym w latach 10371039, a take wprowadzeniem do
Macedonii bizantyskiego systemu podatkowego, opartego na opatach pieninych
dzierawionych osobom prywatnym, tak zwanym poborcom. Zmiany te wizay si z
powikszeniem ciarw podatkowych. Jednoczenie rzd centralny tolerowa
naduycia poborcw podwyszajcych samowolnie opaty.

82
WIELKIE POWSTANIA MACEDOSKIE PRZECIWKO BIZANCJUM
Rezultatem polityki Bizancjum wobec Sowian byo wielkie powstanie macedoskie,
podjte przez ludno Macedonii w 1040 r. Na czele powstania stan Piotr Odelian,
podajcy si za syna Gabriela Rado-mira i wnuka Samuela. Przyby on z Wgier i po
przekroczeniu granicy zaj Nisz, a nastpnie Skopje. W tym samym czasie onierz w
subie bizantyskiej Tihomir podnis bunt w temie Dyrrachium. Piotr Odelian stan
jednak na czele caego ruchu, poleci straci swego rywala Tihomira i nastpnie
wyruszy z wielk armi powstacz pod Tessalonik. Gdy jednak miasto obronio si
przed powstacami, Piotr Odelian podzieli sw armie na kilka oddziaw, ktre
wtargny do Grecji i Albanii. Oddzia pod dowdztwem Antyma rozbi armi
bizantysk pod Tebami, a armia wysana do Albanii zaja Dyrrachium. Jednoczenie
powstanie objo okolice Naupaktos, pooonego w Epirze.
Piotr Odelian zatrzyma si z gwn armi w miejscowoci Ostrowo w poudniowej
Macedonii. Przyby tam wnuk Arona, brata Samuela, a syn cara Iwana Wadysawa,
Ausijan, ktry popad wwczas w nieask u cesarza Michaa IV. Midzy
przedstawicielami dwch gazi dawnej dynastii macedoskiej wybucha z now si
stara nienawi odziedziczona po ich ojcach i dziadach. Piotr Odelian musia jednak
uzna prawa dziedziczne Ausijana i uczyni go wspwadc. Ausijan stan na czele
armii wysanej przeciwko Tessalonice. Tym razem jednak Bizantyczycy zdyli ju
skoncentrowa w miecie powane siy wojskowe i rozgromi oblegajc armi.
Ausijan zbieg bez wojska do Ostrowa. Wkrtce olepi podstpnie zaproszonego do
siebie na uczt i spojonego winem Piotra Odeliana. Po tym czynie obj naczelne
dowdztwo nad wojskiem powstaczym, lecz pobity powtrnie przez Grekw odda si
w Mosinopolu w rce cesarza. W nagrod za zdrad mianowany zosta magistrem.
Grecy wyruszyli teraz przeciwko resztkom armii Odeliana, rozbili j w 1041 r. pod
Ostrowem i ujli w niewol olepionego Piotra Odeliana. Po tym sukcesie rozgromiono
pozostae oddziay i powstanie zatopiono we krwi.
Rzd cesarski po stumieniu powstania wznowi w caej peni ucisk podatkowy.
Cesarz Konstantyn Monomach (10421055) powikszy daniny na rzecz Kocioa;
kada wie obejmujca 30 gospodarstw chopskich obowizana bya odtd do pacenia
rocznie jednej zotej monety i dwch monet srebrnych oraz do oddawania jednego
barana, szeciu modiw jczmienia, czterech modiw mki pszenicznej i 30 kur.
Zwikszya si rwnie samowola urzdnikw skarbowych i poborcw podatkowych,
ktrzy starali si przez powikszenie ciganych danin zwrci z zyskiem wyoone
przez siebie na zakup tych stanowisk pienidze. Eksploatacja kraju, prowadzona przez
urzdnikw greckich, dotkna take miejscowych feudaw sowiaskich, ktrych
pozbawiono wadzy nad ludnoci chopsk i usuwano z ich ksistw, ktrymi dotd
rzdzili, przeksztacajc je w dobra cesarskie lub kocielne.
W pocztkach lat siedemdziesitych XI w. Bizancjum przeywao
83
wielki kryzys polityczny, militarny i ekonomiczny. W 1071 r. Turcy--Selducy rozgromili
pod Mantzikertem armi cesarsk i wzili do niewoli cesarza Romana IV Diogena.
Rozpoczy si dugie walki o tron cesarski, trwajce z krtkimi przerwami a do 1081 r.
Norma-nowie zdobyli Bari, ostatni twierdz bizantysk w Italii poudniowej, i podjli
przygotowania do zaatakowania Pwyspu Bakaskiego.

W wyniku upadku autorytetu cesarstwa na Pwyspie Bakaskim Macedoczycy

przystpili w 1072 r. do nowego powstania. Na czele stan skopijski bojar Georgi
Vojtech, ktry wsplnie z innymi uczestnikami powstania zwrci si do ksicia serbskiej
Zety Michaa z prob o pomoc przeciwko Bizancjum. Micha wysa do Macedonii
swego syna Bodina i oddzia 300 wojw z dowdc Petriem na czele. Powstacy
ogosili w Prizrenie modego Bodina carem Bugarw i opanowali szybko Macedoni
Wardarsk wraz ze Skopje. Dowdc zaogi Skopje zosta Georgi Vojtech, natomiast
Bodin wyruszy z armi na pnocny wschd na Nisz, gdy Petrio zaj Ochryd i Dewol
oraz zaatakowa Kostur, w ktrym zgromadzili si uciekinierzy greccy z Macedonii. Pod
murami Kosturu armia Petriy zostaa rozbita, Grecy wyruszyli na Skopje, zdobyli miasto
i wzili do niewoli Georgija Vojtecha. Gdy Bodin dowiedzia si o tych klskach,
pospieszy na poudnie na odsiecz powstacom, zosta jednak pod koniec 1072 r.
rozgromiony i wzity do niewoli pod Paunem na Kosowym Polu. Nowa armia
bizantyska, dowodzona przez Nikefora Wryenniosa, wysana w pocztkach 1073 r. do
Macedonii, rozbia pozostae oddziay powstacze i restytuowaa administracj
bizantysk, na ktrej czele sta w drugiej poowie XI w. duks Skopje.
Po upadku powstania dzielia Macedonia losy pozostaych prowincji europejskich
Cesarstwa Bizantyskiego. Niszczona bya przez najazdy Pieczyngw, a nastpnie
Kumanw, czyli Poowcw; na jej ziemiach toczyy si' rwnie wojny domowe z
pretendentami do tronu cesarskiego (-T078), wojny z Normanami woskimi (1081, 1083,
1107) i Serbami z Zety (1094). W 1096 r. ziemie macedoskie zostay spustoszone
przez przechodzce tdy armie I wyprawy krzyowej, dowodzone przez Rajmunda z
Tuluzy i ksicia Boemunda, wodza Normanw woskich. Na og jednak w dobie
panowania trzech cesarzy z dynastii Komnenw-Aleksego I (1081-1118), Jana II (11181143) i Manuela I (l 143 1180), mimo zniszcze w okresie wczeniejszym ziemie
macedoskie przeyway okres pokojowego rozwoju i hellenizacji. Ekonomika kraju
powoli upodabniaa si do stosunkw gospodarczych panujcych w caym cesarstwie i
stawaa si coraz bardziej towarowa. Zanikaa wolna ludno chopska, przeksztacana
w parikw. Dawne grody i sowiaskie osiedla miejskie stay si miastami bizantyskimi
opanowanymi przez feudaw i mieszczastwo greckie. Wielkie powstanie 1072 r. byo
ostatnim ruchem oglnomacedoskim skierowanym przeciwko Bizancjum, w ktrym
aktywnie uczestniczyli w walkach z Grekami rwnie bojarzy sowiascy, potomkowie
wojewodw i wojownikw cara Samuela.
Po upadku powstania bojarstwo macedoskie, a wraz z nim duchowiestwo
84
i sowiaska ludno miejska osiada w miastach macedoskich szybko si
hellenizoway i przyjmoway jzyk, obyczaje i prawa bizantyskie. Macedonia w cigu
XII i XIII w. staa si prowincj zewntrznie greck i upodobnia si do innych ziem
Cesarstwa Bizantyskiego. Jedynie ludno wiejska Macedonii pozostaa wierna
jzykowi sowiaskiemu i nie ulega hellenizacji. Dziki niej istniay w XI XII w. w
grach Macedonii klasztory trzymajce si liturgii sowiaskiej, jak klasztor w.
Prochora Pcziskiego i w. Jakima Osogowskiego w pnocno-wschodniej Macedonii
oraz klasztor w. Gabriela w Lesnowie. Dziki utrzymaniu si jzyka sowiaskiego na
wsi macedoskiej rozwija si w XI XII w. wrd chopstwa i drobnego bojarstwa
macedoskiego ruch bogomilski, wystpujcy przeciwko wielkim feudaom i Kocioowi
greckiemu. Prowadzc walk z herezj wieckie i kocielne wadze bizantyskie

niszczyy systematycznie kultur sowiask w Macedonii, przeladujc podejrzane o

herezj duchowiestwo sowiaskie i palc na stosach ksigi gagolickie i cyrylickie.
VII. ZIEMIE SOWESKIE W GRANICACH RZESZY NIEMIECKIEJ
OPANOWANIE TERYTORIUM SOWESKIEGO
PRZEZ HABSBURGW
W XII w. uformoway si ostatecznie podstawowe jednostki podziau politycznego
terytorium soweskiego,
zwane ziemiami. Najwczeniej uksztatowao si ksistwo Karyntii, pozostajce w
rkach rodziny Spanheimw od 1122 do 1269 r. Styria utworzona z trzech marchii:
Karantaskiej, Podrawskiej i Sawiskiej, naleaa do 1192 r. do feudalnej niemieckiej
rodziny Traugau, a od 1192 do 1246 r. do margrabiw Austrii Babenbergw. Trzecia
gwna ziemia soweska Kraina, dawna Marchia Kraiska, znajdowaa si we wadzy
wieych przybyszw z Bawarii Andechsw, posiadajcych take cz Istrii. W dolinie
Goricy pozostao hrabstwo goryckie pod wadz odrbnej rodziny. Friulem oraz czci
Krainy i Istrii wada nadal patriarcha Akwilei.
Wszyscy ci lokalni dynaci, podzieleni w XII w. na stronnikw cesarskich gibelinw i
papieskich gwelfw, dyli do przeksztacenia swych posiadoci w faktycznie
niezalene od cesarza pastwa. Cel ten osignli karynccy Spanheimowie i austriackostyryjscy Babenbergowie, natomiast na poudniu proces ksztatowania si pastewek
terytorialnych pod wadz lokalnych dynastw hamowa patriarcha Akwilei.
Najsilniejsze pastewko w Sowenii utworzyli karynccy Spanheimowie, opanowawszy
w XII w. take styryjsk Podrawin oraz Krain. W ich rkach znalaz si zamek w
Lublanie wraz z okrgiem, pierwszy raz wspomniany jako ich wasno w 1144 r.
Prb zjednoczenia wszystkich ziem soweskich podj w poowie XIII w. krl Czech
Przemys Ottokar II (1253-1278;, wykorzystujc wygasanie rodzin feudalnych
panujcych dotd na soweskim terytorium: w 1246 r. Babenbergw, w 1251 r.
Andechsw, a w 1269 r. Spanheimw. O Austri i Styri spucizn po
Babenbergach, upominali si papie, krlowie Niemiec, Czech i Wgier i ksi
Bawarii. Zwyciy pocztkowo Przemys Ottokar II, opanowujc w 1251 r. Austri i
Styri. Utraci wprawdzie na krtko Styri na rzecz Wgrw, lecz wkrtce potem, w
1260 r., j odzyska. W 1270 r. zdoby Karynti i Krain, zosta take generalnym
kapelanem patriarchy Akwilei we Friulu, uzyska w ten sposb dostp do Adriatyku. We
wadzy jego znalazy si niemal wszystkie ziemie zamieszkane przez Sowecw.
Popierali go wszyscy ci, ktrzy dyli do likwidacji feudalnej anarchii w kraju: Koci,
powstajce w tym czasie miasta oraz drobne rycerstwo
86
otaczane przez krla czeskiego opiek i chronione przed przemoc ze strony wielkich
feudaw.
W 1273 r. przeciwko Przemysowi Ottokarowi II wystpi nowo obrany w 1273 r.
pierwszy krl niemiecki z dynastii Habsburgw Rudolf I. Jako krl niemiecki nada on w
lenno Austri i Styri swym synom Albrechtowi I i Rudolfowi. Pozyska sobie feudaw
Styrii, Karyntii i Krainy, niechtnych krlowi czeskiemu, faworyzujcemu mieszczastwo
i drobne rycerstwo. W 1278 r. doszo do decydujcej bitwy pod Durnkrut, zwanym przez
Czechw Suchymi Krutami, na wschd od Wiednia. Krla czeskiego posikowali w tej
wojnie ksita lscy.

Czesi zostali pokonani, a Przemys Ottokar II zgin na polu bitwy. Rudolf Habsburg
opanowa Austri, Styri, Karynti i Krain, kadc podwaliny pod przysz potg domu
habsburskiego. Zdobytymi ziemiami musia si jednak podzieli ze swym gwnym
odtd rywalem do panowania nad ziemiami soweskimi, Meinhardem hrabi Gorycji i
Tyrolu, ktry uzyska Karynti i Krain z Marchi Sowesk. Rodzina ta utrzymywaa
ywe kontakty z Piastami lskimi. Otton II, ksi Karyntii, hrabia Gorycji i Tyrolu,
polubi w 1297 r. Eufemi, crk Henryka V, ksicia legnicko-brzeskiego, a wnuczk
synnego Bolesawa ysego Rogatki.
Wybitnym i ambitnym wadc by ostatni przedstawiciel rodu hrabiw goryckotyrolskich Henryk, zmary w 1335 r. Jako bliski krewny ostatniego krla czeskiego z
dynastii Przemylidw, Wacawa III, walczy o tron czeski z Habsburgami i opanowa go
na lat kilka. W czasie tej wojny Habsburgowie zawadnli dolin Sawy, ktr przyczyli
do Styrii (1311). Po odziedziczeniu wszystkich ziem Henryka gorycko-tyrolskiego
posiadoci ich sigay daleko na poudnie do strefy nad-adriatyckiej. W 1366 r. dotarli
do morza poprzez terytorium krasowe dawnej Meranii, opanowali grny Kwarner,
podporzdkowujc sobie miejscowego feudaa Hugona z Devina. W ich wadzy znalaza
si wiksza cz Krasu i wschodnie wybrzee Istrii od Rijeki do Moenicy.
O opanowaniu caej strefy grnoadriatyckiej Habsburgowie walczyli z Wenecj,
Wgrami i now rodzin hrabiw goryckich. Wenecja coraz silniej opanowywaa
posiadoci patriarchy akwilejskiego we Friulu i Istrii, a w kocu wcielia je do swego
pastwa (1420).
Hrabiowie Gorycji jako wjtowie (zarzdcy wieccy) patriarchy akwilejskiego objli
sw wadz Istri i Krain z Marchi Sowesk, a w 1342 r. podzielili si na dwie
gazie: goryck i istryjsko-kraisk. Ta ostatnia zawara z Habsburgami umow o
wzajemnym dziedziczeniu w razie wyganicia rodziny. Ukady o przeycie ju
wwczas daway Habsburgom wielkie korzyci. W 1374 r. zmar ostatni wadca Istrii i
Krainy z rodu hrabiw goryckich i ziemie jego odziedziczyli Habsburgowie. Pod ich
panowanie dostao si teraz wntrze Istrii wraz z Pazinem. Podzia Istrii na cz
habsbursk i weneck utrzyma si przez 400 lat. Do posiadoci w Istrii Habsburgowie
przyczyli w 1382 r. Triest z okrgiem, wykorzystujc jego denia do uwolnienia si
od weneckiego jarzma. W ten sposb si ora lub zawieraniem korzystnych
87
ukadw o wzajemnym dziedziczeniu Habsburgowie opanowali wiksz cz ziem
sowiaskich.
WALKA HABSBURGW Z HRABIAMI CYLEJSKIMI O ZIEMIE SOWESKIE
Nieoczekiwanie w centrum samej Sowenii wyrs nagle nowy grony przeciwnik
Habsburgw. Staa si nim skromna pocztkowo rycerska rodzina ich wasali,
posiadajca jeden tylko zamek ovnek w dolinie Sawy. W 1322 r. rycerze z ovneku
odziedziczyli obszerne posiadoci w Styrii z orodkiem w zamku i miecie Celje (ac.
Celeia, niem. Cilly), a w 1341 r. uzyskali tytu hrabiw cylejskich (celjskich). Wilhelm,
hrabia cylejski, w 1380 r. polubi Ann, crk krla polskiego Kazimierza Wielkiego, i
dziki temu zwizkowi zosta krewnym kilku monarchw. Crka jego, Anna cylejska,
zostaa w 1402 r. on krla Wadysawa Jagiey.
Brat stryjeczny Wilhelma, hrabia Herman II (zmar 1435), wynis rodzin na szczyt
znaczenia, wyda bowiem sw crk Barbar za Zygmunta Luksemburskiego, krla
Wgier, od 1433 r. krla niemieckiego i cesarza rzymskiego. Otrzyma od niego wielkie

posiadoci w Sawonii, Medjumurje i godno bana Chorwacji, Dalmacji i Sawonii.

Jego synw wynis Zygmunt ju jako cesarz do godnoci ksit Rzeszy, dajc im
prawo bicia wasnej monety, pobierania ca i dochodw z kopal i zwalniajc z
zalenoci lennej od Habsburgw. Ostatnia wojna cylejsko-habsburska, pustoszca
ziemie soweskie, zakoczya si w 1443 r. ukadem pokojowym, przewidujcym
wzajemne dziedziczenie ziem w wypadku wyganicia ktrej z ukadajcych si
rodzin.
Odtd hrabia cylejski Ulryk II, oeniony z Katarzyn, crk despoty serbskiego
Jerzego Brankowicza, zaj si wewntrznymi sprawami krlestwa wgierskiego, stajc
na czele opozycji przeciwko rzdom Jana Hunyadiego. Ulryk II prbowa umocni swe
wpywy w Boni i Chorwacji. Zgin zamordowany podstpnie przez przeciwnikw
politycznych w belgradzkiej twierdzy w 1456 r. jako ostatni przedstawiciel rodziny
hrabiw cylejskich. Na podstawie ukadu z 1443 r. spadek po Cylejczykach opanowali
Habsburgowie po czteroletniej walce z pozostaymi pretendentami.
NAJAZDY WGIERSKIE I TURECKIE
Po mierci krla Wgier i Czech Wadysawa V Pogrobowca (1444 1457) wybuchy
midzy przedstawicielami dynastii Habsburgw walki o spadek po nim, toczce si
czciowo take na ziemiach soweskich. Powaniejsze nastpstwa miay najazdy
organizowane przez krla Wgier Macieja Korwina w latach 14801490, gdy
opanowa on cz ziem soweskich, ktre do Habsburgw powrciy dopiero po jego
mierci.
88
Od poudnia po raz pierwszy w 1408, a nastpnie w 1411 r. dotary do Sowenii
najazdy tureckie. Stae niebezpieczestwo tureckie zagrozio ziemiom soweskim
dopiero po upadku Boni (1463). W latach 14691483 r. Turcy co roku pustoszyli
ziemie soweskie. Najazdy te i poczony z nimi kryzys gospodarczy wywoay wybuch
w 1478 r. w Karyntii powstania chopskiego.
Trudna sytuacja zewntrzna i wewntrzny kryzys gospodarczy powikszyy zaleno
terytorialnego wadcy danej ziemi od wyksztaconych ju wwczas stanw. Wyraay
one swe zdanie na periodycznie zwoywanych zgromadzeniach stanowych
skupiajcych przedstawicieli bogatej szlachty, wyszego duchowiestwa i miast.
Chopstwo w zgromadzeniach stanowych nie brao udziau, z jednym krtko trwajcym
wyjtkiem w hrabstwie goryckim.
W 1500 r. Habsburgowie opanowali ostatni wikszy skrawek ziem soweskich,
pozostajcy dotd poza granicami ich posiadoci. Po wyganiciu rodziny hrabiw
goryckich anektowali ich hrabstwo wraz z czci Krasu i Friulu. Gdy w 1526 r. signli
po tron czeski i wgierski, mieli w swych rkach wszystkie ziemie soweskie, poza
skrawkiem Istrii i czci Friulu nalecymi do Wenecji.
NIEMIECKA KOLONIZACJA I GERMANIZACJA ZIEM SOWESKICH
Kolonizacja zarwno wewntrzna, jak i zewntrzna, gwnie bawarska, osigna
swoje apogeum w XIII w. Zajto wwczas reszt nadajcych si pod upraw ziem
pooonych w dolinach rzecznych. W dwch wiekach nastpnych, XIV i XV,
przystpiono do kolonizowania wyynnych obszarw lenych. Powstaway najpierw
due jednodworcze osady, ktre z upywem lat przeksztacay si w wiksze osady i
wsie. Osadnictwo stale posuwao si w gr, obejmujc z czasem ziemie pooone do
1000 m n.p.m. W drugiej poowie XIV i w XV w. wystpio zjawisko jakby cofania si

osadnictwa. Przy niekorzystnej dla rolnictwa oglnej sytuacji gospodarczej chopi

opuszczali gospodarstwa zaoone na gorszych glebach lub nie odbudowywali
spustoszonych w czasie wojen.
Osadnikw sprowadzali przede wszystkim waciciele wielkich seniorii feudalnych,
zarwno wieckich, jak i duchownych. W XIV i XV w. caa szlachta cznie z drobn
posugiwaa si jzykiem niemieckim, a na poudniu woskim lub dialektem romaskim
uywanym we Friulu. Proces germanizacji nasili si wskutek powstawania nie tylko wsi
kolonizowanych przez Bawarw, lecz take coraz liczniejszych osad typu miejskiego.
Nadal jednak, rwnie na terytorium starego osadnictwa w Karyntii i Styrii, wystpoway
wsie soweskie rozproszone midzy wsiami niemieckich kolonistw. Dopiero w XV w.
germanizuje si wschodni Tyrol i grna Karyntia i Styria. Ustala si nowa granica
jzykowa sowesko-niemiecka, ktra z niewielkimi zmianami na korzy jzyka
niemieckiego w Kotlinie Celowieckiej przetrwaa do XX w. Biega ona wzdu linii:
Smohor w dolinie ziljskiej w Karyntii szczyt grski Dobra Beljak Osojske Ture
Gospa Sveta pod Krynskim Gradem na pnoc od Celowca Svinke Gori
89
ujcie Labodnicy do Drawy pasmo grskie Kozjak rzeka Mura od zakola na
poudnie od Lipnicy do Radgony.
Na poudniu straty osadnictwa soweskiego byy bez porwnania mniejsze. Przed XV
w. zaniky wsie soweskie na rwninie friulskiej i wyej w dolinie Beli, woskiej Fella,
utrzymay si za w dolinie rzek Rezije i Kanali. Utrzymaa si w zasadzie bez zmian
granica etniczna sowesko-romaska utworzona w VI-VII w. w okresie osiedlania si
Sowian. Jedynie midzy osadami sowiaskimi rozwijay si obcojzyczne miasta:
niemiecka Gorica i woski Triest. Ssiednia Istria przechodzia natomiast proces
slawizacji, gdy poza Sowecami napywaa do niej w XV w. ludno chorwacka,
posugujca si dialektem czakawskim i sztokawskim, oraz sztokawscy Serbowie
uchodzcy przed Turkami. Miejscowy dialekt romaski, wystpujcy w Triecie do okoo
1800 r., przetrwa w Istrii w niektrych tylko miastach i mniejszych osadach miejskich do
XX w., chocia uleg silnym wpywom dialektu weneckiego.
ROZWJ GOSPODARCZY I SPOECZNY
W XIII w. dobiega koca rozpoczty jeszcze w XI w. proces likwidacji wasnej
gospodarki feudaa i renty odrobkowej zastpowanej gospodarstwami kmiecymi
zobowizanymi do skadania gwnie renty naturalnej i nastpnie pieninej. W
dokumentach XIII w. nierzadko znajdujemy stwierdzenie, e klasztor podzieli wasne
dworskie gospodarstwo na gospodarstwa chopskie" dziaajc dla korzyci swego
domu". Nowo powstae wsie czsto naleay do rnych seniorii feudalnych. Wiksze
seniorie dzielono na oficia (urzdy), na ktrych czele stali zarzdcy zwani oficjaami.
Oficjaowie zbierali daniny i sprawowali sdy przy pomocy specjalnych sdziw,
zwanych w jzyku soweskim sodac. Kmieci nadzorowali nisi funkcjonariusze seniora,
valpet i biri, oraz obierany przez wsplnot wiejsk upan, posiadajcy wiksze
gospodarstwo i zobowizany do skadania niszych danin.
Feudaowie rezydowali najczciej w wyszych zamkach, skadajcych si
przewanie z ogromnego dononu (wiey), rzadziej w zamkach nizinnych bronionych
przez wod. Due zamki, posiadajce paac i odrbne pomieszczenia dla zbrojnych
sug, byy nieliczne. Nalea do nich zamek w Lublanie.

Wok zamkw feudalnych rozwiny si w XIII w. miasta w Kranju, Lublanie,

Mariborze, Ptuju, Celje, Kamniku i Skofjej Loce. Niektre z nich odziedziczyy po
staroytnoci nawet elementy dawnego planu miasta, gdy Sowianie osiedlali si w
ruinach miast rzymskich (Kranj i Ptuj). Obok osiedli podzamkowych, najczciej przy
kocioach, w posiadociach biskupa lub kapituy, rozwijay si targi, dajce sw nazw
wielu osadom wczesnomiejskim, jak Stari Trg, Trie itp. Wadcy poszczeglnych
terytoriw nadawali nieraz osiedlom targowym prawo odbywania targw poczone z
mirem targowym" i prawem pobierania akcyzy oraz wybijania wasnej monety. Prawa
takie otrzyma w 977 r.
90
Ptuj, w 1016 r. Briin, czyli niemiecki Freising, pooony na granicy terytorium
soweskiego, a w 1060 r. Beljak.
Ju od schyku XI w. mieszkacy podobnych osiedli otrzymuj wasnych sdziw i
buduj mury miejskie. Karyntia posiadaa do koca XII w. cztery uprzywilejowane targi,
a w XIII w. pi miast, midzy nimi Celowiec i Beljak, i kilka nowych targw. W Styrii ju
u schyku XII w. powsta targ Slovenjgradec, a w XIII w. pi miast, wrd nich Maribor
jako targ w 1209 r., a jako miasto w 1254 r., oraz Ptuj. Nowe targi i miasta
powstaway w Styrii jeszcze w XIV i XV w. Do najwaniejszych naleao Celje targ od
1323 r., a miasto od 1451 r. W Krainie osiedla wczesnomiejskie istniay w trzecim
dziesitku lat XIII w. Naleaa do nich Lubiana, posiadajca ju wwczas prawa
miejskie. W XIV w. skadaa si a z trzech osad miejskich: Mesta oraz Starego i
Nowego Targu, pooonych na obu brzegach rzeki Lublanicy. W XIII w. powstay w
Krainie poza Lubian jeszcze cztery wiksze miasta, wrd nich Kranj i Kamnik, oraz
osiem osiedli targowych.
Szybki rozwj miast wiza si z rozwojem grnictwa. Dawne wiejskie sowiaskie
metody eksploatowania rud metali zostay zastpione w XIII w. przez niemieckie
piece", wytapiajce z rud metal, a w XIV i XV w. woskie piece". Wadcy terytorialni
zaczli od XIII w. korzysta ze swych praw regalnych, udzielajc koncesji kupcom
inwestujcym w grnictwo swj kapita i uzaleniajcym od siebie grnikw. W Krainie i
Karyntii wydobywano rudy elaza i oowiu, w niemieckiej czci Karyntii rwnie zoto i
srebro. Okoo 1490 r. w Idriji znaleziono rt i odtd kopalnia idrijska staa si jednym z
gwnych wczesnokapitalistycznych przedsibiorstw wczesnej Europy.
W miastach soweskich przewaaa ludno rzemielnicza zorganizowana w cechy.
Znalazo to swj wyraz w przywilejach postanawiajcych, e kupcy lublascy mog
handlowa jedynie tymi obcymi produktami rzemiosa, ktre nie s wytwarzane w ich
miecie (1513). Lubiana posiadaa rwnie przymus targowy. Obcy kupcy obowizani
byli do kupowania futer i skry w Lublanie, a nie z pominiciem jej w Chorwacji. Rozwj
miast ograniczali jednak Habsburgowie, zainteresowani w kierowaniu handlu przez
Maribor i Graz wprost do Wiednia, przy jednoczesnym rozlunianiu stosunkw
handlowych z Wgrami i Chorwacj. Na poudniu Wenecja kierowaa cay handel do
swego miasta, dziaajc na niekorzy miast Istrii, przede wszystkim Triestu.
Og mieszkacw miast zdoby w XIIIXIV w. prawa miejskie. Do najwaniejszych
nowo zdobytych praw autonomicznych naleao prawo wyboru sdziego i rady
miejskiej, a w niektrych wikszych miastach take miejskiego upana (burmistrza). W
wyniku postpujcej dyferencjacji mieszczastwa wyodrbnia si w Lublanie elitarna

komuna miejska, zoona z przedstawicieli kupiectwa i zamoniejszych cechw,

obierajca wasn cis rad" stojc na czele miasta.
Klasa feudalna od XII w. przechodzia wielkie przeobraenia. Najpierw wytworzyy si
obok wielkich feudaw dwie zalene od nich grupy: rycerstwo wasalne i ministeriaowie
(suebnicy) tworzcy feudalne oddziay zbrojne.
91
Obie te warstwy stopniowo zleway si, tworzc nisz szlacht. Od schyku XII w.
miejsce wymierajcej starej arystokracji zajmoway nowe rody wywodzce si spord
ministeriaw, jak np. panowie Ptuja. Warstw wyszej arystokracji wzmocnio wysze
duchowiestwo: biskupi nowo utworzonych diecezji i opaci wielkich klasztorw. W XIII
w. nowi wadcy terytorialni ksita danej ziemi, dyli do utworzenia jednolitego
prawa ziemskiego i odrbnego oglno-ziemskiego sdu ksicego dla kadej ziemi
oraz do podporzdkowania swej bezporedniej wadzy wszystkich feudaw danej
ziemi. W deniach tych znaleli sojusznikw w nowo tworzcej si warstwie niszej
szlachty, wystpujcej przeciwko feudalnemu rozdrobnieniu. Wczajc ministeriaw
do tworzcych si zgromadze ziemskich, organizowanych na zasadzie reprezentacji
stanowej, nisza szlachta uzyskiwaa prawa swobodnego dysponowania swym
majtkiem: najwczeniej w Styrii w 1291 r., a w Karyntii i Krainie dopiero w 1338 r.
Wymienione trzy gwne krainy soweskie uzyskay swoje sdy ziemskie", ktrym
podlegali wszyscy feudaowie. Ze zgromadze sdowych i zjazdw potwierdzajcych
objecie wadzy przez nowego ksicia w zamian za potwierdzenie przez niego
przywilejw, wykorzystujc walki dynastyczne, maoletno wadcw lub ich zaduenie,
wyszy na przeomie XIV i XV w. zgromadzenie stanowe zoone z przedstawicieli
wyszej szlachty, praatw, szlachty drobnej i miast. Zdobyy one prawo
wspdecydowania o najwaniejszych sprawach danej ziemi. Od okoo 1410 r.
zgromadzenia stanowe zbieray si ju stale, podejmujc uchway o podatkach
nadzwyczajnych, sposobie ich uycia i problemach politycznych.
OBLICZE KULTURALNE ZIEM SOWESKICH
Skad etniczny warstwy panujcej w XII-XIII w. na ziemiach soweskich przesdzi o
charakterze rozwijajcej si w Sowenii kultury. Ogniskami jej byy klasztory niemieckie,
pocztkowo benedyktyskie, od poowy XIII w. gwnie cysterskie, oraz kapituy
kolegiackie i katedralne. Duchowiestwo niemieckie tych orodkw nie tworzyo
wasnego pimiennictwa, lecz ograniczao si do sprowadzania lub kopiowania w
klasztornych skryptoriach prac teologicznych i filozoficznych. Niektre klasztory,
zwaszcza cysterskie: Stina, Gornji Grad, Konstanjevica, stworzyy imponujce
biblioteki. Jzykiem dominujcym w pimiennictwie kocielnym bya do okoo 1300 r.
acina. W XIV w. akta prawne, zapiski sdowe i inwentarze sporzdzano ju wycznie
w jzyku niemieckim.
Oryginalne dzieo historyczne wielkiej wagi powstao dopiero w poowie XIV w.
autorstwa francuskiego zakonnika Jana, opata Victring (Vetrinje) w Karyntii. Jest to
obszerna historia w jzyku aciskim, obejmujca dzieje Europy rodkowej od czasw
karoliskich do 1343 r. Orodkiem kultury rycerskiej by dwr Spanheimw w Karyntii.
W jego krgu powstay niemieckie pieni rycerskie, przechodzce niekiedy w obszerne
kroniki rymowane.
92

W drugiej poowie XV w. powstay pierwsze dziea historyczne spisane w jzyku

niemieckim: austriacka i karyncka kronika Unresta oraz kronika cylejska, opracowana
przez anonimowego franciszkanina.
Szkolnictwo rednie rozwijao si przy nielicznych kapituach w Lub-lanie i Ribnicy,
gdzie wykadano sztuki wysze", (artes superiores"), a nisze przewanie w miejskich
parafiach dopiero w drugiej poowie XV w.
W nadmorskich miastach romaskich literatura niemal si nie rozwijaa. Uywano
wycznie jzyka aciskiego zastpowanego dopiero od XV w. woskim. Jedynym
znanym w XV w. humanist by Piotr Pawe Vergerius starszy z Koparu (1370 1444),
wybitny dziaacz owiatowy i pisarz.
Sztuka romaska, rozwijajca si w XII i w pierwszej poowie XIII w. na ziemiach
soweskich, znana nam jest tylko z nielicznych zachowanych fragmentw i kilku
budowli klasztornych i kocielnych (por. rozdz. III). Znacznie bogaciej reprezentowana
jest zarwno architektura, jak rzeba oraz malarstwo wczesnogotyckie i gotyckie. Do
dobrze zachowanych przykadw stylu okresu przejciowego od romanizmu do gotyku
naley cysterski koci w Kostanjevici. Jest to trjnawowa bazylika z transeptem,
ozdobiona kamienn rzeb z piknie zdobionymi kapitelami pozwalajcymi zaliczy j
do wybitniejszych dzie architektonicznych tego okresu w Europie rodkowej.
wityniami budowanymi w rozwinitym ju stylu gotyckim byy kocioy franciszkaski i
dominikaski w Ptuju, oba zniszczone w drugiej wojnie wiatowej. Posiaday
konstrukcj halow i wyduone prezbiteria charakteryzujce architektur kocieln
zakonw ebrzcych. Freski kocioa franciszkaskiego z lat 12601270, z ostro
amanymi fadami draperii, stanowiy przykad malarstwa wczesnogotyckiego. W okresie
rozpowszechniania si architektury gotyckiej w XIV, a zwaszcza w XV w., splota si
ona nierozerwalnie ze starymi tradycjami lokalnych warsztatw kamieniarskich i dziki
temu gboko zakorzenia si w Sowenii. Gotyckie formy architektury przetrway nawet
na soweskim Krasie i w czci zachodniej do XVII w. Pod wpywem miejscowych
tradycji rzeby figuralnej w kamieniu gotyk soweski odznacza si bogato zdobionymi
sklepieniami nawet w maych kocikach wiejskich, przewanie gwiadzistymi lub
sieciowymi. Zdobia je ornamentyka reliefowa, a czsto take rzeba figuralna.
Rozwino si rwnie bujnie w Sowenii malarstwo cienne. Powsta powszechnie
przyjty system zdobienia prezbiteriw, zwaszcza w maych kocioach zwanych
umownie malowanymi prezbiteriami typu krainskiego". Posiaday one na sklepieniu
wyobraenie Pana w majestacie, na cianach apostow, scen zwiastowania na uku
triumfalnym, pokon trzech krli na cianie pnocnej, a sd ostateczny na cianie
zachodniej. Mistrzowie z Friulu czsto ozdabiali freskami nawet zewntrzn zachodni
fasad kocioa. Pod wzgldem swego stylu malarstwo to dzieli si na wczesne do
poowy XIV w. i pne, ktre cechuje coraz
93
wikszy realizm w przedstawianiu postaci, stanowicy dalekie odbicie malarstwa
Giotta. U schyku XV w. powstaj lokalne szkoy malarskie. Sztuka gotycka tak si
zadomowia na ziemiach soweskich, e zwaszcza w ich zachodniej czci formy
gotyckie wystpoway jeszcze przez cay wiek XVI.
VIII. CHORWACJA POD BEREM ARPADW I ANDEGAWENW
RYWALIZACJA WGIERSKO-WENECKA o DALMACJ

W 1102 R. W CZASIE uroczystej koronacji w stoecznym Biogradzie krl Koloman by

rzeczywistym wadc jedynie Chorwacji, gdy Dalmacja bizantyska w 1103 r. raz
jeszcze powrcia pod wadz cesarza Bizancjum. Dopiero zrzeczenie si przez
Aleksego I Komnena praw do Dalmacji na rzecz Wgier umoliwio Kolomanowi
signicie po t ziemi. W 1105 r. by ju panem Zadaru, w dwa lata pniej opanowa
Trogir i Split i zdoby nastpnie przy pomocy ich floty trzy miasta na wyspach Rab, Osor
i Krk.
Miasta dalmatyskie uznay go swym krlem za cen przyznania im niezwykle
szerokiej autonomii. Trogir uzyska 25 maja 1107 r. przywilej zwalniajcy miasto od
podatkw na rzecz krla cznie z dawn danin pokoju" i nadajcy klerowi i ludowi
miasta prawo wybierania priora (knezia miejskiego) i biskupa. Krl zastrzega sobie
jedynie 2/3 dochodw z ca portowego ciganego od cudzoziemcw, 1/3 otrzymywa
prior miasta, a dziesicin z caoci dochodw biskup. Przyrzek rwnie krl, e wbrew
woli miasta nie osiedli si w nim aden Wgier lub inny cudzoziemiec, a sam
zrezygnowa z prawa korzystania z przymusowej gociny miasta w wypadku swego
przyjazdu do Chorwacji. Pozwala wreszcie mieszkacom miasta na swobodne
opuszczanie granic jego krlestwa. Analogiczne wolnoci typu trogirskiego" otrzymay
wszystkie wiksze miasta dawnego temu dalmatyskiego, a nastpnie take niektre
gwne miasta dawnej krlewskiej Chorwacji: ibenik, znane gniazdo pirackie, Nin,
Skradin, a na wyspach Hvar i Korula.
Koloman nie szanowa jednak nadanych miastom wolnoci, osadza w nich biskupw
Wgrw, w Zadarze i Splicie trzyma wasne zaogi, a w Splicie w wiey w murach
obronnych nawet wasnego poborc. W tej sytuacji w 1115 r. Wenecja wykorzystaa
niezadowolenie miast i przystpia do wojny o panowanie nad Dalmacj, trwajcej z
przerwami do 1125 r. i zakoczonej cakowitym zwycistwem Wenecji. Gwny punkt
oporu Wgrw, krlewski Biograd, zdoby i zburzy w tym roku doa wenecki Dominik
Michieli. W 1133 r. Wgrzy odzyskali wprawdzie Split, lecz w 1167 r. ustpili swe
posiadoci w Dalmacji cesarzowi bizantyskiemu Manuelowi I Komnenowi i odzyskali
je dopiero po jego mierci w 1180 r.
Mieszkacy Zadaru, w wikszoci Chorwaci, niezadowoleni byli z weneckiego
jarzma, gdy Republika witego Marka nie przestrzegaa
95
wolnoci typu trogirskiego" nadanych przez ni miastu w 1117 r. Zadar jako gwne
miasto weneckiej Dalmacji zosta w 1154 r. orodkiem nowego arcybiskupstwa, ktremu
papie podporzdkowa cztery diecezje dotd zalene od Splitu: Krk, Rab, Osor i Hvar.
Jako kocielnego zwierzchnika Wenecjanie narzucili Zadarowi swego patriarch z
Grado. Mieszkacy Zadaru podnosili bunty przeciwko panowaniu weneckiemu w 1159,
1164 i 1180 r. W tyme 1180 r. udao im si wyzwoli spod panowania Wenecji i przy
pomocy nowego wadcy, krla Wgier Beli III (l 172 1194), odbudowa mury miejskie
zburzone po stumieniu wczeniejszego powstania. Odtd przy pomocy zaogi
wgierskiej stawiali zwycisko czoo Wenecji, w 1188 r. zawarli sojusz obronny z Piz,
rywalk Wenecji, a w 1190 r. rozbili flot weneck koo Puntamike w pobliu swego
miasta. W tej sytuacji Wenecjanie zwrcili si w 1202 r. o pomoc przeciwko Zadarowi
do rycerzy IV wyprawy krzyowej do Palestyny przyrzekajc przewiezienie ich na swych
statkach w zamian za zdobycie miasta. Krzyowcy obiegli i nastpnie zdobywali
szturmem miasto wycinajc cz jego mieszkacw. Spod Zadaru wyruszyli nastpnie

za namow doy Henryka Dandolo nie do Jerozolimy, lecz do Konstantynopola.

Mieszkacy Zadaru prbowali kontynuowa walk z Wenecj, lecz w 1205 r. zostali
przez ni zmuszeni do zburzenia murw miejskich od strony morza i obierania
arcybiskupa i priora wycznie spord obywateli weneckich. Mieszkacy Zadaru
walczyli z jarzmem weneckim, rwnie bezskutecznie, jeszcze w latach 1242 1243 i
1311 1313. Do Wenecji naleaa dawna bizantyska Dalmacja do 1358 r.
BANAT CHORWACJI, DALMACJI I SAWONII
Namiestnikiem krla wgierskiego w Chorwacji zosta ban Chorwacji, Dalmacji i
Sawonii. Urzd ten przejli Wgrzy z dawnego krlestwa chorwackiego, w ktrym ban
by gwnym zastpc krla i sdzi krlestwa. Banowie z nominacji krlw wgierskich
posiadali rwnie bardzo szeroki zakres wadzy. Kilkakrotnie na miejsce bana lub
czasem jako jego zwierzchnika krl powoywa spord swej najbliszej rodziny
odrbnego ksicia albo nawet modszego krla" Chorwacji i Dalmacji, do ktrych to
krlestw" doczano niekiedy take Sawoni. Modszy krl" by jednoczenie nastpc
tronu wgierskiego. Krl Bela III koronowa swego najstarszego syna Emeryka najpierw
na krla wgierskiego (1192), a nastpnie na krok Chorwacji i Dalmacji (1194),
przekazujc mu jednoczenie w zarzd oba te terytoria. Gdy Emeryk obj po mierci
ojca tron wgierski (11961204), jego modszy brat Andrzej zada dla siebie ziem
chorwackich, przyjmujc tytu z boej aski ksi Zadaru i caej Dalmacji, jak rwnie
Chorwacji i Humu". Krl Emeryk pokona go wprawdzie w otwartej walce (l 199), lecz
nastpnie przyzna tytu ksicia Chorwacji, Dalmacji i Sawonii. Podobnie postpi krl
Bela IV (1235 1270), przekazujc w kilka lat po najedzie tatarskim 1241/1242 r.,
ktry spustoszy ziemie chorwackie, godno bana caej Sawonii swemu synowi
Stefanowi. Wadza jego obejmowaa zarwno Sawoni, jak i Chorwacj. Wkrtce
potem Stefan zosta
96
koronowany na krla wgierskiego. Jego zastpcami zostali dwaj odrbni banowie:
ban Sawonii i ban primorski zarzdzajcy Chorwacj i Dalmacj. Mody krl" Stefan
posiada odrbny dwr, wasne wojsko, wybija wasny pienidz i nawet prowadzi wojny
ze starym krlem Bel IV. Walki dynastyczne wykorzystywao monowadztwo
chorwackie, zwaszcza w Chorwacji Dalmatyskiej, aby uzyska od wadcy nadanie up
i wolnoci immunitetowych, pozwalajcych na przeksztacenie nowo zdobytych i
dawnych posiadoci w faktycznie niezalene pastewka feudalne. Stanowiy one
wasno rodw feudalnych zwanych przez Chorwatw bractwami", w jzyku aciskim
fratriami".
Do najpotniejszych monowadcw chorwackich nalea u schyku XII w. Domaki z
bractwa Snaiciw, pokonany w pocztkach XIII w. przez kneziw Bribiru z bractwa
ubiciw, wadajcych ziemiami midzy rzekami Krk, Zrmanj i wybrzeem
adriatyckim. Pawe I Bribirski obj w 1273 r. godno pomorskiego bana",
podporzdkowa Sibenik i Trogir oraz wykorzystujc walki o tron wgierski otrzyma od
obu pretendentw rodkow i poudniow cz dawnej krlewskiej Chorwacji od
wschodu granic upanii Gacko a do serbskiego Humu oraz dziedziczn godno bana.
W 1287 r. zawadn korsarskim Omiem, a w 1299 r. osadzi w Boni brata Mladena I.
Syn Pawa I, Mladen II (ok. 1301 przed 1341), popiera kandydatur na tron wgierski
Karola Roberta Andegaweskiego (13081342), lecz krl ten po umocnieniu si na
tronie zainaugurowa polityk likwidacji lokalnych pastewek pooonych w granicach

swego krlestwa. Nie dopuci, aby krl serbski Stefan Milutin obj banat Mavy, a w
Dalmacji wykorzysta niezadowolenie miast i feudaw skarcych si na samowol
Mladena II. Chorwackie monowadztwo i szlachta pokonay Mladena II w 1322 r., a gdy
zbieg on do krla wgierskiego, zosta przez niego uwiziony. Crka jego Katarzyna
zostaa okoo 1324 r. on Bolesawa III Rozrzutnego, ksicia legnickiego. Jego
spadkobiercy otrzymali w zamian za posiadoci dalmatyskie zamek Zrin w Sawonii,
dajc pocztek magnackiej rodzinie ksit Zrinskich.
Wojny feudalne skoniy miasta dalmatyskie, pozostajce dotd pod
zwierzchnictwem wgierskim, do szukania pomocy w Wenecji. Sprzyjao jej przede
wszystkim posplstwo miejskie, podczas gdy wrd patrycjatu przewaay nastroje
prowgierskie. Wenecja podporzdkowaa sobie w 1322 r. Sibenik i Trogir, w 1327 r.
Split, a w dwa lata pniej nawet Nin. Karol Robert, krl Wgier, utraci na jej rzecz
cz Dalmacji, natomiast wewntrz kraju wada samowolnie zamkami Knin i Unac w
latach 13231343 knez Nelipac z bractwa Snaiciw, pan upanii cetyskiej. Po jego
mierci krl Ludwik I Wielki (1342 1382) odebra wdowie po nim gwne zamki, a
nastpnie stopniowo zama potg monowadztwa dalmatyskiego. Pawe III, knez
bribirski, pan Klisu, podporzdkowa si krlowi w 1356 r., a jego bractwo utracio swe
ostatnie twierdze Klis, Skradin i Omi.
W 1346 r. Ludwik I podj wypraw do Dalmacji na prob mieszkacw Zadaru,
ktrzy podnieli znw w 1345 r. bunt przeciwko panowaniu weneckiemu, ponis jednak
klsk. Do nowej wojny przystpi
97
w sojuszu z Genu w 1356 r. i w trzecim roku wojny zmusi Wenecj traktatem
zadarskim z 18 lutego 1358 r. do wyrzeczenia si wszystkich ziem od rodka Kwarneru
a do granic Dyrrachium. Powtrnie pokona Ludwik I Wenecj w latach 1378 1381,
zmuszajc j tym razem do pacenia trybutu w wysokoci 7000 dukatw rocznie.
Utracon Dalmacj odzyskaa Wenecja w pocztkach XV w., odkupujc prawa do
niej od Wadysawa Andegaweczyka, krla Neapolu i pretendenta do tronu
wgierskiego, i zdobywajc orem w latach 14091420 od krla Wgier, Zygmunta
Luksemburskiego. Chorwacja, utraciwszy w latach nastpnych jeszcze dalsze czci
Dalmacji, utrzymaa tylko skrawek wybrzea od Rjeiny do Zrmanji z miastem Senj,
dogodnym wyjciem na morze z wntrza kraju. Wenecja utrzymaa panowanie nad
Dalmacj a do swego upadku.
UNIFIKACJA USTROJOWA SAWONII Z WGRAMI
Na rozlegym terytorium obejmujcym ziemie od Kapeli do Drawy, zwanym od XI w.
Sawoni, wadza krlw chorwackich bya znacznie silniejsza ni w dawnym krlestwie
chorwackim, posiadajcym stare tradycje pastwowe i potne monowadztwo. Ziemie
te nie miay rozwinitej chorwackiej organizacji upaskiej i wobec tego krlowie z
dynastii Arpadw mogli utworzy komitaty organizowane wedug wzorw wgierskich.
Najpniej na pocztku XII w. powstay trzy wielkie komitaty wgierskie : zagrzebski,
waradyski i krievacki. Cz wolnej ludnoci zamieszkujcej te ziemie otrzymaa
status wgierskich jobagionw ministeriaw zobowizanych do okrelonych
suebnoci, przede wszystkim wojskowych, na rzecz grodu upaskiego.
Powstawanie, take w Sawonii w XII i XIII w., wielkich domen feudalnych i
powikszanie si liczebnoci rycerstwa wyczonego spod wadzy komesw
wgierskich i podporzdkowanych tylko krlowi spowodowao upadek znaczenia

krlewskich komitatw, przestao bowiem im podlega nie tylko rycerstwo, lecz take
ludno chopska zamieszkujca immunizowane dobra feudaw wieckich i
duchownych. W tym samym czasie ministeriaowie krlewskich grodw komitatowych
(jobagioni) weszli na rwni z wyszym rycerstwem do tworzcego si stanu
szlacheckiego. rednia i drobna szlachta wgierska ju w 1222 r. uzyskaa od krla
Andrzeja II (12051235) przywilej, zwany od zotej pieczci Zot Bull", zwalniajcy
od skadania danin, penienia suby w grodach i przeksztacajcy posiadoci
szlacheckie we wasno dziedziczn, tak zwane batiny. W p wieku pniej (1273)
szlachta slawoska zebraa si w Zagrzebiu na zwoanym po raz pierwszy oglnym
saborze" szlacheckim. Uchwalono wwczas, e odtd wadz sdow komes dzieli
bdzie z czterema przedstawicielami szlachty (redniej) i dwoma przedstawicielami
jobagionw danego komitatu. Podobne zgromadzenia odbyway si we wszystkich
ziemiach wgierskich. Moemy je porwna z polskimi sejmikami zwoywanymi w XIV i
XV w. Odtd stare komitaty krlewskie przeksztaciy si w szlacheckie organizacje
samorzdowe, a jej obieralni przedstawiciele stali si wyrazicielami woli
98
i interesw wgierskiej szlachty komitatowej. Proces ten zamyka przywilej krla
Ludwika I Wielkiego z 1351 r., nadajcy caej szlachcie bez wyjtku, take w linii
eskiej, prawa dziedziczenia dbr pochodzcych z nadania krlewskiego, zwanych
std donacyjnymi.
W Sawonii rozwin si samorzd szlachecki wedug wzorw wgierskich. Natomiast
w Chorwacji Dalmatyskiej, w ktrej rwnie powstay komitaty szlacheckie jako
kontynuacje dawnych chorwackich upanii, wystpiy zjawiska nie znane w pozostaych
czciach monarchii Ar-padw. Bya to popierana przez krlw z dynastii
Andegawenw wspomniana ju wyej samorzdowa organizacja szlachecka,
zorganizowana na zasadzie rodowej, zwana plemstwem dwunastu rodw krlestwa
chorwackiego". Czonkowie jej cieszyli si penym immunitetem skarbowym i posiadali
wasny samorzd skarbowy.
STOSUNKI WEWNTRZNE
W XII i XIII w. rozwija si nadal na ziemiach chorwackich proces przeksztacania
niewolnych serww w feudalnie zalenych, pwolnych kmieci. Liczba ich szybko si
zwikszaa take wskutek masowego nadawania przez Arpadw nieraz caych upanii
lub pojedynczych up, optin (wsplnota wiejska) i vrvi (wsplnota wielkorodzinna)
monowadcom i rycerstwu. W 1193 r. Bartol, knez Kirku, otrzyma upani Modru, a
potomkom jego nada krl wgierski cay Vinodol. Powstay w ten sposb podstawy
potgi materialnej magnackiej rodziny Franko-panw. Resztki wolnej ludnoci wiejskiej,
tworzcej niegdy wsplnoty wiejskie, zorganizowane w bractwa, ktre nie zostay
nadane wraz z ziemi feudaom, otrzymay od krla przywileje zwalniajce je od
wszystkich powinnoci wobec komesa (upana) i tym samym uzyskiway status
krlewskich jobagionw drobnej szlachty zalenej jedynie od krla.
W XIII i XIV w. ziemia uprawna naleaa w olbrzymiej wikszoci do gospodarstw
kmiecych lub gospodarstw nalecych do kolonw osadzonych na ziemi jako wolni
gocie. Renta odrobkowa obowizujca kmieci (tlaka) wynosia tylko od 6 do 25 dni w
roku. Zamieniano j czsto na rent naturaln lub pienin. Kmiecie w dobrach
opactwa topuskiego odrabiali rent w pocztkach XIII w. przez 6 dni w roku, a kmiecie
w dobrach kapituy zagrzebskiej w poowie XIV w. od 12 do 26 dni w roku. Obok zwykej

renty odrobkowej znano rwnie dodatkow, nakadan w wyjtkowych wypadkach.

Rozmiar tlaki dowodzi, e gospodarstwo wasne feudaa zostao w Sawonii
zredukowane do minimum. Niewielkie byy take daniny skadane przez chopw w
naturze. Podstawowym ciarem by czynsz pieniny, zwany tradycyjnie w Sawonii
marturin, pacony od zagrody (selita) jesieni, w wysokoci od 10 do 42 denarw.
Dziesicin z niego otrzymywa biskup, a pozosta kwot dzielono na trzy czci, z
ktrych dwie otrzymywa krl lub ban, a jedn waciciel. Krl, wydajc przywilej
immunitetowy, zrzeka si nieraz swojej czci na rzecz waciciela duchownego lub
wieckiego. Gdy monowadca nadawa immunizowan ziemi z kmieciami
99
w lenno swemu lennikowi (,.predialicie"), otrzymywa dwie trzecie marturiny, jedna
trzecia bowiem przypadaa lennikowi. Od oddawania czci marturiny krlowi zwolnieni
byli Babonegowie, najpotniejsi feudaowie slawoscy w XIII w.
Pooenie pwolnych kmieci na wsi chorwackiej ulegao w XIII i XIV w. poprawie
dziki sprowadzaniu coraz liczniej osadnikw z zewntrz, zwanych gomi (ac.
hospites). Prawa goci rozcigano take na ludno miejscow, osadzan na ziemiach
branych po raz pierwszy pod upraw. Gocie byli ludmi wolnymi. Z czasem, ju w
drugiej poowie XIII w., gomi zaczto nazywa wycznie ludno miejsk, a
kolonistw wiejskich kolonami, wolnymi poddanymi lub wolnymi ludmi.
Rozwj stosunkw towarowych znajdujcy swj wyraz w zamianie renty odrobkowej i
naturalnej na pienin czy si z szybkim rozwojem w caej Chorwacji (poza stref
nadmorsk, w ktrej miasta rozwijay si ju od dawna) osad targowych i
podgrodziowych zamieszkanych przez przybyszw, zwanych gomi, zajmujcych si
handlem i rzemiosem. Upadek znaczenia krlewskich komitatw w XIII w. przypieszy
proces przeksztacania si wczesnomiejskich osad w wolne miasta krlewskie
wyczone spod wadzy upanw chorwackich lub wgierskich komesw i cieszce si
prawami samorzdowymi. Najwczeniej prawa wolnego miasta krlewskiego zdoby
Gradac, czyli Grny Grd w Zagrzebiu. Krl Bela IV wyda gociom Gradca 16 listopada
1242 r. przywilej piecztowany zot pieczci nadajcy im szeroki samorzd z
wasnym sdownictwem, prawo do odbywania siedmiu jarmarkw rocznie i duy obszar
ziemi w ssiedztwie miasta. W zamian gocie zobowizali si wznosi mury obronne,
ktrych potrzeb wykaza najazd mongolski, i wystawia dziesiciu uzbrojonych
onierzy na wyprawy krlewskie do Dalmacji, Karyntii i Austrii. W dziesi lat pniej
analogiczne prawa uzyskali od bana Stefana gocie w Krievcach. Nieco mniejsze
uprawnienia zdobyy gminy miejskie zaoone przez goci w Varadynie, Vukovarze,
Viroviticy, Petrinju i w innych miastach powstajcych gwnie w XIII w. Wzrost liczby
miast w XIV w. by ju niewielki. W wyniku tych procesw obok stanu szlacheckiego i
chopskiego powsta w Chorwacji i Sawonii take stan mieszczaski.
KULTURA REDNIOWIECZNEJ CHORWACJI W XIII-XV WIEKU
Twrcami kultury lub jej mecenasami byo w Dalmacji mieszczastwo miast
pooonych na wybrzeu adriatyckim lub na ssiednich wyspach, w gbi za ldu i w
Sawonii magnateria i szlachta chorwacka, sporadycznie take boniacka, a jedynie
wyjtkowo przedstawiciele panujcej dynastii Arpadw.
Architektura zadarska rozwijaa si w XII i XIII w. pod przewaajcym wpywem
romaskich Woch pnocnych, a porednio architektury toskaskiej. Jej

najwybitniejszym reprezentantem by zniszczony w 1941 r. koci w. Krsevana

(Grisogona), pochodzcy jeszcze z VII w.,
100
lecz przebudowany najpierw u schyku X w., a nastpnie gruntownie w 1175 r.
Zwracaj w nim uwag fryzy lepych arkad romaskich otaczajcych apsydy i cian
poudniow oraz zbudowana w XIII w. na apsydzie rodkowej otwarta galeria
kolumnowa. Te same wpywy inspiroway twrcw katedry zadarskiej, konsekrowanej w
1285 r., zbudowanej na miejscu wityni zniszczonej przez krzyowcw w 1202 r. Jest
to dua trjnawowa bazylika, ktrej nawa gwna, trzykrotnie szersza od bocznych,
zakoczona jest wielk pojedyncz apsyd. Naw gwn otaczaj na przemian filary i
kolumny, a nad nawami bocznymi umieszczone s empory. Bogato rozczonkowana
fasada zachodnia ozdobiona zostaa portalami i lepymi arkadami. Dziea zadarskie
inspiroway budowniczych pracujcych w krgu oddziaywania Zadaru. Dowodem tego
jest zachodnia fasada katedry w Rabie, powtarzajca w uproszczeniu formy fasady
katedry zadarskiej. Natomiast grne partie wiey romaskiej katedry rabskiej,
budowane pniej, nawizuj do sztuki weneckiej.
Podczas gdy sztuka zadarska zdradza wpywy lombardzkie, na architektur
poudniowej Dalmacji, a take trogirsko-splick oddziaywaa silniej architektura
normandzkiej Apulii.
Charakterystycznym przykadem budowli tego typu jest katedra w Trogirze,
posiadajca otwarty portyk midzy wieami w fasadzie zachodniej, chocia jedna tych
projektowanych wie nie zostaa nigdy zrealizowana, oraz trzy apsydy od strony
wschodniej. Budow katedry rozpoczto przed 1213 r., naw gwn zasklepiono
dopiero w XV w.,
101
natomiast wie, w ktrej widoczne s kolejne fazy gotyckie i renesansowe,
ukoczono w XVI w. Katedra trogirska reprezentuje zatem trzy fazy architektury
redniowiecznej, z ktrych najsabiej zaznaczya si faza porednia, gotycka. witynia
ta, podobnie jak i wszystkie niemal kocioy redniowiecznej Dalmacji od pocztkw XV
w., ma wygld budowli romasko-renesansowej, w ktrej pny styl romaski
przechodzi bezporednio we wczesny renesans z pominiciem gotyku, ktry dopiero w
XV w. opanowa Dalmacj. Katedra trogirska jest najstarsz wityni romask bogato
ozdobion rzeb. Portal w zachodniej fasadzie katedry, wykonany przez mistrza
Radovana w 1240 r., uzupeniony pniej fragmentami gotyckimi i renesansowymi,
naley do najwybitniejszych dzie romaskiej rzeby dalmatyskiej. Sam Radovan
wykona tympanon, przedstawienie miesicy, postacie atlantw i pierwszych rodzicw,
reszt wykonali wsppracownicy. Portal zdradza inspiracj rzeby Parmy i Modeny, a
take Apulii i Wenecji, wykazujc wpyw form figuralnych mistrza lombardzkiego
Benedetta Antelamiego. Na wpywy weneckie wskazuj analogie do zachodniego
portalu kocioa w. Marka.
Do wielkich budowli sakralnych wznoszonych w stylu romaskim naley
monumentalna wiea katedry, dominujca nad caym Splitem. Jej pierwsze pitro
ukoczono przed 1257 r., a najwysze dopiero w XVIII w. Cao utrzymano jednak w
stylu romaskim. Najwybitniejszym zabytkiem romaskiej rzeby splickiej s drewniane
drzwi katedry, wykonane w 1214 r. przez Andrija Buvin. Podobnie jak portal trogirski
wykazuj one, wpywy sztuki przychodzcej z rnych czci Woch.

Nie zachoway si natomiast adne wybitniejsze zabytki architektury redniowiecza z

Chorwacji Dalmatyskiej w gbi ldu. W Bribirze, stolicy Subiciw, zachoway si
jedynie ruiny kociow. W Sawonii rozwijaa si w XIII w. architektura romaska. W
1217 r. konsekrowano pierwsz katedr w Zagrzebiu, zniszczon przez Mongow w
1242 r. Romaskie byy rwnie kocioy w Topusku i w Glogovnicy, a take wznoszone
w XIII w. zamki, z ktrych zachoway si czci romaskie wtopione w pniejsz
architektur gotyck w Medvedgradzie i Susedgradzie, Samoborze, Okiciu, Ozalju
Frankopanw i Kalniku. Z malarstwa zachoway si pnoromaskie freski w zakrystii
katedry zagrzebskiej, dzieo zapewne artystw woskich, gdy zblione s stylem do
malowide z XIII w. z Subiaco pod Rzymem. Pod wpywem sztuki dalmatyskiej
romanizm zakorzeni si w Sawonii, nabierajc tam charakteru stylu rodzimego,
niechtnie i bardzo wolno ustpujcego przed sztuk gotyck.
Architektura gotycka pojawia si w Dalmacji dopiero w XIV w. Szerzyy j dwa
zakony: franciszkanie i dominikanie, wznoszc budowle obszerne, lecz proste,
pozbawione zbytkownej dekoracji rzebiarskiej. Koci dominikaski w Trogirze,
ukoczony w drugiej poowie XIV w., jest przestrzenny, cho tylko jednonawowy, z
drewnianym stropem. Posiada okna gotyckie, a zamyka go czteroboczne prezbiterium.
Profilacja i rzeba gotycka przypomina gotyk wenecki.
102
Sztuka wenecka oddziauje w drugiej poowie XIV w. najsilniej na sztuk dalmatysk,
Republika witego Marka bowiem opanowaa w 1358 r., jak wiemy, prawie cae
wybrzee i wyspy dalmatyskie i jedynie na krtko zwrcia je Wgrom.
Z tego krtkiego okresu powtrnego panowania wgierskiego pochodzi jeden z
najcenniejszych zabytkw zadarskich srebrny, pozacany relikwiarz (raka) witego
Szymona, wykonany okoo 1380 r. przez Franciszka z Mediolanu na zamwienie
krlowej wgierskiej Elbiety Kotromaniczwny, matki polskiej krlowej Jadwigi. Na
relikwiarzu w ksztacie sarkofagu umieszczono kompozycje figuralne otoczone
dekoracyjnymi bordiurami, herbami i napisami przedstawiajce sceny z Ewangelii i z
ywotu witego, a take z ycia krla Ludwika I, bana chorwackiego Pawa Subicia i
ich rodzin. Umieszczono rwnie scen fundacyjn, w ktrej krlowa Elbieta ze swoimi
trzema crkami, wrd nich najmodsz Jadwig, ofiarowuje relikwiarz i adoruje
witego Szymona.
Do zabytkw malarstwa ciennego nale cenne malowida wczesno-romaskie
zachowane w klasztorze benedyktynek w. Marii w Zadarze, fundowanym przez opatk
Yekeneg przed 1110 r., oraz fragmenty malowide z XIII w. w stylu bizantyskoromaskim w kociele w. Krsevana rwnie w Zadarze. W tyme kociele zachoway
si te lady freskw nawizujcych do woskiej szkoy Giotta. Na polichromowanych
krucyfiksach z lekkim reliefem mona przeledzi gwne linie rozwoju malarstwa i
rzeby dalmatyskiej od wczesnego romanizmu do penego gotyku inspirowanego
gwnie przez sztuk weneck. O stale rosncym jej wpywie w XIV w. mwi take
liczne importy wystpujce w Dalmacji pnocnej w postaci obrazw otarzowych w
kociele w. ucji na wyspie Krk i w katedrze w Rabie przypisywanych malarzowi Paolo
Veneziano.
W sztuce iluminatorskiej, podobnie jak w Serbii, przewaa w caym XIII w. wpyw
miniatur benedyktyskich z Monte Cassino oraz dukt pisarski benewentaski.
Sporadycznie, jak na przykad w brewiarzu splickim z 1291 r., wystpuj miniatury

wyranie bizantynizujce. Od schyku XIII i w XIV w. dominuje iluminatorstwo szkoy

boloskiej. Wrd kilku zachowanych gagolickich mszaw zwraca uwag msza
zamwiony w 1413 r. przez boniackiego wojewod Hrvoja, wwczas pana Splitu,
napisany przez duchownego gagolickiego, tak zwanego glagoljaa" Butk, a
ozdobiony miniaturami inspirowanymi przez florenckie malarstwo miniaturowe. W XV i
jeszcze w XVI w. wystpuj nadal obok kodeksw inspirowanych przez wosk sztuk
toskask na wyspie Krk take gagolickie ksigi liturgiczne ozdobione miniaturami o
charakterze bizantyskim.
W 1420 r. prawie cae wybrzee i wyspy dalmatyskie przeszy na stae na wasno
Wenecji, aby pozosta jej prowincj a do 1797 r. Wadz Wenecji uznaway od 1358 r.
do poowy XV w. take Dubrownik i miasta pooone w Dalmacji Grnej, o ktre
Wenecjanie toczyli walki z Balsiciami zeckimi, a nastpnie z despotami serbskimi.
Na tle oglnego upadku dziaalnoci fundacyjnej i aktywnoci budowlanej
103
korzystnie wyrnia si w Dalmacji Dubrownik, w ktrym w XV w. rozkwita
architektura nawizujca do pnoredniowiecznej sztuki poudniowowoskiej, czcej
formy gotyckie z tradycjami sztuki jeszcze antycznej. Najwybitniejszym architektem
obcym przybyym z Woch poudniowych dziaajcym w Dubrowniku by Onofrio delia
Cava, twrca uywanego do dzi miejskiego wodocigu (14361438), Wielkiej Studni
przy bramie Pil i Maej Studni na przeciwlegym kracu miasta (1438). Wyranie
gotycki charakter posiada odbudowany przez niego po poarze z 1435 r. Paac Ksicia
(Komesa) Dubrownika. Po eksplozji prochw w 1463 r. odnowili prawdopodobnie paac
czciowo mistrz toskaski Michelozzo Michelozzi, a czciowo Juraj Dalmatyczyk z
Zadaru. Obaj ci budowniczowie pracowali take nad obwarowaniem ssiedniego Stonu,
a Juraj budowa rwnie fortyfikacje dubrownickie. Paac Ksicia nawizywa do
romaskich paacw weneckich, posiada wyduon fasad z dugim portykiem o
szeciu arkadach, za ktrym kryo si wejcie na dziedziniec. Pierwsze pitro miao
sze podwjnych okien gotyckich, takie same okna znajdoway si w dwch wieach
naronych. Na kapitelu w portyku zachowaa si figura brodatego starca
przedstawiajcego boga Eskulapa, mitycznego zaoyciela Epidauru, poprzednika
Dubrownika. Na przeomie XV i XVI w. zaczy powstawa w Dubrowniku budowle
czce elementy sztuki gotyckiej i renesansowej. Przykadem jest gmach celny
zbudowany w latach 1516 1522 wedug projektu miejscowego budowniczego Paskoja
Milievicia oraz kilka willi letnich z XV i pierwszej poowy XVI w. na Lapadzie, w Gruzu i
w Rijece.
Zabytkiem sztuki pitnastowiecznej w zachowanej obecnie postaci jest katedra w
Koruli, ktrej fasad zachodni z wie przebudowa pomocnik Onofria delia Cava,
Ratko Kancie. Portal fasady powtarza elementy wystpujce w romaskich kocioach
Apulii, lecz w dekoracji przyczka fasady dawne lepe arkady romaskie przybray
formy stosowane w pnym gotyku weneckim. Rwnie romaska u nasady wiea
posiada aurowy gotycki szczyt w postaci kolumnowego oktogonu wznoszcego si z
tarasu otoczonego gotyck balustrad.
W XV w. przenikn do Dalmacji i zadomowi si w niej wenecki gotyk kwiecisty
(gotico fiorito), pokrywajcy cae fasady i obramienia okien fantazyjn rzebion
dekoracj wykonan w marmurze. Najwczeniejszym przykadem jego zastosowania
jest wiea katedry trogirskiej wznoszonej pocztkowo wedug wzorw architektury

apulijskiej, a po zniszczeniach w wyniku bombardowania Trogiru przez flot weneck w

1420 r. odbudowana przez miejscowego mistrza Matjasza Gojkovicia. Da on
obramieniom okien i kapitelom kolumn formy kwiecistego gotyku weneckiego, a drugie
pitro wiey zbudowa cakowicie w tym stylu. Trzecie, najwysze pitro zbudowa w
1598 r. Tryfon Bokani w stylu pnego renesansu weneckiego, w ktrym cigle
jeszcze widoczne s cechy gotyku kwiecistego.
Najpikniejszym dzieem architektury pnoredniowiecznej jest katedra w Sibeniku,
wznoszona w pierwszej poowie XV w. w stylu wczesnego gotyku weneckiego,
nastpnie w latach 1441 1473 w stylu
104
gotyku kwiecistego przez Juraja Dalmatyczyka, a w pocztkach XVI w. przez Niccolo
Fiorentino w stylu wczesnorenesansowym. Juraj Dalmatyczyk przebudowa pierwotny
koci trjnawowy umieszczajc naw poprzeczn, a na skrzyowaniu naw cztery
potne filary dwigajce kopu. Podnis rwnie wysoko nawy gwnej i
prezbiterium. Powstaa monumentalna cao, jedno z najwybitniejszych dzie gotyckorenesansowej architektury dalmatyskiej.
Literatura zarwno aciska, jak i bizantyska uprawiana w miastach Dalmacji
bizantyskiej oraz w Chorwacji Nadmorskiej rozwijaa si nadal przez cay okres
redniowiecza wzbogacana coraz to nowymi utworami przekadanymi z jzyka
aciskiego, woskiego, a w XIV w. take z czeskiego, gdy cesarz Karol IV sprowadzi
do Pragi sowiaskich benedyktynw glagoljaw z chorwackiego Senja. Gagolica
uywana bya nadal nie tylko w kociele, lecz na inskrypcjach, w dokumentach
prywatnych i kodeksach prawnych, jak na przykad w Vinodolskim statucie z 1288 r.
Sporadycznie wystpowaa cyrylica w swej zachodniej, boniackiej postaci. Za twrc
gagolicy uznali Chorwaci witego Hieronima z IV/V w., twrcy aciskiego przekadu
Biblii, tak zwanej Vulgaty. Powsta te w Chorwacji ku jego czci popularny ywot
witego Jerolima Hrvatina, gdy tak zwano go w Chorwacji, spisany jzykiem
zblionym do mwionego.
Nadal niezwykle popularne byy apokryfy oparte na wtkach ze Starego i Nowego
Testamentu rozpowszechnione w Dalmacji w XII w. przez bogomiw. W wiekach
nastpnych czytano nadal chtnie apokryfy, widzenia i ywoty witych, lecz
przekadano nowe utwory wycznie z pimiennictwa zachodniego. Wielkie powodzenie
wrd czytelnikw zdobyo Widzenie Tundala, opowie o iryjskim rycerzu, ktrego
dusza odwiedzia podczas jego niewiadomoci pieko i raj. Gdy Tundal obudzi si,
opowiedzia spostrzeenia swej duszy i zmieni tryb ycia. Okoo 1300 r. w pnocnej
Chorwacji przeoono jedn z najpopularniejszych opowieci redniowiecza
Rumanac [romans] o Troji. U schyku redniowiecza przeoono w Dubrowniku wielki
zbir legend o witych, a midzy nimi take ywot witego Josafata, bdcy
schrystianizowan legend o Buddzie. Cuda sawnej dziewicy Marii z legendami o
Bogurodzicy przeoone na jzyk chorwacki zostay wydane drukiem w 1507 lub 1508 r.
w pierwszej drukarni chorwackiej zaoonej w Senju. Niektre ywoty, jak na przykad
ywot witego Jana Wyznawcy, biskupa Trogiru, i jego cuda z poowy XII w. oraz
Historia witego Krzysztofa mczennika, opracowana przed 1313 r. przez Juraja
Kostica, biskupa Rabu, s dzieami oryginalnymi.
Dziaalnoci pisarsk zajmowao si gwnie duchowiestwo. Wyjtkiem by synny
autor dzie medycznych Guglielmo Varignana, ktry przebywajc na dworze bana

Mladena Subicia dedykowa mu jedno ze swych dzie. Niekiedy magnat lub rycerz
chorwacki zajmowa si przepisywaniem ksigi kocielnej. Novak, knez krbawski, rycerz
dworski krla Ludwika I, przepisa w 1368 r. dla zbawienia duszy cay msza alfabetem
gagolickim.
Popularno zdobyy rwnie w Chorwacji utwory o treci moralnodydaktycznej.
105
Nalea do nich Lucidar, niewielka encyklopedia opracowana w XII w. w Niemczech w
formie dialogu midzy nauczycielem i uczniem, przeoona dwukrotnie, najpierw z
czeskiego, a nastpnie z woskiego. Przeoono rwnie Dystychy moralne, rzekomo
Katona, oraz powstay w Anglii w pocztkach XIII w. aciski Spr duszy z ciaem.
Najwaniejszym dzieem kronikarskim powstaym w XIII w. jest Historia
Salonitanorum pontificum dzieje arcybiskupstwa splickiego opracowane przez
Tomasza, archidiakona katedry splickiej, yjcego w latach 1201 1268. Tomasz
nalea do stronnictwa walczcego o autonomi Splitu i jego romaski charakter. W
1239 r. osadzi w Splicie jako potestata mistrza Garganusa de Arscindis z Ankony, tote
dzieo jego w czci jemu wspczesnej posiada liczne akcenty polemiczne.
W XIV w. prowadzili zapiski rocznikarskie w Zadarze Miha Madijev de Barbazanis,
autor zachowanej tylko czciowo Historii cesarzy rzymskich i papiey, oraz Paulus de
Paulo, autor Memoriale, stanowicego rodzaj dziennika wydarze lat 13801408.
Rozwijaa si rwnie twrczo kronikarska w jzyku chorwackim. Simun Klimantovi
z Lukorana pod Zadarem uoy krtk kronik uniwersaln, a pop glagolja Martinac z
Grobnika opisa bitw krbavsk stoczon w 1493 r. Odrbne miejsce zajmuje
Chorwacka kronika, stanowica czternastowieczny przekad pierwszych 19 rozdziaw
Latopisu Popa Duklanina, zastpujca wyrazy Sowianin" i sowiaski" sowami
Chorwat" i chorwacki". Dwa ostatnie rozdziay tej kroniki dodane do tekstu Popa
Duklanina opisuj szczliwe panowanie krla Zvonimira i jego tragiczn mier.
Kronik t przeoy nastpnie na jzyk aciski Marko Maruli.
IX. PASTWO NEMANICZW
WALKA STEFANA NEMANII o NIEZALENO
STEFAN Nemania by synem Zavidy, nalecego do raszkaskiej dynastii
wielkoupaskiej wywodzcej si od braci Vukana i Marka. Urodzi si w Ribnicy w
Zecie w czasie pobytu ojca na wygnaniu. Okoo 1168 r. cesarz Manuel I Komnen zrzuci
z tronu wielkoupaskiego nieposusznego Des i osadzi na nim Tihomira,
najstarszego syna Zavidy, przydzielajc jego trzem modszym braciom: Stefanowi
Nemanii, Stracimirowi i Mirosawowi, wasne dzielnice. Nemania otrzyma wschodnie
krace Raszki: Toplice, Ibar, Rasine i Rek, do ktrych cesarz doczy nieco pniej
ssiedni Duboice pooon koo Leskovca. Z dzielnic sw czyy zawsze Stefana
Nemani szczeglnie bliskie zwizki. Na jej obszarze w dolinie Toplicy wznis a dwa
monastery, w. Bogurodzicy i w. Nikoli (Mikoaja). Stracimir otrzyma ziemie w
zachodniej Raszce.
Okoo 1170 r. Nemania podnis bunt przeciwko Tihomirowi panujcemu z aski
cesarskiej i pokona go przy pomocy braci koo Pantina na Kosowym Polu. Tihomir
zgin podczas ucieczki, prawdopodobnie uton w Sitnicy. Tron wielkoupaski obj
Stefan Nemania. Dwaj pozostali juniorzy otrzymali nowe, rozleglejsze dzielnice.
Ksistwo Stracimira objo ziemie nad Zachodni Moraw z orodkiem w Gradcu

(obecnie aak). Ufundowa w nim Stracimir monaster w. Bogurodzicy. Mirosaw

otrzyma Zahumle, inaczej Hum, i tytuowa si kneziem, lecz zachowa posiadoci w
Polimlju, w ktrych ufundowa monaster w Bijelom Polju nad Limem.
Po zdobyciu tronu Stefan Nemania przy pomocy Wgrw, Wenecjan i Niemcw
wystpi zbrojnie przeciwko Bizancjum. Sojusz z Wgrami okaza si jednak nietrway,
tron wgierski bowiem obj sprzymierzeniec cesarza Manuela Komnena, krl Bela III.
Osamotniony Nemania nie zdoa obroni si przed najazdem bizantyskim i musia
kapitulowa. Znalaz si jako wizie w Konstantynopolu, po czym powrci na tron jako
wasal cesarski. Przeciwko Bizancjum wystpi powtrnie dopiero w 1183 r.,
wykorzystujc klski i sabo cesarstwa. Dziki nowemu sojuszowi z krlem Bel III
zdoby ziemie wok Niszu i Sredca (Sofii). Przyczy nastpnie do swego pastwa
dawne Krlestwo Zety i osadzi tam jako tytularnego krla" Zety swego najstarszego
syna Vukana. Podbi rwnie nadmorskie miasta serbskiej Dalmacji Grnej: Danj,
Sarda, Drivast, Sva, Ulcinj, Bar i Kotor. Sign nastpnie
107
po Dubrownik, jednak prba odcicia miasta od morza przez Mirosawa humskiego
zakoczya si 18 sierpnia 1184 r. jego klsk, poczon z utrat 13 odzi. Dubrownik
obroni si dziki pomocy udzielonej przez woskich Normanw w zamian za uznanie
zwierzchnictwa krlw Sycylii. 27 wrzenia 1186 r. Stefan Nemania wsplnie z
modszymi brami Stracimirem i Mirosawem zawar z miastem traktat pokojowy, na
mocy ktrego przyznawa Dubrownikowi prawo prowadzenia wolnego handlu wedug
starego zwyczaju" w caej Serbii, a zwaszcza na najwaniejszym dla Dubrowniczan
targu Drijeva, pooonym u ujcia Neretwy do Adriatyku. Dostp do niego umoliwia im
prowadzenie handlu rwnie z Boni. U schyku panowania nada Stefan Nemania
podobne przywileje mieszkacom Splitu. Odtd w monarchii Nemaniczw zaczy si
bujnie rozwija przy targach kolonie kupcw, a nastpnie take rzemielnikw
dubrownickich, dalmatyskich i nawet woskich.
Po uregulowaniu problemu Zety i Dalmacji powrci Stefan Nemania do swej
antybizantyskiej polityki. Przed Boym Narodzeniem 1188 r. wysa poselstwo do
cesarza Fryderyka Barbarossy do Norymbergi, aby zaprosi go na osobiste spotkanie w
czasie projektowanej przez niego wyprawy krzyowej. Spotkanie to odbyo si w Niszu
w 1189 r. W roku nastpnym, wykorzystujc przybycie krzyowcw na Bakany, Stefan
Nemania opanowa pnocn i wschodni Macedoni ze Skopjem, Pernikiem i
Velbudem (obecnie Kiustendi), lecz osamotniony po odejciu krzyowcw do Azji
ponis klsk nad Moraw. Bizantyczycy odzyskali utracone terytoria. Na mocy
zawartych z Bizancjum ukadw Stefan Nemania wywalczy faktyczn niezaleno dla
swych ziem, obejmujcych obok Raszki i Zety take albaski Pilot, Hvosno (pniej
Metohia) i Kosowe Pole.
U schyku panowania Nemania przystpi do jednoczenia utraconej przez siebie
monarchii. W 1190 lub 1191 r., wykorzystujc mier brata Stracimira, zrzuci z
humskiego tronu ksicego Mirosawa i osadzi na nim swego modszego syna Rastka,
pniejszego S we, arcybiskupa Serbii i witego.
W pastwie swym popiera Koci prawosawny. Opiera sw wadz na sojuszu z
wyszym duchowiestwem prawosawnym, fundowa monastery. Gwn jego fundacj,
w ktrej chcia by pochowany (zadubina), by monaster w Studenicy, budowany w
latach 11831196. W obronie Kocioa prawosawnego i autorytetu wadzy

wielkoupaskiej zagroonej przez wieckich monowadcw przeladowa popieranych

przez nich bogomiw, nazywanych w Serbii babunami.
Wiosn 1196 r. Nemania przekaza tron swemu redniemu synowi Stefanowi, zoy
w Studenicy luby zakonne, przybierajc imi Symeona, a po upywie roku uda si na
gr Atos. Przebywa tam jego najmodszy syn Rastko, ktrego osadzi na tronie
humskim jako pitnastoletniego chopca. Po roku lub dwch sprawowania wadzy
przyby na dwr Rastki wdrowny mnich z ruskiego monasteru witego Pantalejmona,
zbierajcy ofitey. Mnich, Rusin rodem", namwi modego ksicia do obrania zakonnej
drogi ycia. Rastko w czasie polowania zbieg z wasnego ksistwa na Atos i wstpi do
monasteru
108
witego Pantalejmona, a wkrtce potem przeszed do greckiego monasteru
Watopedi dla nauki jzyka greckiego. Jako mnich przyj imi Sawy.
W czasie pobytu na Atosie w drugiej poowie 1198 r. Stefan Nemania wysa syna do
Konstantynopola w celu uzyskania zgody cesarza Aleksego III Angela na zaoenie na
Atosie serbskiego monasteru w miejsce ruin monasteru Hilandar i zarazem
potwierdzenia wystawionego przez siebie przywileju fundacyjnego dla nowego
monasteru. Nadawa w nim Hilandarowi liczne ziemie, ludzi i dochody w Serbii. Zmar
13 lutego 1200 r. przed uzyskaniem cesarskiej chrysobulli dokumentu
piecztowanego zot pieczci, wystawionego w czerwcu 1200 r.
POWSTANIE KRLESTWA I ARCYBISKUBSTWA SERBSKIEGO
Wkrtce po mierci Stefana Nemanii, wiosn 1202 r., wybucha wojna domowa o
spadek midzy dwoma starszymi synami, faworyzowanym przez ojca Stefanem i
najstarszym Vukanem zeckim. Sojusznikami Stefana byli Bizantyczycy, gdy jeszcze
ojciec oeni go z Eudoki Angela, bratanic cesarza Izaaka II (1185-1195 i 1203-1204),
ktry nada ziciowi swego brata, Aleksego, jedn z najwyszych dworskich godnoci
bizantyskich tytu sewastokratora. Vukan Nemanicz wystpi jako pierworodny z
pretensjami do tronu ojcowskiego i w 1202 r.
109
zwyciy brata Stefana dziki pomocy Wgrw i papiestwa, ktrzy popierali wadz
katolickiej Zety. Sojusznikiem Stefana by car bugarski Kaojan. Przy jego pomocy
Stefan powrci na tron wielkoupaski, lecz w zamian przekaza Bugarom Nisz z
okrgiem.
Zwycistwo Stefana nad Vukanem byo wyrazem przewagi Kocioa prawosawnego
nad katolickim w samej Kaszce, coraz silniej ulegajcej wpywom wiata kultury
wschodniej. Proces ten przypiesza w Raszce rozwj kultu twrcy pastwowoci
raszkaskiej Stefana Nemanii. W lutym 1208 r. mnich Sawa Nemanicz przywiz z
Hilandaru na Atosie do monasteru Studenicy szcztki ojca i obj godno
archimandryty studenickiego. W Studenicy opracowa pierwszy ywot ojca i regu ycia
zakonnego, tak zwany typikon, przeznaczony dla monasteru studenickiego. U grobu
ojca pogodzi Sawa obu braci, Stefana i Vukana; ten ostatni zatrzyma Zet. W 1209 r.
przeprowadzi na yczenie wielkiego upana Stefana kanonizacj ojca. Odtd kult
Nemanii, czczonego pod zakonnym imieniem witego Symeona, zacieni wi
dynastii z Kocioem prawosawnym i umocni wewntrz kraju pozycj jego wadzy.
Stefan Nemanicz w opracowanym przez siebie ywocie witego Symeona Nemanii
przedstawi wasne sukcesy polityczne i militarne jako cuda witego Symeona".

Podobnie jak ojciec tpi opozycyjne ruchy feudaw wymierzone przeciwko wadzy
centralnej i szukajce uzasadnienia ideologicznego w herezji bogomilskiej.
110
cisa wsppraca wielkiego upana z Cerkwi prawosawn nie przeszkodzia mu w
zawarciu sojuszu z katolick Wenecj. Porozumienie umocni maestwem z Ann,
wnuczk synnego doy Henryka Dandolo, waciwego zdobywcy Konstantynopola.
Mnich Sawa Nemanicz na znak protestu opuci Raszk i osiad w Hilandarze na
Atosie. W 1217 r. Stefan Nemanicz uzyska od papiea Honoriusza III krlewsk
koron. Koronacje przeprowadzi legat papieski. W Serbii powstao drugie krlestwo,
tym razem z orodkiem w prawosawnej Raszce.
W dwa lata po koronacji Stefan, zwany odtd Pierwszym Koronowanym (w jzyku
serbskim Prvovenani), nawiza znw wspprac polityczn ze wiatem bizantyskim
i wsplnie z bratem, mnichem Saw, uzyska od wygnanego z Konstantynopola do
Nicei greckiego patriarchy zgod na utworzenie serbskiego arcybiskupstwa
autokefalicznego. Uzyskao ono status podobny do tego, jaki posiadao od 1018 r.
greckie arcybiskupstwo ochrydzkie obejmujce dotd take Raszke. Pierwszym
arcybiskupem Kocioa serbskiego zosta Sawa, a siedzib arcybiskupstwa monaster w
iczy. By moe koronowa nastpnie Sawa powtrnie swego brata na krla. Nowy
Koci toczy cik walk o swe istnienie z arcybiskupstwem ochrydzkim, na ktrego
czele sta Demetrios Chomatianos, znany autor greckiego ywotu witego Klemensa
Ochrydzkiego. W celu umocnienia niezalenoci kocielnej Serbii krl Stefan wysa w
1220 r. biskupa Metodego do Rzymu, a take zacieni wspprac z wadc Epiru,
despot Teodorem Dukasem Angelem, zwierzchnikiem Ochrydy, i oeni swego syna i
nastpc Radosawa z jego crk Ann Angel. Przed mierci zoy luby zakonne
przybierajc imi Symeona. Zmar 24 wrzenia 1227 r.
W 1229 r. arcybiskup Sawa Nemanicz uda si do Nicei bityskiej, w ktrej otrzyma
potwierdzenie niezalenoci Kocioa serbskiego. Arcybiskup serbski mia by
wybierany przez sabor serbski, to jest zgromadzenie dostojnikw wieckich i
duchownych caego krlestwa. W cztery lata pniej zrzek si Sawa godnoci
arcybiskupiej na rzecz ucznia Arsenija I. Zmar 14 stycznia 1235 r. w bugarskim
stoecznym Tyrnowie w drodze powrotnej z Nicei, do ktrej uda si raz jeszcze, aby
poprze zabiegi Bugarw wymierzone przeciwko Kocioowi ochrydzkiemu o
utworzenie patriarchatu w Tyrnowie. Pozostawi bogaty dorobek pimienniczy i liczne
grono uczniw, dziki czemu sta si twrc tak zwanej witosawskiej szkoy
pimiennictwa serbskiego. Po mierci otoczono go kultem witoci, podtrzymywanym
przez dynasti Nemaniczw. Krl Wadysaw Nemanicz sprowadzi jego szcztki do
swej zadubiny w Mileevej w zachodniej Serbii, a ywot jego opracowa Domentian,
mnich z Atosu, na zamwienie krla Urosza I.
WALKI WEWNTRZNE I BUDOWA PODSTAW PRZYSZEJ POTGI
Nastpc Stefana Pierwszego Koronowanego zosta jego najstarszy syn Radosaw
(12271234), zi i wierny sojusznik despoty epirskiego Teodora Dukasa Angel, ktry
by wwczas u szczytu potgi. Po opanowaniu Tessaloniki (1224) przybra tytu cesarza
Bizancjum i bliski
111
by opanowania Konstantynopola, gdy zdoby nawet Adrianopol. Krl Radosaw, syn
cesarzwny bizantyskiej Eudokii Angeli, m rwnie Greczynki, przy tym wadca

saby, podporzdkowa si pastwu epirskiemu. Nawet na dokumentach podpisywa si

w jzyku greckim; greckie napisy umieszcza rwnie na miedzianym pienidzu
wybijanym na jego rozkaz. W sprawach wiary i Kocioa zwraca si o rad do
Demetriosa Chomatianosa, greckiego arcybiskupa Ochrydy, co grozio utrat wieo
zdobytej niezalenoci Kocioa serbskiego. Klska cesarza Teodora Dukasa Angela w
bitwie z carem bugarskim Iwanem Asenem II pod Kokotnic (1230) przesdzia losy
korony Radosawa. Bugaria zdobya hegemoni na Bakanach, co umoliwio serbskim
monowadcom o probugarskiej orientacji strcenie p-Greka Radosawa z tronu i
osadzenie na nim jego modszego brata Wadysawa.
Losy Radosawa przesdzia klska jego protektora i opiekuna, cesarza Teodora, a
panowanie krla Wadysawa zaamao si wskutek upadku potgi Bugarii po mierci
Iwana Asena II (1241). Czynnikiem dodatkowym sta si najazd Mongow, ktrzy przez
Wgry i Chorwacj dotarli a do Adriatyku, w drodze powrotnej spalili Kotor, Sva i
Drivast, przeszli nastpnie przez Raszk i Bugari i dopiero w 1242 r. odeszli z
Bakanw na Ru.
W rok pniej (1243) monowadcy osadzili na tronie Stefana Urosza I, najmodszego
syna Stefana Pierwszego Koronowanego. Stefan Urosz I pogodzi si po krtkiej walce
z Wadysawem i odda mu Zet i Trebinje odebrane krlowi", a nastpnie ksiciu Zety
Jerzemu, synowi Vukana Nemanicza.
Stefan Urosz I, zwany czasem Wielkim (12431276), by wadc samodzielnym.
Odbudowa znaczenie polityczne Serbii i zaoy podwaliny pod jej niezwykle szybki w
wieku nastpnym rozwj ekonomiczny. W czasie jego dugiego panowania oywi si
handel, przede wszystkim prowadzony przez kupcw dubrownickich, i rozwiny si
targi, a przy nich osady wczesnomiejskie, na ktrych osiedlali si przybysze z Dalmacji,
a nawet i z Woch. Ju w pocztkach panowania, 1 sierpnia 1243 r., wyda Stefan Urosz
I przywilej potwierdzajcy Dubrowniczanom wszystkie zdobyte wczeniej przez nich
prawa handlowe i ulgi celne. Uzyskany przywilej nie zadowoli Dubrowniczan, ktrzy
wystpujc rwnie w obronie praw swego arcybiskupa do zwierzchnictwa nad
ludnoci katolick w Serbii, prowadzili ze Stefanem Uroszem I w 1252 r. wojn
zakoczon nowym porozumieniem, a w 1253 r. zawarli sojusz z bugarskim carem
Michaem Asenem, dc do detronizacji obu synw krla Stefana Pierwszego
Koronowanego: Stefana Urosza I i Wadysawa. Wojn t wygra Stefan Urosz I, ktry w
1254 r. zmusi Dubrownik do zawarcia pokoju i zapacenia odszkodowania. Za prawo
prowadzenia handlu paci mu Dubrownik rocznie 2 tys. zotych monet, tzw. perperw.
W nastpnym roku Stefan Urosz I wymg od arcybiskupa dubrownickiego zrzeczenie
si pretensji do zwierzchnictwa nad katolikami w Serbii. Zwyciska Serbia przeksztacia
si w bakaskie mocarstwo.
Sprzyja temu jej szybki rozwj ekonomiczny.
112
Sprowadzeni do Serbii sascy grnicy z Siedmiogrodu, uciekinierzy przed Mongoami,
wznowili eksploatacje porzuconych w dobie wielkiej wdrwki ludw kopal rud srebra i
oowiu. Powstay one najwczeniej w okolicach Brskovca nad grn Tar w zachodniej
Serbii. Sasi utworzyli w miejscowociach targowych pooonych obok kopal wasne
gminy miejskie, ktre krlowie serbscy obdarzyli samorzdem dziaajcym na
podstawie saskiego prawa grniczego. Do dochodw z tytuu praw krlewskich, tzw.

regaliw, naleay obok dochodw z ca i od wydobytego kruszcu take regalia

mennicze od wybijanej w duej liczbie srebrnej monety.
Starszy syn i nastpca Stefana Urosza I, Stefan Dragutin (1276 1282), oeniony z
Katarzyn, crk krla Wgier Stefana V, zrzuci przy pomocy Wgrw swego ojca z
tronu. Polityk zagraniczn opiera na sojuszu z Karolem Andegaweskim, krlem
Sycylii i Neapolu, dcym do wskrzeszenia upadego w 1261 r. Cesarstwa
aciskiego. Gdy wydarzenia zwane sycylijskimi nieszporami" w 1282 r. zaday ciki
cios tym planom wskutek utraty przez krla Karola Sycylii, a sam Dragutin zama nog
padajc z konia, sabor serbski w Deevie zmusi go do abdykacji na rzecz modszego
brata, Stefana Urosza II Milutina (12821321). Dla siebie zachowa Dragutin
posiadoci na
113
pnocy pastwa, nad Zachodni Moraw i wok Rudnika, poczone terytorialnie z
ziemiami, ktre otrzyma w lenno od krla Wgier: banatem Mavy obejmujcym dolin
Kolubary i Belgradem z okrgiem. Krl Milutin podj ekspansj na poudnie do
Macedonii, ktr Micha VIII Paleolog jeszcze przed odzyskaniem Konstantynopola,
bdc tylko dowdc armii Cesarstwa Nicejskiego, zdoby w 1259 r. dla Bizancjum od
Epiru i krla Stefana Urosza I, ktry w 1258 r. na krtko opanowa Skopje. Prilep i
Kievo. Ju w 1282 i 1283 r. Milutin podbi pnocn Macedoni ze Skopjem, lecz
dopiero po dugiej wojnie uzyska w 1299 r. zgod cesarza bizantyskiego Andronika II
Paleologa
114
na przyczenie jej do Serbii jako wiano jego crki Simonidy Paleologiny, ktra zostaa
jego czwart on.
Przyczenie greckich pod wzgldem jzyka i obyczajw miast Macedonii i przybycie
do Serbii modej krlowej Simonidy z niezwykle licznym dworem greckim wywoao
przewrt obyczajowy nie tylko na dworze, lecz w caym pastwie Milutina. W
dokumentach serbskich pojawiy si nie znane dotd greckie terminy na oznaczenie
podatkw i tytuy urzdnikw, zwaszcza dworskich. Dwr krlewski, zorganizowany
odtd z bizantyskim przepychem, wzorowa si na cesarskim dworze w
Konstantynopolu. Wzrastajce stale dochody z kopalnictwa pozwoliy Milutinowi
wznosi coraz wspanialsze fundacje kocielne, budowane przez dworskich artystw
sprowadzanych z Konstantynopola. Milutin zaoy monastery w Nagoriino koo
Kumanova w zdobytej przez siebie Macedonii oraz w pobliu gwnych centrw swego
pastwa, ktre z Raszki przesuny si na Kosowe Pole i do Hvosna, zwanego coraz
czciej Metohi (od wyrazu metoh posiado cerkiewna). Na (Cosowym Polu
powstaa zadubina Milutina wspaniay monaster w Graanicy, a w Metohii
monastery w Banjskiej i w Prizrenie. Poza granicami pastwa wznosi Milutin now
wspania cerkiew Hilandaru, zachowan do dzi na Atosie, liczne budowle klasztorne i
cerkwie w Tessalonice i w Konstantynopolu oraz serbski monaster w. Archanioa w
Jerozolimie.
Strcony z tronu Dragutin budowa sobie nowe pastwo w pnocnej czci ziem
serbskich. Przyczy do niego Usor i Soli w pnocnej Boni (1284), a nastpnie przy
pomocy Milutina podbi i zaj Branievo z okrgiem. Sprzymierzecami Dragutina byli
papie i Karol Robert, krl Wgier. Otwarta wojna midzy brami wybucha w
pocztkach XIV w. i zakoczya si po kilku latach ugod, ktra przyznawaa

Wadysawowi, synowi Dragutina, nastpstwo tronu serbskiego. Po mierci Dragutina

(1316) Milutin zama t ugod, lecz nie zdoa opanowa ziem Dragutina, gdy banat
Mavy i Belgrad zajli zbrojnie Wgrzy w 1319 r. Pastwo stworzone na pnocy przez
Dragutina przestao istnie.
Po mierci krla Milutina jego starszy syn i nastpca na tronie, krl Stefan Urosz III,
nazwany pniej od swej zadubiny Deczaskim. obj w 1321 r. tron krlewski po
pokonaniu a dwch konkurentw oficjalnego wwczas nastpc tronu, modego
krla" wadajcego w Zecie, swego modszego brata Konstantyna, oraz stryjecznego
brata Wadysawa.
Tron zawdzicza monowadcom Raszki, zainteresowanym kontynuowaniem
ekspansji na poudnie. Dla zdobycia dalszych ziem w Macedonii wmiesza si krl
Stefan w wojn domow w Bizancjum po stronie starego cesarza Andronika II, ojca
swej macochy Simonidy, przeciwko jego wnukowi, cesarzowi Andronikowi III. W
nagrod otrzyma w 1328 r. twierdz Prosek nad dolnym Wardarem. Andronik III
zwyciy swego dziada i po zakoczeniu wojny domowej zawar sojusz z bugarskim
carem Michaem III Szyszmanem w celu powstrzymania dalszej ekspansji serbskiej w
Macedonii. Car Micha wygna wwczas
115
swoj pierwsz on Ann Ned, siostr krla Stefana Urosza III, i polubi siostr
Andronika III. W rzeczywistoci jednak Bizancjum nie wzio udziau w decydujcej
walce. Losy Macedonii, a tym samym take rywalizacj o hegemoni na Bakanach
rozstrzygna krwawa bitwa stoczona 28 lipca 1330 r. w pnocno-wschodniej
Macedonii pod Welbudem, w poowie drogi ze Skopje do Sofii. Armia serbska, zoona
gwnie z cikozbrojnej konnicy, w ktrej suyli najemni rycerze zachodni, napada
niespodzianie na obz zaoony pod Welbudem przez maszerujcych na Skopje
Bugarw. Car Micha III Szyszman
116
prowadzi 12 tys. Bugarw i 3000 najemnikw: Woochw, Tatarw i Osetycw.
Serbowie pokonali armi bugarsk i zabili uciekajcego z pola bitwy cara.
Zwyciski krl Stefan Urosz III zadowoli si ziemiami ju posiadanymi, a w
pokonanej Bugarii osadzi na tronie sw wygnan uprzednio siostr Ann Ned z jej
maoletnim synem Iwanem Stefanem. Nie kontynuowa rwnie wojny o Macedoni z
osamotnionym sojusznikiem Bugarw, cesarzem Andronikiem III. Wywoa tym
niezadowolenie wasnych monowadcw, ktrzy wynieli na tron wadajcego dotd
tylko Zet jego syna Stefana Duszana, jemu bowiem przypisywano gwny udzia w
zwycistwie pod Welbudem. Zdetronizowanego starego krla uwiziono, a nastpnie
uduszono w zamku Zvean. Pochowano go w jego zadubinie Deani (Deczany) w
Metohii, gdzie czczono przez wiele wiekw jego zwoki jako nie ulegajce rozkadowi
relikwie witego krla".
CARSTWO STEFANA DUSZANA
Stefan Duszan po wstpieniu na tron (8 wrzenia 1331 r.) stumi powstanie
wojewody Bogoja w Zecie, ktry uwaa, e za wyniesienie Stefana na tron naley mu
si wiksza, ni otrzyma, nagroda. Zawar sojusz z nowym carem bugarskim Iwanem
Aleksandrem (1331 1371), umocniony maestwem z jego siostr Helen. Wyrzek
si rwnie na rzecz Dubrownika w zamian za 500 perperw (zotych monet) rocznie
resztek Humu ze Stonem i ca uwag skierowa na poudnie. W 1334 r. zachcony

przez zbuntowanego przeciw cesarzowi Andronikowi III magnata Sergijana wyruszy na

Macedoni, zdoby Prilep, Ochryd, Strumic i Kastori, pooon ju poza granicami
dzisiejszej Jugosawii, i dotar a pod Tessalonik. W 1334 r. zawar ukad pokojowy
przyznajcy mu Macedoni Wardarsk mniej wicej zgodnie z obecn granic greckojugosowiask biegnc acuchami grskimi. Po mierci cesarza Andronika III (1341)
wykorzysta Duszan now wojn domow w Bizancjum midzy zwolennikami Jana V
Paleologa. maoletniego syna zmarego cesarza, i kandydatem obozu
arystokratycznego Janem Kantakuzenem, ktry zbieg do Serbw proszc o pomoc. W
1342 r. Jan Kantakuzen z serbsk armi wyruszy na Serres, gwne po Tessalonice
miasto w Macedonii Egejskiej, a Duszan opanowa pobliski Voden. Serres stawio
zacity opr, ktry skoni Duszana do zerwania sojuszu z Kantakuzenem i podjcia
nowej, samodzielnej ju wyprawy do Albanii. W 1343 r. zaj gwn twierdz pnocnej
Albanii Kroj, a w dwa lata pniej opanowa Berat i Valon. W tym samym czasie
Serbowie zdobywali nadal Macedoni Egejsk. Jeden ich oddzia, dowodzony przez
wojewod Preljuba, rozbili w 1344 r. Turcy, nowi sojusznicy zdradzieckiego
Kantakuzena, lecz ju w roku nastpnym Duszan opanowa najpierw Kastori i Werrei
(Ber), a nastpnie odnis wielki sukces, zmuszajc wreszcie do kapitulacji Serres (24
wrzenia 1345 r.). Mnisi z gry Atos uznali go wwczas swym wadc.
117
Triumf ten skoni Duszana do przyjcia na oglnopastwowym saborze tytuu cara
(basileusa) Serbw i Grekw. Tym samym ogosi program cakowitej likwidacji
cesarstwa Paleologw i zastpienie go nowym, serbsko-greckim carstwem. Na danie
Duszana arcybiskup serbski Joannikije proklamowany zosta patriarch Serbw i
Grekw przez patriarch bugarskiego, arcybiskupa ochrydzkiego i przedstawiciela
monasterw atoskich. W kilka miesicy pniej, 16 kwietnia 1346 r., w pierwszy dzie
Wielkanocy, nowy patriarcha koronowa go uroczycie na cara Serbw i Grekw.
Powstanie nowego carstwa wizao si z gbok reform aparatu wadzy i
sdownictwa. Duszan oddzieli greck jzykowo Romanie, obejmujc nowo zdobyte
na Bizancjum ziemie, od dawnej Serbii. W Romanii rzdzi Duszan wedug obyczaju
greckiego", posugujc si greckimi prawami i wystawiajc dokumenty w jzyku
greckim. Krlem Serbw zosta Urosz, jedyny syn Duszana, nie majcy jeszcze lat
dziesiciu. Krlestwem Serbii wada odtd Duszan w jego imieniu, sobie pozostawiajc
tylko macedosko-greck Romanie. Na dworze swym wprowadzi bizantyski
ceremonia cesarski. Czonkowie dynastii, krewni i najwybitniejsi wojewodowie otrzymali
najwysze dworskie tytuy, ktre mg nadawa tylko wadca noszcy tytu basileusa:
cesarz lub car. Przyrodni brat Duszana Symeon (Sinia) i szwagier Jovan Asen, brat
carowej Heleny, oraz Jovan Oliver otrzymali najwyszy tytu despoty. Dejan, m
Teodory, siostry Duszana, i Branko Mladenovi, przodek dynastii serbskiej
Brankowiczw, zostali sewastokratorami, a Vojihna cezarem. Tytu cezara, niegdy
najwyszy po cesarskim, spad w XII w. w bizantyskiej dworskiej hierarchii na trzecie
miejsce.
W 1348 r. wznowi Duszan wojn z Bizancjum, majc tym razem za gwnego
przeciwnika cesarza Jana Kantakuzena, ktry przy pomocy Turkw opanowa w 1347 r.
Konstantynopol. Duszan zdoby Epir, ktry odda w zarzd przyrodniemu bratu
Symeonowi, a wdz jego Preljub podbi Tesali, aby otrzyma j nastpnie w nagrod

w zarzd razem z tytuem cezara. Dalsze podboje przerwa Duszan jesieni 1350 r.
podejmujc wypraw przeciw Boni.
Sprawy pnocne byy zawsze dla Duszana mniej wane, ogranicza si bowiem
jedynie do obrony serbskiego stanu posiadania. W 1335 r. odpar wypraw krla
wgierskiego Karola Roberta na grniczy Rudnik. Na mocy ukadu pokojowego,
zawartego formalnie dopiero w 1346 r. z krlem Ludwikiem I (1342-1382), zrzek si
pretensji do dawnych posiadoci Stefana Dragutina: Belgradu, zamku Golubca na
Dunaju i banatu Mavy. W stanie wojny z Wgrami znalaz si powtrnie przed sam
mierci w 1354 i 1355 r. Na pnocy usiowa jedynie odzyska utracony w pocztkach
XIV w. Hum, lecz podjt jesieni 1350 r. wypraw przerwa, odwoany do Macedonii
zaatakowanej przez Grekw. Przed sam mierci w 1355 r. usiowa opanowa
Tessalonik i zamierza wyruszy na Konstantynopol. Poparcia dla swych planw
szuka nawet u papiea, obiecujc mu w zamian uznanie jego zwierzchnictwa. Gwn
przeszkod by brak floty, chocia Duszan ju w 1348 r. nakaza jej budow, kupujc od
Wenecjan cztery galery.
118
Zmar 20 grudnia 1355 r. pod Werrei, w pobliu Tessaloniki, ktr zamierza
zaatakowa.
Duszan by nie tylko wybitnym wodzem i mem stanu, lecz take prawodawc,
przeprowadzi bowiem wielkie dzieo kodyfikacji zwyczajowego prawa serbskiego. W
1349 r. ogosi na saborze w Skopju Statut, obejmujcy pocztkowo 153 paragrafy, a
dopeniony do ponad 200 paragrafw na saborze w Serres w 1354 r. Statut umacnia i
rozszerza kompetencje sdw pastwowych, likwidujc zgromadzenia (wiece) ludnoci
wiejskiej, porzdkowa stosunki feudalne i potwierdza liczne przywileje krla serbskiego
i monowadcw duchownych i wieckich w stosunku do ludnoci wiejskiej, zwanej
oglnie sebrami. Podkrela rwnie dominujc pozycj Cerkwi prawosawnej, potpia
herezj acisk", a prawosawnym Serbom zakazywa zawierania zwizkw
maeskich z katolikami, okrelanymi pogardliwym mianem pwierzcych". Jako
rdo do poznania stosunkw spoecznych w XIV w. dorwnywa Statut znaczeniem
wspczesnym mu kodyfikacjom praw sowiaskich: czeskiej Maiestas Carolina i
polskim Statutom wilickim Kazimierza Wielkiego.
119
WALKA O SPADEK PO NEMANICZACH
Natychmiast po mierci Stefana Duszana rozpado si utworzone przez niego
carstwo. Syn i nastpca Duszana, modziutki car Urosz I, zachowa jedynie resztki
wadzy i autorytetu w pnocnej Macedonii, gdy pozostaymi ziemiami podzielili si
krewni i namiestnicy zmarego cara i najwybitniejsi monowadcy serbscy. Pierwszy
podnis bunt Symeon, brat przyrodni Duszana, odrywajc Tesali, Epir, cz ziem
macedoskich i proklamujc si w Kastorii carem. Po paroletnich walkach o tron carski
pozostaa mu Tesalia i Epir, ktry przekaza Tomaszowi, synowi cezara Preljuba.
Przykad Symeona naladowaa carowa wdowa Helena, tworzc rwnie wasne
pastewko ze stolic w Serres. Ukad zawarty w 1360 r. z Dubrownikiem wymienia
pastewka (dravy): w Zecie Balsiciw i rozcigajce si od Kosowa do wybrzea
adriatyckiego pastewko knezia Vojislava Vojinovicia. Knez Vojislav uznawa wadze
zwierzchni cara Urosza I, lecz wojn z Dubrownikiem prowadzi w imi wasnych
interesw, natomiast trzej bracia Balsicie, wadcy Zety, zawarli z Dubrownikiem sojusz

wbrew woli carskiej. Pnocno-zachodnie ziemie serbskie wok Rudnika i Uic

opanowa bratanek knezia Vojislava, upan Nikola Altomanovi. Po mierci stryja
Vojislava (1363) zagarn rwnie jego ziemie, stajc si na krtko najpotniejszym
wadc na ziemiach serbskich. Jego gwnym przeciwnikiem w Serbii by odtd azarz
Hrebeljanovi, syn kanclerza (logotety) cara Duszana, Pribaca. Knez azarz posiada
pocztkowo tylko ziemie wok Nowego Brda w poudniowej Serbii, lecz szybko
rozszerza swe wadztwo, uznajc jednak nadal zwierzchnictwo cara Urosza I. W 1370
r. zdoby nawet chwilowo Rudnik na pnocy kraju, jedno z gwnych miast upana
Nikoli Altomanovicia.
Natychmiast po mierci w 1371 r. cara Urosza I, ostatniego Nema-nicza na tronie
serbskim, wybuchy z ca zacitoci wojny feudalne w caej Serbii. upan Nikola
Altomanovi wymg na Dubrowniku zgod na opacanie tzw. dochodu
witodymitrowskiego w wysokoci 2000 perperw rocznie, ktry nalea si dotd
carowi (1372), i odzyska Rudnik. Zawizaa si jednak przeciwko niemu koalicja z
udziaem bana Boni Tvrtka I i knezia azarza, ktry pozyska take pomoc Wgrw
sprzyjajcych dotd upanowi Nikoli za cen uznania ich zwierzchnictwa i zobowizania
pacenia trybutu. Sojusznicy pokonali Nikol, schwytali go i olepili, a nastpnie
podzielili si jego ziemiami (1373). azarz otrzyma zasobny w rudy srebra Rudnik oraz
Uice, a Tvrtko I przyczy do Boni ziemie nad grn Drin i rednim i dolnym Limem,
a w 1377 r. odebra Baliciom dalsze ziemie Nikoli: Trebinje, Konawli i Draevic. Dziki
tym zdobyczom koronowa si w tym roku w pooonym na swej ziemi monasterze w
Mileevej u grobu witego Sawy krlem Serbii. Odtd najsilniejszym wadc ziem
etnicznie serbskich zosta knez azarz. Do wikszych pastewek naleaa poza tym
Zeta pod panowaniem Balsiciw i cz Kosowego Pola wraz z grnym Polimljem w
posiadaniu Vuka Brankowicza.
120
W serbskiej Macedonii najrozleglejsze pastwa utworzyli dwaj bracia, Vukain i
Jovan Ugljea. Vukain zarzdza w imieniu sabego cara Urosza I, zwanego Nijakim",
jego wasnymi ziemiami w pnocnej Macedonii. W 1365 r. otrzyma od cara koron?
krla Serbw i Grekw. W Ochrydzie osadzi wasnego namiestnika, cezara Novaka.
Brat krla Vukaina, Jovan Ugljea, tytuowany w 1358 r. wielkim wojewod, a
pniej despot, obj po carowej Helenie, ktra wstpia do monasteru, miasto Serres
z okrgiem, a po mierci swego tecia, cezara Vojihny, take Drame w zachodniej
Tracji. Doceni on najwczeniej niebezpieczestwo tureckie i szuka daremnie
porozumienia z Bizancjum w celu utworzenia koalicji antytureckiej.
Wasne pastewka posiadali take na zachd od ziem Ugljey Bogdan, a wok
Werreii i Wodenu wojewoda Hlapen. We wschodniej i pnocnej Macedonii rozlege
posiadoci zdobyli dwaj synowie sewastokratora, a nastpnie despoty Dejana, pana
egligova, Jovan Draga i Konstantyn Dejanovicie. Gwnym orodkiem ich pastwa
by Welbud, nazwany przez Turkw Kiustendiem, czyli grodem Konstantyna
Dejanovicia.
Podzielone na wiele pastw i pastewek dawne carstwo Duszana niezdolne byo do
przeciwstawienia si ekspansji tureckiej.
121
STOSUNKI WEWNTRZNE W NEMANICKIEJ SERBII

W cigu XII i XIII w. nastpi szybki rozwj gospodarczy ziem serbskich. Rolnictwo i
hodowla rozwiny si dziki uzyskiwaniu nowych pl poprzez masowe karczowanie
lasw pooonych na grskich zboczach. Udoskonalono narzdzia pracy, w tym take
pug. Szybko rozwijao si rzemioso wiejskie obsugujce dwr wadcy i monastery. Na
eksport przeznaczano przede wszystkim wyroby ze skry, futra i wosk, od drugiej
poowy XIII w. rwnie metale oraz drewno i jego produkty. Dziki rozwojowi pasterstwa
wzrosa liczebnie ludno waska zarwno w poudniowej Serbii i Macedonii, jak i w
Zecie i Hercegowinie. Nowe katuny, to jest osady pasterskie, pojawia si zaczty nie
tylko na ziemiach serbskich w Dalmacji, lecz nawet w Chorwacji.
Wielka wasno przechodzia stopniowo na rent pienin. Zmiana renty
odrobkowej na pienin wpywaa na polepszenie pooenia chopstwa, ktre zaczo
aktywnie uczestniczy w procesie kolonizowania nowych lub opuszczonych ziem. Nadal
jednak jeszcze w XIV w. przewaaa renta odrobkowa, a obok zalenych od feudaa
meropsw wystpowali licznie take niewolni otrocy, osadzani na roli lub yjcy na
dworze feudaa jako czelad obsugujca jego gospodarstwo.
Wielkie znaczenie dla rozwoju ziem serbskich miao otwarcie porzuconych w okresie
wielkiej wdrwki ludw w VVII w. kopal rud metali, przede wszystkim srebra i
oowiu, a czciowo take zota. Zwikszyy si nagle wielokrotnie dochody krlewskie.
Eksploatacj opuszczonych kopal, jak ju wspominalimy, zajli si grnicy sascy,
zwani przez Dubrowiczan w jzyku woskim Tedeschi, przybyli na Bakany po najedzie
mongolskim 1241 1242 r. prawdopodobnie z Siedmiogrodu. Wedug wiarygodnej,
cho pno powiadczonej tradycji sprowadzi ich do Serbii krl Urosz I. W
dokumentach wystpili po raz pierwszy w 1254 r. Pierwsza gmina saska powstaa w
Brskovcu nad Tar w zachodniej Serbii pod przywdztwem knezia Prebegera (niem.
Frajberger) i kapelana Konrada. Dziaali w niej niemieccy dominikanie, a gmina
utrzymywaa kontakty z krzyackim konwentem Panny Marii w palestyskim Akkonie.
Duy orodek grniczy Nowe Brdo nosi za krla Milutina sask nazw Nyeuberg. Targ
Rudnik zamieszkiwali grnicy sascy ju w 1312 r., a do pooonej na poudniu Serbii
Trepy przybyli przed 1313 1316 r. Sasi przynieli do Serbii i Boni wasn technik
grnicz, o czym wiadczy terminologia pochodzenia niemieckiego, i wasne prawo
grnicze, potwierdzane im przez wadcw serbskich. Poszczeglne sztolnie, tak zwane
w jzyku serbskim okna", lub ich czci stanowiy wasno grnikw. Wadca z tytuu
swych praw regalnych pobiera od 8 do 10% wyprodukowanego metalu. Z licznych
niegdy statutw, potwierdzanych pniej przez sutanw tureckich, zachowa si w
oryginale Statut" kopalni i osady saskiej Nowe Brdo wydany przez knezia Stefana
azarewicza w 1412 r. Na mocy tej ustawy na czele gminy stao 12 purgarw" (niem.
buerger mieszczanin) sprawujcych sdy. Sprawy sporne z ludnoci spoza gminy
rozstrzyga sd rozjemczy zoony w poowie z przedstawicieli gminy saskiej.
122
Poza grnictwem zajmowali si Sasi lichwiarstwem, wyrbem lasw, a take
rzemiosem miejskim, o czym wiadcz dawne serbskie nazwy pochodzenia
niemieckiego nadawane rzemielnikom.
Mieszczastwo serbskie jako stan jednolity nie zdyo uformowa si w Serbii nie
tylko w okresie panowania Nemaniczw, lecz rwnie w XV w. W osadach
wczesnomiejskich mieszkali zawsze obok mieszajcych si stopniowo z ludnoci
miejscow Sasw take obywatele miast dalmatyskich, yjcy we wasnych,

odrbnych gminach. Kupcy dubrowniccy sprowadzali do Serbii sukno, wino i luksusowe

wyroby rzemielnicze, na targach za i w osadach grniczych skupowali, a nastpnie
wywozili skry, wosk, suszone miso, metale i drewno.
Do warstwy panujcej naleeli poza dynasti krlewsk wysi duchowni, przede
wszystkim biskupi, bdcy zarazem ihumenami gwnych monasterw prawosawnych
fundowanych przez samych Nemaniczw, vlastela, czyli wieccy monowadcy, i vojnici
redni i drobni feudao-wie, zwani w XIV w. vlasteliiciami. Do wielkiego upana, a
nastpnie krla naleay wsie upskie stanowice zaplecze grodw krlewskich. Stefan
Nemania nada monasterom w Studenicy, na Bistricy i Hilandarowi sela i ludzi.
Posiadoci Cerkwi i monowadcw tworzyy seniorie feudalne, tak zwane vlastelinstva,
ktre dziki uzyskiwaniu coraz szerszych praw immunitetowych przeksztacay si w XIII
i XIV w. niemal w samodzielne pastewka, co stao si przyczyn rozkadu monarchii
Nemaniczw. Arcybiskupstwo serbskie z siedzib w monasterze ia otrzymao w
pocztkach XIII w. 57 wsi i przysikw oraz 217 Wachw zajmujcych si
pasterstwem. Posiadoci ufundowanego przez krla Stefana Deczaskiego w Metohii
monasteru Visoki Deani obejmoway 2166 gospodarstw wieniakw zajmujcych si
rolnictwem i rzemiosem i 266 gospodarstw pasterskich nalecych do ludnoci
waskiej. Od XIII w. rozwija si pod wpywem Bizancjum i Bugarii system proniji.
Krlowie serbscy oddawali ziemie zwane pronijami w warunkowe posiadanie serbskim
vlasteliiciom w zamian za obowizek konnej suby wojskowej. Wasnych
vlasteliiciw-pronijarw posiaday rwnie bogate monastery.
Ludno wiejska przeksztacia si w XII i XIII w. z wolnych dawniej wieniakw
posiadajcych prawa dziedziczne do uprawianej ziemi zwanej bastin w zalenych
chopw poddanych. Og ludnoci nazywano w Serbii sebrami. Sebrowie dzielili si na
wolnych batinikw i kilka kategorii chopw poddanych.
Zalen ludno zajmujc si wycznie rolnictwem i hodowl okrelano
zagadkowym, specyficznie bakaskim mianem merophw lub meropsw (1. poj.
meropati) lub greckim parikw. Meropsi zachowywali prawo wasnoci do ziemi
nalecej do ich gospodarstw i osobowo prawn, mogli zatem wystpowa w sdach
nawet w sprawach spornych ze swymi wacicielami. Obowizyway ich gwnie
meropaske raboty" na ziemi waciciela. Meropsi monasteru Bogurodzicy na Bistricy
fundowanego przez Nemani orali w 1234 r. 7,5 matw ziemi (mat" pole, ktre
zasiewano 1 matem, czyli 15 kg zboa), kosili siano, plewili lub eli przez 6 dni i
wykonywali inne, bliej nie okrelone prace.
123
W XIV w. pracowali przez dwa dni w roku. Jako danin zboow oddawali z wasnej
gospodarki 1 kaba (mat) zboa, sd, chmiel, opa, kamienie myskie i jagnita.
Obowizywa je niekiedy take pono, to jest transportowanie wasnym wozem towarw
monasteru, dostarczanie drobnej zwierzyny ownej i kopanie winnicy. Daniny w
pienidzu zaczli opaca dopiero w XIV w. Na rzecz Cerkwi skadali meropsi lukno
(miara ziarna lub mki) zboa lub dwa denary od kadej rodziny.
Do uprzywilejowanej grupy ludnoci naleeli sokalnicy. Byo ich na wsi serbskiej
trzydziestokrotnie mniej ni meropsw. W 1234 r. sokalnikw monasteru na Bistricy
obowizywao oranie tylko 4,5 matw ziemi, a w zamian penili liczne suebnoci na
rzecz waciciela ziemi: transportowanie towarw, towarzyszenie panu w podrach,
praca we dworze. Byli zatem drobnymi funkcjonariuszami seniorii, podobnie jak

sowescy upani lub polscy komornicy i wodarze. Sokalnikami zostawali synowie

rzemielnikw nie znajcy rzemiosa i synowie popw nie umiejcy czyta.
Pooenie sokalnikw byo zblione do sytuacji rzemielnikw dworskich, zwanych
majstori lub obrtniki, wystpujcych dopiero w XIV w. wiadczenia ich zblione byy do
obcie sokalnikw, a poza tym produkowali wyroby rzemielnicze lub penili
wykwalifikowane usugi. W dobrach klasztornych w XIV w. wystpowali kowale, zotnicy,
siodlarze, krawcy, ciele, skrnicy, garncarze i murarze.
Najmniej liczn grup na wsi stanowili niewolni otrocy, pozbawieni osobowoci
prawnej, lecz pooeniem ekonomicznym zblieni do meropsw, w wypadku gdy
posiadali wasne gospodarstwa. W pojciu serbskiego prawa zwyczajowego byli oni
wasnoci (batina) swych panw, ktrzy mogli nimi nawet handlowa. Znany te by w
Serbii handel niewolnikami. Stopniowo jednak pooenie otrokw poprawiao si. Statuty
cara Duszana przewidyway odpowiedzialno otrokw przed sdem cara w wypadku
gwnych przestpstw karnych, a mieszkajcych w tych samych wsiach co i meropsi
obowizyway te same obcienia. Nieraz otrocy byli rwnie funkcjonariuszami wadzy
pastwowej
Wasi, dawni romascy pasterze, uywajcy w XIII w. w przewaajcej liczbie jzyka
serbskiego, tworzyli uprzywilejowan grup ludnoci wiejskiej. Czsto w katunach
waskich osiedlali si meropsi szukajcy lepszych warunkw bytowania. Nie
obowizywaa Wachw renta odrobkowa i faktycznie zachowali swobod zmieniania
swych siedzib. Opacali specjaln danin od uytkowania k i pastwisk, zwan
trawnin. Wynosia ona jedn sztuk byda lub owc od wypasanych stu sztuk.
Wypasali rwnie stada waciciela w zamian za ywno lub zapat w owcach.
Obowizywa ich rwnie pono i jeli posiadali ziemi, take koszenie siana.
Jako wiadczenia pastwowe pobierali Nemanicze podstawowy podatek zwany soe
skadany w pienidzu lub zbou. Na utrzymanie urzdnikw upskich, tworzcych
administracj terytorialn pastwa, szed obrok. Ludno pastwa obowizyway
ponadto liczne inne powinnoci. Naleaa do nich priselica, czyli obowizek goszczenia
i utrzymywania wadcy, jego urzdnikw i suby, gradozidanje obowizek
124
budowy grodw, gradobljudenje straowanie w grodzie, vojevanje powinno
uczestniczenia w wojnach. Monarcha i jego urzdnicy cigali ponadto liczne opaty
nadzwyczajne oraz wzywali serbw na velike i mae rabote". Byy to prace
wykonywane na ziemi wadcy lub na jego dworze.
Dochody z danin i posiadoci krlewskich szy do skarbca zwanego riznica lub kuca
kraljeva (dom krlewski). Dochody te, pocztkowo najwaniejsze, zostay w drugiej
poowie XIII w. zdystansowane przez dochody innego typu pobierane z tytuu
posiadanych praw regalnych i monopoli krlewskich. Naleay do nich prawo bicia
monety, uytkowania bogactw ziemi i przewenia towarw. ciganiem dochodw
pyncych z uprawnie krlewskich zajmowali si dzierawcy komr celnych. Byli nimi
zazwyczaj Dubrowniczanie lub Kotoranie.
Wadca serbski nosi tytu wielkiego upana. a nastpnie krla, przysugiway mu
ponadto liczne tytuy honorowe wzorowane na bizantyskiej tytulaturze cesarskiej. Do
najwaniejszych tytuw naleao miano samodziercy (autokratora). Niezwykle silnie
rozwin si w Serbii kult osoby monarchy. Nazywano go zawsze, jeszcze za ycia,
witym i prawowiernym krlem, a po mierci zazwyczaj kanonizowano.

Gwnym oparciem tronu byo duchowiestwo prawosawne znajdujce si pod

specjaln ochron prawa, a jednoczenie podlegajce jedynie wasnym sdom
duchownym. Niemal kady wadca powiksza dobra monasterskie, a poza tym
fundowa wasn zadubin, to jest monaster, w ktrym mia by pochowany i ktry mia
mu zapewni zbawienie duszy. Wadca serbski posiada liczne prawa regalne, wrd
nich zwierzchnie prawo do caej nie okupowanej ziemi i do posiadoci, ktre pozostay
bez dziedzica. Sprawowa najwysz wadz wojskow i sdow przy pomocy
urzdnikw swego dworu. Na czele hierarchii urzdw dworskich stali dowdcy
wojskowi: wielki wojewoda, wielki suga i wielki czelnik. Wielki tepczi (tepije) by
prawdopodobnie dowc stray paacowej. Skarbem zarzdza kaznac, zwany take po
grecku protovestijarem, a kancelari wielki logoteta. Wadza krlewska ograniczona
bya przez sabory, do ktrych naleao wysze duchowiestwo, monowadztwo i
urzdnicy dworscy. Sabory, zwoywane w razie potrzeby, decydoway o
najwaniejszych sprawach pastwa, takich jak wybr arcybiskupa, pniej patriarchy,
walka z herezj, wydanie wojny, zawarcie pokoju lub ogoszenie nowego zbioru praw.
Pastwo dzielio si na okrgi grodowe, posiadajce wasne terytoria upskie
podzielone na upy. Okrgi te zwano grad, strona i oblast. Na administracje lokaln
pastwa skadali si: sevast, knez lub upan (zarzdcy okrgw), praktor i kaznac
(poborcy podatkw), kefalija gradski (zarzdca grodu z okrgiem), kastrofilak (dowdca
zaogi grodu) i liczni sdziowie grodzcy i upscy.
Organizacja wojskowa bya typowo feudalna. Do suby zobowizana bya vlastela i
vlasteliii, nalecy czciowo do kategorii pronijarw, wraz z kontygentem
wystawianym przez ich vlastelinstva (seniorie i lenna feudalne). Obok wojska
feudalnego du rol odgryway oddziay najemne ze wschodu (Tatarzy, Turcy,
Jasowie) lub z Europy Zachodniej, opacane z wielkich dochodw z kopalnictwa.
125
KULTURA REDNIOWIECZNEJ SERBII I MACEDONII
Powstanie jednolitego pastwa Nemaniczw, obejmujcego Raszk i Zet,
zainaugurowao nowy okres bujnego rozwoju kultury serbskiej: architektury, malarstwa
kocielnego i pimiennictwa. Powsta wwczas nowy kierunek w architekturze, rzebie i
malarstwie, okrelany od swej kolebki Raszki szko raszkask. Szkoa ta
nawizywaa nie tylko do architektury wczesnobizantyskiej, rozwijajcej si na
Bakanach w VVII w., lecz take do bliszej czasowo architektury bizantyskiej XI w. i
epoki Odrodzenia komneskiego. Jej cech charakterystyczn byo jednak stae
przeplatanie si wpyww bizantyskich z wpywami sztuki romaskiej, promieniujcej z
dalmatyskiego Primorja, a take Dalmacji Dolnej i z ssiedniej Italii.
Do najstarszych pomnikw szkoy raszkaskiej nale fundacje Stefana "Nemanii:
cerkiew w. Mikoaja w Toplicy pod Kurumlij, ktr ukoczono okoo 11681172 r.,
w. Jerzego (Djordja) w Rasie i niewiele od niej pniejsza cerkiew Zanicia
Bogurodzicy w Studenicy. Ta ostatnia posiada charakter budowli romaskiej, ktrej
ciany i apsyda rozczonkowane s lizenami, a cao zdobi romaski fryz arkadowy na
konsolach. Natomiast zwizek z architektur Konstantynopola zaznaczy si
rozczonkowaniem zewntrznej ciany podbudowy kopuy za pomoc duego uku z
potrjnym oknem. Narteks (przedsionek) cz zewntrzna dobudowana do fasady
zachodniej w latach 12281234 za krla Radosawa, nosi ju cechy cysterskiej
architektury gotyckiej.

Do dzie powstaych w latach dwudziestych XIII w. naley cerkiew arcybiskupia w

iy w dolinie Zachodniej Morawy, noszca wyrane cechy architektury bizantyskiej.
Nie wystpuj ju w niej boczne apsydy
126
i nie posiada romaskich murw, lecz otynkowane i pomalowane na czerwono ciany
zewntrzne. Wspczesne jej s cerkwie Djurdjevi Stupovi w Budimlju pod Berane oraz
Bogurodzicy Hvostaskiej koo Pei i ufundowana przez krla Wadysawa (1234
1235) cerkiew monasteru w Mileevej. W budowlach tych coraz silniej zaznacza si
kierunek pionowy, gdy bbny, na ktrych wznoszono kopuy, byy coraz wysze.
Tworz one podbudow w ksztacie szecianu wszego od gwnej nawy wityni.
Kopua spoczywa ju nie na czterech gwnych ukach dolnej budowli, lecz na czterech
cianach tworzcych tzw. bben, nad ktrymi s nowe uki. Westybule boczne tych
wity wyduaj si, przeksztacajc si w naw poprzeczn, tworzc rodzaj
transeptu. Do architektury bizantyskiej zbliay cerkwie Raszki rwnie narteksy, a
czsto take egzonarteksy (przedsionki zewntrzne). Natomiast wiee egzonarteksu od
strony zachodniej s elementem raczej obcym architekturze bizantyskiej i by moe
nawizuj do wie wity romaskich.
Do budowli szkoy raszkaskiej naley take cerkiew monasteru w Moray nad
Mora w Zecie, ufundowana w 1252 r. przez ksicia Stefana, syna zeckiego krla"
Vukana Nemanicza. Wczono w niej do nawy gwnej rzd bocznych kaplic, co zbliao
wityni do cerkwi bizantyskiej.
Architektur raszkask drugiej poowy XIII w. reprezentuje cerkiew monasteru
Sopoani wzniesiona w latach szedziesitych XIII w. na rozkaz krla Stefana Urosza
I. Posiada ona kopu na wysokiej podbudowie i nartekcs wczony do waciwej cerkwi.
Dobudowano do niej nastpnie egzonarteks i od strony zachodniej wysok wie.
Cao wraz z bocznymi westybulami i dobudwkami pokryto wsplnym dachem, dziki
czemu odnosi si mylne wraenie, e jest to trjnawowa bazylika z kopu. Bliska
okresem powstania w zachowanej postaci jest cerkiew w Gradcu koo Cacka, niegdy
fundacja Stracimira, brata Nemanii, gruntownie przebudowana w siedemdziesitych
latach XIII w. Powstay wwczas ebrowe sklepienia, amane uki i gotyckie elementy
dekoracyjne.
Najpniejszym zabytkiem nawizujcym do tradycji szkoy raszkaskiej jest cerkiew
Zbawiciela monasteru Visoki Decani wzniesiona w latach 13271335. Budowa j
franciszkanin Fra Vit z Kotoru przy wspudziale protomajstra (pierwszego mistrza)
Djordjego z brami Dobrosawem i Nikol. witynia stanowi udan prb poczenia
kilkunawowej bazyliki romaskiej ze wityni bizantysk, posiada trjnawowe
prezbiterium zakoczone apsyd gwn i dwiema bocznymi, picionawowy korpus
gwny naos wyszy od prezbiterium oraz duy, rwnie nieco niszy od korpusu
gwnego trjnawowy narteks. Dachy niszych naw bocznych opieraj si na cianach
naw niszych. Nad naosem wznosi si kopua, ktrej podstawa posiada okna
owietlajce cae wntrze. ciany s wielobarwne, gdy skadaj si na nie warstwy
biaego i rowo-fioletowego marmuru, otacza je fryz lepych arkad dekoracyjnych i
rzebiona ozdoba okien i portali z biaego marmuru, na ktrej zachoway si lady
polichromii. ciany zewntrzne, portale i rzeba zdobica od zewntrz okna nadaj
caej budowli wygld woskiej bazyliki romaskiej.
127

witynia ta stanowi szczytowe osignicie eklektycznej w swym charakterze

architektury szkoy raszkaskiej i jest zarazem jej ostatnim monumentalnym dzieem.
Rwnolegle z architektur szkoy raszkaskiej rozwijaa si na ziemiach
macedoskich, zwaszcza na witej Grze Atos, architektura czysto bizantyska,
wzorowana na monumentalnej sztuce Konstantynopola i pobliskiej Tessaloniki
(Sounia). Do najciekawszych zabytkw nie tyle moe budownictwa, co malarstwa epoki
Odrodzenia komneskiego naley niewielka cerkiew w. Pantalejmona wzniesiona w
1164 r. w Nerezi pod Skopjem dziki dobrze zachowanym freskom obrazujcym dzieje
Chrystusa z kompozyj przedstawiajc Opakiwanie Chrystusa, synn z
realistycznego oddania postaci.
Po opanowaniu przez Serbw ziem macedoskich tradycje miejscowej architektury,
wzmocnione bezporednimi kontaktami ze sztuk dworsk Paleologw, przenikny do
Krlestwa Serbskiego.
128
W konsekwencji w architekturze dawn szkole raszkask wypara nowa, nazywana
szko kosowsko-metohijsk lub macedosk od jej gwnych centrw.
Do jej najstarszych zabytkw naley cerkiew monasteru Hilandar na Atosie.
przebudowana w 1299 r. na polecenie krla Milutina. Powtarza ona typowy dla wity
atoskich plan cerkwi z kopu na planie krzya greckiego, a wic w kwadracie, i
poczonego z trykonchem, to jest zakoczeniem apsydami trzech ramion krzya
tworzcych jakby trzy nawy. Od strony zachodniej cerkiew posiadaa narteks, do
ktrego ksi azarz poleci w 1389 r. dobudowa egzonarteks. Od cerkwi
raszkaskich rni si Hilandar take wygldem zewntrznym, gdy ciany zbudowane
na przemian z kamienia i cegy posiadaj cechy typowo bizantyskiego
rozczonkowania i zdobione s barwnymi cegami uoonymi we wzory geometryczne.
Na polecenie krla Milutina przebudowano rwnie cerkiew w. Jerzego w Staro
Nagoriinie koo Kumanova w pnocnej Macedonii, wznoszc w 1313 r. na zachowanej
czci dolnej murw jedenastowiecznej bazyliki z kopu now cerkiew z barwnej cegy
bizantyskiej na planie krzya wpisan w poduny prostokt. Jej wertykalizm podkrela
gwna kopua umieszczona na wysokim bbnie, otoczona czterema bocznymi
kopuami.
Do najwspanialszych fundacji wzniesionych wedug zasad bizantyskiej kosowskometohijskiej szkoy budownictwa serbskiego naley gwna fundacja (zadubina) krla
Milutina wzniesiona w Graanicy pod Pritin na Kosowym Polu, ukoczona okoo 1321
r. witynia ta skadaa si jakby z dwch cerkwi wzniesionych na planie krzya
greckiego niniejszej niszej i wikszej wyszej wchaniajcej cerkiew mniejsz. Nad
caoci wznosi si centralna kopua i cztery boczne kopuki. Podwjne i potrjne okna
oraz cay wystrj zewntrzny naladuje wspczesn architektur konstantynopolitask
doby Paleologw. Analogie te potguje kolorystyka cian zewntrznych i liczne ozdoby
ceramiczne charakterystyczne dla architektury bizantyskiej. Cerkiew w Graanicy
posiadaa pocztkowo tylko jeden wski narteks, do ktrego dobudowano okoo 1380 r.
egzonarteks.
Stefan Duszan, zajty wojnami, nie prowadzi oywionej dziaalnoci budowlanej, tak
e najciekawsze zabytki architektury serbskiej XIV w., pniejsze ni Graanica i
Deani, fundowali przewanie jego monowadcy. Naley do nich cerkiew w.
Archanioa monasteru w Lesnowie pod Kratowem, zaoona w 1341 r. przez despot

Oliwera, powtarzajca zaoenia oglne planu cerkwi z doby Milutina. Cerkiew

lesnowska posiada naladujce wzory konstantynopolskie, wyduon przstrze przed
apsyd wschodni, a jej narteks wewntrzny uwieczony jest wasn kopu, przez co
powstaa jakby cerkiew podwjna. Zdobi j z zewntrz dekoracja ze lepych arkad,
charakterystyczna dla sztuki serbskiej tego okresu. Krl Vukain (13661371) i jego
syn krl Marko (1371 1394) fundowali cerkiew w. Dymitra w Markov Monastirze pod
Skopjem. Cerkiew wzniesiono na planie krzya greckiego, a jej narteks pokryty zosta
oddzielnym dachem. Na uwag zasuguje barwna dekoracja ceramiczna cian
zewntrznych cerkwi. Brat krla Marka, Andreasz, fundowa w 1389 r. cerkiew w.
Andrzeja nad Tresk na planie nieregularnego krzya ze smuk wysok kopu.
129
Do zabytkw architektury wieckiej XIV w. nale mury stoecznego Prizrenu,
obwarowany dwr w Petriu i pooony na wyniosym wzgrzu zamek Zvecan.
Podbj turecki Macedonii i Serbii poudniowej przerwa dalszy rozwj architektury
serbskiej na tych ziemiach. Kontynuowali j Serbowie na pnocy kraju, tworzc now
szko budownictwa kocielnego nazwan od terytorium, na ktrym rozwijaa si, szko
morawsk.
Malarstwo cienne uprawiane w pastwie Nemaniczw cechowa najpierw u schyku
XII w. spokojny bizantyski klasycyzm, mieszczcy si w ramach monumentalnego
stylu epoki Odrodzenia komneskiego, ktry w Macedonii wyrazi si najpierw w
malarstwie cerkwi w. Pantalejmona we wsi Nerezi (1164). Cechuje je pewien
iluzjonizm przy jednoczesnym realistycznym odtwarzaniu takich szczegw, jak kolor
zwok i wygld twarzy zmarego Chrystusa oraz podkrelenie ywej gestykulacji i
psychologicznej motywacji ruchw postaci. Powysze elementy realistyczne zostay
jeszcze wzmocnione w malarstwie ciennym cerkwi w. Jerzego w wiosce Kurbinowo
nad Jeziorem Prespaskim z 1191 r. Przykadem adaptacji dworskiej sztuki
bizantyskiej na gruncie macedoskim na przeomie XIII i XIV w. jest dekoracja
malarska z 1295 r. cerkwi Matki Boskiej Peribleptos (obecnie w. Klemensa) w
Ochrydzie fundacji Progona Zgura, zicia cesarza Andronika II, do ktrej nawizuje
sztuka z czasw krla Milutina.
Do malarstwa macedoskiego XII w. nawizuj malowida cienne
130
gwnej cerkwi monasteru w Studenicy, powstae w pocztkach XIII w. Symetryczne
ustawienie postaci i ich konturowo-linearne ujcie przy stosowaniu kontrastw
wiatocieniowych zdradza wystpowanie tu take tradycji jeszcze hellenistycznego
malarstwa, silniejszych ni w sztuce komneskiej. Do tradycji pnoantycznego
mozaikowego" malarstwa ublia to malarstwo take stosowanie zotego ta, podczas
gdy malarze komnescy zastpowali je bardziej realistycznym tem bkitnym. Do tego
stylu zotego" naley rwnie dekoracja malarska arcybiskupiej iy, a czciowo take
powstae okoo 1265 r. malowido cienne w cerkwi monasteru w Sopoanach.
Zblione do Sopoan jest dworskie malarstwo cienne cerkwi w Mileevej wykonane
okoo 1237 r., w ktrym wystpuje rwnie to mozaikowe" zote i realistyczne
niebieskie. To ostatnie, zwizane silniej ni pierwsze ze sztuk rozwijajc si w
bizantyskich orodkach ycia monastycznego, pozostawao pod wpywem nurtu
realistycznego i wida w nim rwnie wpyw pnoromaskiej sztuki zachodniej, dziki
czemu naley do tak zwanego stylu bizantysko-romaskiego", ktry prawie w

trzydzieci lat pniej wystpi rwnie w malowidach w Sopoanach. Elementy

realistyczne zaznaczyy si w nich zwaszcza w portretach ktitorw", to jest fundatorw
monasteru i ich przodkw, poczynajc od witego Symeona Stefana Nemanii, a
koczc w Mile-evej na samym fundatorze, krlu Wadysawie, w Sopoanach za na
synach fundatora, Dragutinie i Milutinie.
Niezwykle bujnie rozwino si malarstwo cienne w Serbii i serbskiej Macedonii w
czasach krla Milutina i cara Stefana Duszana.
131
W 1300 r. powstaa dekoracja malarska gwnej cerkwi Hilandaru na Atosie, w 1314 r.
maej cerkwi, zwanej krlewsk, witych Joachima i Anny w Studenicy, w 1317 r. w
Staro Nagoriinie, okoo 1320 r. w Graanicy, nieco pniej w cerkwi Patriarszej w Pei
i w Deczanach, w 1349 r. w Lesnovie, okoo 1371 r. w Markov Monastirze, a w 1389 r.
nad rzek Tresk. Lista ta nie wyczerpuje wszystkich zachowanych zabytkw
czternastowiecznego malarstwa. Przewaa w nim ruch odrodzeniowy malarstwa
bizantyskiego doby Paleologw, cechujcy rozwj malarstwa szkoy macedoskiej i
kosowsko-metohijskiej. Pozwalaj nam lepiej pozna malarstwo bizantyskie tej doby
zniszczone do dokadnie przez Turkw w samym Konstantynopolu. Wykonawcami
tych malowide byli malarze bizantyscy. Zamwienia krla Milutina wykonywali
Astrapas (w jz. greckim: Byskawiczny), jego gwny pomocnik, moe syn, Micha, i
rwnie Grek Eutychios. W tym malarstwie nawizujcym do konstantynopolitaskiej
sztuki dworskiej dostrzegamy rwnie wpywy sztuki trzynastowiecznej woskiego
Ducenta.
Malarstwo miniaturowe Raszki poznajemy dziki cyrylickiemu Ewangeliarzowi
Vukana, powstaemu w pocztkach XIII w. w grodzie Ras. czyo ono prowincjonaln
sztuk pnokomnesk z wpywami idcymi ju od XI w. ze skryptoriw
benedyktyskich, gwnie z Monte Cassino. Przeplatanie si wzorcw bizantyskich i
orientalnych z wpywami zachodnimi cechowao sztuk serbsk rwnie w drugiej
poowie XIII w. Dopiero opanowanie przez Serbw Macedonii w XIV w. wywoao
wyran bizantynizacj rwnie serbskiego malarstwa miniaturowego.
Odrodzenie pastwowe Serbii u schyku XII w. zapocztkowao nowy okres rozkwitu
pimiennictwa staroserbskiego. W Serbii powstaa tak zwana witosawska szkoa
pimiennictwa serbskiego, ktra uksztatowaa literatur sowiask XIII w. na caych
Bakanach i wpywami swymi sigaa a na Ru. Orodki jej mieciy si na Atosie w
kelii (celi) Karejskiej i w monasterach Studenicy i iy w samej Serbii.
Pisarze cerkiewni nalecy do szkoy pimienniczej utworzonej przez witego Saw,
jego uczniowie i ich naladowcy zajmowali si przede wszystkim literatur przekadow
z greki. Najpopularniejszymi dzieami przekadanymi na jzyk staroserbski byy ywoty
witych. ywot witego Jerzego Kapadockiego, przedstawiajcy go jako rycerza,
czytywany by nie tylko w monasterach, lecz take na dworach krlewskich i
monowadczych. Podobn popularnoci cieszy si ywot witego Aleksego.
Przekadano rwnie apokryfy staro- i nowotestamentowe oraz liczne redniowieczne
opowieci i romanse w rodzaju Aleksandrii dzieka opisujcego rzeczywiste i
legendarne czyny Aleksandra Wielkiego, i opowieci o upadku Troi. Przekadano
rwnie w Serbii dziea literatury zachodnioeuropejskiej, wrd nich romans o Tristanie i
Izoldzie. Do dzie czysto kocielnych nalea nowy aktualny bizantyski Nomokanon,

czyli Kormija, przeoony z greki przez witego Saw, i liczne typika (reguy
klasztorne) z typikonem studenickim na czele.
Do dzie oryginalnych naleay biografie, wzorowane na bizantyskich ywotach
witych,
132
witego Symeona (Stefana Nemanii) opracowane przez jego synw Saw i krla
Stefana Pierwszego Koronowanego. W 1253 r. powstaa obszerna biografia witego
S wy opracowana przez mnicha Domentiana. Na jej podstawie u schyku XIII w.
napisa nowy ywot witego Sawy utalentowany literat mnich Teodozije. Arcybiskup
serbski Danio, zmary w 1337 r., i jego anonimowy kontynuator pozostawili obszerny
zbir biografii zatytuowany ywot krlw i arcybiskupw serbskich doprowadzany do
czasw cara Duszana.
U schyku XIV w. gwny orodek pimiennictwa sowiaskiego przenis si z Serbii
do Bugarii, w ktrej odnow pimiennictwa sowiaskiego, reform ortografii i
oczyszczaniem ksig kocielnych od skae zaj si Eutymiusz, patriarcha tyrnowski
(1375 1393), ucze Teodozego, zwolennika mistyczno-ascetycznej nauki isichiastw
szerzcej si wwczas w Bizancjum. Orodkiem reformy pimiennictwa by obok
Tyrnowa Kilifarewski monaster pooony w pobliu Tyrnowa, siedziba Teodozego.
Dziaalno i wpyw szkoy pisarskiej Eutymiusza by rwnie gboki, jak w okresie
poprzednim wpyw serbskiej szkoy witego Sawy.
Uczniami i kontynuatorami prac Eutymiusza byli Konstantyn Kostenecki, zwany
Filozofem, Cyprian i Grzegorz Cambak, ktrzy po upadku Tyrnowa w 1393 r. przenieli
tradycje tyrnowskiej szkoy pimienniczej do Serbii, na Ru Zachodni objt granicami
Wielkiego Ksistwa Litewskiego i do Moskwy.
W Serbii powstaa nowa szkoa pimiennictwa cyrylickiego z orodkiem w
monasterze Resawskim we wschodniej Serbii. Rozkwit jej przypad na czasy
despotowiny serbskiej w XV w.
X. BANOWINA I KRLESTWO BONI
POWSTANIE BANOWINY BONIACKIEJ
PO UPADKU w poowie X w. serbskiej monarchii ksicia Czasawa Bonia podzielia
los pozostaych ziem serbskich wchodzc w zaleno od carstwa bugarskiego, a po
mierci cara Iwana Wadysawa w 1018 r. od Bizancjum jako ksistwo lenne. W okresie
rozkwitu potgi Zety jej krl Konstantyn Bodin osadzi w Boni swego namiestnika,
knezia Stefana. Namiestnicy ci nosili w XI w. tytu bana, nadawany zarwno w Serbii,
jak i Chorwacji zarzdcom wielkich terytoriw pogranicznych.
Tytu ten wadcy Boni zachowali take w XII w. jako lennicy krlw wgierskich lub
cesarzy bizantyskich. W poowie XII w. krl wgierski osadzi w Boni Boriia jako
swego bana. Po raz ostatni Bizancjum posiadao zwierzchni wadz nad Boni w
latach 1167 1180. Cesarz Manuel Komnen osadzi w niej bana Kulina (okoo 1180
1204), ktry po jego mierci uzna si lennikiem wgierskim, dy jednak stale,
podobnie jak Stefan Nemania, do zdobycia penej samodzielnoci politycznej.
W 1189 r. Kulin wystawi przywilej dla Dubrownika, napisany alfabetem cyrylickim,
stanowicy rodzaj traktatu handlowego zawartego z tym miastem. Posiada wwczas
kancelari, w ktrej dokumenty pisa diak" Radoje, i czasnikw" zarzdzajcych w

jego imieniu krajem. Dubrowniczame uzyskali pen wolno poruszania si po caym

pastwie bez opacania ca i mieli skada jedynie dobrowolny pokon" (dar) banowi.
W walce z katolickimi Wgrami szuka Kulin i otaczajcy go feudaowie aprobaty
ideowej u dalmatyskich bogomiw, zwanych przez romaskich mieszkacw miast
dalmatyskich patarenami. Patareni napynli do Dalmacji z Serbii, wygnani przez
Stefana Nemani, lub z Macedonii, w ktrej byli zadomowieni ju w X w. Wypdzeni ze
Splitu i Trogiru znaleli schronienie u bana Kulina w Boni. Do najwybitniejszych
heretykw naleeli dwaj bracia, malarze kocielni i zotnicy z Zadaru, Matej i Aristodije,
znawcy pimiennictwa aciskiego i sowiaskiego, ktrzy wznosili dla Kulina cerkwie.
Przenikanie do Boni uatwiaa im jej sytuacja kocielna, gdy istniaa tam tylko jedna
diecezja, zalena od grnodalmatyskiego arcybiskupstwa dubrownickiego, obsadzona
przez duchowiestwo posugujce si w liturgii jzykiem sowiaskim.
134
Pojawienie si w Boni dualistycznej herezji zaniepokoio papiestwo, organizujce
wwczas krucjat przeciwko wyznajcym duanzm katarom z poudniowej Francji.
Papie Innocenty III zwrci si o pomoc do Wgier, a do Boni wysa swego legata,
ktry wymg na Boniackich zakonnikach zoenie przyrzeczenia przestrzegania nauki
i przepisw Kocioa rzymskiego. Krl wgierski trzymajcy na swoim dworze jako
zakadnika syna Kulina wymg w 1203 r. zobowizanie wypaty 1000 grzywien srebra
tytuem kary, jeli patareni nie zostan w Boni wyniszczeni. Kroki te na krtko tylko
zdoay utrzyma Boni przy katolicyzmie.
WALKI Z WGRAMI O NIEZALENO
Po kilkunastu latach patarestwo znw podnioso gow tolerowane przez Koci
boniacki. Biskupem boniackim by bowiem rodzony brat przywdcy patarenw
gwnego herezjarchy", oskarany rwnie o herezj, gdy nie uznawa sakramentu
chrztu. W 1221 r. przyby do Boni legat papieski, ktry w porozumieniu z krlem i
episkopatem wgierskim zoy z godnoci biskupa, zastpujc go Wgrem
podporzdkowanym bezporednio papieowi. W Boni osadzono dominikanw,
papieskich inkwizytorw wsawionych ju sw zawzit walk z katarami francuskimi
prowadzon w imieniu kurii rzymskiej.
Wszystkie te rodki okazay si niedostateczne, gdy krl wgierski Andrzej II
(12041235), zajty sprawami wewntrznymi, nie popar zbrojnie katolikw
boniackich. Nowy biskup osiad w 1231 r. poza granicami Boni w sawoskim
Djakovie. Dopiero u schyku swego panowania Andrzej II zmusi bana Boni Mateja
Ninoslava (1233 1250) do wyrzeczenia si herezji i przejcia na katolicyzm, a w 1235
r. prbowa bezskutecznie osadzi w Boni swego syna Kolomana. Ban Ninoslav w toku
cikich walk prowadzonych ze zmiennym szczciem utrzyma si na tronie. Wgrzy
organizowali przeciwko heretykom boniackim wyprawy krzyowe", nie zdoali jednak
nigdy opanowa na czas duszy caego terytorium. Gdy gwne siy wgierskie
wycofyway si, Boniacy usuwali obce zaogi i wracali do swych wierze. Dopiero po
mierci bana Ninoslava tron obj wierny wasal wgierski, ban Prijezda (okoo 1250
1287). Wgrzy oderwali od Boni pograniczne okrgi Usor i Soli, wcielajc je do
banowiny maczwaskiej, przekazanej w lenno krlowi serbskiemu Stefanowi
Dragutinowi.
Stae walki poderway autorytet wadzy bana i wzmocniy pozycj monowadcw.
Ju w 1233 r. skary si ban Matej Ninoslav papieowi, e monowadcy nie

przestrzegaj dawnego obyczaju, zgodnie z ktrym wadca wedug swego uznania

przekazywa w zarzd upy i wsie, lecz zuchwale zatrzymuj je wbrew jego woli.
Pierwsi banowie nie byli ograniczeni zgod swych bojarw (boljarw) w zawieraniu
traktatw i wystawianiu przywilejw, natomiast zgoda monowadcw staje si ju u
schyku rzdw bana Ninoslava niezbdna.
W 1299 r. wadz nad Boni objli ubicie, ksita bribirscy, bdcy zarazem
banami Chorwacji Dalmatyskiej.
135
Wznowili oni walk z patarenami popierajcymi nadal star dynasti. W walce z
synem Prijezdy II, banem Stefanem I, zgin w 1304 r. ban Boni Mladen I ubi, lecz
rodzina jego utrzymaa si w Boni. Dopiero klska Mladena II ubicia w samej
Chorwacji przyniosa Boni niezaleno. Tron bana obj w 1322 r. Stefan II
Kotromanicz.
PATARENI BONIACCY
W pierwszej poowie XIII w. Powsta heretycki koci boniacki" (sw. crkva
bosanska'"). dziki ktremu kraj ten zyska niebezpieczn reputacj jedynego w Europie
pastwa heretyckiego.
Penoprawni czonkowie kocioa patareskiego nazywali si chrzecijanami (krstjani)
lub wiernymi. Na ich czele sta wielki dziad (djed), zwany take potocznie biskupem,
gocie i starcy penicy rol duchowiestwa. Caa ta starszyzna kocielna zwana
strojnikami" i wszyscy wierni czyli si w ascetyczne gminy religijne, yjce we
wsplnocie dbr zgodnie ze starym dogmatem bogomiw, e cay wiat materialny jako
dzieo szatana nie moe stanowi niczyjej wasnoci. Patareskie gminy zwane domami
upodobniy si z czasem do katolickich i prawosawnych klasztorw. Czonkw gmin
zwano zwykle zakonnikami, a Du-browniczanie zwali ich patarenami. Od klasztorw
rniy si gminy brakiem podziau na domy mskie i eskie, co wywoywao wielkie
zgorszenie wrd dominikanw, a nastpnie franciszkanw prowadzcych prace
misyjne wrd heretykw. Mnichw tych gorszyy rwnie zwyczaje obowizujce
patarenw: skadanie tylko obietnic zamiast przysig, noszenie rnokolorowej odziey
zamiast habitw, wstrzymywanie si od spoywania misa, a podobno nawet mleka
jako produktu zwierzcego. Domy patareskie suyy jako zajazdy dla kupcw
dubrownickich, a take jako hospitia lub schroniska, w ktrych doyway swych dni
wdowy po bogatych monowadcach obsugujc witych mw".
Wszyscy Boniacy nie nalecy do domw patareskich traktowani byli jako
sympatycy, a nie jako wierzcy. Nie obowizyway ich zakazy obejmujce wiernych.
Mogli si eni, nie poci, skada przysigi i wojowa. Okrelano ich pogardliwym
mianem cielesnych ludzi (mrsne Ijude). Koci boniacki odgrywa rol kocioa
panujcego i otrzymywa od bana i feudaw powane nadania ziemskie, ktre
przyjmowa, gdy porzuci z upywem czasu antyfeudaln ideologi dawnych
bogomiw, chocia nadal nie uznawa poddastwa. Patareni brali udzia nawet w
zgromadzeniach (siankach), na ktrych zapaday najwaniejsze decyzje, przebywali
jako domownicy na dworach monowadczych, przyjmowali urzdy i odbywali poselstwa
do krajw postronnych.
WZROST POTGI BONI POD RZDAMI KOTROMANICZW

Ban Stefan II Kotromanicz (1322-1353) by lennikiem krlw Wgier, Karola Roberta

Andegaweskiego, a nastpnie Ludwika I. Zwizki z dworem andegaweskim w Budzie
umacnia przez maestwa.
136
W 1335 r. krlowa wgierska Elbieta Piastwna, crka Wadysawa okietka, wydaa
za niego sw blisk krewn, rwnie Elbiet, crk Kazimierza, ksicia inowrocawskogniewkowskiego. Urodzon z tego zwizku Elbiet Kotromaniczwn polubi Ludwik I
Andegaweski, rozszerzajc w ten sposb swe zwizki rodzinne z Piastami.
Wewntrz Boni ban Stefan II Kotromanicz umocni sw pozycj konfiskujc
posiadoci zwolennikw Subiciw i nadajc je nastpnie wiernym sobie
monowadcom. Knez Vukoslav Hrvatin, przodek jednego z trzech najwybitniejszych
feudalnych rodw Boni, otrzyma upy Banjic i Vrbanj z zamkiem Klju i Kotor, gdy
byy niewierne" wobec bana i popieray Chorwatw. Wadza bana bya na tyle silna, e
monowadcy nie omielali si podnosi przeciwko niemu powsta. Nie bya jednak
nieograniczona, gdy o wszystkich waniejszych sprawach decydowa stanak, to jest
zgromadzenie z udziaem monych i przywdcw patareskiej cerkwi bosmaskiej".
Wzrastaa rwnie sia ekonomiczna kraju i dochody bana. gdy sprowadzeni
137
do Boni sascy grnicy otwierali kopalnie rud srebra i oowiu, a na targi przybywali
coraz liczniej kupcy dalmatyscy, gwnie z Dubrownika.
Spokj wewntrz kraju i wzrost dochodw umoliwiy banowi Stefanowi II znaczne
rozszerzenie granic Boni. Podbi najpierw cz ziem chorwackich, tzw. Dolne Kraje
(Donje Kraji) i Neretlask Krain, a nastpnie korzystajc ze mierci krla serbskiego
Stefana Urosza Milutina odzyska utracone przez jego poprzednikw Usor i Soli i
przyczy Hum, dawne serbskie ksistwo zahumskie. Bonia obejmowaa odtd ziemie
od Sawy do morza i od Cetiny do Driny".
Hum prbowa odebra Boniakom car Stefan Duszan, lecz bezskutecznie, Stefan II
bowiem utrzyma dostp do Adriatyku. Dopiero jego bratanek i nastpca, Stefan Tvrtko
I, utraci ujcie Neretwy wraz z targiem Drijeva, wanym orodkiem boniackiego
handlu, na rzecz Wgier.
Panowanie Tvrtka I zakcay nieustanne bunty boniackich monowadcw,
dcych do przeksztacenia swych posiadoci w samodzielne, niezalene od bana
pastewka feudalne. Pokona ich Tvrtko i zmusi do posuszestwa przy pomocy
wgierskiej. W tym czasie zmar car Stefan Urosz, a serbscy feudaowie wszczli walki
o spadek. Najbliszym ssiadem Boni byo odtd pastewko utworzone w Serbii
zachodniej przez upana Nikol Altomanovicia. Pokona go Tvrtko I w 1373 r. w sojuszu
z ksiciem azarzem, po czym podzieli si z nim zdobytymi ziemiami. Do Boni
przyczy grne Podrinje i rednie Polimlje. W kilka lat pniej zaj Tvrtko I dalsze
ziemie serbskie: Trebinje, Konavli, Draevic i terytorium midzy Dubrownikiem i Bok
Kotorsk. U ujcia do Boki Kotorskiej wznis twierdz Novi, pniejsze miasto
Hercegnovi.
Dziki tym zdobyczom mg Tvrtko I w 1377 r. koronowa si w monasterze
Mileevej, pooonym w obrbie swego pastwa, u grobu witego Sawy, na krla
Serbii, Boni, Pomorza i Stron Zachodnich. Nowe krlestwo nawizywao do tradycji
krlewskiej dynastii Nemaniczw i miao stanowi jego kontynuacj. W rzeczywistoci
byo to krlestwo boniackie widomy znak wielkiego wzrostu potgi Boni.

W 1382 r. krl Tvrtko I wykorzystujc mier krla Wgier i Polski Ludwika I

Andegaweskiego podj szereg wypraw do Dalmacji i Chorwacji, w toku ktrych
odzyska najpierw dawne zdobycze swego stryja Stefana II, ziemie nad Neretw, a
nastpnie zmusi miasta dalmatyskie, cznie ze Splitem, do uznania swego
zwierzchnictwa. Zmar w 1391 r., a wkrtce potem rozpado si utworzone przez niego
pastwo.
mier Tvrtka I wykorzystali monowadcy boniaccy, aby pomin jego syna,
rwnie Tvrtka, i wynie na tron wasnego kandydata, podeszego wiekiem Stefana
Dabisz (1391 1395). Bonia rozpada si na wiele pastewek feudalnych
niezalenych faktycznie od wadzy centralnej, wrd ktrych na czoo wysuny si
posiadoci trzech wielkich rodzin feudalnych decydujcych w latach 1391 1420 o
losach Boni przy staym udziale Wgier i Turcji. Posiadoci Hrvatiniciw leay w
pnocno-wschodniej Boni w Dolnych Krajach, a najwybitniejszym przedstawicielem
tego rodu by Hrvoje Vuki (zm. 1416),
138
herceg Splitu. Kosacze Sandalj Hrani (okoo 13701435) i bratanek jego Stefan
Vuki (14051466), herceg witego S wy, wadali Humem i Trebinjem, a
posiadoci Pawa Radenovicia (okoo 1370/751415) i jego synw Pavloviciw
obejmoway wschodni Boni z orodkiem w zamku Bora.
STOSUNKI WEWNTRZNE W REDNIOWIECZNEJ BONI
Na czele pastwa sta ban, a od 1377 r. krl. Terytorium Boni, obejmujce za
czasw bana Kulina tylko dorzecze samej Bosny, Uskoplje nad grnym Vrbasem i
Ram, objo w XIII i w pierwszej poowie XIV w. Soli pooon w dolinie Sprey, Usor
nad Usor i dolnym biegiem Bosny, Dolne Kraje nad rednim Vrbasem, Pliv i San,
Zavrje obejmujce terytorium dawnych chorwackich upanii: Cetyny na lewym brzegu
rzeki Cetiny, Livna, i Imoty oraz Krain Neretlask i serbski niegdy Hum. Krl Tvrtko I
przyczy ponadto na stae pnocno-zachodni Raszk, a chwilowo tylko Chorwacj
Dalmatysk a do Zadaru. Wzrost terytorialny Boni odzwierciedli si w rozbudowie
tytulatury jej wadcw. Stefan II Kotromanicz by ju banem wszystkich ziem
boniackich i Soli, i Usory, i Dolnych Krajw, i Humskiej ziemi", a Tvrtko I dorzuci do
tego wyliczenia: Podrinja, Serbii, Pomorja, Zachodnich Stron, Dalmacji i Chorwacji".
Djak pracujcy w kancelarii Stefana II Kotromanicza mia racj twierdzc, e ban wada
od Sawy do morza, od Cetiny do Driny".
Banowie byli obierani jednak wycznie w obrbie panujcej dynastii Kotromaniczw.
Instytucja nastpcy tronu lub modszego krla" bya nieznana. Trzy wielkie rodziny
monowadcze Hrvatiniciw, Pavloviciw i Kosaczow pozostawiy Kotromaniczom
jedynie dolin rodkowej Bosny do Vranduka z zamkami Visokim, Sutjesk, Bobovcem,
z orodkami grniczymi Fojnic i Kreevem oraz okolicznymi grskimi pastwiskami.
Dopiero upadek Hrvoja Vukiia i caego jego rodu Hrvatiniciw oraz drugiego
wielkiego rodu Pavloviciw przy jednoczesnym oderwaniu si Kosaczow od jednoci
pastwowej z Boni wzmocnio nieco pooenie krlw boniackich panujcych w
latach 1421 1463. Wskutek stale rosncego niebezpieczestwa porzucili jednak
ostatni Kotromanicze rodkow Boni, przenoszc centrum pastwa bardziej na
pnoc, do Dolnych Krajw dawnych posiadoci Hrvoja Vukiia, niegdy
chorwackich upanii Pliva i Luka, z zamkiem Jajce jako stolic.

W Boni utrzymaa si dugo warstwa wolnych chopw zwanych slobodnymi" lub

ludmi posiadajcymi wasne prawa". Przyczynia si do tego sytuacja kocielna kraju,
gdy patarenski koci boniacki" nie uznawa poddastwa, a duchowiestwo
katolickie i prawosawne posiadao jedynie nieliczne ziemie na kracach pastwa.
Stopniowo wzrastaa jednak liczba chopw zalenych od wadcy i wieckich
monowadcw, zwanych kmetami lub kmeticiami. Kmetowie pozbawieni byli prawa
swobodnego przenoszenia si z miejsca na miejsce i zobowizani do oddawania czci
plonw oraz do pracy na polu waciciela.
139
Obok kmetw wystpowaa rwnie warstwa niewolnikw, otrokw lub robw, ktrych
wywoono z Boni na rynki niewolnicze, gwnie do Dubrownika. W wypadku gdy
niewolnicy boniaccy dowiedli przed sdem, e s katolikami, a nie patarenami, wadze
dubrownickie czyniy ich ludmi wolnymi.
Od zajmujcych si upraw ziemi chopw wyrniali si tak jak na caych Bakanach
pasterscy Wachowie. Osady ich katuny waskie, wystpoway licznie na
poudniowych kracach pastwa, w Humie, Trebinju i nad grn Drin.
Ludno wiejska skadaa na rzecz wadcy w czasach panowania krla Tvrtka I po
jednym dukacie od gospodarstwa zwanego kuca, to jest dom. W wikszoci wypadkw
w XV w. monowadcy boniaccy zagarnli rwnie dochd krla, czciowo na mocy
uzyskanego immunitetu skarbowego, a w wikszoci wypadkw wykorzystujc
bezsilno wadzy krlewskiej.
Feudaowie boniaccy dzielili si na velmow, vlastel i vlasteliiciw. Wszystkim
tym grupom przysugiwa honorowy tytu knezia, wiadczcy o pochodzeniu ich od
dawnej starszyzny plemiennej okresu przedpastwowego. Najwybitniejsi monowadcy,
stojcy na czele najpotniejszych organizacji rodowych, nosili dziedziczne tytuy
wojewodw lub wielkich wojewodw ziemi boniackiej. Innym wybitnym monowadcom
przysugiwa tytu upana.
Monowadcy posiadali wielkie domeny ziemskie zwane plemenito lub plemenstina.
gdy prawo bliszoci spadkowej po nich przysugiwao caemu rodowi (zwanemu
pleme) waciciela danej domeny. Jedynie niektre nadania krlewskie po mierci
waciciela i jego bezporednich potomkw powracay do wadcy. Wadcy nadawali
monym nie tylko ziemie, lecz take upy lub dochody z nich.
W wyniku saboci wadzy centralnej, ktrej nie wspiera silny Koci pastwowy,
powstaa w Boni hierarchia feudalna zbliona do stosunkw wasalskich znanych w
Europie Zachodniej. Wielkim monowadcom podlegaa nieraz nawet wybitna i
wpywowa vlastela. Tak na przykad Kosacze, panowie Humu, byli zwierzchnikami
Nikoliciw, ktrzy wywodzili si od brata Nemanii, ksicia humskiego Mirosawa, lub
moe jego bratanka Prvoslava Tihomirovicia. Nie znano jednak w Boni stosunkw
lennych polegajcych na nadawaniu ziemi wraz z chopami lub okrelonych dochodw
w zamian za sub wojskow. Nie rozwina si nawet w Boni bizantyska instytucja
nadawania ziemi jako proniji w zamian za sub, mimo e znana bya w ssiedniej
Serbii.
Nie powstao w Boni redniowiecznej mieszczastwo jako odrbna warstwa lub stan,
rozwijay si natomiast targi, podgrodzia lub podzamcza i osady przy rudnikach
kopalniach. Osiedlali si w nich sascy grnicy oraz Dalmatyczycy, gwnie
dubrowniccy kupcy i rzemielnicy. Zarwno Sasi, jak i Dalmatyczycy zachowywali

wasne prawa i szerok autonomi. Srebrenica miaa wasnego knezia miejskiego i 12

purgarw (burgerw mieszczan) zajmujcych si sdownictwem. Dubrowniczanie
mieli swego konsula i dwch sdziw.
140
Nowe osady miejskie otrzymyway zazwyczaj nazwy od najbliszych zamkw. Pod
Visokim rozwijao si podgrodzie Podvisoki, koo Kreseva Podkreevo, a obok Olova
Podolovo. Obcy przybysze, zwaszcza nieliczni w Boni Sasi, szybko zostali wchonici
przez ludno miejscow. W osadach grniczych w Boni w pierwszej poowie XV w.
Sasi ju w ogle nie s wymieniani jako grupa odrbna. Rwnie kolonie Dubrowniczan
stanowi niewielki odsetek ludnoci miejskiej, niewspmierny do ich wielkiej
aktywnoci. Przybysze z innych miast dalma-tyskich i woskich wystpuj jedynie
sporadycznie. Grnicz Srebrenic, liczc w poowie XV w. 700 domw,
zamieszkiwaa niemal wycznie ludno miejscowa. Boniacy, mieszkajcy nieraz w
niewielkich osadach miejskich, zajmowali si aktywnie take dziaalnoci kupieck.
Wielki wzrost terytorialny Boni wzmg nie tylko znaczenie polityczne, lecz rwnie
potg ekonomiczn kraju i jego wadcw. W 1331 r. warto towarw dubrownickich
znajdujcych si w Boni wynosia 25 tys. perperw (zotych monet) lub prawie 2000
funtw srebra. Stefan II da od Dubrowniczan opacania ca w wysokoci jednej
dziesitej wartoci towarw. Wizi handlowe czyy rwnie Boni ze Splitem,
Trogirem, Zadarem i Sibenikiem, a za ich porednictwem z Wenecj i Aikon. W 1339 r.
zezwoli Stefan II Trogiranom na prowadzenie w Boni handlu zlotem, srebrem, miedzi
i innymi metalami.
Gwne orodki grnicze znajdoway si w Boni rodkowej w upie Lepenicy.
Naleay do nich kopalnie srebra w Ostrunicy, Fojnicy, Deevicy, Kresevie i Dusinie. W
pobliskiej Busovay wydobywano elazo. W drugiej poowie XIV w. powstay kopalnie
oowiu w Olovie i pobliskiej Kamenicy w dolinie Krivaji, prawego dopywu Bosny.
Wiksze jeszcze znaczenie posiadaa Srebrenica w Podrinju zasiedlana pocztkowo
przez Sasw. Wydobywano w niej i w pobliskim Ponorze poza srebrem rwnie ow.
Na stay rozwj kopalnictwa wskazuje nieustanny wzrost dochodw wadcy. Okoo 1389
r. Srebrenica i Ponor daway 425 funtw srebra, w 1417 r. sama Srebrenica dawaa ju
3100 funtw srebra, a w 1458 r. dochd z niej wynosi a 30 tys. dukatw.
Towary wywoono z Boni gwnie dolin Neretwy do targu Drijeva pooonego u jej
ujcia do morza. Znaczenie jego wzroso niezwykle po przyczeniu Humu do Boni. W
Drijevie znajdoway si wielkie magazyny soli, skd wywoono j w zamian za metale w
gb Boni. Transportem towarw drogami ldowymi zajmowali si zazwyczaj
Wachowie dostarczajcy koni i wynajmujcy si w charakterze przewodnikw, tak
zwanych ponosnikw.
Poza sol przywoono do Boni rwnie tkaniny, od bawenianych do luksusowych
jedwabnych przetykanych zotem, wino, oliw, ryby solone, cukier, owoce poudniowe,
przyprawy, or, uprz, wyroby z metalu, skry i szka, a take papier. Wywoono
poza metalami futra, wen, j, ser, mid i wosk.
Rozwj handlu wywoa potrzeb wybijania wasnej monety. Zainicjowali t
dziaalno ju Subicie, wybijajc srebrn monet wzorowan na weneckich
matapanach, a kontynuowali Stefan II Kotromanicz i Tvrtko I, wzorujc si na monecie
dubrownickiej i serbskiej.
141

Krl Tvrtko I wybi z okazji swej koronacji nawet zot monet cztero-dukatow
jedyny zoty pienidz wybity kiedykolwiek na ziemiach poudniowosowiaskich.
Wybijanie wasnej monety naleao do praw regalnych krla, podobnie jak dochody z
ca, rwnie portowego, pobieranych od statkw, i cz wydobywanych metali z
kopal. Pobierali rwnie wadcy Boni od Dubrownika tak zwany dochd za Ston" w
wysokoci 500 perperw rocznie, a po powstaniu krlestwa rwnie dochd witego
Dymitra" w wysokoci 2000 perperw, skadany dotd krlom serbskim z dynastii
Nemaniczw.
Z ziemi, ktra pozostawaa w dyspozycji krla, a nie zostaa przekazana feudaom,
pobiera wadca podavanje od zamieszkujcej j ludnoci, a serbskiej daninie soe
paconej wadcy odpowiada boniacki danak cigany w wysokoci jednego dukata od
domu.
Monowadcy zagarnli jednak powan cz tych dochodw krlewskich, pobierali
zwaszcza na swym terytorium co i dochody z targw, takich jak Drijeva, lub orodkw
grniczych, na przykad Olova. Humscy Kosacze zagarnli nawet danak, ktry cigali
ich wani poborcy zwani dukatnikami. Niejednokrotnie sami krlowie przekazywali
monowadcom wraz z zamkami, upami i wsiami take wszystkie pobierane na rzecz
krla daniny. Bezporedni nastpcy krla Tvrtka I przestali rwnie wybija monet.
Wadz bana lub krla ogranicza stanak zoony wycznie z monowadztwa, zwany
rwnie ca Boni" lub z wgierskiego rusagiem boniackim", czyli ziemi
boniack". Zgromadzenia te zwoywa wadca, jednak w okresie wielkiego osabienia
wadzy krlewskiej w pocztkach XV w. organizowali je nieraz sami monowadcy,
decydujc na nich o wyborze wadcy lub jego detronizacji, a nawet karaniu go za
popenione przestpstwa. Tak na przykad krl Ostoja obwiniony o zabjstwo knezia
Pawa Radenovicia ratowa si ucieczk. Do zgromadzenia naleay decyzje o polityce
pastwa, nadawaniu ziemi monowadcom lub ich konfiskacie za zdrad.
Organizacja wadz centralnych Boni zostaa zapoyczona wraz z tytuem krla z
dawnego dworu serbskiego. Dworem krlewskim zarzdza dworski, skarbcem kaznac,
zwany w czasie istnienia krlestwa protovestijarem lub pod wpywem Wgier
komornikiem. Kancelari bana zajmowali si dijaci lub gramatycy, na czele za
kancelarii krlewskiej stan logotet. Korespondencj acisk zajmowa si odrbny
notariusz. Do dostojnikw dworskich naleeli rwnie tepczi, peharnik, a w okresie
krlewskim zapoyczony z Serbii stavilac zajmujcy si stoem krlewskim i kuchni
dworsk.
KULTURA REDNIOWIECZNEJ BONI
Patareni boniaccy nie uznajcy wity i sztuki kocielnej nie kontynuowali tradycji
architektury rodzimej sigajcych czasw antyku i wczesnego Bizancjum. Skromne
kocioy wznoszone przez bana Kulina i ozdabianie jego portretami, jak wiadcz o tym
odnalezione fragmenty
142
architektoniczne z wyrytymi inskrypcjami, istniejce jeszcze w 1244 r. popady
nastpnie w ruin. Krtko funkcjonoway te kocioy wznoszone przez dominikanw w
XIII w. zapewne wedug zasad architektury popularyzowanej przez zakony ebrzce.
Od poowy XIV w. zaczy ponownie powstawa w Boni kocioy i klasztory
franciszkaskie, a na ziemiach wieo do nich przyczonych rwnie cerkwie
prawosawne.

143
Naley do nich cerkiew ufundowana przez hercega Stefana Vukiia pod Goradem
w 1454 r. Przykadem wityni katolickiej jest gotycka katedra w. Katarzyny w
stoecznym Jajcu, w ktrej zoono w 1459 r. rzekome relikwie witego ukasza.
W XIV, a zwaszcza w XV w. obja Boni swym wpywem redniowieczna rycerskodworska kultura rozwijajca si od kilku wiekw w Europie Zachodniej. Opowieci o
wyczynach rycerzy boniackich na turniejach w Budzie w 1412 r. dotary a do Polski,
gdy zanotowa je Jan Dugosz. Herceg splicki Hrvoje Vuki zbudowa gotycki zamek
Jajce, wzorujc si na Castell d'uovo, rezydencji swego suzerena Wadysawa, krla
Neapolu. W zamku Jajce przebywali nastpnie ostatni krlowie boniaccy. Wspania
rezydencj by rwnie w XV w. bogato dekorowany rzeb i malarstwem ciennym
krlewski zamek Bobovac. Do najlepiej zachowanych redniowiecznych zamkw naley
Stjepangrad w Bagaju, rezydencja hercegowiskich Kosaczw, pobliski Poitelj nad
Neretw, a w samej Boni Klju na Sani, Sokolac, Srebrnik i Peigrad koo Sasina.
W XV w. rozkwita w Boni sztuka iluminatorska i pimiennictwo zarwno gagolickie,
jak i cyrylickie. W 1404 r. powsta kodeks krstjanina" (patarena) Hvala pisany cyrylic, a
ozdobiony gotyckimi miniaturami wykonanymi przez splickiego mistrza. Natomiast
pochodzcy z tego wieku Ewangeliarz Kopitara posiada miniatury jeszcze pno144
romaskie. Miniatury synnego gagolickiego mszau hercega Hrvoja Vukiia wykona
midzy 1403 a 1415 r. mistrz dalmatyski obznajmiony z toskask szko
iluminatorsk. Kodeks krstjanina" Radosava z poowy XV w. ozdobiony zosta jego
portretem.
Najoryginalniejszym elementem redniowiecznej kultury boniackiej s tak zwane
steki kamienne sarkofagi tworzce nieraz rozlege nekropole nazywane zazwyczaj
cmentarzyskami patareriskimi. Zwizek ich z pataresk cerkwi boniack" jest
jednak dotd niejasny. Chowano w nich zarwno przedstawicieli hierarchii patareskiej,
jak i boniackich katolikw i prawosawnych. Steki wystpuj rwnie wok cerkwi.
czy ich z patarestwem waciwie tylko obszar wystpowania pokrywajcy si z
zasigiem terytorialnym redniowiecznej Boni i Hercegowiny w okresie ich
najwikszego rozwoju.
Najstarsz nekropol ze stekami odkryto w Zgosi w pobliu krlewskiego zamku
Visoki. Jeden z kamiennych sarkofagw kryje zwoki bana Stefana" identyfikowanego z
banem Stefanem I Kotromanem. Za moliwoci zwizku tej czternastowiecznej
nekropoli z dynasti Kotromaniczw przemawiaj niezwykle bogate w porwnaniu z
innymi nekropolami dekoracje sarkofagw ze Zgosi, ozdobionych przez
dowiadczonych rzebiarzy w ornamenty geometryczne i rolinne, a take sceny oww
i konnych kawalkad.
Po podboju Boni i Hercegowiny przez Turkw, w drugiej poowie XV i w XVI w.,
zwyczaj stawiania stekw przyjli Wasi, popierani przez nich jako ludno pasterska i
przeywajcy okres niezwykle
145
pomylnej dla siebie koniunktury. Rodzina Wachw z Hercegowiny Hrabrenw
(Miloradoviciw) pozostawia dobrze zachowan nekropole ze stekami w Radimlji pod
Stonem. Rwnie wielkie nekropole powstae w XVI w. naleay do Wachw, zwaszcza
na obszarze Hercegowiny.

XI. PODBOJE TURECKIE

POWSTANIE PASTWA TURECKIEGO I PIERWSZE PODBOJE
SUTANAT Turkw Osmaskich rozwin si z niewielkiego emiratu stworzonego
przez emira Osmana (1299 1326). Osman na czele plemienia Kaji, nalecego do
zachodnio-tureckiego ludu Oguzw, osiedli si nad rzek Sakarija we Fryzji, a
nastpnie zdoby na Bizancjum wiksz cz Bitynii. Nowe pastwo zdobyo nastpnie
w Azji Mniejszej hegemoni dziki pooeniu na granicy z Bizancjum. Moliwo
prowadzenia ekspansji na ziemie chrzecijaskie, zwane przez Grekw Romani, a
przez Turkw Rumem lub Rumeli, przycigaa do emiratu Osmana niespokojny turecki
element kresowy (przypominajcy nieco ukrainnych Kozakw w XVI i XVII w.), yjcy
na granicy z Bizancjum z wojny podjazdowej. Czoow rol w tym spoeczestwie
odgrywali rycerze tureccy, ktrym walka z wrogami islamu dawaa prawo do
zaszczytnego tytuu ghazich, czyli zdobywcw. Na ziemie Osmana napyway take
najbardziej przedsibiorcze ywioy z maoazjatyckich emiratw Turkw Seldukw,
dne tytuw i bogatej zdobyczy, a take derwisze i uczeni muzumascy goszcy
idee witej wojny. Powstaway fanatyczne stowarzyszenia muzumaskie, dce do
szerzenia islamu na ziemiach dotd chrzecijaskich. Potencja ludzki nowego pastwa
osmaskiego tworzyli wolni chopi tureccy, uciekajcy do emiratu Osmana przed
Mongoami pustoszcymi Persj i Azj Mniejsz. Suyli oni podobnie jak i rycerze
konno w armii tureckiej, skadajcej si pocztkowo wycznie z lekkozbrojnej konnicy.
Syn i nastpca Osmana, Orchan (13261360), poleci wyry na inskrypcji
umieszczonej na meczecie w stoecznej Brusie nastpujce tytuy: Sutan syn sutana
Ghazich. Ghazi syn Ghazich, wadca horyzontw, bohater wiata". Tytulatur t
uzupeniono w XVI w. tytuem kalifa wadcy wiernych, lecz nowe pastwo osmaskie
od momentu swego powstania byo monarchi teokratyczn, w ktrej najwyszym
prawem i podstaw organizacji pastwa i dziaania wszystkich jej organw by szariat,
czyli prawodawstwo wywodzce si z Koranu i nauk islamu. Wskutek cisego zwizku
religii z pastwem i prawodawstwem jedynie wyznawcy islamu cieszyli si opiek
pastwa i uwaano ich za ludno w peni woln. Niewierni chrzecijanie (giaury), zwani
take raj (stado), pozbawieni byli opieki prawa, nie mogli nosi broni, jedzi konno na
dobrych wierzchowcach, budowa nowych cerkwi i adnych domw. Szariat nakazywa
jednak agodne obchodzenie si z t czci ludnoci
147
nie wyznajc islamu, ktra dobrowolnie" przyja poddastwo sutana bez stawiania
zbrojnego oporu.
Orchan zdoby w 1326 r. Brus w Bitynii i przenis do niej stolice pastwa. W 1332 r.
opanowa Nice, a w 1337 r. Nikomedi (Izmit). Po tych sukcesach przybra tytu
sutana. Pastwo swe, utworzone na ziemi bizantyskiej, organizowa wedug wzorw
greckich, selduckich i perskich. Urzdy centralne, system skarbowy i administracja
naladoway analogiczne instytucje Cesarstwa Bizantyskiego i selduckiego sutanatu
Rum. Na zasadzie bizantyjskiego systemu proniji powstaa uksztatowana najpniej
za sutana Murada I (13601389) turecka organizacja lenn wojskowych. Kady
spahi wojownik tureckiej armii regularnej, otrzymywa w lenno ziemi wraz z
osiadymi na niej chopami. Wielko lenna zalena bya od wysokoci staych opat
wnoszonych przez chopw. Lenno spahija, zwane timarem, mogo by dziedziczone

przez jego syna, jeli zdolny by do penienia suby wojskowej. Wiksze i bardziej
dochodowe lenna, tak zwane ziamety, pocigay za sob wiksze zobowizania i
daway zazwyczaj prawo do zajmowania wyszych stanowisk w armii i administracji.
Najbogatsi posiadacze ziametw, zwani zaims, zostawali sandakbejami
(namiestnikami sandaku), paszami lub nawet bejlerbejami europejskiej Rumelii.
Powstaa rwnie staa konna gwardia sutana i armia najemna zoona z janczarw.
Janczarowie tworzyli oddzia piechoty zoony z chrzecijaskich niewolnikw, ktrzy w
wikszoci przyjli islam. Sutan Murad I wyda ustaw nakazujc ksztacenie na
onierza w specjalnych szkoach co pitego jeca. Pniej zabierano do szk
janczarskich dzieci podbitych ludw. Bya to tak zwana danina krwi. Poza janczarami
rwnie cz posiadaczy lenn tworzya piechot tureck, tak zwanych piyade lub jaje.
Oddziay nieregularne, yjce gwnie z najazdw rabunkowych zwano: konne akibi, a
piesze azabs.
W 1352 r. wtargnli Turcy do Europy i wykorzystujc wojn domow w Bizancjum
zajli zamek Cimpe pooony na pwyspie Gallipoli. Orchan wysa na pomoc
cesarzowi Janowi Kantakuzenowi swego syna Sulejmana na czele 10-tysiecznego
oddziau. Poczone armie Kantakuzena i Sulejmana rozbiy pod Didimoteichos
(Dimotik) armi cesarza Jana V Paleologa, wspomagan przez Serbw i Bugarw. W
dwa lata pniej, w marcu 1354 r., po straszliwym trzsieniu ziemi w rce Turkw
wpado rwnie miasto Gallipoli i cae Dardanele. W ten sposb zdobyli Turcy mono
organizowania najazdw w gb Pwyspu Bakaskiego.
W rok po upadku Gallipoli zmar Stefan Duszan, a utworzone przez niego carstwo
serbskie rozpado si. Najsilniejszymi serbskimi wadcami Macedonii i Tracji zachodniej
zostali dwaj bracia: krl Vukain, wadca Skopje i Prilepu w Macedonii Wardarskiej, i
despota Jovan Ugljesa, panujcy w Macedonii Egejskiej i w czci Tracji. Gdy Turcy w
1362 r. zdobyli Adrianopol, a w trzy lata pniej przenieli do niego sw stolic,
niebezpieczestwo najazdw tureckich dotkno nie tylko ziemie trackie, lecz take
serbsk Macedoni. Bezsilne wobec ekspansji tureckiej byo pastwo bugarskie, ktre
car Iwan Aleksander
148
podzieli okoo 1363 r. midzy swych dwch skconych ze sob synw, Iwana
Stracimira i Iwana Szyszmana, tworzc dwa carstwa: Widyskie i Tyrnowskie.
Wadcy serbscy z Macedonii, bracia Vukasin i Jovan Ugljesa, prbowali stawi sami
czoo ekspansji tureckiej, zostali jednak pokonani przez Turkw w 1371 r. pod
Czarnomenem na prawym brzegu Maricy, niedaleko Adrianopola, i obaj polegli w boju.
Turcy po swym zwycistwie opanowali zamki rodopskie i wtargnli do Tracji zachodniej,
Macedonii i nawet do Grecji. Wedug sw opisujcego te wydarzenia ateskiego
mnicha Izajasza po zabiciu mnego despoty Ugljeszy Turcy si rozsypali i rozlecieli
po caej ziemi na ksztat ptakw leccych. cz chrzecijan wybili, cz schwytali do
niewoli, a pozostali, ktrzy uniknli tego losu, zmarli, gdy nie przetrzymali godu". Po
odejciu Turkw opustoszaa ziemia utracia wszystkie bogactwa, ludzie umierali,
zgin ich dobytek i plony. Ci, co przeyli, naprawd zazdrocili martwym ich losu". Gdy
wojska tureckie wtargny w gb Macedonii, poddali si najedcom najwybitniejsi
feudaowie serbscy.
Syn i nastpca Vukasina, krl Marko, panujcy tylko nad Prilepem, zosta wiernym
wasalem sutana Murada I. Jego ssiedzi zagarnli wiksz cz spucizny po krlu

Vukainie. Balicie zajli Prizren, Vuk Brankowicz Skopje, a wielki upan Andrija Gropa
Ochryd. Sutanowi podporzdkowali si rwnie Jovan Draga i Konstantyn
Dejanovicie we wschodniej Macedonii. Lennicy sutascy obowizani
149
byli do skadania rocznej daniny i wysyania oddziaw posikowych na wyprawy
wojenne.
BITWA NA KOSOWYM POLU I JEJ NASTPSTWA
Po bitwie nad Maric podjli Turcy systematyczny podbj Bugarii i resztek Bizancjum.
Opanowali najpierw pnocno-wschodni Tracj nalec do Bugarii i bizantyskie
miasta nadczarnomorskie, a nastpnie zmusili do zoenia hodu bizantyskiego
cesarza Jana V Paleologa i tyrnowskiego cara Iwana Szyszmana. Mimo ulegoci cara
Turcy nie zrezygnowali z dalszych podbojw, gdy dyli do odseparowania Bugarii od
Serbii. W 1382 r. obiegli i zdobyli bronicy si uporczywie Sredec, zwany pniej Sofi,
a w 1386 r. sam sutan opanowa po krwawych walkach serbski Nisz i najecha Toplic,
zosta jednak rozbity pod grodem Plonikiem.
Dalsze postpy Turkw powstrzyma mogo jedynie pastwo utworzone na ziemiach
Serbii waciwej przez azarza Hrebeljanovicia, ktry zjednoczy pod swoim
panowaniem wikszo ziem serbskich. Wadzy jego podlegaa cz Kosowego Pola,
prawie caa Raszka do Driny i Sawy, Pomorawie (okrgi Niszu i Braniczewa) oraz cz
banatu Mavy. Stolic pastwa zosta Kruszewac. Do jego skarbca wpyway wielkie
dochody z kopalni srebra pooonych w okolicach Nowego Brda i Rudnika. Swoj
gwn fundacj, warowny monaster Ravanic, uposay a 148 wsiami rozsianymi po
caym pastwie. Mniejsze nadania
150
otrzymyway nawet zadubiny Nemaniczw. Pozycj polityczn i militarn ksicia
azarza wzmacniay sojusze zawarte z innymi wadcami ziem serbskich: Baliciami,
panami Zety, i Vukiem Brankowiczem, panem czci Kosowego Pola i grnego
Polimlja, a od 1371 r. take Skopja. Jerzy Balsie i Vuk Branko wie zostali jego
ziciami. Zagroony przez Turkw, zawar ksi azarz przymierze z potnym krlem
Boni i czci ziem serbskich Tvrtkiem I, a take z carem tyrnowskim Iwanem
Szyszmanem, ktry z wielkim trudem broni jedynie wasnych miast i zamkw przed
najazdami.
Ostrzeony klsk pod Plonikiem, sutan starannie przygotowa nastpn wypraw.
Pokona najpierw w 1388 r. sojusznika Serbw cara Iwana Szyszmana. Turcy obiegli go
w twierdzy Nikopol pooonej niedaleko Tyrnowa i zmusili do zoenia hodu. W czasie
tej wyprawy zwierzchnictwo sutana przyjli rwnie car widyski Iwan Stracimir i
wadca ssiedniej Dobrudy Iwanko, syn Dobroticy.
151
W 1389 r. sutan Murad I wtargn z potn armi przez Macedoni na Kosowe Pole
i spotka si pod Pristin w dniu witego Wita, 15 czerwca 1389 r. z serbsko-boniack
armi dowodzon przez ksicia azarza. rodkiem armii tureckiej dowodzi sam sutan,
majc naprzeciwko oddzia ksicia azarza. Tureckim prawym skrzydem, zoonym z
armii europejskiej, dowodzi syn sutaski Bajezyd, stojcy przed lewym skrzydem
chrzecijaskim zoonym z oddziau boniackiego, dowodzonego przez wojewod
Vlatka Vukovicia. Lewe skrzydo tureckie skadao si z armii azjatyckiej, dowodzonej
przez drugiego syna su-taskiego, Jakuba, i walczcej z prawym skrzydem serbskim,

na ktrego czele sta Vuk Brankowicz. Szala zwycistwa przechylaa si pocztkowo na

stron chrzecijan. Rycerz serbski, by nim wedug tradycji Milos Obili, zabi sutana w
jego namiocie, przeszedszy uprzednio pozornie na stron tureck jako zbieg z armii
serbskiej. Zamieszanie, jakie zapanowao wrd Turkw, przezwyciy jednak
energiczny Bajezyd I (13891402), zwany pniej Byskawic. Zamordowawszy brata
Jakuba, obj komend nad ca armi i zmusi centrum armii serbskiej pod wodz
azarza do odwrotu. W czasie tego odwrotu ksi azarz wpad w rce Turkw i zosta
na rozkaz Bajezyda city w odwet za mier Murada I.
Bitwa bya nie rozstrzygnita. Oba skrzyda chrzecijaskie wycofay si bez
wikszych strat, a wrd Turkw w caym sutanacie szerzyy si wieci o klsce armii
sutaskiej. Krl Boni Tvrtko I zawiadomi
152
Trogir i Florencj o odniesionym przez sw armi wielkim zwycistwie nad Turkami.
Decydujce znaczenie miaa jednak dla Serbw mier azarza i jej katastrofalne
nastpstwa. Z tego te powodu bitwa kosowska utrwalia si w tradycji narodowej jako
wielka klska chrzecijastwa.
Rozpada si utworzona przez azarza koalicja, gdy rzdy w Serbii obja w imieniu
maoletniego syna Stefana wdowa Milica. Ziemie jej zaatakowa od pnocy krl Wgier
Zygmunt Luksemburski. Zagroona z dwch stron Milica zoya hod sutanowi, posaa
sw crk Oliver do jego haremu, zobowizaa si do pacenia trybutu i wpucia
nawet zaogi tureckie do Golubca nad Dunajem i kilku innych zamkw zagroonych
przez Wgrw. W 1391 r. przyj zwierzchnictwo sutana hospodar wooski Iwan Mircza,
przekazujc sutanowi Dobrudz wraz z Dristr (Sylistri), a w rok pniej rwnie Vuk
Brankowicz przyj tureckie poddastwo i wpuci Turkw do Skopja. W 1393 r. armia
turecka obiega i zdobya po uporczywej obronie Tyrnowo i opanowaa resztki carstwa
tyrnowskiego. Pasmo zwycistw tureckich przerwaa na krtko bitwa pod Rowinami
(1394) stoczona z wooskim hospodarem Iwanem Mircza Starym, w ktrej zginli dwaj
lennicy tureccy, krl Marko, syn Vukasina, i Konstantyn Dejanovi. W dwa lata pniej
w bitwie pod Nikopolem nad Dunajem (1396) Turcy rozbili armi zoon z krzyowcw,
prowadzon przez Zygmunta Luksemburskiego. Po tej nowej klsce chrzecijan Turcy
opanowali cae carstwo widyskie. Podbj Pwyspu Bakaskiego by niemal
zakoczony.
Tymczasem w 1402 r. nastpia zasadnicza zmiana w pooeniu wasalnych pastw
chrzecijaskich na Bakanach. Turkw pokonaa w krwawej bitwie pod Ankar armia
dowodzona przez tatarskiego chana Tamerlana. Sutan Bajezyd I Byskawica zmar w
roku nastpnym w niewoli tatarskiej w stolicy Tamerlana Samarkandzie, a w pastwie
tureckim wybucha wojna domowa prowadzona przez jego synw: Sulejmana, Mus i
Mehmeda, o tron sutaski. Ekspansja turecka ulega zahamowaniu, a pastwa
zhodowane przez sutana zrzuciy na krtko jarzmo tureckie.
DESPOTOWINA SERBSKA W XV WIEKU
Klsk Turkw wykorzysta ksi serbski Stefan azarzewicz, aby zrzuci
zwierzchnictwo sutana. Wracajc z bratem Vukiem z pola bitwy pod Ankar, zatrzyma
si w Konstantynopolu i w czasie tego pobytu otrzyma od cesarza bizantyskiego
zaszczytny tytu despoty. Od tego nowego tytuu, ktry nosili rwnie wszyscy jego
nastpcy, pastwo serbskie zwane byo despotowin. W drodze powrotnej napad
Stefana Jerzy Brankowicz, sprzymierzony z Sulejmanem. Jedynie pomoc udzielona

przez Jerzego Stacimirovicia Balsicia umoliwia Stefanowi pokonanie obu

przeciwnikw pod Tripoljem na Kosowym Polu.
Gwne orodki pastwa serbskiego przesuway si w tym czasie z pustoszonej
przez Turkw serbskiej Raszki i Kosowego Pola do dawnej granicznej Puszczy
Bugarskiej", obecnej Szumadii.
153
Ludno serbska uciekaa na pnoc i osiedlaa si na nowo uzyskanych przez swego
wadc ziemiach wgierskich. Na jej miejsce na Kosowym Polu osiedlali si Albaczycy.
Despota Stefan przenis nawet stolic pastwa z Kruszewca bardziej na pnoc do
Belgradu. W 1405 r. Vuk, modszy brat despoty, podnis bunt, sprzymierzy si z
Sulejmanem i w 1409 r. spustoszy ziemie serbskie dochodzc a do Belgradu, dziki
czemu wymg oddanie poudniowej Serbii. Jako jej wadca wzi udzia w wojnie
domowej o tron sutaski midzy Sulejmanem a Mus. W 1411 r. zamordowali go
onierze Musy, a Stefan azarzewicz zjednoczy pastwo swego ojca.
W 1413 r. despota Stefan udzieli pomocy nowemu pretendentowi do tronu
sutaskiego Mehmedowi, ktry dziki Serbom pokona swego brata Mus,
pustoszcego dotd ziemie serbskie, i obj tron sutaski. Odtd sutan Mehmed I
(14131421) i jego nastpca sutan Murad II (1421 1451) zapewnili Serbii
czternastoletni okres pokojowego rozwoju.
Mehmed I zwrci Serbom podbite okrgi poudniowe kraju i wymaga jedynie
pacenia trybutu i posyania na wyprawy tureckie oddziaw pomocniczych. W ten
sposb despota Stefan zosta jednoczenie wasalem dwch ssiednich wadcw, krla
Wgier i sutana Turcji.
Stefan przyczy do swego pastwa w 1421 r. Zet, a nastpnie w wojnie z Wenecj
opanowa cz grnej Dalmacji i uzyska dostp do morza (1423). Wadz jego uznali
okoliczni niezaleni dotd monowadcy. Despotowina sigaa odtd od Adriatyku do
Sawy, Dunaju i Timoku, a na poudniu do granicy macedoskiej, biegncej pasmami
grskimi Szar Paniny i Skopijskiej Czarnej Gry.
W 1427 r. Stefan zmar, przekazujc tron swemu siostrzecowi, Jerzemu Branko
wieowi (14271456). Pooenie nowego wadcy byo bardzo cikie. Turcy ju w 1425
r. wznowili najazdy na Serbi, a w 1427 r., jeszcze za ycia Stefana, opanowali Nisz i
Kruszewac.
Po mierci Stefana Jerzy Brankowicz, wypeniajc warunki ugody zawartej przez
zmarego despot z Wgrami w 1426 r. w Tati, zwrci im Belgrad z okrgiem, nie mg
natomiast przekaza Golubca, drugiego zamku objtego umow, gdy jego dowdca,
Serb Jeremija, wyda go Turkom. Zaniepokojony utrat zamku krl Zygmunt
Luksemburski zbudowa naprzeciw Golubca zamek Laslovar (adysawgrd) i osadzi w
nim zaog zoon z Krzyakw, a w 1428 r. przeprawi si przez Dunaj i obieg turecki
Golubac. Turcy przybyli jednak z odsiecz i zmusili Wgrw do popiesznego odwrotu.
Poleg wwczas Zawisza Czarny, osaniajcy przepraw przez Dunaj.
Na miejsce utraconych twierdz podj Brankowicz budow wielkiej trjktnej warowni
nad Dunajem Smederewa, przyszej stolicy despotowiny. Wznosili j Grecy pod
kierunkiem Tomasza Kantakuzena, despotowego szwagra, wedug bizantyskich zasad
sztuki fortyfikacyjnej uksztatowanych jeszcze w staroytnoci. Budow twierdzy
posiadajcej a 24 wiee zakoczono w 1430 r. Nie zaopatrzono jej w wysunite

bastiony, z ktrych dziaa mogyby ogniem artyleryjskim zamyka nieprzyjacielowi

dostp do murw.
Wewntrz pastwa, wok grniczego Rudnika, ufortyfikowa Brankowicz Ostrovice i
Bora.
154
Wreszcie dla pozyskania ask sutana wyda za niego w 1435 r. sw szesnastoletni
crk Mar. rodki te zawiody, gdy Turcy wykorzystujc mier Zygmunta
Luksemburczyka (1437) najechali w nastpnym roku Siedmiogrd i Serbie, zajmujc
warowny monaster Ravanic i zamki Ostrovic i Bora. Podbj despotowiny mia by
wstpem do ataku na Wgry. W 1439 r. sam Murad II stan pod now stolic
despotowiny Smederewem, bronionym uporczywie przez trzy miesice przez
Grzegorza, najstarszego syna despoty, i przez Tomasza Kantakuzena. W tym samym
czasie sutaski sojusznik herceg Stefan Vuki, wadca Humu, pustoszy zachodni
Serbi. Obrocy Smederewa nie doczekali si pomocy z Zachodu, gdy wiat aciski
zajty by soborem obradujcym we Florencji nad uni obu chrzecijaskich Kociow.
Po zdobyciu po uporczywym ostrzale artyleryjskim Smederewa i spustoszeniu niemal
caej Serbii sutan opuci j uwoc tumy jecw, w tym dwch synw despoty
Jerzego, Grzegorza i Stefana, olepionych w niewoli w 1441 r. za prowadzenie
korespondencji z ojcem. Wedug tureckiego kronikarza Aszyka Pasza Zade
sprzedawano wwczas w Skopju niewolnic za par obuwia. Despotowina zostaa
prowincj tureck, a ostatni punkt oporu, grnicze Nowe Brdo, pado po dugiej obronie
w 1441 r.
155
Despota Jerzy Brankowicz schroni si z trzecim synem azarzem w Zecie, a
nastpnie w swych wgierskich posiadociach. Jako najbogatszy magnat wgierski,
otoczony licznym wojskiem zoonym z Serbw, prbowa bezskutecznie po mierci
krla Wgier, Albrechta Habsburga, przeprowadzi elekcj na tron wgierski swego
syna azarza. Z inicjatywy Jana Hunyadiego, wojewody siedmiogrodzkiego,
wsawionego ju walkami z najezdnikami tureckimi, Wgrzy ofiarowali koron modemu
krlowi Polski Wadysawowi Jagielloczykowi.
Serbia w dobie despotw, a zwaszcza pod dugimi rzdami Stefana azarzewicza, w
pocztkach XV w. rozwijaa si nadal gospodarczo. Czste najazdy rujnoway gwnie
rolnictwo, rozwijaa si natomiast szybko hodowla byda. Bez przeszkd rosy te
obronne orodki miejskie yjce z grnictwa, rzemiosa i handlu.
Szczeglnie szybko zwikszao si wydobycie srebra, oowiu i miedzi w orodkach
pooonych wok Nowego Brda i Srebrenicy. Kopalnie Nowego Brda przynosiy okoo
1433 r. 200 tys., a Srebrenicy 30 tys. dukatw rocznie. Z wydobyciem rud wiza si
rozwj hutnictwa i rzemiosa. Korzystay na tym przede wszystkim miasta nadmorskie z
Republik Dubrownick na czele, w ktrej w XV w. rozwiny si takie nowe gazie
wytwrczoci rzemielniczej, jak wyrb broni palnej. Rozkwity take dubrownickie
manufaktury sukiennicze, zorganizowane w XV w. wedug wzorw
wczesnokapitalistycznych, wykorzystujc masowo prac najemn.
Oglne oywienie gospodarcze wizao si z szybkim rozwojem handlu,
powstawaniem nowych targw i warownych podgrodzi.
156

Srebrenick komor celn wydzierawiono okoo 1389 r. za 3100 funtw srebra.

wiadczy to o tym, jak bardzo wzrs w tych latach wywz towarw, gwnie surowcw,
skr, wosku, produktw hodowli i rud metalu z Serbii i Boni do miast nadmorskich.
Wywozia je dalej liczna flota dubrownicka, utrzymujca kontakty handlowe nawet z
krajami Wschodu. W 1417 r. dali Dubrowniczanie od despoty, aby obok zwykych
zaoy wielkie targi, jak w Nowym Brdzie, na ktre bd dowozili jedwab, bisior i
drogocenne wyroby, a w zamian wywozili srebro i zote dukaty.
Serbska gospodarka przeksztacia si z naturalnej w towarow. W obrt towarowy
wczya si w peni w tym czasie take ludno wiejska, opacajca danin soe w
pienidzu, sprzedajca nadwyki podw i szukajca zatrudnienia w rozwijajcych si
miastach lub przy transporcie towarw prowadzonym systemem karawanowym.
Dziki szybkiemu rozwojowi gospodarki towarowej i miast powstao rodzime
mieszczastwo. Ludno saska zmieszaa si z Serbami i zatracia odrbno etniczn,
zachowujc jednak wasne prawodawstwo grnicze, potwierdzone i rozszerzone dla
Nowego Brda przez despot Stefana. Odrbno samorzdow zachoway kolonie
acinnikw", zoone przewanie z Dubrowniczan, ktre obroniy swe przywileje przed
zakusami wadcw serbskich, usiujcych zrwna ich w prawach z rodzimym
kupiectwem i rzemiosem. Obok Dubrowniczan zamieszkiwali je Kotoranie, Baranie z
Baru, Trogiranie, Spliczanie, Grecy i Wenecjanie. Na czele miasta serbskiego sta knez,
zwany take kefalij, czyli naczelnikiem. Miasta cieszce si prawami samorzdowymi
miay wasne rady zoone z 12 rajcw, zwanych najczciej purgarami. Na czele rady
sta sdzia. Najazdy tureckie przerway proces ksztatowania si w despotowinie
serbskiej spoeczestwa stanowego z wyodrbnionym stanem miejskim.
Stefan azarzewicz nie tylko zjednoczy ziemie serbskie, lecz rwnie zreorganizowa
pastwo umacniajc wadz centraln. Na czele zarzdu wewntrznego postawi
celnikw podlegych wielkiemu celnikowi, tytuowanemu w dokumentach aciskich
komesem palatynem. Sprawami wojskowymi zajmowa si wojewoda lub wielki
wojewoda, a stosunki z zagranic i Cerkwi oraz sdownictwem logoteta, zwany take
kanclerzem. Finansami zajmowa si protovestijar, zwany pniej celnikiem riznickim"
od riznicy" skarbca. Na dworze znajdowali si rwnie sdzia dworski i dvorodrac
zarzdca dworu. Do niszych urzdnikw naleeli dijaci (pisarze), globari (poborcy
kar pieninych) i deseari (poborcy dziesiciny). Monowadcy byli nazywani
gospod" lub wojewodami ze wzgldu na sw funkcj wojskow. Pograniczem
(krajite) zarzdza wojewoda posiadajcy odrbne prawa i ponoszcy
odpowiedzialno za bezpieczestwo mieszkacw. Pozostae ziemie dzieliy si na
vlasti.
Okres istnienia despotowiny upamitni si take bujnym rozwojem kultury serbskiej.
W architekturze i malarstwie powsta nowy styl zwany morawskim. Cechowa go pewien
zwizek ze wspczesn sztuk italsk. Freski powstae w duchu tego stylu, zachowane
w cerkwiach w Manasiji i w Kaleniciu,
157
odznaczaj si bogactwem barw, elegancj formy i jednoczenie pewnym
sentymentalizmem treci. Rozkwita rwnie kultura pimiennicza. Powstaa nowa
szkoa literacka z orodkiem we wschodniej Serbii nad Resaw w monasterze
Manasija. Twrcami jej byli Bugarzy, uczniowie synnego patriarchy tyrnowskiego
Eutymiusza, Grzegorz Cambak i Konstantyn Filozof, autor biografii despoty Stefana

azarzewicza. Poza dzieami hagiograficznymi i historycznymi powstaway rwnie

genealogie (rodosowy) rodziny Nemaniczw, z ktrej wywodzia si ona ksicia
azarza, Milica. Po mierci azarza powstaa jego Pochwala napisana zotem na
jedwabiu przez mniszk Jefimij, wdow po despocie Jovanie Ugljesy. Bya pierwsz
Serbk zajmujc si czynnie pimiennictwem. Rozwijaa si rwnie literatura
przekadowa. Tumaczono gwnie dziea greckie, znacznie rzadziej
zachodnioeuropejskie. W XV w. przeoono kilka kronik bizantyskich, przede
wszystkim z XI i XII w.
ODBUDOWA I POWTRNY UPADEK DESPOTO WINY
W 1443 r. wyruszya wielka wyprawa wgierska przeciwko Turkom, ogoszona przez
papiea krucjat. Wodzami jej byli mody krl Polski i Wgier Wadysaw Jagielloczyk i
rzeczywisty dowdca armii Jan Hunyadi. W wyprawie wzi udzia despota Jerzy
Brankowicz na czele armii serbskiej liczcej 14 tys. ludzi. Armia chrzecijaska rozbia
w kilku bitwach rozproszone armie tureckie. Zatrzymay j dopiero gry i ostra zima.
158
Sutan Murad II zaniepokojony powodzeniem wyprawy zaproponowa rozejm, ktry
zaprzysione w Segedynie (Szeged) 1 sierpnia 1444 r. na lat 10. Turcja zrzeka si
caej dawnej despotowiny cznie z twierdzami nad Dunajem, Smederewem i
Golubcem. W trzy dni pniej Wgrzy zerwali rozejm za namow legata papieskiego,
Juliana Cezariniego, ktry obiecywa wydatn pomoc Zachodu w dalszej wojnie. Decyzji
tej nie uzna Jerzy Brankowicz, zawierajc oddzielny ukad pokojowy z sutanem, na
mocy ktrego odzyska swe pastwo i dwch synw olepionych na rozkaz sutana. W
kocu wrzenia 1444 r. wyruszya w gb pastwa tureckiego nowa wyprawa krzyowa,
ju bez udziau Serbw. Zawioda jednak pomoc Zachodu i Turcy pokonali armie
krzyowcw w bitwie pod Warn.
Jerzy Brankowicz, starannie przestrzegajc neutralnoci, zaj si odbudow swego
pastwa. Hercega Stefana Vukiia zmusi do zwrcenia grnej Zety, a o jej cz
nadmorsk walczy z Wenecj. Na krtko opanowa nawet Srebrenic. Neutralno w
stosunku do Turkw zachowa nawet w 1448 r. w czasie wielkiej wyprawy Jana
Hunyadiego przeciwko Turkom. Maszerujca przez Serbi armia wgierska rabowaa
kraj, a nastpnie rozbita na Kosowym Polu wycofywaa si w popochu rwnie przez
ziemie serbskie. Despota schwyta Hunyadiego w Smederewie i zwolni dopiero po
uzyskaniu od sejmu wgierskiego obietnicy wypacenia odszkodowania za spustoszenie
kraju w wysokoci 100 tys. dukatw i zoenia zobowizania, e odtd Wgrzy bd
przechodzi przez Serbi tylko za zgod jej wadcy.
Nowy sutan turecki Mehmed II (1451 1481), nazwany Zdobywc, podj plan
opanowania caych Bakanw. Zaj si najpierw wypraw na Konstantynopol, zdobyty
szturmem w 1453 r., a ju w roku nastpnym zama przyrzeczenie dane Jerzemu
Brankowiczowi oszczdzania despotowiny i wyruszy osobicie na jej podbj. Despota
tym razem zawar sojusze przeciwko Turkom z Janem Hunyadim i krlem Boni. Sutan
zdoby Ostrovic, zaj centrum despotowiny i schwyta 50 tys. jecw, lecz nie
opanowa Smederewa i powrci do Stambuu. W Kruszewcu nad Zachodni Moraw
pozostawi na stray zdobytych ziem Mehmeda Firuz beja z 32 tys. onierzy. Rozgromi
go przybywajcy wreszcie z pomoc Jan Hunyadi. W tym samym jednak czasie bejowie
tureccy rozbili na poudniu od Vranja odcity od gwnych si oddzia Nikoli Skobajicia, a
samego wodza i jego stryja wbili na pal.

W 1455 r. wyruszy Mehmed II powtrnie do Serbii, kierujc si przeciwko Nowemu

Brdu. Twierdza ta, zbudowana na wysokiej grze, wyszej o 300 m od otaczajcej j
rwniny, uchodzia za niezdobyt. Twierdz rozbiy jednak po 40 dniach oblenia
dziaa tureckie, 1 kwietnia 1455 r. Nowe Brdo kapitulowao. Starszyzn miejsk
stracono, 700 kobiet podarowano wojsku, a 300 modych Serbw wcielono do korpusu
janczarw sutaskich. Nalea do nich Konstantyn z Ostrovicy, ktry po wielu latach
porzuci sub w armii tureckiej i przebywajc w Polsce opisa w tak zwanych niecile
Pamitnikach janczara Polaka na uytek Polakw dzieje pastwa osmaskiego,
obyczaje tureckie, armi i sposb prowadzenia wojen przez Turkw.
159
Despota Jerzy Brankowicz zawar z sutanem ukad pokojowy, na mocy ktrego
zatrzyma jedynie ziemie pooone na pnoc od Zachodniej Morawy.
W roku nastpnym zdradziecki sutan zama ukad i wyruszy najpierw na
Smederewo, a nastpnie po nieudanej prbie zdobycia tej twierdzy obieg wgierski
Belgrad od strony ldu i od rzeki Sawy. Miasto obroni garnizon wgierski, wgierska
flota rzeczna i oddziay krzyowcw przybye z caej Europy na wezwanie
franciszkanina, witego Jana Kapistrana, ktry kazania nawoujce do udziau w
wyprawie wygasza take w Krakowie. W walkach o Belgrad odznaczy si oddzia
zoony ze studentw krakowskich. Dalsze podboje tureckie przypieszya mier w
tyme samym 1456 r. gwnych obrocw chrzecijastwa Jana Hunyadiego, Jana
Kapistrana i Jerzego Brankowicza. Nastpca Jerzego, syn jego despota azarz (1456
1458), zawar wprawdzie w 1457 r. ukad z Turkami, na mocy ktrego otrzyma ca
despotowin oprcz Nowego Brda, lecz w kraju wybuchy spory wewntrzne midzy
silnym stronnictwem protureckim i sabszym wgierskim. Na czele turkofilw sta wielki
celnik serbski Grek Micha Angelovi, brat tureckiego bejlerbeja Rumelii Mehmeda,
ktremu azarz zawdzicza zawarcie korzystnego ukadu z sutanem.
Niepowodzeniem zakoczya si take prba ratowania Serbii poprzez zawarcie unii z
Boni. Boniacki krlewicz Stefan Tomaszewicz polubi wprawdzie Helen, crk
despoty azarza Brankowicza zmarego w 1458 r. i zosta proklamowany w
Smederewie despot, lecz nie zdoa obroni kraju przed Turkami. Pretendentem do
tronu popieranym przez Turkw zosta lepy Grzegorz Brankowicz, starszy brat
zmarego despoty azarza. 20 czerwca 1459 r. Smederewo kapitulowao. Despotowina
serbska przestaa istnie. W posiadaniu Brankowiczw pozostay jedynie ich liczne
posiadoci wgierskie, do ktrych chronili si masowo Serbowie.
UPADEK BONI I HERCEGOWINY
W okresie rzdw krla Dabiszy upad cakowicie autorytet wadzy krlewskiej.
Bonia utracia zdobycze Tvrtka I, Dalmacj i Chorwacj, a krl Zygmunt Luksemburski
zmusi Boniakw na zjedzie w Djakovie do uznania go za naturalnego pana" Boni i
przyjmowania krlw przez niego wyznaczonych. Najwybitniejszy monowadca
boniacki na przeomie XIV i XV w. Hrvoje Vuki z rodu Hrvatiniciw usiowa zrzuci
hegemoni krla Zygmunta opowiadajc si za kontrkandydatem do tronu wgierskiego
Wadysawem, krlem Neapolu. Otrzyma od niego w zamian godno generalnego
namiestnika Wgier, Dalmacji, Chorwacji i Boni oraz tytu hercega Splitu. Kandydatur
Wadysawa, krla Neapolu, popar rwnie pan Humu, Sandalj Hrani Kosacza. Gdy
boniacki krl Stefan Ostoja (1398 1404) opowiedzia si po stronie krla Zygmunta,
monowadcy zrzucili go z tronu obierajc krlem Tvrtka II Tvrtkovicia (14041409).

Zygmunt Luksemburski ogosi wojn wit z heretykami i najeda przez wiele lat
Boni, a jesieni 1408 r. straci podobno a 171 monowadcw po czym nakaza
zrzuci ich ciaa z murw Doboju do Bosny, zmuszajc na kocu Boniakw do
posuszestwa.
160
W wyprawie tej wzio udzia wielu synnych rycerzy polskich, wrd nich Zawisza
Czarny.
Teraz jednak krl Ostoja podnis bunt i przy pomocy Turkw i Sandalja Hranicia
humskiego obj w 1409 r. powtrnie tron. W 1410 r. przyby znw do Boni krl
Zygmunt Luksemburski w celu przeprowadzenia przy poparciu Hrvoja Vuk6icia wasnej
koronacji na krla Boni, lecz nastpnie zmieni plany i porozumia si w 1411 r. z
krlem Ostoj, ktry uzna w nim swego suzerena. Gwn przyczyn zawarcia
porozumienia by wzrost zagroenia Boni przez Turkw, ktrzy ziemie boniackie
najedali od 1398 r.
W 1414 r. skcony powtrnie z krlem Zygmuntem Hrvoje Vuki popar
kandydatur na tron boniacki Tvrtka II i wezwa na pomoc Turkw. W sprawy Boni
interweniowa wwczas Wadysaw Jagieo, wystpujc w czasie soboru w Konstancji
jako opiekun Krlestwa Wgierskiego. Wysa on do Hrvoja i Turkw swych posw
proponujc zawieszenie broni. W roku nastpnym (1415) poselstwo boniackie bawio
w Krakowie. Porednictwo polskie nie przynioso rezultatw, gdy Turcy w tym roku
rozbili armi wgiersk
161
pod Dobojem, co skonio krla Ostoj i monowadcw do zastpienia zwierzchnictwa
wgierskiego tureckim i zaatakowania despoty Stefana azarzewicza. W caym kraju
wybuchy wojny feudalne, w czasie ktrych monowadcy zwracali si stale do Turkw o
pomoc i skadali przysigi wiernoci sutanowi. Wojewoda Radosav Pavlovi prowadzi
prywatn wojn z Dubrownikiem, a gdy Republika zwrcia si o pomoc do Sandalja
Hranicia, zada on od niej 4000 dukatw, aby uzyska od sutana zezwolenie na
prowadzenie wojny z Pavloviciem. Ziemiami Pavloviciv dysponowa wwczas sam
sutan. W 1421 r. Turcy osadzili na tronie boniackim Tvrtka II, a w 1432 r. wysunli
przeciw niemu jako antykrla Radivoja, syna Ostoji, zmuszajc tym Tvrtka II do
opacenia trybutu w wysokoci 25 tys. dukatw rocznie.
Wobec stale wzrastajcego niebezpieczestwa tureckiego Tvrtko II szuka zblienia z
Kocioem katolickim i Wgrami. Podobn polityk prowadzi rwnie jego nastpca na
tronie Boni, krl Tomasz Ostoji (14431461). Przeciwnikami jego byli wobec tego nie
tylko monowadcy, lecz take patareski koci boniacki", ktry wola Turkw od
Wgrw. Szczeglnie zawzite walki prowadzi krl Tomasz z hercegiem Stefanem
Vukiiem Kosaczem, wadc Hercegowiny. W okresie wzajemnych walk obaj
przeciwnicy odwoywali si do Turkw, ktrzy w 1451 r. opanowali twierdz Hodidjed,
pooon nad grn Bosn. Dopiero syn i nastpca krla Tomasza, krl Stefan
Tomaszewicz (1461 1463), zawar ze Stefanem Vukiiem sojusz przeciwko Turkom
i zwrci si o pomoc do Wgrw, Wenecji i pastw woskich. Kroki te byy spnione,
gdy sutan Mehmed II zawar najpierw traktat pokojowy z Boni, a nastpnie najecha
j zdradziecko w 1463 r. Armia turecka opanowaa bez walki najpierw wschodni
Boni, ktr wadaa uprzednio monowadcza rodzina Pavloviciw, zdobya bez walki
stolic krlewsk, zamek Bobovac, a nastpnie schwytaa w zamku Klju krla Stefana,

wycofujcego si przed najezdnikami w kierunku zachodnim. Na rozkaz sutana krl

zosta stracony.
Krl wgierski Maciej Korwin (14581490), syn Jana Hunyadiego, przyby do Boni
dopiero jesieni 1463 r. Odebra on Turkom jedno z gwnych miast krlewskiej Boni,
Jajce, a w roku nastpnym zdoby take pnocno-wschodni Boni i utworzy na
wyzwolonym obszarze dwa graniczne banaty: jajacki i srebrnicki z orodkami w Jajcach
i Srebrniku. Obaj wadcy, sutan i krl, nadawali tytuy krla Boni wasnym kandydatom,
ktrzy byli tylko ich namiestnikami, i dziki temu przez przeszo dwadziecia lat
krlestwo Boni formalnie nadal egzystowao. Turcy mianowali krlem Macieja (1465
1467), syna Ra-divoja Kotromanicza, a krl Maciej Korwin nada tytu krla Boni Nikoli
Ilockiemu (1471 1477), ktry jako krl wybija nawet wasn monet, i to w duej
iloci. Banat srebrnicki opanowali Turcy w 1512 r., a jajacki dopiero w 1528 r.
Losy Hercegowiny byy niemal analogiczne. Pastwo to utworzya monowadcza
rodzina Kosaczw, wywodzca si od Vlatka Vukovicia, znanego nam ju dowdcy
wojska boniackiego w bitwie na Kosowym Polu w 1389 r. Bratanek jego, wojewoda
Sandalj Hrani, opanowa
162
obszerne terytorium od Mileevej w zachodniej Serbii do chorwackiej Cetiny. Trzon
tych ziem tworzyo dawne serbskie, a nastpnie boniackie ksistwo Humu. Dziedzicem
ich zosta bratanek Sandalja, Stefan Vuki, ktry przy pomocy Turkw rozszerzy
posiadoci swej rodziny odbierajc Pavloviciom Trebinje i up Vrm z zamkiem
Kobukiem. Utracili rwnie Pavlovicie wsplnie z monowadcami z zachodniego
Humu, Radivojeviciami, na jego rzecz wielkie dochody z ca pobieranego na targu
Drijeva u ujcia Neretwy.
Pod rzdami Stefana Vukiia Hum i poczone z nim ziemie oderway si
ostatecznie od Boni, tworzc samodzielne pastwo. Stefan Vuki przyczy na krtko
grn Zete, a na stae chorwacki Orni s i Poljic (1440). W listopadzie 1448 r. ogosi si
hercegiem witego Sawy", podkrelajc w ten sposb sw niezaleno od Boni.
wity Sawa zosta patronem nowego pastwa, gdy grb jego znajdowa si na
terytorium hercega w Mileevej. Odtd ziemie Kosaczw, dawny Hum i czciowo
Trebinje, nazywano stale ziemi hercega Hercegowin.
W latach szedziesitych XV w. nowy herceg, stay dotd sojusznik suhana,
dostrzeg w kocu miertelne niebezpieczestwo groce rwnie Hercegowinie i
sprzymierzy si z krlem Stefanem Tomaszewiczem przeciw Turkom, szukajc tak jak i
on pomocy w pastwach katolickich. W czasie wielkiego najazdu tureckiego w 1463 r.
unikn losu krla Stefana i zdoa nawet odzyska po wycofaniu si gwnej armii
sutaskiej cz utraconych zamkw i miast.
163
Najstarszy syn hercega, skcony z nim Wadysaw, opanowa Ram, Uskoplje i
Livno w poudniowo-zachodniej Boni, a syn redni Vlatko zaj dawne ziemie
Pavloviciw i dotar a do Srehrenicy. Turcy ponowili jednak najazdy i w 1465 r. zdobyli
wiksz cz Hercegowiny. Wenecja-nie zajli pas wybrzea od Neretwy do Cetiny, a
krl Maciej Korwin obsadzi swoj zaog zamek Poitelj u ujcia Neretwy. Pod wadz
Stefana Vukiia, a nastpnie jego syna Vlatka (14661482) pozosta jedynie skrawek
wybrzea w Dalmacji Grnej z orodkiem w twierdzy Novi (Hercegnovi) u wejcia do

Zatoki Kotorskiej. W 1482 r. zajli Turcy bez powaniejszych walk zamki Novi i Risan,
likwidujc resztki pastwa hercegowiskiego.
PASTWO CZARNOGRSKIE CRNOJEYICIW 1 JEGO UPADEK
Dawne zeckie ksistwo Baliciw, powstae po rozkadzie carstwa Duszana,
przyczy w 1423 r. do despotowiny serbskiej Stefan azarzewicz. Ustpi jednak
Wenecji po zaciekej wojnie Skadar z okrgiem Ulcinj, gmin Patroviciw i Kolor z
Grbaljem. Stolic despotowej Zety zosta Bar, jednak potne bractwa", czyli rody,
zwane pniej plemenami", usadowione w grach Zety, nie pozwalay na utworzenie w
nowej prowincji silnej organizacji pastwowej. Na czoo rodw zeckich wysunli si
Crnojevii, zwani wwczas Djuraeviciami, i Njegui.
Nazw Czarnogry nadawan w XIV w. niewielkiemu grskiemu kraikowi pooonemu
na pnocnych wybrzeach Jeziora Skadarskiego zaczto w XV w. coraz czciej
rozciga na ssiednie ziemie zwane dawniej Zet. Ju ukad zawarty midzy Jerzym
Brankowiczem i Wenecj w 1435 r. nazwa katunami Czarnogry" grskie osady
pasterskie pooone na Zeckim Przymorzu midzy Kolorem i Budv.
Po utracie w 1439 r. despotowiny Jerzy Brankowicz prbowa pocztkowo
organizowa dalsz walk z Turkami w Zecie, napotka jednak zdecydowany opr
Crnojeviciw, ktry zmusi go do udania si na Wgry. Resztkami Zety podzielili si
wwczas Stefan Vukci Kosacza i Wenecja, ktra zaja Bar, Budv i Drivast, rzekomo
w obronie interesw despoty. Po wskrzeszeniu despotowiny Jerzy Brankowicz odbiera
w 1448 r. si zajte przez Wenecjan miasta. Wojska jego uzyskay poparcie
wieniakw trzech gmin wiejskich pooonych pod Kotorem: Grbaljan, Lutian i
Pastroviciw. Zbuntowani chopi palili weneckie magazyny soli oraz domy i winnice
kotorskiego patrycjatu. Wenecjanie powierzyli wwczas Stefanowi Crnojeviciowi
godno kapelana Grnej Zety i misj stumienia chopskiego powstania. W nagrod
mia otrzymywa 600 dukatw rocznie i cae terytorium grskie, ktrym wadao dotd
jego bractwo pod zwierzchnictwem despoty. Na znak zalenoci od Wenecji mia
posya jej dwa jastrzbie rocznie. Pozbawieni obiecanej przez despot pomocy,
wieniacy Grbalja nie zdoali stawi czoa Crnojeviciowi. W 1452 r. schwyta on
podstpnie 80 przywdcw buntu, 33 z nich powieszono w Kolorze, a pozostaych
wygnano wraz z rodzinami. Najwicej zyska Stefan Crnojevi, wyzwoli si bowiem
spod wadzy despoty i odtd jako wenecki obywatel uznawa jedynie zwierzchnictwo
Wenecji.
164
Jeszcze w tym samym roku rozbi armie despoty pod Medunem i zaj now stolice
despotowej Zety Podgorice (obecnie Titograd). Dopiero w roku nastpnym armia
despoty pod wodz Tomasza Kantakuzena spustoszya jego ziemie i zaja nawet stare
gniazdo Crnojeviciw abljak. Dalsze akcje zbrojne przerwaa ofensywa sutana
Mehmeda II na Serbi. W 1457 r. zdobyli Turcy Medun, ostatni zamek despoty
pooony w Zecie.
We wadzy Stefana Crnojevicia pozostaa tylko cz Czarnogry na zachd od
Moray. W 1455 r. na wielkim zgromadzeniu we Vranjini nad Jeziorem Skadarskim 51
czarnogrskich wsplnot lub bractw" w obecnoci Stefana i weneckiego namiestnika
przyjo weneckie zwierzchnictwo. Byy to bractwa vlasteli, czyli feudaw zeckich.
Spotykamy midzy nimi znane dobrze z czasw pniejszych plemena (rody
plemiona) czarnogrskie Mataguzw, Cucw i Bjelopavliciw. Bractwa te wymogy na

Wenecji i Stefanie Crnojeviciu utrzymanie starych zwyczajw z czasw Balsiciw, a

jednoczenie pogorszyy prawne pooenie chopw, gdy zabroniy im prowadzenia
sporw sdowych ze swymi feudalnymi wacicielami. Odtd nowo powstaemu
pastwu Stefana Crnojevicia mogli zagrozi jedynie Turcy.
Do 1468 r. Turcy zajci byli walkami z Jerzym Kastriot Skanderbegiem, obroc
Albanii, i dopiero po jej zdobyciu opanowali Czarnogr i wygnali Iwana Crnojevicia,
syna i nastpc Stefana, z jego stolicy abljaku, a zdobyte ziemie przyczyli do
skadarskiego sandaku, zarzdzanego przez Sinan beja.
W 1481 r. Iwan Crnojevi wykorzysta walki o tron sutaski, ktre wybuchy po
mierci Mehmeda II, odzyska Czarnogr. Pozosta jednak lennikiem sutana Bajezyda
II i odda mu jako zakadnika syna Stani, ktry przyj islam i otrzyma imi Skender.
Stolic sw przenis do Cetynii, w ktrej zbudowa monaster dla przeniesionej do niej
metropolii kocielnej dawnej Zety. Jego nastpca Jerzy (Djuradj) zaoy w Cetynii w
1493 r. pierwsz drukarni na obszarze obecnej Jugosawii. W kilka lat pniej Turcy
wykorzystujc spory Jerzego z bratem Stefanem wygnali Jerzego z Czarnogry,
oddajc j na krtko Stefanowi, a nastpnie w 1499 r. podbili Czarnogr i przyczyli j
do sandaku skadarskiego. Podbj ziem serbskich zosta zakoczony.
DALSZE PODBOJE TURECKIE
Po upadku Hercegowiny i Czarnogry jedynie skrawki ziem serbskich i boniackich
pozostaway pod panowaniem wgierskim wolne od tureckiego jarzma. Monarchia
wgierska, do ktrej naleaa take Sawonia i Chorwacja Dalmatyska, staa si
gwnym obroc Europy przed najazdami tureckimi. Z zadania tego nie mogy si
Wgry wywiza, gdy po mierci krla Macieja Korwina, ktry potrafi utrzyma
autorytet wadzy centralnej, wybucha w 1490 r. wojna domowa, podczas ktrej panami
Wgier stali si monowadcy. Wpyw ich by dominujcy w latach panowania dwch
krlw z dynastii jagielloskiej,
165
Wadysawa II (14901516) i syna jego Ludwika II (15161526), panujcych
jednoczenie take w Czechach.
Turcy pustoszyli od 1468 r. ziemie chorwackie i soweskie. Aby im stawi czoo,
monowadcy naoyli na ludno nowe podatki, co wywoao wybuch powsta
ludowych: w Sowenii rzdzonej przez Habsburgw w 1478 r., a na samych Wgrzech
w 1514 r.
Feudaowie chorwaccy rozbili dwukrotnie w 1483 i 1491 r. najedcze oddziay
tureckie, jednak w 1493 r. Turcy rozbili na Krbavskim Polu armie bana Chorwacji
Emeryka Derencsyiego. Odtd ziemie chorwackie byy bezbronne.
SERBOWIE W KRLESTWIE WGIERSKIM
Poudniow cz Wgier: rem, Baczk i Banat, bronili przed najazdami serbscy
monowadcy, rycerze i ludno wiejska, ktra przesiedlia si do ziem nadanych tam
Brankowiczom przez krlw wgierskich. Krl Maciej twierdzi w jednym ze swych
listw, e w latach 1479-1483 przesiedlio si do Wgier 200 tys. Serbw. Wadcami i
dowdcami Serbw wgierskich byli nadal despoci serbscy wyznaczani przez krlw
wgierskich. Ju krl Maciej Korwin mianowa wadc (despot) Serbw Vuka
Brankowicza, naturalnego syna olepionego Grzegorza Brankowicza. Dopomg on
krlowi Maciejowi opanowa w 1476 r. tureck twierdz Szabac nad Saw, a w 1480 r.
przez trzy dni zajmowa Vrh Bosne. Pami o jego walkach z Turkami zostaa utrwalona

w ludowych pieniach serbskich, w ktrych zwany jest Smokiem Ognistym Vukiem.

Otrzyma jako serbski despota wielkie dobra na Wgrzech, w Chorwacji i Sawonii. Po
jego mierci krl Maciej mianowa despot Jerzego (1485 1496), syna Stefana
Brankowicza, i nada mu Slankamen i Kupinik w remie. Gdy ten zosta w 1496 r.
mnichem, krl Wadysaw Jagielloczyk wyznaczy na nowego despot ostatniego ju
przedstawiciela dynastii Brankowiczw, brata Jerzego, Jovana (1496 1502). Despota
Jovan dy do wskrzeszenia despotowiny w jej dawnych granicach i stale walczy z
Turkami na linii Dunaju i w Siedmiogrodzie lub najeda tureck Boni. Zmar w 1502
r., a w rok pniej Wadysaw Jagielloczyk zawar pokj z Turkami. Kolejnymi
despotami Serbw wgierskich zostali drugi m Heleny, crki wojewody Stefana
Jaksicia, a wdowy po Jovanie, magnat chorwacki Ivanis Berislavi (1502 1514), a
nastpnie ich syn Stefan Berislavi (1514 1535). Despoci ci byli blisko spokrewnieni z
litewsk rodzin kniaziw Gliskich i z carami rosyjskimi, gdy siostra despoticy Heleny
Anna polubia kniazia Wasyla Gliskiego, a ich crka Helena Gliska zostaa on
cara Wasyla III. Szwagier Anny, synny knia Micha Gliski, sprowadzi Racw (tak
zwano w Polsce Serbw) sucych w jego oddziaach jako husarze (nazwa
pochodzenia serbskiego). Bya to pierwsza chorgiew husarska w armii polskolitewskiej. Dwie crki ostatniego przedstawiciela dynastii Brankowiczw polubiy
polskich magnatw, pochodzcych z ruskich rodzin kniaziowskich wywodzcych si od
Olgierda. Starsza Maria Magdalena Brankowiczwna polubia kolejno Iwana
166
Winiowieckiego i Aleksandra Czartoryskiego, wojewod woyskiego, a modsza,
Hanna Fedora Sanguszk i Mikoaja Zbaraskiego, starost krzemienieckiego.
W dobie panowania na Wgrzech krla Wadysawa Jagielloczyka pogorszyo si
znacznie pooenie chopw serbskich zbiegych na Wgry, gdy krl naoy na nich
obowizek opacania dziesiciny Kocioowi katolickiemu. Wzili te udzia w 1514 r. w
wielkim powstaniu chopw wgierskich, ktrzy najpierw masowo wyruszyli na
wezwanie arcybiskupa ostrzyhomskiego na wypraw krzyow, a nastpnie wystpili
pod przywdztwem Jerzego Dzsy przeciwko swym panom. Oddziay powstacze, w
ktrych byo wielu Serbw, spaliy Nagylak, posiado serbskiego monowadcy Petara
Jaksicia, Powstanie to stumi krwawo Jan Zapolya, wojewoda siedmiogrodzki, a chopi
zostali przywizani do ziemi.
Decydujc ofensyw przeciw Wgrom podj sutan Sulejman, zwany Prawodawc
lub Wspaniaym (15201566), jego poprzednik bowiem, Selim I Grony (15121520),
pierwszy sutan noszcy tytu kalifa, zajty by podbojami Egiptu i Syrii.
W 1521 r. Turcy zdobyli Belgrad, gwn twierdz bronic Wgry od poudnia, a w
latach 15221524 opanowali szereg miast w Chorwacji Nadmorskiej. Wielk wypraw
zakoczon bitw pod Mohaczem podj sutan w 1526 r. W bitwie tej nieliczna armia
wgierska zostaa rozbita przez Turkw po dwugodzinnym boju w duej mierze dziki
potdze ich artylerii. Krl Ludwik Jagielloczyk uton w czasie ucieczki. Turcy spalili
Bud, po czym opucili Wgry.
Na domiar zego wybucha na Wgrzech wojna domowa midzy nielicznymi
zwolennikami Ferdynanda Habsburga, oenionego z Ann Jagiellonk, krlewn
wgiersk, a obozem narodowym, ktry odda tron Wgrowi Janowi Zapolyi.
W czasie tej wewntrznej wojny wrd Serbw wszcz si ruch, na ktrego czele
stan samozwaczy car Jovan Nenad, zwany Czarnym Czowiekiem". Utworzy on z

Serbw, czczcych go jako witego, i Wgrw dobrze zorganizowan armi, liczc

okoo 15 tys. ludzi. Na czele tej armii oczyci z oddziaw tureckich Baczk i utworzy w
niej wasne pastewko z orodkiem w Suboticy. Posiada wasny dwr, gwardi
,janczarsk", skarbnika, palatyna i celnika" (dowdc wojskowego), lecz na zewntrz
wystpowa jako stronnik Jana Zapolyi. Dopiero w 1527 r. skuszony szczodrymi
obietnicami Ferdynanda Habsburga przeszed na jego stron i w czerwcu tego roku
rozgromi wypraw krzyow" Piotra Perenyiego. Opowiadano wwczas, e zgino w
tej wojnie, zwanej serbsk", wicej szlachty wgierskiej ni pod Mohaczem w 1526 r.
Perenyiego uratowa Marko Jaki, serbski mono-wadca walczcy z powstacami.
Przeciwko Jovanowi Nenadowi wystpi wwczas sam Zapolya i wykorzystujc
rozejcie si wikszej czci jego chopskiej armii rozbi j dwukrotnie w otwartym boju.
Jovan Nenada zosta raniony w czasie przygotowa wyprawy do Budy naprzeciw krla
Ferdynanda, a nastpnie schwytany i stracony w lipcu 1527 r.
Despota Stefan Berislavi opowiedzia si po stronie krla Ferdynanda,
167
wobec tego Jan Zapolya mianowa despot Serbw Radia Boicia, ktry zmar
jednak ju w 1528 r. Po nim przywdztwo nad Serbami obj Pavle Baki, pocztkowo
jako stronnik Jana Zapolyi, a nastpnie Ferdynanda Habsburga. Baki organizowa
dalsze przesiedlanie Serbw na Wgry i najeda na garnizony tureckie w Serbii.
Zorganizowa przy pomocy mnichw serbskich sprawny wywiad donoszcy o
wszystkich posuniciach tureckich, za co otrzyma od krla Ferdynanda liczne nadania i
przywileje. Gdy w czasie nowych najazdw sutana Sulejmana w latach 1529 1532
na Sawoni, rem i Baczk despota Stefan Berislavi przeszed na stron Turkw, krl
Ferdynand mianowa Bakicia w 1537 r. despot. Wie o tej nominacji nie .dotara ju
do niego, gdy poleg pod Gorjanem w Sawonii walczc z Turkami. Po jego mierci
krlowie zaprzestali nadawa godno despoty.
Turcy popierali stale Jana Zapoly przeciwko Habsburgom, a po jego mierci (1540),
wezwani przez przeciwnikw Habsburgw, wtargnli na Wgry, zajli w 1541 r. Bud i
anektowali j wraz ze rodkowymi Wgrami. W 1552 r. podbili wschodni cz Banatu.
We wschodniej czci Krlestwa Wgierskiego powstao w tych latach ksistwo
siedmiogrodzkie jako wasalne pastwo tureckie. Podboje tureckie osigny w Europie
swoje apogeum, a Turcja stana u szczytu potgi.
XII. ZIEMIE POUDNIOWOSOWIASKIE POD PANOWANIEM WENECJI,
REPUBLIKI DUBROWNICKIEJ I HABSBURGW W XV-XVII WIEKU
POSIADOCI WENECKIE W DALMACJI
STRATY terytorialne poniesione w 1358 r. w wyniku walk toczonych o panowanie nad
Dalmacj z krlem Wgier Ludwikiem I powetowaa sobie Wenecja w latach 1409
1420, opanowujc wybrzee dalmatyskie a do Boki Kotorskiej, w ktrej nalea do
niej od 1420 r. Kotor i podlegy mu Perast.
Powikszya rwnie Wenecja swj stan posiadania w dawnym zeckim Primorju,
opanowujc w 1423 r. po walce z despot Stefanem azarzewiczem Skadar i Ulcinj
oraz gminy Grbalj i Pastrovici dla Kotoru. W 1442 r. zdobya rwnie Budv, a w roku
nastpnym Bar. Po utracie posiadoci albaskich ziemie weneckie w Boce Kotorskiej
otrzymay oficjaln nazw weneckiej Albanii. W rodkowej Dalmacji przyczyli
Wenecjanie do swych ziem Omi z okolic (1443), autonomiczn wiejsk kneij

Poljica, znan ze swej pniejszej dziaalnoci prawodawczej (1444), Krain

Neretlask (1452) i w kocu wysp Krk (1480). Odtd pas posiadoci weneckich
cigncych si od Istrii do Albanii przerywa jedynie chorwacki Senj i Republika
Dubrownicka. Dopiero u schyku XV w. przerwali ten pas Turcy zdobywajc, po
wczeniejszej likwidacji resztek Hercegowiny (1483), gmin kotorsk Grbalj (1497).
Do miast dalmatyskich podlegych Wenecji naleay skrawki rolnicze zaplecza tych
miast. Komuny gwnych miast dalmatyskich: Zadaru, Sibeniku i Splitu, obejmoway
rwnie ssiednie wyspy, a do komuny Hvaru nalea oprcz wyspy Hvar take
ssiedni Vis. Posiadoci te liczyy w poowie XVI w. mniej ni 100 tys. mieszkacw, z
tego sam Split 3000. Po upywie wieku zaludnienie spado do 70 tys. mieszkacw, co
spowodowane byo starymi wojnami i najazdami. W czasie wojny o Cypr (15701573)
utracili Wenecjanie Bar i Ulcinj, w 1624 r. piraci afrykascy zajli Perast, uwoc
wikszo ludnoci jako niewolnikw.
Gwnym oparciem Wenecji w miastach dalmatyskich by patrycjat rzdzcy nimi za
porednictwem uksztatowanego w redniowieczu ustroju komunalnego. Na czele
miasta sta nadal knez, zwany pod wpywem jzyka woskiego potestatem, a cytadeli
bronili najemnicy kontrolowani przez wenecki senat i jego organy wadzy. Wadza
namiestnika weneckiego rezydujcego w Zadarze bya do saba i w maym stopniu
ograniczaa miejsk autonomi. W mniejszych miastach i osadach
169
ludno ya gwnie z rybowstwa, rolnictwa i drobnego handlu, gdy na wikszy nie
zezwalali Wenecjanie. Wieniacy znajdowali si w pooeniu kolonw
podporzdkowanych komunom miejskim i uprawiajcych zazwyczaj cudz ziemi.
ycie wewntrzne miast dalmatyskich wypeniay walki midzy patrycjatem
(vlastel) i posplstwem, tak zwanymi puanami (od wyrazu puk, dawniej pulk, czyli lud)
o wadze polityczn. Nieraz wybuchay krwawe rewolty. Posplstwo Hvaru w 1510 r.
pod wodz Matija Ivanicia zdobyo miasto, wymordowao patrycjat i opanowao ca
wysp. Antagonizmy podobne wykorzystywali zrcznie Wenecjanie wystpujc w roli
mediatorw skconych stron i podporzdkowujc patrycjat miejski swemu rektorowi,
dowdcy garnizonu miejskiego. Gdy posplstwo hvarskie w 1510 r. nie zastosowao si
do propozycji weneckich, dowdca ich wygna 65 uczestnikw buntu. Nastpne
powstanie w 1514 r. wymierzone byo take przeciwko Wenecji i zostao przez ni si
stumione.
Dziki poparciu udzielanemu patrycjatowi i utrzymywaniu starych redniowiecznych
instytucji zachowywaa Wenecja bez wikszych wstrzsw swj stan posiadania w
Dalmacji. Miaa ona dla Republiki witego Marka wielkie znaczenie strategiczne i
handlowe, gdy pooona bya na jej bezporednim przedpolu i otwieraa drog do
ekspansji w kierunku Lewantu.
REPUBLIKA DUBROWNICKA W XV-XVII WIEKU
Republika Dubrownicka powstaa w XIV i XV w. poprzez zawadnicie przez miasto
pobliskich terytoriw odstpionych Dubrownikowi gwnie przez krlw serbskich. W XV
w. miasto szybko si rozwijao jako centrum rzemielnicze i handlowe. Poza granicami
miasta na obszarze Republiki powstay wielkie wytwrnie o charakterze
manufakturowym zakadane przez patrycjat, zamonych mieszczan i przybyszw z
Woch. Od XV w. Republika pacia coroczny haracz Turkom, zastpujc stopniowo
zwierzchnictwem sutaskim przyjty w 1358 r. protektorat krlw wgierskich. Od

zupenego uzalenienia si od Turcji ratowaa Republik w XVI w. opieka potnej

habsburskiej Hiszpanii, u ktrej kupcy dubrowniccy szukali pomocy, omijajc sw
gron konkurentk handlow Wenecj. Dubrownik zachowywa starannie w czasie
wojen wenecko-turec-kich neutralno, z ktrej czerpa rnorodne korzyci, wystpujc
jako porednik handlowy i dyplomatyczny midzy Zachodem i tureckimi Bakanami. W
Dubrowniku stykaa si rwnie na stopie pokojowej orientalna kultura turecka z
humanistycznymi prdami umysowymi Europy Zachodniej.
Handel dubrownicki nie tylko nie upad wskutek tureckiego podboju Bakanw, lecz
znalaz si w XVI w. u szczytu swego rozwoju. Sprzyjaa temu jednolita sprysta
administracja i system celny wprowadzany przez Turkw faworyzujcy Dubrowniczan, a
niekorzystny dla Wenecjan. We wszystkich wikszych miastach europejskiej czci
170
imperium tureckiego rozwiny si stare lub powstay nowe kolonie kupcw
dubrownickich. Sprowadzali oni tanie zboe trackie i egipskie oraz luksusowe wyroby
wschodnie z Syrii, pacc tylko 2% ich wartoci tytuem ca. Flota dubrownicka liczya
200 statkw i posiadaa imponujcy wwczas tona (25 tys. ton).
Na czele Republiki staa szlachta, liczca w XV w. dwiecie
171
do trzystu mczyzn, sprawujca wadz polityczn. Szlachta dubrownicka naleca
do Wielkiej Rady obieraa spord siebie knezia (komesa) miejskiego, czonkw
pozostaych rad i urzdnikw miejskich. Do tej elitarnej, zamknitej warstwy nie
dopuszczano nawet przedstawicieli zamonego mieszczastwa zrzeszonego w starej
korporacji w. Antoniego (tzw. antunini) i w nowej korporacji w. azarza (tzw. lazarini),
obejmujcej rodziny wzbogacone ju w XVI w. na handlu z Turcj. Nisze warstwy
mieszkacw Dubrownika skaday si z posplstwa i plebsu, do ktrego zaliczano
rzemielnikw, drobnych kupcw, marynarzy i wieniakw osiedlajcych si w XVI w.
do licznie w miecie.
Rozkwit Republiki nie by dugotrway. Zosta przerwany oglnoeuropejskim kryzysem
ekonomicznym w drugiej poowie XVI w. Pogbia go nastpnie konkurencja handlu
morskiego francuskiego, angielskiego i holenderskiego penetrujcego rynki tureckie
oraz wzrastajca na Bakanach rola miejscowego kupiectwa muzumaskiego,
ydowskiego, armeskiego, greckiego, a w XVIII w. take bugarskiego i serbskiego. 6
kwietnia 1667 r. dotkno miasto silne trzsienie ziemi i poar. Zgina wwczas poowa
mieszkacw miasta 3 do 4 tys. ludzi.
Obroty handlowe Dubrownika wzrastay w czasie wojen turecko
weneckich w XVII w., a nastpnie w dobie wojny francusko
angielskiej w XVIII w. W czasie wojen toczonych na Bakanach u schyku XVII w.
przestay egzystowa w miastach tureckich kolonie kupcw dubrownickich, a wiek XVIII
by okresem stopniowego upadku ekonomicznego i politycznego Republiki.
172
CHORWACJA OD BITWY NA KRBAWSKIM POLU DO UPADKU SZIGETYARU
Po upadku Boni najazdy tureckie objy ziemie chorwackie w dwch stron: od Boni
najedali Turcy Chorwacj Dalmatysk i Dalmacj, a znad dolnej Sawy i Dunaju
Sawoni i poudniowe Wgry. W latach 1469 1526 zanotowano ogem a 65
najazdw na Soweni. Odbyway si one niekiedy czterokrotnie w jednym roku. W

1493 r. armi paszy boniackiego wracajc z upami ze Styrii spotka na Krbavskim

Polu pod Udbin ban Emeryk Derencsyi na czele oddziaw chorwackich i slawoskich
wspartych tumem sabo uzbrojonych wieniakw. W krwawej bitwie zgina wikszo
rycerstwa, a ban dosta si do niewoli. Chorwacja bya odtd bezbronna wobec
najazdw. Monowadcy chorwaccy, aby uchroni swe ziemie od spustoszenia, opacali
sutanowi haracz, a szlachta opuszczaa ziemie pooone na poudniu od Kupy, zwane
ju wwczas Chorwacj Doln, i przesiedlaa si do Sowenii.
Wielkie najazdy podjli Turcy dopiero w XVI w. po ukoczeniu podbojw w Azji i
Afryce. Jak ju wspomniano wyej, w 1521 r. przeamali wgiersk lini twierdz
granicznych zdobywajc Belgrad, Szabac i Zemun, a nastpnie podjli ofensyw w
Chorwacji Dalmatyskiej, zdobywajc kolejno Skradin i Knin (1522), Ostrovic (1523) i
Sinj (1524). W dwa lata pniej sutan Sulejman I Prawodawca rozbi pod Mohaczem
sab armi wgiersk.
Na mocy ukadw wiedeskich zawartych midzy Austri, Wgrami i Polsk w 1515
r. dziedzicem dwch tronw krla Ludwika II czeskiego i wgierskiego zosta arcyksi
austriacki Ferdynand I, brat cesarza rzymskiego i krla hiszpaskiego Karola V
Habsburga. Ferdynand zosta obrany bez sprzeciww krlem Czech, natomiast na
Wgrzech popara go tylko cz szlachty, gdy rednia i drobna szlachta popara
kandydata narodowego do tronu Jana Zapoly, obierajc go w listopadzie 1526 r.
krlem. Wybr ten uznaa niemal caa Sawonia, natomiast niedobitki szlachty
chorwackiej z ziem pooonych na poudnie od Kupy obray na soborze w Cetingradzie
1 stycznia 1527 r. swym krlem Ferdynanda I po uzyskaniu obietnicy obrony przed
Turkami. Szlacht slawosk skoni do opowiedzenia si za Janem Zapoly potny
magnat Krste Frankopan, mianowany przez Zapoly banem Chorwacji i Sawonii i
kapetanem poudniowych Wgier.
Wybucha dugoletnia wojna domowa, dziki ktrej Turcy opanowali najpierw banat
jajecki (1527/1528), Krbaw (1527) i Lik (1528), dochodzc a do Karlobagu pod
Velebitem. Tymczasem stronnicy Ferdynanda I pokonali oddziay Zapolyi, a jego ban
Krste Frankopan zgin. Zapoly wezwa na pomoc sutana, ktry powtrnie wkroczy na
Wgry, zaj Bud i obieg Wiede. Bud przekaza wraz z koron wgiersk Zapolyi.
Wojna domowa rozgorzaa w Sawonii z now si.
W dawnej Chorwacji Dalmatyskiej broni si przed Turkami jedynie zamek Klis pod
Splitem i Senj na pnocy. Gdy Ferdynand I po upadku Poegi w 1536 r. i Klisu w 1537
r. wysa powaniejsze
173
siy zbrojne do Chorwacji, Turcy rozbili je pod Gorjanem (1537) i zajli rodkow
Sawoni. Bronicy dotd Klisu uskocy schronili si w Senju, przeksztacajc je w
orodek oporu przeciwko Turkom. Klska pod Gorjanem wpyna na zakoczenie
dugiej wojny domowej na Wgrzech ukadem zawartym w 1538 r. w Wielkim
Waradynie, ktry oddawa Janowi Zapolyi Siedmiogrd i pozwala nosi tytu krla
Wgier i Chorwacji, a Ferdynandowi I przyznawa pozosta cz Wgier wraz z
Chorwacj i Sawoni. Byy to, jak mwiono wwczas, resztki resztek" dawnej
Chorwacji. Ukad, zawarty zbyt pno, nie uratowa ju Wgier, gdy Turcy zdobyli w
1541 r. Bud, a nastpnie opanowali pnocn Sawoni i Banat. W 1548 r. zdobyli lub
spalili resztki Chorwacji. ban chorwacki Mikoaj Zrinski wycofa si na Wgry, aby obj
godno kapetana twierdzy Szigetvar i cz Wgier pooonych na prawym brzegu

Dunaju. Na czele 3500 onierzy, gwnie Chorwatw, broni Mikoaj Zrinski od 6

sierpnia 1566 r. Szigetvaru, oblonego przez potn, liczc 100 tys. ludzi i wiele
dzia, armi tureck dowodzon przez sutana Sulejmana I i jego wielkiego wezyra
Mehmeda Sokolovicia. Na trzy dni przed upadkiem miasta zmar w czasie swej
trzynastej wyprawy sutan. 7 wrzenia 1566 r. Mikoaj Zrinski widzc nieuchronny
upadek twierdzy zagroonej poarem wypad z niej i zgin w ataku na Turkw.
Bohaterska obrona Szigetvaru utrwalia si w legendzie, czyny chorwackiego
Leonidasa", sawiono w poematach i wielokrotnie opisywano. Turcy ponieli tak
powane straty (zgino okoo 20 tys. janczarw, a ogem w czasie wyprawy 2530
tys. onierzy), e wielki wezyr zawar ukad z nowym krlem Maksymilianem I
Habsburgiem (15641576), zadowalajc si rocznym trybutem w wysokoci 30 tys.
dukatw. W pi lat pniej flota hiszpaska Habsburgw poczona z weneck rozbia
flot tureck pod Lepanto.
Turcy wznowili wielkie najazdy dopiero w 1582 r. zdobywajc Biha, lecz ju w
nastpnym roku zostali rozbici pod Sisakiem. Pitnastoletnia z nimi wojna zakoczya
si w 1608 r. zahamowaniem dalszych podbojw. W posiadaniu Habsburgw pozosta
niewielki skrawek Chorwacji, obejmujcy tylko 18200 km2.
ORGANIZACJA OBRONY GRANIC I POWSTANIE POGRANICZA WOJSKOWEGO
Resztki resztek" dawnego krlestwa Chorwacji, Dalmacji i Sawonii zostay
zjednoczone w jednolite krlestwo chorwackie ze stolic w Zagrzebiu. Na mocy ugody
zawartej przez Ferdynanda I ze szlacht chorwack obron krlestwu zapewniao 200
pieszych i 800 konnych onierzy utrzymywanych przez samego krla, lecz
dowodzonych przez miejscowych Chorwatw. Ferdynand I zatrzyma pod swoimi
rozkazami jedynie dwie kapelanie: Senj i Biha. Spustoszona Chorwacja i pusty skarb
dworski nie mg utrzyma nawet tak nielicznej armii staej.
Obowizek obrony kraju spoczywa gwnie na wacicielach ziemskich, ktrych
powinnoci byo wystawienie okrelonej liczby onierzy,
174
i na miastach dostarczajcych piechoty, a w wypadkach wyjtkowych take na
wolnych wieniakach, spord ktrych powoywano co trzydziestego, co dwudziestego,
a czasem nawet co dziesitego lub co pitego mczyzn. Do wieniakw nalea
rwnie obowizek organizowania na wzgrzach taborw", ktre miay sygnalizowa
najazd.
Wielkie znaczenie miay dla obrony granic oddziay uskokw, czyli prebjegw, liczne
rwnie w Dalmacji (zob. rozdz. XIV). Zwano ich w Chorwacji i Sowenii Turkami,
Wachami, Serbami, Raszanami i Ciciami, naleeli do nich zserbizowani ju pasterscy
Wachowie, a w mniejszej liczbie take rolnicy z ziem serbskich, Boni i Hercegowiny, a
nastpnie Boniackiej Krainy, Sawonii, Liki i Krbawy. Wyznawali gwnie prawosawie,
cho cz naleaa take do wyznawcw Kocioa katolickiego. Osiedlali si we
wsiach uskockich" na umberackiej Grze, tworzcej granic Chorwacji i Krainy, i w
Metlicy w Krainie. Dowodzili nimi ich naczelnicy: kapetanowie lub wojewodowie. Za
udzia w obronie granic otrzymywali od, dwie trzecie upw i wiele ulg. Do Chorwacji i
Sowenii przenieli czciowo dawne nazwy ziem i osad, ktre opucili, na przykad
boniack nazw Zenica, oraz tradycje i pieni ludowe, wrd nich synne cykle pieni o
Kosowym Polu i krlewiczu Marku.

Wydatki na obron stale rosy, wynosiy w 1520 r. 10 tys. forintw, a w 1578 r. ju 550
tys. forintw, podczas gdy dochd ze specjalnego wojennego podatku naoonego na
Chorwatw wynis w tym roku tylko 5000 forintw. Wobec tego stanu finansw zadanie
obrony granic przejy Kraina, Karyntia i Styria, oddzielone od pastwa tureckiego
jedynie wskim pasem ziem chorwackich o szerokoci w najwszych miejscach 15
km. Dowdztwo obrony naleao pocztkowo do mianowanego przez krla
najwyszego kapelana, a nastpnie do stryja krla Rudolfa II (15721612), arcyksicia
Karola, ksicia Styrii, Karyntii i Krainy, ojca dwch polskich krlowych, Anny i
Konstancji, on Zygmunta III Wazy. Arcyksi Karol zaczai wznosi w 1579 r. twierdz
Karlovac (Carlstadt), siedzib komendanta chorwackiego Pogranicza Wojskowego, tzw.
Vojnej Krajiny" lub Granicy". Orodkiem analogicznej slawoskiej Vojnej Krajiny"
zosta nieco pniej Waradyn. Zamieszkujcych je uskokw zwano odtd zwykle
krajinikami (pogranicznikami) lub graniczarami. Wzdu granicy wzniesiono szereg
twierdz i obronnych osad z drewna, zamieszkanych przez uskokw. Zapewniali oni nie
tylko obron kraju, lecz zbierali rwnie wiadomoci w Turcji o przygotowaniach do
najazdw.
Oba Pogranicza Wojskowe zostay gsto zasiedlone przez zbiegych z ziem pod
panowaniem tureckim uskokw dopiero w latach 1593 1606, w czasie wojny tureckohabsburskiej. Byli to prawosawni Serbowie, zwani w Chorwacji Wachami. Ferdynand II
(16181637) jeszcze jako arcyksi austriacki obieca im utrzyma wszystkie
wolnoci, jakie mieli pod panowaniem tureckim, bd te przyzna swobody uskockie",
nadane w 1538 r. zbiegym przybyszom. W walce z chorwack szlacht o wolno i
autonomi popierali graniczarw ich komendanci,
175
gwnie Niemcy ze Styrii. Powoano komisje rozjemcze, ktre proponoway, aby
przynajmniej katolikw podda wadzy chorwackiego saboru i bana. Zwyciyo jednak
stanowisko graniczarw i w 1630 r. wydano statuty waskie", przyznajce im prawo
obierania wasnych kneziw i porotnikw (awnikw), a take dowdcw wojskowych,
kapelanw i wojewodw. Statuty te zobowizyway graniczarw do obrony granic i
uczestnictwa w wyprawach wojskowych poza granice Wojskowego Pogranicza pod
dowdztwem habsburskich generaw.
Graniczarowie zachowali rwnie wolno wyznawania prawosawia pod jurysdykcj
biskupa, majcego siedzib w monasterze w Mari i podlegego serbskiemu patriarsze.
Po dugiej walce dopiero w 1672 r. zosta on zastpiony przez biskupa uznajcego uni
kocieln z Rzymem. Ludno Pogranicza wzniecia wwczas powstanie, szybko
jednak zostao ono stumione. Niewielki odcinek granicy pozosta pod kontrol bana,
tworzc tak zwan Bask Krain. Znaczna jednak cz i tak ju niewielkiej Chorwacji
wymkna si spod kontroli bana i szlachty chorwackiej. Wybuch na tym tle ostry spr
midzy magnateri i szlacht chorwack a dworem wiedeskim, nie zakoczony nawet
w nastpnym, XVIII wieku.
Uskocy dalmatyscy przeksztacili Senj w duy orodek wojenny. Synni senjscy
uskocy najedali poprzez terytorium weneckie ziemie tureckie, a nieraz za cichym
poparciem Austrii nie oszczdzali take weneckich statkw. Czyny ich uwieczniy
ludowe pieni.
176

Dopiero pokj habsbursko-turecki zawarty w 1617 r. w Madrycie pooy kres ich

dziaalnoci, po czym zostali przesiedleni od Liki.
Na terytoriach pogranicznych rwnie Turcy zorganizowali okrgi wojskowe, a dla
osiedlonych w nich prawosawnych graniczarw sucych w armii tureckiej utworzyli
nawet dwa biskupstwa: w Orachowicy w Sawonii i w Budzie na Wgrzech.
STOSUNKI WEWNTRZNE W KRLESTWIE CHORWACJI I W TRZECH
ZIEMIACH SOWESKICH
ycie ekonomiczne ziem sowiaskich pod habsburskim panowaniem ksztatowao
si z jednej strony pod wpywem nadal istniejcego niebezpieczestwa tureckiego, a z
drugiej pocztkw kapitalistycznego rozwoju Europy Zachodniej. Wyrazicielem
interesw przedsibiorcw rozporzdzajcych kapitaem handlowym stay si
niemieckie stowarzyszenia kupieckie inwestujce w krajowe grnictwo, metalurgi i
handel dalekosiny.
Grnictwo sabo rozwijao si w zniszczonej Chorwacji, jedynie Zrinscy zaoyli w
Gvozdansku kopalni rud elaza i oowiu, prowadzili rwnie oywion dziaalno
handlow sprzedajc w Zagrzebiu wyroby elazne i wywoc drog morsk pody rolne
ze swych dbr. Natomiast na ziemiach soweskich grnictwo kontynuowao swj stay
rozwj zapocztkowany jeszcze w pnym redniowieczu. Wydobywano elazo, ow,
rt, a od XVI w. rwnie mied i przerabiano surowiec w licznych, zwaszcza w Krainie,
zakadach metalurgicznych posugujcych si si wody. Udziay w kopalniach i piecach
hutniczych naleay do mieszczan, wywocych nastpnie uzyskane metale. Pracowali
w nich byli kmiecie, uwalniajcy si w ten sposb od zalenoci feudalnej. Najwikszym
przedsibiorstwem wczesnokapitalistycznym bya kopalnia w Idrji, dajca w XVI w.
okoo 50 ton rtci i cynobru rocznie. Wadca otrzymywa jedynie cz dochodu z tytuu
swych praw monopolowych do kopalin.
W miar rozwoju stosunkw kapitalistycznych w caej Europie miejscowi kupcy nie
wytrzymujc konkurencji obcych kompanii handlowych odstpowali obcym
przedsibiorcom wasne udziay. Jedynym wacicielem kopalni w Idrii zosta natomiast
w 1575.r. sam arcyksi Karol Habsburg. Powstaway rwnie manufaktury, w ktrych
odlewano kule armatnie lub wyrabiano papier, piwo i szko. Dom Fuggerw z
Augsburga uruchomi pod Podklosterem oczyszczalnie miedzi i zdoby niemal
hegemoni w handlu dalekosinym. Rywalizoway z Fuggerami domy handlowe
kupcw augsburskich wywoce rt. Po wygnaniu ydw obcy kupcy zmonopolizowali
rwnie obroty kredytowe i lichw.
Ziemie soweskie odgryway du rol w handlu tranzytowym, natomiast drogi
handlowe przebiegajce przez Chorwacj przecili Turcy. Z ziem soweskich
wywoono poza metalami due iloci zboa i byda. W zamian importowano sukno,
towary kolonialne przedmioty luksusu.
177
i Handlem podami rolniczymi zajmowali si przewanie sami wieniacy, omijajc
miejskich porednikw.
Przeciwko konkurencji wsi i cudzoziemskich kupcw wystpowali rzemielnicy
zrzeszeni w cechy. Znajdowali oni poparcie wrd miejscowych feudaw
zaniepokojonych absolutystycznymi deniami Habsburgw, ktrzy nie tylko nie liczyli
si z przywilejami miejskimi, lecz take z wol zgromadze stanowych poszczeglnych
ziem soweskich. W Chorwacji sytuacja mieszczastwa bya jeszcze cisza, gdy w

miastach krlewskich wadz obj wycznie nieliczny patrycjat, a mieszczanie

zbiedniaych miast prywatnych przeksztacili si niemal w kmieci zalenych od swych
panw i yjcych na wybrzeu dalmatyskim gwnie z rybowstwa, a w gbi kraju z
hodowli.
Szlachta, pozbawiona przez Turkw swych dbr, tracia sw pozycj stanow,
zachowali j tylko urzdnicy krlewscy i nieliczni najzamoniejsi feudaowie. Naleeli do
nich Zrinscy, ktrzy otrzymali nawet nowe posiadoci pooone midzy Adriatykiem a
Mur. Habsburgowie chtnie tworzyli now szlacht, nadajc herby mieszczanom i
obcokrajowcom, ktrzy po zdobyciu dbr szlacheckich stawali si penoprawn szlacht
chorwack. Zastpili oni dawn szlacht, zwaszcza drobn, liczn niegdy w dorzeczu
Uny, tworzc tam wasne szlacheckie optiny wiejskie, posiadajce wasne
sdownictwo, autonomi i zameczki stanowice cz systemu obronnego Chorwacji.
Po opanowaniu tych ziem przez Turkw drobna szlachta zostaa wyniszczona, a
pozostali zamieszkujcy ziemie nie podbite przez Turkw zostali zmuszeni do
178
poddania si zwierzchnictwu magnaterii i do pracy w jej dobrach.
Na wsi chorwackiej i soweskiej szybko postpowa proces dyferencjacji majtkowej.
Najbogatsi zajli si handlem i wykupywali si od zalenoci feudalnej, og wszed w
ostry konflikt z feudalnymi wacicielami ziemskimi, ktrzy zajmowali si rwnie
handlem, a wobec szybkiej dewaluacji pienidza starali si zastpi rent pienin
zwikszonymi daninami naturalnymi. Rwnie pastwo powikszao podatki i dodao w
1475 r. specjaln danin wojenn. Chopstwo zawizywao zwizki" w celu wsplnej
obrony przed daniami wadcy i wzniecao od 1478 r. powstania, dajc powrotu do
starych powinnoci z czasw dobrego krla Macieja Korwina. W 1515 r. udzia w
powstaniu wzio 80 tys. chopw soweskich, podnoszc obok spoecznych rwnie
hasa obrony praw swego jzyka. Powstanie zostao krwawo stumione. W Chorwacji
wybuch bunt w 1514 r. w zwizku z wgierskim powstaniem Dzsy. Po jego stumieniu
na caych Wgrzech wydano ustaw pogarszajc znaczenie pooenie chopstwa i
zakazujc nawet chopom opuszczania swego pana. Ten ostatni zakaz zniesiono w
1538 r. Faktycznie jednak zjawisko wtrnego poddastwa", szerzce si wwczas w
Europie na wschd od aby, objo rwnie ziemie chorwackie, chocia wobec bliskoci
Turcji i wolnego Pogranicza Wojskowego przybrao tam mniej ostre formy.
W kwietniu 1572 r. wybuchy rozruchy w posiadociach Franja Tahija. Chopi zajli
Doln Stubic pod Zagrzebiem a u schyku
179
tego roku niezadowolenie objo rwnie posiadoci Tahija pooone pod Ptujem.
Cesarz obieca chopom przeprowadzenie ledztwa w sprawie naduy feudaw, a
tymczasem rozruchy przeradzay si w powstanie obejmujce coraz wiksze terytorium.
Jego przywdca, chop chorwacki Matija Gubec, organizowa wojsko i wasne
sdownictwo powstacze. W styczniu 1573 r. wybuchy pierwsze walki, cz
powstacw wyruszya pod wodz Ilji Gregoricia do Styrii, aby poczy si z ruchem
powstaczym chopw i rzemielnikw soweskich. Tymczasem szlachta chorwacka
rozgosia wieci o rzekomym najedzie Turkw i wykorzystujc oglny popoch rozbia
najpierw oddzia Gregoricia, a 9 lutego 1573 r. ban chorwacki pokona w Stubicy 10 tys.
le uzbrojonych wieniakw, po czym straci przywdcw powstania w Zagrzebiu. Bunt
chopski zosta krwawo stumiony.

Resztki krlestwa Chorwacji, Dalmacji i Sawonii poczone w jeden organizm

pastwowy stanowiy nadal cz wgierskiej monarchii witego Stefana. czyy je z
Wgrami wsplne instytucje oglnopastwowe, sejm wgierski, komora dworska i
kancelaria krlewska. W XVI w. postpowa jednak stale nieuchronny proces zbliania
si ich do ziem soweskich nie tylko pod wzgldem gospodarczym czy kulturalnym,
lecz take pastwowym i czysto administracyjnym.
Zblienie Chorwacji do ziem soweskich czyo si z szerszym procesem
przeksztacania si unii dynastycznej austriacko-wgierskiej
180
w uni realn, polegajc na przejmowaniu przez wadze centralne i dwr cesarski w
Wiedniu coraz wikszego wachlarza spraw zastrzeonych dotd dla centralnych wadz
krlestwa wgierskiego w Bratysawie (Preszburgu). Wgiersk komor dworsk w
1548 r. podporzdkowa Ferdynand I komorze wiedeskiej. Zaoon w 1522 r.
wgiersk dworsk kancelari przenis Ferdynand ju w trzy lata pniej do Wiednia.
Podporzdkowano j nastpnie Tajnej Radzie. Sprawami wojny zajmowaa si wsplna
dla Austrii i Wgier wiedeska nadworna rada utworzona rwnie przez Ferdynanda I.
W tej sytuacji Chorwaci odwoywali si stale do centralnych urzdw wiedeskich.
Cz ich ziem Pogranicza Wojskowe, podporzdkowane byy bezporednio
cesarzowi rezydujcemu w Wiedniu.
WALKA MAGNATW I SZLACHTY CHORWACKIEJ Z CENTRALIZMEM
HABSBURSKIM
W czasie wojny trzydziestoletniej (16181648) stany chorwackie i sam ban popierali
Ferdynanda II Habsburga (16181637), protestantyzm bowiem, ktry nigdy nie stan
siln stop w Chorwacji, by ju dawno z niej wykorzeniony. Rwnie szlachta i
mieszczastwo soweskie szukao poparcia w monarchii habsburskiej przeciwko
buntujcym si
181
stale wieniakom, rywalom handlowym miast i miasteczek soweskich. W 1628 r.
Ferdynand II nakaza szlachcie protestanckiej opuszczenie kraju lub przyjcie
katolicyzmu. Dziki tej sytuacji oddziay chorwackie uczestniczyy aktywnie w walkach
zbrojnych prowadzonych w Niemczech.
Niezadowolenie magnaterii i szlachty z centralistycznej polityki dworu wiedeskiego
wystpio wyraniej dopiero w poowie XVII w. Sprzeciw budzio rwnie stae
odkadanie wojny z Turcj o odzyskanie ziem chorwackich. Wybuch oglnego gniewu
wywoao zawarcie przez dwr wiedeski traktatu pokojowego z Turcj, ktry zakoczy
wojn podjt w 1662 r.
Wojn wywoa ban chorwacki Mikoaj Zrinski, potomek bohaterskiego obrocy
Szigetvaru, kandydat do tronu wgierskiego, budujc wasn twierdz. Nowy Zrin, na
terytorium tureckim u ujcia Mury do Drawy. Wielki wezyr Mehmed Kpriilu znalaz si
ze sw armi tylko o 130 km od Wiednia, lecz nastpnie ponis klsk pod witym
Gothardem nad Rab. Mimo tego zwycistwa krl Leopold (16551705, cesarz od
1658) zawar popiesznie w 1664 r. w Vasvarze traktat pokojowy z Turkami, zwracajcy
im zdobyte ziemie i przyznajcy wojenne odszkodowanie. Ku oglnemu oburzeniu
podpisa ten ukad bez zgody sejmu wgierskiego.
182

Na czele spisku feudaw chorwackich stan pocztkowo bohater tej wojny, ban
Mikoaj Zrinski, wsawiony obron swej twierdzy i wypadem w gb terytorium tureckiego
a do slawoskiego Osijeku, w ktrym zburzy most zbudowany niegdy na rozkaz
sutana Sulejmana. W trzy miesice po podpisaniu traktatu w Vasvarze zgin jednak w
wypadku na polowaniu, a przywdztwo ruchu obj jego brat Piotr Zrinski, wybrany w
1665 r. banem.
Nowy ban, mniej zdolny od swego brata, kontynuowa pertraktacje z gwnym
wrogiem Habsburgw, Francuzami, podjte jeszcze przez Mikoaja. Krl Ludwik XIV
zmusiwszy jednak Habsburgw do ustpstw w sporze o spadek hiszpaski wycofa we
wrzeniu 1668 r. swoje poparcie dla Chorwatw. Nie udao si rwnie spiskowcom
uzyska pomocy w Turcji, w Polsce (zwyciyo w niej stronnictwo prohabsburskie) i w
Wenecji. Dwr wiedeski zatwierdzi wprawdzie
183
w 1668 r. obir Piotra Zrinskiego na bana, lecz odmwi nadania mu godnoci
generaa twierdzy Karlovac. Opozycja przestaa stanowi dla dworu grob, gdy zmar
przywdca wgierskiej magnaterii, palatyn Franciszek Wesselenyi. Rozgoryczony Piotr
Zrinski podj przygotowania do powstania, w ktrych udzia wzili jego szwagier Franjo
Krsto (Krzysztof) Frankopan i zi Franciszek Rakoczy. Turcja obawiajc si wojny z
Austri zachowywaa obojtno. Do powstania przystpiy w marcu 1670 r. tylko
nieliczne oddziay bana, graniczarowie z Baskiej Krainy i niewielu kmieci, gdy Nikola
Erdedija (Erddyi) i biskup zagrzebski Borkovi nie przystpili do powstania. Cesarski
komendant Karlovca Herberstein rozproszy kmieci i rozbi oddzia graniczarw z
Baskiej Krainy. Powstanie trwao tylko kilka dni. Po jego upadku ban zda si na ask
Wiednia i wysa do cesarza jako zakadnika jedynego syna. W kwietniu 1670 r. gwni
przywdcy ruchu, ban Piotr Zrinski i Franjo Krsto Frankopan, udali si do Wiednia,
gdzie zostali uwizieni, osdzeni na mier i konfiskat dbr przez wyznaczony wbrew
prawu sd sdzi ich bowiem mg jedynie sejm wgierski. Stracono ich na
rusztowaniu 30 kwietnia 1671 r. W wizieniu znalaza si ona Piotra, Katarzyna
Frankopan Zrinska, zmara w trzy lata pniej w obkaniu, crk oddano do klasztoru,
a syn Ivan Antun tua si od 1680 r. do mierci w 1703 r. po rnych wizieniach. W
Chorwacji zapanowa absolutyzm. Zwyciski cesarz na miejsce bana mianowa dwch
namiestnikw, Erdedij i biskupa Borkovicia, a sabor chorwacki przeksztaca na wzr
przedstawicielstwa szlachty Krainy, Karyntii i Styrii. W 1672 r. rada wojenna w Grazu
postanowia przyczy Bask Krain do cesarskiego Pogranicza Wojskowego,
zaprotestowa jednak Nikola Erdedija. Dopiero wybuch w 1677 r. powstania kurucw na
Wgrzech zmusi cesarza Leopolda I do wskrzeszenia w 1680 r. urzdu bana Chorwacji
i przywrcenia na caych Wgrzech reprezentacji stanowej. Na czele powstania
kurucw stan Emeryk Thkly, oeniony z Ilon, crk Piotra Zrinskiego. Sytuacja
zmienia si na korzy Habsburgw dopiero w 1683 r. wskutek klski Turkw pod
Wiedniem i zwyciskiej ofensywy armii habsburskiej, przynoszcej wyzwolenie
Chorwacji spod tureckiego jarzma.
XIII. ODRODZENIE, REFORMACJA I KONTRREFORMACJA
KULTURA RENESANSOWA W REPUBLICE DUBROWNICKIEJ
PODBOJE tureckie utrwaliy podzia Bakanw na dwie strefy kulturowe, zachodni i
greck, prawosawn, szybko ulegajc wpywom orientalnym, gdy panowanie

tureckie odcio j od kontaktw z Zachodem. Podzia ten podkrelay nowe prdy

kulturalne i religijne obejmujce acisk stref i wypierajce z niej mniej zrnicowan
w zachodniej czci Bakanw kultur redniowieczn.
Humanizm i renesans woski najszybciej dotary na wybrzee dalmatyskie i tam
najbardziej si rozwiny w bogatej Republice Dubrownickiej, w ktrej ju w XV w.
rozkwita literatura w jzyku woskim i chorwackim, Dubrowniczanie bowiem, od 1358 r.
poddani krla Wgier i Chorwacji, a poza tym katolicy, uwaali si za Chorwatw,
identyfikujc coraz czciej Serbw z wyznawcami prawosawia.
W latach 14341441 humanista Filip de Diversis, reorganizujc szkolnictwo
dubrownickie, wprowadzi nauk logiki, retoryki i innych humanistycznych przedmiotw,
a wykady prowadzi woski humanista Tideo Acarini. Pierwsze poezje w jzyku
narodowym powstay w 1441 r., a Dore Dri (zm. okoo 1500) i Siko Meneti (14571527) stworzyli kancjonay pieni miosnych w jzyku narodowym, wzorowanych na
twrczoci Petrarki, dajc pocztek bujnemu rozwojowi dubrownickiej poezji miosnej.
Dubrowniczanin Ilija Crijevi (14631520), ucze woskiego humanisty Pomponiusza
Lety, uprawia poezj erotyczn. Rozkwit poezji przypad na wiek XVI. Zajmowali si ni
mnich benedyktyski Mavro Vetranovi (po 1482 1576), poruszajcy z zamiowaniem
aktualne tematy polityczne, autor rwnie opowieci moralnych o tematyce biblijnej,
poeta i zarazem astronom Nikola Naljekovi (1500 1587) oraz najwybitniejszy
przedstawiciel kultury Odrodzenia w Dubrowniku Marin Dri (1508 1567), posta
niezwykle malownicza i typowo renesansowa ubogi kleryk, suga awanturnikw
politycznych i w kocu sam spiskowiec. Obaj ci poeci obok liryki pisali pastoraki o
tematyce arkadyjskiej i o motywach ludowych oraz sztuki teatralne. Najwybitniejsze
komedie Dricia Dundo Maroje, Skup (Skpiec), Mande, naladuj komedie Plauta i
opowieci Boccaccia, lecz przedstawiaj wesoe ycie renesansowego Dubrownika,
malujc barwnie typy: bogatych kupcw, zarozumiaych uczonych, chciwych sug,
chytrych wieniakw i zawsze niezdarnych ssiadw Dubrowniczan.
185
Dziejami rodzimego miasta i jego otoczenia bakaskiego zaj si wybitny historyk,
ucze Sorbony i zwolennik reformacji, Ludovik Tuberon Crijevi (1459 1527), autor
Komentarzy obejmujcych wydarzenia lat 14901522. Poudniowych Sowian
wyprowadzi Tuberon ze sowiaskiej praojczyzny lokalizowanej na ziemiach ruskich.
Prawodawstwem dubrownickim zaj si wybitny prawnik i dyplomata Frano Fr.
Gunduli (15391589), autor zbioru ustaw i uchwa rad dubrownickich zaopatrzonego
w komentarze. Prace nad histori miasta kontynuowa dopiero w XVIII w. Dono Resti
(16721735), autor doskonaej Kroniki Dubrownika. Naukami zajmowali si ju w
okresie kontrreformacji zwolennik filozofii Platona Nikso Guceti (15491610) i wybitny
matematyk zajmujcy si zastosowaniem algebry do geometrii Marin Getaldi (15681626).
Najznakomitszym dubrownickim uczonym o europejskiej sawie by astronom i filozof
Rudjer Bokovi (1711 1787); bizantynistyk i numizmatyk zajmowa si
benedyktyn Anzelm Banduri (1671 1743).
Wybitnym malarzem by Nikola Boidarovi (zm. 1518), pracujcy rwnie w Wenecji.
W pniejszych wiekach Dubrownik nie wyda ani jednego znanego malarza, a obrazy
sprowadzano zazwyczaj z Woch.

W ostatnich dziesitkach lat XVI w. zapanowaa w Dubrowniku kontrreformacja.

Tryumf jej zbieg si prawdopodobnie nieprzypadkowo z kryzysem ekonomicznym o
zasigu europejskim. Rady miejskie wyday szereg ustaw o ograniczeniu zbytku,
urzdzaniu wesoych uczt i zbdnych wydatkw na paace i wille, jednoczenie za w
celu szerzenia katolicyzmu zakadano drukarnie cyrylickie (1568, 1575), gdy alfabet
ten nadal by szeroko uywany na wsi nawet w obrbie Republ iki Dubrownickiej.
Pod wpywem kontrreformacji wzrosa liczba ksiek o treci religijnej i rozwina si
w miejsce architektury paacowej monumentalna architektura barokowa zaspokajajca
potrzeby Kocioa katolickiego.
Dawn weso komedi renesansow zastpiy widowiska powaniejsze, czsto o
treci melodramatycznej i politycznej. Popularyzoway one idee jednoci sowiaskiej,
ktre do literatury dalmatyskiej wprowadzi mieszkaniec Hvaru, dominikanin Vinko
Pribojevi, autor wydanego w 1532 r. aciskiego dziea O pochodzeniu i rozwoju
Sowian, w ktrym wywodzi nazw Sowian od wyrazu sawa". W poowie XVII w.
jezuita z Pragi, Bartol Kai (1575-1650), yjcy w Dubrowniku, dy do zastpienia w
pracy misyjnej wrd poddanych tureckich dotychczasowego jzyka literackiego
opartego na dialekcie uywanym w Splicie boniack sztokawsztyn jako dialektem
najszerzej znanym i w tym celu opracowa i wyda w 1604 r. pierwsz gramatyk jzyka
iliryjskiego". Idee jednoci sowiaskiej i wsplnej walki Sowian z tureckim najedc
szerzyli papieski agent dyplomatyczny Aleksander Komulovi, ktry przey w
Dubrowniku ostatnie cztery lata swego ycia (16041608), i lekarz, a nastpnie biskup
Tomo Budislavi (15451608), przebywajcy dugo w Krakowie i przygotowujcy
rwnie powstanie przeciwko Turkom. W tym samym czasie Dubrowniczanin Mavro
Orbini (zm. 1611) wyda w 1601 r.
186
swe wielkie dzieo Pastwo Sowian - pierwsz wielk histori Sowian opracowan
przez humanist.
W podobnym rodowisku wyrs i otrzyma wyksztacenie Divo (Ivo) Gunduli (15891638), wielki poeta barokowego Dubrownika, autor ez syna marnotrawnego, pastoraki
Dubravka powiconej Dubrownikowi i najsynniejszego Osmana. W poemacie tym,
powiconym triumfowi Polakw pod Chocimiem, znajdujemy wiele uwag o dziejach
Polski, Turcji, Serbii i Dubrownika, rado z odniesionego zwycistwa i nadziej
187
na ostateczne zwycistwo nad Turkami i wskrzeszenie carstwa Duszana.
W drugiej poowie XVII i w XVIII w. podupadajcy take w dziedzinie kultury
Dubrownik znalaz si w krgu kultury francuskiej. Powstaway wwczas oryginalne,
dostosowane do warunkw ycia w miecie adaptacje komedii Moliera, w ktrych
wystpowali sarajewscy kupcy i dubrowniccy rzemielnicy. U schyku XVIII w. znanym
w Dubrowniku pisarzem by Wolter. Szkolnictwem dubrownickim zajmowali si gwnie
jezuici, przykadajcy wielkie znaczenie do studiw nad jzykiem aciskim i kultur
antyczn, lecz popularyzujcy rwnie filozofi Kartezjusza (1744) i Newtona (1755).
KULTURA ODRODZENIA I REFORMACJA NA ZIEMIACH SOWIASKICH POD
PANOWANIEM WENECJI I HABSBURGW
Rozwj kultury w Dalmacji i Chorwacji szed w tym samym co w Republice
Dubrownickiej kierunku, inspirowany by jednak nie tylko wpywami woskimi, lecz take

przez rodowisko uczonych i artystw skupionych na dworze wgierskim Macieja

Korwina i jego nastpcw, Jagiellonw i Habsburgw.
Nowe prdy kulturalne przynosili uczeni reformatorzy szkolnictwa i nauczyciele szk
w Zadarze i Splicie, a take pracownicy kancelarii, notariusze, lekarze i duchowni
odbierajcy wyksztacenie na zachodnich uniwersytetach.
Najwybitniejszymi poetami piszcymi po acinie byli Ivan esmiki (14341472) ze
Sawonii, przedstawiciel grupy uczonych zwizanych z dworem Macieja Korwina,
zmary jako arcybiskup ostrzyhomski, prymas Wgier, i Dalmatyczyk Juraj Sigorac
(okoo 14201509) z Sibeniku, ktry sw acisk poezj wyda w 1447 r. w Wenecji.
Wybitnym poet epicznym by Marko Maruli (14501524) ze Splitu, autor dwch
eposw-: Davidias wzorowanego na Wergiliuszu, lecz przedstawiajcego dzieje krla
Dawida, i Judyta, o bohaterce rwnie biblijnej. W Hvarze pisali sztuki teatralne Mika
Pelegrinovi (okoo 15001562), autor karnawaowej sztuki zatytuowanej Jedjupka
(Cyganka), Hanibal Lui (14851553) i Martin Benetovi (zm. 1607), autor dwch
komedii wprowadzajcych jzyk i motywy ludowe na scen. Literatur uprawia rwnie
pop glagolja Juraj Barakovi (1548 1628), autor pieni przepojonych duchem
narodowym, opisujcych przeszo Zadaru i okolic. Inny mieszkaniec Zadaru, Brn
Karnaruti (1515/20 1572/73), opisa upadek twierdzy Szigetvar w 1566 r.
Najwybitniejszym przedstawicielem myli naukowej by Faust Vrani (15511617),
autor dziea Machinae novae (1595), w ktrym przedstawi projekty konstrukcji
spadochronw, turbin i mynw poruszanych przypywem i odpywem morza, i sownika
piciu najbardziej dystyngowanych jzykw europejskich: aciskiego, woskiego,
niemieckiego, chorwackiego i wgierskiego.
W XVI w. renesans woski zetkn si na ziemiach poudniowo-sowiaskich,
zwaszcza w Krainie, Styrii i Karyntii, z niemieck
188
reformacj, popularn wrd wszystkich trzech wieckich stanw tych ziem
pragncych uwolnienia si od uprzywilejowanego duchowiestwa. Szlachta dya do
sekularyzacji dbr kocielnych, mieszczanie obawiali si handlowej konkurencji
klasztorw, a wieniakom ciyy dziesiciny i opaty kocielne. Nowe prdy religijne
popularyzowali onierze i oficerowie niemieccy walczcy na Pograniczu Wojskowym z
Turkami, a take grnicy, kupcy i studenci powracajcy z obcych uniwersytetw. W
drugiej poowie XVI w. 2/3 mieszkacw Styrii wyznawao luteranizm, a tamtejsze
zgromadzenia stanowe domagay si od Habsburgw coraz to nowych ustpstw w
zamian za uchwalane podatki. Arcyksi Karol Habsburg zgodzi si w 1572 r. na
odprawianie naboestw protestanckich w Styrii, a w 1578 r. na wsplnym
zgromadzeniu stanw trzech swych ziem rozcign to postanowienie na Krain i
Karynti. Niezadowolone pozostao jedynie chopstwo, zmuszone do wyznawania religii
swych panw. Zaczai si te odtd szerzy wrd chopw radykalny anabaptyzm,
zwalczany zgodnie przez katolikw i luteranw.
Gwnymi propagatorami idei reformacyjnych byli sekretarz stanw Krainy Klembner,
wygnany ze Styrii przywdca szlachty styryjskiej baron Jan Ungnad i kanonik lublaski
Primo Trubar (1508 1586), wygnany z ziem habsburskich w 1543 r. Trubar,
wystpujcy jako iliryjski patriota", zosta organizatorem w Krainie soweskiego
kocioa" posugujcego si w liturgii jzykiem sowiaskim. Ju na wygnaniu w
Tubingen w Niemczech wyda Abecadle i Katechizm w jzyku soweskim. W latach

15501599 wydano cznie okoo 50 ksiek w jzyku soweskim, z ktrych poow

napisa sam Trubar. Wsp nie ze s wy m przyjacielem, znanym dziaaczem reformacji i
wybitnym humanist Petarem Vergerije (14951565), wygnanym z rodzimego Koparu,
powzi w 1554 r. myl przeoenia na jzyk zrozumiay dla wszystkich Sowian
Poudniowych caej Biblii. Do akcji tej przyczy si take Jan Ungnad. W celu
dokonania przekadu w jzyku zrozumiaym dla Serbw, to jest w sztokawsztynie, i dla
Chorwatw, znajcych gwnie pimiennictwo gagolickie, trzej projektodawcy
zgromadzili przy sobie dwch glagoljay z Istrii, Stjepana Konzula i Ivana
Dalmatyczyka, i dwch znawcw cyrylicy, mnichw z Hercegowiny. W drukarni w
Urahu, otwartej dziki dotacji ksicia wirtemberskiego, wydawano ksiki we
wszystkich, trzech alfabetach uywanych przez Sowian, Biblii jednak nie wydano, gdy
caa grupa rozpada si. Trubar zaj si organizowaniem Kocioa protestanckiego w
Krainie i do 1555 r. wyda tylko cz przekadu dla swych rodakw. Cao Biblii
przeoy jego modszy wsppracownik Juraj Dalmatyczyk (15471589), a przekad
ukaza si w druku w 1584 r. tworzc podstawy soweskiego jzyka literackiego. W tym
samym roku ucze Juraja, Adam Bohori (okoo 1520okoo 1600), wyda pierwsze
abecado pisma aciskiego zatytuowane Arcticae horulae (Zimowe godzinki),
ustalajce zasady ortograficzne jzyka soweskiego stosowane jako bohoriica" do
XIX w.
Poza drukarni w Urahu pod Tubingen dziaaa rwnie drukarnia
189
protestancka w Lublanie (1573-1580). Nie rozwino si natomiast szkolnictwo
protestanckie, gdy szkoa miejska powstaa jedynie w Lublanie. Mimo krtkiego okresu
swego rozwoju reformacja odegraa na ziemiach soweskich donios rol, obudzia
bowiem wiadomo narodow wrd Sowecw i stworzya podstawy rozwoju
rodzimego pimiennictwa.
Na ziemiach chorwackich reformacja najywiej rozwijaa si w Istrii, Chorwacji
Nadmorskiej, na Pograniczu Wojskowym, Medjumurju i w czci Sawonii. W Istrii now
ideologi podjo duchowiestwo gagolickie na czele ze swym przywdc, znanym
przeciwnikiem papiestwa, Matij Vlaiciem, zwanym Mathias Flacius Iliricus (1520
1575). Protestantyzm opanowa Karlovac i Waradyn, popar go take Juraj Zrinski.
ktry zaoy w 1570 r. w swej posiadoci Nedeliu protestanck drukarni
przeniesion w 1584 r. do Waradynu. Vlai by autorem wielkiego dziea o
protestantyzmie Magdeburskie centurie.
Chorwacka szlachta pozostaa jednak wierna katolicyzmowi i dynastii Habsburgw,
ktra bronia j przed Turkami. Wpyw na to miaa rywalizacja midzy szlacht
chorwack a silniejsz od niej protestanck szlacht ziem soweskich, ktrej przewag
chcieli Chorwaci zama przy pomocy Habsburgw. Ruchom reformacyjnym nie
udzielio poparcia zbyt sabe mieszczastwo. W Dalmacji jedynym wybitnym
zwolennikiem reformacji ju w okresie postpw kontrreformacji by uczony arcybiskup
Splitu Markantun Dominis (15601624), ktry w 1616 r. schroni si w Anglii, a zmar
uwiziony w Rzymie.
190
ZWYCISTWO KONTRREFORMACJI I POCZTKI OWIECENIA
Rozwj kontrreformacji zainicjowao osadzenie w 1573 r. w Grazu zakonu jezuitw i
utworzenie tame w 1586 r. jezuickiego uniwersytetu. Habsburgowie zwalczali

protestanck szlacht popierani przez katolickie miasta. Na czele reakcji katolickiej

stanli w latach 15991604 w Lublanie biskup Toma Hren, w Styrii i Karyntii biskup
Martin Brenner, a w Zagrzebiu biskup Juraj Draskovi (15251587), jednoczenie ban
chorwacki, pniej kardyna. Ferdynand II wygna w 1598 r. z ziem soweskich
protestanckich duchownych i nauczycieli. W samej Lublanie spalono 11 wozw ksig
soweskich, a sabor chorwacki w 1609 r. uzna za jedyn legaln religi wyznanie
katolickie. Prbowano take wrd prawosawnych Serbw szerzy uni kocieln, aby
podporzdkowa Cerkiew papieowi.
Dziaacze kontrreformacji zaakceptowali jednak zasad uywania w pimiennictwie i
czciowo w kociele jzyka narodowego, ktry nazwali iliryjskim. Pierwsze druki
wydane w tym jzyku ukazay si przy uyciu alfabetu aciskiego (tzw. latynika) w 1582
r., a drukowane cyrylic w 1583 r. Dialektem uywanym przez jezuitw w ich
pimiennictwie by najszerzej rozpowszechniony dialekt sztokawski.
Owiat w krajach habsburskich szerzyli odtd gwnie jezuici, ktrych sprowadzono
w 1596 r. do Lubiany, a w pocztkach XVII w. do Dubrownika (1604), Zagrzebia (1608),
Triestu (1619), Rijeki (1628) i protestanckiego niegdy Waradynu (1632). Jezuici
wychowywali modzie w duchu nietolerancji wyznaniowej i walki ze swobod myli
waciw humanizmowi. Dziki temu kontrreformacja wywara gboki wpyw na styl
ycia i kultur wieku XVII. Wpyw jej usta dopiero w nastpnym stuleciu wskutek
szerzenia si nowych idei naukowych, filozoficznych i narodowych, ktre nioso
europejskie Owiecenie.
Wpyw sowiaskich" idei narodowych, tak rozpowszechnionych w Dubrowniku, silny
by rwnie w pozostaej Dalmacji i na ziemiach habsburskich. Znaczenie idei jednoci
sowiaskiej dostrzegaj nawet ci pisarze, ktrzy ograniczaj si do przedstawienia
przeszoci wasnego kraju. Naley do nich kanonik zagrzebski Juraj Ratkaj (1612
1666), autor historii Chorwacji zatytuowanej Memoria regum et banonan regnorum
Dalmatiae, Crvatiae et Slavoniae. Do idei jednoci Sowian nawizywa w poowie XVII
w. chorwacki ksidz Juraj Kriani, piszc w swych dzieach o misji Rosjan wrd
Sowian Poudniowych, lecz domagajcy si przyjcia przez cara katolicyzmu.
Wyznawcami idei jednoci sowiaskiej byli w wieku nastpnym mieszkaniec Senja
Pavle Riter Vitezovi (16521713), autor wielu dzie historycznych, chorwackiej
Kroniki, czyli wspomnienia caego wiata wiekw i aciskiej Crvatia rediviva, Serbia
illustrata, Stemmatographia, oraz wybitny popularyzator historii Andrija Kai Mioi
(1704 1760), autor Rozmowy przyjemnej narodu sowiskiego, wydanej w 1756 r., i
ludowej kroniki zwanej Korabljica. Popularno idei wsplnoty poudniowosowiaskiej
bya konsekwencj wielkich wdrwek ludw bakaskich wywoanych
191
najazdami tureckimi,, przemieszcze etnicznych i dialektycznych oraz ruchw
reformacyjnych XVI w. Do wybitnych historykw nalea mieszkaniec Trogiru Ivan
Lucius, autor obszernego dziea De regno Dalmatiae et Croatiae libri sex. Do pisarzy
zajmujcych si dziejami i geografi ziem soweskich naleeli jezuita z Gorycji Martin
Bauer (15951668), autor dziea o Noryku i Friulu, oraz Johann Ludwig Schenleben
(16181681), ktry przedstawi najdawniejsze dzieje Krainy (Carniola antiqua et nova),
i jego kontynuator Johann Weihardt Valvazor (1641 1693), ktry w swym dziele, Die
Ehre des Herzogthums Crain, zamieci dokadny opis wspczesnej sobie Krainy.

Sztuka dalmatyska, podobnie jak literatura, ulegaa wpywom woskim, florenckim i

weneckim. Znany ju nam jako architekt Juraj Dalmatyczyk (zm. 1479) wykazywa jako
rzebiarz wpywy sztuki florenckiej, a Nikola Florentyczyk by uczniem Donatella. W
XVI w. zaznaczy si wyrany upadek zarwno rzeby, jak i malarstwa. Najwybitniejsi
twrcy emigrowali do Woch i tam pozostawili swe dziea. Najznakomitsi malarze
dubrowniccy ksztacili si we Woszech Nikola Boidarovi w Wenecji, a Mihailo
Hamzi w Padwie. Natomiast na pnocy, na ziemiach soweskich i w Chorwacji,
rzeba wykazuje wpywy stylu renesansowego, dominujcego w Europie rodkowej, na
Wgrzech, w Niemczech, Czechach i w Polsce.
W okresie kontrreformacji i baroku rozwijaa si gwnie architektura kocielna
wzorowana w Dalmacji na rzymskiej, a nastpnie na weneckiej, natomiast na ziemiach
soweskich na ustriackich orodkach kocielnych, posiadajcych silne tradycje
budownictwa barokowego. Styl barokowy szerzyli jezuici wznoszcy nowe kocioy.
Wikszo bowiem budowli przybieraa wygld typowy dla architektury barokowej
poprzez
192
przebudow starszych kociow i paacw. Najwiksze pole dla inwencji znajdowali
barokowi artyci w urzdzaniu wntrz kocielnych za pomoc bogatego wyposaenia,
obrazw i rzeb, przy uyciu rnorodnego drewna i tworzeniu efektw
iluzjonistycznych i teatralnych.
W XVII i XVIII w. nie wyday ziemie poudniowosowiaskie wybitniejszych rzebiarzy
lub malarzy. Do najbardziej znanych nalea rzebiarz Frano Roba (1698- 1757),
pracujcy w Lublanie, Celowcu i Zagrzebiu.
W caym kraju od XVI w. rozwijay si akademie wzorowane na woskich, skupiajce
mionikw poezji, muzyki i teatru. U schyku XVII w. powstaa w Dubrowniku Akademia
prniakw", inne za stowarzyszenie popierao prace literackie. Podobny cel stawiaa
sobie Iliryjska Akademia" w Splicie, natomiast Academia operosorum" w Lublanie
zrzeszaa mionikw sztuki barokowej. Mecenasami muzykw
193
i aktorw teatralnych byli wielcy waciciele ziemscy bd bogaci patrycjusze, pniej
rol t przejmuj miasta. W 1701 r. powstao w Lublanie stowarzyszenie mionikw
muzyki, a w 1765 r. pierwszy teatr. Rozwijay si drukarnie. W 1782 r. ukazaa si w
Lublanie pierwsza regularnie wychodzca gazeta. Ziemie poudniowosowiaskie
wkraczay powoli w okres Owiecenia i zarazem swego odrodzenia narodowego.
XIV. ZIEMIE POUDNIOWOSOWIASKIE POD JARZMEM TURECKIM
KONSEKWENCJE TURECKIEGO PODBOJU I MIGRACJE LUDNOCI
Wyniszczajce wojny toczone w XV i w pocztkach XVI w. w czasie podbojw
tureckich, poczone
z wytpieniem, przesiedleniem przymusowym lub masowymi migracjami, zahamoway
pocztkowo rozwj gospodarczy i spoeczny ziem obecnej Jugosawii. Ujemne skutki
podboju tylko czciowo rwnowayo wprowadzenie przez Osmanw w miejsce
dotychczasowej anarchii feudalnej, dominujcej w Serbii i Macedonii po mierci cara
Duszana, a w Boni po mierci krla Tvrtka I, monarchii despotycznej i centralistycznej
administracji. Despotyczna monarchia sutanw nie uznawaa ani tytuw dziedzicznych,
ani rnic stanowych. Wszyscy nowi poddani sutana byli w zasadzie sobie rwni.

Po podboju ziemie sowiaskie na Bakanach znalazy si w nowej strefie kulturowej

nalecej do wiata orientalnego. W teokratycznej monarchii sutanw-kalifw podbite
spoeczestwa sowiaskie stanowiy zdecydowan mniejszo, wadzy sutana bowiem
suchao okoo 20 mln poddanych. Niemniej sowiaskie spoeczestwa potrafiy
zachowa sw wasn wiar, kultur i obyczaje, yjc niejako na marginesie, poza
stref oddziaywania osmaskich struktur pastwowych, a take wiary i kultury islamu.
Najpowaniejsze i najtrwalsze konsekwencje dla spoeczestw bakaskich i ich
etnicznego i jzykowego charakteru miay ruchy migracyjne wywoane podbojami i
przemiany demograficzne. Serbowie ju od schyku XIV w. przesiedlali si na pnoc,
kolonizujc najpierw dawn Puszcz Bugarsk", nazwan przez nich Szumadi, i
ziemie nad doln Saw, Dunajem i Wielk Moraw, a nastpnie poudniowe Wgry.
rem, Baczka i Banat pozostay krajami czciowo serbskimi rwnie w okresie
panowania tureckiego. Po klsce na Krbavskim Polu w 1493 r. Chorwaci opuszczali
masowo ojczyzn przekraczajc Kup i osiedlajc si w Istrii, Sowenii, na wyspach
dalmatyskich i nawet we Woszech. Na ich miejsce Turcy przesiedlali Boniakw i
Serbw z ziem wczeniej podbitych, a na swych granicach osadzali dla ich obrony
muzumanw. W migracjach tych ogromn rol odegrali pasterscy Wasi, yjcy w
redniowieczu gwnie w pamie Gr Dynarskich lub na ich zboczach. Byli
faworyzowani przez Turkw, lecz szerzyli wszdzie jzyk i kultur serbsk. Na
przeomie XV i XVI w. zasiedlili oni pnocn i zachodni Serbi, a nastpnie
przekroczyli
195
Dunaj i Draw stapiajc si z serbskimi rolnikami, dziki czemu jzyk i kultura serbska
zdobyy na pnocy nowe wielkie terytoria. Bya to ta sama ekspansja osadnicza i
demograficzna, ktra swym wschodnim skrzydem dotara poprzez uk karpacki a na
Podhale i do zachodniego Beskidu. W polskich warunkach ci Wachowie, zwani u nas z
ruska Woochami, przynosili bakask kultur materialn, lecz posugiwali si jzykiem
ju zrusyfikowanym.
Waski ruch osadniczy przekroczy granice monarchii osmaskiej sigajc a do krain
habsburskich. Wasi osiedlali si na granicy habsbursko-tureckiej w charakterze
ludnoci pogranicza, yjcej w wojennych krainach" razem z uciekinierami spod
panowania tureckiego rolnicz ludnoci autochtoniczn dawnej redniowiecznej
Chorwacji, Boni lub Serbii.
W wyniku tych migracji zmienio si w zasadniczy sposb oblicze jzykowe ziem
poudniowosowiaskich. Z trzech gwnych dialektw jzyka serbsko-chorwackiego
najwiksze znaczenie zdoby dialekt sztokawski, dzielcy si na trzy grupy: ijekawsk,
ikawsk i ekawsk. W redniowieczu dialekt czakawski obejmowa ziemie od wybrzea
dalmatyskiego do Gvozdu (Kapeli) i Sawy, a kajkawski ziemie na pnoc od Sawy. W
wyniku migracji XV i XVI w. ijekawsk wymowa dialektu sztokawskiego, uywana dotd
w Zecie i Hercegowinie, przekroczya Drin, obejmujc Boni i wikszo ziem
chorwackich. Dialekt kajkawski wystpowa odtd tylko w chorwackim Zagorju na
pnocy kraju, a dialekt czakawski w wskim pasie nadmorskim. Powsta wsplny jzyk
olbrzymiej wikszoci Chorwatw i Serbw w postaci sztokawsztyny. Odegraa ona
podobn rol kulturaln, jak w redniowieczu odgrywa wsplny jzyk pimiennictwa
serbskiego, chorwackiego i bugarskiego w postaci jzyka starocerkiewnosowiaskiego.

Ekspansja Serbw w kierunku pnocnym czya si ze stratami terytorialnymi na

poudniu. W XV i XVI w, Kosowo, Metohia i Stara Serbia (dawna Raszka) przestay by
ziemiami wycznie serbskimi, gdy coraz wiksze znaczenie zdobywali tam pasterscy
Albaczycy, popierani przez wadze tureckie i chtnie przyjmujcy islam. Sprowadzili
rwnie Turcy do Macedonii turecko-tatarskich pasterskich Jurukw, a take przybyych
z Indii Cyganw towarzyszcych stale wojskom tureckim. Rwnie wygnani z Hiszpanii
przez krla Filipa II ydzi osiedlali si masowo w miastach bakaskich jako
rzemielnicy i kupcy. Dziki nim w duej mierze oywiy si opustoszae i wymare w
okresie podbojw miasta tureckie. Gminy ydowskie powstay w Macedonii w Bitolju i w
Skopje, w Serbii w Belgradzie, a w Boni w Sarajewie. W XVII w. nowe gminy
ydowskie powstaway rwnie w innych miastach. Utrzymyway one kontakty handlowe
z gmin ydowsk rozwijajc si mimo przeladowa ze strony Republiki
Dubrownickiej w samym Dubrowniku. Rozwj gmin ydowskich popieraa Porta. Mimo
rozwoju gmin ydowskich, a take dubrownickich w miastach bakaskich przewag
posiadaa ludno turecka, zoona gwnie z rzemielnikw i suebnikw
zaspokajajcych potrzeby tureckich feudaw i onierzy stacjonujcych w miastach.
196
ORGANIZACJA PASTWA TURECKIEGO
Wyrazicielem woli sutana by jego gwny zastpca wielki wezyr, zarzdzajcy
pastwem przy pomocy dywanu (rady), w ktrym zasiadao rwnie od trzech do piciu
kube-wezyrw posiadajcych gos doradczy. Na czele administracji stao take dwch
kazaskerw (naczelnych sdziw) i dwch defterdarw (ministrw skarbu), po jednym
dla Rumelii (czci europejskiej) i Anatolii (czci azjatyckiej). Zgodno ustaw z
szariatem (prawodawstwem opartym na Koranie i tradycji islamu) stwierdza szejch-ulislam, zwany take wielkim muftim. Zwierzchnikiem aparatu urzdniczego i stranikiem
ustaw by niszanda, w ktrego kancelarii rysowano tugry (znaki uwierzytelnienia) na
wczeniej ju napisanych fermanach (rozkazach), beratach (nominacjach i nadaniach) i
innych aktach. Niszandi podlega zarzdca kancelarii sutaskiej reis-ul-kuttab,
pniejszy zwierzchnik suby dyplomatycznej. Ca t najwysz administracj, a take
budynek, w ktrym przebywaa, nazywano w Europie Zachodniej Wysok Port.
We wadzach centralnych wielkie wpywy zdobywali poturczecy. Czsto byli nimi
Serbowie lub Boniacy utrzymujcy kontakty ze swymi chrzecijaskimi krewnymi. W
poowie XVI w. w pewnym momencie wielki wezyr i dwch spord trzech wezyrw
Wysokiej Porty byli Boniakami. Najwspanialsz karier zrobi Mehmed-pasza
Sokolovi, Serb z Visegradu nad Drin, ktry zosta najbliszym doradc Sulejmana I
Wspaniaego, jego ziciem i wielkim wezyrem. W kancelariach Wysokiej Porty jzyk
serbsko-chorwacki uywany by na drugim miejscu po tureckim.
Terytorium pastwa dzielio si na wielkie okrgi wojskowo-administracyjne, zwane
ejaletami, na ktrych czele stali bejlerbejowie. W czasach pniejszych, gdy na czele
ejaletw stawali paszowie lub wezyrowie, nazywano je paszaykami. Najwiksz rol
odegra w dziejach ziem poudniowosowiaskich utworzony w 1580 r. paszayk
boniacki. Ejalety dzieliy si na sandaki (chorgwie), na ktrych czele stali
sandakbejowie. a nastpnie paszowie. W okresie najwikszej potgi Turcji ziemie
poudniowosowiaskie naleay do 25 sandakw, z ktrych trzecia cz miaa swe
orodki poza obecnymi granicami Jugosawii. Najwiksze znaczenie zdobyway
graniczne sandaki, jak na przykad tindak smederewski w latach 14591552. W

Boni i Sawonii powstaway w drugiej poowie XVI w. zamiast sandakw pograniczne

kapelanie z kapelanami na czele. Sandaki dzieliy si pocztkowo na okrgi wojskowe,
zwane subaszyykami, a nastpnie na niewielkie okrgi sdowe, zwane kadiykami.
Sdziowie, kadijowie, podlegali wycznie sdom centralnym i sdzili na podslawie
zasad Koranu, prawa zwyczajowego oraz na kanum-name, czyli ustaw sutaskich.
Bejlerbejowie lub paszowie posiadali wasne doradcze dywany, do ktrych naleeli
czonkowie timarskiego defterhani, czyli zarzdu tureckiego ziem lennych. W posiadaniu
defterhani znajdoway si ksigi i rejestry skarbowe, a take ksigi katastralne
dotyczce lenn. Na ich podstawie ustalano wielko lenna i wysoko powinnoci
wnoszonych przez ludno chopsk lub miejsk zamieszkujc dane lenno.
197
SPAHIJOWIE I JANCZARZY
Monarchia osmaska zachowaa swj wojskowy charakter uzewntrzniajcy si ju w
nazwie klasy panujcej: asker, czyli wojownicy. Naleeli do niej wszyscy urzdnicy,
duchowni i nauczyciele. Pozostali nosili miano raji, czyli stada lub poddanych. Od
poowy XVII w. raj zwano wycznie poddanych chrzecijaskich. Tylko nieznaczna
cz chrzecijaskiej raji, ktra najwczeniej i bez oporu przyja zwierzchnictwo
sutana, cieszya si wzgldami nalenymi warstwie uprzywilejowanej.
Caa ziemia naleaa do Allacha i do sutana jako jego namiestnika. Jedynie nieliczne
posiadoci zwane mulk stanowiy dziedziczn wasno tureckiej arystokracji rodowej.
Ziemi sutask dzielono na lenna oddawane w wieczyste lub czasowe posiadanie
feudaom. Najbogatsze ziemie, posiadajce kopalnie, rybne jeziora, urodzajn ziemi i
gsto zaludnione wsie, tworzyy hasa, ktre zatrzymywa sutan lub nadawa
bejlerbejom i sandakbejom na okres sprawowania przez nich ich funkcji. Leay one
wwczas najczciej przy granicy pastwa, przynosiy ponad 100 tys. akczi (srebrna
moneta) rocznego dochodu. Mniejsze od hasa lenna, zwane ziametami lub timarami,
otrzymywali konni rycerze zwani spahijami (w jzyku serbskim spahije). Ziamety daway
od 20 do 100 tys. akczi, a najczciej spotykane timary do 20 tys. akczi dochodu.
Posiadaczy lenn, spahijw, obowizywaa suba w armii lub administracji. Nie mieli
prawa sprzeday, zamiany lub przekazania synowi posiadanego lenna. Akt nadania
okrela dokadnie wysoko danin i powinnoci, jakie mg pobiera uytkownik lenna
od chopw.
Miasta opacay rwnie daniny od targu i wytwrczoci rzemielniczej oraz ca i kary.
Pastwo nie tracio wadzy nad chopami nalecymi do danego lenna, lecz
przekazywao jedynie w rce prywatne cz opacanej przez nich renty feudalnej.
Posiadali prawo rozporzdzania sw ziemi, sprzedawania i dziedziczenia jej w
wypadku, gdy j uprawiali i uzyskali zgod posiadacza lenna.
Cz ziem nadawa sutan wieczycie. Byy to hasa nadawane czonkom rodziny
sutaskiej lub szczeglnie zasuonym wyszym dowdcom oraz wakufy
przekazywane muzumaskim fundacjom religijnym : meczetom, szkoom duchownym,
przytukom dla starcw, karawan-serajom (domom zajezdnym) i szpitalom. Instytucje te otrzymyway ziemie rwnie
od prywatnych wacicieli, w ten bowiem sposb zapobiegali oni jej przejmowaniu przez
pastwo i nadal j uytkowali z ramienia danej instytucji jako wakuf. W XVI i XVII w.
nadania te przypieszay proces kurczenia si liczby timarw.

W niektrych grskich krajach, jak na przykad w Czarnogrze, Turcy po

pocztkowych prbach zrezygnowali z tworzenia timarw, zadowalajc si jedynie
pobieraniem podatkw i danin.
W XVI w. w bejlerbejstwie Rumelii znajdoway si 9274 lenna, z tego 940 ziametw i
8334 timary nalece przewanie do rycerzyspahijw. Czsto zaogi twierdz otrzymyway wsplnie jeden timar.
199
Wielu spord spahijw wyznawao jeszcze w XVI w. chrzecijastwo. Byli to
potomkowie monowadcw i rycerzy serbskich oraz naczelnicy ludnoci waskiej
wstpujcy na sub sutask. Rwnie w niektrych miastach, jak na przykad w
serbskim Braniczewie, jeszcze w XVI w. wikszo spahijw wyznawaa
chrzecijastwo, by to jednak stan wyjtkowy, gdy w wieku tym liczba chrzecijan
spahijw szybko malaa. W sandaku Pakrac w Sawonii w 1563 r. na 30 spahijskich
timarw tylko dwa naleay do chrzecijan, jeden z nich dawa jednak najwyszy
dochd, bo a 10 tys. akczi.
Zahamowanie ekspansji tureckiej wywoao kryzys systemu timarskiego
(spahijskiego). W 1571 r. flota turecka zostaa rozbita pod Lepanto, a w 1593 r. armia
poniosa klsk pod Sisakiem. Niewielkie tylko zdobycze terytorialne przynis Turcji
ukad pokojowy z Austri zawarty w 1606 r.
Zacza wobec tego szybko male liczba spahijw. Od mierci Sulejmana I (1566) do
1592 r. zmniejszya si ich liczebno o poow, a pozostali uchylali si od udziau w
wyprawach pacc odszkodowanie. W XVII w. rzadko wyruszaa na wypraw poowa
obowizanych do udziau w niej spahijw. Rosy wobec tego wydatki pastwa na armi
najemn. Spada jednoczenie warto pienidza. W poowie XVI w. dukat wenecki
odpowiada wartoci 60 akczi, a w 1584 r. a 120 akczi.
Timary stale powikszano, gdy spada z nich dochd, utracili te spahijowie dawne
dochody z upw wojennych. Dla przeciwdziaania spadkowi liczby spahijw wadze
zezwalay w Boni, Macedonii i innych ziemiach na tworzenie dziedzicznych timarw. W
ten sposb dawni rycerze przeksztacali si w wacicieli ziemskich, ktrym coraz
bardziej obce stawao si wojenne rzemioso.
Korpus janczarski, liczcy w czasie panowania sutana Sulejmana I 12 tys. onierzy,
rekrutowa si z jecw i modziey si zabieranej z rodzin chrzecijaskich do szk
janczarskich na zasadzie tak zwanej dewszirmy (daniny krwi). Na czele korpusu sta
aga. By to wyborowy oddzia pieszej gwardii sutaskiej penicy w czasie pokoju
sub w paacu i w stolicy Stambule. Ju u schyku XVI w. sutani zaczli liczy si z
potg janczarw, decydujcych nieraz o losach sutaskiego tronu. Sutan Murad III
darowa im w 1574 r. a 700 tys. dukatw. Od 1582 r. do korpusu janczarskiego
przyjmowano dzieci muzumanw z Boni i Albanii, a w XVII w. synw najemnych
dworskich spahijw lub nawet dorosych muzumanw. Stopniowo przeksztacali si w
organizacj bardziej polityczn ni wojskow, zakadali rodziny, przenosili si do miast i
zajmowali si rzemiosem i handlem, wic si z miejsk organizacj cechow. Sutani
obdarowywali agw janczarskich w XVIII w. wielkimi posiadociami ziemskimi.
STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOECZNE
Najwiksza cz raji skadaa si z rolnikw posiadajcych wasne gospodarstwa
batiny, zwane przez Turkw czyftlikami, z ktrych
200

pacili daniny na rzecz sutana i posiadaczy lenn. Obowizyway ich oglne podatki i
daniny skadane przez wszystkich poddanych, a jako chrzecijan take haracz od gowy
mskiej i danina krwi, a spahijom dziesicina wynoszca od jednej sidmej do jednej
dziesitej czci plonw i danina w pienidzu od mskiej gowy oraz inne drobne
powinnoci w naturze i robocinie. Podatki skadane przez muzumask raj byy
znacznie lejsze. W niektrych ziemiach, na przykad w Sawonii, w miejsce haraczu
utrzymano dawn danin w postaci dukata od gowy, zwan filurija, oraz podatek zwany
vojnic. Filurij i danin w bydle opacali rwnie uprzywilejowani Wasi, gdy
powoywano ich poza tym do wojennej lub pwojennej suby.
Cz raji bya uprzywilejowana. Naleeli do niej mieszkacy wakufw zwolnieni od
niektrych podatkw pastwowych i sdownictwa kadich oraz chopi-chrzecijanie
penicy okrelone suebnoci wobec pastwa. Do grup tych naleeli wieniacy
penicy sub pomocnicz w armii, a w latach pokoju sucy jako koniuchowie,
suba i stra graniczna, grnicy, suba mostowa i policja. Ludno t poza tym
obowizyway daniny na rzecz spahijw, wolna bya natomiast od podatkw
pastwowych. Do warstwy uprzywilejowanej naleeli rwnie mieszkacy miast, gdy
obowizyway ich jedynie oglne podatki i daniny.
W drugiej poowie XVI w. zaznaczy si proces spoecznej dyferencjacji raji, wrd
ktrej powstaa warstwa zamona, zwana czyftlik-sahibowie. Osadzali oni na
opustoszaej ziemi, przekazanej im do zagospodarowania przez wadze tureckie,
wasnych wieniakw i opacali za nich podatki pozostajc ich panami. Zaczy si w
ten sposb rozwija folwarki i wiksze gospodarstwa rolne, zwane czyftlikami, std
proces ten nazywamy czyftyczeniem". Przykad ten naladowali w XVII i XVIII w.
spahijowie i janczarzy, tworzc wasne wielkie gospodarstwa rolne. Spord cziftyksahibw zamonych wieniakw, rekrutowali si porednicy midzy chrzecijask
raj a wadzami tureckimi, zwani czorbadymi, stojcy na czele wiejskich opstin jako
kneziowie.
Biurokratyczno-feudalny aparat administracyjny sutanatu osmaskiego hamowa
rozwj gospodarczy ziem poudniowosowiaskich, wzmacniajc w niej gospodark
naturaln na niekorzy pieninej. Nie rekompensowao tego wprowadzenie przez
zdobywcw nowych kultur: baweny, ryu, sezamu i maku. Rolnictwo utracio swe
poprzednie znaczenie na rzecz hodowli. Wkrtce te sutanat pozosta daleko w tyle za
wczesnokapitalistyczn Europ i zosta zmuszony ju w XVI w. do zawierania z
pastwami zachodnioeuropejskimi nierwnych traktatw handlowych, tak zwanych
kapitulacji (porozumie). Zacofanie pastwa tureckiego znalazo swj wyraz w stanie
kopalnictwa, ktre po okresie podbojw nigdy ju nie podnioso si z upadku.
Wikszo grnikw emigrowaa, a Dubrowniczanie zrezygnowali z dzierawienia
kopal. W tej sytuacji eksploatacj ich zaja si miejscowa ludno stosujca nadal
redniowieczn technik i posugujca si tradycyjnym saskim prawem grniczym,
potwierdzanym wielokrotnie przez Turkw. Jedynie
201
w Macedonii na przeomie XV i XVI w. przeyo kopalnictwo rozwj, jednak ju u
schyku XVI w. nastpi gboki kryzys i zamykano na caych Bakanach kopalni po
kopalni.
Oglnego obrazu zacofania nie moe zmieni rozwj miast, powstajcych nieraz z
maych, pocztkowo obronnych palanek wzdu gwnych drg jako centra

rzemielniczo-handlowe, lecz przede wszystkim jako miejsca przebywania garnizonw,

feudaw-spahijw i jako siedziby instytucji pastwowych i religijnych. Do najwikszych
miast naleay w Macedonii Bitolj, Skopje, Kratovo, Stip i Prilep, w Serbii Smederewo,
Belgrad posiadajcy w 1632 r. 40 tys. mieszkacw i Nowo Brdo, a w XVII i XVIII w.
take Nisz i Uice, w Boni 8-tysiczne w XVII w. Sarajewo i 3-tysiczna Banja Luka, a
take Jajce, Travnik i Visoko, w remie Karowce (Karlovci), Mitrovica i Ilok, w Baczce
Ba i Somobor, w Banacie Bekerek, a w Sawonii Osijek. Mniejsze miasta
przypominay swym wygldem wielkie wsie. Domy budowano ze somy, desek i gliny.
Miasta zamieszkiwali ydzi, Ormianie, Grecy, Wosi i Dubrowniczanie, wikszo
jednak stanowili muzumanie, czciowo miejscowego pochodzenia. Rzemioso i handel
koncentroway si w oddzielnej dzielnicy, w ktrej pracowali w maych warsztatach
majstrzy zorganizowani w esnafy (cechy). W zwizku z wyrobem wschodniej broni
zwikszya si nawet liczba specjalizacji rzemielniczych, gdy w miastach pojawili si
wytwrcy siode typu wschodniego, szablarze, producenci strzelb i wschodnich
kindaw itp. Rozwino si rwnie rzemioso zaopatrujce tureckie religijne i
wojskowe instytucje, pracujce w prochowniach, arsenaach, mennicach i przy budowie
meczetw, ani, karawan-serajw i zajazdw.
W handlu dominowali Dubrowniczanie, gdy ich Republika, uznajca tureckie
zwierzchnictwo, otrzymaa jeszcze w XV w. przywilej opacania ca w wysokoci tylko
2% wartoci towarw. W duych miastach kolonie dubrownickie liczyy od 300 do 400
kupcw, warto za wywoonych towarw wynosia przecitnie 150 tys. dukatw, a w
latach wojen z pastwami chrzecijaskimi powikszaa si czterokrotnie, czasem
nawet siedmiokrotnie. Dubrowniczanie posiadali flot liczc od 170 do 200 statkw i
monopolizowali pocztkowo cay handel sol i sierci w Turcji. Rywalami ich byli Grecy
i ydzi, a pniej take kupcy zachodnioeuropejscy. W 1535 r. przywileje handlowe
otrzymaa Francja, a nastpnie Anglia i Holandia. W XVII i XVIII w. obcy kapita
handlowy coraz czciej przenika do Turcji, a zachodni przedsibiorcy otrzymywali
prawo zakadania przedsibiorstw handlowych i manufaktur. Rodzimy kapita handlowy,
gwnie grecki i ydowski, prowadzi chtnie operacje lichwiarskie i czerpa wielkie
dochody z dzierawienia podatkw i ce.
KOCIOY CHRZECIJASKIE POD PANOWANIEM TURECKIM
Szariat nakazywa Turkom tolerancyjny stosunek do wyznawcw obcych religii.
Wszelkie te przeladowania byy w pastwie sutana zjawiskiem wyjtkowym i
przejciowym wywoanym represjami wobec
202
powstacw lub fanatyzmem jednostki. Nawet w stosunku do katolikw mimo
prowadzenia stale wojen pastwami katolickimi przestrzegali Turcy zasady tolerancji.
Jedynie wysannikw papiea lub cesarza traktowali jako szpiegw. Na terytorium
tureckim dziaali franciszkanie, ktrzy w 1517 r. utworzyli wasn odrbn prowincj
Srebrnick Boni (Bosna Argentinea) i przejli kontrol nad Kocioem katolickim w
caym sutanacie. W 1616 r. Austria uzyskaa od sutana zapewnienie swobody
wyznania religii katolickiej i prawo budowy kociow.
Znacznie korzystniejsza bya sytuacja Cerkwi prawosawnej, adne bowiem z pastw
prawosawnych do XVIII w. nie zagraao Turcji, a najwyszy jej zwierzchnik rezydowa
w Konstantynopolu. Turcy wykorzystywali organizacj Cerkwi prawosawnej, aby
ciga dodatkowo do skarbu sutana wielkie sumy pienidzy. Dorwnyway one

niekiedy wysokoci, kwotom ciganym bezporednio z ludnoci, zwaszcza miejskiej,

przez turecki aparat skarbowy. Turcy sprzedawali wszystkie godnoci kocielne, cznie
z patriarchatem konstantynopolitaskim.
Turecki podbj przetrwao arcybiskupstwo ochrydzkie, rozszerzajc sw jurysdykcj
na wikszo ziem serbskiego patriarchatu w Pei. W latach trzydziestych XVI w.
zostaa podporzdkowana Ochrydzie take Cerkiew serbska w podbitej despotowinie.
Dopiero wielki wezyr Mehmed-pasza Sokolovi wskrzesi w 1557 r. patriarchat w Pei,
wyznaczajc na pierwszego patriarch swego brata Makarija, a po jego mierci kolejno
swych bratankw, Antonija i Gerasima. Nowy patriarchat obj sw jurysdykcj Serbi,
Czarnogr, Boni cz Bugarii, pnocn Macedoni i prawosawnych Serbw w
Dalmacji, Chorwacji, Sawonii i na Wgrzech. cznie podlegao patriarsze przeszo 40
metropolitw i biskupw. Patriarchat i eparchie (biskupstwa prawosawne) otrzymay
prawo pobierania opaty zwanej bir w wysokoci 12 akczi od ogniska i 1 dukata od
kadego popa, a take prawo wyboru patriarchy i biskupw oraz sprawowania
jurysdykcji w sprawach zwizanych z zawieraniem maestw przez swoich
wyznawcw. Cerkiew serbska staa si odtd gwnym wyrazicielem jednoci Serbw i
ich rzecznikiem w stosunkach z zagranic. Dziki duym dochodom moga prowadzi
oywion dziaalno budowlan, polegajc gwnie na restaurowaniu zniszczonych
wity, i kulturaln. Powstaway nowe cerkwie, malowida cienne, ikony i wielkie
ikonostasy, przepisywano ksigi, a patriarcha Pajsije napisa biografi cara Urosza I.
Cakowicie odmienn rol odegrao natomiast wrd Macedoczykw arcybiskupstwo
ochrydzkie, gdy opanowali je Grecy zastpujcy w liturgii i szkolnictwie pimiennictwo
sowiaskie greckim. W XVIII w. duchowiestwo greckie, popierane przez greckich
kupcw z konstantynopolitaskiej dzielnicy Fanar, tak zwanych fanariotw, podjo
akcje zmierzajce do likwidacji zarwno patriarchatu serbskiego, jak i arcybiskupstwa
ochrydzkiego, wykorzystujc zwizki ostatnich patriarchw serbskich z Austri.
Nastpc patriarchy Arsenija III, ktry uda si w 1690 r. na Wgry, zosta Grek. Jeden z
jego nastpcw. Serb Arsenije IV, opowiedzia si rwnie za Austri. Po 1739 r.
patriarchat posiadajcy ju tylko 13 eparchii utraci wpywy i znaczenie.
203
Ostatni patriarcha narodowoci serbskiej zosta oskarony o zdrad i zoony z tronu,
a jego nastpca Grek sam z niego zrezygnowa. We wrzeniu 1766 r. sutan przyczy
patriarchat serbski do konstantynopolitaskiego w zamian za przyjcie jego dugw
wobec sutana. Podobny los spotka arcybiskupstwo ochrydzkie w pocztkach 1767 r.
Zmiany te czyy si z zaostrzeniem stosunkw midzy muzumanami i chrzecijanami
w caym sutanacie osmaskim. Raj nazywano w XVIII w. ju wszystkich chrzecijan,
gdy zaniky wrd nich uprzywilejowane warstwy, przestano take nazywa raj
muzumanw. Zaostrzono znacznie zakazy noszenia przez chrzecijan zbytkownej
odziey, zastrzegajc atrakcyjniejsze kolory dla muzumanw, a jednoczenie nakazano
chrzecijanom zewntrzn uniono w stosunkach z muzumanami. By to zewntrzny
wyraz zaostrzenia si konfliktw spoecznych i religijnych w caym pastwie osmaskim,
sygnalizujcy przysze powstania.
DOMINACJA WYZNAWCW ISLAMU W BONI I HERCEGOWINIE
Po upadku Boni i Hercegowiny w 1463 r. powsta sandak boniacki, w 1470 r.
hercegowiski, a okoo 1483 r. odrbny sandak zwornicki. Tworzc system timarski
sprowadzili Turcy z okolic Skopja spahijw lub przekazywali ziemie w lenno tym

miejscowym feudaom, ktrzy kapitulowali bez oporu. Znaczna ich wikszo

przechodzia na islam, a cz szlachty trwajcej najduej przy swej wierze i
obyczajach degradowano do pooenia raji. Ziamet w nahiji Neretwy z dochodem 40
325 akczi trzyma chrzecijanin, knez Petar Obrenovi, lecz dwaj jego synowie przeszli
na islam, jeden Halil-pasza zosta bejlerbejem Rumelii, a drugi sandakbejem
Hercegowiny. W 1477 r. na 52 spahijskie timary w tym sandaku 14 naleao do
chrzecijan, gwnie waskiej starszyzny plemiennej. W Boni przewaay wielkie lenna
hasa nalece do sutana, sandakbeja Boni, i timary zag zamkowych skadajcych
si ze spahijw sprowadzonych z sutanatu. W 1485 r. sandak obejmowa 24 ziamety i
269 timarw, w tym tylko 35 nalecych do chrzecijan. Potomkowie ich wyznawali ju
islam, nalec czsto do najwpywowszych rodzin feudalnych w Boni.
Od lat siedemdziesitych XV w. szybko postpowa rwnie proces islamizacji wsi,
zwaszcza boniackiej. W 1489 r. w Boni byo 29 094 chrzecijan i 6870 muzumanw.
Szybki rozwj tureckiej administracji nastpi w XV w. w zwizku z nowymi podbojami.
Siedzib sandakbeja Boni zostaa Banja Luka. Dopiero w 1639 r. stolic kraju
przeniesiono ponownie do Sarajewa, a u schyku XVII w. do Travnika. Powstay nowe
sandaki z orodkami w Klisie, Zacazmie, Kninie i Bihau, a w 1580 r. powsta ejalet
boniacki wydzielony z tureckiej Rumelii. Sandak Zvornika wszed natomiast w 1541 r.
do utworzonego wwczas budziskiego ejaletu.
Od 1558 r. zaczy rwnie powstawa nowe jednostki administracji wojskowej
pograniczne kapelanie, na ktrych czele stali zaimowie, posiadacze ziametw, podlegli
bejlerbejowi ejaletu boniackiego,
204
ktry by zarazem i sandakbejem Boni. W okresie sabnicia pastwa osmaskiego
wzroso powanie znaczenie kapetanii.
Rozwijaa si dalej feudalna wasno lenna, cho zwieszay si dochody jedynie
najwikszych lenn hasa oraz kolektywnych, zamkowych timarw. Okoo 1525 r. tylko 12
najmniej dochodowych timarw naleao do chrzecijaskich spahijw. Znacznie
szybciej natomiast rozwija si system lenny w Hercegowinie, gdy wadze tureckie
objy tym systemem ziemie waskich plemion. Waska starszyzna przechodzia zwykle
na islam, a ich dotychczasowe posiadoci przeksztacano na timary. Proces ten
przybra na sile po bitwie pod Mohaczem. Zlikwidowano wwczas take przywileje
Wachw, zmuszajc ich tym do przechodzenia na islam w celu zdobycia pozycji
spahija, do ucieczki poza granice Turcji lub zajcia si rozbojem. W 1519 r. sandak
hercegowiski mia 9 ziametw bdcych w posiadaniu wycznie muzumanw i 331
timarw, z tego tylko 20 w rkach chrzecijan. Poza tym trzech chrzecijan uytkowao
timary wsplnie z muzumanami, swymi krewnymi. W XVII w. nie spotykamy ju
spahijw chrzecijan. Dalszy rozwj systemu lennego, zwaszcza w Boni, przerwaa
klska Turkw pod Sisakiem w 1593 r.
Spahijowie boniaccy poza timarami posiadali od schyku XVI w. take wasne ziemie
czyftliki. Byy to ziemie opustoszae, nadawane im na wasno, na ktrych osiedlali
wasnych chopw lub jecw wojennych, pacc za nich wszystkie daniny pastwu.
Posiadali swoje czyftliki rwnie zamoniejsi chopi, przede wszystkim muzumanie.
Dalszy postp islamizacji kraju wiza si przede wszystkim z masowym
osadnictwem waskim. Osiedlajcy si Wasi pasterze, kolonizowali zajmowane
ziemie, trudnic si rwnie rolnictwem. Stopniowo miejsce pasterskich katunw zajy

gospodarstwa rolno-hodowlane, tworzce sela i czce si w nahije zarzdzane przez

kneziw. Oprcz Wachw sprowadzali Turcy rwnie wieniakw muzumaskich i
serbskich. Na skutek masowego przechodzenia Wachw na islam w XVI w. islamizuje
si ludno wiejska w sandakach boniackim, hercegowiskim, zwornickim i we
wschodnich nahijach sandaku kliskiego. Nadal jednak wikszo ludnoci wyznawaa
chrzecijastwo, stawiajc opr wadzom tureckim. Dopiero w XVIII w. wie boniacka
staje si w przewaajcej wikszoci muzumaska. Natomiast w miastach muzumanie
posiadali przewag ju w XVI w.
W zwizku ze sabniciem pastwa tureckiego i pierwszymi objawami kryzysu roso
od schyku XVI w. oglne niezadowolenie. Otwarte protesty wywoa nakaz Wysokiej
Porty budowy czajek w celu zwalczania zaporoskich Kozakw najedajcych ziemie
tureckie. Czsto zmieniani przez Port bejlerbejowie i sandakbejowie upili bezlitonie
kraj. Dostojnicy dworscy otrzymali w Boni bogate lenna. W 1607 r. posiadali a 23
ziamety lub ich czci w samym tylko sandaku boniackim. Spahijowie dali zatem
nadawania im lenn w dziedziczne posiadanie. Prawo to przyzna im sutan Ahmed I
(16031607). W 1634 r. powstanie janczarw, spahijw i kupcw boniackich zmusio
bejlerbeja Hasana-pasz do ucieczki z Boni. Poszczeglni
205
bejowie hercegowiscy ju w 1631 r. prowadzili midzy sob prywatne wojny.
Stopniowo w XVII i XVIII w. feudaowie Boni i Hercegowiny uniezaleniali si coraz
bardziej od Wysokiej Porty. W rodku ziem poudniowosowiaskich powstaa
muzumaska prowincja autonomiczna, w ktrej rozwina si oryginalna islamskosowiaska kultura, muzumascy bowiem mieszkacy Boni nie znali w olbrzymiej
wikszoci jzyka tureckiego i posugiwali si sztokawskim dialektem jzyka serbskochorwackiego. Powstaniu muzumaskiej wikszoci wanie w Boni uatwia brak
rozwinitej tam organizacji kocielnej, zarwno katolickiej, jak i prawosawnej. Nie
stwierdzono natomiast, aby Turcy faworyzowali koci patareski. Powstanie w 1557 r.
uprzywilejowanego patriarchatu serbskiego hamowao niewtpliwie postpy islamizacji
na wsi serbskiej. Heretycka w redniowieczu Bonia nieprzypadkowo zatem
przeksztacia si w orientaln krain islamu, otoczon przez ziemie zasiedlone w
przewaajcej wikszoci przez spoeczestwa chrzecijaskie.
XV. WOJNY PASTW CHRZECIJASKICH Z TURCJ I WALKI WYZWOLECZE
W WIEKACH XVI-XVIII
POWSTANIA PRZECIWKO TURKOM NA PRZEOMIE XVI I XVII WIEKU
W PIERWSZEJ poowie XVI w. nadzieje Serbw i Boniakw na wyzwolenie wizay
si z dziaalnoci Serbw yjcych na Wgrzech i posiadajcych nawet pewne formy
wasnej pastwowoci w postaci despoty. Po upadku Wgier i utworzeniu paszayku w
Budzie nadzieje te zamary, aby oy ponownie u schyku XVI w. w zwizku z
pierwszymi oznakami sabnicia pastwa osmaskiego. W walk z Turkami
zaangaowa si nawet patriarcha serbski Jovan (15921614), szukajc wraz z
podlegym mu duchowiestwem pomocy u Habsburgw, ksit woskich, papiea, a
take w Rosji i w Polsce. Cerkiew serbska prowadzia rozmowy do ju
zaawansowane o zawarciu unii kocielnej z Rzymem.
W tym samym czasie nabra rozmachu ruch hajducki. Wyraz ten, pochodzenia
tureckiego, oznacza od czasu wtargnicia Turkw na Bakany ludzi bdcych w

niezgodzie z wadz, yjcych w grach i lasach gwnie z rabunku. Oddzielenie

hajdukw skconych z wadz tureck od zwykych rozbjnikw, nieraz wyznajcych
islam, byo wwczas niemoliwe. Odrniali si od nich wyranie jedynie czonkowie
czet hajduckich, organizowanych doranie przez albaskie, czarnogrskie i
hercegowiskie plemiona (plemena) w celu przeprowadzenia najazdw na ziemie
ssiadw lub obrony od Turkw i ssiadw. W czasie wypraw czety docieray z
Hercegowiny i Czarnogry a do Sarajewa i Sofii, czc si w drodze z miejscowymi
hajdukami. Czsto czety wchodziy w porozumienie z ludmi z pogranicza
chrzecijaskiego, uskokami lub zbrojnymi graniczarami. Na czele czety stali obieralny
dowdca, zwany harambasz, i jego zastpca chory barjaktar. Czety zbieray si
wiosn w dniu witego Jerzego 23 kwietnia, a rozchodziy w dniu witego Dymitra 26
padziernika. Dziaanie umoliwiaa im dobrze zorganizowana sie jatakw
wsplnikw i pomocnikw hajdukw, wrd ktrych trafiali si rwnie Turcy. Powstao
nawet przysowie: bez jatakw nie ma hajdukw. W walce z nimi budowali Turcy,
szczeglnie wzdu gwnych drg, warowne osady zwane palankami, ktre rozwijay
si czsto w due miasta. Powstay w ten sposb przy drodze konstantynopolitaskiej w
Serbii midzy Pirotem i Belgradem Pirot, Jagodina, Batoina, Hasan-paina Palanka i
Hisardik.
Prcz hajdukw bohaterami walk z Turkami zostali rwnie uskocy. Wojownicze
elementy zwizane z ruchem hajduckim (partyzanckim),
207
rozwijajcym si w gbi kraju, i, zagroone represjami porzucay na stae wasne
domy i rodziny i chroniy si na pogranicze austriacko-tureckie bd te weneckotureckie, tworzc nieregularne oddziay prowadzce sta walk z Turkami. Zbiegw
tych zwano uskokami, gdy uskoili", to jest schronili si, na chrzecijaskie terytorium.
Dziaalno ich czsto nie rnia si od akcji wycznie rabunkowych, prowadzonych
przez hajdukw wewntrz ziem tureckich. Na wybrzeu dalmatyskim posugiwali si
lekkimi odziami gusarskimi" (pirackimi), przelizgujc si midzy skalistymi wysepkami
i napadajc nieoczekiwanie na weneckie galery. Wpywali rwnie gboko w gr rzek
Neretwy, Cetiny i Zrmanji, pustoszc przylege tureckie ziemie. Przenosili swe odzie
take ldem, pojawiajc si w miejscach, w ktrych nikt si ich nie spodziewa.
Najwiksze ugrupowanie, caa armia uskokw, zgromadzia si w austriackim Senju.
Wyczyny ich przeszy na trwae do ludowej tradycji w Serbii i Chorwacji. Rwnie
Wenecja za wzorem Austrii stworzya skupiska uskokw w swych dalmatyskich
posiadociach w Ravnich Kotarach, Makarskoj Krainie i wok Perasta w Boce
Kotorskiej.
Nadzieje wyzwolenia obudzia wojna austriacko-turecka toczona w latach 1593
1606. Towarzyszya jej fala powsta i rozruchw na caych Bakanach. Namiestnik
Boni Hasan-pasza w 1592 r. zdoby Biha nad Un, a 22 czerwca 1593 r. zgin w boju
w czasie prby opanowania slawoskiego Sisaku. Przystpia wwczas Turcja otwarcie
do wojny, a jej wielki wezyr Sinan-pasza najecha habsburskie Wgry. Cesarz Rudolf I
Habsburg, posugujc si rwnie chorwackimi
208
dyplomatami, prbowa utworzy lig pastw chrzecijaskich z udziaem papiestwa,
krla polskiego, cara rosyjskiego, Siedmiogrodu, Modawii i Wooszczyzny. W tym celu

papie wysa ksidza Aleksandra Komulovicia ze Splitu z misj dyplomatyczn do

Polski, zakoczon niepowodzeniem.
Wiksze powodzenie mieli agenci dziaajcy wrd plemion Hercegowiny, w Albanii,
Macedonii i pnocnej Grecji, akcj ich bowiem wspiera nawet arcybiskup ochrydzki
Atanazy.
Drugim orodkiem oporu stay si ziemie serbskie ssiadujce z Siedmiogrodem,
gdy ksi siedmiogrodzki Zygmunt Batory wspiera czety hajduckie dziaajce w
Banacie. Ruch ten przerodzi si w 1594 r. W otwarte powstanie organizowane przez
wadyk Teodora Tivodorovicia i hajduckich wojewodw, ktrzy proklamowali nawet
Zygmunta carem serbskim. Zygmunt Batory wkrtce jednak pod naciskiem stanw
siedmiogrodzkich wycofa sw pomoc dla powstacw, a poczone armie dwch
tureckich paszw, budziskiego i temeszwarskiego, rozbiy pod Bekerekiem gwny
oddzia powstaczy, w ktrym obok Serbw Walczyli rwnie Wgrzy i Rumuni.
Przeprowadzajc represje za bunt Turcy wydobyli z monasteru w Milesevej relikwie
witego Sawy i upalili je w Belgradzie. Serbowie walczyli jednak dalej z Turkami W
Hrmii siedmiogrodzkiej Zygmunta Batorego. Serb Deli-Marko organizowa wypady
swych czet w gb Turcji, u schyku 1594 r. dotar a do Adrianopola, a wiosn 1596 r.
zdoby Plewn w Bugarii. Akcje te wspiera czynnie hospodar wooski Micha Waleczny
oraz serbscy i bugarscy hajducy z wntrza kraju, ktrzy pod wodz harambaszy
Novaka Debeljaka zdobyli w 1595 r. nawet Sofi, a w 1596 r. wzniecili powstanie
chopskie midzy Sofi i Niszem. W 1598 r. Bugarzy podnieli powstanie w Tyrnowie.
W zachodniej czci Pwyspu Bakaskiego hajducy prowadzili zbrojne akcje w
Sawonii, a powstania ludowe organizowane przez prawosawne duchowiestwo
wybuchay w poudniowej Albanii i Hercegowinie. Uskocy opanowali 7 kwietnia 1596 r.
zamek Klis pod Splitem. Turcy wspierani przez Wenecjan obiegli twierdz i po dugich
walkach zdobyli j 31 maja 1597 r.
Najduej trwa opr grali Hercegowiny i terytorium zwanego Od gr Brda,
pooonego w dorzeczu Moray i Zety. Do walki z Turkami zerwali si mieszkacy
Brdw, gwnie plemi Bjeoplavliciw i plemi Niksici. Obietnice pomocy z zewntrz, z
Hiszpanii i Woch, Uwiody, nawet Habsburgowie austriaccy, prowadzcy wojn z
Turcj, Ograniczali si do obietnic bez pokrycia. Po zakoczeniu wojny austriackohabsburgskiej ruch powstaczy zwalczany zgodnie przez Turcj i Wenecj powoli
wygasa.
DZIAANIA WOJENNE USKOKW W CZASIE WOJNY O KANDI
W czerwcu 1645 r. wybucha wojna wenecko-turecka o Kandi (Kret) toczona przez
24 lata.
209
W pierwszym okresie wzio w niej udzia okoo 8000 9000 onierzy weneckich w
samej tylko Dalmacji. Byli to gwnie dalmatyscy najemnicy oraz zbiegli uskocy, zwani
przez Wenecjan wlahami lub morlakami. Osiedlali si z caymi rodzinami w
posiadociach weneckich, najedajc nastpnie na terytorium tureckie. Na poudniu
Dalmacji centrum uskokw znajdowao si w Perascie, gwnym wwczas miecie w
weneckiej Boce Kotorskiej, pooonym naprzeciw tureckiej twierdzy Hercegnovi. Dziki
ich wyczynom wojna wenecko-turecka nabieraa charakteru walki o wyzwolenie spod
tureckiego jarzma. Uskocy organizowali najazdy w gb ziem tureckich, napadali na
karawany i osiedla. Pieni ludowe sawiy imiona bohaterw uskockich: Vuka

Manduicia, Ilija Smiljancicia i Stojana Jankovicia. Turcy boniaccy mieli rwnie

wasnych bohaterw, dowdcw pandurw, i wasne pieni ukadane w jzyku serbskim
sawice ich wyczyny. Wojna zakoczya si w 1669 r. utrat przez Wenecj Kandii.
Uzyskaa natomiast Republika witego Marka w Dalmacji Klis, Skradin oraz zaplecze
Zadaru i Sibeniku. Na terytorium tym pozostao okoo 10 tys. zbiegw z ziem tureckich,
ktrzy wzili udzia w nastpnej wojnie z Turcj.
WOJNA WITEJ LIGI Z TURCJ I WIELKA WDRWKA SERBW
Nowa fala powsta wybucha na Bakanach po prawie stu latach, u schyku XVII w., w
zwizku z now dugoletni wojn pastw chrzecijaskich z Turcj.
Po raz ostatni wtargnli Turcy w gb Europy chrzecijaskiej w 1683 r.,
wykorzystujc wojn toczc si midzy Francj Ludwika XIV i Habsburgami. Wielki
wezyr turecki Kara Mustafa najecha pnocne Wgry, a nastpnie oblega przez dwa
miesice Wiede. Dopiero zjednoczone armie polska i austriacka dowodzona przez
krla Polski Jana III Sobieskiego rozbiy 12 wrzenia 1683 r. w czasie synnej odsieczy
wiedeskiej armi tureck uwalniajc oblone miasto. Cesarz Leopold I Habsburg
zaproponowa wwczas pokj, lecz gdy Turcy odrzucili propozycje, zaj si tworzeniem
witej Ligi, do ktrej przystpia w marcu 1684 r. poza Austri Polska i Republika
Wenecka, a pniej rwnie Rosja. Walki przeniosy si na obszar Wgier.
Na wiadomo o wielkiej klsce Turkw, wykorzystanej propagandowo przez
agentw habsburskich, ludno pnocnej Dalmacji wystpia przeciwko Turkom w
padzierniku 1683 r. Pocztkowo rozwj ruchu powstaczego hamowaa neutralna
wwczas Wenecja, obawiajc si, e powstanie obejmie rwnie jej posiadoci
dalmatyskie. W listopadzie tego roku Daljnatyczycy wyzwolili pnocn Dalmacj,
poza Kninem i Sinjem, a ludno muzumaska w panice chronia si w Boni. W 1686
r. wyzwolono pograniczny sandak oraz Lik i Krbaw. Po przystpieniu Wenecji do
witej Ligi powstay na jej terytorium silne oddziay hajduckie dowodzone przez
oficerw weneckich lub harambaszw hajduckich, wezwanych z gr Boni,
Hercegowiny i Serbii.
210
Do najsynniejszych naleeli Stojan Jankovi i Bajo Nikoli-Pivljanin. Zacite walki
rozgorzay wzdu caej granicy tureckiej. Hajducy wtargnli gboko do zachodniej
czci paszayku boniackiego, docierajc do Glamoa, Graaca, Knina i Sinja.
Na granicy czarnogrsko-weneckiej aktywne dziaania wojenne prowadzi pasza
Skadaru, najedajc w lutym 1685 r. na gmin Pastrovici i pustoszc w pnocnej
Czarnogrze Katunsk Nabij. W walce z pasz skadarskim zgin na Vrtijelci pod
Cetyni dowdca hajdukw Bajo Pivljanin, a Turcy spalili monaster cetyski zmuszajc
Czarnogrcw do kapitualcji. Wenecjanie dopiero w 1686 r. przystpili do dziaa
przeciwko Turkom i zajli Sinj, a w 1687 rwnie Hercegnovi. W maju 1686 r. na
zborze" (zgromadzeniu plemen") w Gradacu Czarnogrcy wypowiedzieli
posuszestwo sutanowi, a jesieni tego roku do Cetynii wkroczy garnizon wenecki.
W Slawonii na czele ruchu powstaczego stan w 1684 r. franciszkanin z Poegi
Luka Ibrisimovi. Slawoscy powstacy zdobyli przy pomocy graniczarw twierdz
Virovitic i stopniowo wypierali Turkw ze Sawonii. W 1685 r. armia habsburska zaja
ju cae Wgry pnocne, a slawoscy powstacy, wsparci przez oddziay chorwackie,
docierali a do Osijeka. Od 1686 r. dziki wyzwoleniu Budy i prawie caych Wgier

postpy byy jeszcze wiksze, gdy Turcy utracili Kostjanic, a nastpnie w 1687 r.
Osijek, Vukovar i Djakovo.
Austria i Wenecja podjy wwczas wielki wycig zbrojny na Bakany, pragnc
zagarn jak najwicej ziem. Wenecji zaleao gwnie na niedopuszczeniu Austrii do
Adriatyku. Najgortsza walka toczya si o wpywy w Hercegowinie, w ktrej spraw
habsbursk popierali Dubrowniczanie, gdy grozio im otoczenie ich Republiki przez
posiadoci weneckie.
W 1688 r. podnieli bunt janczarzy paszayku belgradzkiego, opuszczajc Belgrad w
celu osadzenia na tronie w Konstantynopolu nowego sutana. Wykorzystali te
wydarzenia wodzowie habsburscy, zajmujc w 1689 r. rem, Banat i twierdz w
Belgradzie, ktra skapitulowaa 6 wrzenia 1689 r. W Boni armia habsburska zdobya
Zvornik.
W 1689 r. zmienia si sytuacja wojenna, Francja bowiem wydaa w lutym wojn
Austrii, co zmusio cesarza do wycofania powanej czci swych si z frontu tureckiego.
Wdz naczelny margrabia Ludwik Badeski otrzyma polecenie wzmocnienia swej armii
oddziaami zoonymi z ochotnikw chrzecijaskich, gwnie Wgrw, Serbw i
Boniakw, ktrzy masowo chwytali za bro korzystajc z tego, e oddziay austriackie
wtargny latem 1689 r. w gb ziem serbskich. Na czele serbskich ochotnikw stana
wpywowa rodzina kneziw Raskoviciw ze Starego Vlaha.
Wkrtce po opanowaniu twierdzy belgradzkiej zdobyli Austriacy jeszcze we wrzeniu
tego roku Nisz, po czym rozdzielili swe siy. Ludwik Badeski wyruszy na Widy,
wysyajc jednoczenie generaa E. S. Piccolominiego na poudnie w kierunku
wybrzea adriatyckiego.
211
Dotar on przez Kosowo do pnocnej Macedonii i 26 padziernika zaj i spali
Skopje, a nastpnie spaliwszy rwnie Stip i Weles wycofa si do Pei, w ktrym
prowadzi rozmowy z patriarch serbskim Arsenije III Crnojeviciem w celu skonienia go
do objcia patronatu nad oglnoserbskim powstaniem. W czasie tych rozmw
Piccolomini zmar 9 listopada, a armie austriackie spotkay liczne niepowodzenia, ktre
uniemoliwiy jej podjcie marszu ku Adriatykowi.
Pojawienie si armii chrzecijaskiej w Serbii wywoao w ssiedniej Macedonii
wybuch powstania ludowego, na ktrego czele stan hajducki harambasza Karposz.
Ludno macedoska cierpiaa przeladowania od Jegena-paszy, ktry stojc na czele
10 tys. ludzi nie uznawa wadzy sutaskiej. Turcy zmuszali grnikw w kopalniach
oowiu i srebra i w mennicy do pracy ponad siy, a take zapdzali do niej wieniakw.
Arcybiskup Skopja schroni si przed Turkami w Pei, metropolita za zbieg do Rosji.
Wdz powstania Karposz otrzyma od cesarza Leopolda tytu ksicia. Powstacy,
grnicy i chopi, zajli Kriv Palank, Kratovo i Kumanovo, ktre Karposz obra na sw
siedzib. Wyprawa Piccolominiego i zajcie Skopja umocnio pozycje powstacw.
Sytuacja zmienia si jesieni tego roku, gdy nowy wielki wezyr
212
Mustafa, ostatni przedstawiciel rodziny Kprulu, wzmocniony oddziaami tatarskimi,
podj kontrofensyw. Jedna armia turecka posuwajc si pod wodz Halila-paszy od
poudnia dolin Wardaru zdobya Stip i Weles, a druga, pod wodz wielkiego wezyra,
dotara przez Kjustendi do Krivej Palanki, zdobya j i wyruszya na Kumanovo, w
ktrym schwytaa Karposza, wskutek zdrady czci powstacw. Powstanie zostao

krwawo stumione, a Karposz wbity na pal. W czasie dalszej ofensywy Turcy odzyskali
take Kosowo i Metohi oraz poudniow Serbi.
Wsplnie z wycofujc si z Serbii poudniowej i Kosowa armi habsbursk udaway
si na pnoc zim 1689/1690 r. nie tylko oddziay ochotnikw serbskich, lecz rwnie
ludno macedoska i serbska, obawiajca si zemsty zwyciskich Turkw, ktrzy
wycinali zbuntowan ludno odzyskanych terytoriw. Armia habsburska po
opuszczeniu Prizrenu i Pritiny wyruszya w kierunku Niszu, o ktry toczyy si jeszcze
walki, natomiast rzesze ludnoci pod wodz patriarchy Arsenija III Crnojevicia i licznego
duchowiestwa wyruszyy prosto na Belgrad. W drodze pod wpywem agitacji
austriackiej do ludnoci z Kosowa i Metohii doczali si masowo mieszkacy Starej
Serbii (sandaku nowopazarskiego), wierzc pocztkowo, e opuszczaj swe
domostwa tylko chwilowo. Najliczniej wzili udzia w tej migracji chrzecijascy
mieszkacy miast serbskich, rzemielnicy i kupcy, a spord ludnoci wiejskiej zamoni
hodowcy i handlarze byda, nalecy to tworzcej si z wolna na wsi serbskiej warstwy
wczesnej buruazji" wiejskiej. Zbiegw nie zatrzymyway nawet tureckie obietnice
amnestii i darowania trzyletnich danin, gdy uwaano, e wkrtce wszyscy powrc
jako zwycizcy.
Na miejsce zbiegw osiedlali si masowo w Kosowie, Metohii i Starej Serbii
muzumascy Albaczycy. Od tego czasu do chwili obecnej Kosowo i Metohia (w
skrcie Kosmet) jest prowincj etnicznie albask.
Marsz Serbw w kierunku Belgradu by ciki z powodu ostrej zimy i chorb
nkajcych uciekinierw. Zakoczy si u schyku marca 1690 r. w Belgradzie, w ktrym
okoo 70 tys. emigrantw oczekiwao na zwycistwo armii chrzecijaskiej. 6 kwietnia
tego roku cesarz Leopold w swym manifecie obieca Serbom wiele ulg i przywilejw w
wypadku przyczenia si do armii habsburskiej. 18 wrzenia kapitulowa Nisz, z
ktrego Turcy wypucili jedynie garnizon austriacki, wycili natomiast wszystkich
ochotnikw. Do rzeszy uchodcw przyczyli si wwczas zbiegowie z Pomorawia
(ziem w dolinie Wielkiej Morawy), uchodzcy ju wprost na Wgry, a Turcy zajli 28
padziernika Belgrad.
Ludno serbska utracia wwczas nadziej prdkiego powrotu do ojczyzny i osiedlia
si na duszy pobyt na wyzwolonych od Turkw Wgrzech, gwnie midzy Cis a
Dunajem, w Sawonii i Baranju. Na ziemiach tych powstaa pniej w XIX w. Wojwodina.
Rzemielnicy serbscy dotarli a do Budy i Komarna. Pooony pod Bud Szentendre
przeksztaci si w serbskie miasteczko.
213
Mieszczastwo serbskie grao odtd powan role w wgierskich miastach i wydatnie
przyczynio si do ich odbudowy i oywienia gospodarczego. Od cesarza Leopolda I
uzyskali Serbowie 21 sierpnia 1690 r. przywilej nadajcy im liczne ulgi podatkowe oraz,
co miao najwiksze znaczenie, zapewnienie swobody wiary, prawo posugiwania si
starym kalendarzem, wyboru swego arcybiskupa, ktry bdzie wyznacza biskupw i
duchownych i zarzdza Cerkwi w granicach monarchii habsburskiej.
Cesarskiego przywileju opiekuczego nie uznay jednak stany wgierskie, traktujce
ten akt jako przejaw absolutyzmu habsburskiego. Zacita walka toczya si odtd
gwnie o prawa Serbw do posiadania dbr nieruchomych na Wgrzech, wolnych od
powinnoci wobec feudalnych panw wgierskich.

Wenecja nie prbowaa wspomc armii habsburskiej w walce z Turkami, gdy klski
Austriakw usuway niebezpieczestwo powstania na ziemiach poudniowosowiaskich
nad Adriatykiem wielkiego pastwa habsburskiego. Turcy nie wystpowali aktywnie
przeciwko Wenecji, ktra dya jedynie do utrzymania swych nowych zdobyczy.
W czasie wielkiej wojny turecko-austriackiej pojawi si jeszcze jeden, poza
patriarch Arsenijem III Crnojeviciem, przywdca Serbw, szlachcic z Siedmiogrodu
Dziordzie (Jerzy) Brankovi. Wychowa go starszy brat Sawa, prawosawny metropolita
w Siedmiogrodzie, przygotowujc do suby w dyplomacji. Mody Brankovi jako
osiemnastoletni chopiec towarzyszy w 1663 r. posowi ksicia Rakoczego w drodze do
Belgradu i Adrianopola. Pozna wwczas patriarch serbskiego Maksyma i twierdzi, e
zosta przez niego wywicony na serbskiego despot. Z Turcji powrci dopiero w 1667
r. jako znawca Porty i stosunkw w niej panujcych. Udawa si do Turcji jeszcze
parokrotnie jako tumacz lub wysannik ksicia siedmiogrodzkiego. Okoo 1680 r.
polityczni przeciwnicy zmusili go do opuszczenia Siedmiogrodu. Osiad wic w
Bukareszcie, w ktrym nie porzucajc polityki zaj si gromadzeniem materiaw do
dziejw serbskich. Podawa si za potomka dynastii Brankowiczw i uzyska pniej
wiadectwo patriarchy Arsenija III potwierdzajce ten wywd. W nagrod za skonienie
hospodara wooskiego do zblienia z Wiedniem cesarz Leopold I mianowa go jako
potomka despotw 7 czerwca 1683 r. baronem wgierskim. Po wielkich zwycistwach
sprzymierzonych armii chrzecijaskich nad Turkami Brankowi dy do utworzenia
pastwa iliryjskiego pod swoim panowaniem jako despoty. W maju 1689 r. pojawi si
pod Orszaw nad Dunajem na czele 800 onierzy. 12 czerwca wyda proklamacj do
ludw wschodniej i pnocnej Ilirii, Tracji i Mezji wzywajc do oglnego powstania.
Podpisa j jako despota Jerzy II Brankowicz. Cesarz Leopold I popar go tylko
czciowo, gdy nie yczy sobie utworzenia nowego pastwa na Bakanach, nawet
wasalnego, i w dwa tygodnie po zdobyciu Belgradu, 16 wrzenia 1689 r., mianowa go
tylko hrabi. Dwr austriacki, podejrzewajcy go o nawizywanie kontaktw z carem,
zgodzi si na propozycj margrabiego Ludwika Badeskiego uwizienia Brankovicia.
Internowano go u schyku padziernika 1689 r. w obozie Badeskiego w Kladovie.
214
W marcu 1691 r. na wielkim zgromadzeniu w Budzie serbscy przywdcy obrali
uwizionego Brankovicia swym despot, gdy chcieli mie prcz patriarchy wieckiego
przywdc, znajcego dobrze stosunki wgierskie. Cesarz zgodzi si pozornie z tym
postanowieniem, nie uwolni jednak Brankovicia, lecz mianowa jego zastpc Serba
Jovana Monasterlij. Jednoczenie pretensje do objcia zwierzchnictwa politycznego
nad Serbami zgosi sam patriarcha Arsenije III, na co cesarz chtnie si zgodzi.
Serbowie uzyskali potwierdzenie swych przywilejw, nie rozstrzygnito jednak sporu o
prawa do ziemi. 4 marca 1695 r. cesarz zwolni Serbw od dziesiciny na rzecz
Kocioa katolickiego. Po pokoju w Karowcach utworzy cesarz w 1702/1703 r. dla
Serbw nad Cis tzw. Potisko-pomorik Krain, w ktrej uzyskali oni status
graniczarw i prawa wasnoci do ziemi.
Uwiziony Brankovi do mierci w 1711 r. utrzymywa kontakty z Serbami. Wpywy
jego stale si zwikszay. Powsta program walki o autonomi polityczn i swobody
wyznaniowe, wyraony najpeniej w opracowanych przez niego Sowiano-serbskich
kronikach, przedstawiajcych w piciu ksigach na przeszo 2000 stronach najpierw
dzieje wiata od stworzenia, a nastpnie histori Sowian Poudniowych i ycie samego

autora. Wykazywa w nich, posugujc si take falsyfikatami, pochodzenie od

Nemaniczw i Brankowiczw. Kroniki, przepisywane i streszczane, cieszyy si wielk
popularnoci wrd Serbw, budzc wrd nich wiadomo narodow.
Jesieni 1691 r. przeszli Austriacy do ofensywy dziki wielkiemu zwycistwu
odniesionemu 19 sierpnia tego roku przez Ludwika Badeskiego nad armi wielkiego
wezyra Mustafy pod Slankamenem (wg. Zalankemeny) w Sremie. Sam wielki wezyr
poleg w bitwie. Wzili w niej udzia Serbowie pod wodz Jovana Monasterliji.
Zwyciska armia wyzwolia ca Sawoni, bya jednak zbyt saba, aby przekroczy
Saw. Wybuchy natomiast walki na froncie weneckim, Turcy zdobyli i spalili monaster
w Cetynii, Wenecjanie za opanowali ziemie wok Dubrownika, odcinajc Republik
Dubrownick od kontaktu terytorialnego z Turkami.
Decydujce zwycistwo odnis nowy, mody i waleczny wdz habsburski, ksi
Eugeniusz Sabaudzki, 11 wrzenia 1697 r. pod Zent (Sent) niszczc armi tureck; w
bitwie zgin wielki wezyr Mehmed Elmesz-pasza. Walki przeniosy si nastpnie do
Boni.
W listopadzie 1698 r. podjto w Karowcach (Sremski Karovci nad Dunajem)
rokowania zakoczone podpisaniem traktatu pokojowego turecko-austriackiego 26
stycznia i turecko-weneckiego 7 lutego 1699 r. Austria otrzymaa Wgry z
Siedmiogrodem, lecz bez Banatu, Sawoni, Lik, Krbaw i rem, a Wenecja More
(Peloponez) i powan cz Dalmacji od Kninu na pnocy do Gabeli nad Neretw,
cznie okoo 5000 km2. Wycofali si jednak Wenecjanie z Hercegowiny, zatrzymujc w
poudniowej Dalmacji jedynie Hercegnovi i wski pas wybrzea Boki Kotorskiej od tego
miasta do Risana. Polska uzyskaa zwrot Podola z Kamiecem, a Rosja Azow i prawo
eglugi na Morzu Czarnym. Potga Turcji zostaa zamana.
215
WOJNY XVIII WIEKU
Nastpna wojna Rosji z Turcj wybucha w listopadzie 1710 r. Car Piotr I wezwa
wwczas Hercegowicw i Czarnogrcw do powstania, jednak Wenecjanie i
Dubrowniczanie hamowali, tym razem zgodnie, rozwj ruchu. Wojna z Turcj
zakoczya si klsk cara w lipcu 1711 r. nad Prutem. Turcja uznaa, e nadszed
dogodny moment upomnienia si o swe straty, i wypowiedziaa 14 grudnia 1714 r.
wojn Wenecji, ktra zwrcia si o pomoc do swych sojusznikw z poprzedniej wojny
Austrii i Polski. W kwietniu 1716 r. Wenecjanie podpisali traktat o sojuszu z Austri,
ktra w czerwcu przystpia do wojny z Turcj. Wdz armii austriackiej, ksi
Eugeniusz Sabaudzki, rozbi 5 wrzenia 1716 r. pod Petrovaradinem (wg. Petervarad)
armi tureck, obieg i zdoby Temesvar w Banacie, a w czerwcu 1717 r. obieg Belgrad.
Na wie o klsce armii wielkiego Halila-paszy zdajcej z odsiecz podda si 16
wrzenia garnizon turecki w Belgradzie. W toku dalszych walk zdobyli Austriacy jeszcze
abac i Zvornik w Boni. Wenecjanie w tym czasie zdobyli Korfu i prowadzili walki na
zapleczu Dubrownika w Trebinju i nad Neretw, w Dalmacji zdobyli Imotski.
Austria i Wenecja zagroone przez Hiszpani dyy teraz do wykorzystania tych
zwycistw przez zawarcie pokoju z Turkami. Traktaty pokojowe podpisano 21 czerwca
1718 r. w namiotach pod Poarewcem. Austria uzyskaa Banat i cz Wooszczyzny
oraz ziemie od Timoku do Sawy, obejmujce prawie ca pnocn Serbi, natomiast
Wenecja utracia More i Gabel nad Neretw, zyskaa za Imotski z okolic w dawnej
Chorwacji Dalmatyskiej w gbi ldu.

216
Po mierci krla Polski Augusta II (1733) wybucha w Europie tak zwana wojna
sukcesyjna polska, podczas ktrej Austria utracia niemal cae Wochy. Gdy w 1735 r.
rozpocza si wojna rosyjsko--turecka, Austria mimo niedawnej klski przystpia do
niej w lipcu 1737 r. Dwr habsburski w Wiedniu prowadzi rozmowy z serbskim
patriarch Arsenijem IV Sakabent i z arcybiskupem ochrydzkim Joasafem i uzyska
obietnic zbrojnego poparcia Serbw w razie pojawienia si wojsk austriackich. Po
pocztkowych sukcesach austriackich w Serbii i zajciu Niszu (28 lipca 1737 r.) Turcy
pokonali armi
217
austriack w Boni (4 sierpnia 1737 r.) i przystpili do kontrofensywy w Serbii,
odzyskujc wszystkie straty cznie z Niszem. Wewntrz kraju krwawo stumili
powstania w Starej Serbii i w Brdach. Decydujce zwycistwo odnieli nad armi
austriack 23 lipca 1738 r. pod Grock koo Belgradu. 7 wrzenia 1739 r. podpisano
traktat pokojowy w Belgradzie, na mocy ktrego Austria utracia zdobycze z 1718 r. 7
lipca 1740 r. garnizon austriacki opuci twierdz belgradzk. Wraz z nim nowa fala
serbskich uciekinierw powstacw udaa si na Wgry. Nie odzyskali Austriacy
utraconych ziem bakaskich take w czasie nowej wojny z Turkami, toczonej w latach
1788-1791.
Krtkie, gdy trwajce tylko dwadziecia lat, panowanie Austrii nad czci ziem
serbskich miao due znaczenie dla ich rozwoju gospodarczo-spoecznego. Na mocy
pokoju w Poarewcu Turcy zezwolili kupcom, poddanym Austrii, na swobodny handel, z
wyczeniem jedynie broni i amunicji, i na utworzenie austriackich konsulatw w Turcji.
Ukad otworzy pole do szerokiej dziaalnoci zamonym hodowcom byda na wsi
serbskiej. Przeksztacili si oni w warstw kupiecko-rolnicz tworzc zalek buruazji
serbskiej, ktra w drugiej poowie XVIII w. stana na czele ruchw wyzwoleczych.
Wikszo zdobytych ziem serbskich wesza do austriackiej tzw. Administracji
Belgradzkiej i zostaa podzielona na pitnacie okrgw, dawnych nahiji tureckich, na
ktrych czele stanli prowizorzy. Okrgi dzieliy si na kneine, a te z kolei na sela. Na
czele ich stali pomocnicy prowizora, zobowizani do cigania podatkw kneziowie i
kmetowie, wspomagani przez lokalne milicje serbskie zoone z hajdukw, przewanie
zbiegw z Turcji. Do prowizorw i kneziw naleay rwnie sdy pierwszej instancji.
Dziki temu kneine i sela miay pewnego rodzaju autonomi. Wadza w nich naleaa
do najzamoniejszych warstw, przede wszystkim do handlarzy i hodowcw byda.
Rozwija si stale eksport byda, a take drewna i przedmiotw wyrabianych z tego
surowca. Niekorzystna bya natomiast oglna sytuacja rolnictwa z powodu wielkich
ciarw nakadanych na chopw. Rozwj rzemiosa przypieszaa kolonizacja
niemiecka, gwnie miejska. Austriacy podjli rwnie wielkie prace nad uruchamianiem
starych kopal i wydobywaniem, gwnie w Rudniku, srebra, oowiu i elaza.
W 1739 i 1740 r. ulega likwidacji austriacka administracja na obszarze Serbii.
Zatrudnieni w niej Serbowie przesiedlili si na Wgry razem z oficerami milicji hajduckiej
i ich rodzinami oraz duchowiestwem prawosawnym. Porzucili Serbi nie tylko
niemieccy kolonici, lecz praktycznie cae serbskie mieszczastwo, a pozostaa jedynie
ludno wiejska.
Dziki tym nowym migracjom i staemu napywowi Serbw do poudniowych Wgier,
take po 1740 r., powstao w Baczce, Banacie i remie silne mieszczastwo serbskie,

ktre w XVIII w. stao si gwnym wyrazicielem serbskiej myli narodowej i kultury

serbskiego odrodzenia narodowego.
218
WALKI CZARNOGRCW Z POTURCZECAMI I TURKAMI
Walki prowadzone przez Czarnogrcw wsplnie z Wenecj przeciwko Turkom w
czasie dugoletniej wojny morejskiej obudziy wrd plemion (rodw) czarnogrskich
ducha oporu przeciwko Turkom i w pocztkach XVIII w., w korzystniejszych ju
warunkach, oyy z now si. Sprzymierzecami Czarnogrcw w walce z Turkami byy
plemiona zamieszkujce terytorium nie nalece wwczas do Czarnogry, zwane Brda,
pooone w dorzeczu Moray i Zety. Do waciwych Czarnogrcw zaliczano plemiona
Njegusi, Cetyskie, ekii, Bijelice, Cuc, Ozrinii i Pjeivci, natomiast grzyste Brda
zamieszkiway plemiona Bjelopavli-ciw, ROYCW, Grnej i Dolnej Moray,
Vasojeviciw, Bratonoiciw i Kucw. To ostatnie, najliczniejsze i wojownicze plemi,
prbowao nawet w XVIII w. nawiza bezporednie kontakty z carskim dworem w
Petersburgu i stan na czele samodzielnej organizacji politycznej Brdo w, plemion
liczniejszych od czarnogrskich. Czarnogrcy uwolnili si jednak wczeniej od
zwierzchnictwa tureckiego i wystpowali stale na zewntrz take w imieniu plemion
brdskich. Walk Czarnogrcw z Turkami wspieray rwnie ssiednie plemiona
hercegowiskie i trzy albaskie: Hotw, Kastratw i Klimentw.
Przywdcami Czarnogrcw po upadku pastwa Crnojeviciw u schyku XV w. zostali
metropolici Czarnogry, zwani przez Sowian bakaskich wadykami. W 1697 r.
zgromadzenie plemion obrao wadyk cetyskim Dani Sepcevicia, zwanego pniej
Petroviciem (16971735). Jest on protoplast panujcej odtd dynastii wadykw z
rodziny Petroviciw, nalecej do plemena" Njegusw.
Wadyk Dani wywici w 1700 r. w Seuju serbski patriarcha Arsenije III Crnojevi.
Po wstpieniu na tron wadykw Cetynii podj on walk z t czci ludnoci
Czarnogry, ktra w XVI i XVII w. przyja islam, korzystajc ze sprzyjajcej sytuacji
powstaej w 1699 r. po podpisaniu traktatw pokojowych w Karowcach. Traktat ten
oddawa Wenecji powan cz Dalmacji i dziki temu przyblia jej posiadoci do
granic Czarnogry. Umoliwio to wadyce Dani wystpienie zbrojne przeciwko
poturczecom i prowadzenie z nimi walk w czasie caego okresu swych rzdw.
Kontynuowali je jego nastpcy na tronie wadykw. Wedug legend ludu
czarnogrskiego, przedstawionych przez Piotra II Petrovicia Njegoa w Grskim
wiecu, poemacie powstaym w 1847 r., wytpienie (istraga) wszystkich poturczecw
Czarnogry byo aktem jednorazowym, przeprowadzonym w wieczr wigilijny (Badnje
vee). W rzeczywistoci walk z nimi byo wiele, a pierwsza, przeprowadzona z
inicjatywy wadyki Daniy, miaa wedug jego zapiski charakter lokalny: przeprowadzio j
osiem osb na terytorium plemion Cetyskiego i eklii. Dopiero pniej dziki
dziaalnoci wadyki staa si akcj oglnoczarnogrsk. Walk t czyy plemiona z
wypadami partyzanckimi na ssiednie ziemie tureckie, a haracz paciy jedynie w
wypadku bezporedniego zagroenia tureckiego. Na tej podstawie nie tylko Turcy, lecz
rwnie Dubrowniczanie i Wenecjanie traktowali dalej Czarnogr jako cz terytorium
tureckiego.
220
Przeciwko Czarnogrcom, Brdzianom i Hercegowicom wznieli Turcy wzdu linii
SkadarGacko nowe umocnienia w Spuu, Niksiciu i Trebinju, uzupeniajce istniejce

ju twierdze w abljaku i Medunie. Gdy w 1710 r. wybucha wojna turecko-rosyjska, car

Piotr Wielki wysa do Czarnogry swych emisariuszy, pukownika Michaia
Mioradowicza i kapitana Iwana ukaczewicza, ktrzy przystpili w 1711 r. do tworzenia
regularnej armii. Powstacy obiegli tureckie twierdze Niki, Gacko i Spu, lecz brako
im broni, gdy Wenecjanie i Dubrowniczanie, zaniepokojeni penetracj rosyjsk w gb
Bakanw, wstrzymali nawet dostawy oowiu i prochu. Po zwyciskim zakoczeniu
wojny z Rosj pasza skadarski Ahmed na rozkaz sutana wtargn w 1712 r. w gb
Czarnogry i zburzy monastyer cetyski. Czarnogrcy i Hercegowicy nie zaniechali
jednak walki, wywoujc tym nowy najazd, na ktrego czele stan tym razem wezyr
boniacki Numan-pasza uprili, ktry w 1714 r. straszliwie spustoszy Czarnogr.
Ranny wadyka Danio wyruszy do cara Piotra z prob o pomoc. Tym razem usta opr
i nie wzmg go nawet wybuch wojny turecko-weneckiej (10 grudnia 1714 r.). W
kwietniu 1716 r. powrci Danio z Rosji z 2700 dukatami i 13400 rublami otrzymanymi
od cara.
W czasie drogi powrotnej nawiza kontakt z Austri, ktra przystpia rwnie do
wojny z Turcj. W Czarnogrze przeciwstawia si nawizywaniu porozumienia z
Wenecjanami, ktrzy postanowili go otru. Wikszo naczelnikw plemion
opowiedziaa si za wspprac z Wenecj i przyja w lutym 1717 r. protektorat
wenecki w zamian za wypat staych pensji i pomoc materialn. Powsta nowy urzd
guwernadura" namiestnika Czarnogry z ramienia Wenecji, ktry nie odegra jednak
wikszej roli w procesie ksztatowania si pastwowoci czarnogrskiej wobec staego
sabnicia i nastpnie upadku Wenecji. Porozumienie zawarte z Wenecj uzna rwnie
wadyka Danio i podjto wsplne wyprawy na tureckie Bar i Ulcinj, a Czarnogrcy
rozbili oddzia turecki, ktry najeda z Hercegowiny ich ziemie. Bj ten, w ktrym
pado okoo stu Turkw, sawiy pniej pieni ludowe jako wielkie zwycistwo na
Trnjanach.
Wsplne walki wenecko-czarnogrskie z Turkami ustay, przerwane przez traktaty
pokojowe zawarte w Poarewcu 21 lipca 1718 r. Wenecjanie zdobyli cztery nadbrzene
gminy: Grbalj, Maine, Pobori i Braii, lecz wyrzekli si protektoratu nad Czarnogr.
Wadyka Cetynii uzyska jedynie uznanie swych praw do zwierzchnictwa nad ludnoci
prawosawn tych gmin i caej weneckiej Boki Kotorskiej. Jego drug siedzib zosta
monaster Stanjevii w gminie Maine. Turcy zaprzestali pobiera haracz z Czarnogry,
plemiona za zaniechay organizowania najazdw na ziemie tureckie, gdy zajy si
odbudow zniszcze dokonanych przez Turkw w 1714 r.
POWSTANIE ORGANIZACJI PLEMION CZARNOGRSKICH
Czarnogrskie plemiona byy czciowo kontynuacj dawnych feudalnych bractw
czarnogrskich, zmieniy jednak w XVIII w. swj charakter,
221
przeksztacajc si ze zhierarchizowanych rodw feudalnych w wiksze organizacje
terytorialne wolnych grali czarnogrskich. Nabray one jednoczenie charakteru
organizacji wojskowych, dugie bowiem wojny wyrobiy wrd Czarnogrcw
przekonanie, e jedynym zajciem godnym mczyzny jest wojna, a jedynym
zarobkiem moe by zdobycz wojenna. W tej sytuacji stale organizowano czety
oddziay zbrojne liczce od dziesiciu do tysica ludzi, i wyprawiano si nie tylko na
posiadoci tureckie, lecz take na weneckie i dubrownickie. Jecy skadali jako wykup
pienidze lub bro.

Najpeniej rozwiny si plemiona w pnocnej, najwikszej Katunskiej nahiji, do

najwikszych i najpeniej uformowanych naleao Cetyskie plemi, cz jednak rodzin
tworzya nadal jedynie niewielkie bractwa i nie naleaa nigdy do adnego wielkiego
plemienia. Nazwa nahiji pochodzia od dominujcej w Czarnogrze formy osadnictwa,
jak stanowiy pasterskie osady zwane katunami. Organizacja plemion czarnogrskich
zwizana bya zawsze nie z dawnymi upami i selami rolniczej ludnoci serbskiej, lecz z
waskimi kutunami ludnoci pasterskiej.
Od tytuu knez, noszonego przez naczelnikw plemion, zwano je rwnie kneinami.
Kade plemi dzielce si na kilka bractw posiadao wsplne lasy, pastwiska, wody i
miejsca poowu ryb. Jedynie gospodarstwa i domy stanowiy wasno indywidualn. Na
czoo spoeczestwa wysuway si rodziny naczelnikw plemiennych, spord ktrych
plemiona obieray zawsze swych przywdcw. Rodziny te przeksztacay si powoli w
odrbn warstw naczelnikw plemiennych, ktr reprezentowa zazwyczaj
guwernadur.
Czarnogrcw obowizyway wasne prawa plemienne, a do gwnych zasad
prawnych naleaa zemsta (osveta), ktrej podlegay rwnie kobiety. W czasie jej
egzekwowania najbardziej cierpiay zazwyczaj gospodarstwa i dobytek. Ugody
przeprowadza specjalny kmecki" sd, zoony z 24 przedstawicieli, orzekajcy
wysoko odszkodowania za zabjstwa i rany. Straty majtkowe zwracano zazwyczaj
wedug ich wartoci. Za zabjstwo kobiety pacono poow, a za naczelnika bractwa lub
plemienia stawk podwyszano. Oskarony poza odszkodowaniem winien by zgodzi
si na zawarcie porozumie z poszkodowanym o kumstwie (wystpieniu w charakterze
kuma przy chrzcie) i pobratymstwie. Sd rozjemczy zabiera trzeci cz ustalonego
odszkodowania.
Od zemsty odrniano wyranie krwaw zemst (krvn osvet), z ktrej wyczano
kobiety. Byy to rzeczywicie krwawe rozprawy midzy caymi bractwami i plemionami.
W ssiedniej Albanii cigny si czasem podobne spory przez kilka pokole. W
Czarnogrze trway krcej, gwnie dziki ingerencji sdw rozjemczych i samego
wadyki, ktry nie cofa si przed posugiwaniem si kltw kocieln. Do najciszych
kar naleao wygnanie z plemienia. Poza zawieraniem doranych midzyplemiennych
porozumie plemiona czyo wsplne, oglne zgromadzenie plemienne, w ktrym
uczestniczyli wszyscy wojownicy.
222
PIERWSZE PRBY UTWORZENIA PASTWA CZARNOGRSKIEGO
Na swego nastpc Danio wyznaczy swego bratanka Saw (17351784),
wywiconego w Czarnogrze na wadyk ju w 1719 r. przez patriarch Mojsije
Rajovicia. Nowy wadyka nie posiada energii swego poprzednika i ulega wpywowi
Wenecji, chocia podtrzymywa rwnie tradycyjne ju zwizki z Rosj. W 1742 r.
wyruszy do do Rosji i uzyska od carowej Elbiety zalege subsydium dla Czarnogry i
obietnic staego jego wypacania. W kraju obj nastpnie rzdy w imieniu wadyki
Sawy jego krewniak, archimandryta Vasilije Petrovi, wywicony w 1750 r. w
Belgradzie na wadyk przez patriarch Arsenija IV. Nowy wadyka prbowa
porozumie si z Austri, a nastpnie sta si gorcym rzecznikiem wsppracy z Rosj,
do ktrej udawa si trzykrotnie, snujc fantastyczne nieraz plany wsppracy. W czasie
swego pierwszego pobytu w 1753 r. proponowa, aby car przybra tytu ksicia
Czarnogry cznie z Primorjem i Brdami. W roku nastpnym wyda w Moskwie Histori

Czarnogry rodzaj historyczno-politycznego memoriau, w ktrym przedstawi swj

program. Powtrnie uda si do Rosji 2 listopada 1756 r. w przededniu wielkiego
najazdu wezyra boniackiego Mehmeda-paszy, ktry wedug Wenecjan z 40 tys. ludzi
najecha Czarnogr bronion przez jej namiestnika Stan Radonjicia. Wyprawa
turecka zakoczya si niepowodzeniem i na pocztku 1757 r. zawarto z Turkami
rozejm w Nikiciu, a wadyka Vasilije powrci do Czarnogry. W 1763 r. wystpi z
projektem zjednoczenia wszystkich ziem serbskich. Wyruszy do Rosji po raz trzeci w
1765 r. Zmar 21 marca 1766 r. w Petersburgu. W tym samym roku zostaa zerwana
zaleno metropolii cetyskiej od patriarchy w Pei, wadyka Sawa podporzdkowany
zosta bezporednio patriarsze Konstantynopola, co wzmocnio jeszcze presti Cetynii i
jej wadykw.
Rzdy wadyki Sawy nad Czarnogr przerwa awanturnik Szczepan May,
Poudniowy Sowianin z pochodzenia, podajcy si za cara Piotra III, zamordowanego
na rozkaz carowej Katarzyny II. Obj on w 1767 r. przy pomocy kilku naczelnikw i
grupy mnichw rzdy w Czarnogrze jako car Rosji. Nawet wadyka Sawa uwierzy
pocztkowo, e prawdziwy car ocala. W Czarnogrze panowaa wwczas wielka
anarchia, plemiona prowadziy walki midzy sob, a zbrojne czety upiy ssiednie
ziemie.
W 1768 r. wadyka Sawa wystpi przeciwko samozwacowi, publikujc list
ambasadora rosyjskiego w Konstantynopolu, zosta jednak pokonany i nawet przez
krtki czas wiziony. Wspomg Szczepana w walce z wadyk byy patriarcha serbski z
Pei Vasilije Brki-Jovanovi. Samozwaczy car szybko ukrci anarchi w
Czarnogrze, amic si stosowanie krwawej zemsty.
Przebywajc gwnie w weneckim Maine, Szczepan rozszerzy swe wpywy na Brda,
cz Albanii, Hercegowin, a nawet Boni i Dalmacj. Popierao go jako
prawosawnego cara serbskie duchowiestwo.
223
Szczepan nawet tradycyjne wita czarnogrskie zwiza z carskimi uroczystociami dzie witego Piotra powici carowi Piotrowi Wielkiemu, a dzie witego Pawa
nastpcy tronu Pawowi. Wszelkie wystpki i oznaki niezadowolenia byy traktowane
jako obraza carskiego majestatu.
Postpowaniem swym na terytorium weneckim spowodowa Szczepan zdecydowan
kontrakcj Wenecji i zaniepokojenie Rosji i Francji. Weneccy inkwizytorzy postanowili w
listopadzie 1767 r. otru Szczepana,
224
obiecujc za przeprowadzenie tego czynu nagrod w wysokoci 200 cekinw.
Najbardziej zagroona Turcja zorganizowaa w 1768 r. najazd na Czarnogr z
trzech stron. Gwne siy prowadzi wezyr boniacki Osman-pasza, ktry we wrzeniu
rozbi 2000 Czarnogrcw pod Ostrogiem. Sam Szczepan May zbieg. Wenecjanie
zdobyli swe dawne posiadoci Maine, Pobori i Braii.
Szczepan May po tym najedzie obj ponownie wadz nad Czarnogr, lecz
utraciwszy bezpowrotnie dawny autorytet dzieli j z wsk oligarchi zoon z
naczelnikw plemiennych. W celu pooenia kresu rosncej ponownie anarchii, a nie
mogc ju sprawowa jak dawniej sdw, utworzy w 1771 r. sd zoony z dwunastu
najwyszych naczelnikw plemiennych. W 1772 r. przyby do Czarnogry podoficer
armii rosyjskiej z instrukcjami nakazujcymi tworzenie regularnego wojska. Powsta

wwczas regularny oddzia pilnujcy porzdku w Czarnogrze. W 1772 r. Szczepan

May zmar.
RYWALIZACJA GUWERNADURW Z WADYKAMI, WYWALCZENIE PRZEZ
CZARNOGRCW NIEZALENOCI
Dziaalno Szczepana Maego dowioda, e na czele Czarnogry mog stan
rwnie osoby wieckie, a niekoniecznie wadycy, co uatwio namiestnikom
(guwernadurom) przeciwstawianie si dalszemu wzrostowi autorytetu wadykw.
Pierwsz osobistoci w Czarnogrze zosta obecnie guwernadur Jovan Radonji, ktry
wobec staego sabnicia Wenecji szuka rwnie oparcia w Rosji. W probie
skierowanej w maju 1775 r. w imieniu caej Czarnogry" deklarowa przyjcie
poddastwa carskiego, a w 1777 r. uda si na czele delegacji do Rosji. Spotkao go
chodne przyjcie. Rwnie Austria nie wykazywaa zainteresowania spraw
Czarnogry. Turcy za namow Wenecji zorganizowali karn ekspedycj. Pasza
skadarski 23 czerwca 1785 r. zburzy i spali monaster w Cetynii. Dopiero w czasie
nowej wojny Rosji i Austrii z Turcj (17871792) pastwa te zainteresoway si
ponownie losem Czarnogry, wysyajc tam swych delegatw. Rosja uznaa jednak
Czarnogr za stref wpyww Austrii i odwoaa swych wysannikw. Ukad pokojowy
zawarty w Swisztowie w 1791 r. zapewnia Czarnogrcom jedynie amnesti.
W tam czasie na tronie wadykw w Cetynii zasiada energiczny metropolita Piotr II
Petrovi Njegos, wywicony 14 padziernika 1784 r. przez metropolit karowickiego
Mojsije Putnika. Po objciu tronu Piotr II uda si ladami poprzednikw do Rosji, zosta
jednak z niej wydalony. Po powrocie dziki energii i taktowi wykazanemu w czasie
godzenia skconych plemion zosta najwpywowsz osobistoci w kraju.
Czarnogrcom grozio wielkie niebezpieczestwo, Turcy bowiem postanowili
skorzysta ze wieo zawartych z Austri i Rosj traktatw i wreszcie ich poskromi.
Czarnogrcy pokonali trzykrotnie armi tureck dowodzon przez pasz Skadaru
Mahmuda Buszatlij.
225
Oddzia Czarnogrcw rozbi najpierw wiosn 1792 r. 4-tysieczny oddzia Turkw, a
nastpnie 11 sierpnia 1796 r. na Martiniciach 3000 Czarnogrcw pokonao armi
Skadaru Mahmuda liczc 20 tys. ludzi. We wrzeniu tego roku Turcy najechali
Czarnogr z trzech stron, jednak Czarnogrcy podzieleni na dwa oddziay dowodzone
przez metropolit Piotra II i guwernadura Radonjicia rozbili 22 wrzenia na Krusach
armi Mahmuda, ktry uprzednio zdy spali ju po raz ostatni monaster cetyski.
Zwycistwo nad gronym ssiadem, ktry by faktycznie samodzielnym wadc Albanii,
nie uznajcym wadzy centralnej w Stambule, zakoczyo dugoletni walk
Czarnogrcw z Turkami o niezaleno i umocnio poczucie jednoci kraju.
Czarnogra przeksztacia si w pastwo faktycznie niepodlege pod wadz wadyki
Cetynii, cho formalnie dugo jeszcze wchodzia w skad imperium Osmanw.
XVI. KULTURA LUDW POUDNIOWOSOWIASKICH W OKRESIE PANOWANIA
TURECKIEGO I POCZTKI ODRODZENIA NARODOWEGO
KULTURA SERBSKA W XVI I XVII WIEKU
SZYBKI rozwj kultury ludw poudniowosowiaskich w XIV, a czciowo rwnie w
XV w. zosta przerwany upadkiem Serbii w 1459 r. Wysiek duchowiestwa serbskiego
skupi si na ratowaniu wartoci ju osignitych, ich przechowywaniu i przekazywaniu

nielicznym ju uczniom szk kilijnych (od kilija cela) zakadanych w monasterach.

Ocalay nieliczne tylko biblioteki, gwnie na Atosie, w jego trzech wielkich monasterach
sowiaskich, z ktrych najwiksze znaczenie dla kultury serbskiej mia Hilandar.
W pierwszej poowie XVI w. kontynuowali Serbowie dziaalno kulturaln i
artystyczn w monasterach zakadanych od XV w. w remie na Pruskiej Grze
serbskim Atosie; w posiadociach Brankowiczw ziemie te zostay jednak w poowie
XVI w. podbite przez Turkw.
W tym samym czasie uzyskali Serbowie do du swobod dziaania dziki
restauracji w 1557 r. patriarchatu serbskiego w Pei przez wielkiego wezyra Mehmeda
Sokolovicia. Korzystajc z poparcia wielkiego wezyra budowali Serbowie nawet nowe,
cho skromne rozmiarami cerkwie i monastery, przypisywali ksigi i zakadali drukarnie.
Pierwszym patriarch zosta brat wielkiego wezyra, mnich Makarije, sprawujcy rzdy
do 1574 r. Jego nastpc zosta ich bratanek Antonije (15741575), koadiutor
patriarchy od 1571 r., a nastpnie inny ich bratanek, Gerasim (15751587).
Koadiutorem jego zosta metropolita hercegowiski Savatije Sokolovi, ktry w 1586 r.
zbudowa nowy monaster nad Piv. Przedstawiciele rodziny Sokoloviciw obejmowali
zatem zwykle kolejno godnoci metropolity hercegowiskiego, koadiutora i patriarchy.
Nowy patriarchat do schyku XVI w. pozostawa w dobrych stosunkach z Wysok Porta,
ktrej paci zreszt powan sum 100 tys. akczi rocznie.
Dziki duym moliwociom finansowym wskrzeszony patriarchat prowadzi
oywion dziaalno kulturaln. W XVI w. powstay na terytorium tureckim drukarnie w
Mileevej, Belgradzie, Rujnie i Skadarze. Patriarcha Pajsije, rzdzcy Cerkwi serbsk
na przeomie XVI i XVII w., znany ze swej dziaalnoci na rzecz wyzwolenia Sowian,
zajmowa si czynnie pimiennictwem, by autorem biografii cara Urosza I. Jeg1o
wsppracownicy i podwadni mu duchowni ukadali nowe latopisy
227
i genealogie witej dynastii Nemaniczw, posugujc si uczonym jzykiem starocerkiewno-sowiaskim w jego serbskiej redakcji. Malarze cerkiewni ozdabiali nowe lub
restaurowane cerkwie freskami, dodajc do starych, tradycyjnych motyww
ikonograficznych nowe motywy zaczerpnite z cyklu biografii patriarchw i krlw
serbskich. Malowano rwnie ikony i rzebiono w drewnie wielkie ikonostasy. Do
najwybitniejszych malarzy cerkiewnych dziaajcych w XVII w. nalea Djordje
Mitrofanovi.
Sztuka serbska, pozbawiona kontaktw ze sztuk europejsk, powoli wida i
kostniaa. Cerkwie byy mae i skromne nie tylko ze wzgldu na Turkw, lecz take z
powodu braku dawnych feudalnych fundatorw. Budowano je teraz ze rodkw
pieninych zebranych przez Cerkiew, zamonych mieszczan, kupcw i wsplnoty
wiejskiej.
Obok Cerkwi stara kultura serbska przetrwaa rwnie w trudno dostpnych grskich
terenach. yy tam dawne patriarchalne spoeczestwa zorganizowane w feudalne
bractwa i nowo tworzce si na caych Bakanach wielkie wsplnoty rodzinne zwane
zadrugami. Powstaway one w zwizku z szerzeniem si gospodarki naturalnej w
miejsce stosunkw towarowo-pieninych dla zmniejszenia opat i danin tureckich
nakadanych na gospodarstwa, a nie tylko na mskie gowy. Bractwo, czce si w
plemiona i zadrugi, yy tradycjami archaicznej starobakaskiej kultury i obyczajowoci
przekazywanej rolnikom przez pasterzy Wachw. Znajdowaa ona swj dobitny wyraz

w sprztach domowych, odziey i starych witach rodzinnych, nawizujcych mimo

chrzecijaskiego ju oblicza do dawnych wit pogaskich. Do podobnych
uroczystoci naleaa slava zbiorowe wito rodziny zwizane z dniem jej patrona.
W dobie panowania tureckiego rozwijaa si w tych rodowiskach rwnie poezja
ludowa, rozsawiajca imi bohaterw walk z Turkami. W XVI w. powstay na Bakanach
dugie cykle poezji opiewajcej walki z Turkami, jak cykle o Kosowym Polu, o krlewiczu
Marku. Poezja ta, zwana od swych bohaterw i czsto take suchaczy i twrcw
poezj hajduck, rozwijaa si bujnie przez cay okres panowania tureckiego.
W 1717 r. Cyprian, przybyy z monasteru Rai na Drinie, uoy pierwszy alfabet
serbski wzorowany na rosyjskiej gradance, a ucze jego Gawrilo Venclovi walczc z
madziaryzacj propagowa pimiennictwo w jzyku narodowym, adresowane do ludu.
W Wojwodinie dziaali rwnie przybysze z Rosji. Jeden z nich, Maksim Suworow,
utworzy w latach 1726 1731 w Karowcach pierwsz wieck szko ksztacc
nauczycieli. Wsppracowa z nim Emanui Kozainski (1699/701755). Po jej
zamkniciu dzieo jego kontynuowali absolwenci kijowskiej Akademii Mohylaskiej, do
ktrej uczszczali rwnie liczni Serbowie. Serb w subie rosyjskiej, oficer Pawe
Julinac, opracowa Krtkie wprowadzenie do historii sowiano-serbskiego narodu. Aby
przeciwdziaa wpywom idcym z Rosji, powstaa w Wiedniu z inicjatywy dworu
cesarskiego odrbna Iliryjska dworska deputacja". Utworzya ona w 1771 r. drukarni
serbsk w Wiedniu, a w 1776 r. obja kierownictwo nad szkoami.
228
Odtd w miejsce wpyww owiatowych rosyjskich zaczy oddziaywa wpywy
austriackie. Nosicielami ich byli Serbowie wyksztaceni na zachodnioeuropejskich
uniwersytetach, szerzcy idee serbskiego jzefinizmu". Przywdc tej grupy by Dositej
Obradovi, autor Autobiografii. wiadomo narodow budzili wrd Serbw
wegierskch Djordje Brankovi i jego Kroniki, a na przeomie XVIII i XIX w. archimandryta
Jovan Raji (17261801), wydajc w 1799 r. w Wiedniu monumentaln Histori
rnych sowiaskich narodw, gwnie Bugarw, Chorwatw i Serbw.
Przeciwstawiao si temu nurtowi konserwatywne duchowiestwo serbskie, (crkvari,
sujeverci).
Bliski zwizek serbskiego Owiecenia z kultur zachodni znalaz swj dobitny wyraz
take w nowej architekturze kocielnej, w ktrej styl tradycyjny zastpiony zosta
austriackim tzw. jezuickim barokiem. Ju od schyku XVII w. prawosawni Serbowie
wznosili w Peszcie i Szentendre barokowe cerkwie i monastery, rnice si od
kociow barokowych tylko brakiem dekoracyjnej rzeby. Teodor Dimitrijevi, Teodor
Kracun, Teodor eljar-Ili i inni malarze ozdabiali cerkwie barokowymi ikonami i
ikonostasami. Mieszczastwo serbskie wznosio rwnie w pniejszej Wojwodinie
wille, paace i ratusze miejskie w barokowym stylu. Barok austriacki sta si w XVIII w.
niemal oglnosowiaskim stylem narodowym.
CZ DRUGA
WACAW FELCZAK
HISTORIA JUGOSAWII OD TWORZENIA SI NARODW DO UTWORZENIA
PASTWA
I. KRAJE POUDNIOWOSOWIASKIE NA PRZEOMIE XVIII I XIX WIEKU

ZMIANY POLITYCZNE, SPOECZNE, GOSPODARCZE I KULTURALNE

Z POCZTKIEM XIX w. nie byo ani jednego pastwa poudniowosowiaskiego. Maa
Republika Dubrownicka, ktra nigdy nie bya pastwem suwerennym, przestaa istnie
podczas wojen napoleoskich. Po pokoju w Swisztowie z 1791 r., koczcym seri
wojen tureckich, przesuniciu ulega granica austriacko-turecka. Znaczna cz ziem
poudniowosowiaskich, jak Sawonia i poudniowe komitaty wgierskie, pniejsza
Wojwodina, uwolnione spod panowania tureckiego, przesza pod wadz Habsburgw.
Skurczy si wic zasig panowania tureckiego na ziemiach poudniowosowiaskich, a
rozszerzy si wpyw monarchii habsburskiej. Od tego czasu a po pierwsz wojn
wiatow sprawy poudniowosowiaskie bd zajmoway wane miejsce w polityce
austriackiej i austro-wgierskiej. Dla rozwoju narodw dzisiejszej Jugosawii bdzie to
fakt o pierwszorzdnym znaczeniu.
Od koca XVIII w. Bakanami zacznie si take interesowa Rosja, dla ktrej
tendencje wyzwolecze Sowian Poudniowych stan si dogodnym czynnikiem
osabienia i rozbijania Turcji. Przeciw polityce Rosji wystpiy Wielka Brytania i Francja,
zainteresowane podtrzymaniem upadajcej Turcji i niedopuszczeniem Rosji do Cienin.
W tak zwanej Kwestii Wschodniej, czyli rywalizacji mocarstw o spucizn po Turcji,
narody poudniowosowiaskie, traktowane jako przedmiot konfliktw, bd miay okazj
do wykorzystania rywalizacji mocarstw i podniesienia swojej wasnej sprawy. Ten
motyw znajdzie szczeglne zastosowanie w polityce serbskiej.
Na rozwj Sowian Poudniowych na przeomie XVIII i XIX w. wpyny wydatnie
prdy Owiecenia idce z Zachodu i niosce z sob hasa przemian spoecznych,
gospodarczych i kulturalnych. ywe w monarchii habsburskiej, dotary take i do
osmaskiej Turcji. I tu, i tam wywoay one ferment wewntrzny, ktry sta si oywczy i
twrczy dla ruchw poudniowosowiaskich tak w monarchii habsburskiej, jak i w Turcji.
Wszystko to razem zapocztkowao now er w dziejach narodw
poudniowosowiaskich. Nie trzeba podkrela, e kady kraj przyszej Jugosawii
bdzie ten proces przemian przechodzi w sposb odmienny w zalenoci od
obiektywnych warunkw, w jakich si znalaz. Wymaga to odrbnego omawiania
kadego z tych krajw z osobna, aby nie zatrze w uoglnianiu odrbnych,
historycznych elementw.
231
NASTPSTWA WOJEN TURECKICH
Osiemnastowieczne wojny tureckie, jeli si na nie spojrzy od strony ludnoci, ktra
bya przedmiotem tych zmaga, a nie od strony polityki wielkich mocarstw, przyniosy
gruntowne zmiany w yciu wszystkich Sowian Poudniowych, a Serbw w
szczeglnoci.
Do istotnych przemian zaliczy naley migracj ludnoci serbskiej, ktra poczynajc
od koca XVII w. zmuszona bya w kilku falach opuszcza swe bakaskie siedziby i
szuka schronienia na pnocy i pnocnym zachodzie. W ten sposb doszo do
masowego napywu ludnoci serbskiej do poudniowych komitatw wgierskich:
Baczka, Banat, na Pogranicze Wojskowe w remie i Sawonii, wreszcie do poudniowej
Dalmacji, a nawet Boni. Zasig serbski przesun si wic znacznie w kierunku
pnocnym i pnocno-zachodnim. mieszajc si z ludnoci chorwack, wgiersk i
rumusk. To dziki temu wykrystalizowa si silny gospodarczo i kulturalnie orodek
serbski na poudniu Wgier, w pniejszej serbskiej Wojwodinie, ktra chroniona

szerokimi przywilejami habsburskimi bdzie odtd a po pierwsz wojn wiatow

prowadzia swj odrbny ywot w ramach Krlestwa Wgierskiego i monarchii
habsburskiej. Z punktu widzenia dziejw Serbii waciwej Wojwodina bdzie dla niej
zapleczem w czasach powsta, czsto centrum politycznych inicjatyw i dziaa,
wreszcie orodkiem rozwoju kulturalnego i baz dostarczajc ludzi odpowiednio
przygotowanych do sprawowania funkcji w aparacie pastwowym. Tak przynajmniej
byo do momentu cakowitego usamodzielnienia si Serbii.
Drugim wanym nastpstwem wojen tureckich jest stopniowe emancypowanie si
Belgradu i jego okrgu (paszayku belgradzkiego). Dziki temu, e Belgrad i okolice w
czasie wojen tureckich przechodziy z rk do rk, e zdobywcy starali si pozyska dla
siebie sympatie ludnoci serbskiej, e przez dwadziecia lat Austriacy utrzymywali tam
administracj, do ktrej dopuszczali ludno miejscow, doszo do tego, e Turcy, kiedy
po pokoju swisztowskim ponownie opanowali ten kraj, nie mogli ju wrci do stanu
pierwotnego i zmuszeni byli, choby w niewielkim stopniu, respektowa prawa ludnoci
serbskiej. Bya to porednia zdobycz, ktrej Serbowie nie pozwolili sobie ju odebra i
ktr bd umieli naleycie wykorzysta w niedalekiej przyszoci.
Innym, nie bez znaczenia nastpstwem wojen tureckich byo rozczarowanie Serbw
do Austrii jako gwnej siy, przy pomocy ktrej zamierzali zrzuci jarzmo tureckie. Ze
spraw t czy si cile wzrost znaczenia Rosji. Spraw angaowania si polityki
rosyjskiej na Bakanach da si najlepiej przeledzi na dziejach wczesnej Czarnogry.
CZARNOGRA
W odrnieniu od innych ziem poudniowosowiaskich, znajdujcych si pod
panowaniem tureckim, Czarnogra posiadaa wzgldn niezaleno. Wpyway na to
sprzyjajce warunki terenowe, jak oddzielenie kraju od reszty ldu wysokimi grami,
pooenie w pobliu Morza
232
Adriatyckiego i posiadoci Republiki Weneckiej. Wadza sutaska sigaa tu tylko
porednio poprzez pasze sandaku skadarskiego, do ktrego formalnie bya
Czarnogra wczona pod wzgldem administracyjnym. Turecki system feudalny w
ogle nie wszed tu w ycie, a wadza paszy skadarskiego te bya fikcyjna, poniewa
Czarnogrcy czsto odmawiali mu pacenia haraczu, do czego byli zobowizani, i
chtnie podejmowali z nim wojaczk.
Od wewntrz Czarnogra nie przedstawiaa monolitu. Maleki ten kraj targany by
ustawicznymi walkami midzy skconymi rodami, ktre godziy si tylko wtedy, kiedy
trzeba byo walczy z Turkiem. Jedyn instytucj centraln bya Cerkiew prawosawna z
wadyk cety-skim na czele.
Czarnogra, pod przywdztwem wadykw, braa udzia niemal we wszystkich
wojnach, ktre Wenecja, Austria i Rosja prowadziy z Turcj. W trakcie tych wojen
wzmogy si znacznie wpywy rosyjskie. Polityk prorosyjsk zainicjowa wadyka Danio
Petrovi z pocztkiem XVIII w., a kontynuowali j jego nastpcy, Sawa i Vasilije,
obydwaj z rodu Petroviciw. Sawa by w Rosji w 1742 r., Vasilije udawa si tam
kilkakrotnie. Szuka tam konkretnej pomocy i oddawa swj prawosawny nard" pod
opiek carycy Elbiety. On te snu wielkie plany odbudowy pastwa serbskiego, ktre
by obejmowao obok Czarnogry Serbi, Boni, Dalmacj, pnocn Albani,
Pogranicze Wojskowe, a nawet Bugari. Te dalekosine plany wiza z pomoc
rosyjsk. Dziki jego konsekwentnej polityce kult Rosji sta si w Czarnogrze

powszechny. Tak sam polityk prowadzi jego nastpca Piotr I (Petar) Petrovi. Za
jego rzdw Czarnogra rozwina si znacznie pod wzgldem gospodarczym.
Wewntrzna i zewntrzna polityka wadykw prowadzia ku cakowitemu
uniezalenieniu si kraju od wadzy sutana i reprezentujcego go paszy skadarskiego,
chocia nie nastpio to jeszcze na mocy pokoju swisztowskiego, czego si w
Czarnogrze spodziewano.
BONIA
Zupenie inaczej ukaday si stosunki w Boni. Grzysty ten kraj y jak gdyby
yciem odrbnym. W przeciwiestwie do Czarnogry, gdzie muzumanw
(poturczecw) przeladowano, tutaj wanie oni doszli do najwikszego znaczenia. W
czasie wojen tureckich wypdzeni z Wgier, Chorwacji, Sawonii, Dalmacji, znaleli azyl
w Boni, gdzie wzmocnili i tak ju silny element muzumaski. Dla nich walka o ten kraj
bya nie tylko walk o wadz i interesy sutana, ale przede wszystkim o wasn
egzystencj. Sutanat turecki nie mia wierniejszych poddanych nad muzumanw
boniackich.
Propaganda rosyjska tu nie docieraa. Wpywy austriackie ograniczay si do ludnoci
katolickiej, a zwaszcza zakonu franciszkanw. W rezultacie znikomy by odzew Boni
na agitacj austriack w okresie ostatniej wojny z Turcj. Bonia nie miaa takich
przywdcw narodowych, jak Koca czy Aleksa Nenadovi wrd Serbw.
233
Niemniej katolicy boniaccy bd dugo ciyli ku katolickiej Austrii i Chorwacji. W
przyszoci miao to uatwi ekspansj Austrii w tym kierunku i sta si. rdem
zarzewia midzy Serbami i Chorwatami.
DALMACJA I DUBROWNIK
Wynik wojen tureckich, tj. osabienie Turcji i wzmocnienie Austrii, nie mg nie
wpyn na losy Dalmacji i maej Republiki Dubrownickiej. Dalmacja pozostaa jeszcze
pod panowaniem Republiki Weneckiej, ale ujawnione w czasie wojen tureckich
aspiracje monarchii habsburskiej na Bakanach, a z drugiej strony handlowogospodarcza ofensywa Marii Teresy i Jzefa II na porty adriatyckie w Triecie i Rijece
musiay powanie zagrozi panowaniu dow weneckich w tym kraju. To samo
dotyczyo sawnej Republiki Dubrownickiej, ktra tylko dziki rwnowadze si midzy
Wenecj i Turcj moga utrzyma swoj niezaleno. Wprawdzie ostateczny cios
Republice Weneckiej i Republice Dubrownickiej zaday wojska francuskie, ale i tak
spucizn po nich przeja Austria. Dalmacja staa si kluczem do mocarstwowej
polityki Austrii w tym rejonie. Byo to ju widoczne podczas ostatniej wojny tureckiej.
Rwnie i Rosja w tym czasie nie zaniedbywaa swych moliwoci propagandowych
w Dalmacji i Dubrowniku. W Dalmacji kontakty z Rosj utrzymyway klasztory
prawosawne, czemu staraa si przeciwdziaa Wenecja zezwalajc na otwarcie
drukarni sowiaskiej w stolicy republiki. Wpywy rosyjskie okazay si jednak silniejsze.
Dubrownik ju od Piotra Wielkiego posiada kontakty z Rosj. W drugiej poowie XVIII w.
Rosja otworzya w Dubrowniku swj stay konsulat. Dalszy rozwj wydarze
uniemoliwi Rosji umocnienie swych wpyww w tym kraju tak, jak byo to moliwe w
Czarnogrze.
SOWIANIE POUDNIOWI W MONARCHII HABSBURSKIEJ
W tym czasie, kiedy na ziemiach serbskich toczyy si wojny, w drugiej czci
obszaru zamieszkanego przez Sowian Poudniowych zachodziy istotne zmiany, ktre

przeobraay ycie Sowecw, Chorwatw i Serbw wojwodiskich. W kadym z tych

krajw nasilenie zmian i ich charakter uwarunkowane byy sytuacj polityczn, ukadem
si spoecznych i gospodarczych, wreszcie poziomem ycia kulturalnego. Std
rnorodno tych przemian, wymagajca odrbnego traktowania. Inaczej przebiegay
te zmiany na ziemiach Sowecw, wchodzcych bezporednio do tzw. krajw
dziedzicznych Habsburgw, inaczej u Chorwatw, zwizanych uni z Wgrami i tylko
poprzez Koron Wgiersk wchodzcych do monarchii habsburskiej, i jeszcze inaczej u
Serbw, zamieszkujcych poudniowe tereny Krlestwa Wgierskiego. Cech wspln
dla wszystkich tych krajw bdzie centralna polityka Wiednia, narzucajca formy i
kierunek rozwoju, jak te i idee Owiecenia,
234
ktre wpyway na umysowo warstwy inteligenckiej, dajc asumpt do odrodzenia
narodowego. Trzeba tu zaznaczy, e hasa encyklopedystw francuskich szerzyy si
w caej monarchii jak gdyby dwupoziomowo. Oddolnie poprzez literatur i
publicystyk i byy wchaniane w zalenoci od poziomu umysowego miejscowej
inteligencji, i odgrnie poprzez dekrety przedstawicieli austriackiego absolutyzmu
owieconego, to jest Marii Teresy i Jzefa II. Oczywicie, dla tych ostatnich
wprowadzanie reform polegao na usuniciu przestarzaych redniowiecznych form w
dziedzinie umysowej, religijnej, spoecznej, gospodarczej i politycznej po to, aby na
bardziej nowoczesnych podstawach oprze budow nowego, silnego pastwa,
scentralizowanego i rzdzonego absolutnie. Jednake wikszo tych reform
wychodzia naprzeciw ywotnym potrzebom ludnoci i przynosia owocne w skutkach
przemiany. Owiecenie nie doprowadzio w monarchii do rewolucji politycznej i
spoecznej, ale przez ferment, jaki wywoao, stanowi wany etap w rozwoju wszystkich
narodw monarchii naddunajskiej, w tym take i Sowian Poudniowych. Z uwagi na
znaczenie tych przemian w procesie dziejowym sprawy te wymagaj bardziej
szczegowego omwienia, naturalnie kadego kraju oddzielnie.
SOWENIA
Sowecy yli na jednym terenie, ale niejednolitym pod wzgldem narodowociowym i
administracyjnym. Wymieszani byli w nastpstwie migracji, zachodzcych w
przeszoci, z ludnoci niemieck (austriack), wosk, chorwack i wgiersk.
Administracyjnie obszar etnicznego zasigu Sowecw podzielony by na prowincje:
Krain, Karynti, Styri, Gorycj z Gradysk, Istri i Prekomurje (czyli cz trzech
komitatw wgierskich: al, Vas i Somogy, lecych za rzek Mur). Z tego obszaru,
ktry cznie obejmowa 75645 km2, tylko jedna trzecia (a wic okoo 25 tys. km2)
zamieszkana bya zwart mas przez ludno sowesk. Bya to prowincja Kraina.
Karyntia i Styria w XVIII w. posiaday zdecydowan wikszo niemieck, Prekomurje
wgiersk, a w Istrii ludno woska i chorwacka razem wzite przewyszay
liczebnie ludno sowesk. W XVIII w. oglna liczba Sowecw nie przekracza 900
tys. Pod wzgldem spoecznym ukad dla Sowecw by rwnie niekorzystny. Bya to
spoeczno chopska, a wic w systemie feudalnym pozbawiona wszelkich praw,
stanowica niziny spoeczne. Arystokracja i szlachta dawno ulegy zniemczeniu.
Rwnie i miasta miay obcy narodowo charakter, w XVIII w. nawet i w Krainie szczup
warstw inteligenck stanowili ksia katoliccy i nauczyciele, wywodzcy si
przewanie z ludu. Duga i trudna bya wic droga do emancypacji. Warunkiem jej by
rozwj przemysu, a zatem i handlu oraz zniesienie poddastwa osobistego chopw,

czyli umoliwienie im wejcia do miast i do innych zawodw. Wanie pod tym

wzgldem w XVIII w. zaistniay w Sowenii sprzyjajce okolicznoci.
235
NA DRODZE DO KAPITALIZMU
Na rozwj gospodarczy ziem soweskich wpyny wane decyzje cesarza Karola VI.
W 1717 r. ogoszono dla zamania monopolu weneckiego woln eglug na Adriatyku, a
w dwa lata pniej uznano Triest i Rijek, dwa porty na Adriatyku, wolnymi miastami. W
tym samym 1719 r. powoano do ycia Akcyjn Spk Orientaln, ktra
monopolizowaa cay handel morski monarchii idcy przez Triest. W ten sposb Triest
sta si wanym orodkiem gospodarczym. W latach 1759-1782 szo przez Triest 72%
rudy elaza, a w latach 1760-1765 Triest przyjmowa 2/3 caego wywozu z Krainy,
reszta sza przez Rijek. Obok rudy wywoono te zboe, bydo, wosk, mid, drewno,
ktre eksportowano nie tylko ze Sowenii, ale i z Chorwacji, Sawonii i Banatu. Warto
caego obrotu przez port w Triecie wzrosa w drugiej poowie XVIII w. i rwnaa si
jednaj czwartej caego zagranicznego handlu monarchii.
Dynamiczny rozwj Triestu wyraa si w migracji ludnoci, napywie Wochw,
Niemcw, ydw, Grekw, Serbw i naturalnie Sowecw. W 1740 r. byo to
miasteczko o 7000 ludnoci, w 1800 r. liczyo ju 21 tys. mieszkacw. Handel morski
sprzyja wytworzeniu si lokalnej buruazji, a nawet grupy wielkich kapitalistw. Na
terenie Sowenii do wielkiego majtku doszed Woch z pochodzenia, Micheloangelo
Zois (Cojs), ktry w swoich rkach skupi cay eksport z Krainy, a w czci i z Karyntii.
Fortun Cojsa, ktry zosta nobilitowany, odziedziczy jego syn igmund, bardzo
zasuony dla soweskiego odrodzenia narodowego.
Obok handlu rozwijay si te na terenach Sowenii manufaktury, mimo niesprzyjajcej
polityki Wiednia, ktry po utracie przez Austri lska dba gwnie o rozwj przemysu
w Czechach i Austrii waciwej, spychajc pozostae kraje monarchii do roli zaplecza
surowco-wega Powstaway manufaktury sukna (Lubiana), jedwabiu, huty szka. Pod
koniec XVIII w. na terenie Sowenii istniao ju kilkanacie duych zakadw
przemysowych.
CHOPI
Sytuacja chopw soweskich, podobnie jak w caej monarchii godna poaowania,
prowadzia do czstych buntw, z ktrych najwiksze byy w Gorycji i Krainie. Patent
Marii Teresy, wydany dla Karyntii i Styrii w 1778 r. i nieco pniej dla Krainy, uregulowa
powinnoci chopskie, ukrci samowol wacicieli ziemskich i ograniczy roboty
paszczyniane "do 3 dni w tygodniu. Jednake dopiero patent Jzefa II, ogoszony w
krainach soweskich w 1782 r., otworzy chopom drog do miast i manufaktur.
Rozszerzya si te plantacja ziemniakw, kukurydzy, a w krajach przymorskich
oliwek, lnu, konopi. Rozwojowi rolnictwa i podniesieniu produkcji rolnej patronowaa
szkoa rolnicza w Lublanie. W nastpstwie zmian w stosunkach agrarnych rozpocz si
okres rozwoju ziem soweskich, a wie soweska ju pod koniec XVIII w. zmienia
cakowicie swj wygld zewntrzny.
236
OWIATA
Po kasacji zakonu jezuitw rzd zaprowadzi w krainach soweskich powszechne
nauczanie od 6 do 13 roku ycia. Dobrodziejstwo to, jak najbardziej zgodne z duchem
Owiecenia, kryo jednak w sobie wielkie niebezpieczestwo dla narodowego ruchu

soweskiego, poniewa jzykiem nauczania ju od najwczeniejszych lat szkolnych

sta si jzyk niemiecki. Otworzyy si drogi dla germanizacji, tym realniejsze, e
niemiecki by jzykiem urzdw i instytucji gospodarczych i wdziera si nawet do
kociow soweskich. Germanizowaa si przede wszystkim warstwa owiecona.
Jednake nacisk germanizacyjny wywoa wkrtce opr ze strony spoeczestwa
soweskiego, a wyszed on wanie od warstwy owieconej, od grupy inteligenckiej, u
ktrej hasa Owiecenia rozbudziy ide narodow. Wzmocniona gospodarczo ludno
miaa do siy na to, aby oprze si skutecznie germanizacji i przeciwstawi jej
sowesk wiadomo narodow. Ujawnio si to ju w nastpnej generacji.
CHORWACJA
W XVIII w. Chorwacja bya raczej pojciem geograficznym ni politycznym. Z
dawnego, historycznego obszaru Chorwacji, korzystajcej z szerokiej autonomii w
ramach wsplnej z Wgrami Korony Wgierskiej, pozostay zaledwie 3 upanie:
zagrzebska, karlovacka i varadinska, tworzce tzw. Banowin (od bana, ktry sta na
czele administracji). Poza tym obszarem znalaza si Sawonia, (najpierw pod okupacj
tureck, a po wypdzeniu Turkw pod zarzdem wojskowej administracji austriackiej),
Dalmacja (pod panowaniem Wenecji) i Pogranicze Wojskowe, ktre oddzielao
Banowin od posiadoci weneckich w Dalmacji,, od Boni i od Sawonii. Ludno
chorwacka mieszkaa take i w Istrii poudniowej, stanowicej prowincj austriack, w
Boni (katolickich Boniakw uwaano za Chorwatw) i w komitatach wgierskich nad
rzek Mur, w tzw. Medjumurje.
BANOWINA I JEJ ORGANIZACJA WEWNTRZNA
Si Chorwatw byy tradycje historyczne, tzw. prawo historyczne, do ktrego mogli
si zawsze odwoywa (i odwoywali si) w momentach kryzysw. Chorwacja nie bya
krajem podbitym, lecz dobrowolnie zjednoczonym z Krlestwem Wgierskim w ramach
wsplnej Korony w. Stefana. Rozporzdzaa szerok autonomi, ktrej wyrazem bya
instytucja bana, sejm krajowy, zwany saborem, i samorzd upanii (komitatw).
Ban a do XVIII w. sta na czele administracji, sdownictwa i wojska, by strem
konstytucyjnej niezalenoci kraju i podlega tylko bezporednio krlowi, std zwany
prorexem. Jednake jego uprawnienia byy stopniowo ograniczane. W XVIII w. nie mia
ju prawa zwoywania saboru.
237
Zastpowa go wiceban (banovac vicebanus) wyznaczany przez bana.
W saborze, ktry zbiera si przewanie w Zagrzebiu, uczestniczyli dostojnicy
kocielni, magnaci oraz delegaci szlachty i wolnych miast krlewskich, wybierani przez
upanie. Sabor zajmowa si sprawami administracji kraju, do czasw Jzefa II take i
sprawami wojskowymi, uchwala podatki dla krla i na wewntrzne potrzeby kraju oraz
wybiera przedstawicieli na wsplny z Wgrami sejm krajowy. W saborze, ktremu
przewanie przewodniczy biskup zagrzebski, najwaniejsz osobistoci by ban, a
obok niego protonotar krlestwa, ktrego wybiera sabor, a zatwierdza ban. Protonotar
by powiernikiem stanw. On czuwa nad pieczci krlestwa i bana oraz nad kluczami
krajowego archiwum, gdzie znajdoway si przywileje i prawa krlestwa. Protonotar by
jednoczenie sekretarzem saboru. Peni te wane funkcje w sdownictwie, gdy
przewodniczy najwyszemu sdowi krajowemu, tzw, sdowi baskiemu, od ktrego
wyrokw przysugiwao odwoanie do krla lub sdu dworskiego.

Na czele upanii (komitatu) sta wielki upan, mianowany przez krla spord
magnatw krlestwa. Peni on raczej funkcje reprezentacyjne. Sprawami upanii
kierowa natomiast podupan z urzdnikami wybieranymi na zgromadzeniu upanii co 3
lata. Podupana, podobnie jak urzdnikw, wybieraa szlachta na sejmikach upanii. Do
kompetencji sernikw nalea m.in. wybr dwch delegatw na sabor i uchwalenie dla
nich instrukcji.
Cay ten system samorzdu upaskiego by przejty od Wgrw i w kadym
szczegle odpowiada organizacji wgierskiego samorzdu komitackiego. Wanie ta
wsplna konstytucja z Wgrami zacieraa w praktyce odrbno Chorwacji. Faktycznie
zwizki Chorwacji z Wgrami nigdy nie miay charakteru czystej unii personalnej.
Wynikao to z prostego faktu, e partnerzy nie byli rwni. Uleganie sabej Chorwacji
silnym Wgrom byo naturaln konsekwencj tego ukadu. W XVIII w. na przykad na
ogem omiu banw tylko jeden by Chorwatem, hr. Janko Drakovi, ale i on peni
swe funkcje tylko przez jeden rok.
ROLA SZLACHTY
W epoce feudalnej si Chorwacji by fakt, e miaa wasn szlacht, ktra nie ulega
wynarodowieniu. Arystokracja chorwacka prawie e nie istniaa. Wygina w czase
wojen tureckich bd zostaa wytpiona przez centralizm austriacki w okresie tzw.
spisku Wesselenyiego. Chorwacka szlachta, przewanie rednia i drobna, podobna w
swej mentalnoci do takiej samej szlachty wgierskiej, miaa odegra wan rol
polityczn w momentach kryzysw pastwowych za Marii Teresy i Jzefa II, o czym
bdzie szczegowo niej. Ale saboci Chorwacji byo nike ttno rozwoju
gospodarczego, przemys w powijakach i to, e miasta byy przewanie obce narodowo,
w wikszoci zaludnione przez osadnikw niemieckich.
238
ROZWJ HANDLU
W XVIII w. po wypdzeniu Turkw doszo do pewnego oywienia handlu. Za Karola III
(IV) zostaa w 1726 r. utworzona tzw. droga karoliska (od Karlovca do Rijeki), a za
Jzefa II, w 1770 r. tzw. droga jzefiska (z Karowa do Senja), ktre czyy wschd z
zachodem, a jej centrum by Karlovac, miasto, w ktrym najwczeniej rozwina si
chorwacka buruazja. Po uregulowaniu spraw Sawonii, o czym bdzie mowa, i po
zaprowadzeniu przez ten zniszczony kraj szlakw handlowych, gwnie wodnych,
Chorwacja staa si wan drog tranzytow, czc Nizin Wgiersk z Morzem
Adriatyckim.
W tym samym czasie zaczy powstawa manufaktury, wiksze zakady
przemysowe, ktre lokoway si gwnie przy drogach handlowych. Do najwikszych
zakadw przemysowych naleaa cukrownia w Rijece, w ktrej pod koniec XVIII w.
pracowao okoo tysica robotnikw. Ale powstay te manufaktury, budowy statkw w
Rijece i Senju, tekstylne w Lice i w Turnji koo Karlovca. Zaczo si rozwija szklarstwo
i jedwabnictwo. Byo to niewiele, aby moga wyrosn silna warstwa buruazyjna, ale
wany krok w kierunku tworzenia si form kapitalistycznych. Przyczyn istotnie bardzo
wan tego sabego rozwoju (sabego nawet w porwnaniu ze Soweni) bya
merkantylistyczna polityka Habsburgw, o czym bya ju wzmianka.
Chopstwo, wyczone z ycia politycznego, nie mogo wpywa na rozwj
gospodarczy. Czste bunty chopw, jak we wszystkich krajach monarchii: w Czechach,
na Wgrzech, w Siedmiogrodzie, w Sowenii, najlepiej charakteryzuj ich ciki stan. W

Chorwacji najwiksze nasilenie buntw chopskich miao miejsce w latach 17431756.

Reformy agrarne Marii Teresy z lat 1756 i 1780 zaprowadziy, tak jak w Sowenii, pewn
stabilizacj na wsi i przyczyniy si do uspokojenia chopw.
OWIATA
Pewny postp zaznaczy} si te w dziedzinie owiaty. Wynikao to przecie z ducha
epoki. W 1769 r. utworzono pierwsz wieck szko (studium politicum camerale) z
siedzib w Varadinie i z wykadowym jzykiem niemieckim. W par lat pniej szko
przeniesiono ,do Zagrzebia. W 1776 r. Maria Teresa utworzya zagrzebski okrg
szkolny, ktremu podporzdkowaa wszystkie szkoy w Chorwacji i Sawonii. Powstaa
te w tym czasie Krlewska Akademia i Gwne Gimnazjum w Zagrzebiu. Akademia a
po rok 1850 bya jedyn wysz uczelni Sowian Poudniowych wchodzcych w skad
Korony Wgierskiej. Miaa 3 fakultety: teologiczny, prawny i filozoficzny. Od 1850 r. bya
to tylko Akademia Prawa. Uniwersytet chorwacki utworzono dopiero w 1874 r. w
Zagrzebiu.
Warto jeszcze zaznaczy, e pod wzgldem religijnym Chorwacja ze Sawoni bya
niemal wyczn domen Kocioa katolickiego. Protestantyzm zosta wytpiony w
okresie kontrreformacji, wyznanie rzymsko-katolickie uznane za jedyne dozwolone w
Krlestwie Chorwackim.
239
Na takich podstawach prawnych i w takiej sytuacji spoeczno-gospodarczej
przystpowali Chorwaci po wypdzeniu Turkw do walki o swoj niezaleno i
zjednoczenie terytorialne. Walka ta w XVIII w. miaa dwa etapy: pierwszy agodny za
Marii Teresy i drugi gwatowny za Jzefa II. Ze wzgldu na konsekwencje sprawy te
wymagaj bliszego omwienia.
CHORWACKA SANKCJA PRAGMATYCZNA
Po pokoju w Karowicach 1699 r., kiedy ziemie zamieszkane przez Chorwatw zostay
prawie w caoci wyzwolone spod panowania tureckiego, szlachta chorwacka staraa
si na odzyskanym terenie restaurowa wadz swoich stanowych instytucji, czyli
wczy pod jurysdykcj bana i saboru zagrzebskiego ca Sawoni. W tych
zamierzeniach napotykaa opr Wiednia, ktry mia swoje cele, nie spieszy si ze
wzmocnieniem Chorwacji, i na terenie Sawonii, podobnie jak w caych wczesnych
Wgrzech poudniowych, zaprowadzi administracj wojskow podleg bezporednio
centrali wiedeskiej. Czynniki wiedeskie nie zezwalay na spontaniczne kolonizowanie
obszarw wyludnionych i prowadziy tam z gry zaplanowan, wasn kolonizacj. W jej
nastpstwie w Ba-nacie. remie, Sawonii osiedlono kolonistw pochodzenia
niemieckiego, francuskiego, woskiego, hiszpaskiego, a take Sowakw, Rusinw,
Serbw i wreszcie Rumunw. W ten sposb Habsburgowie zmienili pod wzgldem
etnicznym oblicze tych terenw i zgodnie z wasnymi interesami utworzyli mozaik
narodowociow. Wielkie majtki ziemskie oddawali z reguy w rce Niemcw.
Sytuacj Chorwacji komplikowa fakt, e od wczesnego redniowiecza wchodzia w
skad Korony Wgierskiej. Zmuszao to stany chorwackie do uzgadniania spraw
Chorwacji ze stanami wgierskimi, co z uwagi na silniejsz pozycj Wgier rwnao si
w praktyce podporzdkowaniu Chorwacji interesom Wgier. W czasach, kiedy Wgrzy
byli w stanie konfliktu z centralizmem wiedeskim, Chorwaci mieli mono lawirowania
midzy Wgrami a Austri, ale w momentach, kiedy midzy stron wgiersk i
austriack dochodzio do kompromisu, wwczas Chorwaci pozostawali osamotnieni i z

koniecznoci musieli si podporzdkowa Wgrom. Tak wanie byo po upadku

wielkiego powstania na Wgrzech w latach 17041711, na ktrego czele sta
Franciszek Rakoczy II, kiedy to doszo do kompromisu zawartego w postanowieniach
pokoju szatmarskiego 1711 r. Sejm wgierski potwierdzi prawo dziedziczne
Habsburgw w linii mskiej do Korony Wgierskiej, za co uzyska od dworu
zatwierdzenie dawnych praw i przywilejw szlacheckich, wolnoci religijnej i zwolnienie
szlachty od podatkw. Rwnao to si nawrotowi do dawnych stosunkw w Koronie
Wgierskiej.
Postanowienia pokoju szatmarskiego zaniepokoiy szlacht chorwack, ktra w
obawie przed supremacj wgiersk zacza szuka bezporedniego oparcia w
Wiedniu. Okazja nadarzya si w zwizku z faktem, e cesarz Karol VI, jako krl
wgierski Karol III, nie mia
240
potomka mskiego i pragn dziedzictwo Habsburgw przekaza swojej crce Marii
Teresie. Wymagao to zgody stanw wgierskich i chorwackich. Poniewa Wgrzy si
ocigali, Chorwaci pierwsi postanowili na saborze w dniu 11 marca 1712 r. wyj
naprzeciw yczeniom dworu i przyzna take i eskiej linii Habsburgw prawo
dziedziczne do tronu chorwackiego. Aktem tym stany chorwackie powtarzay rwnie
samodzieln decyzj saboru z 1527 r., kiedy to niezalenie od Wgier i przed nimi
Chorwaci sami powoali na tron chorwacki Ferdynanda Habsburga.
Akt z 1712 r. nazywa si chorwack sankcj pragmatyczn. Bya to przede
wszystkim demonstracja niezalenoci Chorwacji od Wgier. Co wicej, w adresie do
krla sabor zaj stanowisko, e Chorwacj z Wgrami czy jedynie unia personalna,
ktra bya zawarta dobrowolnie i w kadej chwili moe by zerwana.
W odpowiedzi na decyzj Chorwatw Karol VI zobowiza si w imieniu wasnym i
swoich nastpcw do przestrzegania praw, przywilejw i wolnoci Krlestwa
Chorwackiego". Jednake by to tylko manewr taktyczny, typowy dla polityki Wiednia,
ktry przy pomocy Chorwatw naciska na Wgrw, a za porednictwem Wgier uciska
Chorwacj. Okazao si to oczywiste w momencie, kiedy stany wgierskie rwnie
przyjy sankcj pragmatyczn w 1722 r., w ktrej proklamowano zasad (i dwr j
zatwierdzi) caoci i niepodzielnoci Korony w. Stefana. Oznaczao to, e Chorwacja
nie miaa prawa do oderwania si od Wgier i samodzielnego decydowania o swoich
sprawach poza administracj wewntrzn. Chorwacka sankcja pragmatyczna zostaa
jeli nie anulowana prawnie, to pozbawiona sensu.
WCZENIE SAWONII
Pewn rekompensat otrzymali Chorwaci w dwadziecia lat pniej, kiedy Maria
Teresa po wstpieniu na tron zmuszona bya prowadzi w latach 17401748 tzw.
wojn sukcesyjn z koalicj Prus, Bawarii, Saksonii i Francji. Wwczas to moda
wadczyni, chcc pozyska poszczeglne kraje monarchii, sza na pewne ustpstwa. W
1741 r. Ogosia ponowne zjednoczenie Sawonii z Chorwacj waciw, czyli Banowin.
Oznaczao to take likwidacj administracji wojskowej i zaprowadzenie cywilnej. Ca
Sawoni podzielono na trzy upanie (komitaty): virovitick, poesk i sremsk. W ten
sposb jedno z ycze Chorwatw zostao spenione. Banowin wzmocnia si w
stosunku do Wgier i skadaa si odtd z szeciu upanii; poza trzema slawoskimi
wchodziy w jej skad upanie: zagrzebska, varadinska i karlovacka. Przeciwko
takiemu rozwizaniu sprawy slawoskiej protestowali Wgrzy, ktrzy uwaali Sawoni

za cz Krlestwa Wgierskiego. Idc na kompromis postanowiono, e Sawonia

bdzie wysyaa Z kadej upanii po dwch delegatw na sabor chorwacki i po dwch
na sejm wgierski. W sprawach administracyjnych, kulturalnych, sdowniczych zostaa
podporzdkowana banowi, a w sprawach finansowych urzdom wgierskim.
241
Taki stan faktycznie trwa do 1848 r. Ale Maria Teresa przyczajc Sawoni do
Banowiny okroia z niej Posawin (kraj wzdu Sawy), ktr wczya do Pogranicza
Wojskowego. Trzeba te doda, e Sawonia nie przedstawiaa, jak Chorwacja
waciwa, monolitu pod wzgldem narodowociowym. Obok Chorwatw mieszkali tu
Serbowie (gwnie w remie), Niemcy i Wgrzy. Rwnie pod wzgldem spoecznym
rnia si od Banowiny. W przeciwiestwie do Chorwacji Sawonia posiadaa wielkie
latyfundia przewanie w rkach obcych narodowo: Niemcw, Wgrw. Z powyszych
wzgldw zjednoczenie Sawonii z Chorwacj naley uwaa za formalne, a nie
faktyczne.
PRIMORJE
Jedn z najbardziej spornych spraw w stosunkach chorwacko-wgierskich w XVIII i
XIX w. bya sprawa Rijeki (Fiume). Od 1712 r. w zwizku z morsk polityk austriack
Rijeka stanowia wolny port wchodzcy w skad Austriackiego Przymorza. Maria Teresa
w 1776 i 1777 r. wczya do Chorwacji miasto i port rijecki oraz Bakar, Bakarac,
Kraljevic. czyli tzw. Chorwackie Primorje (tylko Senj i Bag pozostay przy Pograniczu
Wojskowym). Z caego tego nowo przyczonego obszaru utworzya sidm upani,
severinsk. Wczajc Rijek do Chorwacji, cesarzowa wyrazia yczenie, aby port
nadal pozosta wolny w interesie handlu morskiego. Wwczas to przedstawiciel rzdu
chorwackiego Nikola Skrlec w porozumieniu z upanem severinskim Jzefem
Majlathem (Wgier) wystpi z prob do cesarzowej, aby miasto Rijeka z portem
nadal byo uwaane jako oddzielne ciao przyczone do witej Korony Krlestwa
Wgierskiego" (separatum sacrae regni Hungariae coronae adnexum corpus"). W
nastpstwie tej deklaracji Maria Teresa specjalnym dyplomem ustanowia autonomi
Rijeki. Z czasem, kiedy Chorwacja zostaa administracyjnie podporzdkowana Wgrom,
Wgrzy wycignli z tego wniosek, e Rijeka jako oddzielne ciao w. Korony" zostaa
zczona z Wgrami. O interpretacj tych i innych jeszcze postanowie w sprawie Rijeki
toczy si niezwykle zacity spr midzy prawnikami wgierskimi a chorwackimi przez
cay XIX w. Trzeba tu jeszcze doda, e Jzef II zlikwidowa upani severinsk,
wczajc jej pnocn cz bezporednio do upanii zagrzebskiej, a z reszty
Przymorza uczyni oddzieln prowincj pod nazw Przymorze Wgierskie (Littorale
Hungaricum), w ktrego skad wchodziy 3 zatoki: rijecka, bakarska i vinodolska. Caym
Przymorzem zarzdza] gubernator rijecki powoywany przez Wiede. Riieka jedynie
sdownie podlegaa Zagrzebowi.
Komplikowanie spraw byo specjalnoci rzdw wiedeskich, ale zoono spraw i
ich konfliktowo wynikay take z ustroju stanowego, w jakim po rok 1848 tkwia
Korona Wgierska, gdzie obowizywao tzw. prawo historyczne, czsto niejasne, a
zawsze sprzeczne z nowymi dekretami cesarsko-krlewskimi. Niezwyka okazja do
dowolnych komentarzy.
242
POGRANICZE WOJSKOWE

Pogranicze Wojskowe to jedna z najbardziej oryginalnych instytucji stworzonych przez

Habsburgw. Pocztki, jak bya o tym mowa, sigaj XVI w. niezmienne te pozostay
cele. By to pas ziem wzdu granicy tureckiej, wyczony spod administracji cywilnej i
podporzdkowany austriackim wadzom wojskowym (Kriegsrath) najpierw w Grazu, a
pniej w Wiedniu. W rzeczywistoci Pogranicze to wielkie koszary staego wojska,
utrzymywanego stosunkowo maym kosztem i skadajcego si gwnie z ludnoci
serbskiej, chorwackiej, a take rumuskiej (wooskiej). Zwano j graniczarami i dzielono
na tych. ktrzy byli w czynnej subie (od 16 do 60 roku ycia), i na tych, ktrzy swoj
prac Utrzymywali onierzy. Przynajmniej jedna trzecia caej ludnoci Pogranicza bya
pod broni. Dostarczao to dynastii okoo 50 tys. staego, dobrze wyszkolonego,
dzielnego i co waniejsze wiernego wojska. W drugiej poowie XVIII w. ludno
caego Pogranicza wynosia 547 tys. osb. Dla porwnania Chorwacja i Sawonia razem
wzite liczyy wwczas 1 196 000 mieszkacw. A wic blisko poowa ludnoci obszaru
chorwacko-slawoskiego wchodzia do Pogranicza. Dla rozwoju narodowego Chorwacji
nie mogo by rzecz obojtn, e pas Pogranicza, biegncy wzdu granicy tureckiej
od Adriatyku po Dunaj rodkowy, przecina w p jej terytorium, dzielc je na obszar
Chorwacji cywilnej (Banowiny) i wojskowej. Taki wanie podzia powanie hamowa
rozwj chorwackiego ycia narodowego i osabia pozycj kraju w stosunku do Wgier i
w ogle w monarchii.
Graniczarze zwolnieni byli od podatkw pastwowych. Utrzymywali si z uprawy
ziemi, ktr otrzymywali jako lenno wojskowe. Paszczyzna na tym terenie bya w ogle
nieznana. Cieszyli si te znacznymi swobodami, w tym przede wszystkim religijnymi.
Wprawdzie Maria Teresa ukrcia nieco ich autonomiczne prawa, ale i tak pod
wzgldem swobd ycie chopa-graniczara byo bez porwnania wolniejsze ni chopa
w Chorwacji cywilnej, sptanego paszczyzn. Na wypadek wojny kady mczyzna
Pogranicza zdolny do noszenia broni zobowizany by stawi si na wezwanie wadz w
penym rynsztunku, zakupionym na wasny koszt. Ludno Pogranicza zobowizana
bya te do prac przy fortyfikacjach i w ogle staej suby w twierdzach. Nisi
oficerowie, oprcz przydzielonej im ziemi, otrzymywali poow pensji, ktra
przysugiwaa ich stopniom w armii austriackiej. Wysi natomiast oficerowie, przewanie
Niemcy, otrzymywali ca pensj. Jzykiem urzdowym Pogranicza i jzykiem komendy
by niemiecki. Jestecie urodzonymi onierzami, to musicie mwi po niemiecku"
mwili nauczyciele do dzieci graniczarw.
Szczegowy regulamin praw i obowizkw graniczarw wydaa W 1754 r. Maria
Teresa. Uszczuplia znacznie ich swobody i uregulowaa administracj wewntrzn.
Odtd cay obszar Pogranicza podzielony by na dwa generalaty i 11 pukw
(regimentw), w tym 6 chorwackich i 5 slawoskich. Cao zostaa cile
scentralizowana i podporzdkowana wiedeskiej Radzie Wojennej.
Na Pograniczu dochodzio do czstych buntw, gwnie na tle religijnym. Miay one
jednak tylko charakter lokalny. Do najwikszego buntu doszo w 1755 r., w rok po
regulaminie Marii Teresy. Wkrtce jednak sytuacja si ustabilizowaa. Przesta istnie
dawny samorzd, ale Utrzymaa si wolno osobista i religijna graniczarw, co stao
si przedmiotem zazdroci chopw chorwackich i serbskich poza obszarem
Pogranicza. Czste byy wypadki, zwaszcza wrd Serbw wojwodiskich, e ludno
tamtejsza daa przyczenia do Pogranicza. Ta wanie swoboda" graniczarw w
porwnaniu z sytuacj chopw poza Pograniczem bya tajemnic wiernoci

graniczarw dla dworu habsburskiego. Z czasem, kiedy niebezpieczestwo tureckie

przestao zagraa monarchii, wojska Pogranicza trzymane byy dla tumienia wolnoci
innych ludw wewntrz monarchii: Wochw, Wgrw, a take Chorwatw.
SERBOWIE WOJWODISCY
W XVIII w. nie istniao jeszcze pojcie Wojwodiny. Zostao ono utworzone dopiero w
1848 r. Niemniej ludno serbska, ktra osiedlia si w poudniowych Wgrzech
podczas wojen tureckich, zwaszcza w latach 16901718, domagaa si ju od
pocztku XVIII w. wydzielenia terytorium przez siebie zamieszkanego, czyli utworzenia
jednostki pastwowoprawnej. Pod tym terytorium rozumiano Banat, Baczk, komitat
Baranya i rem. W takich wanie granicach ogaszano Wojwodin serbsk w 1848 r.
Std dla okrelenia tej ludnoci i odrnienia jej od Serbw z innych terenw przyjto
tutaj nazw Serbw wojwodiskich take dla okresu wyprzedzajcego ten fakt.
PODSTAWY PRAWNE
Jak ju bya o tym mowa, Serbowie wojwodiscy, traktowani przez Wgrw jako
przybysze", gocie", budowali sw egzystencj na Wgrzech jedynie na podstawie
przywilejw cesarza Leopolda I z lat 1690 i 1691. Przyznaway one szerok autonomi
serbskiej Cerkwi prawosawnej i due uprawnienia (take i w zakresie wieckim) dla
metropolity z siedzib w Karowcach (Sremski Karlovci). Skoro jednak Wgrzy
powoujc si na swoje prawa konstytucyjne, nie respektowali tych przywilejw,
sytuacja prawna Serbw bardzo si komplikowaa. Jako nalecy do Cerkwi
prawosawnej byli chronieni przywilejami cesarskimi, ale bez wzgldu na obszar, na
ktrym yli, i prawa, jakie na tym terenie obowizyway. Dwr wiedeski odrzuci
dania Serbw wydzielenia terytorium i utworzenia na nim serbskiej despotowiny z
despot na czele. Co wicej, kaza uwizi Jerzego Brankovicia, ktry wanie tak
serbsk despotowin pod swoim przywdztwem chcia utworzy. Przeciwko
Brankoviciowi wystpi take serbski kler prawosawny, gdy utworzenie wieckiej
despotowiny ograniczao jego przywileje i prerogatywy metropolity,
245
ktry w myl przywileju cesarskiego z 1691 r. i wedug wasnych ycze chcia by
sam przywdca narodu caput nationis". Tak wic narodowe ycie Serbw
wojwodiskich musiao z koniecznoci zamyka si w ramach opieki cesarskiej i
przywdztwa wyszej hierarchii Cerkwi prawosawnej. Nic te dziwnego, e wytworzyo
si tam pojcie narodu prawosawnego", by to bowiem jedyny znak chronicy
odrbno serbsk wobec narodu i wadz wgierskich.
Zakoczenie przez Austri wojen z Turcj pogorszyo sytuacj Serbw. Stanli oni
wobec dylematu: albo podporzdkuj si prawom wgierskim ze wszystkimi
konsekwencjami, to jest spadn do rzdu chopw paszczynianych u obszarnikw
wgierskich, albo emigruj. To wwczas zacza si emigracja do Rosji. Wadze
austriackie przeciwdziaay temu przez rozbudowanie Pogranicza Wojskowego, co
umoliwiao wyjcie Serbw spod jurysdykcji wgierskiej. W latach 1702 1703
utworzono na terenie Banatu tzw. Potisko-Pomaruszskie (od nazwy rzek) Pogranicze
Wojskowe. Na Dunaju i Cisie natomiast rozbudowa si batalion czajkistw (ajkaw,
od sowa ajka czajka, d). Byo to co w rodzaju flotylli serbskiej, ktra w czasie
wojen tureckich przeprawiaa wojsko i budowaa mosty. Nieco pniej rozbudowano
jeszcze Pogranicze przez utworzenie dystryktu kikindzkiego (od miejscowoci Kikinda).
Tak wic Pogranicze Wojskowe stao si azylem dla Serbw wojwodiskich nie

chccych si podporzdkowa prawom wgierskim. Korzysta z tego tylko dwr

wiedeski, ktry rozszerza swoje koszary" na poudniowo-wschodnich rubieach
monarchii.
ROZWJ GOSPODARCZY
Nie bya to jednake jedyna polityka wiedeska wobec tego obszaru. yzna ziemia
przyszej Wojwodiny dopiero odkrywaa swoje bogactwa. Spustoszona w czasie wojen
tureckich, wymagaa zagospodarowania. Rzd wiedeski rozpocz intensywn
kolonizacj, osiedlajc tam Niemcw (szczeglnie w Banacie), Sowakw (w Baczce),
Rumunw, Ru-sinw, a take i dalszych Serbw. Jednoczenie prowadzono na wielk
skal melioracj ziemi i regulacj rzek: Begej. Marusza, Cisa, oraz budow kanaw
rzecznych. Pod tym wzgldem szczeglnie rozwin si Banat, ale nie ustpowaa mu
rwnie yzna Baczka. Miar rozwoju tego terenu jest szybki wzrost ludnoci. W 1720 r.
na obszarze Banatu i Baczki yo zaledwie 50 tys. mieszkacw, pod koniec XVIII w.
liczba ta wzrosa do 320 tys.
Lecz nie tylko rozwj rolnictwa okrela ycie gospodarcze Wojwodiny. Przygraniczne
pooenie kraju sprzyjao rwnie rozwojowi handlu, a zatem i rzemiosa. Z kupcw i
rzemielnikw tworzya si szybko nowa warstwa spoeczna, serbska buruazja, ktra
w niedalekiej ju przyszoci miaa odegra tak wybitn rol polityczn. Serbscy kupcy
korzystali z autonomii wolnych miast krlewskich. Prawa tych miast kupowali za wielkie
sumy pienine i w ten sposb zabezpieczali sobie lepsze warunki ycia. Zrobili to
Serbowie w Nowym Sadzie i
246
Somborze ju w pierwszej poowie XVIII w. W drugiej poowie wieku osigny to
take miasta Banatu. Na Pograniczu Wojskowym znaczn wolno zdobyy sobie
osiedla: Zemun, Karowce, Mitrovica, Bela Crkva, Panevo i inne. Take i w Budzie, w
dzielnicy Taban (dzisiaj nie istniejca) Serbowie otrzymali ju w XVII w. szeroki
samorzd w ramach swojej spoecznoci. Kupcy serbscy z Wojwodiny odegrali te
wybitn rol w handlu Europy rodkowej i Zachodniej z Turcj.
FERMENTY SPOECZNE I POLITYCZNE
Rozwj gospodarczy wzmg dania polityczne ludnoci serbskiej. Zaczo si od
buntw chopskich, ktre jak wszystkie powstania chopskie w tym czasie w
monarchii austriackiej miay charakter lokalny. Buntowali si przede wszystkim ci
chopi, ktrzy popadli w paszczyzn u obszarnikw wgierskich i niemieckich. Ale w
buncie z 1735 r. (najwikszym ze wszystkich) pod wodz Pero Segedinaca brali udzia
obok chopw serbskich take wgierscy i sowaccy (ci z Baczki). Reformy urbarialne
Marii Teresy, wprowadzane stopniowo, najpierw w remie, pniej w Baczce i Baranji,
a na kocu w Banacie, nieco uspokoiy chopw, ale nie zaegnay konfliktu, ktry
powoli zacz przybiera cechy konfliktu narodowego.
Drugim przejawem fermentu w onie spoecznoci serbskiej by zaczynajcy si i
stopniowo wzmagajcy konflikt midzy now serbsk buruazj a wysz hierarchi
Cerkwi prawosawnej. Przywileje cesarskie, jak bya o tym mowa, oddaway rzd dusz
nad spoecznoci serbsk w rce metropolity serbskiego i w ogle wyszego kleru
prawosawnego. Nie trzeba podkrela, e taki system teokratyczny uprzywilejowa
faktycznie tylko kler prawosawny. W miar jak wzrastaa warstwa mieszczaska i hasa
Owiecenia byy przyjmowane przez coraz szersze krgi spoeczne, system
teokratyczny stawa si anachronizmem.

Pocztkowo walka wieckich z duchownymi toczya si na forum kongresw

religijnych (w przyszoci narodowych), zwoywanych co jaki czas za zezwoleniem
cesarskim przez metropolit. Kongres mia prawo od 1708 r. wybiera metropolit,
protestowa u wadz wgierskich Z powodu naruszenia cesarskich przywilejw i
wystpowa w obronie ludnoci serbskiej, uciskanej przez urzdnikw i szlacht. Od
1749 r. kongres skada si z biskupw prawosawnych, 25 niszych duchownych, 25
przedstawicieli pogranicza Wojskowego i 25 delegatw miast i pozostaych skupisk
serbskich. By wic kongres pewnego rodzaju forum narodowym, ale wski by jego
zakres dziaania i kompetencji, a w dodatku od wewntrz poddany dyrektywom
metropolity. Przeciwko takiemu ukadowi wewntrznemu kongresu i za rozszerzeniem
jego kompetencji zacza usilnie ordowa nowa buruazj. Kler strzeg zazdronie
swoich przywilejw i pozycji, czsto ze szkod dla spraw narodowych, std konflikt
wieckich z duchownymi przybiera na znaczeniu i sile. Wan rol w tym konflikcie
miaa odegra wiecka inteligencja serbska, ktrej najwybitniejszym przedstawicielem
by Dositej Obradovi.
247
SOWIANIE POUDNIOWI WOBEC JZEFINIZMU
Maria Teresa nie wprowadzaa reform radykalnych, nie naruszaa dotychczasowego
porzdku spoecznego ani historycznego ukadu administracyjno-publicznego.
Wprowadzaa reformy ostronie i poowicznie, nie wywoywaa wic ani wstrzsw
spoecznych, ani buntw politycznych. Raczej agodzia istniejce konflikty. Inaczej byo
za Jzefa II. Ten owiecony wadca nie liczy si z ukadem historycznym ani z siami
spoecznymi, ktre ten ukad wspieray, stara si za pomoc dekretw unowoczeni
pastwo i przebudowa spoeczestwo w myl hase Owiecenia swoicie przez siebie
pojmowanych. Wszystko to miao suy wzmocnieniu monarchii i absolutnej wadzy
cesarskiej.
Spord wielu reform Jzefa II wymieni tu naley najwaniejsze i najbardziej bogate
w nastpstwa. Byo to wic ogoszenie patentu tolerancyjnego (1781) ze wszystkimi
konsekwencjami tego faktu, jak ograniczenie pozycji Kocioa katolickiego i
wprowadzenie kontroli nad nim; zniesienie poddastwa chopw (1785); centralizacja
pastwa (1785) z likwidacj redniowiecznego federalizmu i wreszcie germanizacja
(1784) wszystkich nieniemieckich spoeczestw monarchii poprzez nowoczesn szko i
centraln administracj.
Kada z tych reform przyjmowana bya rozmaicie przez rne warstwy i instytucje
spoeczne.
Dla warstwy chopskiej zniesienie poddastwa osobistego, tak jak w caej monarchii,
byo dobrodziejstwem. I tak te zostao przez chopw przyjte od Triglavu po redni
Dunaj. Patent cesarski otwiera im drog do miast, do manufaktur, do handlu i
rzemiosa. Chocia paszczyzna nadal obowizywaa, jednak zniesienie poddastwa
osobistego stwarzao now epok na wsi. Byo te ono najbardziej podne w
nastpstwa, zwaszcza gdy si rozwaa genez ksztatowania si nowoczesnych
narodw poudniowosowiaskich.
Patent tolerancyjny nie mia tak powszechnego i jednoznacznego oddwiku. W
Sowenii zosta na og przyjty yczliwie, gdy protestantyzm mia tam swoich
wyznawcw, a ograniczenie dziaalnoci wyszego kleru katolickiego, przewanie
niemieckiego, sprzyjao wzmocnieniu niszego kleru, tj. soweskiego.

W prawosawnej Wojwodinie patent tolerancyjny przyjty zosta z entuzjazmem przez

koa wieckiej inteligencji. Przecie dotychczas ycie narodowe Serbw w Wojwodinie
ogniskowao si wok obrony prawosawia, co stworzyo szczegln pozycj w
spoeczestwie wyszego duchowiestwa prawosawnego. Wanie w nastpstwie
patentu tolerancyjnego inteligenci serbscy rozpoczli walk o emancypacj
spoeczestwa serbskiego spod wadzy kleru. W oparciu o zasady tolerancji zrywali z
konfesjonalnym pojmowaniem narodowoci (nard prawosawny"), by przej do
goszenia idei narodowej w oparciu o jzyk. Dositej Obradovi pisa wtedy: Prawo i
religia mog si zmieni, ale jzyk nigdy". W konsekwencji jzyk ludu zacz on
przeciwstawia obowizujcemu w cerkwi jzykowi sowiasko-serbskiemu. W ten
sposb
248
otworzy drog do jugosowiaskiej wsplnoty narodowej bez wzgldu na dzielce je
rnice.
Dositej Obradovi (1742 1811), uwaany za twrc serbskiego odrodzenia
narodowego i idei jugosowiaskiej, nie by odosobniony w swych przekonaniach i
dziaaniu. Mimo silnej kontrakcji kleru idee, ktre zacz gosi, zwyciyy w niedalekiej
przyszoci. Nie mona jednak twierdzi, e punktem wyjcia koncepcji Obradovicia by
patent tolerancyjny. Ten tylko umoliwia dziaalno propagatorsk. W rzeczywistoci
Obradovi by najtypowszym przedstawicielem serbskiego Owiecenia. Idee, ktrymi
si przej i ktre gosi, zdoby w czasie swoich podry po Europie (Uniwersytet w
Halle, by dwa razy w Polsce). Zreszt serbskie odrodzenie narodowe, jak i innych
Sowian Poudniowych ma swoje gbsze korzenie w przeszoci, o czym tu bdzie
jeszcze mowa. Jzefinizm by jednak dla Serbw wojwodiskich zjawiskiem
pozytywnym i twrczyni. Std entuzjastyczne jego przyjcie. Nawet centralizm i
absolutyzm cesarski ich nie przeraa. Centralizm bo milszy im by urzdnik cesarski
ni obszarnik wgierski, absolutyzm bo po prostu niczego innego dotychczas nie
znali.
JZEFINIZM W CHORWACJI
Inaczej byo u Chorwatw. Patent tolerancyjny nie mia dla nich wikszego
znaczenia. Innych wyzna poza katolickim wrd Chorwatw nie byo. Natomiast walka,
jak szlachta chorwacka prowadzia z jzefinizmem, dotyczya praw historycznych,
ktre Jzef II ama i odrzuca jako zmurszay relikt redniowiecza. Chodzi tutaj o
likwidacj samorzdu upaskiego, autonomii Chorwacji, wsplnej z Wgrami
konstytucji, czyli o zaprowadzenie centralizmu i absolutyzmu.
249
Centralizm zacza powoli wprowadza ju Maria Teresa. Mimo e szlachta
wgierska przyrzekaa swej krlowej w momentach dla jej panowania krytycznych
vitam et sanguinem", Maria Teresa nie lubia sejmu wgierskiego ani saboru
chorwackiego. Od 1764 r. sejm nie zosta ani razu zwoany. Jzef II w ogle go
anulowa, co wicej, nie koronowa si na krla wgierskiego, a koron w. Stefana,
symbol niezalenoci Wgier, kaza zoy w Wiedniu w skarbcu pamitek
habsburskiego domu.
Maria Teresa dla usprawnienia wadzy centralnej ustanowia w 1767 r. dla Chorwacji
Krlewsk Rad (Consilium Regium, po chorwacku Kraljevsko Vijee), ktra przyja
kompetencje niezwoywanego saboru. Pocztkowo siedzib Rady by Varadin, pniej

Zagrzeb. Rada przeja sprawy polityczne, ekonomiczne i wojskowe Banowiny.

Podlegaa jej caa administracja kraju z upanami, ktrzy byli obowizani wykonywa jej
polecenia. Na czele 6-osobowej Rady sta ban jako najwyszy zwierzchnik pastwa
mianowany przez cesarza-krla. Niezalenie od intencji centralizatorskich Marii Teresy
Rada bya faktycznie pierwszym oglnokrajowym rzdem chorwackim. I co bardzo
istotne niezalenym od Wgierskiej Rady Namiestniczej.
Tymczasem konserwatywna szlachta chorwacka podniosa wrzaw przeciwko
gwaceniu jej historycznych przywilejw i amaniu konstytucji. Protestowaa rwnie i
szlachta wgierska, ktra w ustanowieniu Rady dla Chorwacji widziaa naruszenie
sankcji pragmatycznej w jej najwaniejszym postanowieniu, tj. jednoci i niepodzielnoci
terytorium Korony Wgierskiej. Dwr, zgodnie z celami centralistycznymi, prowadzi
agitacj wrd szlachty chorwackiej, aby j oderwa od Wgier, lecz byy to prby
daremne. Zdecydowana wikszo pragna zachowa zwizek z Wgrami, gdy ten,
wedug jej rozumowania, zabezpiecza swobody i tradycje. Politycy chorwaccy nigdy nie
potrafili rozwiza dylematu: orientacja na Wiede czy na Bud. Tradycj stao si, e w
Budzie szukano ratunku przed Wiedniem, a w Austrii przed Wgrami. Taka polityka
lawirowania, wynikajca z poczucia wewntrznej saboci, nie prowadzia, jak okazao
si, do pomylnego rozwizania spraw chorwackich. Miao to si okaza niebawem.
Maria Teresa wobec zdecydowanego oporu szlachty chorwackiej i protestw
wgierskich zlikwidowaa w 1779 r. Rad i przekazaa wszystkie jej kompetencje
Wgierskiej Radzie Namiestniczej. Oznaczao to oddanie spraw chorwackich urzdom
wgierskim, czyli zastpienie centralizmu austriackiego wgierskim.Tym ciosem
rozpocz si akt drugi, ale bynajmniej nie ostatni, chorwackiego kryzysu pastwowego
w drugiej poowie XVIII w.
W nowej sytuacji sabor straci cakowicie na znaczeniu, a ban na prestiu. To
wwczas Wgierska Rada Namiestnicza, wykorzystujc swoje kompetencje w stosunku
do Chorwacji, oderwaa od jej obszaru Rijek i wczya bezporednio do Krlestwa
Wgierskiego. Ale i ta sytuacja nie otrzewia konserwatystw chorwackich. Dalsze
reformy, tym razem Jzefa II, jeszcze cilej zwizay szlacht chorwack z wgiersk.
250
GERMANIZACJA
W 1784 r. cesarz wyda rozporzdzenie wprowadzajce w caej monarchii, w
urzdach i szkolnictwie, jzyk niemiecki. W rok pniej zlikwidowa samorzd
terytorialny w caej Koronie Wgierskiej, a wic i w Chorwacji. Zaprowadzi now,
centralistyczn organizacje pastwa z podziaem na okrgi. W tym ukadzie Chorwacja
waciwa z Medju-murjem i soweskim Prekomurjem znalaza si w jednym okrgu, a
Sawonia, oderwana ponownie od Chorwacji, zostaa zczona z wgierskim komitatem
Baranyia. Chorwacja jako jednostka pastwowo-prawna przestaa istnie. To samo
spotkao i Krlestwo Wgierskie. Kiedy nadto cesarz znis poddastwo chopw i
zmieni obowizki chopa wobec pana i pastwa na danin pienin, wwczas szlachta
chorwacka razem z wgiersk poczuy si zagroone w swych prawach zarwno
politycznych, jak i stanowych. Ferment ogarn ca Koron Wgiersk. Buntowali si
take chopi, a to z powodu nadmiernych obcie podczas wojny, jak Jzef II
rozpocz z Turcj. Tym razem opr wobec absolutyzmu cesarskiego okaza si
skuteczny. Jzef II po niepowodzeniach w wojnie z Turcj, ciko chory, odwoa
wszystkie reformy centralistyczne, zostawiajc w mocy reformy spoeczne.

Z WGRAMI PRZECIW CESARZOWI

W tym momencie rozpocz si akt trzeci chorwackiego kryzysu pastwowego.
Rozegra si on na sejmiku zagrzebskim w kwietniu i na saborze w maju 1790 r.
Punktem kulminacyjnym byo przemwienie na sejmiku nadupana zagrzebskiego
Nikoli Skrleca i uchwaa saboru. Nadupan powiedzia: odtd Chorwacja wie si z
Wgrami nierozdzielnym zwizkiem (nerazvezivom vezom"), aby przez ten zwizek
powsta jednolity front przeciw zakusom na ich historyczne prawa. Uchwaa za saboru
brzmiaa: Chorwaci i Wgrzy ustanowi jeden wsplny rzd, senat Krlestwa. Taki
zwizek Wgier z Chorwacj ma trwa dopty, dopki znowu nie zostan wyzwolone te
czci Chorwacji, ktre dotychczas s pod panowaniem Turcji i Wenecji. Do tego czasu
wszystkie 6 upanii chorwackich przyjmowa bd polecenia od rzdu wgierskiego.
Tym postanowieniem, pisze wybitny historyk chorwacki F. Sii, Chorwaci sami,
dobrowolnie sankcjonowali niekonstytucyjny krok Marii Teresy z 1779 r. I uczynili to ju
po odwoaniu centralistycznych reform Jzefa II. Niezalenie od osabienia uchway
saboru passusem o czasowym, a wic niestaym wizaniu si Chorwacji z Wgrami
bya to decyzja zmieniajca dotychczasowy, historyczny ukad chorwacko--wgierski z
unii personalnej na uni rzeczywist. Interesy stanowe szlachty i poczucie saboci
kraju leay u podstaw tej kapitulacji. Lecz otrzewienie przyszo bardzo szybko, w
czwartym, finalnym akcie tego dramatu okresu jzefiskiego.
251
SEJM 1790-1791
Nastpca Jzefa II, Leopold II, rozpocz swe panowanie od koronacji koron w.
Stefana i zwoania krajowego sejmu wgierskiego, ktry si zebra najpierw w Budzie, a
pniej w Pozsony (dzi Bratysawa). By to jeden z najbardziej doniosych sejmw
wgierskich. Kompromis, jaki wwczas stany wgierskie zawary z nowym krlem,
wpyn decydujco i na sprawy chorwacko-wgierskie. Dla Zagrzebia min ju czas
moliwoci lawirowania midzy Wiedniem a Bud. Skoczyy si naciski z Wiednia, ale
zaczy si z Wgier. Dobrowolna izolacja, na jak si sami Chorwaci skazali, nie
wpyna korzystnie na dalszy bieg spraw narodowych. Na sejmie 1790 1791 Wgrzy
wystpili po raz pierwszy z daniem wprowadzenia jzyka wgierskiego jako
urzdowego w caej Koronie Wgierskiej. Dotychczas jzykiem urzdowym bya acina,
wyczywszy krtki okres nieudanej prby wprowadzenia jzyka niemieckiego przez
Jzefa II. Wgrzy byli rwnie pod wpywem Owiecenia i pragnli jak inni
unowoczeni swe pastwo. Wzorem francuskim chcieli mie pastwo narodowe z
jednym narodem politycznym, tj. wgierskim, i jednym jzykiem pastwowym, tj.
madziarskim. Ta tendencja, w zasadzie nowoczesna i postpowa, w
wielonarodowociowej Koronie Wgierskiej musiaa wywoa konflikt narodowociowy,
konflikt, ktry trwa a po rok 1918 i determinowa dzieje wszystkich narodw
wchodzcych w skad Korony, w tym take Chorwatw.
REGNUM REGNO NON PRAESCRIBIT LEGES
Pierwsz reakcj Chorwatw na dania wgierskie bya walka o utrzymanie aciny
jako jzyka urzdowego. Tym chcieli podkreli swoj niezaleno i odrbno w
ramach Korony. W Chorwacji mwili oni yj Sowianie i wielu z nich nie zna w
ogle jzyka wgierskiego.
Bardziej by si dao wprowadzi tu jzyk francuski albo woski jako urzdowy,
poniewa te jzyki zna szlachta i kler". Wypominali Wgrom, e byli niedawno w takiej

samej sytuacji, jak obecnie Chorwacja, kiedy Jzef II chcia ich zmusi do przyjcia
jzyka niemieckiego, co odrzucili. I wtedy to pod adresem Wgrw wypowiedziano
synne sowa: Regnum regno non praescribit leges" (Krlestwo krlestwu nie bdzie
narzucao praw). Deklaracja wana, ale spniona, wana dla przyszych pokole,
aktualnie, wobec postanowie saboru z 1790 r., bya tylko sown demonstracj.
Wgrom nie udao si jeszcze osign swego celu. Osignli to dopiero w latach
czterdziestych XIX w. Ale na sejmie 1790 r. uzyskali, e acina tylko czasowo
pozostanie jzykiem urzdowym, a jzyk wgierski wprowadzi si od zaraz do
szkolnictwa wyszego i redniego. Na terenie chorwackiej Banowiny utrzymano acin
jako jzyk urzdowy, z tym e jzyk wgierski wprowadzono do szk jako jeden z
przedmiotw nauczania. W innych sprawach postanowiono, e Wgierska Rada
Namiestnicza bdzie nadal najwysz wadz dla Korony Wgierskiej,
252
mieli w niej zasiada rwnie przedstawiciele Chorwacji z banem na czele.
Kompetencje saboru ograniczono tylko do trzech upanii chorwackich (z wyczeniem
Sawonii). ban przesta by wobec Wgier wyrazicielem woli saboru, sabor straci sw
niezalen funkcj. Wsplny sejm, w praktyce sejm wgierski, mia by jedynym
orodkiem politycznego ycia. Tymi decyzjami zakoczy si kryzys chorwacki w
okresie absolutyzmu owieconego. Postanowienia sejmu 1790 r. miay obowizywa a
po rok 1848, kiedy to Chorwaci decyzje te obalili.
NARD ILIRYJSKI W WOJWODINIE
W stosunku do serbskiej Wojwodiny polityka centralistyczna Wiednia miaa nieco inny
charakter i przebieg. Ju Maria Teresa ustanowia w 1745 r. do zarzdzania, sprawami
serbskimi tzw. Ilirsk Dworsk Komisj, ktr w dwa lata pniej zmienia, rozszerzajc
jej kompetencje, na Ilirsk Dworsk Delegacj. Nazwa Iliryjski" jako synonim serbski"
wanie w tych czasach dopiero zacza wchodzi w uycie. Zaczli j wprowadza
uczeni, wychodzc z zaoenia, e Sowianie wywodz si od Ilirw. Jeszcze w XIX w.
taka opinia bya powszechna wrd Chorwatw i Serbw. Pod koniec XVIII w. w
Wojwodinie uywano terminu ilirski nard" na oznaczenie Serbw, a w Chorwacji w
tym samym czasie mwiono o prastarym plemieniu i narodzie iliryjskim" na oznaczenie
Chorwatw (orovi, Sisi). Jzef II skasowa Ilirsk Dworsk Delegacj, ale odnowi t
instytucj Leopold II pod nazw Ilirskiej Dworskiej Kancelarii. Jego nastpca,
Franciszek I, ponownie zlikwidowa t instytucj w 1792 r., wcielajc ca pniejsz
Wojwodin, z wyjtkiem Pogranicza Wojskowego, do Wgier. Wszystkie te cesarskie
zarzdzenia i ich odwoywania byy funkcj aktualnej polityki Wiednia wobec Wgier.
Gdy szo o nacisk na Wgrw, tworzono odrbne instytucje dla Serbw, a kiedy
zawierano z Wgrami kompromis lub kiedy nacisk na nich by zbdny, instytucje
serbskie likwidowano.
KONGRES NARODOWY W TEMESZWARZE 1790 ROKU
W podobnych okolicznociach doszo do zwoania w Temeszwarze (Timisoara) w
1790 r. Kongresu Narodowego. Kongres pod przewodnictwem metropolity Stefana
Stratimirovicia by w rzeczywistoci (za zgod cesarza) demonstracj Serbw przeciw
Wgrom, ktrzy odmwili przyjcia delegatw serbskich na sejm. Na Kongresie ujawniy
si dwie orientacje: jedna, umiarkowana, reprezentowana gwnie przez kler, domagaa
si uoenia stosunkw z Wgrami na zasadzie sankcjonowania przez sejm wgierski
przywilejw serbskich, i druga, reprezentowana gwnie przez legatw z Pogranicza

Wojskowego, odrzucaa wszelkie rozmowy z Wgrami i domagaa si odrbnej

serbskiej despotowiny z arcyksiciem Aleksandrem na czele. Oczywicie, ani jedna, ani
druga koncepcja w wczesnych warunkach nie miaa adnych szans na realizacj.
Niemniej decyzje Kongresu i burzliwe dyskusje na nim miay wielkie znaczenie na
przyszo.
253
Do nich to bezporednio nawizano w czasie rewolucji 1848 r., kiedy to ogoszono
serbsk Wojwodin. Aktualnie najwaniejsze byo to, e sejm wgierski przyzna w
1792 r. Serbom prawa obywatelskie (dotychczas prawnie byli tylko przybyszami",
gomi"), a metropolicie i biskupom prawosawnym zezwoli na udzia w Izbie Panw
sejmu krajowego. W ten sposb Serbowie otrzymali swoje przedstawicielstwo w
parlamencie wgierskim, a metropolita z tego tytuu sta si ich oficjalnym
reprezentantem. Miao to istotne znaczenie na przyszo.
ECHA REWOLUCJI FRANCUSKIEJ. IGNJAT MARTINOVI
Z okresem zmian i przemian spoecznych z kocem XIX w. wie si take wpyw
hase Rewolucji Francuskiej na inteligencj poudniowo-sowiask. Jak powiedziano
wyej, u Serbw wojwodiskich prdy Owiecenia i reformy spoeczne Jzefa II
spotkay si z gorcym przyjciem. W tym samym gronie modych postpowcw
znaleli si te i pierwsi rewolucjonici. Cho sprawa ta trudna jest do naukowego
stwierdzenia, wiadomo jednak, e w tzw. ruchu jakobinw wgierskich brali take
czynny udzia Sowianie Poudniowi. Sam przywdca ruchu, Ignjat Martinovi, by z
pochodzenia Serbem. Jego przodkowie przybyli z Serbii w czasie wojen tureckich i
osiedlili si za Saw, w monarchii habsburskiej. Mody Ignjat po przyjciu przez
rodzicw katolicyzmu wychowany by przez franciszkanw w Budzie. Z czasem sta si
wybitnym uczonym filozofem. By nawet jaki czas profesorem we Lwowie. Przekonany
o postpowych zamiarach cesarza Leopolda II, by nawet jaki czas patnym agentem
cesarskim. Po mierci cesarza zorganizowa spisek jakobiski w 1794 r. By w kontakcie
z Konwentem, z jakobinami austriackimi i polskimi (wielbiciel Konstytucji 3 maja). Jego
dziaalno spiskowa trwaa zaledwie kilka miesicy, a jednak zdoa do swej organizacji
wcign okoo 200 czonkw. Byli wrd nich Serbowie i Chorwaci. Chocia spisek
Martinovicia (po wg. Martinovicsa) naley do historii Wgier, przecie trudno jest w
owych czasach, w jednym pastwie, jakim bya Korona Wgierska, oddzieli sprawy
wgierskie (madziarskie) od niewgierskich. Zreszt w ideologii Martinovicia znalaz si
program federacji przyszej republiki wgierskiej wedug zasad narodowociowych. A
wic podzia na prowincje: wgiersk, iliryjsk, sowack i woosk. W republice takiej
jzykiem pastwowym mia by jzyk wgierski, ale kada prowincja miaaby prawo do
uywania wasnego jzyka w administracji lokalnej i szkolnictwie. Ta wanie koncepcja
wie si jak najbardziej z dziejami Sowian Poudniowych.
SPRAWY KULTURALNE
W XVIII w. wraz ze zmianami politycznymi i przeobraeniami spoecznymi dochodzi
te i do przeomu w sferze kultury. Koczy si wszechwadna epoka baroku,
rozprzestrzeniajcego si z miast dalmatyskich
254
dziki zakonowi jezuitw po caym obszarze ziem poudniowosowiaskich w
monarchii habsburskiej. Barok dociera nawet do Serbw, cho tam przybra nieco
odmienn posta. Styl klasyczny rozszerza si powoli, gwnie pod wpywem Wiednia i

Wgier. Wraz z prdami Owiecenia nowy duch zaczyna opanowywa owiat. Cho
nie jest to jeszcze szkoa ani narodowa, ani w peni wiecka, przecie zmienia si forma
nauczania i rozszerza si zakres wiedzy na nauki przyrodnicze. Uczonych,
ksztaconych na Zachodzie, dostarcza przede wszystkim Republika Dubrownicka.
W XVIII w. kultura narodw poudniowosowiaskich zwizana jest jeszcze bardzo z
religi. U Sowecw i Chorwatw z Kocioem katolickim, u Serbw z Cerkwi
prawosawn. Mona nawet powiedzie, e rozdzia na kultury zwizane z religi
jeszcze si w XVIII w. pogbia. Byo to nastpstwo tego, e Kocioy prowadziy
wzmoon walk o wytpienie starych, pogaskich obyczajw, ktre ywe byy jeszcze
w mentalnoci i kulturze ludowej, a co waniejsze byy one wsplne dla wyznawcw
chrzecijaskich obu wyzna i dla muzumanw.
Oprcz tego nadal istnieje rozgraniczenie na obce wpywy: w Dalmacji bd to przede
wszystkim wpywy woskie, w Sowenii niemieckie, w Chorwacji cbok tych dwch
take i wgierskie, u Serbw rosyjskie, tureckie, a z kocem XVIII w. zaczn si
take i wpywy zachodnie.
Wanie Serbowie wojwodiscy stanowi tu bardzo ciekawy przykad zmian
kulturowych zachodzcych w XVIII w. Z pocztkiem XVIII w. bd tam przemone
wpywy rosyjskie poprzez prawosawie i poprzez pismo. Lecz w drugiej poowie tego
wieku wpywy rosyjskie ustpuj miejsca zachodnim. Zgodnie z prdami Owiecenia,
ktre jak widzielimy trafiy tam na podatny grunt, rozpoczyna si walka o
rozdzielenie kultury religijnej od narodowej. W 1776 r. przyjto nowy kalendarz, wedug
ktrego nowy rok zaczyna si 1 stycznia, a nie jak byo dotychczas 1 wrzenia.
Zredukowano liczb wit kocielnych: ze 170 w roku (co drugi dzie by witem) do
81. O ograniczeniu kleru w dziedzinie polityki bya ju mowa wczeniej.
WALKA O JZYK NARODOWY
Najwaniejszym jednak novum, ktre niosa epoka, bya walka o jzyk narodowy.
Rozumiano, e postp moe tylko wtedy upowszechni si w spoeczestwie, jeli
bdzie si mwio i pisao jzykiem, ktry lud rozumie. Wobec oporu kleru
prawosawnego, ktry stanowczo trwa przy jzyku liturgicznym sowiasko-serbskim i
przy starosowiaskiej pisowni, walka bya duga i trudna. Rozpocza j grupa
inteligentw skupionych wok Dositeja Obradovicia. Wielki budziciel narodw
poudniowosowiaskich gosi, e naley jzyk ludu wprowadzi do literatury i pisa
zlatynizowan cyrylic. Teoria jakby ywcem wyjta z dzie Herdera i im wspczesna.
W dziejach odrodzenia narodowego, ktre dopiero przyjdzie, wystpienie Dositeja
Obradovicia dziery palm pierwszestwa. Na realizacj myli wojwodiskiego Serba
trzeba byo jeszcze poczeka,
255
ale zostaa ona przeprowadzona wanie w tym duchu i w tej formie, jakie
zaprojektowa Obradovi.
W Chorwacji pisano nadal w czterech dialektach i czterech pisowniach. Rozwijay si
wic cztery odrbne literatury chorwackie: Chorwacji rodkowej, Dubrownika, Dalmacji
weneckiej i Sawonii. Do najwybitniejszych poetw tego okresu naleeli w Chorwacji
waciwej: Rudjer Bokovi (1711-1787), fizyk, matematyk i poeta, Djuro Feri (17391820), tumacz pieni ludowych na acin; w Dubrowniku (ktry po trzsieniu ziemi w
1667 r. straci swe dawne znaczenie) do ostatnich wielkich, poetw naleeli: Ignjat

Djurdjevi (16751737), autor m.in. utworu sawicego przeszo Dubrownika, oraz

Marko Bruerovi (17741825), francuskiego pochodzenia, pisa w stylu poezji ludowej.
Rwnie u Sowecw w Krainie rozpocza si w drugiej poowie XVIII w. walka o
odnowienie jzyka narodowego. Chronologicznie pierwsza jest Kraynska gramatika
Marko Pohlina (1735 1801), wydana w 1768 r. Baron igmund Zois (Cojs, 1747
1819) spisywa i wydawa soweskie pieni ludowe, a Valentin Vodnik (1758 1819)
swoimi utworami poetyckimi i Anton Linhart (17561795) sztukami scenicznymi
rozpoczli sowesk i w jzyku soweskim literatur epoki Owiecenia.
HISTORIOGRAFIA
Podobnie jak u innych narodw, ktre budziy si do ycia, tak i u Sowian
Poudniowych nastpuje zainteresowanie dziejami narodowymi, ktre ubarwiano i
poetyzowano, by wzbudzi zachwyt i dum z rodzimej przeszoci. Do takich dzie
naley u Sowecw Antona Linharta Pokusaj istorije Kranjske i ostalih Junih Slovena
u Ausrji (Prba historii Krainy i pozostaych Sowian Poudniowych w Austrii). Miaa ona
wielkie znaczenie dla dalszego rozwoju narodowego ruchu Sowecw. Wrd Serbw
tak pozycj zyskao dzieo archimandryty Jovana Rajicia, wydane w Wiedniu 1794 r.
pt. Istorija raznih slovenskih narodov, naipae Bolgarov, Horvatov i Serbov ( Historia
rnych narodw sowiaskich, zwaszcza Bugarw, Chorwatw i Serbw). W
historiografii poudnicwosowiaskiej najwaniejsza to pozycja tamtych czasw.
Sowecy od 1782 r. maj swoj sta gazet, ukazujc si w Lublanie. W latach
17791781 pojawi si almanach literacki pod nazw Pisanice", wydajcy wiersze w
jzyku soweskim. Serb Zaharije Orfelin zacz wydawa w Wenecji w 1768 r.
Slavenosrpski magazin", pierwsze serbskie czasopismo. W 1791 r. ukazyway si w
Wiedniu Srbskija povsednevnija noviny", przemianowane w 1792 r. na Slavennosrbskija vjedomosti", ktre docieray take i poza Saw, do Serbw pod panowaniem
tureckim. ywot tej gazety by jednake niedugi.
POEZJA LUDOWA
Specyfik twrczoci artystycznej narodw poudniowosowiaskich jest poezja
ludowa, przejawiajca si w pieniach lirycznych i epickich
256
od wczesnych epok redniowiecza a po chwil obecn. Kwita ona na caym
obszarze poudniowosowiaskim, szczeglnie jednak wrd Serbw i Chorwatw.
Opiewaa tsknoty osobiste, smutki i radoci ludu, bya wyrazem jego twrczych
potrzeb. O ile pie liryczna ulegaa zmianom wyraajc nastroje poszczeglnych
pokole, o tyle epicka pie ludowa pozostaa niezmienna, podtrzymujc cigo
twrcz i tradycj. Ona te bya ark przymierza" midzy dawnymi i nowymi
pokoleniami, rejestrowaa tragiczne dzieje i przekazywaa ich obraz nowym pokoleniom.
Utrwalaa bohaterstwo i mczestwo narodw poudniowo-sowiaskich w walkach z
Turkami, czym podtrzymywaa tak charakterystyczne dla tych narodw umiowanie
wolnoci. Bdc wytworem tej czci spoeczestwa, ktra bya cakiem odizolowana
od cywilizacji miejskiej, pie ludowa ksztatowaa przez stulecia zupenie specyficzn
form kultury. W wierszach przeznaczonych do zapamitania, a nie do czytania,
przejawiao si to wszystko, co lud myla, czego pragn i co przeywa. Tote pie
ludowa sigaa po motywy do najrnorodniejszych dziedzin ycia spoecznego, od
wydarze historycznych i zwizanych z nimi postaci a do szczegw z ycia
codziennego" (Antun Barac). piewano o krlu Duszanie, o krlewiczu Marko, o ksiciu

azarzu i wielu bitwach, z ktrych ta na Kosowym Polu pozostaa symbolem

najwyszego patriotyzmu i ofiarnoci".
Przekazywali j pieniarze (glarze), przewanie nie znani z imienia, cho wielu z
nich, jak Filip Vinji, szczeglnie utalentowany twrca z czasw powstania
Karadiordia, przeszo na karty historii. Przyczyni si do tego Vuk Stefanovi
Karadi, ktry zapisywa te pieni i ogosi je drukiem. Ich wysokim artyzmem
zachwyca si Adam Mickiewicz w swych prelekcjach w College de France.
257
II. POWSTANIA SERBSKIE. ILIRIA
TO I ZASIG
WSTRZSY spoeczne i polityczne, ktre od chwili wybuchu Wielkiej Rewolucji
Francuskiej zaczy rozszerza si po caej Europie, nie ominy i krajw obecnej
Jugosawii. Ludno Sowiaszczyzny Poudniowej, nie liczc malekiej Republiki
Dubrownickiej i rwnie maej, i take Turcji zhodowanej Czarnogry, ya w obcych
organizmach spoeczno-politycznych i podlegaa tym samym siom i prawom, ktre
przeksztacay struktury spoeczne i dezorganizoway aparat polityczny zaborcw.
Jednake narody poudniowo-sowiaskie w oparciu o rodzime tradycje polityczne,
odrbn kultur i wasne siy spoeczne potrafiy na swoich ziemiach nada
zachodzcym u zaborcw przemianom wasny charakter. Powolny rozkad feudalizmu,
zarwno w monarchii habsburskiej, jak i cesarstwie tureckim, wyzwoli take na
ziemiach poudniowo-sowiaskich nowe siy spoeczne, tkwice przede wszystkim w
warstwie chopskiej, ktre odwayy si zczy hasa spoeczne z politycznymi i
sign po suwerenn wadz na swoich terenach. Fenomen, charakterystyczny dla
Bakanw w ogle, mia si po raz pierwszy ujawni z tak si, co waniejsze skuteczn, w powstaniach serbskich. Jednoczenie na drugim kracu zasigu
etnicznego Sowian Poudniowych, w krajach soweskich i chorwackich, zaczy si
tworzy, wprawdzie pod obcym wpywem, zrby pastwowoci, ktr nazwano
iliryjsk, a co w wczesnym rozumieniu oznaczao jugosowiask. Przeom XVIII i
XIX w. to zacztek politycznego jugoslawizmu, czyli nowej ery w dziejach ludw
poudniowosowiaskich.
POWSTAWANIE KARADZIORDZIA 1804-1813. PASZAYK BELGRADZKI
Widowni na ktrej rozegray si wielkie dramaty serbskie, by paszayk belgradzki,
turecka jednostka administracyjna, niewielki kraik pooony na prawym brzegu Sawy i
Dunaju, obejmujcy dorzecze Morawy, graniczcy na zachodzie z Boni, na poudniu
z paszaykiem nowopazarskim (oddzielajcym obszar paszayku belgradzkiego od
Czarnogry) i na wschodzie z paszaykiem niskim i widyskim. Po wojnach tureckich
teren niemal cakowicie spustoszony.
258
Rolnictwo zniszczone, ludno trudnia si gwnie hodowl, gdy w razie
niebezpieczestwa mona si byo atwo z caym dobytkiem schroni w pobliskich
lasach Szumadii. W poowie XVIII w. byo w paszayku belgradzkim zaledwie 446
osiedli. W 1804 r., w chwili wybuchu powstania, yo tam okoo 368 tys. ludzi. Miasta, a
raczej miasteczka, miay charakter turecki. Zaledwie 35% ludnoci miejskiej stanowili
Serbowie. Wadzy tureckiej broniy synne w przeszoci twierdze w Belgradzie, abacu,
Smederewie, obsadzone przez zaogi wojskowe, i janczarowie rozrzuceni po caym

kraju. Ostoj i ochron ludnoci serbskiej byy gste bukowe lasy Szumadii, do ktrej
nie zapuszczay si karne ekspedycje tureckie i w ktrej ludno turecka
(muzumaska) stanowia znikomy procent.
W czasach wojen tureckich, jak ju bya o tym mowa, paszayk przechodzi z rk do
rk. Przez dwadziecia lat (17181738) Austriacy zaprowadzili tam wasn
administracj, opierajc si gwnie na elemencie miejscowym, tj. serbskim. Po
wojnach turecko-austriackich wadza sutaska staraa si przywrci normalne ycie,
przede wszystkim pozyska ludno serbsk, nakoni zbiegych do powrotu, a
pozostaych do pracy na roli. Tymczasem sytuacja komplikowaa si od wewntrz,
poniewa i Wysoka Porta wesza w okres wielkiego kryzysu.
REFORMY SELIMA 111(1789-1807)
Klski wojenne osabiy presti sutana, ukazay przede wszystkim sabo
wewntrznej organizacji pastwa i przestarzae formy ustroju spoecznogospodarczego. Kryzys mia wic charakter powszechny i dogbny. Przeciwko
sutanowi buntowali si poszczeglni paszowie, ktrzy na terenach przez siebie
zarzdzanych tworzyli wasne pastewka, utrzymywali wasn armi, wasn
administracj, bili nawet wasn monet. Przykadem takiego zbuntowanego paszy, a
jednoczenie i rozkadu feudalnej monarchii tureckiej, by Pazvan-Oglu, pasza Widynia,
ktry przez kilkanacie lat (17941807) w najbliszym ssiedztwie paszayka
belgradzkiego utrzymywa odrbne pastwo i by w stanie odeprze kady atak wadzy
centralnej. Buntowali si take janczarowie, ktrzy przestali ju by zakonem rycerskim,
zawierali maestwa i przywaszczali sobie ziemie. Kryzys ogarn ca gospodark.
Spahijowie, dotychczas tylko dzierawicy ziemi od sutana, domagali si prawa
wasnoci i nie czekajc na decyzj odgrn, sami tak sprawiedliwo sobie
wymierzali.
Sutan Selim III, przedstawiciel absolutyzmu owieconego w tureckim wydaniu,
prbowa ratowa sytuacj za pomoc reform, na ktre pastwo od dawna czekao. Z
punktu widzenia naszych tu rozwaa najwaniejsze s reformy agrarne i wojskowoci.
W miejsce dotychczasowego spahiyku zaprowadzono czyftlik. Oznaczao to, e ziemia
przesza w rce prywatne, czyli tych, ktrzy dotychczas j tylko dzierawili. Proces
zaprowadzania czyftlikw by dugotrway i co waniejsze doprowadza do oporu
raji, czyli tej nieszczsnej warstwy poddanych, przewanie chrzecijan, zmuszanych
teraz do pracy w czyftlikach.
259
Wizao si to z jeszcze wikszym wyzyskiem i z pogorszeniem ich sytuacji bytowej.
W paszayku belgradzkim czyftlik spowodowa bardzo silny opr chopw serbskich. By
to wic konflikt midzy warstw chopsk a nowo wyrastajc buruazj tureck.
Konflikt par excellence spoeczny. W Szumadii czyftlik by prawie nie znany, gdy
ludno serbska, chroniona przez warunki naturalne, nie dopucia do jego
zaprowadzenia.
Drug reform, ktra wywara szczeglnie silny wpyw na rozwj wydarze w
paszayku belgradzkim, byo rozwizanie przez sutana korpusu janczarw. Wizao si
to z prb utworzenia nowoczesnej, jednolitej armii, zorganizowanej na wzr
zachodnioeuropejski. Bunt janczarw, wspieranych przez siy wsteczne,
antyreformistyczne, m. in. przez pasz Widynia, pogbi jeszcze anarchi.
Zdemoralizowani janczarowie stali si grob dla sutana i udrk ludnoci, ktr

ograbiali z mienia i mordowali. Praktyki dahijw (przywdcw-oficerw janczarw) stay

si szczeglnie grone dla ludnoci serbskiej i niebezpieczne dla wadzy sutana w
paszayku belgradzkim. W Stambule obawiano si, e zrozpaczona ludno serbska
zwrci si o pomoc do cesarza austriackiego. Z tych to wzgldw wadze centralne
nakazay dla uspokojenia Serbw wypdzi janczarw z paszayku.
DAHIJSZCZYZNA
W 1793 r. nowy wezyr belgradzki Hadi-Mustafa za zezwoleniem sutaskim wezwa
Serbw do wsplnej walki przeciw janczarom. Byo to zjawisko bez precedensu w
pastwie padyszacha. Raj miaa broni wadzy sutana przeciwko jego
wspwyznawcom. Ale sytuacja bya tak grona, e w Stambule zdecydowano si
przyzna ludnoci serbskiej pewne prawa autonomiczne, jak np. wyznaczenie staej
daniny od caego paszayku, wybr przez Serbw wasnych kneziw w nahijach
(gminach), zezwolenie na posiadanie broni, utrzymywanie cerkwi itp. Najwaniejsze
jednak byo to, e Serbowie mogli organizowa si w druyny wojskowe i wybiera
kneziw.
Wsplnymi siami wezyra i Serbw udao si wypdzi janczarw z paszayku.
Znaleli oni jednak schronienie i pomoc u paszy widyskiego. Nie przestawali wic
nka ludnoci czstymi wypadami. Wojna domowa przecigaa si. Dla Serbw bya to
doskonaa szkoa wojenna. Tymczasem Turcja w 1798 r. musiaa prowadzi wojn z
Napoleonem w Egipcie. Sytuacj wykorzystali janczarowie i z powrotem wtargnli do
paszayku. W walkach zgin wezyr Hadi-Mustafa. Rozpocz si krwawy terror
dahijw. Prosutascy Turcy, ktrymi teraz dowodzi syn zamordowanego wezyra,
Derwisz-beg, i Serbowie tworzyli wsplny front przeciw janczarom. Naturalnie, by to
ukad dorany, sprowadzajcy si do wsplnej samoobrony. U Serbw nie wyksztacia
si myl o podjciu walki narodowowyzwoleczej, ale im silniejszy by terror dahijw,
tym blisza bya chwila wybuchu. Przygotowania do powstania czyniono ju w 1803 r. w
porozumieniu z Serbami po drugiej stronie Sawy.
260
Chodzio przede wszystkim o zakup broni i amunicji, ktrych mogo dostarczy
Pogranicze Wojskowe. Dahijowie wpadli na trop spisku i natychmiast odpowiedzieli
rzezi kneziw (sea knezova). Byo to w drugiej poowie stycznia 1804 r.
WYBUCH POWSTANIA
W latach wzgldnego spokoju, przed ponownym wtargniciem dahi-jw, w paszayku
rozwin si znacznie handel. Miar tego moe by fakt, e w ostatnich latach XVIII w.
wywoono z paszayku rocznie okoo 300 tys. wi. Wytworzya si wic w kraju
warstwa zamonych kupcw-handlarzy wywodzcych si z chopw. Z ich szeregw
przewanie wybierano kneziw, ktrzy bronic swoich interesw stawali si
automatycznie przywdcami narodowymi. Masy chopskie zainteresowane byy w tym,
aby obali czyftlik. W lasach Szumadii gromadzili si hajducy, tradycyjni partyzanci
przeciwko Turkom. Po wioskach kryli ludowi poeci, przekazujc w pieniach
bohatersk przeszo i wskrzeszajc pami cara Duszana. Oywia si dziaalno
Serbw z drugiej strony Sawy, ktrzy pod przewodnictwem metropolity Stratimirovicia
zabiegali o pomoc i interwencj mocarstw, przede wszystkim prawosawnej Rosji, na
rzecz ucinionych Serbw w paszayku. Znalaz si nawet przywdca-organizator
spisku, knez Aleksa Nenadovi, obdarzony w kraju autorytetem, byy ochotnik serbski w
ostatniej wojnie austriacko-tureckiej. Zgin jednake w masakrze strasznej niedzieli"

razem z wieloma innymi kneziami. Po wykryciu spisku przez dahijw sytuacja staa si
tak grona, e dalsze zwlekanie z wybuchem mogo doprowadzi do cakowitej zagady.
Powstanie stao si koniecznym aktem samoobrony. Zadecydowao o tym
zgromadzenie organizatorw, ktre odbyo si z pocztkiem lutego 1804 r. w Oraacu
na terenie Szumadii. Tam te dokonano wyboru wodza. Zosta nim Jerzy Czarny
Petrovi, zwany Karadziordzie (1768 1817), chop, handlarz z Szumadii, potomek
czarnogrskiego rodu Vasojeviciw, ktrzy w XVIII w. przenieli si do Szumadii, byy
ochotnik serbski w ostatniej wojnie austriacko-tureckiej. Niepimienny, dobry
organizator, nie pozbawiony talentw militarnych, klasyczny przywdca chopski tamtej
epoki.
WYPDZENIE DAHIJW
Orodkiem, skd powstanie wyszo i rozszerzyo si na kraj, bya Szumadia z
nahijami: Rudnik, Kragujevac, Belgrad. Powstacy to gwnie chopi serbscy z zadrug,
ale take i przybysze z obcych stron, z Hercegowiny, Boni, krajw austriackich,
rumuskich, z Macedonii, Bugarii, a nawet Grecji, bezdomni, wszelakiego rodzaju
wczdzy (beari, goli sinovi), ktrzy midzy sob nie bardzo potrafili si porozumie.
Elementem najbardziej dowiadczonym w walkach z Turkami byli hajducy serbscy,
macedoscy, bugarscy.
261
Wadza sutaska patrzya z przymrueniem oka na akcje powstacw. W gruncie
rzeczy w Stambule przyjto z zadowoleniem fakt, e wreszcie janczarowie znaleli si
w trudnej sytuacji. Nic te dziwnego, e prosutascy Turcy wspdziaali z Serbami i
razem z nimi odnosili pierwsze sukcesy. Wyzwolono Rudnik, Valjevo, abac,
Poarevac, Smederewo. Zaskoczeni dahijowie zamknli si w twierdzy belgradzkiej.
Lecz sutan wysa przeciwko nim wezyra boniackiego, nakazujc zajcie Belgradu i
przywrcenie porzdku w paszayku. Jedynie z pomoc powstacw serbskich udao
si wezyrowi wej do twierdzy belgradzkiej. Przywdcy dahijw zbiegli. Po drodze, na
Dunaju, dopadli ich powstacy serbscy i 3 gowy dahijw (czwarta wpada do wody)
wysali wezyrowi. W lipcu 1804 r. skoczyo si panowanie dahijw w paszayku. Dla
sutana powstanie spenio sw rol. Powstacy powinni zoy bro i wrci do domu.
W paszayku zostanie przywrcony stan z okresu przed inwazj dahijw. Lecz
powstacy myleli inaczej. Broni nie zoyli, dali gwarancji obcych mocarstw, wadzy
sutaskiej nie ufali. Jednake z nastaniem zimy nastpio uspokojenie. Tak zakoczy
si pierwszy etap powstania, a waciwie rewolucji serbskiej.
262
DYPLOMACJA POWSTACZA
Pierwsz trosk powstacw byo zdobycie broni i amunicji. Najatwiej mona to byo
osign przy pomocy Serbw wojwodiskich. posiadajcych stae kontakty z oficerami
Pogranicza Wojskowego. Wadze austriackie wiedziay o tajnej wysyce broni do
paszayku i nie przeszkadzay, obserwujc pilnie wydarzenia. Ale pomocy czynnej
Austria odmwia; prowadzc wojn z Francj, nie bya w stanie otwiera nowego
frontu. Z tych wzgldw powstacy nie mogli liczy na pomoc Austrii, do ktrej zwracali
si za porednictwem Serbw zza Sawy. Unikali jednak wszelkich okazji, aby nie
wzbudzi podejrze Wiednia co do celw powstania. Przy kadej okazji podkrelano, e
powstanie nie jest skierowane przeciw sutanowi, lecz jedynie jest aktem samoobrony.
Moliwo zaopatrywania si w bro z ssiedniej Austrii bya celem najwaniejszym.

Jednoczenie czyniono prby wcignicia Rosji. Jeszcze przed wybuchem powstania

metropolita Sratimirovi informowa wadze rosyjskie o tragicznej sytuacji Serbw w
paszayku. Po wybuchu powstacy zdecydowali si na wysanie delegacji do
ambasadora rosyjskiego w Stambule. Oddawali si pod skrzyda rosyjskiego cara" i
prosili, aby Rosja zaja si nimi tak, jak Modawi, Wooszczyzn i wysp Korfu.
Tymczasem Rosja z tych samych wzgldw co Austria pragna utrzyma dobre
stosunki z Turcj. Kierujcy wwczas polityk zagraniczn Rosji ks. Adam Jerzy
Czartoryski doradza Serbom za porednictwem ambasadora w Turcji,
263
aby zatrzymali akcje zbrojn i rozpoczli z sutanem pertraktacje, w ktrych
dyplomacja rosyjska czynnie im pomoe. Tymczasem Serbowie zamiast do Stambuu
wysali delegacje do Petersburga. Na jej czele sta knez Matija Nenadovi. Delegacja
przybya z kocem padziernika 1804 r. i od razu zostaa przyjta przez Czartoryskiego.
Rozmowy nie byy owocne. Czartoryski mwi szczerze o wielkim zainteresowaniu
spraw serbsk, ale w obecnej sytuacji midzynarodowej Rosja czynnej pomocy nie
moe udzieli. Doradza, aby Serbowie ustanowili jak centraln rad, bo z jednym
czowiekiem (tj. z Karadziordzie) wadza rosyjska nie moe prowadzi pertraktacji. W
rezultacie Rosja obiecaa interwencj w Stambule i udzielia pomocy finansowej (5 tys.
dukatw). Ale z tego czasu pochodzi synny projekt Czartoryskiego o federacji
europejskiej czci Turcji (zoony carowi). Wedug tego planu federacja obejmowaaby
wszystkich Sowian bakaskich, Grekw i Rumunw pod protekcj rosyjskiego cara (W
przyszoci Czartoryski jako emigrant we Francji i przywdca Hotelu Lambert bdzie
usilnie dziaa nad realizacj tego projektu, z t zasadnicz rnic, e federacja miaa
by nie pod protekcj rosyjskiego cara, lecz skierowana przeciwko Rosji).
W nastpstwie rekonesansu dyplomatycznego i nikych nadziei na przyszo
Serbowie zdecydowali si wysa delegacj do Stambuu i rozpocz pertraktacje z
sutanem. Przyjmowali zwierzchnictwo sutana .iad Serbi, ale dali, aby w miejsce
wezyra w Belgradzie urzdowa tylko finansowy przedstawiciel sutana, aby Serbowie w
nahijach mogli wybiera swoich kneziw, aby jeden z nich (vrhovni) urzdowa stale w
Belgradzie i by porednikiem midzy kneziami w nahijach a wadz sutask. dali
wic autonomii, i to niezbyt szerokiej. Tymczasem w Stambule zmieni si stosunek do
Serbw i do ich powstania. Wiedziano ju tam o daremnych koataniach Serbw w
Wiedniu i Petersburgu, co wicej wiedziano o nowych, zbrojonych przygotowaniach
Serbw.
DRUGI ETAP POWSTANIA
Z wiosn 1805 r. ruszya do Serbii armia turecka pod wodz wezyra Niszu, paszy
Hafiza, przeciwnika Serbw, z penomocnictwami sutana, aby zaprowadzi natychmiast
w paszayku porzdek i jeeli trzeba bdzie, zdusi zbrojnie opr serbski. W sztabie
powstaczym zdecydowano walczy i uprzedzi operacj Hafiza. Zajto Uice od
strony paszayku nowopazarskiego i rozszerzono stan posiadania na pograniczu
paszayku niskiego. Z pocztkiem sierpnia 1805 r. wojska powstacze spotkay si z
armi Hafiza pod Ivankovacem, na prawym brzegu Morawy. Wojskami serbskimi
dowodzi Milenko Stojkovi, ,jeden z najdzielniejszych i najwybitniejszych wojewodw,
jakich w tym czasie miaa Serbia". Wojska tureckie zostay rozbite, pasza Hafiz ciko
ranny. To bya pierwsza bitwa powstacw z wojskami sutana. Powstanie przybrao
charakter walki narodowowyzwoleczej.

Po zwycistwie pod Ivankovacem przysza seria nastpnych sukcesw. Z pocztkiem

1806 r. .pad Pore nad Dunajem w pnocno-wschodniej
264
czci paszayku, co wraz z opanowaniem nahiji poarevackiej zabezpieczao
powstacw od strony Dunaju. Tymczasem od poudnia uderzyy wojska wezyra Boni i
zostay 1 sierpnia 1806 r. rozbite przez Serbw pod Miarem. To byo najwiksze
zwycistwo powstacw w tej wojnie. Dowodzi osobicie Karadziordzie. Tego lata
wojska serbskie weszy do paszayku niskiego i po zwycistwie pod Deligradem
zagroziy samemu Niszowi. Szturm Belgradu rozpoczto zim 1806 r. i zakoczono
wziciem miasta w grudniu, a twierdzy z pocztkiem stycznia 1807 r. Tego miesica w
rce powstacw dosta si Sabac, ostatnia twierdza w paszayku. Kraj by wolny.
WEWNTRZNA ORGANIZACJA POWSTANIA
Zwycistwa wysuway na pierwsze miejsce nowe wielkie zadanie: jak urzdzi
wyzwolony kraj? Na jakich tradycjach i na jakich wzorach oprze organizacj pastwa?
wiadomo przeszoci bya mglista, znana zaledwie kilku uczonym z drugiej strony
Sawy. Lud wiedzia tylko tyle, ile przekazaa poezja ludowa piewana przez
wdrownych artystw. Byo w niej wicej aktualnej tsknoty za lepszym yciem ni
rzeczywistych informacji. Jedn tylko miaa zalet, e opiewajc bohatersk przeszo
rozbudzaa dum narodow. Ale do wyksztacenia si wiadomoci narodowej byo
jeszcze daleko. W wyzwolonym kraju ujawniy si nadto tendencje partykularne.
Poszczeglni wodzowie (wojewodowie) na prowincji nie chcieli podporzdkowa si
wadzy centralnej. Pragnli na swoich terenach sprawowa wadz absolutn. Przed
oczyma mieli tylko jeden wzr paszw tureckich, i ich naladowali. W szybkim czasie
poprzez grabie i monopolizacj w swych rkach handlu zdobyli znaczny majtek. W
miejsce absolutyzmu tureckiego zaprowadzili serbski. Ludnoci chopskiej nie dziao si
przez to lepiej.
Na kolejno odbywajcych si skupsztynach (gdzie zbieraa si starszyzna z nahiji), z
ktrych o najwikszym znaczeniu bya skupsztyna odbyta w Smederewie w listopadzie
1805 r., starano si ograniczy wadz centraln, tj. Karadziordzia. Konflikt midzy
naczelnym wodzem a reszt wojewodw nie zosta rozwizany do koca powstania
mimo najrozmaitszych prb. A wic stworzono przy Karadziordziu (i dla kontrolowania
jego poczyna) Rad Rzdzc (Pravitelstvujueg Sovjet), na ktrej czele stan
mdry i dowiadczony Matija Nenadovi, a funkcj sekretarza sprawowa Boa
Grujovi, wyksztacony Serb z Wojwodiny. Grujovi by jaki czas profesorem
uniwersyteckim w Rosji, jego koncepcje polityczne zostay uformowane pod wpywem
francuskiego Owiecenia. Pragn on zrealizowa je w nowym pastwie serbskim.
Gwnie jego zasug by projekt konstytucji z 1807 r., wedug ktrego wszyscy
obywatele mieli by rwni wobec prawa, a wadca ograniczony organem kontrolnym i
instytucj ustawodawcz. Do takich koncepcji daleko byo jeszcze wczesnym
przywdcom serbskim, wychowanym pod absolutyzmem sutaskim. Projekt odrzuci
Karadziordzie, ale nie przyja te i skupsztyna, wreszcie zakaza car, ktry by o tym
informowany.
Inny projekt, przyjty przez skupsztyn, zmierza do federalizacji kraju.
265
Kada nahija miaa stanowi odrbn jednostk, rzdzi si wedug wasnej woli,
ustanawia dla siebie prawa i zbiera podatki. Taka koncepcja odpowiadaa

partykularyzmowi wojewodw. Wzorem dla niej by wspczesny feudalizm turecki,

rozpadajcy si na prowincje. Karadziordzie ze zrozumiaych wzgldw takie
rozwizanie odrzuci. Stara si on raczej podzieli nahije na mniejsze jednostki, aby
tym samym ograniczy ich znaczenie i wzmocni wadz centraln.
W rzeczywistoci caa administracja kraju i polityka powstacza skupiay si w rkach
Karadziordzia. On by symbolem i faktycznym przywdc, powoli stawa si legend, w
szczeglnoci dla tych wszystkich chopskich spoecznoci bakaskich, ktre w
niedalekiej przyszoci bd naladoway Serbw. O nim pocznie lud piewa pieni jak
o carze Duszanie. Faktycznie pod wzgldem fizycznym i umysowym odpowiada
wszelkim wyobraeniom ludowym o krlu, ktry powinien by: najwikszy,
najdzielniejszy, najmdrzejszy. Karadziordzie by skrajnie surowy, ale w tej surowoci
rozumnie ogldny" (Ekmei). Na zewntrz budzi szacunek, a nawet podziw. Pukownik
rosyjski, ktry z nim duej rozmawia w 1807 r., zanotowa sowa Karadziordzia:
Pamitajcie, e ja niczego innego nie pragn, jak tylko tego, abym zobaczy ojczyzn
moj oswobodzon z tureckiego jarzma, potem mog si wyrzec wszystkiego i znowu
wrci do puga". Z pocztkiem powstania nie mia ambicji zosta przywdc narodu.
Narzuciy mu to dopiero okolicznoci. W wczesnych warunkach, bronic wadzy
centralnej, dziaa w interesie powstania i narodu.
PRBY ROZSZERZENIA POWSTANIA
Jednym z przejaww ksztatowania si nowych celw powstania byy prby ze strony
przywdcw serbskich rozszerzenia buntu na pozostae kraje poudniowosowiaskie.
Chodzio przede wszystkim o ssiedni Boni, Hercegowin i Czarnogr. Wbrew
oczekiwaniom odzew nie by jednoznaczny ani natychmiastowy. Czarnogra zajta bya
przede wszystkim konfliktem z Francj. Bonia nie miaa przywdcw, ktrzy by porwali
spoeczestwo do walki za przykadem Serbw, a miejscowa ludno muzumaska,
wierna sutanowi i swoim kapetanom, uniemoliwiaa wszelkie odruchy spoecznoci
chrzecijaskiej. Z tych samych wzgldw nie wystpia czynnie Hercegowina mimo
pomiennej odezwy Karadziordzia: Bracia moi mili, ju teraz czas i okoliczno, abycie
si i wy oswobodzili i z nami zjednoczyli". Jednake zwycistwa serbskie day powd do
sporadycznych buntw chopskich w rnych okolicach, np. w Bugarii, paszayku
niskim, w niektrych rejonach Boni, a przede wszystkim w remie i Banacie, czyli w
przyszej Wojwodinie. Wszdzie ogniska buntu byy szybko gaszone (wadze austriackie
zakazyway kolportowania ksig patriotycznych i portretw cara Du-szana), ale idea
serbska rozszerzaa si i trafiaa do wiadomoci mas chopskich na caych Bakanach.
Zdawali sobie dobrze z tego spraw Turcy i dlatego tak energicznie zabrali si do
likwidacji powstania.
266
Skoro jednak stao si to na razie nieosigalne, wadze tureckie rozpoczy
pertraktacje.
PRBY UKADU Z TURCJ
Waciwie pertraktacje z Turcj cigny si od pocztku powstania. Zrazu dania
serbskie nie wykraczay poza ramy niemoliwe do przyjcia przez Turcje. Ale rokowania
toczyy si jednoczenie z dziaaniami zbrojnymi. Im wiksze byy sukcesy powstacw,
tym wiksze staway si ich dania. Nie zadowalali si obietnicami sutaskimi, dali
zwoania komisji zoonej z przedstawicieli Austrii, Rosji i Turcji. ktra by rozpatrzya
spraw serbsk, i takiego ukadu o autonomi, ktry by gwarantoway Rosja i Austria.

Stae rozmowy w Konstantynopolu z ramienia Serbw prowadzi Petar Iko, kupiec

belgradzki, byy dragoman w subie dyplomacji tureckiej. W sierpniu 1806 r. Turcja
skonna bya przyj niektre warunki serbskie. Przyznawaa autonomi, zgadzaa si
na rezydencj w Belgradzie obok paszy tureckiego vrhovniego knezia serbskiego, ktry
miaby prawo zbiera podatki od ludnoci serbskiej i dysponowa wasnym garnizonem
wojskowym w liczbie 500 ludzi. By to tzw. pokj Iki. Jednake zgoda sutaska
wyraona bya tylko ustnie. Serbowie dali fermanu sutaskiego i gwarancji mocarstw.
Pokj Iki nie wszed w ycie. Przekreliy go take sukcesy serbskie, o ktrych bya
mowa, i rozwj sytuacji midzynarodowej.
SPRAWA SERBSKA PROBLEMEM MIDZYNARODOWYM
Do 1807 r. Serbowie nie otrzymali z zewntrz konkretnej pomocy. Walczyli sami i
sobie tylko zawdziczali wyzwolenie kraju. Jednake ukad sytuacji midzynarodowej i
wewntrznej tureckiej obiektywnie sprzyja serbskiemu powstaniu. By to przecie okres
wojen napoleoskich, podczas ktrych wydarzenia serbskie toczyy si jak gdyby na
marginesie wielkiego konfliktu mocarstw. Z drugiej strony Turcja Selima III przeywaa
swj wielki kryzys pastwowy, zakoczony w 1807 r. zamordowaniem sutana i
czasowym zwycistwem jego politycznych przeciwnikw. Dla powstania serbskiego
najwaniejsze jednak byo to, e armia Napoleona stana na Bakanach. Od tej pory
sprawa serbska, cho stale na boku dziaa wojennych wielkich mocarstw, staa si
automatycznie przedmiotem rozgrywek midzy nimi. Sprawa serbska traktowana bya
stale jako wewntrzne zagadnienie Turcji i jeli ktre z mocarstw byo w wojnie z
Turcj, automatycznie stawao si sojusznikiem Serbii i przeciwnie mocarstwo, ktre
byo w sojuszu z Turcj lub tego sojuszu pragno, byo niechtnie lub wrogo
ustosunkowane do Serbw. Taka sytuacja dawaa Serbom okazj do manewrw
dyplomatycznych i potrafili z tego korzysta, lecz ciar gatunkowy Serbii by zbyt may
na szali wielkich wydarze, by mg przeway na swoj korzy.
267
Jak powiedziano ju wyej, przywdcy serbscy od pocztku powstania pragnli swoje
losy zwiza z Austri lub Rosj. Skoro Austria odmwia, pozostaa tylko Rosja,
tradycyjnie wroga Turcji. Z kocem 1806 r. midzy Turcj a Rosj wybucha wojna,
sprowokowana przez dyplomacj francusk. Dla Serbw otwieraa si wielka szansa.
To wtedy pod wpywem wydarze zewntrznych odrzucili propozycje ugody z sutanem
i koczyli wyzwalanie kraju. Kiedy sutan w marcu 1807 r. zada od Serbw wysania
20 tys. wojska przeciw Rosji (w Stambule rozumiano, e zgoda Serbw wykae ich
dobr wol wobec sutana), Serbowie odpowiedzieli nastpujco: Serbia uwaa si za
niezalene pastwo i nie da ani daniny, ani te nie podniesie broni przeciw swojemu
jednej wiary bratu i sojusznikowi. Tak wic powstacy zwizali si cakowicie z Rosj.
Spodziewali si od niej wiele, wicej, ni ta im w danej sytuacji da moga. Liczyli
przede wszystkim na wysanie wojska do Serbii. Tymczasem Rosja bya jednoczenie w
wojnie z Francj i front turecki by dla niej drugorzdny. danej pomocy Serbowie nie
otrzymali.
Stao si to powodem wielkiego rozgoryczenia w Belgradzie. Karadziordzie wyrzuca
Rosji, e jej nieaktywno gubi Serbi, e z powodu Rosji Serbowie zerwali ukad z
sutanem, ktry przecie chcia ustpi, i e wskutek zwizania si Serbii z Rosj
Austria zamkna granic, czym uniemoliwia Serbom zaopatrywanie si w bro i
amunicj. W nastpstwie tych skarg do Serbii przyby wysannik rosyjski, pk. Paulucci,

ktry podpisa konwencj, nazywan sojuszem serbsko-rosyjskim". Serbowie

poddawali si wadzy rosyjskiej, prosili, aby rosyjskie garnizony obsadziy twierdze i aby
wojska rosyjskie broniy granicy od strony Dalmacji. Tymczasem Rosja zawara z
Napoleonem pokj w Tyly w lipcu 1807 r., a wkrtce zawieszenie broni z Turcj. O
Serbach w tych traktatach nie byo wzmianki. Sytuacja ich stawaa si bardzo grona.
Uratowa ich na jaki czas przewrt w Turcji, mier sutana i walki wewntrzne o
wadz.
Ale Serbia zacza sabn. Wyczerpa si zapa bojowy. Odyy natomiast i wzmogy
si wewntrzne konflikty. Zazdroni o swe wpywy i wadz wojewodowie: hajduk Yelko,
Luka Lazarevi, Obrenovicie, Stojkovi, Nenadovi, Dobrjac i inni, obwiniali
Karadziordzia o bdn polityk, o absolutystyczne rzdy, ktre stay si przyczyn
niepomylnej sytuacji.
Opozycj podsyca rosyjski wysannik Konstantyn Rodofinikin. W Petersburgu
zaniepokojono si tym, e Austria, chcc osabi wpywy rosyjskie i znajc sytuacj
wewntrzn Serbii, staraa si przecign Karadziordzia na swoj stron i udzia go
nadziejami. I Turcy sugerowali porozumienie. Ale skoro Serbowie po staremu dali
gwarancji mocarstw, tym razem Rosji i Francji, Turcja pertraktacje zerwaa. Tymczasem
nad Bosforem wzmogy si wydatnie wpywy angielskie. Wielka Brytania pracowaa
usilnie nad odcigniciem Turcji od Francji i nad wywoaniem wojny rosyjsko-tureckiej.
To si te stao na wiosn 1809 r.
268
PIERWSZE SYMPTOMY UPADKU
Wraz ze wznowieniem wojny rosyjsko-tureckiej oywia si zbrojna akcja Serbw.
Powstacy dla rozszerzenia zasigu powstania uderzali we wszystkich kierunkach:
Bonia, Widy, Nisz, a przede wszystkim Czarnogra. Sam Karadziordzie poprowadzi
wojska na poudnie, by przebi si do Czarnogry i zczy si z jej siami wojskowymi.
Po pewnych sukcesach w sandaku nowopazarskim Karadziordzie zmuszony by
zlikwidowa front, poniewa od strony Niszu wtargna 40-tysiczna armia turecka i
zadaa cios powstacom w bitwie nad Kamenic koo Niszu. Niema win za klsk
ponosz skceni midzy sob, wojewodowie, ale Karadziordzie odpowiedzialnoci
obarczy Rosj, ktra nie przysaa swych wojsk i nie udzielia czynnej pomocy.
Przedstawiciel Rosji Rodofinikin wola nie ryzykowa osobistego spotkania z wodzem
serbskim i potajemnie w nocy opuci terytorium serbskie. Tymczasem Turcy parli
naprzd. Zdobyli miasta nad Moraw, opanowali Poarevac i zagrozili samemu
Belgradowi. Ostatecznie od klski uratowaa Serbw Rosja przez wzmoenie ofensywy
na froncie modawskim, co zmusio Turkw do przesunicia swych wojsk i
powstrzymania na razie dziaa w Serbii.
Cikiej sytuacji, w jakiej znalaza si Serbia, prbowa zaradzi Karadziordzie w
dwojaki sposb: przez reform wewntrzn pastwa i zmian sojuszw zewntrznych.
W myl nowego projektu reform, ktrego autorem by Serb ze remu, Ivan Jugovi,
Karadziordzie otrzyma najwysz wadz w pastwie, tj. wadz monarsz. Rada
Rzdzca, ustanowiona w reformach z 1807 i 1808 r., zostaa rozszerzona i podzielona
na 6 ministerstw. Utworzono Sd Najwyszy, ustanowiono sta regularn armi,
zlikwidowano nahije, domen wojewodw, i w ich miejsce utworzono magistraty,
ktrymi zarzdzali urzdnicy patni przez pastwo. Byli nimi gwnie Serbowie zza S
wy, ktrzy (z braku kwalifikowanych ludzi w paszayku) obsadzili ca administracj

kraju. Take i stary Dositej Obradovi wczy si w szeregi powstacze i pooy w

tworzcym si pastwie serbskim podwaliny pod organizacj owiaty. Przyjty przez
skupsztyn projekt Jugovicia zaprowadzi w Serbii absolutyzm owiecony z otwart
drog do despotyzmu. Do tego doszo powstanie chopskie" (Ekmei).
W POSZUKIWANIU NOWYCH SOJUSZNIKW
Rozczarowany do Rosji Karadziordzie postanowi szuka ratunku u Napoleona,
potem w Austrii, by ostatecznie wrci znowu do Rosji.
W sierpniu 1809 r. za zgod Rady Rzdzcej wysa list do Napoleona, w ktrym
m.in. pisa: Sawa ora i osigni Waszej Cesarskiej Moci rozniosa si po caym
wiecie. Narody znalazy w szczliwej Waszej Osobie wybawiciela i prawodawc...
Monarcho, obr swj wzrok na Sowiano-Serbw, w ktrych znajdziesz mstwo
269
i wierno dla Dobroczycy. Czas i okolicznoci potwierdz t prawd i udowodni, e
Serbowie s godni opieki wielkiego narodu". Dalej przywdca serbski stwierdza, e
nard serbski w Serbii nie podlega nikomu" i e jest w prawie wybiera sobie opiekuna,
i zapewnia cesarza Francuzw, e pozostali bracia serbscy, ktrzy yj w Boni,
Hercegowinie, Krlestwie Wgierskim, nie pomijajc Bugarw", przycz si do
Serbw. Prosi o pomoc finansow i o przysanie garnizonw wojskowych.
Do pertraktacji z Napoleonem upowaniony zosta Rada Vuini, ktry z listami
Karadziordzia przyby do Wiednia w momencie podpisania pokoju w Schnbrunnie
midzy Austri i Francj. Z Napoleonem si nie spotka, ale z oficjalnych k francuskich
otrzyma odpowied, ktra nie cakiem bya negatywna. Francuzi wyraali uznanie dla
narodu serbskiego, chocia stwierdzali, e ze wzgldu na Turcj, Rosj, a nawet
Austri nie mog czynnie im udzieli pomocy, co najwyej bd poredniczy w ich
sprawie u sutana.
To spowodowao drugi list Karadziordzia do Napoleona ju po utworzeniu przez niego
Prowincji Iliryjskich" (o czym bdzie mowa niej). Przywdca serbski podkrela, e
susznie narody s wdziczne cesarzowi Francuzw, a szczeglnie nowo utworzona
Iliria, w ktrej yj nasi wsprodacy", i prosi, by Napoleon podobn ask okaza
Serbom.
Vuini przez cztery lata zabiega o pomoc Francji i niczego nie uzyska. Ale listy
Karadziordzia do Napoleona s interesujce nie z punktu widzenia polityki zagranicznej
powstania, lecz z cakiem innego powodu. Wynika z nich wyranie, e Serbia
Karadziordzia uwaaa si za nard nikomu nie podlegy", e przywdcy serbscy mieli
ju wiadomo, i w Boni, Hercegowinie i w czciach Krlestwa Wgierskiego yj
Serbowie, ktrzy si z nimi zcz, i wreszcie, e traktowali Iliri napoleosk za kraj, w
ktrym yj ich [Serbw] wsprodacy". Z punktu widzenia pastwowoci serbskiej i
idei jugosowiaskiej ta wiadomo bya najcenniejsz zdobycz powstania.
Powstania, ktre wkrtce upado, ale zdobytej wiadomoci nie dao si ju zniszczy.
Po niepowodzeniach z Napoleonem rwnie daremne byy prby pozyskania Austrii. W
tym czasie monarchia habsburska bya cakowicie zwizana z Francj. Otwarcie
wasnej polityki zagranicznej prowadzi nie moga. Sprawa serbska interesowaa
czynniki wiedeskie pod tym ktem tylko, aby z Serbii wyprze wpywy rosyjskie. Nawet
za cen Belgradu, ktry Serbowie jej ofiarowywali, nie chciaa si podj interwencji.
Pozostaa wic tylko Rosja. Z ni do koca zwizali swe losy powstacy.
UPADEK POWSTANIA

Nastroje w Serbii znane byy w Petersburgu. Std te i decyzja, aby wysa nad
rodkowy Dunaj 2 500 onierzy, ktrzy rozwizaliby
270
problem od strony propagandowej. Istotnie, przybycie Rosjan podnioso nastroje.
Wsplnie odniesiono par sukcesw w mniej znacznych potyczkach z Turkami. Z
pocztkiem 1811 r. w twierdzach Belgradu, Sabaca i Deligradu stany zaogi rosyjskie.
Prorosyjscy przeciwnicy Karadziordzia tryumfowali. Jego koncepcja wizania si z
Napoleonem politycznie przegraa. Gorzej, e nikt z wojewodw ani sam Karadziordzie
nie wierzy we wasne siy, jak byo przecie na pocztku. Tymczasem Rosja jako
wojny z Turcj wygra nie moga. Najpierw prowadzia j nieudolnie (co tak bardzo
niepokoio Serbw), a kiedy si za dowdztwa Bagrationa poprawio, Napoleon
rozpocz sw wielk wojn. Pospiesznie musiaa wic Rosja zawrze pokj z Turcj.
Dla Serbw bya to klska.
Pokj bukareszteski z 28 maja 1812 r. w sprawie serbskiej postanawia w gonym
paragrafie smym co nastpuje: Turcja w swojej szlachetnoci udzieli cakowitej
amnestii; Serbowie zniszcz wszystkie umocnienia, ktre w czasie powstania zbudowali
przeciw Turkom, a do pozostaych twierdz wejd wojska tureckie; co do rodzaju
autonomii i jej warunkw, Turcja porozumie si z narodem serbskim. O przywdcach
powstania, tj. o rzdzie serbskim, nie wspomniano, nie okrelono te obszaru, ktry by
mia otrzyma autonomi.
Teraz wydarzenia potoczyy si w jednym tylko kierunku. Przywdcy serbscy nie znali
warunkw traktatu, a kiedy si o nich dowiedzieli od Turkw, broni nie zoyli, walczyli
dalej. Sami wic odrzucali rozmowy z wadzami sutaskimi. Nad Bosforem tego rodzaju
postawa Serbw budzia tylko zadowolenie. Przecie nie spieszono si tam do rozmw
z raj. Sutan, ledzc pilnie kampani napoleosk w Rosji, czeka na odpowiedni
moment i nie pozwala okolicznym paszom uderzy przedwczenie na Belgrad. Dopiero
kiedy szale wielkiej wojny przechyliy si na korzy Rosji, sutan, by uprzedzi
ewentualne wystpienie Rosji w sprawie serbskiej na przyszej konferencji pokojowej,
postanowi postawi Europ w sprawie serbskiej wobec faktu dokonanego.
W lecie 1813 r. trzy armie tureckie od strony Boni, Niszu i Widynia uderzyy na
Serbi. Do ostatniej chwili trwa opr powstacw. 3 padziernika 1813 r. Turcy weszli
do Belgradu. Tego samego dnia Karadziordzie przeszed na drug stron Sawy. Wraz z
nim chronia si w Austrii wikszo wojewodw i wielotysiczne rzesze ludnoci. W
kraju pozosta jeden z przeciwnikw Karadziordzia, wojewoda Miosz Obrenowicz (Milo
Obrenovi). Na wie o wziciu Belgradu w stolicy nad Bosforem przez trzy dni po trzy
razy dziennie bito z dzia.
Tak upado najwiksze powstanie chopskie na Bakanach, trwajce 9 lat. Ju to, e
gwn, a waciwie jedyn si powstania byli chopi, wybija charakter socjalny tego
ruchu na pierwsze miejsce. Chodzio przecie nie tylko o obalenie samowoli janczarw,
lecz o cay system feudalny, czyli szo o prawa do egzystencji chopw, ktrzy nie
chcieli ju by raj w pastwie sutana.
Myl niezalenoci Serbii zrodzia si w nastpstwie rozpocztej walki jako
konieczno i warunek obalenia systemu timarw.
271
W latach 18071813 idea serbska, znowu z koniecznoci i pod wpywem
otaczajcych Serbi wydarze, przybraa szerszy charakter, staa si ide wyzwolenia

wszystkich ludw bakaskich. Do wiadomoci takiej doszli przywdcy powstania w

toku dziaa zbrojnych, ale od pocztku wiadomo taka istniaa u grupy inteligencji, w
szczeglnoci u Serbw austriackich (Wojwodina). Nie byo rzecz przypadku, e
wanie w tym czasie uczestnik powstania Vuk Stefanovi Karadi, Serb wojwodiski.
rozpocz sw walk o unowoczenienie jzyka ludowego, ktry by by rozumiany przez
szerokie krgi spoeczestwa.
Okres pierwszego powstania serbskiego, zwanego w uproszczeniu powstaniem
Karadziordzia, by wic wanym etapem w dziejach walki narodowowyzwoleczej ludw
bakaskich w ogle, a Sowian Poudniowych w szczeglnoci. Lecz w tym samym
czasie, kiedy ogie powstaczy ogarnia Szumadi i cay paszayk belgradzki, na
drugim kracu zasigu etnicznego Sowian Poudniowych utworzony zostaje przez
Napoleona nowy orodek polityczny o nazwie Provinces Ilyriennes, czyli Iliria.
ILIRIJA OIVLJENA".
UPADEK REPUBLIKI WENECKIEJ
W inny sposb ni na terytorium serbskim dokonyway si z pocztku XIX w. zmiany
w krajach chorwackich i soweskich dzisiejszej Jugosawii. Losy tych ziem zwizane
byy cile z marszem Francuzw na wschd i uzalenione od wyniku kolejnych wojen
austriacko--francuskich. Pierwszym faktem o wielkim znaczeniu bya likwidacja starej
Republiki Weneckiej na mocy traktatu austriacko-francuskiego, podpisanego w Campo
Formio w 1797 r. Od tego momentu posiadoci poudniowosowiaskie byej Republiki
w. Marka przeja na jaki czas monarchia habsburska. cilej zaja Istri z
wyspami kwarnerskimi i Dalmacj z Bok Kotorsk, tj. okoo 11 tys. km2 i blisko p
miliona ludnoci. W ten sposb z trzech zaborcw pozostao dwch: Turcja i Austria. Od
Campo Formio po rok 1805 do pokoju w Preszburgu trwa pierwsza austriacka okupacja
Dalmacji.
Spucizna po Republice Weneckiej, zwaszcza w Dalmacji, przedstawiaa obraz
aosny. Bya to ziemia biedna, zaniedbana gospodarczo i kulturalnie, bez drg i bez
szk. Element uprzywilejowany stanowia ludno woska mieszkajca gwnie w
miasteczkach. Ludno chorwacka i serbska staa na najniszym szczeblu drabiny
spoecznej. Wadze austriackie odrzuciy koncepcje chorwackie, by zgodnie z prawem
historycznym wczy Dalmacj do chorwackiej Banowiny, i utrzymay dotychczasowy
polityczny i spoeczny ukad. W dalszym cigu poza obrbem administracji austriackiej
pozostaa Republika Dubrownicka i miniaturowa, bo liczca okoo 250 km2, pooona
na wschd od Splitu Republika Poljica, rwnie jak Dubrownik zhodowana Turcji.
272
ZMIANY PO 1805 ROKU
Zwycizca spod Austerlitz, cesarz Francuzw Napoleon I, odebra Austrii na mocy
pokoju w Preszburgu posiadoci przyznane jej traktatem w Campo Formio i wcieli ten
obszar do Krlestwa Woskiego, ktrego sam by krlem. Od tego momentu losy tych
ziem poudniowo-sowiaskich pozostaway w rkach Napoleona a do jego upadku.
Ale nie ca spucizn po Austriakach udao si Napoleonowi wczy do Krlestwa
Woskiego, bo Bok Kotorsk obsadzia flota rosyjska i oddaa Czarnogrze, ktrej
wadyka Piotr I Petrovi Njegos. sprzymierzony z Rosj i przez ni wspierany,
wypowiedzia Francji wojn. Ukad si midzynarodowych pozwoli mu na utrzymanie
Boki a do traktatu w Tyly w 1807 r., kiedy car Aleksander nakaza wadyce zwrci
Bok Napoleonowi.

Trzeba tu zaznaczy, e duo aktywnoci i zrozumienia dla sprawy Czarnogry i

rozszerzenia jej granic (poprzez zajcie Boki Kotorskiej) do Morza Adriatyckiego
wykaza ks. Adam Czartoryski, wczesny sternik polityki zagranicznej Rosji. To on
wysya agentw do Czarnogry i zachca wadyk do zajcia Boki Kotorskiej. Nieco
pniej. bo w 1806 r., snu plany utworzenia midzy posiadociami Francji i Turcji
pastwa buforowego, w ktrego skad weszyby: Hercegowina, Czarnogra z Bok
Kotorsk i Dubrownik, i otrzymayby status, jakim cieszya si od dawna Republika
Dubrownicka, a wieo Wyspy Joskie.
Wojska rosyjskie zajy jeszcze w tym rejonie wysp Korul i planoway wraz z
Czarnogr zajcie Dubrownika. Ale uprzedzi ich gen. francuski Lauriston. ktry 26
maja 1806 r. wkroczy z wojskiem do sawnej Republiki w. Baeja. W ten sposb po
Republice Weneckiej upada i Republika Dubrownicka, chocia formalnie likwidacja
nastpia dopiero 1 stycznia 1808 r., kiedy to obszar ten wcielono do Dalmacji, a przez
ni do Krlestwa Woskiego.
Rzdy francuskie w Dalmacji, cho nieyczliwie przyjte przez lud i wpywowych tam
franciszkanw, nie byy niekorzystne dla tego dotychczas zaniedbanego kraju.
Napoleon ustanowi dwie wadze: wojskow, ktr odda gen. Augustowi Marmontowi, i
cywiln, ktr powierzy ruchliwemu Wenecjaninowi Vincenzo Dandolo. Ten ostatni jako
generalny gubernator (providur) sta na czele prowidurii, podlegajcej bezporednio
wicekrlowi woskiemu, tj. Eugeniuszowi Beauharnais. Kraj podzielony zosta na 4
dystrykty: zadarski, sibenicki, splicki i makarski. Dystrykty dzieliy si.na kantony, a te na
gminy. Czyli zosta wprowadzony francuski system administracyjny. Waniejsze jednak
byo to, e Dalmacja jako pierwsza z krajw poudniowosowiaskich zetkna si z
nowoczesnym yciem spoecznym i administracyjno-politycznym. Dandolo rozpocz
swoje urzdowanie od proklamacji w jzyku woskim i chorwackim, zapowiadajc w niej
zaprowadzenie sprawiedliwej administracji, sdownictwa, rozwj handlu i szkolnictwa.
Francuzi nie zastali szk w Dalmacji. Dandolo utworzy 19 szk ludowych dla chopcw
i 14 dla dziewczt, a oprcz tego 6 gimnazjw, 4 seminaria duchowne,
273
2 wysze szkoy w Zadarze i Splicie. Jzykiem wykadowym w szkoach rednich i
wyszych by woski, a w szkolnictwie ludowym take i chorwacki. Za jego rzdw
zacz wychodzi ,.Il Regio Dalmata Kraglski Dalmatin", pierwsza chorwacka gazeta.
Zasug rzdw francuskich bya te budowa drg, co byo warunkiem rozwoju ycia
gospodarczego i kulturalnego kraju.
PROWINCJE ILIRYJSKIE
Tymczasem po nastpnej wojnie z Austri Napoleon dokona nowych zmian w tym
rejonie. Bezporednio po podpisaniu pokoju w Schnbrunnie specjalnym dekretem z 14
padziernika 1809 r. powoa do ycia tzw. Provinces Ilyriennes, czyli po prostu
jednostk administracyjn pod nazw Prowincji Iliryjskich, w skrcie Iliria. Nazwa
wyraaa zamiowanie Napoleona do tradycji rzymskich i do tych tradycji istotnie
wracaa. Zreszt nazw tak, jak ju o tym bya mowa, okrelano wwczas Sowian
Poudniowych i sami oni uwaali si za potomkw Ilirw. Iliria napoleoska obejmowaa
ca Dalmacj z Bok Kotorsk. Istri z Ksistwem Gorycji, okrg i miasto Triest, cz
Karyntii (okrg Villach), Krain, cz Chorwacji na poudnie od Sawy do ujcia Uny
(take i Pogranicze Wojskowe wzdu granicy z Boni), Rijek i chorwackie Primorje.
Cay ten obszar wynosi blisko 55 tys. km2 i liczy prawie ptora miliona ludnoci, w tym

90% sowiaskiej, tj. soweskiej, chorwackiej i serbskiej. Bya to wic miniaturowa

Jugosawia, cho pod inn nazw i obcym zarzdem.
Napoleon stwarza Iliri z wanych dla siebie powodw: aby mie Austri stale na oku
(Iliria mwi jest stra postawion u wrt Wiednia"), aby otworzy drogi dla
handlu francuskiego przez Boni do Salonik i wreszcie, aby uniemoliwi handel Anglii
z Europ Poudniowo-Wschodni.
Stolic kraju zostaa soweska Lubiana. Tam urzdowa gubernator z
nieograniczon wadz; zosta nim marszaek A. Marmont, ju wwczas ,.duc de
Raguse". Kraj podzielono na 6 prowincji: Kraina. Karyntia. Istria, cywilna Chorwacja,
Dalmacja i Dubrownik. Chorwackie Pogranicze Wojskowe pozostao w dawnej formie,
gdy wedug wyraenia Marmonta byo pomylane [przez Austriakw] gboko i zaiste
genialnie". Komendant Pogranicza podlega rwnie gubernatorowi.
Podobnie jak w Dalmacji, Francuzi rozbudowali szkolnictwo. Utworzyli wic 25
niszych gimnazjw. 9 licew, 2 centralne i wysze szkoy w Lublanie i Zadarze,
seminaria duchowne i ca sie szk ludowych. Jzykiem nauczania by jzyk ojczysty
w szkolnictwie ludowym i w gimnazjach niszych, natomiast w liceach i wyszych
uczelniach obowizywa francuski lub woski. Marmont chcia wprowadzi w Ilirii
narzecze dubrownickie jako obowizujcy jzyk ojczysty dla caego kraju, ale sprzeciwili
si temu Sowecy, wychodzc z zaoenia, e narzecze to nie jest zrozumiae dla ludu
soweskiego. Pozostay wic w uyciu na terenach soweskich jzyk soweski, a na
chorwackich chorwacki.
274
W tych jzykach wydawano gazety i ogaszano komunikaty rzdowe. Dzieem
administracji francuskiej bya budowa drg, z ktrych do najwaniejszych strategicznie i
gospodarczo naleay: droga Rijeka Karlovac i droga przez Dalmacje.
Jeli do tego doda si wprowadzenie Kodeksu Napoleona, ktry dawa wolno
osobist, religijn i nowoczesne prawo cywilne, to w peni uzasadniony wydaje si
radosny wiersz poety soweskiego Walentego Vodnika pt. Ilirija oivljena. Ale wadza
francuska, jak wszdzie, tak i na tym terenie, wprowadzajc nowoczesny system
spoeczno-polityczny i tzw. pniej idee napoleoskie, tj'. narodowe, dawaa si okrutnie
we znaki ludnoci, ktr gnbia nadmiernymi podatkami i restrykcjami. Katolickim
spoecznociom nie podobaa si te wolnomylno i indyferentyzm religijny
Francuzw. Z tych powodw trudno stwierdzi, by rzdy francuskie cieszyy si tam
popularnoci. Tote niejednokrotnie z radoci witano w Ilirii wkraczajce jesieni
1813 r. wojska austriackie po zaamaniu si imperium Napoleona.
Jednak ten krtki okres panowania francuskiego, kiedy ludno zacofanych krajw
moga zetkn si z wysz cywilizacj i wchon, choby w czci, wielkie idee
Rewolucji Francuskiej, by bardzo istotny i wany dla przyszego rozwoju spoecznego,
kulturalnego i narodowego tego obszaru. Obok powstania Karadziordzia by to drugi
czynnik. ktry wpywa na budzenie si wiadomoci narodowej i kad podwaliny pod
budow przyszej Jugosawii. e tak byo rzeczywicie, wiadczy choby to, e
jednoczenie w tym samym okresie pojawiaj si z rnych stron
poudniowosowiaskich koncepcje utworzenia wsplnego pastwa. I tak z planami
takimi wystpowali: Serb wojwodiski Sava Tekelija, Soweniec Kobencl i wadyka
czarnogrski Piotr I Njego. inspirowany, jak ju mwilimy, przez ks. Adama
Czartoryskiego.

Po odejciu Francuzw Austriacy, zaprowadzajc swj ad spoeczny i

administracyjny (wsteczny i antynarodowy), nie zlikwidowali jednak pojcia Ilirii.
Utworzyli tzw. Krlestwo Iliryjskie w nieco szerszych granicach ni Iliria napoleoska,
ale bez Dalmacji, ktre przeciwstawiali tendencjom liberalistycznym Wgrw i ich
pdowi ku Morzu Adriatyckiemu. Formacj t, cho czysto administracyjn, rozbijali
jedno terytorialn Chorwacji i Korony Wgierskiej, co byo sprzeczne z sankcj
pragmatyczn. Wskutek protestw Chorwatw wadze wiedeskie oderway w 1822 r.
od Krlestwa Iliryjskiego obszary chorwackie, wczajc je z powrotem do Korony w.
Stefana. Na terenach soweskich ten twr Habsburgw pozosta a po rok 1849, a tytu
krla iliryjskiego utrzymali Habsburgowie do 1918 r.
Do 1918 r. Dalmacja, nie zczona z Chorwacj, pozostaa w ramach monarchii
habsburskiej jako jej wydzielona prowincja. Ju wtedy, od kongresu wiedeskiego 1815
r., koa wojskowe austriackie rozumiay strategiczne znaczenie Dalmacji i nie zezwalay
na zmian statusu tego kraju, mimo uporczywych da Chorwatw. Warto jeszcze dla
zakoczenia tego okresu doda, e po upadku Napoleona Czarnogra ponownie w
1814 r. zaja Bok Kotorsk. co byo dla niej warunkiem
275
egzystencji politycznej, ale musiaa si stamtd wycofa na kategoryczne polecenie
cara Aleksandra I. Boke zajli Austriacy i wcielili do prowincji dalmatyskiej.
DRUGIE POWSTANIE SERBSKIE
W 1813 r. upado pierwsze powstanie serbskie, na przeomie 1813 i 1814 r. zostaa
zlikwidowana napoleoska Iliria, w 1815 r. podpisano traktat wiedeski ustanawiajcy
nowy ad, a waciwie przywracajcy stary porzdek w Europie, i w tym samym 1815 r.
wybucho drugie powstanie serbskie, zwane od przywdcy powstaniem Obrenowicza.
Podobnie jak w 1804 r. i tym razem wybuch powstania zosta wywoany terrorem
tureckim. Pasza Sulejman Skopljak, wezyr belgradzki znany z okruciestwa, mwi
wyranie, e jego celem jest wytpienie ludnoci serbskiej, aby ju nigdy wicej nie
moga powsta przeciw wadzy sutaskiej. Tylko jednego dnia padziernikowego w
1813 r. na targu belgradzkim sprzedano do Turcji 1800 kobiet i dzieci serbskich.
Dziesitkowana ludno serbska, pozbawiona przywdcw, przeywaa jeden z
najstraszniejszych okresw swoich dziejw. W Zemunie, po stronie austriackiej,
prbowa si organizowa nowy ruch z pomoc Rosji, ktrej presti po upadku
Napoleona ogromnie wzrs. Wszelkie prby interwencji rosyjskiej torpedowaa Austria.
Ale Metternich wpywa na wadze tureckie, aby zagodzia swj stosunek do Serbw.
W tych okolicznociach wystpi Miosz Obrenowicz. jeden z byych wojewodw,
przeciwnik Karadziordzia, podobnie jak on handlarz wiejski, nie pozbawiony talentw
dyplomatycznych dobry organizator. Nie opuci on kraju po upadku pierwszego
powstania i pilnie obserwowa wydarzenia. Jego polityka polegaa przede wszystkim na
znalezieniu modus vivendi z wadzami okupacyjnymi. Ogosi, e Serbia nie powstanie
dopty, dopki nie przyjdzie konkretna pomoc ze strony Rosji. Pasza Sulejman uzna to
za pogodzenie si Serbw z rzeczywistoci i mianowa Obrenowicza kneziem nahiji
kragujevackiej. By to pierwszy krok na drodze byskawicznej kariery Obrenowicza.
W krtkim czasie da on te paszy Sulejmanowi dowody swej lojalnoci. Kiedy na
pograniczu austriackim w 1814 r. zrozpaczona ludno serbska chwycia ponownie za
bro, Obrenowicz uwaajc, e nie nadesza jeszcze waciwa pora, przyczy si do
akcji pacy-fikacyjnej podjtej przez Sulejmana. Ten jednake wykorzysta nowy bunt

Serbw i wzmg terror. Postanowi przede wszystkim zlikwidowa wszystkich

potencjalnych przywdcw serbskich, nie rozrniajc midzy lojalnymi i nielojalnymi.
W tej sytuacji Obrenowicz, niepewny rwnie wasnego ycia, postanowi stan na
czele nowego powstania ludnoci serbskiej. W kwietniu 1815 r. krtka narada
przywdcw serbskich w Takovie zdecydowaa o wybuchu.
Faktycznie w 1815 r. powtrzya si sytuacja z 1804 r. Serbowie nie powstali przeciw
wadzy sutaskiej, lecz przeciwko okruciestwom wezyra belgradzkiego. Ale Miosz by
obrotniejszy ni Karadziordzie
276
i sytuacja midzynarodowa bya dla nowego powstania przychylniejsza.
Na wie o wybuchu powstania sutan wysa przeciw Serbom dwie armie, paszy
rumelijskiego Maraszliego i wezyra Boni Kurszida. Miosz nie mia zudze co do
wasnych si, zacz wic lawirowa. Po opanowaniu przez powstacw miasta
Poarevac rozpocz pertraktacje z oboma wodzami tureckimi. Tymczasem Rosja
interweniowaa w Stambule. Zadaa wstrzymania ofensywy przeciwko Serbom,
rozpoczcia z nimi pertraktacji i zagrozia wojn. Po wojnach napoleoskich pozycja
Rosji bya zbyt silna w Europie, aby nad Bosforem mona byo zlekceway jej
ostrzeenia. Zreszt i Metternich nakania sutana do ustpstw.
Sutan nakaza zatrzymanie ofensywy. Odwoa pasz Sulejmana i na jego miejsce
mianowa wezyrem Belgradu pasz Maraszliego. Miosz wysa delegacj do Stambuu
zapewniajc wadze tureckie o swojej lojalnoci. W par miesicy od wybuchu
powstania sytuacja w Serbii ulega uspokojeniu. Miosz nie da wiele, zadowala si
obietnicami. W tej polityce wykaza due zdolnoci, umia osiga rzeczy moliwe.
Wprawdzie paszayk pozosta nadal turecki, ale wadze tureckie zmuszone byy
tolerowa Miosza jako faktycznego przywdc Serbw i ich naczelnego knezia.
Wynikao to z ukadu, na razie tylko ustnego,
277
midzy Maraszlim a Mioszem. U boku wezyra utworzono Narodow Kancelari
Serbsk, ktra dla ludnoci serbskiej speniaa funkcje najwyszej instytucji
administracyjnej i sdowniczej. W rce kneziw oddano ciganie podatkw od
ludnoci serbskiej. Rwnao to si temu, e porednikiem midzy Serbami a wezyrem
by Miosz. Potrafi on t sytuacj naleycie wykorzysta w interesie wasnym, ale i w
interesie Serbii. Za pomoc korupcji opanowa powoli sytuacj w kraju, wydziera
Turkom stanowiska w administracji i obsadza je swoimi ludmi, a nawet dysponujc
finansami uzalenia od siebie wezyra. Jednake bya to sytuacja tymczasowa, nie
zabezpieczona adnym aktem prawnym. Sutan mg w kadej chwili odwoa
Maraszliego i tym samym przekreli wszystkie osignicia Miosza.
NA DRODZE KU NIEZALENOCI
Miosz, w przeciwiestwie do Karadziordzia, prowadzi konsekwentn polityk
prorosyjsk. Rosji zawdzicza swoj pozycj w kraju i od niej tylko oczekiwa pomocy w
uregulowaniu i zabezpieczeniu swojej wadzy. W tym celu wysa do Petersburga jako
staego swojego przedstawiciela Mihailo Germana i odrzuca wszelkie prby
kontaktowania si z Wiedniem. Rozprawia si w sposb bezwzgldny ze swoimi
rywalami, ktrzy, jak Petar Moler, Pavle Cuki i Melentije Niki, przyszli ze remu i
kontaktowali si bezporednio z Maraszlim. Miosz kaza ich wymordowa, z czego

chwali si przed Germanem, i kaza zameldowa w Petersburgu. Taki sam los spotka
Karadziordzia.
278
Narodowy przywdca Serbw z pierwszego powstania przebywa po tragicznym
1813 r. najpierw w Austrii, pniej w Rosji. Na terenie Besarabii wszed w kontakty z
greck Heteri i opanowany przez jej wielkie hasa postanowi wrci do kraju w 1817 r.
Zamierza wywoa wielkie powstanie narodowe Serbw, ktre byoby czci
powszechnego, antytureckiego powstania na Bakanach. W akcj t chcia wcign
take Miosza i rozpocz z nim, ju z ziemi serbskiej, tajne pertraktacje. Tymczasem
Miosz, zamiast pozytywnej odpowiedzi, nasa siepaczy i gow Karadziordzia odesa
sutanowi. Doczeka si za to obietnicy nadania mu tytuu ksicia.
Niezalenie od wkradania si Miosza w aski sutana sprawa serbska rozstrzygaa si
na arenie midzynarodowej. W latach dwudziestych XIX w. wielki kryzys
midzynarodowy, wywoany spraw greck, doprowadzi do zaostrzenia stosunkw
rosyjsko-tureckich. W 1826 r. car Mikoaj I wymusi na Turcji, osabionej wewntrznymi
konfliktami, konwencj w Akermanie. W rozwoju sprawy serbskiej by to ukad o wielkim
znaczeniu. W punkcie 5 konwencji postanawiano, e Turcja w cigu 18 miesicy
przyzna Serbii autonomi (lindependence de son administration interieure"). Miosz na
wie o ukadach akermaskich zwoa skupsztyn i przeprowadzi na niej wybr siebie
na dziedzicznego ksicia Serbii. Turcja ustpowaa Rosji w sprawie serbskiej, liczc na
ustpstwa rosyjskie w sprawie greckiej. Tymczasem sprawa grecka komplikowaa si i
w rezultacie doprowadzia do wybuchu wojny rosyjsko-tureckiej w 1828 r.
Miosz nie wystpi czynnie w czasie wojny. Czeka na jej wyniki. Tymczasem armia
rosyjska dotara do wrt Konstantynopola. Pokj w Adrianopolu 1829 r. postanawia w
sprawie serbskiej: Turcja ma wypeni paragraf 8 traktatu bukareszteskiego z 1812 r. i
5 punkt konwencji akermaskiej z 1826 r., ponadto ma przyczy do Ksistwa
Serbskiego 6 nahiji, ktre wchodziy do Serbii w okresie powstania Karadziordzia.
Traktat adrianopolski by jednym z najwaniejszych aktw prawnych w dziejach
Serbw w XIX w. Na jego mocy powstao autonomiczne Ksistwo Serbskie pod
zwierzchnictwem sutana i protektoratem Rosji. Specjalnym aktem prawnym (hatt i
szerif) z 1830 r. sutan wypenia zobowizania traktatu adrianopolskiego w sprawie
Ksistwa Serbskiego. a innym aktem prawnym (berat) z tego roku ustanawia Miosza
Obrenowicza dziedzicznym ksiciem Serbii. W 1833 r. wytyczono granic Ksistwa,
wczajc do niego owe 6 nahiji. W tych granicach Ksistwo Serbskie pozostao a do
pokoju berliskiego z 1878 r. Obszar autonomicznego Ksistwa Serbskiego wynosi
teraz 37400 km-.
Takim rezultatem zakoczya si era powsta serbskich. Na Bakanach, obok
Krlestwa Greckiego, powstao pastwo serbskie, jeszcze Turcji zhodowane, ale z
wasnym, rodzimym ksiciem na czele, z wasn armi i wasnym rzdem. Wrd
narodw poudniowosowiaskich Serbowie pierwsi, nie liczc malekiej Czarnogry,
osignli status wasnej pastwowoci. Dla dalszego rozwoju idei jugosowiaskiej,
zacztej powstaniem Karadziordzia i utworzeniem Ilirii napoleoskiej,
279
by to fakt o wielkim znaczeniu na przyszo. Prawda, e powstaniu Ksistwa
Serbskiego sprzyjaa sytuacja midzynarodowa i e bez obcej pomocy trudno by byo
osign hatt-i szerif z 1830 r., ale utworzenie Ksistwa byo przede wszystkim zasug

samych Serbw, ktrzy w najtrudniejszych warunkach podjli agiew buntu przeciw

sutanowi i z broni w rku osigali niezaleno. Poprzez chopsk rewolucj wioda
droga do wasnej pastwowoci. Przykad serbski bd w przyszoci naladoway inne
ludy bakaskie. Dla Serbw rozpocz si nowy etap walki o pen niezaleno i o
organizacj pastwa, ktra miaa przynie jeszcze wiele dramatycznych konfliktw
wewntrznych. W czasie kiedy tworz si zrby serbskiej pastwowoci, wszystkich
Sowian Poudniowych oywia idea odrodzenia narodowego, ktra hasa wsplnoty
zczy z ju dokonanymi osigniciami politycznymi i z dalszymi przemianami
spoecznymi.
III. ODRODZENIE NARODOWE. ILIRYZM
UWAGI OGLNE
ODRODZENIE narodowe w krajach Europy rodkowej miao rne formy i nie
przebiegao rwnoczenie. Zaleao to od stopnia rozwoju spoecznego i
gospodarczego, od oglnego poziomu kulturalnego, nasilenia wpyww obcych
rodowisk kulturalnych i wreszcie od presji czynnikw politycznych, wywoujcych w
spoeczestwach zagroonych odruch samoobrony. Inaczej te ksztatowao si pojcie
narodu w krajach o wielkich tradycjach historycznych i pastwowych, na przykad we
Francji, gdzie pojcie pastwa francuskiego utosamiao si z pojciem narodu
francuskiego, a inaczej w rozbitych pod wzgldem pastwowym Niemczech, gdzie jzyk
niemiecki decydowa o przynalenoci do narodu niemieckiego. W Europie rodkowej
wzr francuski starali si naladowa Wgrzy, narzucajc pojcie narodu wgierskiego
wszystkim obcym pod wzgldem etnicznym mieszkacom historycznej Korony
Wgierskiej. Przywdcy wgierscy szermowali pojciem historycznym i pastwowym,
podczas gdy bronice si przed madziaryzacj ludy niemadziarskie odwoyway si do
wasnych jzykw, wyraajcych ich odrbno od narodu wgierskiego. Te wanie
rnice poj, obok spraw spoecznych i politycznych, wywoay konflikt
narodowociowy midzy Wgrami a Serbami i Chorwatami. Im mocniejszy by nacisk
wgierski, tym silniejszy stawa si opr narodowoci niemadziarskich, tym szybciej
rodzia si ich wiadomo narodowa. Narody dzisiejszej Jugosawii musiay si broni
nie tylko przed madziaryzacj, ale take przed germanizacj na terenie Sowenii i
wpywami woskimi w Dalmacji. Stosunkowo najmniej zagraao pod tym wzgldem
Imperium Osmaskie gdy tam rnice religijne rozdzielay wyranie ludno
sowiask od Turkw. Proces islamizacji ludnoci serbskiej w Boni przyczyni si do
znacznego opnienia rozbudzenia si wiadomoci narodowej na tym terenie.
CECHY ODRODZENIA NARODOWEGO U SOWIAN POUDNIOWYCH
Wrd Sowian Poudniowych pocztki budzenia si wiadomoci narodowej sigaj
wieku Owiecenia. Wystarczy tu przypomnie dziaalno Dositeja Obradovicia wrd
Serbw. Nastpna generacja budzicieli narodowych bya ju znacznie liczniejsza.
Znana jej bya historiozofia filozofa niemieckiego Johanna Gottfrieda Herdera, ktry
gosi, e jzyk
281
okrela nard, e naley si do takiego narodu, jakim jzykiem si mwi. Z czasem
do teorii Herdera doszy nowe, zrodzone ju na gruncie sowiaskim, a wic przede
wszystkim teoria wzajemnoci sowiaskiej, goszona przez Jana Kollara i jego
zwolennikw. Rwnie i polska literatura romantyczna docieraa do Sowian

Poudniowych i oddziaywaa twrczo na modych poetw, jednoczenie dziaaczy

politycznych.
Na budzenie si wiadomoci narodowej Sowian Poudniowych wpywa decydujco
rozpad feudalizmu w monarchii habsburskiej, coraz silniejsza emancypacja warstwy
chopskiej, podstawy etnicznej narodw poudniowosowiaskich, wreszcie powstania
chopw serbskich w Szumadii i utworzenie Ilirii napoleoskiej. Nie byo rzecz
przypadku, e odrodzenie narodowe zostao rozbudzone wczeniej u Serbw
wojwodiskich i Sowecw z Krainy ni u Chorwatw, stojcych na uboczu tych dwch
wielkich wydarze w wiecie poudniowosowiaskim i sterowanych przez
konserwatywn szlacht. Ale za to Chorwaci, majcy tradycje dziaania politycznego (i
najwiksze ku temu moliwoci), pierwsi stworzyli koncepcj politycznego zjednoczenia
wszystkich Poudniowych Sowian. Bya to koncepcja ruchu iliryjskiego, czyli
chorwackiej odmiany odrodzenia narodowego.
Ruch odrodzeniowy by wszdzie ruchem demokratycznym. By dziaaniem dla ludu i
prowadzonym przez inteligencj w wikszoci pochodzenia ludowego. Tak byo u
Serbw i Sowecw. U Chorwatw natomiast wczya si take i szlachta, ale tylko jej
cz liberalna. Konserwatyci bronicy systemu feudalnego, byli wrogo ustosunkowani
do ruchu odrodzeniowego jako liberalnego i ludowego, nioscego z sob rewolucj
spoeczn. Ludowo bya wic cech charakterystyczn ideologii odrodzeniowej.
Walka o jzyk zrozumiay dla ludu lub o podniesienie jzyka ludowego do rangi jzyka
literackiego wysuna si na pierwsze miejsce, staa si najwaniejszym i najpilniejszym
zadaniem dziaaczy odrodzenia narodowego.
U SERBW
U Serbw ogniskiem, skd wyszed ruch odrodzeniowy, bya pniejsza Wojwodina.
Pierwsze hasa rzuci tam Dositej Obradovi w okresie Owiecenia. Lecz tym, ktry
zrealizowa idee Obradovicia i rozwin ruch narodowy, by Vuk Stefanovi Karadi
(17871864). Pochodzi z chopskiej rodziny z zachodniej Serbii, jako mody czowiek
uczestniczy w powstaniu Karadziordzia, a pniej bdzie suy swoim dowiadczeniem
i wiedz modemu pastwu serbskiemu. Po upadku pierwszego powstania serbskiego
przebywa jaki czas w Wiedniu, gdzie spotka si z uczonym soweskim Jernejem
Kopitarem. Za jego zacht wyda w 1814 r. zbir pieni serbskich, ktre swoim
piknem i oryginalnoci zachwyciy ca Europ. Tumaczyli je Goethe, Prosper
Merimee, Puszkin, Walter Scott, pod ich wraeniem by Mickiewicz. W tym samym 1814
r. ogosi drukiem ortografi jzyka serbskiego wedug wymowy prostego ludu
(Pismenica srpskog jezika po govoru prostoga naroda).
282
W cztery lata pniej, w 1818 r., wyda jeszcze Sownik serbski (Srpski rjenik),
fundamentalne dzieo dla rozwoju serbskiego jzyka literackiego.
Zasuga Karadicia polegaa przede wszystkim na zerwaniu z martwym jzykiem
liturgicznym, tzw. sowiano-serbskim, i wprowadzeniu do literatury jzyka ludu. Za
podstaw zreformowanego jzyka literackiego przyj dialekt ludowy ze wschodniej
Hercegowiny (tzw. gwar sztokawsk), uywany przez wszystkich Serbw i znaczn
cz Chorwatw. Zreformowa cyrylic przez dodanie szeregu nowych znakw dla
oddania kadego dwiku. W ogle zastosowa pismo fonetyczne, co wyrazi
powiedzeniem: pisz, jak mwisz, i czytaj, jak napisano". W takim jzyku wyda pieni
serbskie i pisa swoje teoretyczne i polemiczne artykuy. Wprawdzie na oficjalne

przyjcie reformy musia Karadi czeka jeszcze wiele lat (w Ksistwie Serbskim
wprowadzono pisowni Karadicia w 1843 r.), ale swoim wystpieniem dokona
rewolucji w kulturze serbskiej.
Zerwa z tradycj kocieln, oddzieli pojcie narodu od religii. W wczesnych
stosunkach serbskich oznaczao to osabienie rosyjskich wpyww kulturalnych, idcych
poprzez prawosawie, i przyblienie kultury serbskiej do Zachodu. Zgodnie z teori
Herdera pisa: gdzie mwi si jednym jzykiem, tam jest jeden nard. W ten sposb
zjednoczy na podstawie jzyka wszystkich Serbw i wyprowadzi ich poza granic
zasigu prawosawia, gdy gwar sztokawsk mwiono take w katolickiej Chorwacji.
W niedalekim ju czasie teoria Karadicia zostanie przyjta przez twrcw ruchu
iliryjskiego w Chorwacji. I to wanie stanie si wielk kart idei jugosowiaskiej.
Otworzy bowiem drog do wsplnego jzyka literackiego serbsko-chorwackiego, w
konsekwencji do Jugosawii.
Za przykadem Vuka Karadicia poszli inni dziaacze na polu kultury. W jej
rozpowszechnianiu wielk rol odegraa utworzona w 1826 r. Macierz Serbska (Srpska
Matica) ze sta siedzib w Peszcie. Tam te zaczo wychodzi czasopismo kulturalnonaukowe Letopis", a wkrtce i czasopismo polityczne Srpske Novine", wychodzce w
Peszcie w latach 18361848 jako kontynuacja dawniejszego czasopisma o tej samej
nazwie ukazujcego si w Wiedniu. Wyksztaceni Serbowie z Wgier tworzyli te kadry
dziaaczy kulturalno-owiatowych, a take i administracyjnych w Ksistwie Serbskim.
LITERATURA SERBSKA
Do rozbudzenia wiadomoci narodowej Serbw przyczynia si w znacznym stopniu
literatura. Przez zerwanie z archaiczn pisowni i takim jzykiem zbliya si ona do
mas ludowych, oddziaywaa na ich rozwj, czerpic jednoczenie wiele z ich dorobku.
Z pocztkiem XIX w. pimiennictwo serbskie tkwio jeszcze w jzyku sowiano-serbskim
i chocia tworzyo wybitne z punktu widzenia rozwoju kultury dziea literackie, nie byo
ono jednak dostpne chopstwu i warstwie mieszczaskiej. Z twrcw tego okresu
wymieni naley trzy nazwiska:
283
Lukijan Muicki (17771837), archimandryta, biskup, poeta sawicy przeszo
narodu; Sima Milutinovi Sarajlija (1791 1847), autor Srbijanki (Serbki), epickiego
poematu opiewajcego powstanie Karadziordzia; Milovan Vidakovi (17801841),
autor poematw epickich i powieci o tematyce historycznej.
Przeom w literaturze serbskiej nastpi dopiero w poowie XIX w., cile w 1847 r.,
kiedy ukazao si najwiksze dzieo serbskiej literaratury Grski vijenac (Grski
wieniec}. Autorem poematu by Piotr II Petrovi Njego, wadyka czarnogrski (1813
1851). W tym samym 1847 r. wystpi reformator liryki serbskiej Branko Radievi
(1824 1853). Obaj twrcy nale do pniejszego okresu dziejw serbskich, ale ich
wystpienie wie si cile z reformami Vuka Karadicia, ktre wprowadzili w swej
twrczoci i o ktrych zwycistwie w pimiennictwie serbskim przesdzili.
Piotr (Petar) Petrovi Njego, wadyka czarnogrski, jeden z pierwszych pisarzy
Czarnogry i jednoczenie najwikszy poeta serbski, tworzy swe poematy: Lua
mikrokozma (Promie mikrokosmosu. 1845 r.). Grski vijenac (1847) i Sepan Mali
(Szczepan May, 1851), na przeomie pwiecza pod wpywem literatury iliryjskiej. Jego
twrczo zrodzia si z gbokiego patriotyzmu, umiowania wolnoci, serbskoci i
Sowiaszczyzny. Grski wieniec, udramatyzowany poemat z walk Czarnogrcw w

XVIII w., jest artystyczn syntez z ycia i obyczajw czarnogrskich. a jednoczenie

najbardziej humanistycznym dzieem literatury serbskiej (Barac). Twrczo Njegoa
naley do szczytowych osigni serbskiego odrodzenia narodowego. Tym to
charakterystyczniej sze. e zrodzia si w zaniedbanej cywilizacyjnie malekiej
Czarnogrze. O dziaalnoci politycznej wadyki czarnogrskiego bdzie tu jeszcze
mowa.
Wspczenie z Njegoem tworzyli Branko Radievi i Jovan Sterija Popovi (1806
1856). Pierwszy, rodem z Wojwodiny, wybitny liryk, angaowa si ywo po stronie
Vuka Karadicia przeciw jego antagonistom. Wyrazem tego tre wiersza pt. Put
(Droga), najbardziej upolitycznionego utworu w jego twrczoci. Jovan Popovi,
powieciopisarz i dramaturg, by jednoczenie dziaaczem kulturalnym, organizatorem
teatru w Belgradzie, twrc serbskiego towarzystwa owiatowego (Drutvo srpske
slovesnosti) i autorem podrcznikw szkolnych. W dramatach historycznych
przedstawia ideologi narodow mieszczastwa serbskiego, a w licznych komediach
(Popovi by pierwszym komediopisarzem serbskim) pitnowa negatywne cechy tej
modej warstwy spoecznej. Jego twrczo, podobnie jak Brankovicia i Njegoa, bya
ywo zwizana z problematyk serbskiego odrodzenia narodowego.
U SOWECW
Po likwidacji Ilirii napoleoskiej wadze austriackie, wracajc do dawnego systemu
rzdw, zmuszone byy jednak zachowa niektre przynajmniej reformy
przeprowadzone przez Francuzw. Do takich np. naleao zniesienie cechw.
Stwarzao to korzystniejsze warunki rozwoju gospodarczego krajw soweskich,
284
przynajmniej w porwnaniu z Chorwacj, gdzie struktura spoeczna i gospodarcza
bya bardziej zacofana. Ale ludno soweska nadal pozostaa pod wpywem
uprzywilejowanej szlachty, biurokracji i buruazji obcej narodowo. Soweska warstwa
mieszczaska bya saba i niezdolna do samodzielnego dziaania. Std pewne cechy
konformizmu w yciu spoeczno-gospodarczym Sowecw. Aby istnie, moda
buruazja soweska podporzdkowywaa si dyrektywom i celom niemieckiej szlachty i
buruazji. W pewnym stopniu przyczynia si do tego take i Koci katolicki, ktry na
ziemiach soweskich by ostoj konserwatyzmu i w tym duchu oddziaywa na warstwy
ludowe. Z tych wzgldw Sowecy, w poczuciu saboci, nie formuowali wasnych,
narodowych programw politycznych. Nie znaczy to jednak, aby z celw narodowych
rezygnowali. Rozbudzone w okresie Owiecenia i rzdw francuskich idee narodowe
nie day si ju zaguszy. Moda inteligencja soweska, nie stawiajc da
politycznych, tym wicej energii powicia sprawom kulturalnym i owiatowym.
Podobnie jak u innych narodw poudniowosowiaskich,
285
sprawa jzyka wysuna si na pierwsze miejsce. Ju w czasach Ilirii napoleoskiej
Sowecy odrzucili propozycje przyjcia narzecza dubrownickiego i trwali przy swoim,
zblionym do gwary kajkawskiej. A wic ju z pocztkiem XIX w. Sowecy odcili si
od wsplnoty jzykowej z Chorwatami. Po prbach czynionych w XVIII w. faktycznym
twrc literackiego jzyka soweskiego by Jernej Kopitar (l 780 1847). wybitny
uczony soweski, slawista, pracownik biblioteki w Wiedniu. W 1808 r. Kopitar wyda w
jzyku niemieckim gramatyk sowiaskiego jzyka Krainy, Karyntii i Styrii. Dzieo to.
niezalenie od jego wielkiej wartoci dla rozwoju wczesnej slawistyki, miao dla kultury

soweskiej to samo epokowe znaczenie, co wystpienie Vuka Karadicia dla Serbw.

Narzecze ludu soweskiego zostao uznane za jzyk literacki Sowecw. W ten
sposb Kopitar tworzy jedno narodow wszystkich Sowecw rozproszonych w kilku
prowincjach monarchii habsburskiej i zagroonych germanizacj. Ale z punktu widzenia
idei jugosowiaskiej oznaczao to dalsze rnicowanie Sowian Poudniowych pod
wzgldem kulturalnym. Dla dziaaczy soweskiego odrodzenia narodowego
najwaniejsz jednak spraw byo ratowanie ludu soweskiego przed germanizacj i
podniesienie go na wyszy szczebel rozwoju. W ten realistyczny sposb suyli najlepiej
wasnej i jugosowiaskiej przyszoci.
Praca organiczna i praca dla ludu to dalsze dzieje soweskiego odrodzenia
narodowego. W tym duchu dziaa Fran Preeren (1800 1849). poeta, dziaacz
liberalny, redaktor almanachu literackiego pt. Kranjska belica" (Kraiska Pszczka"),
wychodzcego w latach 1830 1834. Najwybitniejszym dzieem literackim Preerena
by Sonetni vijenac (Wieniec sonetw). Preeren i Matija op (17971835),
bibliotekarz z Lubiany i wydawca Kranjskiej belicy", nadali nowy kierunek
soweskiemu odrodzeniu narodowemu. Przesdzili spraw jzyka literackiego,
przyjmujc reform Kopitara. i stworzyli program: wszystko od ludu i wszystko dla ludu.
Odmienne stanowisko zaj Stanko Vraz (1810 1851), jeden z najwybitniejszych
poetw soweskich, ktry jednake nie pisa po sowesku, lecz w jzyku serbskochorwackim (sztokawskim) i wskutek tego naley do literatury iliryjskiej. Vraz wychodzi
z zaoenia, e lud soweski jest zbyt saby, aby mg samodzielnie oprze si
naporowi germaskiemu, i gosi z tego powodu jedno jzykow, a zatem i narodow
z Chorwatami. Koncepcja Yraza, cho znamienna i charakterystyczna dla wczesnego
pokolenia soweskiego, nie zmienia ju oblicza ruchu, ktry poszed odrbn drog.
W latach czterdziestych XIX w. pojawio si nowe pokolenie, ktrego przywdc by
Janez Blajvajz (Bleiweis, 18081881). Przyjo ono jzyk soweski jako podstaw
dalszego rozwoju narodu soweskiego. Blajvajz redagowa czasopismo dla ludu
Kmetijske in rokodelske no-vice", na ktrego amach formuowa pierwsze dania
polityczne Sowecw. Byy one ostrone, a w porwnaniu z programem Preerena
bardziej konserwatywne. Niemniej, wanie od lat czterdziestych XIX w. narodowy ruch
soweski wystpuje wrd poudniowosowiaskich narodw w postaci ju w peni
skrystalizowanej.
Do Wiosny Ludw ruch soweski nie wyszed poza prac organiczn wrd ludu.
286
Z poczucia wewntrznej saboci przywdcy sowescy unikali angaowania modego
ruchu we wszelkie akcje polityczne z obawy, by nie cign na siebie represji ze
strony lokalnej administracji niemieckiej, czy te tym bardziej centralnych wadz
wiedeskich. Nie szukali wic pomocy w Rosji, jak czyniy to inne narody sowiaskie,
odrzucali panslawizm pod kad postaci, nawet w formie wzajemnoci sowiaskiej
Kollara. O stosunku do Rosji decydowao take przywizanie do religii katolickiej, jak te
i to, e wrd przywdcw soweskich kler rzymskokatolicki mia wysok pozycj.
Wrogiem wszelkich wiza si z Rosj by take Kopitar, ktry uwaa, e aden ruch
sowiaski w monarchii nie powinien wychodzi poza monarchi habsbursk. On te
jest uwaany za twrc austroslawizmu, ktry jednake jako kierunek politycznego
dziaania pojawi si znacznie pniej. Przywdcy sowescy ustosunkowali si te na
og negatywnie do koncepcji chorwackiego iliryzmu.

CHORWACKIE ODRODZENIE NARODOWE

Chorwackie odrodzenie narodowe, biorc chronologicznie, zaczo si pniej ni
serbskie i soweskie. Wynikao to z szeregu czynnikw obiektywnych, takich jak niski
stopie rozwoju gospodarczego, spowodowany austriack polityk ekonomiczn,
konserwatyzm szlachty bronicej swych przywilejw stanowych, sabo warstwy
mieszczaskiej, przewanie zreszt obcej narodowo, ndza chopw, rozbicie
terytorialne kraju, zaleno polityczna i ekonomiczna Chorwacji cywilnej (Banowiny) od
Wgier i wreszcie rola powszechnie uywanej aciny, hamujcej rozwj narodowego
pimiennictwa i narodowej kultury, a zatem i postpu.
Ideologi szlachty, jeli tu w ogle o ideologii mona mwi, a wic warstwy
przywdczej, byo utrzymanie za wszelk cen wasnych przywilejw stanowych i
wasnej pozycji w kraju. Z tych wzgldw szlachta chorwacka zwizaa si sojuszem ze
szlacht wgiersk w okresie Owiecenia i sojusz ten utrzymaa w czasie wojen
napoleoskich i a po lata trzydzieste XIX w., wanie do momentu, kiedy rozwin si
ruch iliryjski. Dla utrzymania tego sojuszu, ktry uwaaa za gwarancj zachowania
przywilejw, szlachta chorwacka rezygnowaa w okresie reform jzefiskich z
niezalenoci wasnego kraju, podporzdkowujc go administracji wgierskiej, a
pniej, jeszcze w 1830 r. zgadzaa si na yczenie Wgrw wprowadzi do
szkolnictwa na terenie Chorwacji-Slawonii jzyk wgierski jako obowizkowy przedmiot
nauczania. Przedstawiciel saboru zagrzebskiego na sejmie wgierskim motywowa
poparcie dla projektu ustawy w sprawie jzyka tym, aby Chorwacja-Slawonia mogy si jeszcze silniej zwiza sojuszem z Krlestwem Wgierskim".
By to punkt kulminacyjny sojuszu szlachty chorwackiej z wgiersk, bo ju w kilka lat
pniej przyszed zwrot spowodowany z jednej strony naporem nacjonalizmu
wgierskiego, z drugiej za wzrostem wiadomoci narodowej w spoeczestwie
chorwackim.
Wgrzy, cilej liberaowie wgierscy,
287
wystpili z programem przeksztacenia wielonarodowociowej Korony Wgierskiej w
jednolite pastwo narodowe, z jednym jzykiem urzdowym, tj. wgierskim, i jednym
narodem politycznym, tj. madziarskim. Ta doktryna wywoaa opr wszystkich
niemadziarskich narodowoci w Koronie Wgierskiej, w tym take i chorwackiej. Pod
wpywem nastrojw panujcych w Zagrzebiu pose chorwacki Herman Buan wygosi
na sejmie wgierskim w 1836 r. nastpujc deklaracj: Chorwaci nie chc si
odrodzi od swoich ojcw i bd swej narodowoci broni wszystkimi dopuszczalnymi
rodkami, a co si tyczy chorwackich praw autonomicznych [Jura municipalia], te nigdy
nie mog by przedmiotem rozwaa na sejmie wgierskim, ktry nie ma prawa
miesza si w wewntrzne sprawy chorwackie. .. Chorwaci nie walcz o martwy jzyk
aciski, ale o swoje prawo, gdy tylko oni sami mog sobie uchwali jzyk urzdowy,
jaki zechc, na przykad chorwacki, bo ten w ostatnich czasach bardzo si rozwin".
By to ju cakiem nowy jzyk, w jakim posowie chorwaccy zaczli przemawia na
sejmie wgierskim. Woleli trwa przy acinie, ni da si zmadziaryzowa poprzez jzyk
wgierski. Odtd stosunki chorwacko-wgierskie z sojuszu przerodziy si w otwarty
konflikt. Nacjonalizmowi wgierskiemu Chorwaci przeciwstawili ruch iliryjski. Wanie
rok 1836 by dat przeomow i w stosunkach chorwacko-wgierskich, i w yciu

wewntrznym kraju. Jak pisa historyk chorwacki:" w tym roku umara dawna Chorwacja
i narodzia si nowa'
POCZTKI RUCHU ILIRYJSKIEGO
Za pocztek ruchu iliryjskiego uwaa si dziaalno grupy modziey akademickiej
'studiujcej w uniwersytetach austriackich, szczeglnie w Grazu, w latach dwudziestych
XIX w. Spotykaa si tam modzie z rnych krajw sowiaskich, wrd nich
Chorwatw, Sowecw i Serbw. W 1827 r. przyby do Grazu Ljudevit Gaj (18091872), syn aptekarza z Krapiny. Od tego czasu z jego nazwiskiem wie si oywiona
dziaalno kka modziey jugosowiaskiej. Przede wszystkim wrd hase
patriotycznych rodzia si u nich potrzeba jednego jzyka i jednej nazwy dla ruchu, ktry
staby si wsplnym dla wszystkich Sowian Poudniowych.
Sowecy i Serbowie przeszli ju stadium kodyfikacji swoich jzykw literackich.
Chorwaci od XVI w. mieli literatur we wasnym jzyku, ale na etnicznym obszarze
chorwackim obowizywao a 7 rnych ortografii. W Chorwacji cywilnej, w Zagrzebiu i
okolicach uywano ortografii tzw. wgierskiej, opartej na gwarze kajkawskiej, w Sawonii
obowizywaa gwara sztokawska, jeszcze inaczej pisano w Istrii, w Przymorzu, w
Dalmacji, Dubrowniku i Boni. Ujednolicenie tej rnorodnoci i stworzenie jednego
jzyka literackiego, wsplnego dla Chorwacji, Sawonii i Dalmacji, stao si celem
najwaniejszym i najpilniejszym. Byo to warunkiem chorwackiego odrodzenia
narodowego i tak ju opnionego w stosunku do Serbw i Sowecw.
Nazw dla ruchu sugerowa sam Kopitar, ktry ju w 1816 r. doradza,
288
by zachowa dla wszystkich Sowian Poudniowych imi Ilirii, ju rozpowszechnione
przez Iliri napoleosk. Pod jego wpywem student chorwacki Djuro Sporer wyda w
1823 r. w Karlovcu Almanach Ilirski za godinu 1823". Upomina si tam o wsplny jzyk
literacki, ..Ilirski jezik", oparty na narzeczu sztokawskim. Trzeba tu zaznaczycie
tendencje do zjednoczenia w wszym (chorwackim) czy szerszym (jugosowiaskim)
zakresie pojawiay si u modych dziaaczy chorwackich jednoczenie z walk o jzyk
literacki.
Znaczn rol w uksztatowaniu si ruchu iliryjskiego odegraa gona ju wwczas
koncepcja wzajemnoci sowiaskiej Kollara. Gaj zetkn si z Kollarem osobicie w
Peszcie, dokd przyby na dalsze studia w 1829 r. Kollar i Safarik rozszerzyli horyzonty
modego dziaacza chorwackiego i nadali ruchowi iliryjskiemu tre sowiask. Pod ich
wpywem Gaj wyda ju w 1830 r. ortografi jzyka chorwackiego, narzecza
kajkawskiego (Kratka osnova horvalsko-slavonskoga pravopisanja), w ktrej zastosowa
znaki czeskiej ortografii. By to dopiero pierwszy krok. Nastpny etap rozpocz si w
Zagrzebiu, dokd Gaj przyby w 1831 r. i skupi wok siebie grup najzdolniejszych i
oddanych sprawie modych dziaaczy.
Jednym z nich by Ivan Derkos, prawnik z Zagrzebia, ktry w 1832 r. wyda
rozprawk, raczej manifest, pt. Genius patriae super dorrnientibus suis filiis. Nawoywa
tam do mioci ojczyzny, do przebudzenia si ze snu, a przede wszystkim do
utworzenia jednego jzyka literackiego ze wszystkich gwar ludowych.
WYSTPIENIE JANKO DRASKOVICIA
Pierwszym, ktry zebra nowe myli i koncepcje w cao i nada im ksztat programu
politycznego, by hr. Janko Drakovi (1770 1856), libera chorwacki, zasuony
dziaacz spoeczny i mecenas narodowej kultury. W 1832 r., a wic w czasie, kiedy

zaczyna si konflikt jzykowy i prawnopubliczny z Wgrami, wyda on w formie

instrukcji dla posw chorwackich udajcych si na sejm wgierski broszur polityczn
pt. Disertacija iliti razgovor darovan gospodi poklisarom zakonskim i buduem
zakonodavcem kraljevinah nasih za buduu dietu ungarsku odaslanem (Karlovac 1832).
Ju to. e Drakovi napisa broszur w narzeczu sztokawskim, a wic wsplnym z
Serbami, ujawnio jego intencje. Uwaa, e przyszy jzyk literacki, jzyk iliryjski, bdzie
wsplny dla Chorwatw i Serbw, tym samym speni rol polityczn, ktr mu
wyznacza. Celem bowiem caego ruchu odrodzeniowego jest przygotowanie warunkw
do zjednoczenia narodw poudniowosowiaskich w jednym pastwie, we wsplnej im
wszystkim Ilirii. Na podstawie Disertaciji i nastpnej broszury Drakovicia, Sowo do
szlachetnych cr Ilirii (napisanej w jzyku niemieckim, 1838 r.), naley sdzi, e proces
jednoczenia rozkada si na trzy etapy. W pierwszym przewidywa zjednoczenie
obszaru midzy Adriatykiem a Drin, tj. Chorwacji. Sawonii, Dalmacji, Pogranicza
Wojskowego, Rijeki i czci Boni. Drugi etap to za zezwoleniem cesarskim"
doczenie krajw soweskich.
289
Trzeci, skadajcy si na Wielk Iliri, wczaby w granice wsplnego pastwa take
Serbi, Bugari i cz Albanii.
Drakovi otwiera nowe horyzonty przed ruchem iliryjskim. Wyprowadza go z
wskiej drogi odrodzenia jzykowego na szerok aren dziaania politycznego.
Nadawa mu sens historyczny i aktualny polityczny dla skutecznej walki z Wgrami.
Z pewnoci pod tym wzgldem by wyrazicielem marze i ycze modego pokolenia,
owianego duchem wzajemnoci sowiaskiej i romantyzmem epoki. Wybuch rewolucji
lipcowej we Francji, powstania listopadowego w Polsce, ogoszenie niepodlegoci
Belgii, utworzenie pastwa greckiego i w najbliszym ssiedztwie Ksistwa Serbskiego
wszystko w jednym czasie, wpywao oywiajce i twrczo na mod inteligencj
chorwack.
JO HRVATSKA NI PROPALA
Nastroje panujce wwczas wrd modych ilirystw wyraa najlepiej programowy w
sensie ideowym utwr poetycki Gaja z 1832/1833 r., zatytuowany: Horvatov sloga i
sjedinjenje (Zgoda i zjednoczenie Chorwatw), ktry zaczyna si od sw: Jo Hrvatska
ni propala, dok mi ivimo" (Jeszcze Chorwacja nie zgina, pki my yjemy").
Reminiscencja Mazurka Dbrowskiego i utosamianie idei chorwackiej z ide polsk,
wyrane w parafrazie wiersza, nie jest przypadkowe. Polskie wydarzenia 1830/31 r.
odbiy si i na tym terenie gonym echem. Kontakty osobiste midzy modymi ilirystami
a polskimi emigrantami bezporednio po upadku powstania listopadowego wzmogy
jeszcze zainteresowania Polsk i jej literatur patriotyczn.
290
Wrd ilirystw byo wielu przyjaci Polski, a wpyw polskiej literatury romantycznej
na pimiennictwo iliryjskie by znaczny. W ksztatowaniu si ruchu iliryjskiego by to fakt
rwnie wany, jak wpyw ideologii sowiaskiej Kollara.
W 1835 r. iliryci doczekali si wasnego czasopisma. Gaj ju w 1832 r. wnis do
najwyszych wadz wiedeskich prob, ale Wiede zwleka. Wreszcie w 1834 r.
wyrazi zgod. W motywacji zezwolenia czynniki wiedeskie nie ukryway celw, jakie
nowemu pismu wyznaczay. A wic, aby osabi denia Wgrw do niepodlegoci,
aby odrywa od Rosji pozostaych Sowian Poudniowych, tych z Serbii, Boni,

Hercegowiny, Czarnogry, i aby wszystkich ich zblia do dworu wiedeskiego. Ruch

iliryjski w zaoeniach Wiednia mia by usuny i w tym kryo si wielkie
niebezpieczestwo na przyszo.
Stanowisko Metternicha, jego wszechwadza i opieka" nad ruchem, z drugiej strony
zagroenie wgierskie, wreszcie poczucie wasnej saboci i brak dowiadczenia
politycznego, zwaszcza u modych ilirystw, stay si przyczyn wielu niekonsekwencji
ideologicznych, a w rezultacie uwstecznienia ruchu. Dzi znane s dokumenty, e
Ljudevit Gaj, gwny
291
organizator ruchu, politykujc" z Wiedniem nie waha si zosta patnym agentem
Metternicha. Niezalenie od moralnej oceny tego faktu, wywoujcego wiele
kontrowersyjnych sdw historiografii co do oceny caej roli Gaja w ruchu iliryjskim,
stwierdzi naley, e pomimo nieposkromionej saboci do pienidzy i brakw w
charakterze nie zaniedbywa on, suc Metternichowi, chorwackich spraw narodowych.
Przecie bezsporn zasug Gaja byo ukazanie si w dniu 1 stycznia 1835 r.
pierwszego numeru Novin Horvatskich" i ich dodatku literackiego Danicy horvatskoslavonsko-dalmatynskiej". Noviny" ukazyway si dwa razy w tygodniu, Danica" w
kad sobot. Spoeczestwo chorwackie otrzymao pierwsze czasopismo polityczne, a
ruch iliryjski swj organ prasowy.
Gaj przez pierwszy rok redagowa gazet w narzeczu kajkawskim, a czyni to z
ostronoci, niepewny przyjcia czasopisma przez wadze i spoeczestwo, i dla
pozyskania mieszkacw Zagrzebia i okolic,
292
mwicych wanie tym narzeczem. Dopiero z dniem 1 stycznia 1836 r. przeszed na
narzecze sztokawskie i zmieni tytu. W miejsce Chorwacji wprowadzi nazw Ilirii. W ten
sposb ruch iliryjski zbliy si do swego celu. Zerwa z kilkusetletni orientacj na
Wgry i wprowadzi swj kraj na szerokie wody idei jugosowiaskiej, chocia pod
nazw Ilirii.
Dziki organom prasowym udao si przywdcom iliryjskim upowszechni idee ruchu
w spoeczestwie, rozbudzi wiadomo i dwign kultur narodow na wyszy
szczebel. Danica" staa si gwnym orodkiem tej akcji. Na jej amach drukowano
patriotyczne utwory, cho nie zawsze oryginalne i na niewysokim poziomie
artystycznym, ale dostosowane do potrzeb i dobrze suce narodowej sprawie.
Jednym ze rodkw upowszechniania kultury byo utworzenie w Zagrzebiu teatru
narodowego (dotychczas istnia tam teatr niemiecki) i powoanie do ycia w wielu
miastach kraju czytelni iliryjskich, z ktrych najwaniejsza bya zagrzebska,
zorganizowana przy pomocy finansowej hr. Drakovicia i pod jego kierownictwem. Z tej
czytelni wyrosa w 1842 r. Matica Ilirska (Macierz Iliryjska), naczelna instytucja
kulturalna kraju. W przyszoci, w 1847 r., Matica, ju nie Ilirska. ale Hrvatska, zacznie
wydawa wasne czasopismo naukowo-literackie pod nazw Kolo", a od 1852 r.
Neven". W tym okresie pooono te podwaliny pod przysze Towarzystwo Naukowe,
co miao by odpowiedzi na utworzon wczeniej Wgiersk Akademi Nauk w
Peszcie.
LITERATURA ILIRYJSKA

W okresie iliryjskim rozkwita literatura chorwacka. Jej najwybitniejsi przedstawiciele,

jak Ivan Maurani, Stanko Vraz, Petar Preradovi, Dimitrije Demeter, byli jednoczenie
dziaaczami w ruchu iliryjskim.
Ivan Maurani (1814 1890), syn chopa z chorwackiego Przymorza, prawnik z
wyksztacenia, krzewi idee iliryzmu w utworach literackich, a take i czynn
dziaalnoci polityczn. W 1873 r. zosta banem Chorwacji. Maurani by staym
wsppracownikiem Danicy", tam ogasza swoje pierwsze wiersze. Z jego bogatej
spucizny literackiej na szczegln uwag zasuguj dwie pieni, uzupeniajce luk w
poemacie Gundulicia Osmcm. Najwybitniejszym jednak jego dzieem i jednoczenie
najwietniejszym utworem literatury chorwackiej jest wydany w 1846 r. poemat pt. Smrt
Smail-age engijia (mier Smail-agi Czengkia). Maurani by pod znacznym
wpywem polskiej poezji romantycznej. w szczeglnoci Mickiewicza.
Stanko Vraz pochodzi ze Sowenii, jak ju o tym bya mowa. Pocztkowo
wsppracowa ze sowesk Kranjska belica". ale od 1835 r. zwiza si z Danica",
przej si programem iliryjskim i pisa narzeczem sztokawskim. Std jego twrczo
naley w wikszoci do literatury chorwackiej. Tworzy sonety, romanse i ballady, ale
wsawi
293
si gwnie lirykami miosnymi, w ktrych naladowa polsk pie ludow. Vraz by
tumaczem Mickiewicza i najgorliwszym polonofilem na parnasie literatury iliryjskiej.
Jego najwybitniejszym dzieem s Djulabije (Czerwone jabka) wydane w 1840 r.
Petar Preradovi (18181872), genera armii austriackiej, wszed do literatury
iliryjskiej ju w dojrzaym wieku. W modoci pisa po niemiecku. Od 1844 r. zamieszcza
swe wiersze w Zora dalmatinska", pisemku stworzonym przez ilirystw w Dalmacji
(Zadar). Jego droga od literatury niemieckiej i niemieckiej szkoy romantycznej do epiki
chorwackiej jest take dowodem przycigajcej siy idei iliryjskich. W utworze Kraljevi
Marko (Krlewicz Marko) snu rozwaania nad kultur narodw poudniowosowiaskich
i ich roli w wiecie. Preradovi talentem literackim i gbi filozoficzn przymi wkrtce
innych poetw iliryjskich.
Dimitrije Demeter (1811 1872) by raczej utalentowanym dziaaczem ni pisarzem.
Jego najwybitniejszy utwr Grobniko polje jest dramatem osnutym na tle wydarze z
XIII w.
Literatura iliryjska uzupeniaa publicystyk narodow, bya jej nieodczn czci.
Pod tym wzgldem przyczynia si najwicej do spopularyzowania hase iliryzmu, czyli
idei jugosowiaskiej.
294
ZAOSTRZENIE KONFLIKTU Z WGRAMI
Orientacja iliryjska wzmoga jeszcze konflikt z Wgrami i ich zwolennikami w
Chorwacji. Konflikt toczy si nadal na sejmie wgierskim, ale take i w samej
Chorwacji. Wobec tego, e Wgrzy na sejmach 1840 i 1843/1844 r. uzyskali
ostatecznie zgod Wiednia na wprowadzenie jzyka wgierskiego jako jzyka
urzdowego, stanowisko posw chorwackich mogo si ogranicza jedynie do
demonstracji sownej. Zgodnie z instrukcjami saboru delegaci chorwaccy odmawiali
przemawiania po wgiersku i wrd wrzawy posw wgierskich mwili po acinie.
Wtedy to w obozie iliryjskim pojawiay si gosy (Drakovi), aby Chorwacja oderwaa
si od Wgier i aby jak za czasw Marii Teresy utworzony zosta oddzielny rzd dla

Chorwacji z banem na czele. Rezultatem tej walki jzykowej byo to, e za zgod dworu
wiedeskiego posowie chorwaccy mieli prawo jeszcze przez 6 lat (do 1850 r.) uywa
aciny na sejmie wgierskim. Rwnie .za zgod Wiednia nie wprowadzono jzyka
wgierskiego do Chorwacji.
Tymczasem w samej Chorwacji ycie polityczne zaczo si polaryzowa.
Spoeczestwo podzielio si na dwa obozy. Wgrzy i ich liczni zwolennicy w Chorwacji
utworzyli w 1841 r. stronnictwo polityczne pod nazw Chorwacko-Wgierskiej Partii, za
ktr stali magnaci
295
Levin i Juraj Rauchowie, a ktrej przewodniczcym zosta szlachcic chorwacki Antun
Josipovi. majcy oparcie w drobnej, zaciankowej szlachcie z Turoplja. Partie t w
obozie iliryjskim nazywano madzia-romask, w skrcie madziarosk. a wszystkich
zwolennikw Wgier madziaronami.
Przeciwko partii madziaroskiej iliryci zorganizowali najpierw Lig Iliryjsk, ktra z
czasem przemienia si w Parti Narodow (Narodna Stranka).
Midzy oboma obozami dochodzio do licznych i burzliwych star na sejmikach
upaskich i wszdzie tam, gdzie trzeba byo przemawia i gosowa. Madziaroni
domagali si zniesienia reform jzykowych, odrzucenia sztokawskiej pisowni i powrotu
do kajkawskiej. Parti iliryjsk nazywali panslawistyczn i domagali si jej likwidacji. Ich
yczenia zostay w czci uwzgldnione w 1843 r., kiedy to Metternich ustpujc
Wgrom (a take i pod naciskiem Turcji) zakaza uywa na terenie Chorwacji sowa
iliryzm" i wszystkich od niego pochodnych. By to tryumf orientacji prowgierskiej w
Chorwacji i klska ilirystw. Gaj zmieni nazw Ilirskich Novin" na Narodne Novine" i
wszystkie instytucje musiay si wyrzec sowa Iliria".
296
OZNAKI KONFORMIZMU
Lecz skutki nowej polityki Metternicha miay jeszcze gbsze znaczenie dla samego
ruchu iliryjskiego. W warunkach, jakie zaistniay, zacz sabn duch rewolucyjny, tak
istotny dla pocztkw ruchu, i zwycia konformizm. Przede wszystkim Gaj sta si
rzecznikiem konsekwentnej polityki prowiedeskiej, mimo ciosw, jakie spotkay ruch
chorwacki ze strony Wiednia. Rwnao to si temu, e ruch iliryjski (znowu za spraw
Gaja) coraz bardziej przesuwa si do obozu reakcji w monarchii habsburskiej. Kiedy na
Wgrzech zorganizowao si stronnictwo konserwatystw, Gaj utrzymywa z nimi
kontakty dla wsplnej walki przeciw liberaom wgierskim. W sejmie wgierskim
posowie chorwaccy gosowali przeciw oczynszowaniu chopw, ustawiajc si rwnie
na pozycjach konserwatywnych. Byo to zjawisko typowe dla wczesnych stosunkw w
monarchii habsburskiej i Koronie Wgierskiej w szczeglnoci. Konflikt jzykowy z
liberalnymi Wgrami uwstecznia ruchy narodowociowe, spycha je do obozu reakcji.
W caej peni wystpi to zjawisko w czasie Wiosny Ludw.
Taktyka Gaja nie bya jednak cakiem bezowocna. W 1845 r. krl specjalnym pismem
zezwoli znowu na uywanie sowa ,.Iliria", cho tylko w literaturze. W tym czasie
Metternich organizowa ju na Wgrzech- tzw. system administratorski, polegajcy na
ograniczeniu samorzdw i skierowany przeciw liberaom.
Konformistyczna polityka Gaja i jego zwolennikw nie oznaczaa bynajmniej, e cay
ruch iliryjski stoczy si na pozycje prawicy. Przecie w ruchu najczynniejsza bya
modzie, w wikszoci pochodzenia mieszczaskiego, ktra daleka bya od popierania

spoecznych celw reakcji. W ruchu iliryjskim zawsze byy dwa nurty: prawicowy i
lewicowy. Rozdzia midzy nimi bdzie si pogbia w miar rozwoju wydarze. W jego
nastpstwie bdzie upada presti Gaja, ktrego istotnych zasug dla ruchu iliryjskiego
negowa nie mona.
ZADANIA POLITYCZNE
Mimo niepowodze ruch iliryjski nie rezygnowa z walki. Przeciwnie, atmosfera
napicia rosa. W 1845 r. doszo nawet do krwawych zaj w Zagrzebiu midzy
ilirystami a madziaronami. Spr, jaki rozgorza na sejmiku upaskim, przenis si na
ulic. Wojsko strzelao do tumw, pady pierwsze ofiary (Srpanjske rtve). Ruch iliryjski
zyska swoich mczennikw, stawa si autentycznym ruchem masowym i w swej
istocie rewolucyjnym.
Nacisk wgierski przyspiesza realizacj programu narodowego. Ju na saborze
1843 r. Ivan Kukuljevi-Sakcinski. historyk i polityk iliryjski, wygosi swoje przemwienie
w jzyku chorwackim i da, aby jzyk narodowy zosta oficjalnie uznany za urzdowy
w Chorwacji. Lecz dopiero w cztery lata pniej wniosek Kukuljevicia zosta faktycznie
wprowadzony w ycie. Na soborze 1847 r. postanowiono,
297
e wprowadza si jzyk chorwacki jako urzdowy wszdzie tam, gdzie dotychczas
bya uywana acina. Tak wic w sprawie jzykowej iliryci osignli swj cel. Jzyk
iliryjski, wsplny z Serbami, sta si z woli saboru zagrzebskiego jzykiem urzdowym
Chorwacji. Jest rzecz charakterystyczn, e spraw jzyka zczono z caoksztatem
stosunkw chorwacko-wgierskich. dano mianowicie na saborze 1847 r., ostatnim
stanowym saborze chorwackim, aby nie zrywajc zwizku pastwowego z Wgrami w
Chorwacji zosta utworzony odrbny rzd z banem na czele, aby prawa chorwackie do
Sawonii (Wgrzy w okresie konfliktu z Chorwatami kwestionowali prawa chorwackiej
Banowiny do Sawonii), Primorja i Rijeki zostay potwierdzone, aby biskupstwo
zagrzebskie podniesione zostao do rangi arcybiskupstwa i uniezalenione od
wgierskiej hierarchii kocielnej, aby studium prawniczemu w Zagrzebiu nada prawa
wyszej uczelni i wreszcie postawiono wniosek o zjednoczenie z Chorwacj Dalmacji,
dotychczas prowincji austriackiej.
Jak z tego wida, ruch iliryjski po kilkunastu zaledwie latach dziaalnoci osign
zjednoczenie jzykowe Chorwatw, upowszechni w kraju kultur narodow, przyczyni
si znacznie do rozbudzenia wiadomoci narodowej i wreszcie, co byo rwnie wane,
wystpi z programem pastwa narodowego w okrelonych ramach prawnopastwowych i granicach politycznych.
298
Od tego programu Chorwaci ju nie odejd i w ramach legalizmu bd o jego
realizacj walczy a do koca istnienia monarchii. W alternatywie mieli zawsze inne
rozwizanie rewolucyjne koncepcj jugosowiask, z ktr wystpili, niestety, pod
mao atrakcyjn dla pozostaych partnerw nazw Ilirii".
SOWECY I SERBOWIE WOBEC RUCHU ILIRYJSKIEGO
Ruch iliryjski ostatecznie pozosta ruchem tylko chorwackim. Jego koncepcje
zjednoczenia Sowian Poudniowych od Triglavu po Morze Czarne i utworzenie na tej
przestrzeni jednego narodu iliryjskiego nie wyszy i nie mogy wyj w wczesnych
warunkach poza sfer marze. Sowecy i Serbowie powitali z yczliwoci odrodzenie
narodowe Chorwatw, ale odrzucili ich propozycje polityczne. Ruch soweski zamkn

si w ramach doskonalenia wasnego jzyka, jzyka ludu, i rozwijania kultury

narodowej, ktra po wprowadzeniu przez ilirystw gwary szto-kawskiej jeszcze bardziej
si od chorwackiej oddalia. W dziaania polityczne przywdcy sowescy, jak o tym bya
ju mowa, nie chcieli si angaowa z obawy, by nie cign na siebie represji ze
strony Niemcw austriackich. Przeciwko iliryzmowi opowiedzia si ostatecznie Kopitar,
a za nim i inni uznawani przywdcy narodowi, jak Fra Preseren i Janez Blajvajz.
Jedynie Stanko Vraz przystpi do ilirystw i akceptowa jego program.
Podobnie ksztatowa si stosunek Serbw do iliryzmu. Reform jzykow przyjto z
radoci i widziano w niej zapowied przyszego zjednoczenia. Stanowczo jednak
odrzucano nazw Ilirii jako sztuczn, obc dla wszystkich Serbw i sprzeczn z tradycj
historyczn. W tej sprawie by znamienny i najbardziej liczcy si gos Vuka Karadicia.
Chwali Chorwatw za przyjcie narzecza sztokawskiego, ale jako patriota serbski,
majcy za sob ju okoo 20 lat dziaalnoci na polu serbskiego odrodzenia
narodowego, nie mg aprobowa koncepcji pozbawiajcej Serbw ich imienia, z
ktrego byli dumni, pod ktrym si jednoczyli i walczyli. Uwaa, e iliryzm byby
utopieniem Serbw w czym nie tylko obcym z imienia, ale i niepewnym politycznie. Ju
wwczas podejrzewano, e za iliryzmem politycznym kryje si austriacka polityka i
austriacka ekspansja na Bakany. Inny wybitny pniej dziaacz polityczny Wojwodiny,
Svetozar Mileti, w 1846 r. pisa: Mamy swoje narodowe imi, ktrego nikomu nie
narzucamy, ale ktrego te nie moemy si wyrzec z mioci dla kogokolwiek. Chcemy
zosta Serbami i nie chcemy by ani Chorwatami, ani Ilirami".
Z wielk uwag ledzono rozwj iliryzmu w Ksistwie Serbskim, a nawet
wspomagano go materialnie. Ale imi Ilirii i tam dziaao odpychajco. Oprcz tego w
Belgradzie obawiano si, e pod paszczem iliryzmu pragnie dosta si do Serbii
propaganda austriacka i katolicka. Gajowi, ktry kilkakrotnie jedzi do Belgradu,
wyrzucano wrcz jego lojalizm austriacki. Nie byo to zreszt pozbawione podstaw,
gdy Gaj, jak dzi wiadomo z dokumentw, jedzi do Belgradu jako wysannik
Metternicha i po powrocie z kadej podry skada mu obszerny raport.
299
I tylko Gaja, a nie wszystkich Chorwatw, dotyczy mog ostre sowa krytyki ministra
belgradzkiego Petronijevicia, e ..Ilirowie walcz o narodowy jzyk, ale w domu mwi
po niemiecku".
Mimo tych obiekcji ze strony Sowecw i Serbw, iliryzm otworzy jednak drog do
zblienia midzy narodami poudniowosowiaskimi. choby przez samo postawienie
problemu zjednoczenia. Sprawa ta bdzie niejednokrotnie wracaa jako konieczno
dziejowa w rnych programach politycznych, tak chorwackich, jak i serbskich. Na tym
polegaa historyczna zasuga ruchu iliryjskiego. ktry po powstaniach serbskich cign
na siebie uwag caego wiata poudniowosowiaskiego nie tyle przez sam fakt
chorwackiego odrodzenia narodowego, ile przez te dalekosine koncepcje polityczne.
ILIRYZM W DALMACJI I BONI
Dla Chorwatw, oprcz spraw, o ktrych pisalimy, ruch iliryjski oznacza ekspansj
idei narodowej w kierunku Dalmacji, prowincji, ktra w nastpstwie zmian politycznych
zostaa oderwana od Chorwacji i pod obcymi rzdami poddana procesowi
wynarodowienia. Miasta miay charakter woski. Tym jzykiem mwio mieszczastwo i
inteligencja. Po kongresie wiedeskim 1815 r., kiedy Dalmacja zostaa oddzieln
prowincj w monarchii habsburskiej, wadze austriackie pozostawiy jzyk woski jako

jzyk administracji, handlu, kultury i sztukk Nie bez susznoci mwiono wwczas, e
..Dalmacja to kraj, w ktrym myli si i mwi po wosku, rozkazuje po niemiecku, a
sucha po sowiasku". Wanie ruch iliryjski dokona w tej dziedzinie zasadniczego
przeomu. W miastach zaczy dziaalno kka iliryjskie. ktre rozbudzay wiadomo
narodow wrd sowiaskiego ludu i zbliay go do wsplnoty chorwackiej. Od 1844 r.
zacza w Dalmacji wychodzi Zora dalmatinska". ktra staa si centralnym orodkiem
odrodzenia narodowego, a zatem zjednoczenia z Chorwacj waciw.
Take i wrd katolikw w Boni iliryzm przyczyni si do rozbudzenia idei
chorwackiej. Orodkiem dziaalnoci iliryjskiej w Boni by zakon franciszkanw,
wwczas jedyna instytucja, ktra w odrnieniu od orodkw prawosawnych i
muzumaskich zbliaa katolick cz Boni do Chorwacji. W przyszoci bdzie to
problem w stosunkach chorwacko-serbskich o duej wadze politycznej.
Tak wic w praktyce polityka ruchu iliryjskiego bya czysto chorwacka. Specyfika tego
kraju, powizanego cile z Wgrami, zawaya na losach ruchu iliryjskiego. jego
rozkwitu w latach trzydziestych i czterdziestych XIX w. i pniejszego upadku. Obrona
przed silnym organizmem wgierskim narzucaa sojusznika w cesarskim Burgu. Musiao
to wpyn na ideologi ruchu, jego uwstecznienie w znaczeniu spoecznym i
wewntrzne rozbicie. Ujawnio to si z ca wyrazistoci w okresie wielkiej prby
politycznej, jakiej dostarczya rewolucja 1848 r.
300
IV. ROZWJ KSISTWA SERBSKIEGO. CZARNOGRA, BONIA I MACEDONIA
STRUKTURA SPOECZNA KSISTWA SERBSKIEGO
SERBOWIE po wywalczeniu niezalenego ksistwa organizowali je jako pastwo
wolnych chopw. W nastpstwie dokonanej rewolucji ziemia feudaw tureckich
przesza w rce chopw serbskich. W latach 18151826 z ziemi serbskiej znika
czyftlik. a po 1830 r. take i spahiyk, czyli oba rodzaje feudalizmu tureckiego zostay,
jak si wyrazi ks. Miosz. ..na zawsze w Serbii zniszczone". Ale do 1839 r. nie byo w
Serbii norm prawnych regulujcych wasno chopsk. Stwarzao to moliwoci
naduy ze strony wojewodw, bogatych kupcw i urzdnikw, ktrzy kosztem chopw
zagarniali znaczn cz ziemi potureckiej. przyczyniajc si tym samym do podziau
wsi na biedot chopsk i warstw zamonych posiadaczy rolnych. Przenikanie na wie
gospodarki pieninej nie poprawiao sytuacji drobnych chopw, ktrzy buntowali si
przeciwko nadmiernym podatkom, szarwarkom i innym obcieniom nakadanym przez
pastwo. W sytuacji, jaka si wytworzya, biedota wiejska popadaa w zaleno od
wikszych wacicieli ziemskich, rwnie chopw, a czsto stawaa si obiektem
wyzysku przez miejscowych lichwiarzy. W czasach Miosza rozpada si te tradycyjna
zadruga. podstawowa dotychczas komrka gospodarcza i spoeczna w Serbii i na
Bakanach. Upadek zadrugi by najbardziej charakterystycznym przejawem
zachodzcych zmian i tworzenia si nowej spoecznoci serbskiej. W zmienionych
warunkach politycznych zadruga. wsplnota rodzinna, razem si bronica, wsplnie
obradujca, kierowana przez gow rodu. stracia racj bytu. Kada jednostka chopska,
niezalenie od zrnicowa majtkowych na wsi serbskiej, cieszya si pen wolnoci
osobist i pragna uczestniczy w rzdzie pastwem. Jeszcze w 1834 r. chopi
stanowili 94% caego spoeczestwa.

Utworzenie w Serbii pastwa wolnych chopw stao si atrakcyjn si dla ludnoci

caych Bakanw. a przynajmniej tych rejonw, na ktrych pozostay jeszcze czyftlik i
spahiyk. Zacza si migracja ludnoci. Lesista Szumadia staa si znowu skupiskiem i
azylem dla zbiegw z caych Bakanw. Oblicza si, e w ten sposb okoo 200 tys.
ludzi przesiedlio si do Serbii w latach dwudziestych i trzydziestych XIX w. W 1815 r.
zaludnienie na ziemiach serbskich wynosio przecitnie na 1 km2 12.5. podczas gdy
w 1844 r. stanowio ju 22.6 mieszkacw.
Warstwa mieszczaska bya jeszcze bardzo saba. Nie przekraczaa6% ludnoci.
301
Byy to miasta, a raczej osiedla, o charakterze pagrarnym. Z 35 takich miast-osiedli
wyrnia si wielkoci Belgrad. Tam te skupia si wewntrzny i zewntrzny handel
pastwa. W nowych warunkach zacza si tworzy grupa zamonych kupcw,
jednoczenie posiadaczy ziemskich, grupa, ktr by razem z urzdnikami mona byo
nazwa buruazj serbsk. Ona te przejmie rol ograniczania samowadztwa ksicia.
Z braku partii politycznych spiski i powstania (buny) bd typowymi przejawami
dziaalnoci politycznej.
POLITYKA ZEWNTRZNA I WEWNTRZNA KSICIA MIOSZA
Takim pastwem, ktre liczyo w 1834 r. 680 tys. mieszkacw, rzdzi ks. Miosz
Obrenowicz, sam panalfabeta i wywodzcy si bezporednio z warstwy chopskiej.
Oczywicie rzdzi absolutnie, wedug znanych sobie wzorw tureckich. Okrutny w
stosunku do przeciwnikw, despota i zdzierca w stosunku do podwadnych,
gromadzcy w swych rkach monopol handlu sol i bydem, wkrtce najbogatszy
czowiek na Bakanach, sta si jednak Miosz dziki swym nieprzecitnym talentom
politycznym faktycznym twrc pastwa serbskiego.
W polityce zagranicznej wierny by Rosji, przynajmniej do czasu, kiedy Rosja nie
popieraa opozycji przeciw niemu. Znajc dobrze stosunki tureckie, umia te, rzdzc
samodzielnie, utrzyma si w pozycji wiernego wasala sutana, a jednoczenie
ogranicza w dziaaniu pasz tureckiego, rezydujcego w twierdzy belgradzkiej. W
drugiej poowie lat trzydziestych, kiedy Austria, Anglia, Rosja i Francja otwary stae
konsulaty w Belgradzie i wzrosa przez to midzynarodowa pozycja Ksistwa, Miosz
potrafi lawirowa wrd sprzecznych interesw mocarstw i wykorzystywa sytuacj dla
sprawy serbskiej.
W stosunkach wewntrznych rzdzi absolutnie. Rozpdzi Narodow Kancelari,
ktra miaa by przy nim czynnikiem doradczym, a jej czonkw bd te osobistych
wrogw wymordowa. Sam ustanowi si najwyszym sdzi w kraju i osobicie ferowa
wyroki mierci, bynajmniej nie w mniejszej iloci, ni to uprzednio czynili Turcy.
Administracj kraju powierza ludziom sobie oddanym. Dawne kneiny zamieni na
kapelanie, a tureckie nahije na okrgi. Od 1825 r. systematycznie forsowa tworzenie
staej, regularnej armii serbskiej. W 1832 r. postara si o oddzielenie Cerkwi
prawosawnej od jurysdykcji patriarchy konstantynopolitaskiego.
OPOZYCJA
Opozycja przeciw Mioszowym rzdom narastaa z dwch stron: od biedoty chopskiej,
niezadowolonej z nowego systemu agrarnego i uciskanej przez administracj, i
zamonych kupcw i chopw, ograniczanych przez ksicia ekonomicznie i politycznie.
Ferment w spoeczestwie przybiera coraz bardziej na sile. W 1825 r. wybucha w
nahiji poarevackiej tzw. Djakova buna". na ktrej czele stali kneziowie

302
Marko i Stevan Todoroviciovie. W rok pniej Miosz musia si rozprawia ze
spiskiem arpicieva (arpieva zavera). Pierwsza bya buntem chopw, druga
kneziw.
Vuk Karadi, zreszt yczliwy Mioszowi, podsuwa ksiciu now koncepcj
serbskiego narodu i serbskiego pastwa opartego na prawie. Pisa dosownie: Obecnie
nikt za ksiciem nie stoi oprcz waszych dwch synw". Miosz zgodzi si na
powoanie Komisji Prawodawczej (Zakonodateljna Komisija), ktra nosia si z
zamiarem wprowadzenia w Serbii Kodeksu Napoleona. Byo to yczeniem urzdnikw i
kupcw. ale napotykao sprzeciw Rosji i Austrii. Nie cieszyo si te penym poparciem
ksicia. Tymczasem opozycja wywoaa w 1835 r. nastpne powstanie, zwane od
przywdcy, Mileta Radojkovicia, Miletina buna".
SRETENJSKI USTAV
Przeraony Miosz zwoa skupsztyn, ktra tego 1835 r. uchwalia pierwsz
konstytucj serbsk, nazywan od dnia jej uchwalenia Sretenjskim ustavem".
Konstytucja wprowadzaa monteskiuszowski podzia wadz na prawodawcz,
wykonawcz i sdownicz i postanawiaa coroczne zwoywanie skupsztyny dla kontroli
rzdu. W wczesnych stosunkach europejskich bya to wic konstytucja liberalna, std
susznie nazywana przez jej przeciwnikw francuskim chwastem w tureckim lesie".
Przeciwko konstytucji zaprotestowaa Rosja, powoujc si na swoje prawa
protektorskie. Nie zgadza si sutan i oponowa Metternich. Petersburg uwaa, e
wystarczy dla ograniczenia wadzy ksicia ustanowi przy nim sta Rad z
doywotnimi czonkami. Ale Miosz bardziej obawia si Rady, w ktrej zasiedliby jego
przeciwnicy, ni konstytucji, bo liczy na swoje talenty demagogiczne i brak wyrobienia
politycznego w spoeczestwie. Tote korzystajc z nacisku zewntrznego, konstytucj
odwoa i nie zgodzi si na Rad. Wydawao si, e wszystko wrci do dawnego.
TURSKI USTAV
Tymczasem opozycja nie daa za wygran. Na jej czele stan teraz wojewoda Toma
Vui Perii, byy wsppracownik ksicia, brutalny, nie przebierajcy w rodkach, ale
popularny wrd chopw. Drug osobistoci w spisku by Avram Petronijevi,
zamony kupiec, zdolny dyplomata, uywany czsto przez Miosza do pertraktacji nad
Bosforem. Do nich przyczy si Ilija Garaanin, take kupiec belgradzki, w przyszoci
wybitny m stanu. Opozycjonici, ktrzy sami nazywali si obrocami konstytucji,
ustavobraniteljami, weszli w porozumienie z konsulem rosyjskim, podczas gdy Miosz
nawiza kontakt z konsulem angielskim. Paradoks, e liberalna Anglia popieraa
despotycznego ksicia serbskiego, a carska Rosja opozycj liberaln, wynika z
rywalizacji mocarstw na Bakanach i z aktualnej sytuacji tzw. Kwestii Wschodniej.
303
W rezultacie sutan turecki sam nada Serbii konstytucj w 1838 r., std zwan
konstytucj tureck (Turski ustav).
Faktycznie bya to namiastka konstytucji. Nie mwia ona nic o skupsztynie,
natomiast ograniczaa wadz Miosza przez ustanowienie przy nim staej Rady (Savet)
zoonej z 17 doywotnich czonkw, mianowanych przez sutana i przed nim
odpowiedzialnych. Kiedy z pocztkiem 1839 r. Rada taka zostaa utworzona, a w jej
skad weszli gwnie przeciwnicy ksicia, Miosz abdykowa na rzecz swojego syna
Milana i opuci Serbi, udajc si do Austrii.

Milan, ciko chory, zmar w par miesicy potem. Dziedzictwo Miosza obj modszy
jego syn, Micha, majcy zaledwie 16 lat w chwili objcia tronu. Kryzys serbski,
wpltany w konflikt mocarstw, bynajmniej si na tym nie skoczy. Przeciwnie, jeszcze
si pogbi. Rosja popieraa Michaa, a Anglia przeciwnikw Rosji, dc nie tyle do
zmian w Serbii, ile do osabienia w niej wpyww rosyjskich.
POWSTANIE VUCICIA
Vui i Petronijevi zostali przez sutana wyznaczeni na opiekunw modego ksicia.
Ale poniewa Vui. teraz pierwsza osobisto w pastwie, by nie tylko przeciwnikiem
Miosza, ale i caej dynastii Obrenowiczw, popad w konflikt z konsulem rosyjskim i w
rezultacie musia wraz z Petronijeviciem opuci Serbi. Uda si do Stambuu, skd za
zgod sutask wrci w 1842 r. i zorganizowa nowe powstanie, tzw. Vuiciova buna.
W gronej sytuacji ks. Micha musia opuci kraj. Do wadzy doszli ustavobraniteje.
Ich pierwszym krokiem byo zwoanie skupsztyny i wybr nowego ksicia. Zosta nim
najmodszy syn Karadziordzia, Aleksander, urodzony w 1806 r. Turcja wybr uznaa.
Rosja si sprzeciwia. Zaskoczone mocarstwa zachodnie zachoway si neutralnie,
obawiajc si przedwczesnego konfliktu zbrojnego na Wschodzie. Pod naciskiem
Petersburga sutan zarzdzi ponowny wybr. Wbrew naciskom ustavobranitelje, zdani
na samych siebie, dokonali na skupsztynie w czerwcu 1843 r. ponownego wyboru
Aleksandra Karadziordziewicza na ksicia Serbii. Dynastia Obrenowiczw zostaa
obalona, ale gwni sprawcy przewrotu, Vui i Petronijevi, musieli na kategoryczne
danie Rosji pj na ponowne wygnanie. Wrcili w 1844 r. i wbrew zobowizaniom
podjtym w Stambule przeszli do obozu prorosyjskiego. Tymczasem w kraju ustaliy si
a do 1858 r. rzdy ustavobranitelji.
RZDY USTAVOBRANITELJI (KONSTYTUCJONALISTW)
Kryzys serbski, mimo naciskw i intryg rywalizujcych ze sob mocarstw, mia przede
wszystkim podoe rodzime, serbskie, zrodzone z nowych konfliktw spoecznych.
Rozwj wewntrzny Serbii za Miosza doprowadzi do wyksztacenia si nielicznej
wprawdzie, ale wystarczajco prnej grupy zamonych kupcw i jednoczenie
posiadaczy ziemskich.
304
czyli serbskiej buruazji, ktra w poczuciu zagroenia ze strony despotyzmu
ksicego i z drugiej strony narastajcego wrzenia wrd biedoty chopskiej zmuszona
bya sign po wadz, by zabezpieczy wasne interesy. Zmiana dynastii bya
formalnoci. Faktycznie szo o obalenie przeszkd do dalszego rozwoju spoecznego i
gospodarczego w myl interesw nowo uksztatowanej, przywdczej grupy spoecznej.
W praktyce prymitywny despotyzm ksicy zastpiono bardziej ukadnym
despotyzmem oligarchw. W nastpstwie przewrotu Ksistwo Serbskie ustabilizowao
si na jaki czas jako pastwo rzdzone przez wyksztaconych urzdnikw przy
pomocy policji.
Najwaniejsz zasug ustavobranitelji bya wewntrzna organizacja pastwa wedug
wzorw zachodnioeuropejskich. W 1844 r. wydano Zbir praw (Gradjanski zakonik),
opracowany przez Jovana Hadicia, Serba z Wojwodiny. Na podstawie Kodeksu
Napoleoskiego ustalono w nim prawa jednostki i uregulowano prawo wasnoci
prywatnej obywateli. Cakowitej reformie podlega administracja kraju. Wadza ksica
zostaa ograniczona utworzeniem staej Rady i rzdu podzielonego na ministerstwa. Od
podstaw zorganizowano sdownictwo. Ustanowiono Sd Najwyszy i Kasacyjny. W

dziedzinie owiaty najdoniolejsz decyzj byo zaprowadzenie jako obowizkowej

pisowni Vuka Karadicia.
305
przez Miosza zakazanej. Zorganizowano okoo 200 szk podstawowych, utworzono
szkolnictwo zawodowe, wydano prawo o szkoach rednich i rozbudowano ilo
gimnazjw. Liceum belgradzkiemu nadano prawa wyszej uczelni. W 1853 r. powstaa
Biblioteka Narodowa i Muzeum Narodowe. W 1847 r. powoano do ycia Serbskie
Towarzystwo Naukowe, ktre zaczo wydawa Glasnik", pierwsze naukowe
czasopismo Serbii. Staraniem ustavobranitelji dosza wreszcie do skutku, zaczta ju za
Miosza, organizacja staego wojska. Dla ksztacenia wojsk technicznych otwarto szko
artyleryjsk. Wikszo tych reform bya dzieem Serbw z monarchii austriackiej, oni
te obsadzili najwaniejsze stanowiska w administracji pastwowej (kierownicy
kancelarii, dyrektorzy departamentw) i w szkolnictwie.
ILIJA GARASANIN
W ten sposb ustavobranitelje w stosunkowo krtkim czasie stworzyli podstawy do
dalszego rozwoju Ksistwa Serbskiego, ktre w przyszoci signie po pen
niezaleno polityczn i z natury rzeczy stanie si dla wszystkich Sowian
Poudniowych, zwaszcza dla tych,
306
ktrzy pozostali jeszcze w niewoli tureckiej, sil przycigajc i orodkiem
jednoczenia. Wanie tak wiadomo wasnej misji w wiecie poudniowosowiaskim
osignli ustavobranitelje w czasie swoich rzdw. Wyrazem tego jest tzw. Naertanije
Garaanina, czyli program zagranicznej i narodowej polityki Serbii. Program ten by
efektem wsppracy polsko-serbskiej i wkadem emigracji polskiej w rozwj idei
jugosowiaskiej.
Ilija Garaanin (1812 1874), jeden z gwnych organizatorw przewrotu w
Ksistwie i w przyszoci uznany, wybitny m stanu Serbii w XIX w., peni w latach
18431852 funkcj ministra spraw wewntrznych. W jego rkach, pod nieobecno
wygnanych z kraju Vuicia i Petronijevicia, skupiaa si caa wadza w pastwie. Jemu
te przypada rola utrwalenia nowego systemu rzdw w Serbii. Ksi Aleksander,
mimo dobrej woli, nie mia naleytego przygotowania do kierowania sprawami
pastwowymi. Wrd innych ustavobranitelji brak byo rwnie politykw o szerszych
horyzontach. Umieli zrobi przewrt, ale te umiejtnoci nie wystarczay do kierowania
pastwem w okresie wielkiego kryzysu. Garaanin by czowiekiem wiatym, w polityce
realist, znajcym dobrze siy i moliwoci wasnego spoeczestwa. W dziaaniu
cechowaa go ostrono, do czego zreszt zmuszaa wyjtkowo trudna sytuacja
Ksistwa, ktre niezalenie od wewntrznych powika weszo w konflikt z Rosj,
protektork Serbii wyznaczon przez traktaty.
UDZIA POLAKW W PRZEWROCIE SERBSKIM
Udzia i rola Polakw w kryzysie serbskim to jedna z najbardziej interesujcych kart
historii polskiej emigracji, a zwaszcza tajnej dyplomacji obozu ks. Adama
Czartoryskiego.
Zainteresowania Czartoryskiego Bakanami datuj si od czasw powstania
Karadziordzia, kiedy zwizany przyjani z carem Aleksandrem I, by jaki czas
ministrem spraw zagranicznych Rosji. O wczesnej polityce wobec narodw
bakaskich bya ju tu wzmianka. Na emigracji, po powstaniu listopadowym,

Czartoryski rozwin w oparciu o mocarstwa zachodnie yw dziaalno polityczn,

tworzc wasn organizacj w Paryu i wasn sie informacyjn, nazywan tajn
dyplomacj. Jednym z waniejszych punktw tej dyplomacji bya placwka nad
Bosforem, obsadzona od 1841 r. przez Michaa Czajkowskiego.
Stambu, newralgiczny punkt wczesnej Europy, by szczeglnie dogodnym
miejscem obserwacji. Coraz bardziej zaostrzajcy si kryzys tzw. Kwestii Wschodniej, a
wic rywalizacja mocarstw na terenie Turcji, opr Porty przed ekspansj rosyjsk,
postpujca emancypacja ludnoci chrzecijaskiej na Bakanach: Ksistw
Rumuskich, Grecji, Czarnogry i Serbii, oywiy take i polskich emigrantw, ktrzy
swoje nadzieje wizali z akcj mocarstw zachodnich i z Turcj, wwczas przychyln
sprawie polskiej. Oprcz tego Polacy uwaali za swoj misj rozbudzanie wiadomoci
narodowej ludw bakaskich i wizanie ich z polskimi celami. Wyraao to si w
podsycaniu idei niepodlegoci, ostrzeganiu przed Rosj i Austri,
307
zwalczaniu ich wpyww i poredniczeniu w kontaktach midzy modymi organizmami
pastwowymi Bakanw a mocarstwami zachodnimi. Najlepszym przykadem celw i
intencji polskiej emigracji jest jej dziaalno w Ksistwie Serbskim.
Po pierwszym wygnaniu z Serbii Vuicia i Petronijevicia Czajkowski w Stambule sta
si mentorem i opiekunem emigrantw serbskich. Pomaga im u wadz tureckich i
zabiega o wzgldy dla nich w ambasadach Francji i Anglii nad Bosforem. Wyrazem
jego wczesnego stosunku do sprawy serbskiej by raport zoony w centrali Hotelu
Lambert w Paryu, w ktrym pisa: Serbia jest jedynym narodem w Sowiaszczynie
Poudniowej, ktry ma w sobie wszystko to, co trzeba, aby stan na czele narodowoci
sowiaskiej i skupi j koo siebie". W nastpstwie takiego przekonania poszo
dziaanie. Ju w 1841 r. zdecydowano si w Hotelu Lambert wysa do Belgradu celem
uzyskania bliszych informacji specjalnego agenta. By nim yszczyski, podrujcy
po Bakanach za paszportem angielskim. Od kwietnia 1842 r. zastpi go Ludwik
Zwierkowski, wystpujcy w Belgradzie pod kryptonimem francuskim Lenoir. Pobyt
Lenoira-Zwierkowskiego w Ksistwie Serbskim przypad na szczytowy moment kryzysu,
o ktrym bya mowa wyej.
Ze szczegowych raportw Lenoira Adam Czartoryski dowiadywa si, e przywdcy
ustavobranitelji, z ktrymi agent polski nawiza cise kontakty, nie maj programu
dziaania, e wskutek sprzeciwu Rosji i Austrii stanli bezradni w sytuacji, jak wywoali,
i e jeli natychmiast nie przyjdzie poparcie ze strony mocarstw zachodnich, ruch
ustavobranitelji upadnie. Tymczasem rzdy w Londynie i Paryu, nie chcc naraa si
Rosji, odmawiay poparcia powstacom. Mogli si o tym przekona osobicie
Czartoryski w Paryu i Zamoyski w Londynie, interweniujcy w sprawie serbskiej u
rzdw Francji i Anglii.
RADY" ADAMA CZARTORYSK1EGO
W tej sytuacji Czartoryski napisa w styczniu 1843 r. i wysa do Belgradu: Rady co do
postpowania Serbii (Conseils sur la conduite d suivre par la Serbie), w ktrych
zachca do wytrwania i sugerowa program dziaania. Stwierdza, e w chwili aktualnej
istnienie Turcji jest oson dla Serbii, e Serbowie nie rezygnujc z niczego wobec
Turcji powinni na razie pod jej zwierzchnictwem wzmocni swe siy. Najwiksze
niebezpieczestwo ostrzega grozi od strony Rosji, ktra formalnie sprawuje
opiek nad Serbi. Rwnie wobec Austrii naley by ostronym, nie ufa jej i

spodziewa si uderzenia stamtd. Mocarstwa zachodnie bd zmuszone poprze

spraw serbskiej niezalenoci, gdy w ich interesie jest, aby mie na miejscu Turcji,
kiedy jej godzina wybije, oddanych sojusznikw. Serbia ju teraz powinna myle o
programie na przyszo. Musi ona dy do ekspansji w kierunku Sowian pod
panowaniem tureckim i austriackim, musi sta si centrum dla caej Poudniowej
Sowiaszczyzny.
308
Majc oparcie w mocarstwach zachodnich powinna ju teraz zabra si do organizacji
pastwa, do jego rozwoju ekonomicznego i kulturalnego.
Rady zostay z wdzicznoci przyjte w Belgradzie. Stan si one faktycznie
wytycznymi w polityce ustavobranitelji. Tymczasem dziaalno polska w sprawie
serbskiej ulega dekonspiracji (Lenoir opuci Belgrad). Metternich, nie bez duej
przesady, stwierdza, e gdyby nie Polacy, nie byoby kryzysu serbskiego. Z t sam
przesad (i z t sam intencja) wyraa si ambasador rosyjski w Londynie, ktry pisa,
e Adam Czartoryski obieca rzdowi serbskiemu sympati Francji, zachca do oporu,
ofiarowywa oficerw i inynierw, instruktorw do robienia amunicji wojennej, wreszcie
zapewnia, e ... chodzi o wyzwolenie wszystkich narodw poudniowosowiaskich". W
tym duchu intrygowano w Stambule. Bezskutecznie jednak, gdy Turcja popieraa
ustavobranitelji, choby dlatego, e byli w konflikcie z Rosj. Ujawnio to si wyranie w
czasie danego przez Petersburg ponownego wyboru ksicia. Czajkowski przyby
wwczas do Belgradu i wraz z Hafizem pasz, dowdc garnizonu tureckiego
stacjonujcego w twierdzy belgradzkiej, organizowa czynne poparcie dla skupsztyny,
ktra jak wiemy ponownie dokonaa wyboru Aleksandra Karadziordziewicza.
W tych okolicznociach wytworzyo si zaufanie do Polakw w obozie
ustavobranitelji, a zwaszcza u ks. Aleksandra i ministra Garaanina. Wzroso ono
jeszcze bardziej, kiedy Czajkowski, uruchamiajc wszystkie swoje wpywy w Stambule,
potrafi uzyska w sierpniu 1844 r. zgod Porty na powrt ze Stambuu do Ksistwa
Vuicia i Petronijevicia, wygnanych ponownie z Serbii na danie Rosji po ogoszeniu
wyniku drugiego wyboru Karadziordziewicza.
FRANCISZEK ZACH
Tymczasem w poowie padziernika 1843 r. przyby do Belgradu nowy stay agent
polski Franciszek Zach. Z pochodzenia Czech z Moraw, jeden z tych cudzoziemcw,
ktrego wcigny do obozu polskiego hasa rewolucyjne i wolnociowe. Jako ochotnik
uczestniczy w powstaniu listopadowym, na emigracji zwiza si pocztkowo z obozem
demokratycznym, a dopiero od 1843 r. wszed w sub" Hotelu Lambert w
przekonaniu, e dziaalno Czartoryskiego sprzyja sprawie sowiaskiej. Na placwce
belgradzkiej Zach jako polski agent spotka si z penym poparciem ustavobranitelji,
przede wszystkim Garaanina. Wielokrotnie w swoich raportach stwierdza, e wielki
presti ks. Czartoryskiego u przywdcw serbskich jest warunkiem jego tam skutecznej
dziaalnoci. Subowo podporzdkowany by agentowi gwnemu, tj. Czajkowskiemu w
Stambule. O kadej sprawie raportowa do Stambuu bd bezporednio do Hotelu
Lambert i niczego bez zgody swoich przeoonych nie przedsibra. W peni przekonany
o susznoci koncepcji Czartoryskiego w sprawie serbskiej, by dobrym realizatorem tej
polityki. Jego znajomoci wrd Sowian z monarchii habsburskiej (na przykad z L.
Gajem) uatwiay mu szeroko pojt akcj jugosowiask
309

zgodnie z instrukcjami, jakie otrzyma, jak te z duchem i liter Rad Czartoryskiego.

Jednym z zada, jakie mu polecono w Hotelu Lambert, byo dziaanie nad cisym
zblieniem Serbii z Czarnogr i pozostaymi Sowianami tureckimi. Zgodnie z tym
poleceniem i w porozumieniu z Garaaninem Zach rozpocz akcj wrd Boniakw, w
szczeglnoci katolikw boniackich, starajc si zbliy ich do Serbii i wyrwa spod
wpyww austriackich. Skuteczno tej dziaalnoci, zwaszcza u franciszkanw
boniackich, rozbudzia zainteresowanie przywdcw serbskich problemami Boni i
zapocztkowaa dalsz tajn akcj rzdw belgradzkich na tym terenie.
Sprawa Czarnogry w wczesnej polityce polskiej ukadaa si jako wany element
rozwoju Serbii. Czartoryski stwierdza i wyranie to sugerowa w Belgradzie, e
warunkiem egzystencji Serbii i jej politycznej niezalenoci jest wyjcie na morze.
Uwaa, e Anglia jako mocarstwo morskie tylko wtedy zainteresuje si bliej Serbi,
jeli ta bdzie miaa dostp do Adriatyku. Dlatego tak wielk wag przywizywa do
dziaania w kierunku zblienia obu pastw serbskich. W wczesnych warunkach, kiedy
Ksistwo Serbskie dzieliy od Czarnogry posiadoci tureckie, by to program, ktry
moga zrealizowa dopiero daleka przyszo. Niemniej, nie mona o tym nie
wspomnie, jeli si pisze o udziale polskim w rozwoju idei jugosowiaskiej.
Nastpnym elementem polityki jugosowiaskiej polskiej emigracji bya prba
nawizania staych kontaktw z ruchem iliryjskim i poredniczenia midzy nim a Serbi.
W tej sprawie Zach wykaza wiele osobistych inwencji, ktre spotkay si z aprobat
jego przeoonych.
310
Dziki jego staraniom w Belgradzie zosta wydrukowany na koszt serbskiego
ministerstwa owiaty elementarz dla szk chorwackich oraz chorwacka broszura pt. Sto
nameravaju Ilirl (Co zamierzaj Ilirowie, 1844 r.), w ktrej Bogoslav Sulek przedstawia
program polityczny ruchu iliryjskiego. W Belgradzie za porednictwem Zacha
drukowano postpowe czasopismo chorwackie Branislav", ktre nielegalnie
kolportowano w Chorwacji.
Na tym praktycznie wyczerpywaa si wsppraca midzy rzdem belgradzkim a
ruchem iliryjskim. Przywdcy serbscy nie chcieli miesza si w sprawy Chorwacji i
polityczny iliryzm odrzucali. Niemniej Zach, ktry mia stae kontakty z Gajem i jego
najbliszymi wsppracownikami, z uporem lansowa koncepcj cisej wsppracy
serbsko-chorwackiej. W tej formie wprowadzi t koncepcj do Planu, ktry spisa
wiosn 1844 r.
NAERTANIJE"
Plan Zacha zawiera opracowany na uytek rzdu serbskiego program polityki
serbskiej, ktra miaa doprowadzi do utworzenia pastwa jugosowiaskiego. Autor za
podstaw swojego opracowania wzi Rady Czartoryskiego, ktre rozbudowa na
szereg punktw, zachowujc ich myl przewodni, to znaczy: Serbia poprzez
wzmocnienie od wewntrz powinna dy do zjednoczenia wszystkich Sowian
Poudniowych w jednym pastwie. W odrnieniu od Rad Czartoryskiego Zach, sam
bdc Sowianinem austriackim, rozbudowa rozdzia o Sowianach w monarchii
habsburskiej. Zakadajc nieunikniony rozpad monarchii, wyznacza serbskiej polityce
wan rol w stosunku do Sowian Poudniowych yjcych pod panowaniem
austriackim. W tym fragmencie Planu przekazywa yczenia ilirystw, z ktrymi by w
kontakcie i z ktrymi tekst swojego memoriau uzgadnia.

Taki Plan przedstawi Zach Garaaninowi w maju 1844 r. Nie ma bezporednich

dowodw na to, jak przyj Garaanin propozycje Zacha. Natomiast wiadomo, e
projekt Zacha by dyskutowany przez przywdcw serbskich. Wynikiem tych dyskusji
jest tzw. Naertanije, dokument, w ktrym naczertano" naszkicowano serbsk
polityk na przyszo. Autorstwo Naertanija przypisywano Garaaninowi. Dzi na
podstawie znanych rde nie ma ju wtpliwoci, e Rady Czartoryskiego posuyy
Zachowi za wzr do napisania Planu, Naertanije natomiast zostao opracowane przez
Garaanina wedug memoriau Zacha. Rnica midzy Planem a Naertanijem polega
na tym, e ostrony Garaanin, nie chcc miesza Serbii w sprawy austriackie ze
wzgldu na taktyk polityczn zmieni bd cakowicie skreli niektre fragmenty
opracowania Zacha. I tak np. rozdzia I Zach zatytuowa Sowiaska polityka Serbii".
Garaanin zmieni na: Polityka Serbii". Dalej Zach pisa o rodkach, ktre mogyby
doprowadzi do zjednoczenia wszystkich Sowian Poudniowych, Garaanin
zmodulowa: o rodkach, ktre mogy doprowadzi do osignicia celw Serbii. W
stosunku do Rosji Zach zajmowa stanowisko polskie (tj. Czartoryskiego),
311
Garaanin nie wyklucza korzystania z pomocy Rosji, jeli ta rzeczywicie zechce
Serbii pomc. Garaanin ekspansj wpyww serbskich widzia gwnie wrd Sowian
tureckich: w Boni i Hercegowinie, Macedonii, Bugarii, Czarnogrze, przynajmniej w
pierwszym etapie dziaalnoci Ksistwa. Ze wzgldu na aktualn sabo Serbii
ostronie i inaczej ni Zach wypowiada si nie tylko o Chorwacji, Sawonii i Dalmacji,
ale nawet o serbskiej Wojwodinie (Banat, Baczka. rem). Garaanin nie odrzuca myli
o zjednoczeniu wszystkich Sowian Poudniowych, ale jako realny polityk kierowa si
przede wszystkim wzgldami praktycznymi. Kiedy w 1848 r. nadarzya si okazja
dziaania wrd Sowian austriackich, Garaanin jej nie pomin. Dlatego te
przeredagowa rozdzia Zacha o Stosunku Serbii do Chorwacji" i cakowicie wyrzuci z
Naertanija osobist wkadk Zacha o stosunkach z Czechami (nie byo tego take w
Radach Czartoryskiego).
Z powyszych wzgldw stwierdzi trzeba, e Naertanije, uwaane za najwaniejszy
dokument pastwowy Serbii w XIX w., powstao cakowicie z inspiracji polskiej. Jego
tre, na razie tajna, znana bya politykom serbskim w okresie pniejszym, m.in. ks.
Michaowi Obrenowiczowi, ktry w latach szedziesitych XIX w. prbowa wprowadzi
w ycie szeroko zakrojony program jugosowiaski. Wprawdzie na realizacj tych
koncepcji trzeba byo czeka a do 1918 r., niemniej samo postawienie ju w pierwszej
poowie XIX w. sprawy zjednoczenia narodw poudniowosowiaskich w jednym
pastwie, jako politycznego postulatu i misji Serbii, wiadczy o szerokich horyzontach
twrcw tego programu. Jest to te najcenniejszy dokument wsppracy polsko-serbskiej w przeszoci i wiadectwo polskiego wkadu w dzieo zjednoczenia Sowian
Poudniowych.
CZARNOGRA
Inaczej ni Serbia startowaa do swej pastwowoci maleka Czarnogra, liczca w
poowie XIX w. okoo 120 tys. mieszkacw. Ziemia uboga, skalista, otoczona grami,
chronia si w sposb naturalny przed wadz sutask i paszy skadarskiego, ktremu
formalnie podlegaa. Od koca XVIII w. Czarnogra uwaaa si za niezalene pastwo,
cho adnym dokumentem prawnym nie zostao to potwierdzone. Po prostu odmawiaa
pacenia haraczu i znajdowaa si w permanentnym stanie wojny z pasz Skadaru.

Rozpad tureckiego feudalizmu sprzyja emancypacji Czarnogry, a oprcz tego staa

opieka Rosji chronia prawosawnych Czarnogrcw przed zemst tureck. Ale i nie
tylko tureck, bo take i weneck, napoleosk i w kocu austriack. Polityk
Czarnogry wyraaa specyficzna filozofia wadyki Piotra I, przekazana w testamencie
nastpcy, Piotrowi II Njegosowi: Moli se Bogu i deri se Rusije" (Mdl si do Boga, a
trzymaj si Rosji").
Czarnogra, podobnie jak Serbia, kraj wycznie chopski, dzielia si tradycyjnie na
36 rodw z sob wspzawodniczcych, a tylko w obliczu zagroenia z zewntrz
bronicych si wsplnie.
312
Miast czy nawet miasteczek nie byo. Najwiksze z osiedli, Cetynia, stolica wadyki,
posiadaa w poowie XIX w. zaledwie 9 domw mieszkalnych. Nie byo drg, nie byo
szk, nie moga te istnie wiadomo narodowa.
Pastwowo ksztatowaa si wok metropolii prawosawnej z siedzib w Cetynii.
Byo to wic pastwo o charakterze teokratycznym, rzdzone absolutnie przez
wadykw Piotra I (Petar I, 17821830) i Piotra Petrowicza II Njegoa (Petar Petrovi II
Njegos. 18301851). Ich nastpca, ks. Danio (Danilo), od 1855 r. zaprowadzi wieck
wadz. Niemniej ostatni wadyka, Piotr II Njegos, uzdolniony administrator, wybitny
poeta, zrobi wiele dla unowoczenienia kraju. W 1831 r. ustanowi tzw.
Praviteljstvujuci senat crnogorski i brodski", skadajcy si z 16 przedstawicieli rodw,
ktrzy raczej formalnie ni faktycznie mieli stanowi ciao doradcze wadyki. By to
pocztek jakiego nowego modelu pastwa. Njegos w 1834 r. ufundowa pastwu
drukarni narodow i zaoy pierwsze szkoy.
Sta tendencj wadcw Czarnogry byo uzyskanie dostpu do morza. Lecz na tej
drodze interesy Czarnogry krzyoway si z polityk Austrii, spadkobierczyni
Republiki Weneckiej w rejonie Adriatyku. Tak wic maa Czarnogra miaa dwch
wielkich wrogw cesarstwo tureckie i cesarstwo austriackie. Rekompensat i
waciwie warunkiem egzystencji by sojusz z cesarstwem rosyjskim. Wydarzenia w
Serbii wpyway na sprawy czarnogrskie, ale raczej porednio ni bezporednio. Serbia
bowiem nie graniczya z obszarem Czarnogry, rozdziela je obszar' pod okupacj
tureck. Wobec uniemoliwienia przez Austri ekspansji w kierunku morza, rozwj
terytorialny Czarnogry mg odbywa si jedynie kosztem Turcji. Std powizania
Czarnogry z ruchami bakaskimi i jej udzia we wszystkich wojnach z Turcj, a take i
w powstaniach Boni. Z tych to wanie wzgldw pozycja Czarnogry w oglnym
ukadzie si anty tureckich na Bakanach bya wysoka i zawsze brana pod uwag.
BONIA I HERCEGOWINA
Zmiany w Boni w pierwszej poowie XIX w. nie miay tak rewolucyjnego charakteru
jak w Serbii. Wanym wydarzeniem bya likwidacja janczarw, zakoczona ich rzezi w
1836 r. W 1831 r. bejowie boniaccy zbuntowali si przeciwko sutanowi-odszczepiecy
i wybrali sobie wasnego wezyra, miejscowego beja, Husein-ag. Lecz po paru latach
bunt Huseina zosta rozbity i sutan w 1837 r. zaprowadzi centralistyczn administracj,
likwidujc tym samym dawn autonomi Boni. Naoy stae podatki i zaprowadzi
regularne wojsko.
Ludnoci chrzecijaskiej, yjcej nadal w systemie patriarchalnym, te zmiany i
reformy dotyczyy tylko porednio. System ucisku nie sta si agodniejszy. wiadcz o

tym 3 kolejne bunty chopw boniackich z 1834, 1842 i 1848 r. Najwaniejszym z nich
by bunt z 1834 r., na ktrego czele sta pop Jovica Ili (Pop Joviina buna"). W tym
313
powstaniu chopskim pojawiy si prby naladowania Serbw, a zatem, cho jeszcze
niewiadomie, tendencje do wasnej pastwowoci. Wszystkie bunty koczyy si
represjami tureckimi. Bunty i represje stan si treci dziejw tej krainy przez cay XIX
w.
Pewne oywienie wystpio w latach trzydziestych i czterdziestych XIX w. wrd
katolikw boniackich. Zakon franciszkanw korzysta z przywilejw papieskich i
sutaskich, mg wic sta si jakim orodkiem kulturalnym w Boni. Przenikay tam
idee iliryjskie i docieray wieci z Belgradu. To wrd tych franciszkanw w Travniku
dziaa polski agent Franciszek Zach, o czym bya wzmianka. Ale wikariusz apostolski,
biskup Rafeo Barisi, by czowiekiem Austrii i na tym tle popad w konflikt ze swoimi
podwadnymi w zakonie. Afera Bariicia, hamujca rozwj idei jugosowiaskiej na tym
terenie, trwaa kilkanacie lat. Jej pozytywnym nastpstwem byo to, e politycy
belgradzcy zwrcili pilniejsz uwag na sprawy boniackie.
MACEDONIA
Rozwj Macedonii by cile uzaleniony od zmian zachodzcych w Turcji. Rozpad
feudalizmu tureckiego jak w innych prowincjach, tak i w Macedonii oywi lokalne siy.
Lecz siy te nie byy jednolite ani pod wzgldem religijnym, ani etnicznym. Rozdzia na
dwie religie: prawosawn i muzumask, i na kilka mniejszych lub wikszych grup
etnicznych: Macedoczycy, Grecy, Cyganie, ydzi, Ormianie i oczywicie Turcy, czyli
dezintegracja religijna i etniczna nie sprzyjaa ksztatowaniu si macedoskiego
programu narodowego.
Ludno sowiaska, macedoska, nie miaa jeszcze poczucia narodowego, dzielia
si na rody i wedug nich si nazywaa. Byli to wic: Brsjaci, Mijaci, Koponovci, Pijenci,
Bandevci, Pulinakovci, Brzilevci, Mrvaci.
Pod wzgldem struktury gospodarczej Macedonia bya krajem rolniczym, i to na
najniszym szczeblu kultury rolnej. Pasterstwo byo gwnym zajciem ludnoci. Miast
wikszych nie byo. Ponad 5 tys. mieszkacw liczyy miasta: Saloniki (Sou), Bitolj,
Skopje, Ochryda, Prilep, Veles. Wszystkie pod wzgldem etnicznym mieszane,
niejednolite. W jakim stopniu ycie kraju oywiay karawany handlowe, cignce od
Salonik dolin Wardaru i Morawy do Dunaju, gdzie czyy si z europejskimi szlakami.
Kupcy, handlarze przodowali w walce o idee narodowe. Lecz Cerkiew prawosawna,
gwna ostoja w walce z Turkami i islamem, bya opanowana przez Grekw. Dla
sowiaskiego, macedoskiego, ruchu narodowego bya to przeszkoda dodatkowa, tym
wiksza, e Grecy, skupieni wok patriarchy konstantynopolitaskiego i wspierani
przez zamonych kupcw i inteligencj greck z dzielnicy Fanar w Konstantynopolu,
mieli powan pozycj w wczesnej Turcji. Walka o emancypacj Cerkwi od Grekw
(tak samo byo w Bugarii) wypenia ca narodow histori Macedoczykw w tym
okresie. W tej to trudnej
314
i nierwnej walce Macedoczycy osigali swoje cele. W 1834 r. powstaa pierwsza
drukarnia sowiaska w Salonikach, a w 1847 r. byo ju 7 szk macedoskich.
Nauczycielami byli gwnie Serbowie z Wojwodiny. Ksiki przywoono z Serbii lub

Rosji. Budzenie wiadomoci narodowej wrd Macedoczykw wizao si

nierozdzielnie z oywieniem bugarskiego ruchu narodowego.
V. REWOLUCJA 1848 ROKU NA ZIEMIACH POUDNIOWOSOWIASKICH
TO WYDARZE
REWOLUCJA 1848 r., nazywana Wiosn Ludw, bya pierwszym sprawdzianem
politycznej dojrzaoci i stopnia wiadomoci narodowej u wszystkich ludw Europy
rodkowej, w tym take ludw poudniowosowiaskich. Nie wszystkie ziemie obecnej
Jugosawii objte zostay ogniem rewolucji. W rzeczywistoci rewolucja nie wysza poza
granice monarchii habsburskiej. Ale i na tym terenie nie miaa ona jednolitego i
jednakowego przebiegu. Wynikao to z rnorodnego ukadu si spoecznych i
ekonomicznych, z odmiennej sytuacji politycznej, w jakiej kady z narodw
poudniowosowiaskich si znajdowa, i wreszcie ze stanu przygotowania do
dziaalnoci politycznej i osignitej ju wiadomoci narodowej.
Wsplna dla wszystkich bya sprawa chopska, ktra doczekaa si wreszcie
rozwizania, cho jeszcze nie cakowitego i nie w jednakowy sposb
przeprowadzonego w krajach austriackich i wgierskich. Wsplna bya rado ze
swobd obywatelskich, jakie niosa z sob rewolucja w postaci wolnoci sowa, wolnoci
zrzesze, rwnoci wobec prawa i rwnouprawnienia religijnego. Oglna
demokratyzacja po obaleniu absolutyzmu i feudalizmu wyzwalaa jednakowe nadzieje u
wszystkich narodw poudniowosowiaskich.
Odmienny natomiast charakter miay dania polityczne. Inaczej formuowali je
Sowecy i Dalmatyczycy, inaczej Serbowie wojwodiscy i Chorwaci. Kada z tych
grup narodowych ya w odmiennych warunkach politycznych, ktre decydoway o
takich lub innych daniach narodowych. W rny te sposb przyszo kadej z tych
grup walczy o realizacj swych da.
Na teren monarchii habsburskiej rewolucja idca z Francji dotara w poowie marca
1848 r. W Wiedniu wybucha 13 marca, w Peszcie 15 marca. W Austrii rewolucja bya
dzieem liberalnej buruazji i modziey akademickiej, na Wgrzech obok tych dwch
grup take, a waciwie przede wszystkim, redniej i drobnej szlachty wgierskiej,
opozycyjnej w stosunku do absolutystycznych rzdw wiedeskich, liberalnej i
patriotycznej. W Wiedniu w nastpstwie rewolucji cesarz zmuszony zosta usun
Metternicha i obieca konstytucj, ktr te nada w kwietniu tego roku. Na Wgrzech
liberalna szlachta przeprowadzia na sejmie reformy spoeczne, wrd nich zniesienie
paszczyzny, i wymusia na wadzach centralnych w Wiedniu utworzenie niezalenego
rzdu wgierskiego,
316
odpowiedzialnego przed parlamentem. Wszystko to byo ujte w tzw. Ustawach
Marcowych, czyli w konstytucji, ktr cesarz i krl zatwierdzi w kwietniu. W Ustawach
tych jednake nie byo wzmianki o prawach dla narodowoci niemadziarskich w Koronie
Wgierskiej, co oznaczao, e przywdcy wgierscy, zgodnie ze swoim dawnym
programem, usiowali przeforsowa zasad o jednolitym i jednym narodzie politycznym.
Uwaali, e reformy spoeczne zlikwiduj antagonizmy narodowociowe w Koronie
Wgierskiej i e ludy niemadziarskie z wdzicznoci za reformy spoeczne przyjm
dobrowolnie narodow ideologi Wgrw.

W czci austriackiej buruazja po obaleniu absolutyzmu i zapowiedzi rzdw

parlamentarnych pragna zatrzyma postp rewolucji tak w kierunku spoecznym, jak i
politycznym. Chciaa zachowa centralny charakter pastwa z jednym parlamentem i
jednym rzdem dla caej monarchii. Poniewa Wgrzy rozbijali jedno monarchii na
dwie czci: austriack i wgiersk, cele buruazji austriackiej skrzyoway si z celami
szlachty wgierskiej. Wobec nieustpliwoci obu stron konflikt polityczny musia by
rozstrzygany na drodze walki zbrojnej. Do wojny doszo dopiero we wrzeniu, kiedy
zakoczy si ju pierwszy, ludowy etap rewolucji i kiedy dynastia habsburska, poparta
przez czynniki wsteczne i armi, przystpia do tumienia rewolucji i likwidacji jej
politycznych zdobyczy. Od tego momentu, kto wspiera dynasti, sta po stronie reakcji,
choby niewiadomie, kto wiza si z Wgrami, broni rewolucji. Przed takim wyborem
stany wszystkie narody monarchii, w tym take Sowianie Poudniowi.
Reformy spoeczne w czci austriackiej monarchii przeprowadzane byy w
zwolnionym tempie, pniej ni na Wgrzech. Zniesienie paszczyzny i uwaszczenie
chopw zostao uchwalone przez parlament dopiero 9 wrzenia. Ale ju w czerwcu
odbyy si wybory do parlamentu oglnoaustriackiego, ktrego zadaniem byo
uchwalenie konstytucji. Wwczas to pojawiy si dwie tendencje reformy ustrojowo-politycznej: federalistyczna i centralistyczna. Centralizmu bronia liberalna buruazja i
lewica demokratyczna Austrii, podczas gdy federalizm sta si programem
konserwatystw caej monarchii, a take narodw sowiaskich, pragncych takiej
przebudowy monarchii, ktra by zapewniaa Sowianom nalene im miejsce. I w tej
sprawie Sowianie Poudniowi musieli rwnie zaj stanowisko.
Trzeci wreszcie kwesti natury oglnej, wobec ktrej Sowianie Poudniowi musieli
okreli swoj polityk, bya sprawa wczenia Austrii do zjednoczonych Niemiec.
Przeciw temu wystpili gwnie Czesi, lansujc tzw. austroslawizm, to znaczy
utrzymanie monarchii habsburskiej i jej odrbnoci od Niemiec oraz przebudow
monarchii w duchu antyniemieckim i antywgierskim, czyli sowiaskim. Sprawa
zjednoczenia z Niemcami dotyczya tylko Sowecw (Chorwaci i Serbowie byli w
Koronie Wgierskiej), ale sprawa austroslawizmu obchodzia wszystkich Sowian
Poudniowych.
Na takim szerokim i wewntrznie skomplikowanym tle rozwijay si wydarzenia
poudniowosowiaskiej Wiosny Ludw.
317
Z uwagi na zoono problemu naley oddzielnie rozpatrywa przebieg wydarze w
Sowenii, w Wojwodinie serbskiej, w Chorwacji-Slawonii i Dalmacji.
SOWECY
Ze wszystkich krajw poudniowosowiaskich rewolucja 1848 miaa najspokojniejszy
przebieg w Sowenii. Przywdcy sowescy, zaskoczeni wydarzeniami, z trudem potrafili
si zdoby na wysuniecie da w imieniu narodu. Niski stan wiadomoci narodowej w
spoeczestwie, brak instytucji o charakterze oglnonarodowym, wreszcie paraliujcy
wpyw niemieckiej administracji i otaczajcego ycia niemieckiego utrudniay
koncentracj si narodowych i wysunicie jednego, wsplnego programu. Po ogoszeniu
austriackiej konstytucji w kwietniu 1848 r. ruch soweski rozbi si na trzy obozy:
konserwatystw, liberaw i radykaw.
Konserwatyci (J. Blajvajz) nie wyszli w swych daniach poza sfer jzykow.
Uwaali, e wprowadzenie jzyka soweskiego do administracji i szkolnictwa zaspokoi

potrzeby narodu na tym etapie jego rozwoju. Liberaowie (inteligencja, kilku ksiy) i
radykaowie (modzie akademicka) poszli znacznie dalej. Domagali si zjednoczenia
terytorialnego, czyli poczenia wszystkich prowincji soweskich w jedn jednostk
administracyjn i z jzykiem soweskim jako urzdowym. Byy to raczej ich yczenia
ni dania poparte zorganizowan si spoeczn. Ruch chopski rozwija si paralelnie
do ruchu narodowego. Nie by z nim sprzeczny, ale nie tosamy. Po zniesieniu
paszczyzny we wrzeniu 1848 r. chopi wyczyli si z rewolucji i nie popierali celw
buruazji. W tych warunkach ogoszony przez liberaw bojkot wyborw do Frankfurtu,
czyli parlamentu oglnoniemieckiego, nie mg si uda, chocia w niektrych rejonach
(Kraina) liberaowie potrafili cel swj przeprowadzi. Opowiadajc si przeciw
zjednoczeniu Austrii z Niemcami, politycy sowescy tym samym stawali po stronie
austroslawizmu. Dali temu wyraz uczestniczc w Zjedzie Sowiaskim w Pradze, ktry
by demonstracj Sowian przeciw planom oglnoniemieckim. Sowescy dziaacze
polityczni solidaryzowali si ze stanowiskiem innych Sowian austriackich, pragncych
zachowa odrbno monarchii habsburskiej. Popierali te wszystkie wnioski o
przebudow monarchii w pastwo federalistyczne. W odrbnym projekcie soweskim,
zgoszonym na sejmie austriackim w Kromieryu przez posa soweskiego Krajnca,
wysuwano zasad etniczn jako podstaw federacji Austrii. Projekt taki, wwczas
demokratyczny, kolidowa z koncepcj jednoczenia wszystkich historycznych prowincji
soweskich.
Po rozpdzeniu sejmu austriackiego i zwycistwie w monarchii reakcji nad rewolucj
skoczya si aktywno soweskich dziaaczy spoecznych w okresie rewolucji.
Niemniej, cele narodowe, jakie wysunito w okresie Wiosny Ludw, wyznaczay na
przyszo drogi, po ktrych potoczy si narodowe ycie soweskie. Realizacja tych
celw bya jednak bardzo daleka. Soweskie dania narodowe krzyoway si z
interesami austriackiej buruazji i rzdw wiedeskich, ktre pragny
318
monarchii centralistycznej i ze swobodnym dostpem do morza. A wanie ziemie
soweskie leay na szlaku wiodcym z Wiednia do Adriatyku. Take i dla k
militarnych monarchii, ktre po rewolucji znacznie wzmocniy sw pozycj w pastwie,
panowanie nad Adriatykiem byo warunkiem mocarstwowej pozycji monarchii. To
przecie z tych wzgldw koa militarne, a do upadku monarchii, nie zgadzay si na
zjednoczenie prowincji dalmatyskiej z Chorwacj. Dlatego te wiele znaczca na
przyszo bya myl wysuwana przez niektrych dziaaczy soweskich w 1848 r., aby
Sowenia zjednoczya si z ssiedni Chorwacj. Nawizywano tu do koncepcji
iliryjskich i ta alternatywa rozwizania trudnej sprawy soweskiej bdzie stale si
pojawiaa jako przeciwwaga naporu niemieckiego i centralizmu Wiednia.
REWOLUCJA POUDNIOWOSOWIASKA W KORONIE WGIERSKIEJ
Inaczej ni na ziemiach soweskich przebiegaa rewolucja w serbskiej Wojwodinie i w
Chorwacji-Slawonii, wchodzcych w skad Korony Wgierskiej. Przeciwnikiem da
narodowych Serbw i Chorwatw bya nie buruzja niemiecka i centralny rzd
wiedeski, lecz liberalna szlachta wgierska i rzd peszteski, wyoniony przez
rewolucj i realizujcy jej cele. Serbowie w swej walce narodowej mieli oparcie w
autonomicznej Cerkwi prawosawnej, ktra z tytuu dawnych przywilejw cesarskich
stale jeszcze sprawowaa rzd dusz nad spoecznoci serbsk, mogli liczy na
solidarno narodow graniczarw i wreszcie pomoc ssiadujcego z nimi Ksistwa

Serbskiego. Mieli wasn buruazj, wasn inteligencj podzielon, jak wszdzie

wwczas, na liberaw i radykaw, mieli wreszcie wasny orodek kulturalny Matic
Serbsk, i wasne czasopismo polityczne (Serbskie Narodne Novine"), wychodzce w
Budzie. Chorwaci pod tym wzgldem byli jeszcze w korzystniejszej sytuacji, poniewa
posiadali wasn administracj i dowiadczonych w walce narodowej przywdcw
politycznych.
Jednake inaczej wesza do rewolucji Wojwodina, gdzie ruch ludowy, chopski
utosami si z ruchem narodowym, ni Chorwacja, gdzie czynnik polityczny, tj.
stosunek prawny Chorwacji do Wgier, wzi przewag nad czynnikiem socjalnym.
Ruch chopski potoczy si w Chorwacji odrbnym torem. W jednym i drugim ruchu, tj. w
Wojwodinie i Chorwacji, nie brako konserwatystw, ktrzy te w znacznym stopniu
przyczynili si do zahamowania obu rewolucji "i uwstecznienia ruchw narodowych.
W WOJWODINIE
W Wojwodinie wybuch rewolucji na Wgrzech spotka si z powszechnym
entuzjazmem. W miasteczkach Baczki, Banatu, remu ludno serbska manifestowaa
na rzecz rewolucji i wyraaa solidarno z ludem Pesztu. Nawet na Pograniczu
Wojskowym (wolne miasto Panevo) pojawiay si glosy dajce likwidacji
dotychczasowej administracji
319
wojskowej i przyczenia do Wgier. Nastroje prowgierskie nigdy nie byy tak silne
wrd Serbw wojwodiskich, jak w pierwszych tygodniach rewolucji. Ludno Nowego
Sadu dzikowaa za to sejmowi wgierskiemu: jeli sejm speni i inne yczenia serbskie,
my, Serbowie, skadamy wite przyrzeczenie, e odtd jedynie dla Wgier y i za
Wgry umiera bdziemy". Te yczenia" byy zrazu bardzo umiarkowane. Na
zgromadzeniach ludowych w miastach Wojwodiny domagano si od rzdu
wgierskiego wprowadzenia jzyka serbskiego do administracji, szkolnictwa i
sdownictwa na terenie Baczki i Banatu, rwnouprawnienia religijnego, prawa do suby
w administracji pastwowej, corocznego zwoywania narodowego kongresu
prawosawnego, wyboru oficerw na Pograniczu Wojskowym, administracji serbskiej w
miastach, niezalenych sdw, wolnoci handlu, ulgi w podatkach itp. Nigdzie nie
pojawio si haso oderwania si od Wgier i utworzenia odrbnej serbskiej Wojwodiny.
USTAWY MARCOWE i SPRAWA CHOPSKA
Dopiero w cigu kwietnia sytuacja midzy Serbami a rzdem wgierskim zacza si
zaostrza. Przyczyniy si do tego Ustawy Marcowe, czyli wgierska konstytucja,
zatwierdzona przez cesarza i krla 11 kwietnia. Liberalna konstytucja wgierska nie
zawieraa nawet wzmianki o sprawie narodowociowej. Liberaowie wgierscy sdzili,
e za pomoc reform spoecznych, ktre przeprowadzili, automatycznie zlikwiduj
rnice narodowociowe. Ale i reformy spoeczne, poowiczne i niewystarczajce,
dostosowane byy do potrzeb wgierskiej warstwy rzdzcej, tj. szlachty. Ustaw o
zniesieniu paszczyzny i uwaszczeniu objto
320
chopw urbarialnych, a pominito alodialnych, co oznaczao, e dwie trzecie chopw
w Koronie Wgierskiej pozostao poza dobrodziejstwem ustawy. Wywoao to protesty i
bunty, ktre na terenach etnicznie niemadziarskich przerodziy si w bunty
narodowociowe.

W Wojwodinie zaburzenia chopskie wystpiy z duym nasileniem w cigu kwietnia

1848 r. Lud serbski domaga si ziemi, wystpowa wic przeciw obszarnikom
wgierskim, administracji wgierskiej, a nawet zabiera si do dzielenia ziemi kocielnej
w majtkach metropolity serbskiego Rajaicia. Rzd wgierski przystpi natychmiast
do tumienia buntw i pod pretekstem, e zostay one wywoane przez przywdcw
serbskich, ogosi w Wojwodinie stan oblenia. W odpowiedzi na to tumy zebrane na
zgromadzeniu ludowym w sremskich Karowcach day zwoania Kongresu
Narodowego i ogoszenia serbskiej Wojwo-diny, czyli zerwania z Wgrami. W ten
sposb pocztkowy entuzjazm Serbw dla rewolucji wgierskiej zmieni si w klimat
wrogoci serbsko-wgierskiej.
POSTANOWIENIA SKUPSZTYNY W KAROWCACH
W tej atmosferze rozpocz obrady Kongres, skupsztyna serbska w sremskich
Karowcach dnia 13 maja. W decyzjach z 15 maja 1848 r. postanowiono: ogosi
niezalen od administracji wgierskiej, ale w ramach Korony Wgierskiej, serbsk
Wojwodin, obejmujc rem z Pograniczem Wojskowym na tym odcinku, upani
Baranya,
321
Baczk z dystryktem beejskim i Banat z Pograniczem i dystryktem kikindzkim. Do
sprawowania wadzy powoano 15-osobowy Odbor (Glavni Odbor Naroda Srpskog).
Metropolit Josipa Rajaicia ogoszono patriarch, a pk. Stevana Suplikaca wojewod.
W jednym z punktw uchwa ogoszono sojusz polityczny z Chorwacj-Slawoni.
Postanowienia skupsztyny serbskiej poszy wic w kierunku ustanowienia
niezalenoci serbskiej Cerkwi prawosawnej i niezalenej Wojwodiny. O przeomowym
charakterze decyzji wiadczy odezwa wydana przez skupsztyn do narodu
serbskiego": Dzi oya na nowo godno serbskiego patriarchy, dzi wybralimy
serbskiego wojewod, dzi po raz pierwszy pojawilimy si jako nard". W innej
odezwie powtarzano te same sowa: Serbowie zrozumieli ducha czasu i narodw i
postanowili sta si narodem". W stosunku do teorii wgierskiej o jednym narodzie
politycznym na Wgrzech decyzja Serbw stania si narodem, rwnaa si
wypowiedzeniu wojny rzdowi wgierskiemu.
W decyzji tej ujawni si rewolucyjny charakter ruchu serbskiego, opartego na
mieszczastwie i inteligencji, czyli serbskim obozie liberalnym, na ktrego czele sta
zdolny organizator Dziordzie Stratimirovi. Lewe skrzydo tego obozu tworzya grupa
modych radykaw, wrd ktrych najwybitniejszym by Svetozar Mileti, przyszy
przywdca Serbw wojwodiskich. Przywdca skrzyda konserwatywnego, patriarcha
Rajai, hamowa postp rewolucji serbskiej i po odsuniciu od wpyww liberaw i
radykaw zwie w przyszoci spraw serbsk z polityk dynastii habsburskiej i
reakcj.
WYBUCH WOJNY Z WGRAMI
Bezporednio po decyzjach skupsztyny przystpiono do organizacji narodowych si
zbrojnych. Byo to tym pilniejsz koniecznoci, e rzd wgierski uzna wszystkie
decyzje skupsztyny za niewane, bezprawne i zada od patriarchy odwoania uchwa i
rozwizania Odboru. Serbowie tymczasem postawili pod broni 15 tys. onierzy (w
znacznej czci zbiegych z Pogranicza graniczarw). Dnia 12 czerwca na polecenie
rzdu wgierskiego i za zgod Wiednia (ktry take uzna decyzje skupsztyny za
nieprawne i rewolucyjne) dowdca wojsk Pogranicza, gen. Hrabowszky, uderzy na

Karowce. W ten sposb rozpocza si wojna serbsko-wgierska, ktra daa pocztek

wojnie narodowociowej na Wgrzech i stanowia preludium do rozpocztej jesieni
1848 r. wojny austriacko-wgierskiej.
Do tego czasu przez cae lato Serbowie wojwodiscy walczyli sami i skutecznie
odpierali ataki wgierskie. Najwiksze bitwy toczyy si koo Titela, Perlezu, Vreca,
Bekereka, a przede wszystkim v. Tomasa, ktry dla upamitnienia krwawych bojw
zosta pniej nazwany przez Serbw Srbobranem. Po stronie powstacw serbskich
walczyli w znaczne) liczbie ochotnicy z Ksistwa Serbskiego, ktrymi dowodzi
wojewoda Stevan Knianin. Rzd Ksistwa Serbskiego nie mg jawnie zaangaowa
si w sprawy Wojwodiny. ale potajemnie udziela powstacom wszechstronnego
poparcia, w ktrym obok realnej pomocy materialnej
322
wana bya take pomoc dyplomatyczna. W okresie powstania wojwodiskiego
przestaa praktycznie istnie granica midzy Wojwodin a Ksistwem Serbskim. W
Belgradzie zawizaa si organizacja modzieowa pod nazw Demokratyczny Klub
Panslawistyczny, ktra rozwina szerok akcj propagandow na rzecz powstania
wojwodiskiego i oywiaa koncepcje ujte uprzednio w Naertaniju Garaanina, to jest
zjednoczenie wszystkich Sowian Poudniowych w jednym pastwie. W Belgradzie, a
take i w Wojwodinie dziaali polscy agenci (Lenoir--Zwierkowski, Ludwik
Bystrzonowski), ktrzy od pocztku powstania serbskiego zabiegali usilnie w
porozumieniu z Garasaninem o pojednanie midzy Serbami a Wgrami, a to w celu
utworzenia jednolitego frontu uciskanych narodw dla wsplnej walki ze wsplnym
wrogiem, jakim dla nich wszystkich byo cesarstwo austriackie. Nasilenie polskiej
mediacji wzmogo si od jesieni 1848 r., Hedy rozpocza si wojna austriackowgierska.
W konflikcie narodowociowym w Koronie Wgierskiej kluczow pozycj zajmowaa
Chorwacja. Serbowie wojwodiscy, uchwalajc na skupsztynie sojusz polityczny z
Chorwacj, pragnli zwiza swoj spraw ze spraw Chorwatw. Jednake zbrojnej
pomocy od Chorwatw nie otrzymali, przynajmniej do jesieni 1848 r.
REWOLUCJA CHORWACKA YCZENIA NARODU CHORWACKIEGO
Za pocztek rewolucji chorwackiej uwaa si obrady Zgromadzenia Narodowego,
zwoanego do Zagrzebia na dzie 25 marca 1848 r. Uchway, jakie podjto, objy
caoksztat spraw narodowych od politycznych i spoecznych po ekonomiczne. S
one dowodem rewolucyjnych nastrojw panujcych wwczas w Zagrzebiu, a take
nastpstwem wieloletniej dziaalnoci ilirystw, ktrzy te odegrali gwn rol przy
sformuowaniu programu narodowego. Zgromadzenie ogaszao Trjjedyne Krlestwo
Dalmacji, Chorwacji i Sawonii pod dynasti habsbursk i w ramach Korony Wgierskiej.
Domagao si utworzenia niezalenego rzdu dla zjednoczonego krlestwa,
odpowiedzialnego przed sejmem krajowym jako przedstawicielstwem caego narodu.
Na stanowisko nowego bana wybrano barona Josipa Jelaicia, popularnego oficera
Pogranicza Wojskowego. W ten sposb podkrelano zwizek midzy Chorwacj
cywiln a Pograniczem Wojskowym. dano dalej w decyzjach Zgromadzenia
zjednoczenia z Chorwacj-Slawoni Dalmacji, Pogranicza Wojskowego i Rijeki z caym
Przymorzem, wprowadzenia jzyka chorwackiego jako urzdowego oraz cakowitej
niezalenoci politycznej i finansowej od Wgier. W sprawach spoecznych domagano
si zniesienia przywilejw stanowych, zrwnania wszystkich obywateli w prawach,

zniesienia paszczyzny, zaprowadzenia powszechnego opodatkowania, wprowadzenia

sdw przysigych, ogoszenia wolnoci sowa i zrzesze. Wyraono te yczenie, aby
wojska narodowe pozostay w kraju w czasie pokoju i aby odwoa z Woch wysane
tam puki Pogranicza.
323
SPISEK REAKCJI. JOSIP JELAI
Z takim programem weszli Chorwaci w wydarzenia rewolucji 1848 r. Na razie byy to
tylko yczenia Narodu Chorwackiego", ktre stuosobowa delegacja zawioza do
Wiednia. Tymczasem w Wiedniu ustalono ju polityk wobec Chorwacji i wyznaczono
jej rol w nowej sytuacji politycznej. Zaraz po wybuchu rewolucji wgierskiej powsta na
terenie Wiednia spisek reakcji, do ktrego obok arcyksit weszli reakcyjni magnaci
wgierscy oraz hr. Kolowrat z Austrii i baron Franciszek Kulmer z Chorwacji. Cele
spisku wyoy najlepiej Kolowrat w pimie do cesarza z 20 marca. Pisa tam, e
ustanowienie niezalenego rzdu wgierskiego moe spowodowa najzgubniejsze
nastpstwa". Przywdcy wgierscy dowodzi maj nadziej pozyska dla siebie
ziemie chorwacko-slawoskie przez uznanie ich praw samorzdowych, jzyka etc. oraz
spodziewaj si pozyska jako sojusznikw silne wojska Pogranicza Wojskowego".
Gdyby to si udao, wwczas, zdaniem Kolowrata, daoby to im si do zaatakowania
drugiej, niejednolitej narodowociowo poowy monarchii. Jedyny sposb, aby temu
przeszkodzi, widzia w natychmiastowym" obsadzeniu stanowiska bana Chorwacji
przez czowieka silnego i popularnego", gwarantujcego skuteczn rwnowag
przeciw zakusom ultra-Madziarw". Takim czowiekiem by baron Jelai, oficer
Pogranicza, zwizany z ruchem iliryjskim, ale ..wierny suga Habsburgw". Nominacja
Jelaicia na bana Chorwacji-Slawonii zostaa przeprowadzona w Wiedniu w cakowitej
tajemnicy przed palatynem i rzdem wgierskim dnia 23 marca, a wic na dwa dni
przed zebraniem si w Zagrzebiu Zgromadzenia Narodowego. Na zgromadzeniu
kandydatur Jelaicia na bana zgosi Ljudevit Gaj. Jednomylny wybr by tylko
dopenieniem formalnoci.
Jakie zadania przeznaczaa reakcja Jelaciciowi, wyrazi najlepiej opiekun" spraw
chorwackich u dworskiej kamaryli, baron Kulmer, w licie prywatnym do bana.
Monarchia jest w niebezpieczestwie pisa i ty moesz odda niezmierne usugi
ojczynie i tronowi, majc zaufanie narodu. Na Wgrzech sytuacja wyglda le i w
kocu Austria bdzie musiaa na nowo zdobywa Wgry". Mia wic nowy ban
chorwacki by zbrojnym narzdziem reakcji przeciw rewolucji wgierskiej, a
jednoczenie peni funkcj katalizatora dla rewolucji chorwackiej.
Potajemna i pospieszna nominacja Jelaicia na bana, a wkrtce i nominacja na
gwnodowodzcego wojsk stacjonujcych w Chorwacji i na Pograniczu powanie
wpyna na losy i przebieg chorwackiej rewolucji. Wierny suga Habsburgw", jakim
rzeczywicie okaza si Jelai, rozumia chorwack polityk jako demonstracj
antywgiersk, w czym zgadza si zarwno z interesami reakcji caej monarchii, jak te
i rodzimymi ilirystami, ktrzy z okresu przedrewolucyjnego zachowali program
antywgierski.
ZERWANIE Z WGRAMI
W dniu 19 kwietnia Jelai zerwa wszelkie zwizki z rzdem wgierskim, a uczyni to
bezporednio po pojednawczej uchwale sejmu wgierskiego z dnia 4 kwietnia.
324

Sejm wgierski uroczycie owiadcza, e szanuje i pragnie w caoci zachowa jzyk

i narodowo patriotw chorwackich.
Sprawa stosunku do Wgier to gwny motyw rewolucji Sowian Poudniowych w
Koronie Wgierskiej. Jednake nie ma nic bardziej bdnego ni schematyczny podzia,
e Wgrzy reprezentowali rewolucj, a Sowianie Poudniowi kontrrewolucj. Na
przykadzie Serbw woj-wodiskich widzielimy, e zagadnienie byo bardziej zoone,
e powstanie serbskie zostao wywoane przez polityk rzdu wgierskiego, a nie intrygi
reakcji, jak to przedstawiali wczeni przywdcy wgierscy, a za nimi i cz
historykw. Podobnie u Chorwatw. Rewolucyjno wyraaa si w samej idei
narodowociowej, w samookrelaniu si narodw na podstawie hase wolnoci,
rwnoci i braterstwa, ktre niosa z sob rewolucja. Niezalenie od polityki Jelaicia o
stosunku Chorwatw do Wgrw decydowao pojmowanie idei narodowociowej, co
wyoy w piknej literackiej formie wybitny poeta chorwacki, autentyczny dziaacz
iliryjski, Ivan Maurani, w broszurze Hrvati Madjarom (Chorwaci do Wgrw), wydanej
na wiosn 1848 r.
Poeta i polityk, wykadajc Wgrom chorwacki program narodowy.
325
przemwi jzykiem Mickiewiczowskich Ksig narodu i pielgrzymstwa. Wida to z
naladowanego stylu biblijnego, z treci, a nawet z bezporedniego odwoania si do
Polski, mczennicy" za wolno Europy. Jak Mickiewicz w 1834 r. potpia liberaw
zachodnich za to, e nie chcieli opowiedzie si za niepodlegoci Polski, tak
Maurani w 1848 r. potpia liberaw wgierskich za to, e deptali prawa narodowe
Chorwatw. Prawdziwej wolnoci osb nie ma bez tej, ktrej rdem jest wolno
narodowa, innymi sowy niezawiso narodw ... Zasad tego wieku jest pisa
dalej chorwacki poeta-polityk wskrzeszanie narodowoci, braterstwo i wolno
narodw i rwnouprawnienie jzyka". W imi demokratycznych hase da od Wgrw
uznania praw narodowych, przez ktre rozumia cakowit niezaleno Chorwacji.
Odezw Mauranicia naley traktowa jako ideowy komentarz do ujtych w punktach
ycze Narodu Chorwackiego". Razem daj one chlubne wiadectwo chorwackiej
rewolucji i demokracji 1848 r., ktra zrazu przytumiona przez Jelaicia, ujawni si
pniej, po zdemaskowaniu bana, w opozycji przeciw niemu, w tak zwanej lewicy
iliryjskiej. Czoow osobistoci tej grupy bdzie Ivan Maurani.
SPRAWA CHOPSKA
Jak w caej monarchii, tak i w Chorwacji doszo na wiosn 1848 r. do zaburze
chopskich. Po zerwaniu z Wgrami reforma rolna, ogoszona przez sejm wgierski, nie
obowizywaa w Chorwacji. Jednake chopi chorwacko-slawoscy uwaali zniesienie
paszczyzny na Wgrzech za obowizujce take i na terenach Chorwacji-Slawonii.
Nie czekajc na rozporzdzenia chorwackie, przystpili do dzielenia ziemi. Dopiero 25
kwietnia Jelaci, pod wpywem wydarze chopskich, wyda rozporzdzenie o zniesieniu
paszczyzny, ale w dwa dni pniej ogosi sdy dorane przeciwko tym chopom,
ktrzy samowolnie" przystpowali do wykonania reformy. Zreszt reforma ta bya
ograniczona i nie zaspokajaa potrzeb chopw. Zaburzenia chopskie, z ktrych
najwiksze nasilenie miay zajcia w Grobniku i Stubicy, trway dalej a do lata 1848 r.,
czyli do uchway saboru chorwackiego, nadajcego chopom prawo wasnoci za
odszkodowanie szlachty. Spacanie odszkodowa cigno si przez dwadziecia par
lat.

Jednoczenie z zaburzeniami chopskimi, ktre Jelaci tumi krwawo, zaostrzya si

sytuacja wewntrz monarchii, wywoana now rewolucj w Wiedniu. Majowa rewolucja
wiedeska zmusia dwr i kamaryl dworsk do ucieczki z Wiednia i schronienia si w
Innsbrucku. Osabienie reakcji wzmocnio pozycj Wgier w monarchii, co z kolei
wpyno na stosunki wgiersko-chorwackie, spraw Chorwacji i pozycj w niej
Jelaicia.
NACISK RZDU WGIERSKIEGO
Na skutek staych interwencji rzdu wgierskiego cesarz i krl Ferdynand V wyda z
dat 29 maja zakaz odbycia saboru chorwackiego,
326
wyznaczonego przez Jelaicia na 5 czerwca, i wezwa bana do natychmiastowego
stawienia si w Innsbrucku. Jelai polecenia nie wykona, tumaczc si, e nie moe
opuci Zagrzebia przed odbyciem saboru. W Innsbrucku natomiast zjawi si premier
rzdu wgierskiego, hr. Lajos Batthyany, i uzyska: 1. decyzj pozbawiajc Jelaicia
stanowiska bana i wszystkich funkcji wojskowych, 2. proklamacj do graniczarw.
nakazujc im posuszestwo gen. Hrabowszkiemu, mianowanemu komisarzem
krlewskim dla Chorwacji-Slawonii i komendantem Pogranicza Wojskowego. Obie
decyzje, noszce dat 10 czerwca, daway pen satysfakcj rzdowi wgierskiemu,
upokarzay natomiast Jelaicia i Chorwatw. Obie, niekonsekwentne w stosunku do
postanowie z 23 marca w sprawie Jelaicia. wynikay z trudnej sytuacji, w jakiej znalaz
si dwr i rzd austriacki na pocztku lata 1848 r.
SABOR CHORWACKI
Tymczasem w Zagrzebiu w dniu 5 czerwca zebra si, zakazany przez krla, sabor
chorwacki. By to pierwszy sabor, ktry w przeciwiestwie do poprzednich stanowych,
powoany zosta na mocy wyborw powszechnych, ale jawnych i ograniczonych
cenzusem . Na saborze dokonano uroczystej instalacji Jelaicia na bana. Przysig
odbiera od bana patriarcha Rajai przybyy z Wojwodiny. Sabor ogosi Chorwacj
jako od dawna niezalene od Wgier pastwo
327
i postanowi, e Trjjedyne Krlestwo bdzie si rzdzio wasnymi prawami przez
wasny rzd z wyjtkiem spraw zagranicznych, finansowych, wojskowych i handlowych,
ktre oddawano rzdowi centralnemu w Wiedniu, a kontrol nad nimi wsplnemu dla
caej monarchii parlamentowi.
Sabor upomnia si nie tylko o zjednoczenie Dalmacji-Chorwacji i Sawonii w jednym
Trjjedynym Krlestwie, ale postulowa take utworzenie w ramach sfederowanej
monarchii jednolitej caoci poudniowosowiaskiej, zoonej z Trjjedynego Krlestwa,
serbskiej Wojwodiny i ziem soweskich: Krainy, Karyntii, poudniowej Styrii i Istrii z
Gorycj. By to w zasadzie po raz pierwszy sformuowany plan Wielkiej Chorwacji
zjednoczonej z reszt monarchii wsplnym wadc, wsplnym parlamentem i rzdem
centralnym w Wiedniu. Na saborze ogoszono take sojusz z Wojwodin (cho przy
okazji doszo do incydentu w sprawie przynalenoci remu. Serbowie uwaali rem za
cz Wojwodiny, Chorwaci za ziemi -chorwack). Na saborze znaczn rol odegraa
lewica iliryjska, ktra w tym czasie solidaryzowaa si jeszcze z polityk bana.
Po tych uchwaach saboru Jelai, nie baczc na decyzje cesarza Ferdynanda z 10
czerwca, ale pewny poparcia k militarnych monarchii (Windischgraetz) i reakcyjnej
kamaryli dworskiej, uda si do Innsbrucka, gdzie wzruszywszy do ez ca rodzin

cesarsk" uzyska przebaczenie i nowe, poufne penomocnictwa. Oczywicie przeciwko

Wgrom, ktrzy byli ju w wojnie z Serbami i bez zgody krlewskiej przygotowywali
200-tysiczn armi do dalszej wojny o cao i niezaleno Korony Wgierskiej.
Rwnie i Jelai w przewidywaniu tej wojny rozpocz po powrocie do kraju
przygotowania zbrojne, majc na to zgod, a wkrtce i subwencje finansowe od rzdu
wiedeskiego. Sabor chorwacki tymczasem z tych samych obaw przed rych wojn z
Wgrami zrzek si 29 czerwca kontroli nad polityk bana, powierzajc mu wadz
dyktatorsk.
UDZIA SOWIAN POUDNIOWYCH W ZJEDZIE SOWIASKIM W PRADZE
Pewnym epizodem w rewolucji Sowian Poudniowych w monarchii habsburskiej by
udzia ich przedstawicieli w Zjedzie Sowiaskim w Pradze w pierwszej poowie
czerwca 1848 r.
Od Zjazdu praskiego, ktry w zaoeniach inicjatorw i organizatorw mia by
demonstracj siy i solidarnoci sowiaskiej, Sowianie Poudniowi, wrd nich delegaci
skupsztyny serbskiej i saboru chorwackiego, oczekiwali czynnego poparcia w ich
konflikcie z Wgrami. Do Pragi przybyli najwybitniejsi wspczeni dziaacze polityczni i
kulturalni: P. Stomatovi, J. Suboti, N. Grui i J. Stojakovi Wojwodiny, D. Kuslan, J.
Praus, M. Prica i A. T. Brli z Chorwacji-Slawonii, S. Vraz, A. Sparovac i A. Globonik
ze Sowenii. Przybyli te gocie" z Ksistwa Serbskiego: J. Lazarevi i J. Marinovi. Na
Zjedzie tworzyli odrbn sekcj poudniowosowiask (iliryjska), ktrej przewodniczy
P. Stamatovi z Wojwodiny.
328
Do sekcji iliryjskiej wszed te Czech, Franciszek Zach, b. agent polski w Belgradzie,
ktry w 1848 r. zerwa ze sub polsk. Warto te zaznaczy, e jednym z inicjatorw
Zjazdu by Chorwat, dziaacz iliryjski, Ivan Kukuljevi-Sakcinski, ktry ju w kwietniu
wzywa do zwoania Zjazdu celem ustalenia wsplnej polityki przeciw Wgrom.
Sowianie z Wgier, a szczeglnie Serbowie i Chorwaci, pragnli przeksztaci Zjazd
przede wszystkim w manifestacj wszystkich Sowian przeciwko Wgrom. Przyjmowali
te bez zastrzee koncepcj austro-slawistyczn, wysuwan gwnie przez Czechw i
polegajc na zachowaniu monarchii austriackiej jako ochrony przed zjednoczonymi
Niemcami i ostoi dla wszystkich Sowian wchodzcych w skad pastwa Habsburgw. Z
tych wzgldw najlepiej ukadaa si na Zjedzie wsppraca z Czechami, ktrzy w
Wgrach widzieli nie tylko gnbicieli Sowian, ale take przeciwnikw dynastii,
osabiajcych przez swj separatyzm midzynarodowe znaczenie monarchii.
Dla delegatw polskich sprawa wgierska nie przedstawiaa si tak jednoznacznie.
Uznajc suszno da Sowian Wgierskich, Polacy (konserwatyci i demokraci)
pragnli pogodzi ich z Wgrami i podejmowali si tej misji. W adnym wypadku jednak
nie zgadzali si na krucjat antywgiersk. Rzecz znamienna, e i Sowacy
opowiedzieli si przeciw zerwaniu z Wgrami i take woleli zamiast wojny prowadzi
rozmowy z rzdem wgierskim.
Ostatecznie Zjazd praski w manifecie do narodw europejskich upomnia si o
Sowian wgierskich w sposb stanowczy, ale oglny, pozostawiajc moliwo
pokojowego zaatwienia konfliktu. damy od wgierskiego rzdu goszono w
manifecie aby natychmiast przesta uywa przemocy i nieludzkich rodkw przeciw
Sowianom na Wgrzech... i aby nalene im prawa narodowe jak najszybciej cakowicie
potwierdzi". To wszystko, na co Zjazd mg si zdoby w sprawie Sowian wgierskich.

Do uchwalenia adresu do cesarza, w ktrym miano si mocniej upomnie o spraw

iliryjsk", nie doszo, poniewa Zjazd zosta rozpdzony przez armi Windischgraetza.
Dla austroslawistw by to nieoczekiwany cios. Rzd wgierski nie uczyni jednak ani
jednego kroku pojednawczego. Przeciwnie, nasili jeszcze sw antysowiask polityk.
Tego samego dnia, 12 czerwca, kiedy Windischgraetz rozpocz bombardowanie Pragi,
inny genera austriacki, Hrabowszky, na rozkaz cesarza i krla i z polecenia rzdu
wgierskiego uderzy na sremskie Karowce, o czym bya ju mowa.
WOJNA CHORWACKO-WGIERSKA
W tej sytuacji wzrosa pozycja Jelaicia w Chorwacji. Zagrzeb zacz si stawa
orodkiem antywgierskiej akcji i przygotowywania wojny z Wgrami. Lecz dopki
gwne siy militarne Austrii, dowodzone przez feldmarszaka Radetzkiego, walczyy we
Woszech, dopty rzd austriacki odkada wojn z Wgrami na dalszy plan i prbowa z
nimi pertraktacji. Jelai podporzdkowa si tym dyrektywom.
329
Zreszt wojska chorwackie, a przede wszystkim bitne puki graniczarw, walczyy
rwnie w armii Radetzkiego, upamitniajc na dugo swe grone imi wrd ludnoci
woskiej.
Warto tu nawiasem wspomnie o szlachetnej koncepcji Adama Mickiewicza, ktry na
ziemi woskiej pod opiek rzdu piemonckiego utworzy w 1848 r. legion polskosowiaski dla wsplnej walki z reakcj i gnbicielami Sowian. W intencjach poety
legion mia skupia w pierwszym rzucie jecw sowiaskich z armii Radetzkiego, w tym
take i graniczarw. W tej dziaalnoci pomagali Mickiewiczowi Dalmatyczy-cy, jak na
przykad poeta Medo Puci i p-Woch, p-Sowianin Mikoaj Tommaseo. W
pomiennych proklamacjach do Chorwatw i innych ludw sowiaskich wzywano do
zrzucenia jarzma i przejcia pod sztandary wolnoci.
Tymczasem z kocem lipca zakoczya si wojna woska. Tryumfalny wjazd
Radetzkiego do Mediolanu w dniu 6 sierpnia zapowiada nowy rozdzia w rewolucji 1848
r. w monarchii habsburskiej, w tym take i na ziemiach poudniowosowiaskich.
Wzmocniona reakcja austriacka i centralny rzd wiedeski przystpiy teraz do likwidacji
wgierskiej rewolucji i wgierskiego separatyzmu. W tej nowej wojnie wewntrz
monarchii gwna rola przypada rzdzonej przez Jelaicia Chorwacji.
Jeszcze przed zakoczeniem wojny z Wochami toczyy si w cigu lipca w Wiedniu
oficjalne rozmowy wgiersko-chorwackie. Porednikiem pomidzy obiema stronami by
liberalny arcyksi Jan. Jednake rozmowy nie day adnego pozytywnego rezultatu,
tym razem nie z braku ustpliwoci ze strony rzdu wgierskiego. Wgrzy zgadzali si
na cakowit autonomi Chorwacji, a nawet dopuszczali myl oderwania si Chorwacji
od Korony Wgierskiej, pragnli jednak zachowa w swym posiadaniu Rijek i skrawki
Sawonii. Jelai natomiast wystpi jako rzecznik interesw austriackich i domaga si,
aby Wgrzy podporzdkowali si rzdowi centralnemu w Wiedniu, rezygnujc z
osignitej niezalenoci. Szo gwnie o -sprawy zagraniczne, wojskowe, finansowe i
handlowe, ktre miayby podlega wycznie kompetencji rzdu centralnego. Z kocem
lipca rozmowy zostay zerwane. Odtd wydarzenia potoczyy si szybko. W poowie
sierpnia wrciy do kraju z Woch puki graniczarw. Jelai otrzyma obietnic, e
upokarzajce go decyzje z 10 czerwca (jak wiadomo, nigdy nie wykonane) bd
wkrtce oficjalnie odwoane. 26 sierpnia Jelai donosi Rajaiciowi do Wojwodiny, e w
Wiedniu uznano suszno sprawy chorwackiej i serbskiej, co naleao rozumie, e

reakcja wzia w swe rce spraw jugosowiask. W tym duchu zreszt pisa do
Rajaicia hr. Latour, minister spraw wojskowych w rzdzie wiedeskim, czoowa
osobisto reakcji wiedeskiej. 31 sierpnia Jelai zaj zbrojnie Rijek, wypdzajc
stamtd wgierskiego gubernatora. Dat 4 wrzenia nosi manifest krlewski do
Jelaicia, tytuujcy go lieber Baron" i przywracajcy do wszystkich politycznych i
wojskowych godnoci. Dnia 7 wrzenia Jelai wypowiada wojn Wgrom w imi
jednolitej, silnej i wolnej Austrii". W dwa dni pniej wojska chorwackie przekroczyy
Draw.
330
Rozpocza si wojna chorwacko-wgierska, ktra stanowia wstp do austriackowgierskiej, albo cilej wojny reakcji z rewolucj.
REWOLUCJA PADZIERNIKOWA W WIEDNIU I JEJ NASTPSTWA
Nie powid si Jelaiciowi marsz na Bud. Powstrzymany i odparty przez Wgrw
nad jeziorem Velencze i pod Pakozd, wycofa si na zachd w stron Wiednia. 3
padziernika krl rozwiza sejm wgierski i mianowa Jelaicia komisarzem krlewskim
i zwierzchnikiem si zbrojnych na Wgrzech. Tymczasem w Wiedniu 6 padziernika
wybucha rewolucja. Lud wiedeski zmusi cesarza, dwr i rzd do ponownego
opuszczenia stolicy i solidaryzowa si z rewolucj wgiersk. Wojska chorwackie za
spraw Jelaicia zczyy si pod Wiedniem z wojskami Windischgraetza i Auersperga.
W oblonym Wiedniu obron kierowa Polak, gen. Jzef Bem, a dyktatorem"
cesarskiej stolicy by rwnie Polak, Franciszek Smka, wicemarszaek parlamentu,
ktry pozosta na posterunku po ucieczce marszaka i czci posw austriackich oraz
wszystkich Czechw.
Po kapitulacji Wiednia 1 listopada skoncentrowane siy reakcji obrciy si przeciw
rewolucji wgierskiej. W obozie reakcji znalazy si oba ruchy poudniowosowiaskie:
chorwacki i serbski. W Wojwodinie konserwatywny i prohabsburski patriarcha Rajai
odsun od kierownictwa powstania Stratimirovicia i grup liberaw, czyli tych, ktrzy
samodzielnie, bez poparcia reakcji i wbrew niej podjli narzucon przez Wgrw wojn.
Od wrzenia ruch serbski straci swj dotychczasowy rewolucyjny charakter. Dalsza
wojna z Wgrami oznaczaa ju tylko wysugiwanie si interesom reakcji.
Jako gwn przyczyn upadku ruchw poudniowosowiaskich podaje si zwykle to,
e ani w Chorwacji, ani w Wojwodinie nie byo silnej warstwy buruazyjnej, ktra by
potrafia utrzyma si na pozycjach liberalnych i demokratycznych. Jest to tylko w
czci suszne, poniewa w 1848 r. od Francji poczwszy buruazja, wystraszona
rewolucj socjaln, przesza do obozu reakcji. Buruazja austriacka ju od lata 1848 r.
zczya swoje interesy z dynasti, kamaryl dworsk i siami militarnymi monarchii.
Silna buruazja czeska nie zdoaa, ani nawet pragna, wej na pozycje rewolucyjne.
Natomiast znacznie sabsza od austriackiej i czeskiej buruazja wgierska utrzymaa si
ze wszystkich ruchw 1848 r. najduej w Europie pod sztandarami rewolucji. Zjawisko
to tumaczy si tym, e na Wgrzech hasa reformy spoecznej, zreszt umiarkowanej,
dostosowanej do potrzeb warstwy rzdzcej, zczono z patriotyzmem, z tradycj
narodow przekazywan z pokolenia na pokolenie i oywian patriotyczn literatur
narodow. W tych warunkach tylko nieliczni arystokraci wgierscy weszli od pocztku
rewolucji do spisku reakcji w caej monarchii. Z drugiej strony zalepienie
nacjonalistyczne liberaw i radykaw wgierskich odepchno od rewolucji wgierskiej
narodowoci niemadziarskie, w tym i poudniowosowiaskie, ktre z nienawici do

Wgrw, swoich najbliszych gnbicieli, uczyniy wiadomie cel walki o wasn,

narodow indywidualno.
331
W grudniu 1848 r. Jelai otrzyma nominacj na gubernatora Dalmacji. Po zbrojnym
opanowaniu Rijeki i po przyczeniu do Chorwacji obszaru Medjumurja (spornego z
Wgrami, ale zamieszkanego w wikszoci przez Chorwatw) i po otrzymaniu komendy
nad chorwackim Pograniczem Wojskowym ban zjednoczy w swoich rkach cay obszar
chorwacki znajdujcy si w monarchii habsburskiej. W przyszoci ten to obszar
chorwacki, znajdujcy si pod wadz bana, bdzie postulatem narodowych da
Chorwatw.
Dnia 5 stycznia 1849 r. po sukcesach Austriakw i niepowodzeniach Wgrw Jelai
spotka si w podbitej Budzie z Windischgraetzem. By to szczytowy moment w jego
karierze. Odtd spychany przez wydarzenia na dalszy plan, bdzie systematycznie
traci na popularnoci, a stanie si we wasnym spoeczestwie osob znienawidzon.
LEWICA CHORWACKA
Pierwszym wstrzsem dla opinii chorwackiej i serbskiej bya oktrojowana przez
nowego cesarza Franciszka Jzefa i jego rzd z ks.
332
Schwarzenbergiem na czele konstytucja z 4 marca 1849 r. W myl tej konstytucji
monarchia, wbrew yczeniom austroslawistw, zostaa zorganizowana jako pastwo
centralistyczne z podziaem na prowincje, podporzdkowane bezporednio wadzy
centralnej. Wojwodina zostaa odrbn prowincj austriack, tak jak Dalmacja. To samo
Chorwacja. Utrzymano jej odrbno od Korony Wgierskiej, ale pogwacono
chorwackie prawo historyczne, wedug ktrego Chorwacja nie bya niczyj prowincj,
lecz odrbnym pastwem.
Jak w caej monarchii, tak i w krajach poudniowosowiaskich zacza umacnia si
opozycja. W Chorwacji kierowaa si ona przeciw polityce Jelaicia, w Wojwodinie
Rajaicia. Grupowaa ona elementy lewicowe lub za takie si uwaajce. W Chorwacji
orodkiem opozycji byy dwa czasopisma: Slavenski Jug" i wydawana w jzyku
niemieckim Sudslawische Zeitung". Z waniejszych osb wchodzili tam lewicowi
dziaacze iliryjscy, jak: Ivan Kukuljevi, Dragojlo Kulan, Bogoslav Sulek, Lj. Vukotinovi
i inni. Za zwolennika tej grupy uwaano take lvana Mauranicia. W Wojwodinie
opozycja grupowaa si wok Dziordzie Stratimirovicia i Svetozara Mileticia. Jednake
ani w Chorwacji, ani w Wojwodinie opozycja nie potrafia zorganizowa ruchu
masowego i w gruncie rzeczy jej dziaalno ograniczaa si do grupy inteligenckiej. W
Zagrzebiu rodowisko opozycyjne miao oparcie i w krgach mieszczaskich (ksigarz
upan), popiera je nawet zastpca bana, Lentulaj. Ale bez pomocy z zewntrz
opozycja nie bya zdolna do konkretnej akcji przeciw banowi.
PRBY MEDIACJI
Zmiana sytuacji na froncie wgierskim aktualizowaa hasa rewolucji marcowej 1848 r.
i oywiaa nadzieje opozycji w stosunku do Wgier. W Chorwacji, w koach opozycji,
wielk popularno zyska gen. Jzef Bem, ktry po zwycistwach w Siedmiogrodzie
stosowa liberaln polityk narodowociow na podlegajcym sobie terenie. Rozgos
imienia polskiego generaa by tak wielki, e w krgach opozycji chorwackiej
oczekiwano jego wejcia do Chorwacji. Z nim czono nadzieje na przewrt i jego
wysuwano (Kulan) na przyszego bana zbuntowanej przeciw Austrii Chorwacji.

Oywion dziaalno na odcinku zblienia sowiasko-wgierskiego prowadzia

polska emigracja, ktra moga poszczyci si zawarciem w Paryu 18 maja 1849 r.
ugody narodowociowej na Wgrzech, podpisanej z jednej strony przez Laszl
Telekiego, oficjalnego przedstawiciela rewolucji wgierskiej w Paryu, a z drugiej strony
przez przebywajcego na emigracji Frantika Riegera, Czecha, wystpujcego w
imieniu narodowoci niemadziarskich na Wgrzech. Ugoda, niestety nie akceptowana
przez rzd wgierski z Kossuthem na czele, staa si podstaw do szerokiej akcji
mediacyjnej, ktrej podjli si Polacy u Sowian i Wgrw. Oparciem dla tej akcji by
nadal Belgrad, gdzie dziki wyprbowanym kontaktom z Garaaninem moga dziaa
swobodnie polska placwka, kierowana po odejciu Zacha przez
333
Lenoira-Zwierkowskiego, a od lata 1849 r. wzmocniona przybyciem Ludwika
Bystrzonowskiego, jednego z najbliszych wsppracownikw Adama Czartoryskiego.
Wobec wzajemnych animozji i nieufnoci, nagromadzonych w obu antagonistycznych
obozach, nieatwa bya mediacja. Przecie Bystrzonowski dociera wielokrotnie do
Rajaicia i w porozumieniu z Garaaninem pracowa systematycznie nad zblieniem
serbsko-wgierskim. Ale wszystko zaleao od sytuacji na froncie wojennym. Im
wiksze byy sukcesy wgierskie, tym sabszy by opr Rajaicia, a tym silniejsza
nieustpliwo Kossutha i odwrotnie po wkroczeniu na Wgry wojsk rosyjskich
Wgrzy wykazywali wiksz skonno do rozmw i ustpstw, podczas gdy Serbowie
nie widzieli ju sensu i potrzeby wizania si z Wgrami.
Identycznie byo w Chorwacji. W Zagrzebiu dziaa od wiosny 1849 r. stay agent
polski Karol. Gregorowicz, podporzdkowany centrali w Belgradzie. By on od dawna
zaprzyjaniony z ilirystami, a w szczeglnoci z tymi, ktrzy tworzyli opozycj przeciw
Jelaiciowi. Otrzymujc instrukcje od Lenoira-Zwierkowskiego prowadzi dziaalno
polegajc na podtrzymywaniu opozycji przeciw banowi i na wizaniu jej z Wgrami. W
momencie krytycznym, kiedy Jelai dla zniszczenia prasy opozycyjnej naoy wysokie
kaucje, co rwnao si temu, e oba pisma opozycyjne: Slavenski Jug" i Sudslawische
Zeitung", przestayby wychodzi, Adam Czartoryski na wniosek Gregorowicza i LenoiraZwierkowskiego zapaci ca kaucj w kwocie 2 tys. florenw. W ten sposb
podtrzymany zosta przez stron polsk nurt opozycyjny, ktrego najwaniejszym
przejawem bya prasa opozycyjna. Niezalenie od akcji majcej na celu obalenie bana
Hotel Lambert czyni te prby pozyskania Jelaicia i odcignicia go od Austrii. Misji
takiej podejmowa si skaptowany przez Hotel Lambert Andrija Torquat Brli, mody
dziaacz chorwacki, w pewnym okresie sekretarz bana.
UPADEK REWOLUCJI
Katastrofa wgierska w sierpniu 1849 r. zakoczya rewolucj, ktra w historii
narodw poudniowosowiaskich stanowia wany etap w ich rozwoju dziejowym.
Ujawnia ich dania narodowe, od ktrych ju nie odstpi, ukazaa siy i saboci
ruchw narodowych tak w stosunkach wewntrznych, jak i przy konfrontacji
zewntrznej. Idea braterstwa ludw, ywa w pierwszych dniach rewolucji, zostaa
zniszczona przez reakcj i nacjonalizm now si. ktra pojawia si na horyzoncie.
To take lekcja z wydarze rewolucyjnych. Ale trwaym osigniciem pozostao
zniesienie paszczyzny, co w niedalekiej przyszoci pozwoli wprowadzi warstw
chopsk na widowni polityczn.

Na razie zwyciya reakcja, ktra stopniowo zacza wprowadza rzdy absolutne i

stosowaa je w rwnej mierze do tych, ktrzy byli w czasie rewolucji jej wrogami, jak i
tych, ktrzy byli sojusznikami. Mwio si wwczas, e co Wgrzy otrzymali za kar, to
Chorwaci w nagrod. Polska koncepcja pogodzenia wszystkich ludw monarchii
334
przeciw reakcji i centralizmowi wiedeskiemu, cho nie zrealizowana, pozostaa nadal
politycznym postulatem. W znacznym stopniu posun si naprzd rozwj idei
jugosowiaskiej. Suyy temu: wsppraca wszystkich Sowian Poudniowych w jednej
komisji na Zjedzie w Pradze, sojusz serbskiej Wojwodiny z Chorwacj i ogoszenie
Trjjedynego Krlestwa Dalmacji, Chorwacji i Sawonii. Wreszcie, co rwnie nie byo
bez znaczenia, rzd serbski w Belgradzie prowadzi w myl zasad Naertanija polityk
jugosowiask. Ochotnicy z Ksistwa walczyli w Wojwodinie. W Belgradzie dziaa klub
modej inteligencji nie tylko z Serbii, nazywany klubem panslawistycznym, cho w
rzeczywistoci bya to organizacja modziey jugosowiaskiej i o programie
jugosowiaskim. Jej przewodniczcym by Matija Ban, Dalmatyczyk. W Dalmacji pod
wpywem rewolucji chorwacki ruch narodowy uwolni si wreszcie spod wpyww
woskich i odtd pjdzie odrbn drog, dajc administracyjnego zczenia Dalmacji z
Chorwacj-Slawoni. W Czarnogrze wadyka Piotr II Njegos, gorcy zwolennik
Jelaicia, solidaryzowa si z ruchem chorwackim. Hasa rewolucyjne zaczy przenika
take i do Boni. Znamienny te by fakt, e w pierwszych dniach rewolucji Serbowie
mieszkajcy w Budzie pragnli przenie rewolucj i do cesarstwa tureckiego. W tym
celu wydali odezw do Serbw w Turcji, wzywajc ich do powszechnego powstania.
335
VI. OD UPADKU REWOLUCJI 1848-1849 DO POWSTANIA W BONI 1875 ROKU
KSISTWO SERBSKIE
PO UPADKU rewolucji gboki kryzys spoeczny i polityczny opanowa spoecznoci
poudniowosowiaskie. Cech charakterystyczn nowego okresu byo stopniowe
wzrastanie znaczenia miast i warstwy mieszczaskiej kosztem wsi i ruchw chopskich.
Te ostatnie trac ju charakter rewolucji narodowych. Przywdcy polityczni izoluj si
od ruchw chopskich i szukaj oparcia w warstwie mieszczaskiej. Zasadnicz
tendencj jest stabilizacja ycia politycznego opartego na nowych, buruazyjnych
siach, i to drog legaln, a nie rewolucji. Taki proces odbywa si we wszystkich krajach
poudniowosowiaskich, cho ze wzgldu na obiektywne warunki w kadym kraju
odmiennie.
Pod rzdami ustavobranitelji spoeczestwo serbskie wyranie dzieli si na warstw
uprzywilejowanych: bogatych kupcw, wysokich urzdnikw pastwowych i zamonych
chopw wszystkich wspierajcych rzdy, oraz na warstw nisz, obejmujc
przede wszystkim maorolnych chopw, coraz bardziej uboejcych i popadajcych w
zaleno od wielkich posiadaczy i lichwiarzy. Przeciw oligarchii rzdzcej ronie
opozycja, gwnie liberalnej modziey, podsycana z zewntrz przez Obrenowiczw,
ktrzy wykorzystujc niezadowolenie take czci mieszczastwa, przygotowywali
sobie powrt do rzdw w kraju.
Ustavobranitelje przy pomocy aparatu pastwowego opierali si tendencjom
liberalnym i starali si jednoczenie skierowa uwag spoeczestwa, a szczeglnie
modych, na sprawy zewntrzne, oglnonarodowe i patriotyczne.

NOWA TAKTYKA
Rzd serbski, w ktrym w dalszym cigu najwaniejsz rol odgrywa Ilija Garaanin,
przekonawszy si, e drog legaln w oparciu o Francj i przy pomocy polskiej
emigracji nie da si wyzwoli i zjednoczy z Serbi Sowian Poudniowych, gwnie
Serbw, zdecydowa si pj now drog. Przeszed do akcji konspiracyjnej, tworzc
sie tajnych organizacji w Boni, Hercegowinie, Dalmacji, Pograniczu Wojskowym,
Macedonii, a nawet i w czci Bugarii. Celem tych organizacji, kontrolowanych i
sterowanych z Belgradu, byo przygotowanie rewolucji narodowych, oglnego
powstania przeciw Turkom
336
i zjednoczenie wyzwolonych terenw z Serbi jugosowiaskim Piemontem.
ZakJadano walk partyzanck i w zwizku z tym dla przyszych partyzantw wydano
instrukcje (Pravila o etiiikoj vojni). ktre byy kopi broszury Ludwika Mierosawskiego
wydanej na emigracji. Strategi ruchu czetnickiego opracowa Ljubomir Ivanovi w
studium O etovaniju i etnikom ralovani. Szefem caej akcji by Garaanin. ktry
utrzymywa sie patnych funkcjonariuszy. Dziaacze ruchu konspiracyjnego wywodzili
si z ludzi wyksztaconych z Serbii. Chorwacji. Dalmacji i Boni. Do akcji wcignity
zosta Njego. wadyka Czarnogry, i wielu ilirystw z Chorwacji. Samej ChorwacjiSlawonii akcja spiskowa nie obejmowaa, poniewa obawiano si represji ze strony
Austrii. Zreszt pod naciskiem Austrii, ktra w kocu dowiedziaa si o akcji spiskowej i
jej celach, ruch konspiracyjny zosta przyciszony w 1853 r., ale odnowi si po kilku
latach.
W czasie wojny krymskiej 1853 1856 Serbia zachowaa neutralno. Zmusia j do
tego postawa Austrii, ktra w konflikcie mocarstw nie wystpia zbrojnie, chocia
politycznie wspieraa Francj i Angli przeciwko Rosji, obserwujc pilnie wydarzenia na
Bakanach. Pokj paryski z 1856 r., ktry zakoczy wojn Turcji. Francji. Anglii i
Sardynii przeciw Rosji, nie zmieni statusu Ksistwa Serbskiego wobec Turcji. Serbia
pozostaa nadal wasalem sutana, ale od tego czasu gwarantami autonomii serbskiej
stay si zwyciskie w wojnie mocarstwa i Austria. W ten sposb Rosja utracia prawa
protektora w stosunku do Serbii, a ta za uzyskaa zabezpieczenie midzynarodowe
przed zagroeniem tak ze strony Turcji, jak i Austrii. Nie bez znaczenia dla rozwoju
gospodarczego Serbii byo uzyskanie przez ni prawa do swobodnej eglugi na Dunaju.
UPADEK USTAVOBRANITELJI
Jednake wojna krymska nie osabia ataku opozycji liberalnej na rzd
ustavobranitelji. Moda generacja serbska, wyksztacona w zagranicznych uczelniach,
poddawaa krytyce cay system autokratycznych rzdw sucych tylko jednej, i to
nielicznej grupie spoecznej. Niema rol w krytyce polityki rzdu odgrywaa
patriotyczna modzie poudniowosowiaska. ktra domagaa si stanowczych krokw
przeciw Turcji w celu jak najszybszego wyzwolenia i zjednoczenia Serbw w jednym
pastwie. Krytykowano te rzd za jego ulego w stosunku do Austrii. Ulego ta
wynikaa przede wszystkim z faktw natury ekonomicznej. Austria bya gwnym, a
waciwie jedynym odbiorc serbskiego eksportu (trzoda chlewna, podstawowy produkt
Serbii). Znaczna cz liberalnej opozycji naleaa do zwolennikw wygnanej dynastii
Obrenowiczw. ktrym zapomniano autokratyzm oraz fakt. e przez cay czas swego
wygnania spiskowali przeciwko ustavobraniteljom. i to wanie z Austrii. Zamiast

sign do mas chopskich i zwiza je z ruchem liberalnym, opozycja signa do sutej

kiesy Obrenowiczw.
337
Na danie opozycji ks. Aleksander Karadziordziewicz zwoa skupsztyn w grudniu
1858 r., na dzie w. Andrzeja, std nazwa skupsztyny Svetoandrejska". Wrd
uczestnikw skupsztyny 2/3 reprezentowao chopw. Oni to wanie zadecydowali o
upadku rzdu ustavobranitelji i ks. Aleksandra. Z wyboru skupsztyny nowym wadc
Serbii zosta stary ks. Miosz Obrenowicz. I ta zmiana personalna wyczerpaa program
opozycji. Dokonano wymiany aparatu rzdzcego, ale nie zmieniono systemu. Ksie
Miosz zaczai swe rzdy od stwierdzenia, e mnie nikt nie moe rozkazywa".
KSI MICHA OBRENOWICZ
Po rychej mierci ks. Miosza (1860 r.) wadz nad krajem obj jego modszy syn
Micha (18601868), wyksztacony, ukadny, dobrze zorientowany w sprawach
midzynarodowych, ale take zwolennik rzdw absolutnych. Uwaa, e nard serbski
nie dojrza jeszcze do innej formy rzdw. Opozycj uciszy, stumi, a funkcje ministrw
sprowadzi do wiernego wykonywania swoich polece. Mia jednake ks. Micha ambicj
odegrania wielkiej roli na Bakanach przez wyzwolenie i zjednoczenie z Serbi
wszystkich Sowian Poudniowych, w szczeglnoci tych, ktrzy znajdowali si pod
panowaniem tureckim. Tote sprawom zagranicznym, przygotowywaniem do wojny z
Turcj, powici najwicej uwagi w czasie swoich omioletnich rzdw. Sukcesami
zagranicznymi pragn odwrci uwag opozycji od spraw wewntrznych. Podnoszc
ide jugosowiask dziaa zgodnie z yczeniami liberalnej opozycji, ale nie potrafi
skupi wok siebie wszystkich si narodowych, przez co praktycznie uniemoliwia
realizacj szeroko zakrojonych planw. Warto zaznaczy, e w sprawach
zagranicznych przyj do wsppracy gwnego przedstawiciela rzdw
ustavobraniteljskich, Garaanina, i postpowa zgodnie z duchem Naertanija.
Niezalenie od ostatecznego wyniku planw poudniowosowiaskich mia jednake
ks. Micha pewne sukcesy. W 1862 r. Serbia na skutek drobnego incydentu w
Belgradzie popada w otwarty konflikt z Turcj. Wojskowa zaoga turecka, stacjonujca
w twierdzy belgradzkiej Kalemegdan, zbombardowaa miasto. Wojna serbsko-turecka
wisiaa na wosku. Uniemoliwiy j mocarstwa sprawujce w myl traktatu paryskiego
opiek nad Serbi. Sprawa serbska staa si przedmiotem dugich i przewlekych
rokowa midzynarodowych, zakoczonych dopiero w 1867 r. penym zwycistwem
Serbii. Turcja zostaa zobowizana do wycofania swych zag wojskowych z wszystkich
twierdz i miast serbskich. W rozwoju pastwowoci serbskiej by to kolejny wany krok
na drodze do cakowitej niezalenoci politycznej.
Zatarg serbsko-turecki podsyci idee narodowowyzwolecze na Bakanach. Serbia
stawaa si naturalnym orodkiem wszelkich spiskw antytureckich i przygotowa
wojennych. Ksi Micha wzi inicjatyw w swoje rce. Od 1866 r. zaczyna si jego
tajna polityka, ktrej celem jest sojusz pastw i ludw bakaskich przeciw Turcji.
338
TAJNE UKADY
We wrzeniu 1866 r. Serbia podpisaa tajny ukad o sojuszu z Czarnogr, w sierpniu
1867 r. z Grecj, w styczniu 1868 r. z Rumuni. Szczeglnie charakterystyczne s
ukady z Chorwatami i Bugarami.

Rozmowy serbsko-chorwackie zaczy si we wrzeniu 1866 r. Prowadzi je ze strony

serbskiej Garasanin, a chorwackiej biskup Josip Juraj Strossmayer, przywdca
chorwackiej Partii Narodowej, ktra w tym czasie zerwaa rozmowy z Wgrami.
Mwiono o potrzebie uzgodnienia wsplnej akcji celem utworzenia w przyszoci
jednego, niezalenego od Austrii i Turcji pastwa. Ostrony w 1844 r. przy
formuowaniu Naertanija Garasanin, poszed teraz cakowicie za wczesnymi
sugestiami polskimi. Rozmowy kontynuowano w 1867 r., kiedy ksztatowaa si ju
ostateczna forma dualizmu austriacko-wegierskiego. Garasanin owiadczy:
Narodowo chorwacka i serbska jest jedna, jugosowiaska. Religii nie mona
miesza do spraw narodowych. Jedyn podstaw pastwa jest narodowo. Religia
dzieli nas na 3 czci i rozbija, dlatego nie moe by zasad zjednoczenia w jedno
pastwo, a moe ni by tylko narodowo, poniewa jest jedna".
339
Rzeczywisto nie ukadaa si jednak w stosunkach chorwacko-serbskich tak prosto,
jak to formuowa serbski m stanu. Chorwaci wwczas i dugo jeszcze pniej bd
mieli nadziej, e monarchia habsburska rozwie spraw wschodni, e w federacji
austriackiej znajda si wszyscy Sowianie Poudniowi. Oprcz tego ju wtedy dawa o
sobie zna spr o Boni. Tam rozgraniczenie serbsko-chorwackie byo moliwe tylko
wedug zasady wyznaniowej, ktr odrzucali Serbowie, a ktr propagowali Chorwaci,
wczajc wszystkich katolikw boniackich do narodowoci chorwackiej. Wreszcie w
Serbii patrzono na Chorwacj jako na rywala w jednoczeniu Sowian Poudniowych i nie
zapomniano Chorwatom ich zwizkw z Wiedniem. ..Idea serbsko-chorwackiej
Jugosawii" jako pastwa zwizkowego" bya ..od pocztku obciona walk o presti"
(Ekmei). Wspprac serbsko-chorwack w 1867 r. zmcia take skonno ks.
Michaa do porozumiewania si z Wgrami. Za cen wolnej rki wobec Turcji ksi
serbski rezygnowa z wczania w swe plany Sowian austriackich. To z tego powodu
Strossmayer. gorcy zwolennik idei jugosowiaskiej, wyrazi si po mierci Michaa, e
ksi mia dobr wol. ale politykiem by kiepskim.
Podobnie przedstawia si sojusz z Bugarami. W 1867 r. w Belgradzie przyjto
propozycj Rewolucyjnego Komitetu Bugarskiego o stworzeniu ,.Jugoslovenskog
carstva" z ks. Michaem na czele. W tym przyszym pastwie, ktre nazywano te
Bugaro-Serbi albo Serho-Bugari, wsplne miay by: wadca, stolica, ktrej nie
wyszczeglniono, parlament, prawodawstwo, barwy pastwowe, pienidz. Odrbna
natomiast miaa by administracja. Rwnie miay obowizywa dwa jzyki: serbski i
bugarski. W sprawach religijnych projektowano, e religia prawosawna bdzie religi
pastwow, a synod bdzie wsplny. Tak zaplanowane ,.carstvo" miao wic by
konfederacj, przy czym Bugarzy dali dla siebie Tracji i Macedonii, na co strona
serbska odpowiadaa nieufnoci. Jak midzy Serbami i Chorwatami Bonia, tak
midzy Serbami i Bugarami Macedonia wyrastaa jako przedmiot konfliktu. Zreszt
wrd emigrantw bugarskich nie byo zgody co do zwizku z Serbi. Obok grupy
proserbskiej bya te i grupa antyserbska.
ZABJSTWO KSICIA MICHAA
Tymczasem w spoeczestwie serbskim wzmaga si konflikt midzy ksiciem a
opozycj liberaln. Szczeglnie ostro atakowaa absolutyzm ks. Michaa Omladina,
radykalna organizacja modzieowa, zaoona w Wojwodinie w Nowym Sadzie i majca
due wpywy w Ksistwie. Omladina. podobnie jak caa opozycja, krytykowaa take

polityk zagraniczn ksicia, obwiniajc go o kunktatorstwo i brak energicznego

dziaania w realizacji planw jugosowiaskich, o ktrych wiedziano. W 1867 r. opozycja
publicznie wystpia z potpieniem polityki ksicia, na co Micha odpowiedzia
represjami. W dniu 10 czerwca 1868 r. ks. Micha zosta zamordowany. Podejrzenie o
zabjstwo pado na opozycj,
340
przede wszystkim na Omladine, jakkolwiek sprawcw zamachu nie schwytano ani te
ich nie wykryto.
mier Michaa Obrenowicza pogrzebaa na dugo plany jugosowiaskie. Osabiona
od wewntrz Serbia wycofaa si z aktywnej polityki na Bakanach. W stosunkach
wewntrznych zaama si absolutyzm ksicy i otworzya si droga waki o rzdy
parlamentarne. Po mierci Michaa wadz w kraju w imieniu maoletniego ks. Milana
Obrenowicza przeja regencja zoona z Jovana Risticia. Milivoja Blazmuaca i Jovana
Gavrilovicia. Ksistwo Serbskie dostao si pod wpywy monarchii austro-wgierskiej.
CZARNOGRA
Bitna Czarnogra cieszya si wielkim autorytetem wrd chrzecijan pod
panowaniem tureckim. Ludno pasterska, yjca w zadrugach i starej strukturze
rodowej, w poowie XIX w. nie przekraczaa liczby 120 tys. Wojna na zewntrz z
paszami tureckimi lub wewntrz midzy poszczeglnymi rodami bya dla niej zjawiskiem
codziennym. Czarnogrcy. zawsze pod broni i do wojny gotowi, skceni od wewntrz.
jednoczyli si w wypadku wojny z Turkiem. Trosk wadcw byo rozszerzenie
terytorium kraju przez zdobycie yznych ziem. zdolnych do wyywienia ludnoci.
Po mierci w 1851 r. wadyki Piotra II Njegoa Czarnogra przestaa by pastwem
teokratycznym. Za zgod Rosji i Austrii nowy wadca Danio (1851 1860) ogosi si
wieckim ksiciem Czarnogry. Rozpocz te reorganizacj pastwa na wzr
europejski v\ takim stopniu, na jaki wczesne warunki czarnogrskie pozwalay. Danio
odmwi zoenia hodu wasalskiego sutanowi, ale w dalszym cigu sytuacja prawna
jego pastwa nie bya wyjaniona. Jedni uwaali je za pastwo wasalne Turcji, inni za
protektorat rosyjski. Danio rozwin szerok akcj propagandow w Europie na rzecz
uznania Czarnogry jako pastwa niezalenego, ale na razie bez pozytywnego skutku.
W przeciwiestwie do bardzo prorosyjskiego Njegoa Danio prbowa cilejszych
zwizkw z Serbi.
W 1852 r. Czarnogra popara powstacw w Hercegowinie, doznajc znacznej
poraki od Turkw. Jedynie interwencja Austrii i Rosji uchronia j od cakowitej klski.
Nie przeszkodzio to, aby w pi lat pniej znowu znalaza si w stanie wojny z Turcj
przez ponowne zaangaowanie si w nastpne powstanie hercegowiskie. Tym razem
Danio odnis znaczny sukces. Po zwyciskiej bitwie pod Grahovem w 1858 r.
Czarnogra dziki pomocy dyplomacji francuskiej doczekaa si wreszcie traktatu
midzynarodowego z 1860 r. Uregulowano wwczas na korzy Czarnogry jej granice
z Turcj, wczajc Grahovo do obszaru Czarnogry, co oficjalnie potwierdziy
mocarstwa i Turcja. W ten sposb porednio Czarnogra zostaa uznana za pastwo
niezalene. Ten stan rzeczy nie odpowiada interesom Austro-Wgier, ktre z uwagi na
ludno sowiask w monarchii zawsze wrogo ustosunkoway si do usamodzielniania
i wzmacniania pastw sowiaskich na Bakanach.
341

Austria podsycaa wic wewntrzne antagonizmy rodowe, wykorzystujc i tak ju

znaczne niezadowolenie przywdcw rodowych z centralistycznych reform Daniy.
W 1855 r. Danio wyda Opti zemaljski zakonik, rodzaj, konstytucji, w ktrej
rozszerza zakres Rady, wyrzucajc z niej swoich przeciwnikw, zaprowadza wojsko
narodowe i w ogle centraln wadz. Wywoao to opr przywdcw rodowych,
pozbawionych przez Dani tradycyjnych swobd. Ferment wewntrzny, wzmagany
przez Austri, doprowadzi do zabjstwa ksicia w 1860 r.
Nowy, a zarazem ostatni wadca Czarnogry, ks. Mikoaj (Nikola, 18601918),
opanowa sytuacj wewntrzn i niebawem rozpocz wojn z Turkami, wspierajc
nastpne powstanie hercegowiskie. Przystpujc do wojny Mikoaj postawi dania,
aby sutan uzna Czarnogr za pastwo suwerenne i dokona korektury granic,
wczajc do Czarnogry port Bar. Jednake klska w 1862 r. uniemoliwia realizacj
tych ambitnych celw. Znowu tylko dziki interwencji mocarstw, tym razem Francji i
Rosji, Czarnogra zostaa uratowana przed cakowit zagad. Od tego czasu po rok
1876 Czarnogra, przechodzc okres pewnej wewntrznej stabilizacji, nie angaowaa
si w wojnach zewntrznych.
BONIA I HERCEGOWINA
Cykl powsta i buntw w Boni i Hercegowinie najlepiej charakteryzowa tamtejsze
stosunki spoeczno-polityczne, jak i panowanie tureckie na tych terenach. Buntowali si
nie tylko chopi boniaccy uciskani przez feudaw tureckich, ale i feudaowie tureccy
przeciwko centralnej wadzy. Jedni z braku reform, drudzy w nastpstwie reform. Do
wprowadzania reform zmuszaa sutana nie tylko burzliwa sytuacja w prowincjach jego
pastwa, lecz i polityka francuska, zaniepokojona, aby buntw ludnoci chrzecijaskiej
w pastwie padyszacha nie wykorzystaa Rosja do swoich celw. Reformy,
wprowadzane zreszt opieszale i nie-konsekwentnie, zaczy si od fermanu
sutaskiego z 1850 r. Dotyczyy one administracji (dalsza likwidacja autonomii na rzecz
wadzy centralnej) i spraw spoecznych, przynoszc pewne ulgi ludnoci
chrzecijaskiej. Wykonawc tych reform zosta mianowany Omer Pasza Latas
(poturczony Serb, Mihailo Latas), pogromca powstania chopskiego w okolicy Niszu.
Ferman sutaski wywoa natychmiastowy bunt feudaw tureckich w 18501851,
ktry Omer Pasza utopi w morzu krwi. Dopiero po stumieniu buntu muzumanw
mona byo wprowadza w ycie reformy. Polegay one na zamianie dawnego
feudalizmu na nowoczesny system latyfundiw. Ludno chopska nie doznaa przez to
poprawy swej doli, chocia starano si regulowa stosunki na wsi. Czyniono to w taki
sposb, e do koca panowania tureckiego chopi boniaccy i hercegowiscy nie zdoali
wyzwoli si spod ucisku feudalnego. Kasujc dawn autonomi, zaprowadzono nowy
podzia administracyjny i na czele kadego okrgu postawiono wojskowego. Do
administracji, oczywicie na najniszych szczeblach, dopuszczono take i ludno
chrzecijask.
342
Ogoszono nawet tolerancj religijn i zezwolono ludnoci chrzecijaskiej na
zakadanie wasnych szk.
Jak wygldao w praktyce zaprowadzanie tych reform, wiadczy najlepiej fakt, e
powstania chopskie byy coraz czstszym zjawiskiem. W Hercegowinie od 1852 r.
poczwszy powstanie chopskie trwao waciwie nieprzerwanie. Kierowa nim wybitny
przywdca chopski Luka Vukalovi (18231873), utrzymujcy stae kontakty z

Czarnogrcami i przez nich, jak ju o tym bya mowa, wspomagany. W Boni potne
powstanie chopskie wybucho w 1858 r. Na jego czele sta hajduk Petar Petrovi Pecij.
Byo to jedno z najkrwawszych powsta boniackich. Uczestniczyli w nim obok chopw
prawosawnych take i katoliccy.
W latach szedziesitych za rzdw wezyra Topala Szerifa Osmana napicie
spoeczne w Boni nieco spado. Pod wpywem powsta chopskich i presji
jugosowiaskiej z zewntrz wadze tureckie same zabray si do podnoszenia poziomu
ycia gospodarczego prowincji. W 1860 r. przez Boni przerzucono pierwsz lini
telegraficzn i zaczto budowa drogi wzdu Sawy i dolin Neretwy. Oywiy si
miasteczka, w ktrych ludno muzumaska coraz bardziej zacza ustpowa miejsca
ludnoci chrzecijaskiej. Liberalizacja administracji sprzyjaa rozwojowi serbskiego
ycia narodowego w Boni i Hercegowinie. W 1866 r. pojawia si pierwsza drukarnia
narodowa w Sarajewie. Drukarz Ignjat Sopron, Serb z Zemuna, drukuje tam obok
ksiek dla administracji i szk take pierwsze czasopisma: Bosna" i Sarajevski
cvjetnik". Rozbudowuje si pastwowe szkolnictwo, ale z jzykiem wykadowym
tureckim. Szkoy chrzecijaskie mogy by tylko na niszym szczeblu i prywatne. Od
1865 r. na czele prowincji, nazywanej teraz wilajetem, sta wezyr, jednoczenie
dowdca wojskowy i szef administracji cywilnej. Ustanowiono te Rad wilajetu, do
ktrej mogli wchodzi take chrzecijanie, ale jak wwczas mwiono ich prawa
czonkowskie ograniczay si do podawania muzumanom cybucha.
MACEDONIA
System tureckiego feudalizmu i zwizany z nim ucisk socjalny ludnoci
chrzecijaskiej w Macedonii nie rni si od sytuacji pod tym wzgldem w Boni i
Hercegowinie. Jednake pooenie geograficzne Macedonii bliej centrum pastwa i
na szlakach komunikacyjnych, sprzyjao rozwojowi specyficznego kapitalizmu. Turcja po
wojnie krymskiej otworzya bramy dla produktw przemysu i kapitau
zachodnioeuropejskiego. Od portu w Salonikach przemierzay Macedoni karawany
kupieckie, ktrych drogi na ziemiach Macedonii krzyoway si ze szlakami, idcymi od
Stambuu do Belgradu. Naturalnie, na porednictwie handlowym bogacia si tylko
nieliczna grupa ludzi, gwnie pochodzenia greckiego. Obcy kapita, lokowany na
przykad w akcjach linii kolejowej Saloniki Skopje Mitrovica (ukoczona w 1875 r.),
uniemoliwia rozwj lokalnego przemysu. Ludno miejscowa ya nadal w ndzy lub
szukaa chleba w innych krajach (emigracja do Ameryki).
343
Stosunki spoeczne w Macedonii komplikowa stale fakt. e rodzca si buruazja
skadaa si z Grekw. Turkw. Ormian. ydw, a najmniej Sowian, czyli
Macedoczykw. Z tych to wzgldw rwnie i odrodzenie narodowe Macedoczykw
odbywao si najwolniej i najduej ze wszystkich narodw poudniowosowiaskich. Jak
ju o tym bya mowa. narodowy ruch macedoski musia prowadzi walk na dwa
fronty: przeciw tureckiej administracji i tureckim feudaom oraz przeciw greckiej Cerkwi
prawosawnej. Pod tym wzgldem istniay cechy podobiestwa midzy ruchem
macedoskim a ruchem odrodzeniowym Bugarw. Walka Bugarw o Cerkiew
narodow bya dziaaniem take i na korzy Macedoczykw. Std nie tylko
paralelno midzy odrodzeniem macedoskim a bugarskim, ale i uleganie wpywom
bugarskim tak znaczne u Macedoczykw. Od czasu kiedy Rosja zacza popiera
walk Bugarw o odrbn Cerkiew, w Macedonii wzrosy rwnie wpywy rosyjskie. W

latach szedziesitych XIX w. zaczyna si take dziaalno serbska wrd

Macedoczykw. W 1868 r. w Belgradzie powsta komitet do spraw macedoskich, a
cilej do popierania spraw serbskich w Macedonii. Na czele tego komitetu sta
archimandryta Niifor Dui.
W tych warunkach trudno byo o wykrystalizowanie wasnego nurtu macedoskiego.
Czsto dzieci jednej rodziny macedoskiej, chodzce do rnych szk jzykowych,
podaway si za Bugarw. Serbw lub Grekw. W 1870 r. ferman sutaski przyzna
Bugarom autonomi ich Cerkwi we wszystkich krajach sowiaskich pastwa
tureckiego, z wyjtkiem Boni i sandaku nowopazarskiego. Od tego czasu rozszerzyy
si wpywy bugarskie na Nisz. Pirot, Skopje, Veles, Bitol. Ochryd.
Niemniej jednak wanie w latach szedziesitych XIX w. zaczyna si rozwija
odrbny ruch macedoski. Jego siedliskiem s miasta Struga i Ochryda. a dziaaczami
bracia Dimitrije i Konstantin Miladinovie. Wydali oni w Zagrzebiu przy pomocy biskupa
Strossmayera macedoskie pieni ludowe. Woyli te wiele pracy w skodyfikowanie
jzyka macedoskiego. Bracia Miladinovie utrzymywali rozlege kontakty ze swoimi
rodakami w caej Macedonii. Przeladowani przez Cerkiew greck i administracj
tureck, zakoczyli swe ycie w wizieniu tureckim w 1862 r. Ale ruch, jaki zainicjowali,
nie da si ju stumi. Jzyk macedoski jako odrbny jzyk w grupie sowiaskiej
zaczai powoli przyjmowa si w szkoach macedoskich i w narodowym pimiennictwie.
Byy to jednake dopiero pocztki.
SOWIANIE POUDNIOWI W MONARCHII HABSBURSKIEJ
W LATACH 1849-1875.
OKRES ABSOLUTYZMU BACHA
Po upadku rewolucji 1849 r. Chorwaci i Serbowie wojwodziscy, podobnie jak i inne
narody wchodzce w skad monarchii habsburskiej, dostali si pod rzdy
centralistyczne i absolutne Wiednia. Centralizm zapowiadaa ju konstytucja
oktrojowana z 4 marca 1849 r..
344
absolutyzm zaprowadzi formalnie patent sylwestrowy, ogoszony przez cesarza 31
grudnia 1851 r. Poniewa gwn osobistoci ery neoabsolutystycznej w monarchii by
Aleksander Bach, std cay ten okres nazywa si absolutyzmem Bacha.
Zgodnie z zasadami centralistycznymi rozbito cao Korony Wgierskiej, utrzymujc
odrbno Chorwacji, do ktrej przyczono Rijek i Medjumurje. i odrbno
Wojwodiny. nazywanej Serbsk Wojwodin i Banatem Temeszwarskim. Stolic tej
prowincji austriackiej by Temeszwar. Utrzymano te odrbno Dalmacji oraz prowincji
soweskich, nie zjednoczonych w caoci. W Chorwacji pozostawiono Jelaicia na
stanowisku bana, a w Wojwodinie tytu wojewody zatrzyma dla siebie cesarz.
Patriarsze Rajaiciowi pozostawiono tylko sprawy religijne.
Absolutyzm kasowa reszt tradycyjnych instytucji narodowych, likwidowa cakowicie
system parlamentarny, wprowadzajc jednolite rzdy centralne, oparte na biurokracji i
policji. T ostatni rozbudowano, tworzc w 1850 r. andarmeri, zorganizowan na
wzr wojskowy. W nowej sytuacji zniesiono w Chorwacji wadz bana. a w jego miejsce
utworzono cesarsko-krlewskie namiestnictwo. W 1854 r. wprowadzono jzyk niemiecki
jako urzdowy w caej monarchii. Wprowadzono go do administracji i szkolnictwa
redniego. Wykonawcami woli rzdu i jego germanizatorskiej polityki byli urzdnicy
nasani z zewntrz, gwnie Czesi i Sowecy, nazywani w Chorwacji huzarami Bacha".

Przy pomocy andarmerii i tajnej policji udao si rzdowi uciszy ycie narodowe,
zlikwidowa opozycj i ograniczy dziaalno kulturaln. W Chorwacji po zamkniciu
czasopism iliryjskich utrzymano tylko ..Narodne Novine". ktre nadal redagowa oddany
rzdowi Ljudevit Gaj. W Sowenii pozosta tylko Slovensko? crkvenog asopis",
wychodzcy pniej pod tytuem Zgodnja Danica". organ legitymistw i klerykaw. Na
ich czele sta biskup Martin Slomek. ktry mwi, e Sowecy maj by najpierw
katolikami, potem Austriakami, a na kocu Sowecami". Niemniej legitymistom
(Slomek. Blajvajz) udao si uratowa jzyk soweski w szkolnictwie niszym. W
Wojwodinie germanizacja bya uatwiona jeszcze tym faktem, e kraj ten (gwnie
Banat) zamieszkiwaa w znacznym procencie ludno niemiecka, okoo jednej czwartej
caoci zaludnienia. Tote tak zorganizowano system rzdw w tej prowincji, e Niemcy
rzdzili, a reszta suchaa.
Celem rzdu byo zniwelowanie wszelkich rnic narodowych (mwio si nawet o
jednym narodzie austriackim), ale jednoczenie podniesienie pastwa na wyszy
szczebel rozwoju gospodarczego (takie same koncepcje mia w swoim czasie cesarz
Jzef II). To wanie wwczas rozbudowa si w monarchii system kapitalistyczny,
ktrego podstaw bya buruazja. Wszystkie zmiany i reformy spoeczne
przeprowadzano w jej interesie. Do takich naleay: wolno wyzna, rwno obywateli
wobec prawa i zniesienie paszczyzny. Wszystkie te sprawy wprowadzia ju rewolucja,
ale rzd Bacha je utrzyma i uprawomocni. Szczeglnie dotyczy to zniesienia
paszczyzny. Dekretem z 1853 r. postanowiono uwaszczenie chopw za wysokim
odszkodowaniem dla szlachty. Ale nie uregulowano dokadnie prawa wasnoci,
345
w szczeglnoci do lasw i pastwisk, czym stworzono okazj do staych konfliktw na
wsi. Oprcz tego uwaszczonym chopom przyznano zbyt mao ziemi, by mogli
prowadzi samodzielne gospodarstwa. Obcienie spatami, nieuregulowanie prawa
wasnoci i przyznanie zbyt mao ziemi wszystko to spowodowao, e chopstwo,
szczeglnie chorwackie i dalmatyskie, ulegao pauperyzacji, a zatem i ponownemu
uzalenieniu od dworu. Niemniej dla wsi sowiaskiej w monarchii habsburskiej dekret z
1853 r. by osigniciem i punktem wyjcia do dalszej walki o pen emancypacj. Dla
ycia politycznego narodw poudniowo-sowiaskich uwaszczenie chopw oznaczao
wprowadzenie na aren polityczn nowej warstwy spoecznej, co wprawdzie w okresie
absolutyzmu nie miao znaczenia, ale zyskao je natychmiast po wprowadzeniu rzdw
konstytucyjnych.
W okresie absolutyzmu Bacha skoczy si niemal cakowicie ruch iliryjski. Jego
dawna koncepcja austroslawistyczna zostaa zniszczona przez sam Austri. Niektrzy
z byych ilirystw, jak na przykad poeta Mirko Bogovi, wiziony przez wadze
austriackie, bd szukali drg porozumienia z Wgrami. Sprawa dialogu z Wgrami
wypynie jako program polityczny w momencie, kiedy zaamie si austriacki centralizm i
absolutyzm. Warto tu jeszcze doda, e due znaczenie na przyszo miaa (na
wniosek rzdu wiedeskiego) decyzja papiea Piusa IX, ustanawiajca w 1852 r.
arcybiskupstwo zagrzebskie, co oznaczao oddzielenie obszaru Chorwacji od
wgierskiej administracji kocielnej.
Absolutyzm Bacha zawali si pod wpywem wydarze zewntrznych, gwnie
przegranej przez Austri wojny z Francj i Wochami w 1859 r. W tym samym roku
zmar w Chorwacji Josip Jelai, posta, ktra symbolizowaa nadzieje i klski narodu

chorwackiego w latach rewolucji i absolutyzmu. Legenda Jelaicia ukazywaa raczej to,

co nard chcia w swoim banie widzie, ni to, kim on by rzeczywicie.
POCZTKI ERY KONSTYTUCYJNEJ MONARCHII HABSBURSKIEJ
Od 1860 r. zaczyna si era konstytucyjna monarchii habsburskiej. Klska Austrii w
wojnie z Francj i Sardyni w 1859 r., trudna sytuacja finansowa monarchii, wreszcie
stae wrzenie na Wgrzech zmusiy czynniki rzdzce w Wiedniu do zmiany kursu
polityki wewntrznej. Wobec cakowitego bankructwa rzdw absolutnych
postanowiono uoy ycie polityczne monarchii na nowych zasadach, ktre by
wcigay do odpowiedzialnoci za losy pastwa szersze krgi spoeczne. Wanie
ustalenie tych zasad i wybr formy rzdw dostarczay wiele trudnoci, z ktrymi
borykano si przez kilka lat, przechodzc z jednej skrajnoci w drug.
Na wiosn 1860 r. zwoano w Wiedniu tak zwan Wzmocnion Rad Pastwa, do
ktrej zaproszono wybitniejszych przedstawicieli poszczeglnych krajw. Z Chorwacji w
obradach wiedeskich wzili udzia biskup slawoski Josip Strossmayer, Ambroz
Vraniczany i penicy obowizki bana Josip Sokevi. Jako przedstawiciel Dalmacji
przyby Woch, hr. Borelli.
346
Wynikiem tych narad byo wydanie w padzierniku 1860 r. Dyplomu
Padziernikowego, w ktrym cesarz zapowiada przyjcie zasady historycznopolitycznej inywidualnoci poszczeglnych krajw i organizacj pastwa w duchu
decentralistycznym i federalistycznym. Ale ju w par miesicy pniej Patentem
Lutowym z 1861 r. odwoywano federalizm i zaprowadzano ponownie centralizm, z t
jednake rnic w porwnaniu z poprzednim, e w miejsce rzdw absolutnych miay
by rzdy konstytucyjne, wyraajce si w jednym parlamencie (Rada Pastwa) i w
jednym rzdzie centralnym. Poniewa Wgrzy odrzucali zarwno federalizm, jak i
centralizm, pozostao wic trzecie rozwizanie, tj. dualizm, czyli podzia monarchii na
dwie czci, austriack i wgiersk, obie rzdzone w swoich ramach centrali stycznie.
Do takich propozycji i wreszcie konkretnych rozwiza ustrojowych musiay si
ustosunkowa wszystkie narody monarchii, w tym i Sowianie Poudniowi. Naleao
przede wszystkim okreli wasne cele narodowe, czyli sformuowa program
narodowy, dostosowany do nowych i zmieniajcych si okolicznoci. Skoro przyjto na
pocztku kryzysu ustrojowego zasad historyczno-polityczn, Serbowie wojwodiscy i
Sowecy zostali od razu wyczeni z partnerstwa w rozmowach. Nikt ich o zdanie nie
pyta i o ich sprawach zadecydowano odgrnie, tj. w Wiedniu.
Serbska Wojwodina wraz z Banatem, jako jednostka prawnopubliczna stworzona
przez rewolucj i nie istniejca w historycznym ukadzie
347
w monarchii, zostaa zlikwidowana w 1860 r., a jej obszar, zgodnie z sankcj
pragmatyczn o niepodzielnoci Korony Wgierskiej, wcielony do Wgier. Nic nie
pomogy protesty zgromadzenia wojwodiskiego z 1861 r., ani jego dania idce w
kierunku odnowy Wojwodiny i wyboru wojewody. Z uwagi na nieustpliwe stanowisko
Wgrw, najsilniej bronicych zasady historyczno-prawnej. rzd dania serbskie
odrzuci. Od tego czasu Serbowie wojwodiscy pozostali pod administracj wgiersk
a do rozpadu monarchii.
Kraje soweskie pozostay nadal pod administracj austriack, tak samo jak
Dalmacja, od 1861 r. odrbna prowincja monarchii. Jeli chodzi o obszar Chorwacji-

Slawonii. odczono od niej. zgodnie z zasad historyczn, Medjumurje (przyczone do

Chorwacji przez Jelaicia) i wcielono do Wgier. Rijeka nominalnie pozostaa jeszcze
pod administracj bana chorwackiego, ale bya to zaleno fikcyjna, poniewa ludno,
w wikszoci woska, nie yczya sobie administracji chorwackiej i wolaa nalee do
Wgier. Politycy wgierscy natomiast spraw Rijeki i jej wcielenia do Wgier stawiali
jako jeden z warunkw trwaej ugody wgiersko-austriackiej.
Wszystkie zmiany terytorialne dokonywane przez rzd wiedeski miay na celu
uspokojenie wgierskiej opozycji i pozyskanie Wgier do ugody z Austri. Tak wic w
rzeczywistoci cay kryzys ustrojowy monarchii uzaleniony by od rozwizania sprawy
wgierskiej. Std i dla Chorwatw uoenie na nowo stosunkw z Wgrami byo kwesti
politycznie najwaniejsz. W porwnaniu z innymi narodami poudniowosowiaskimi w
monarchii Chorwacja bya o tyle w korzystniejszej sytuacji. e bya uznawana za
jednostk historyczno-prawn i posiadaa wasne instytucje samorzdowe, odnowione
przez monarch w 1860 r., czyli e miaa prawo i moliwoci wyraenia swej opinii w
sprawach oglno-pastwowych.
KSZTATOWANIE SI CHORWACKICH PROGRAMW NARODOWYCH
Po upadku absolutyzmu przewaay w Chorwacji nastroje prowgierskie. Wynikay
one z dowiadcze okresu Bacha i z przekonania, e Chorwacja jest za saba
politycznie i gospodarczo, aby moga sama, bez pomocy wgierskiej, wywalczy u
rzdu wiedeskiego nalene jej prawa narodowe. Politycy chorwaccy mogli si o tym
przekona ju w 1860 r., kiedy to rzd wiedeski nie akceptowa da narodowych
chorwackich, przedstawionych mu przez bana Sokevicia. W daniach tych domagano
si jzyka narodowego w administracji, ustanowienia w Wiedniu odrbnej chorwackiej
Kancelarii Dworskiej i przyczenia do Chorwacji Dalmacji z Wyspami Kwarnerskimi i
trzema okrgami Istrii. W reskrypcie do bana Sokevicia cesarz i krl zezwala na
wprowadzenie jzyka chorwackiego, natomiast decyzj w pozostaych sprawach
uzaleni od zgody Wgier i sejmu dalmatyskiego. Poniewa Wgrzy nie zgadzali si
na uniezalenienie si Chorwacji, a sejm dalmatyski. w ktrym wikszo mieli Wosi,
na zjednoczenie, dania chorwackie przedstawione w Wiedniu utkny na martwym
punkcie.
348
Tym wic wiksze nadzieje czono z rozwizaniem sprawy narodowej bezporednio
z Wgrami. Gorcym rzecznikiem takiej polityki by Pozr", organ prasowy tworzcej
si Partii Narodowej, spadkobierczyni ruchu iliryjskiego.
W kwietniu 1861 r. zebray si oba sejmy wgierski i chorwacki, na ktrych miano
podj decyzj o stosunku do zmian ustrojowych monarchii wedug propozycji Dyplomu
Padziernikowego i Patentu Lutowego oraz o wzajemnych stosunkach wgierskochorwackich. Sejm wgierski odrzuci zarwno Dyplom, jak i Patent, odmwi wysania
swoich przedstawicieli do centralnej Rady Pastwa i stan na stanowisku cakowitej
niezalenoci Korony Wgierskiej w ramach monarchii habsburskiej wedug konstytucji
wgierskiej z 1848 r. Co do spraw wgiersko-chorwackich sejm wgierski wyrazi
gotowo rozmw z Chorwatami na temat nowego ukadu wzajemnych stosunkw, sta
jednak na stanowisku, e w 1848 r. zwizek Chorwacji z Wgrami zosta tylko
przerwany, a nie cakowicie zerwany. Sejm wgierski broni zasady integralnoci Korony
Wgierskiej i dawa Chorwatom do wyboru albo centralizm austriacki, albo wgiersk
konstytucj. Nie zgadza si te na adne terytorialne ustpstwa na korzy Chorwatw.

Czyli w sumie sejm v. zgierski proponowa nawrt do dawnego ukadu w stosunkach

wgiersko-chorwackich, z t rnic, e dawne instytucje feudalne miay by zastpione
przez nowoczesne.
Sabor chorwacki zebra si w Zagrzebiu 15 kwietnia 1861 r. Po raz pierwszy wzili w
nim udzia Serbowie ze Srernu i delegaci Pogranicza Wojskowego. Odmwili udziau w
saborze mieszkacy Rijeki. Sabor rozpocz obrady pod naciskiem opinii publicznej,
zwaszcza mieszkacw Zagrzebia, ktra po dowiadczeniach z absolutyzmem Bacha
bya zdecydowanie antyaustriacka i prowgierska. Jednake sabor nie by jednolity w
kwestiach wwczas zasadniczych, a wic w sprawie stosunku do Austrii i do Wgier.
Podzieli si na trzy orientacje, z ktrych kada daa pocztek partii politycznej.
PARTIE POLITYCZNE
Najsilniejsza bya Partia Narodowa (Narodna stranka) zwana te NarodowoLiberaln, albo wprost od jej przywdcy parti Strossmayera. Jej trzon stanowili byli
iliryci, ktrzy wytrwali przy dawnym programie, jak: Dragojlo Kulan, Slavoljub
Vrbani, Bogoslav Sulek. Ivan Perkovac, a ktrzy nie ukorzyli si przed absolutyzmem
wiedeskim, jak Ljudevit Gaj, i nie przeszli cakowicie na stron orientacji
prowgierskiej, jak Mirko Bogovi. Bya to partia inteligencka. Obok urzdnikw skupiaa
w swych szeregach adwokatw, publicystw, nauczycieli i ksiy. Przywdc partii by
biskup slawoski Josip Strossmayer (18151905), wybitny patriota chorwacki, gorcy
zwolennik idei jugosowiaskiej i zasuony dziaacz spoeczny, cieszcy si wielkim
autorytetem w spoeczestwie. Jego najbliszym wsppracownikiem by kanonik Franjo
Raki (18281894), wybitny historyk, pierwszy prezes Jugosowiaskiej Akademii
Umiejtnoci, ideolog partii,
349
wraz ze Strossmayerem zwolennik federalizmu i propagator idei jugosowiaskiej.
Organizatorem partii by Matija Mrazovi, prawnik, praktyczny polityk, take zwolennik
jugoslawizmu. W okresie saboru 1861 r. do Partii Narodowej nalea te Ivan
Maurani, wybitny poeta iliryjski, prawnik i polityk, chopskiego pochodzenia. W 1860 r.
zosta mianowany przewodniczcym chorwackiej dykasterii (Hofdicasterium) w Wiedniu,
a w 1861 r. pierwszym kanclerzem nowo utworzonej (po rozwizaniu saboru)
chorwackiej Kancelarii Dworskiej.
Partia Narodowa staa na stanowisku, e stosunki prawnopubliczne Chorwacji z
Wgrami zostay definitywnie zerwane w 1848 r. i e w chwili obecnej, z uwagi na
niebezpieczestwo centralizmu wiedeskiego, naley odnowi zwizek z Wgrami na
zasadzie cakowitej rwnoci i federalizmu. Przywdcy Partii Narodowej domagali si
te zjednoczenia wszystkich ziem chorwackich (Dalmacji, Pogranicza Wojskowego), a
od Wgier dali restytucji Medjumurja i zrzeczenia si roszcze do Rijeki.
Drug orientacj w saborze, ktra daa rwnie pocztek partii politycznej, tworzyli
zwolennicy unii realnej z Wgrami, bez stawiania Wgrom jakichkolwiek warunkw. Ich
partia nazywaa si Parti Unio-nistyczn, zwan zoliwie madziarosk (tj.
madziaromask). Trzon partii tworzyli arystokraci ze Sawonii, wrd nich pniejszy
ban chorwacki, baron Levin Rauch. Stanowczy kurs antyaustriacki unionistw
350
wcign w szeregi partii take i niektrych ilirystw, jak Mirko Bogovi, Robert
Zlatarovi i M. Suhaj.

Trzecia orientacja, liczebnie najsabsza, ale najbardziej radykalna i oryginalna ze

wszystkich, propagowaa koncepcje, e Chorwacja winna pj cakiem niezalen
drog i nie wiza si ani z Wgrami, ani z Austri. Opierajc si na historycznym
prawie chorwackim naley, wedug tej koncepcji, utworzy niezalene pastwo
chorwackie w ramach wsplnej monarchii. Dla ustalenia warunkw organizacji takiego
pastwa naley bezporednio uoy si z cesarzem i krlem, a nie z rzdem
wiedeskim lub sejmem wgierskim. Twrcami tej koncepcji byli Ante Starevi i Eugen
Kvaternik. Oni te dali pocztek partii politycznej pod nazw Partia Prawa (Stranka
prava), ktra w przyszoci stanie si najsilniejsz parti polityczn Chorwacji. W jej
programie znajdzie ujcie nacjonalizm chorwacki, ktry w sprawach
poudniowosowiaskich bdzie gosi zjednoczenie wszystkich Sowian Poudniowych
od Styrii po Macedonie w jednym narodowym pastwie pod nazw Drava Hrvatska".
Panchorwacki ruch prawaszw stanie si w przyszoci najbardziej zawzitym wrogiem
Serbw i jednoczenie Sowian Poudniowych pod egid serbsk.
Wszystkie te trzy orientacje, wyznaczajce kierunek politycznego rozwoju Chorwacji
a po rozpad monarchii habsburskiej, wziy pocztek od saboru 1861 r. Std wielkie
znaczenie tego saboru w dziejach nowoczesnej Chorwacji. W sprawach wwczas
najwaniejszych sabor postanowi przy sprzeciwie unionistw i prawaszw odnowi
zwizek pastwowy chorwacko-wgierski pod kilkoma warunkami, ktre by mieli speni
Wgrzy. Warunki te zostay ujte w tak zwanym 42 artykule postanowie saboru.
351
WARUNKI UGODY Z WGRAMI
Sabor stwierdza, e zwizki ustawodawcze, administracyjne i sdownicze midzy
Wgrami a Chorwacj przestay istnie prawnie od 1848 r. Oba Krlestwa wie tylko
osoba wsplnego krla, ktrym jest cesarz austriacki. Chorwacja (wwczas w
dokumentach pisano zawsze Trj-jedyne Krlestwo", czyli Dalmacja, Chorwacja i
Sawonia) gotowa jest wej w nowy zwizek z Wgrami, jeli te zagwarantuj jej
niezaleno polityczn i cao terytorialn, pod ktr rozumiano: Chorwacj,
Sawoni, Dalmacj. Rijek z caym Przymorzem. Pogranicze Wojskowe (chorwackie i
slawoskie). wreszcie Medjumurje. Po przyjciu przez Wgrw tych warunkw o
nowym zwizku pastwowym zadecyduj rozmowy midzy dwoma uprawomocnionymi
delegacjami saboru chorwackiego i sejmu wgierskiego. Zastrzegano si jednak, e
ustawodawstwo i administracja w sprawach politycznych, owiatowych, religijnych i
sdowniczych Chorwacji nie mog by przedmiotem dyskusji i maj by wyczone ze
spraw wsplnych chorwacko-wgierskich.
Tak sformuowany program unii personalnej z Wgrami wyraa wprawdzie suszne
yczenia Chorwatw, ale nie odpowiada rzeczywistej sile politycznej i ekonomicznej
wczesnej Chorwacji, rozbitej terytorialnie i zacofanej gospodarczo. Co wicej, sabor,
nie liczc si z realiami, bezporednio po ultimatum postawionym Wgrom zerwa
zwizki rwnie i z Austri. Decyzj z dnia 5 sierpnia 1861 r. sabor. tym razem na
wniosek unionistw, postanowi, e Chorwacja nie ma adnych spraw wsplnych z
Austri i innymi narodami Austrii z wyjtkiem Wgier. W ten sposb sabor opowiedzia
si bezporednio przeciw centralizmowi wedug Patentu Lutowego, przeciw
federalizmowi wedug Dyplomu Padziernikowego i popar porednio wgierski program
rozwizania kryzysu ustrojowego monarchii, to jest w konsekwencji dualizm.

Odpowiedzi rzdu wiedeskiego byo rozwizanie saboru. Tak samo rzd

Schmerlinga postpi z sejmem wgierskim. Nastpi okres prowizorium, czyli rzdy
niekonstytucyjne Schmerlinga. Szef rzdu wiedeskiego dla zamania oporu Wgrw
prbowa posuy si Chorwatami. Dykasteri chorwack w Wiedniu podnis do rangi
Kancelarii Dworskiej, co oznaczao wzmocnienie pozycji Chorwacji i jej zrwnanie z
Wgrami na terenie Wiednia. Kanclerzem chorwackim Schmerling mianowa Ivana
Mauranicia. dotychczasowego szefa dy-kasterii. iliryst i zwolennika Partii Narodowej.
Maurani skupi wok siebie grup politykw chorwackich i wraz z nimi dokona
rozamu w Partii Narodowej, tworzc Niezalen Parti Narodow (Samostalna narodna
stranka). Bya to czwarta partia polityczna, ktra powstaa w cigu 1861 r. W
przeciwiestwie do pozostaych partii samostalcy gosili program unii realnej z Austri i
zerwanie z Wgrami.
Rzdy Mauranicia w Chorwacji trway tak dugo, jak jego mocodawcy w Wiedniu.
Mauraniciowi nie udao si pozyska spoeczestwa chorwackiego dla programu unii
realnej z Austri. Przeciwnie, w spoeczestwie rosy nastroje pro wgierskie. Partia
Narodowa wsplnie z Unionistyczn rozgromia w wyborach do saboru w 1865 r. parti
Mauranicia.
352
Zbiego si to z upadkiem Schmerlinga i powoaniem rzdu Beicrediego, ktrego
zadaniem bya ugoda Austrii z Wgrami.
W nowej sytuacji unionici parli do natychmiastowej i bezwarunkowej ugody z
Wgrami. Partia Strossmayera trwaa przy uchwalonych przez sabor warunkach
zawartych w artykule 42. Przy sprzeciwie unionistw wybrano delegacje na rozmowy z
Wgrami. W jej skad weszli tylko przedstawiciele Partii Narodowej ze Strossmayerem
jako przewodniczcym. Rozmowy z delegacj wgiersk odbyy si w Peszcie w
kwietniu i maju 1866 r. i skoczyy si cakowitym fiaskiem. Strona wgierska, ktrej
gwnym przedstawicielem by Ferenc Deak, gotowa do przyznania Chorwacji
autonomii, odrzucia jednak warunki artykuu 42.
Rozbicie rozmw chorwacko-wgierskich w 1866 r. zakoczyo wany etap w
dziejach Chorwacji. Ani jeden z istotnych problemw narodowych nie zosta rozwizany.
Nie doszo do zjednoczenia obszaru chorwackiego, z czym jako naczelnym postulatem
wystpoway wszystkie stronnictwa od prawaszw po unionistw. Nie zrealizowano
niezalenoci Chorwacji ani przy pomocy Wgier, ani Austrii. Upad federalizm jako
koncepcja nowego ustroju politycznego monarchii, w ktrym przywdcy Partii
Narodowej (Strossmayer, Raki) widzieli najlepsze rozwizanie spraw chorwackich.
Walczono z centralizmem austriackim, dziaajc jednoczenie na korzy centralizmu
wgierskiego. Wyrazem waha w wyborze drogi byo powstanie kilku orientacji
politycznych, ktre, skcone z sob, bd odtd dziaay jako nowoczesne stronnictwa
polityczne. Dowodem wewntrznej saboci spoeczestwa by fakt, e ani jedna grupa
polityczna nie wystpia z programem cakowitej niezalenoci politycznej. Tradycja
zamykaa Chorwatw w ramach Korony Wgierskiej i tylko takie rozwizanie, czyli
powrt do zwizku z Wgrami, pozostao jedyn, realn moliwoci. Ze wszystkimi
konsekwencjami tego faktu, jak: podporzdkowanie polityczne i ekonomiczne sabego
organizmu chorwackiego silniejszemu organizmowi wgierskiemu. Nastpio to
bezporednio po ugodzie austriacko-wgierskiej z 1867 r., kiedy w podzielonej na dwie

czci monarchii Chorwacja, zgodnie z histori i sankcj pragmatyczn, przypada

Wgrom.
UGODA CHORWACKO-WGIERSKA Z 1868 ROKU
Po ugodzie austriacko-wgierskiej rzd wgierski,. ktrego premierem by Gyula
Andrassy, przystpi do rozwizania sprawy chorwackiej wedug znanych celw
wgierskich, majcych teraz aprobat dworu i rzdu wiedeskiego. Na wniosek
premiera wgierskiego banem Chorwacji zosta mianowany unionista Levin Rauch,
ktry za pomoc naciskw administracyjnych i odpowiednio spreparowanej ordynacji
wyborczej pozbawi Parti Narodow wikszoci w saborze. Unionici zostali teraz
najsilniejsz parti saboru i przeprowadzili ugod" z Wgrami wedug swoich ycze i
pierwotnych projektw.
Ugoda chorwacko-wgierska zostaa sfinalizowana w rozmowach midzy delegacj
unionistycznego saboru i sejmu wgierskiego,
353
ratyfikowana przez sabor i sejm wgierski i sankcjonowana przez krla w listopadzie
1868 r. By to akt prawny, ktry na rwne 50 lat regulowa stosunki chorwackowgierskie. Ugoda zabezpieczaa Chorwatom autonomi w sprawach wewntrznej
polityki, sprawiedliwoci, owiaty i religii. W tym zakresie Chorwaci mieli wasne
ustawodawstwo i administracj. Mieli swj sabor i swj rzd z banem na czele. Reszta
spraw bya wsplna z Wgrami. Wsplny by parlament, na ktry Chorwaci wysyali 33
posw (po rewizji ugody z 1873 r. wysyali 40 posw), wsplny rzd, ktry podobnie jak
sejm decydowa o sprawach wsplnych. W rzdzie wgierskim zapewniono Chorwatom
stanowisko ministra bez teki, odpowiedzialnego przed sejmem wsplnym, a nie
saborem. Sprawy handlowe, przemysowe, komunikacyjne i skarbowe zostay uznane
za sprawy wsplne. Chorwaci zaledwie 45% dochodw z podatkw zatrzymywali na
utrzymanie swoich instytucji autonomicznych, a pozostae 55% byli zobowizani
wysya do Pesztu na pokrycie spraw wsplnych. ban wedug ugody, by mianowany
przez krla na wniosek premiera wgierskiego i odpowiedzialny przed saborem. W
latach pniejszych skasowano odpowiedzialno bana przed saborem, co oznaczao,
e sta si on ju tylko urzdnikiem^ rzdu wsplnego, to jest wgierskiego.
W sprawie terytorialnej ograniczono si do stwierdzenia koniecznoci przyczenia
Pogranicza Wojskowego i przyznania Chorwacji prawa do reinkorporacji Dalmacji z
zastrzeeniem wysuchania opinii sejmu dalmatyskiego. O sprawie Medjumurja nie
byo wzmianki, a o sprawie Rijeki, co do ktrej nie byo zgody midzy delegacjami,
zadecydowa krl, wcielajc prowizorycznie" Rijek do Wgier. To prowizorium
przetrwao do 1918 r. Do tego te czasu Dalmacja pozostaa odrbn prowincj
austriack. Pogranicze Wojskowe zlikwidowano definitywnie w 1881 r. i jego obszar
wczono do autonomicznej Chorwacji.
Akt prawny z 1868 r. podlega wielokrotnym rewizjom, ale istota rzeczy zostaa
niezmieniona. Niezalenie od tego, jak pod wzgldem prawnym okreli si akt ugody z
1868 r., czy bya to unia realna, czy ukad midzypastwowy, czy subdualizm
chorwacko-wgierski jako dalsze rozwinicie dualizmu austriacko-wgierskiego, faktem
jest, e Chorwacja otrzymaa szerok autonomi narodow, zapewniajc
spoeczestwu rozwj w duchu narodowym. Jzykiem urzdowym by jzyk chorwacki,
ktry obowizywa w szkolnictwie i administracji. I faktem jest rwnie, e Chorwacja
nigdy, a do koca istnienia wsplnej monarchii, nie spada do rzdu prowincji

wgierskiej. Ale akt ugody zosta tak przez stron wgiersk zredagowany, e otwiera
na przyszo szerokie moliwoci naduy przez rzd budapeszteski zarwno w
sprawach politycznych (ban by urzdnikiem wgierskim, wsplny sejm i wsplny rzd
byy instytucjami wgierskimi), jak i gospodarczych, gdzie wszystkie agendy zostay
podporzdkowane Wgrom i wgierskiej ekonomice. Ugoda z 1868 r. nie chronia
Chorwacji przed silniejszym organizmem wgierskim, przeciwnie uatwiaa
eksploatacj gospodarcz i polityczny ucisk Chorwatw.
354
OPOZYCJA PRZECIW UGODZIE. ZWROT KU IDEI JUGOSOWIASKIEJ
Ugoda z 1868 r. zadowolia tylko cz spoeczestwa chorwackiego, - mianowicie
tych, ktrzy popierali Parti Unionistyczn, a wic elementy konserwatywne z obc
narodowo arystokracj ze Sawonii na czele. Natomiast Partia Narodowa, z ktr na
nowo zjednoczya si partia Mauranicia (Samostalna narodna stranka), rozpocza
szerok agitacj przeciwko dyktatowi" z 1868 r. W dwch kierunkach rozwijaa si
opozycja narodowcw. Jeden kierunek to idea jugosowiaska drugi federalizm w
monarchii habsburskiej.
Strossmayer i Raki ju na saborze 1861 r. przeprowadzili uchwa, te jzyk
narodowy w Chorwacji ma si nazywa jzykiem jugosowiaskim. Wprawdzie w
Wiedniu nie zatwierdzono tej uchway i jzyk narodowy nazywa si chorwacki, ale sam
fakt wystpienia z takim Wnioskiem wiadczy o intencjach obu przywdcw Partii
Narodowej. Ich zasug jest powoanie w 1867 r. Jugosowiaskiej Akademii
Umiejtnoci, ktra z nazwy i charakteru miaa suy kulturalnemu zblieniu Sowian
Poudniowych. Strossmayer by te twrc Narodowego Muzeum i Narodowego Teatru
w Zagrzebiu, a take Uniwersytetu Zagrzebskiego w 1875 r. W czasie, kiedy sprawy
chorwackie zaczy przybiera zy obrt w monarchii, Strossmayer, o czym tu ju bya
mowa, nawiza tajne kontakty z ks. serbskim Michaem, wchodzc .do szerokiej koalicji
poudniowosowiaskiej pod egid Serbii. mier ks. Michaa przerwaa te kontakty, ale
Strossmayer do koca ycia pozosta wierny idei jugosowiaskiej.
Drugim staym kierunkiem dziaalnoci Strossmayera byo popieranie koncepcji
federalistycznej w monarchii. Idea ta miaa wielu zwolennikw wrd Sowian
austriackich, w tym szczeglnie u Czechw. Chorwacka Partia Narodowa bya w staym
kontakcie z federalistami czeskimi i w ogle ze wszystkimi federalistami monarchii.
Nawet z polsk emigracj nawiza Strossmayer w 1867 r. wspprac. W obszernym
Memorandum", ktre zoy w Hotelu Lambert w Paryu deklarowa si jako zwolennik
idei jugosowiaskiej (Chorwaci i Serbowie s jednym i tym samym narodem" pisa) i
koncepcji federalistycznej w monarchii. Pragn doprowadzi do szerokiej koalicji
polsko-czesko-chorwackiej przeciwko dualizmowi. Hotel Lambert mia by porednikiem pomidzy
politykami galicyjskimi a czeskimi i chorwackimi. Ale oprcz tego Hotel Lambert
poredniczy midzy Strossmayerem a opini francusk, zamieszczajc w kilku
dziennikach francuskich artykuy o sprawach chorwackich, ktre byy dosownym
wycigiem z Memorandum" i Uwag" Strossmayera, pozostawionych polskim
emigrantom. Warto jeszcze zaznaczy, e podczas pobytu w Paryu Strossmayer
odprawi naboestwo przy odsoniciu pomnika Mickiewicza w Montmorency 21 maja
1867 r., a wszystko to odbyo si wtedy, kiedy inni przedstawiciele Sowian austriackich,
ale take i Sowian Poudniowych, udali si na demonstracyjny Kongres Sowiaski w

Moskwie. W 1871 r. koncepcja federalistyczna znalaza poparcie rzdu austriackiego,

na ktrego czele sta Hohenwart, oraz k konserwatywnych i militarnych monarchii.
Rzd wiedeski prowadzi rozmowy z Czechami o tak zwane Artykuy Fundamentalne.
W tym czasie w Chorwacji pod presj opinii publicznej ustpi twrca ugody z 1868 r.,
unionistyczny ban Levin Rauch. W nowych wyborach zjednoczona Partia Narodowa
odniosa zwycistwo nad unionistami i daa rewizji ugody. Wrzeniowy manifest"
Partii Narodowej z 1871 r. gosi zerwanie ugody z Wgrami i utworzenie niezalenej
Chorwacji w ramach federalistycznej monarchii.
POWSTANIE KVATERNIKA
Tymczasem na Pograniczu Wojskowym w miejscowoci Rakovica, w pobliu granicy
z Boni wybucho w padzierniku 1871 r. powstanie chorwackie. Jego organizatorem
by Eugen Kvaternik, najbliszy wsppracownik polityczny Ante Starevicia i jeden z
twrcw ruchu pra-waszw. Kvaternik przyby do kraju z emigracji i liczc na
popularno swego nazwiska i idei niepodlegoci ogosi w Rakovicy niepodlego
Chorwacji i wezwa nard do walki przeciw Austrii i Wgrom. Lecz na drugi dzie po
ogoszeniu wybuchu powstania zosta zabity przez swoich wsppracownikw, a nie
przygotowane i politycznie bdne powstanie zostao szybko stumione. Nastpstwa
buny" Kvaternika byy nieproporcjonalnie wiksze ni wysiek zbrojny garstki
powstacw. Powstanie skompromitowao spraw chorwack w Wiedniu, i nie tylko
spraw chorwack, bo i rzd Hohenwarta, przeciwnika dualizmu i zwolennika
federalizmu. Upadek rzdu Hohenwarta by klsk dla federalistw i zwycistwem
dualizmu. Wzmocniona pozycja Wgier oznaczaa osabienie pozycji Chorwacji a
przede wszystkim si Partii Narodowej.
W nowej sytuacji odbyy si raz jeszcze oficjalne rozmowy chorwacko-wgierskie w
18721873 r., ktrych celem miaa by rewizja ugody z 1868 r. Do 12-osobowej
delegacji chorwackiej weszli Strossmayer i Maurani, przywdcy Partii Narodowej.
Lecz wobec nieustpliwoci Wgrw Strossmayer wycofa si z rozmw, a wkrtce i z
ycia politycznego. Maurani poszed na kompromis z Wgrami i unionistami,
zadowoli si nieznacznymi ustpstwami ze strony rzdu wgierskiego i w rezultacie
przyj now ugod z 1873 r., ktra ani duchem, ani treci nie rnia si od
poprzedniej. Tego samego 1873 r. Maurani zosta mianowany banem chorwackim.
Kapitulacja Partii Narodowej zakoczya kilkunastoletni okres walki o status prawny
Chorwacji. Partia Narodowa, ktra w minionym okresie reprezentowaa odziedziczone
po iliryzmie idee narodowe, zesza na pozycj Partii Unionistycznej, a nawet si z ni
zjednoczya i grzznc w oportunizmie zacza powoli schodzi z widowni politycznej
Chorwacji. W nastpnym okresie oywienie spraw chorwackich przyjdzie w zwizku z
wydarzeniami w Boni i Hercegowinie. Wwczas te wyrosn nowe siy polityczne.
Sabo ekonomiczna Chorwacji bya gwn przyczyn jej politycznej klski w okresie
wielkiego kryzysu ustrojowego w monarchii habsburskiej.
356
DALMACJA
Ze sprawami chorwackimi wie si najcilej kwestia Dalmacji. Wszak ju od 1848 r.
politycy chorwaccy domagali si zjednoczenia Dalmacji z Chorwacj. Sama nazwa:
Trjjedyne Krlestwo Dalmacji. Chorwacji, Sawonii wskazywaa na tendencje
Chorwatw. Po upadku absolutyzmu Bacha idea zjednoczenia znowu odya wraz z

oywieniem ycia politycznego w caej monarchii. Ale przeciwnikiem zjednoczenia

Dalmacji z Chorwacj by zawsze Wiede, a gwnie koa militarne monarchii, ktre
pragny t prowincj, bardzo wan ze wzgldw Strategicznych, zatrzyma pod cis
kontrol administracji wiedeskiej. Z drugiej strony przeciw zjednoczeniu wystpowaa
take ludno woska w Dalmacji, stanowic tam nieliczn wprawdzie, ale za to
kierownicz warstw spoeczn. Niemniej w latach szedziesitych politykom
chorwackim udao si rozbudzi wrd sowiaskiej ludnoci Dalmacji idee narodowe.
Zaczo si od budzenia wiadomoci narodowej wrd ludu, czemu suyy
zakadane od 1862 r. czytelnie ludowe. Z grupy dziaaczy narodowych wyronie Partia
Narodowa, skupiajca pocztkowo tylko inteligencj (adwokatw, nauczycieli,
duchowiestwo) i drobn cz miejscowego kupiectwa. Jak saby i niemiay by to
jeszcze ruch, wiadczy fakt, e kiedy w 1862 r. postanowiono wydawa wasne
czasopismo, dano mu tytu woski II Nazionale", a tylko dodatek do niego wydawano w
jzyku serbsko-chorwackim. Dopiero od 1875 r. czasopismo redagowane jest
cakowicie w jzyku narodowym. W 1861 r. narodniacy Zdoali do sejmu krajowego w
Zadarze wprowadzi zaledwie par osb. Ale ruch raz zaczty zacz si szybko
rozwija.
Przeciwnikami narodniakw byli woscy autonomici, ktrzy reprezentowali miejscow
buruazj wosk i program autonomii w ramach Austrii. Program zjednoczenia
Dalmacji z Chorwacj odrzucali, a zwolennikw zjednoczenia, narodniakw, nazywali
aneksjonistami. Mieszczastwo i inteligencja woska Dalmacji dobrze zdaway sobie
spraw, e w wypadku zjednoczenia Dalmacji z Chorwacj zostan zmajoryzowane
przez ludno sowiask i utrac kierownicz pozycj w kraju. Polityka autonomistw
odpowiadaa interesom rzdu wiedeskiego, ktry te definitywnie odrzuci dania
chorwackie, o czym bya tu ju mowa. Dalmacja do 1918 r. pozostaa prowincj
austriack.
Jednake w 1866 r. narodniacy wywalczyli, e jzyk ilirsko-dalmatiski", czyli
serbsko-chorwacki. zosta wprowadzony jako drugi (po woskim) jzyk do administracji
kraju. By to pierwszy sukces na 'drodze do reslawizacji Dalmacji. Nastpnym sukcesem
byo zdobycie w sejmie krajowym wikszoci narodowej, to znaczy sowiaskiej. W tym
momencie proces budzenia wiadomoci narodowej zosta zakoczony, ile zaraz
rozpocz si antagonizm serbsko-chorwacki. Ludno serbska w poudniowej Dalmacji
przestaa od lat siedemdziesitych popiera program zjednoczenia z Chorwacj i w
walce z nacjonalistami" chorwackimi wspieraa przez dugi okres woskich
autonomistw.
357
WOJWODINA
Ze sprawami chorwackimi wie si rwnie rozwj wydarze w serbskiej
Wojwodinie w latach szedziesitych po upadku absolutyzmu Bacha. Jednake innymi
drogami poszli politycy serbscy ni chorwaccy w tym czasie.
W Wojwodinie po decyzjach rzdu wiedeskiego z 1860 r. orientacja proaustriacka
doznaa druzgoccej klski. Wpyno to w sposb zasadniczy na nowy ukad si
politycznych. Konserwatyci, gwnie kler prawosawny, tradycyjnie wierny
Habsburgom, stracili na znaczeniu. W ich miejsce przywdztwo narodu objli
liberaowie i demokraci, ktrzy od dawna byli w opozycji do konserwatywnego kleru.
Przywdc tej grupy by Svetozar Mileti, polityk wielkiego formatu, ktry sw

dziaalnoci i planami obejmowa nie tylko Wojwodin, ale take Ksistwo, a nawet
wszystkich Sowian pod panowaniem tureckim. W swych koncepcjach przywdcz rol
na Bakanach wyznacza Serbom. Ale ide wyzwolenia czy z ideologi liberaln. Std
jego walka z lokalnymi konserwatystami i reakcyjn dynasti habsbursk. Mileti i jego
grupa odrzucali koncepcj, yw u Chorwatw, wizania sprawy jugosowiaskiej z
mocarstwow polityk Austrii na Bakanach. Byli przeciwnikami austroslawizmu w
Austrii i jednoczenia Sowiaszczyzny Poudniowej pod egid Habsburgw.
Z tych wzgldw w okresie kryzysu ustrojowego w monarchii habsburskiej liberaowie
wojwodiscy wizali nadzieje na przyszo z wgiersk opozycj i wgierskim ruchem
liberalnym. Wyobraali sobie, e w liberalnych i demokratycznych Wgrzech wszystkie
narodowoci niemadziarskie uzyskuj nalene im prawa narodowe. Liczyli na to i
solidaryzowali si z celami wgierskiej opozycji. W porwnaniu z Chorwacj stali wic
na stanowisku unionistw, a nie Partii Narodowej Strossmayera. W tym duchu dziaa
Mileti jako pose do sejmu wgierskiego, gdzie zwraca na siebie uwag talentem
oratorskim i szerokimi horyzontami politycznymi. Od 1866 r. liberaowie serbscy zaczli
wydawa w Nowym Sadzie wasne czasopismo Zastava" (Sztandar"), ktre czytane
byo rwnie poza Wojwodin, szczeglnie w Ksistwie Serbskim. W 1869 r. grupa
Mileticia zaoya wasn parti polityczn pod nazw Serbska Narodowa Partia
Liberalna (Srpska narodna slobodoumna stranka). Reprezentowaa ona interesy
lokalnej buruazji serbskiej i antyklerykalnej inteligencji. Szerzya hasa liberalne i
walczya z konserwatystami, parti zakonnikw" jak ich nazywaa.
OMLADINA
Sprzymierzecem liberaw bya organizacja modzieowa Zjednoczona Modzie
Serbska (Ujedinjena omladina srpska, w skrcie Omladina), zaoona w Nowym Sadzie
w 1866 r. W krtkim czasie zyskaa ona due wpywy take w Ksistwie Serbskim,
prowadzc szerok agitacj za przygotowaniem powszechnego powstania przeciw
Turkom. Jej celem bya republikaska i demokratyczna federacja narodw bakaskich.
358
Omladina pocztkowo popieraa ks. Michaa i jego plany sojuszu bakaskiego, ale
zraona kunktatorstwem ksicia i jego autorytatywnymi rzdami odwrcia si od niego i
przesza do opozycji. Po zabjstwie ksicia Michaa Omladina bya zakazana w
Ksistwie, a wkrtce i na Wgrzech, gdzie zostaa przez wadze wgierskie rozwizana
w 1871 r. Od tego czasu modzie serbska zasilaa szeregi tajnych organizacji na
Bakanach, a cz posza za programem socjalistycznym Svetozara Markovicia,
jednego z organizatorw i dziaaczy Omladiny.
Ugoda austriacko-wgierska z 1867 r. i dualizm przekreliy plany i nadzieje liberaw
Mileticia. Sytuacja prawna Serbw wojwodiskich nie ulega zmianie. Liberalny rzd
wgierski traktowa obszar Wojwodiny jako cz Wgier i podda go centralnej
administracji wgierskiej. Liberaowie serbscy przeszli do opozycji przeciw rzdowi
peszteskiemu, zwalczajc szczeglnie energicznie ustaw narodowociow z 1868 r..
ktra zgodnie z doktryn liberaw wgierskich o jednolitym pastwie i jednym narodzie
wgierskim odmawiaa narodowociom niemadziarskim ich praw narodowych, a w
przyszoci staa si podstaw madziaryzacji. Opr przeciw madziaryzacji stanie si
odtd a po rozpad Austro-Wgier sta polityk Serbw na Wgrzech.
SOWECY

W odmiennych warunkach rozwijaa si dziaalno Sowecw w monarchii

habsburskiej. Oywienie ycia politycznego w monarchii z pocztkiem lat
szedziesitych nie wcigno dziaaczy soweskich w wir aktywnej polityki za
przykadem Chorwatw i Serbw. Ostrono w formuowaniu da narodowych nadal
charakteryzowaa ten ruch. Zjednoczenie Sowecw w jednej prowincji stale
pozostawao odlegym ideaem, z ktrym nie omielono si wystpi publicznie. dano
tylko jzyka narodowego w szkoach i urzdach, upominano si o kulturalne instytucje
narodowe i o udzia Sowecw w administracji poszczeglnych krajw. Ale brak
sprecyzowanych da politycznych wyrwnywano oywion dziaalnoci owiatow i
kulturaln. Od pocztku lat szedziesitych rozwija si ruch czytelni ludowych, ktre
staj si orodkami narodowego ycia i kuni narodowych programw. W Lublanie
powstaje Macierz Soweska (Slovenska Matica) i narodowy teatr soweski. Poeci s
dziaaczami politycznymi.
Niewiele nowego wnis zjazd w Mariborze w 1865 r. i uchwalenie tak zwanego
wszechsoweskiego programu mariborskiego". By on dzieem konserwatystw. Nie
wysuwa hasa zjednoczenia, domaga si tylko, aby kada prowincja, w ktrej
mieszkaj Sowecy, posiadaa swj sejm, na ktrym by przedstawiciele narodowi mogli
broni interesw swoich spoecznoci. Chodzio wic tylko o kurie soweskie w
prowincjonalnych sejmach. Program ten krytykowali ostro liberaowie, ktrzy, jak
Miroslav Yilhar i Fra Levstik, wydawali od 1863 r. wasne czasopismo Naprej".
Organem konserwatystw byy nadal Novice", redagowane przez Blajvajza.
359
Do znacznego oywienia w Sowenii doszo pod koniec lat szedziesitych. Po
zawarciu ugody z Wgrami i rozdziau monarchii na dwie czci ziemie soweskie
weszy do zachodniej czci monarchii, to jest do Cislitawii, ale znacznie uszczuplone,
poniewa pod administracj wgiersk pozostao Prekomurje z ludnoci okoo 100 tys.
Sowecw, a do Woch odpado po wojnie 1866 r. wraz z Wenecj okoo 40 tys.
Sowecw. Tak wic obszar soweski, i tak rozbity, zosta jeszcze rozdzielony na
posiadoci austriackie, wgierskie i woskie. Ten niekorzystny stan zmusza do
uaktywnienia walki o zjednoczenie. Akcj tak rozpoczli liberaowie.
TABORY
W latach 18681871 na ziemiach soweskich odbyway si liczne zgromadzenia
ludowe, zwane za przykadem czeskim taborami". Celem akcji bya demonstracja
jednoci i solidarnoci Sowecw, a przede wszystkim popularyzacja w masach
ludowych hasa zjednoczenia (Ujedinjena Slovenija). Miay one take znaczenie w yciu
wewntrznym. Skierowane byy przeciw konserwatystom i ich programowi
mariborskiemu, ograniczajcemu polityk do dziaalnoci kulturalnej. Na taborach
dano politycznych rodkw dziaania, cho powstrzymywano si od wysuwania hase
rewolucyjnych. Tabory doprowadziy do wyranego rozdziau warstwy kierowniczej na
tak zwanych modosowecw, czyli liberaw, i starosowecw, czyli konserwatystw.
Ale ukad si spoecznych nie pozwoli na doprowadzenie akcji taborw do koca.
Starosowecy przy pomocy kleru odcignli od taborw masy chopskie
360
i jeszcze silniej zwizali je ze swoim obozem, ktry od pocztku lat siedemdziesitych
sta si obozem na wskro klerykalnym. Ich ideologiem i przywdc by biskup Martin
Slomek.

Jednake konkretnym wynikiem akcji taborw byo publiczne wysuniecie dania

zjednoczenia etnicznego obszaru soweskiego w jednej autonomicznej Sowenii.
Uczyni to sejm w Karyntii w formie wniosku w 1870 r. i w formie uchway w 1871 r.
Jednoczenie sprawa soweska nabieraa szerszego charakteru. Dziao si tak w
nastpstwie wojny francusko-pruskiej z 1870 r. i przewidywa, e bdzie odnowiona
wielka Rzesza Niemiecka, ktra wchonie Austri z jej ziemiami sowiaskimi, w tym i
soweskimi. Podobnie jak w 1848 r., kiedy pod wpywem takiej samej groby
zjednoczenia Rzeszy Niemieckiej zwoywano w popiechu Zjazd Sowiaski w Pradze,
tak teraz politycy poudniowosowiascy zwoywali zjazd w Lublanie. Sprawa soweska
bya osi obrad, gdy przyszo Sowenii budzia najwicej obaw. Przede wszystkim u
samych Sowecw, ktrzy niezalenie od podziau na obozy i orientacje stawili si na
Kongresie w penej, narodowej reprezentacji.
KONGRES W LUBLANIE
Kongres w Lublanie zebra si 1 grudnia 1870 r. Zgromadzi licznych politykw
poudniowosowiaskich z caego obszaru monarchii. Dusz Kongresu by Matija
Mrazovi, jeden z przywdcw chorwackiej Partii Narodowej. Z Wojwodiny obecny by
Svetozar Mileti i przedstawiciel Omladiny Laza Kosti. Ze Sowecw najaktywniejsz
rol odegrali Janez Blajvajz, Etbin Kosta i Radoslav Razlag. Kongres uroczycie
proklamowa jedno kulturow i polityczn wszystkich Sowian Poudniowych, tych w
monarchii i tych poza ni. Formalnie jednak zamyka si w ramach monarchii i
przewidywa na wypadek rozbicia Austro-Wgier zjednoczenie Sowian Poudniowych z
Wgrami w jednym, federacyjny m pastwie. Nie we wszystkich sprawach panowaa
cakowita jednomylno, ale najwaniejsza bya sama koncepcja, ktr Strossmayer
uwaa za pocztek Jugosawii. Jeszcze bardziej znamienne byy gosy soweskie o
Serbii jako o Piemoncie przyszej Jugosawii.
Jednake bya to sprawa dalekiej jeszcze przyszoci. Austro-Wgry po ogoszeniu
Cesarstwa Niemieckiego weszy z nim w sojusz i zainicjoway aktywn polityk na
Bakanach, ktra midzy innymi wyraaa si w podsycaniu wewntrznych konfliktw i
antagonizmw midzy Sowianami Poudniowymi.
ROZWJ LITERATURY
W omawianym okresie w narodowej literaturze poudniowosowiaskiej zaznaczy si
wyrany zwrot ku tematyce ludowej. Wie si to z emancypacj warstwy chopskiej w
krajach habsburskich i wzrostem znaczenia politycznego chopw w Ksistwie
Serbskim. Romantyzm kwitnie nadal w caej twrczoci Sowian Poudniowych,
361
ale od lat pidziesitych pojawiaj si ju elementy realizmu w sztuce. Nadal liryka
jest form dominujc.
U Serbw ycie literackie skupia si przede wszystkim w Wojwodinie. Stamtd
pochodz najwybitniejsi przedstawiciele serbskiego romantyzmu: Jovan Jovanovi Zmaj
(1833- 1904) i Djura Jaki (1833- 1878). Obaj lirycy. Jovanovi tworzy gwnie wiersze
patriotyczne, zwrcone przeciw Turkom, Austriakom, ale take i przeciw
autokratycznym wadcom serbskim. Jaki, take wybitny malarz serbski, w swej
twrczoci siga do tematyki historycznej, szczeglnie w licznych dramatach. Obydwaj
pisarze przeszli w swym rozwoju ewolucj od romantyzmu do realizmu, co narzucaa
take sytuacja polityczna.

Romantykami pozostali do koca swego ycia Jovan Ili (l 823 1901), jedyny
spord romantykw urodzony w Serbii (Belgrad), Vladislav Kaanski (1828-1890) i
Laza Kosti (1841-1910). Wszyscy trzej na plan pierwszy w swej twrczoci wysuwali
patriotyzm serbski. Na polu nowelistyki wysun si na czoowe miejsce Stevan Mitrov
Ljubia (18241878), z pochodzenia Dalmatyczyk.
U Chorwatw w okresie absolutyzmu Bacha nie pojawiy si wybitniejsze talenty. Na
uwag zasuguje jedynie Mirko Bogovi (1816 1893). byy ilirysta, redaktor Nevena"
wychodzcego w latach 1852 1859, dramaturg i nowelista. Od pocztku lat
szedziesitych na parnasie chorwackim zabysna gwiazda Augusta Senoi (1838
1881), poety, nowelisty i powieciopisarza, najwybitniejszego pisarza chorwackiego XIX
w. Senoa by take redaktorem czasopisma Vijenac", wok ktrego skupiao si
chorwackie ycie literackie od koca lat szedziesitych. Z powieci Senoa na
szczegln uwag zasuguj Seljaka buna
362
(Powstanie chopskie), Diogenes i niedokoczona Kletva (Kltwa). Senoa traktowa
literatur jako instrument walki o prawa narodowe. Z tych te wzgldw sta si
pisarzem realistycznym, zarzucajc formy romantyczne, ktrym hodowa w modoci.
Romantykiem natomiast pozosta do koca swej twrczoci Franjo Markovi (1845
1914), poeta, twrca ballad i poematw epickich, przeciwnik realizmu. Markovi, w
przeciwiestwie do Senoi i licznych poprzednikw, nie kultywowa ideaw narodowych,
lecz oglnoludzkie: przebaczenie, braterstwo, mio i ideay wszechsowiaskie.
Literatura soweska obracaa si nadal wok problemw codziennego ycia i walki
ludu soweskiego. Pisarze byli dziaaczami politycznymi. Szczeglnie Fra Levstik
(1831 1887), wietny prozaik, krytyk literacki i dziaacz polityczny, przywdca ruchu
modosoweskiego. Z jego twrczoci wybija si realistyczna powie z ycia chopw
soweskich pt. Popotovanje i Litije do atea (Podr z Litiji do ateu), wydana w
1858 r.
Europejskim poziomem zabysy wiersze, nowele i powieci Josipa Stritara (1836
1923), romantyka i idealisty, zwolennika polityki Levstika. Najwybitniejszym soweskim
prozaikiem XIX w. by bez wtpienia Josip Jurci (18441881). Pisa gwnie powieci
historyczne. W liryce wyrnia si Simon Jenko (18351869), piewca smutnego losu
narodu soweskiego.
VII. U SCHYKU XIX WIEKU POD WPYWAMI AUSTRO-WGIER
POWSTANIE W BONI I HERCEGOWINIE 1875-1878
POWSTANIE w Boni i Hercegowinie zapocztkowao nowy okres w dziejach
narodw poudniowosowiaskich. Zaczo si jako rewolucja agrarna, stao si w toku
walki powstaniem narodowym i zostao zakoczone interwencj mocarstw, ktre
oywiajc na nowo Kwesti Wschodni, wykorzystay ruchy narodowowyzwolecze na
Bakanach, zwaszcza po wybuchu powstania kwietniowego w Bugarii w 1876 r., do
umocnienia tam swoich wpyww. Pod wzgldem zasigu i rozmiaru mona powstanie
boniackie porwna z powstaniem Karadziordzia; jedno i drugie stanowio przeom w
dziejach narodw bakaskich, a poudniowosowiaskich w szczeglnoci.
Bonia i Hercegowina, najbardziej na pnoc wysunita prowincja sowiaska Turcji,
przeywaa ju od lat trzydziestych stay, chroniczny kryzys wadzy sutaskiej i
feudalizmu tureckiego. Reformy sutaskie z lat pidziesitych, niekonsekwentne i nie

wprowadzone w peni, nie uspokoiy, wrcz przeciwnie zaostrzyy lokalne konflikty

spoeczne, wzmacniane narodowymi i religijnymi rnicami. W nastpstwie tego
wzmaga si ucisk administracji tureckiej, szczeglnie dotkliwy na polu ekonomicznym.
Nadmierne podatki i sposb ich cigania wywoyway stan wrzenia, przejawiajcy si w
drobnych, lokalnych powstaniach ludnoci chrzecijaskiej. Wadze tureckie
odpowiaday za kadym razem jak najsurowszymi represjami, ktre z kolei prowokoway
nastpne powstania. W taki wanie sposb spontanicznie i bez uprzednich
organizacyjnych przygotowa wybucho w czerwcu 1875 r. powstanie w grzystej i
najmniej dostpnej dla administracji tureckiej Hercegowinie.
W cigu paru miesicy powstanie rozszerzyo si na ca Boni. Miao ono nadal
charakter ruchu chopskiego, ale powstacy boniaccy byli ju w kontakcie z komitetem
emigrantw w Sawonii, skd otrzymywali pomoc i polityczne wskazwki. Nie miao
powstanie wybitnych przywdcw, a przede wszystkim dowdcw. Soweniec Miroslav
Hubmajer, wybrany na wodza w Boni, okaza si niezdolnym i nieodpowiednim na to
stanowisko. W Hercegowinie spord wielu dowdcw wybija si Mio Ljubibrati. Nie
miao te powstanie sukcesw, cho trwao i nie dao si zdusi. Najdzielniej broniy si
oddziay wzdu granicy chorwackiej w Boni i Czarnogrskiej w Hercegowinie.
364
Fakt, e powstanie przetrwao par miesicy, e przywdcy oddziaw powstaczych
(czet) odrzucili tureckie obietnice przeprowadzenia reform i z nastaniem wiosny 1876 r.
znowu przeszli do akcji, spowodowa, e powstanie w Boni przestao by spraw
chopw boniackich i hercegowiskich i stao si spraw poudniowosowiask i
kwesti midzynarodow.
AKTYWNA POMOC Z SERBII I CZARNOGRY
Wydarzenia w Boni i Hercegowinie spotkay si z ywym oddwikiem we
wszystkich orodkach poudniowosowiaskich, w szczeglnoci w Ksistwie Serbskim i
Czarnogrze, ale take i wrd Bugarw, ktrzy za przykadem Boniakw rwnie
chwycili za bro. W Ksistwie opinia publiczna, zwaszcza modzie, domagaa si
wojny z Turcj i udzielenia Boni natychmiastowej pomocy. Nie czekajc na decyzj
ksicia i rzdu, organizoway si spontanicznie komitety pomocy dla walczcej Boni i
wysyka ochotnikw. Tak samo w Czarnogrze wojenne nastroje ludnoci zmuszay
ostronego ksicia Mikoaja do podjcia decyzji. Mikoaj czarnogrski i Milan serbski
wiedzieli o nieprzychylnej dla powstania postawie Austro-Wgier, niemniej pod
naciskiem opinii zdecydowali si na podjcie wojennych krokw. W poowie czerwca
zosta podpisany sojusz wojskowy Serbii z Czarnogr. Oba pastwa ukaday si, e
bd wsplnie prowadzi wojn z Turcj, a po zwycistwie podziel si wyzwolonym
obszarem wedug zasady: Bonia Serbii, Hercegowina Czarnogrze. Ksi Milan
przystpujc do wojny ogosi, e nasz ruch jest czysto narodowy", e nie ma
charakteru socjalnego ani wojny religijnej. Czynne wystpienie Serbii i Czarnogry tu
po rozpoczciu powstania Bugarw przeciwko Turcji zmieniao charakter powstania
boniackiego z ruchu chopskiego w poudniowosowiask wojn narodow, tym
bardziej e i powstacy boniaccy w dniu 2 lipca 1876 r. ogosili uroczycie
zjednoczenie Boni z Serbi.
STANOWISKO MOCARSTW
Mocarstwa od samego pocztku ledziy pilnie wydarzenia w Boni i Bugarii. Jak
zwykle w Kwestii Wschodniej, dzieliy si' na te, ktre podtrzymyway Turcj i pragny

utrzyma jej cao, i te, ktre kosztem Turcji dyy do rozszerzenia swych wpyww i
posiadoci. Anglia tradycyjnie stana po stronie Turcji. Po katastrofie Francji z 1870 r.
bya w swej filotureckiej polityce odosobniona i niezdolna do przeciwstawienia si
interesom mocarstw wschodnich. Natomiast Austro-Wgry, majce poparcie Cesarstwa
Niemieckiego, przejy inicjatyw w swoje rce. Spraw Boni interesowano si w
Wiedniu od dawna, ale stanowisko dyplomacji wiedeskiej nie byo pocztkowo
jednolite. O ile Beust, kanclerz austriacki, uwaa, e Bonia moe by tylko turecka lub
tylko austriacka, o tyle Andrassy, premier wgierski, w obawie, aby przez przyczenie
Boni nie wzmocni si element sowiaski w monarchii i Koronie Wgierskiej,
pocztkowo
365
sprzeciwia si przyczeniu Boni i gotw by odda j Serbii za cen niepopierania
przez Belgrad Sowian wgierskich. Jednake kiedy w Boni rozgorzay walki w imi
zjednoczenia poudniowosowiaskiego, Andrassy, ju jako minister spraw
zagranicznych monarchii, zmieni stanowisko.
Tymczasem Rosja, na ktr najwicej liczyy walczce narody bakaskie, nie
przygotowana militarnie, nie kwapia si do wojny z Turcj, tym bardziej e w
Petersburgu dobrze wiedziano, i za polityk bakask Austro-Wgier stoi take
Cesarstwo Niemieckie. Mimo nacisku k sowianofilskich w Rosji oficjalna dyplomacja
rosyjska w nowym kryzysie wschodnim zacza od ukadw z Austro-Wgrami.
Dnia 8 lipca 1876 r., a wic ju po ogoszeniu przez Boniakw zjednoczenia z
Serbi, doszo w Reichstadt (czeskie Zakupy) do spotkania cesarzy Rosji i AustroWgier, a take ich ministrw: Andrassyego i Gorczakowa. Postanowiono zachowa
neutralno wobec konfliktu, w wypadku jednake klski Turcji obie strony zgadzay si
na rozdzia Bakanw na dwie strefy: Austro-Wgry obsadz Boni i Hercegowin,
podczas gdy Rosji przypadnie Bugaria. To porozumienie uzupeniono jeszcze dwoma
tajnymi ukadami w Wiedniu i Budapeszcie w styczniu 1877 r.
PORAKA SERBII, USTPSTWA TURCJI
Tymczasem wojska serbskie doznay znacznej poraki w dolinie Morawy koo Djunisu.
Wojska tureckie zaczy przenika na teren Ksistwa. Od katastrofy uchronio Serbi
ultimatum rosyjskie do Turcji, dajce natychmiastowego zatrzymania ofensywy i
zawarcia pokoju. Istotnie w marcu 1877 r. Serbia wycofaa si z wojny na zasadzie
status quo. Znacznie lepiej powodzio si Czarnogrcom, ktrzy na terenie Hercegowiny
odnieli szereg sukcesw. W sytuacji oglnej nie miao to jednak znaczenia.
Jednoczenie dziki staraniom Anglikw zebraa si w Stambule pod
przewodnictwem tureckiego ministra spraw zagranicznych konferencja ambasadorw
szeciu mocarstw. Turcja zobowizywaa si do przyznania Boni i Bugarii szerokiej
autonomii i do zrwnania w prawach ludnoci chrzecijaskiej z muzumask. Decyzja
ta, podobnie jak i zapowied reform tureckich w Boni i Bugarii nie zostay jednak
zrealizowane. Bez skutku bya te nastpna konferencja ambasadorw w Londynie.
Wobec praktycznej niemonoci rozwizania kryzysu drog dyplomatyczn Rosja
zdecydowaa si na wojn z Turcj.
WOJNA ROSYJSKO-TURECKA. TRAKTAT W SAN-STEFANO
Z dniem 24 kwietnia 1877 r. rozpocz si nowy etap w kryzysie wschodnim,
wywoanym powstaniem w Bugarii. Armia rosyjska po kilku miesicach walki wkroczya

na teren Bugarii. Serbia pod koniec 1877 r. wznowia dziaania wojenne. Wojska
serbskie zajy
366
Nisz, Czarnogra za, ktra dziaa wojennych nie przerywaa, zaja f upragniony od
dawna przez siebie port adriatycki Bar. W styczniu 1878 r. wojska rosyjskie stany u
wrt Stambuu. Na interwencj Anglii Rosja zatrzymaa dziaania wojenne i zawara z
Turcj pokj w pobliu stolicy tureckiej, w San-Stefano, dnia 3 marca 1878 r.
Najwaniejszym postanowieniem zawartego traktatu w San-Stefano byo utworzenie
niezalenej Bugarii, tak zwanej Wielkiej Bugarii, ktra miaa obejmowa obszar od
Morza a po Albani, z ca Macedoni, a nawet z czci tak zwanej Starej Serbii z
Pirotem i Uranjem. Serbii i Czarnogrze traktat gwarantowa cakowit niepodlego
oraz przyznawa Serbii Nowy Pazar, Kosowsk Mitrowic i Nisz, Czarnogrze natomiast
cz Hercegowiny poudniowej i Bar nad Adriatykiem.
Przede wszystkim za traktat wzmacnia pozycj Rosji w stosunku do Turcji i
pozostaych partnerw Kwestii Wschodniej. To wanie wywoao ich sprzeciw. O
nowym ukadzie na Bakanach zadecydowa kongres mocarstw w Berlinie, ktry odby
si midzy 13 czerwca a 13 lipca 1878 r.
POKJ BERLISKI. OKUPACJA BONI
Kongres berliski, na ktrym rol mediatora" gra Otto von Bismarck, odebra Rosji
owoce zwycistwa, nie dopuci do utworzenia Wielkiej Bugarii i zachowa jeszcze
panowanie tureckie w Macedonii. Co do Serbii i Czarnogry, kongres potwierdza
niezaleno obu pastw, przyznajc nadto Serbii 4 okrgi: Nisz, Pirot, Uranje i
skrawek ziemi nad rzek Toplic, natomiast Czarnogrze skrawki Hercegowiny,
Podgoric i pas wybrzea z portem w Bar. Austro-Wgry nie zgodziy si, aby Serbia i
Czarnogra rozszerzyy swe posiadoci w kierunku na Nowy Pazar, gdy w ten sposb
przeciyby drog na Saloniki. Sandak nowopazarski mia by wedug ycze
dyplomacji austro-wgierskiej i austriackich k wojskowych kanaem rozdzielajcym
Serbi od Czarnogry i sucym swobodnemu tranzytowi austriackiemu w kierunku do
Salonik.
Artykuem 25 traktatu berliskiego mocarstwa przyznay Austro-Wgrom prawo
okupacji i administracji Boni i Hercegowiny, z tym zastrzeeniem, e prawa suwerenne
nad t prowincj zachowuje nadal sutan. W ten sposb Austro-Wgry, ktre nie wziy
udziau w wojnie, otrzymay w prezencie od mocarstw rozleg prowincj, liczc
wwczas 1242458 ludnoci. Kilka miesicy, od lipca do padziernika 1878 r., trwa opr
ludnoci Boni i Hercegowiny przeciw wojskom austriackim obsadzajcym ich kraj.
Szczeglnie zacicie walczya ludno muzumaska, ale nie tylko. W Sarajewie
powsta komitet, rodzaj rzdu narodowego", ktry kierowa akcj oporu. Oblicza si, e
Bonia i Hercegowina straciy od pocztku powstania do walki z okupacj austriack
okoo 150 tys. ludzi.
367
ZNACZENIE POWSTANIA DLA SPRAWY JUGOSOWIASKIEJ
Powstanie Boni i Hercegowiny, zakoczone dyktatem mocarstw i wbrew woli
ludnoci, wywoao ywe echa take wrd Sowian w monarchii habsburskiej. W
Chorwacji Strossmayer i Raki, konsekwentni zwolennicy idei jugosowiaskiej,
podtrzymywali swoim autorytetem koncepcje zjednoczenia Boni z Serbi. W kraju
tworzyy si komitety pomocy powstacom przeladowane przez wadze wgierskie. W

Dalmacji Miko Klai, przywdca dalmatyskiej Partii Narodowej, widzia w zjednoczeniu

Serbii, Czarnogry, Boni i Hercegowiny moliwo stworzenia jednego, cakowicie
niezalenego pastwa. W Wojwodinie partia Mileticia wzywaa spoeczestwo serbskie
do natychmiastowej pomocy powstacom. W toku akcji Mileti zosta aresztowany. Po
okupacji Boni i Hercegowiny przez wojska austriackie, przy .niezdecydowaniu i braku
koncepcji samych wadz austro-wgierskich co do dalszej polityki wobec okupowanego
kraju, sabor chorwacki jeszcze w 1878 r. wystpi z petycj do monarchy, aby wczy
oba okupowane kraje do Chorwacji pod administracj bana. Wniosek ten zosta przez
Wiede odrzucony, gwnie na skutek sprzeciww wgierskich. W przyszoci wanie o
Boni rozgorzeje spr midzy Serbami i Chorwatami, podsycany i wykorzystywany
przez rzd wiedeski i budapeszteski dla wasnej polityki. Ten konflikt wrd samych
Jugosowian by take jednym z nastpstw pokoju berliskiego. Traktat w San-Stefano
nie by pomylny dla Serbii i Czarnogry, ale traktat berliski by klsk polityki
jugosowiaskiej obu pastw serbskich.
SERBIA POD KONTROL AUSTRO-WEG1ER
Od pokoju berliskiego Ksistwo Serbskie pod rzdami austrofilskiego ksicia Milana
Obrenowicza popado w zaleno od Austro-Wgier. stao si niemal ich
protektoratem. Szczeglnie byo to wyrane w dziedzinie gospodarczej i polityce
zagranicznej Ksistwa.
Podstaw gospodarki serbskiej byo rolnictwo i hodowla. Po rozpadzie zadrugi
przewaay gospodarstwa drobne, zaledwie wegetujce pod wzgldem gospodarczym.
Przede wszystkim brak byo narzdzi koniecznych do unowoczenienia produkcji.
Wedug wylicze, co pidziesita rodzina chopska posiadaa zaprzg konny, a co
szsta soch. Powoli zacz si rozwija przemys krajowy, ktry stara si dostarczy
rolnictwu niezbdnych narzdzi. Pewne postpy czyni te system kredytowy, oparty w
mniejszoci na rodzimym, w wikszoci na zagranicznym kapitale. Pierwszy bank
serbski powsta w 1869 r. z poow kapitau wgierskiego, jego dyrektorem by Niemiec,
nie znajcy w ogle jzyka serbskiego. W takich warunkach rozwijaa si gospodarka
kapitalistyczna i tworzya si rodzima buruazja serbska, ktra prnoci i ywotnoci
szybko odrabiaa zalegoci z czasw przeszych. W kadym razie buruazja bya na
tyle silna, e zdolna bya ogranicza wadz ksic i organizowa ycie polityczne
wedug nowoczesnych programw polityczno-spoecznych. Jeli w skupsztynie w 1858
r. chopi
368
stanowili dwie trzecie wszystkich delegatw, to w 1874 r. stosunek by odwrotny
dwie trzecie zajmowali przedstawiciele buruazji, a zaledwie jedn trzeci chopi.
Uzalenienie gospodarcze Serbii od Austro-Wgier wynikao z faktu. e Austro-Wgry
zajmoway szczegln pozycj w obrotach handlowych Serbii. Wedug szacowa ponad
80",, serbskiego eksportu i prawie tyle importu szo przez granic austro-wgiersk.
Austro-Wgry byy prawie jedynym kontrahentem handlowym Serbii, co naturalnie
odbijao si na stosunkach politycznych midzy oboma pastwami. Austrofilski ks. Milan
wiadomie uzalenia gospodark Ksistwa od potnego ssiada. wiadcz o tym
kolejne umowy handlowe z 1881 i 1890 r., uatwiajce Austro-Wgrom penetracj
gospodarcz Serbii.
Mona ten fakt obserwowa take i na takim odcinku, jak budowa kolei elaznej na
Bakanach. Austria ju od 1854 r. pragna przeduy lini kolejow od Zemuna w

kierunku na Stambu. Po ugodzie z Wgrami penetracja gospodarcza i polityczna

monarchii na Bakany stanie si jej gwnym celem. Bankier austriacki baron Moris de
Hirsch stanie si potentatem gospodarczym na Bakanach i w Serbii. Jego dzieem bya
z pocztku lat siedemdziesitych budowa linii kolejowej od Salonik przez Skopje do
Kosowskiej Mitrowicy. By to pocztek nie zrealizowanej nigdy koncepcji poczenia
kolejowego Austrii z Salonikami. Projektowana linia miaa najkrtsz drog biegn
przez sandak nowopazarski. std polityczne znaczenie tego okrgu w bakaskiej
polityce Austro-Wgier. Jak wielk wag do tej sprawy przywizywa rzd wiedeski,
wiadczy specjalna klauzula w traktacie berliskim, w ktrej rzd serbski zgadza si na
budow linii kolejowej z Boni przez sandak do Salonik. Ze wzgldw finansowych nie
wykonano wwczas tego projektu, a kiedy rzd austriacki wrci do tej sprawy po 30
latach, sytuacja na Bakanach zmienia si do tego stopnia, e inicjatywa austriacka nie
moga ju by wykonana. W 1890 r. baron Hirsch sprzeda swe akcje bankowi
niemieckiemu w Berlinie. Odtd Cesarstwo Niemieckie zdubluje inicjatyw austriack, z
t rnic, e imperializm niemiecki interesowaa budowa bezporedniej linii do
Stambuu, a stamtd na Bliski Wschd do Bagdadu.
Po traktacie berliskim rwnie i Rosja przystpia do budowy linii kolejowej na
Bakanach, raczej dla celw strategicznych ni gospodarczych. W 1878 r. bankier
rosyjski Gintzburg rozpocz budowa lini od Morza Czarnego przez Bugari do
Macedonii. Inicjatywa rosyjska krzyowaa si z austriack naoczny przykad
rywalizacji mocarstw na Bakanach. Sprawa kontroli bakaskich linii kolejowych stanie
si te jedn z przyczyn konfliktu serbsko-bugarskiego. a nawet wojny w 1885 r., przy
czym Serbia w tym wypadku wystpia jako narzdzie austriackiego imperializmu.
KRLESTWO SERBSKIE
W czerwcu 1881 r. ks. Milan podpisa tajn konwencj z Austro-- Wgrami. Na jej
podstawie zrzek si w imieniu Serbii roszcze do Boni i Hercegowiny, a take i
sandaku nowopazarskiego oraz zobowiza si,
369
e bez porozumienia z rzdem wiedeskim nie bdzie wchodzi w ukady i zawiera
umw politycznych z innymi pastwami. Oznaczao to, e Wiede uzyska prawo
nadzoru nad serbsk polityk zagraniczn, podobnie jak to ju posiada w dziedzinie
serbskiej ekonomiki. Osod tej niemal wasalnej zalenoci byo zapewnienie wadz
wiedeskich, e nie bd zgasza sprzeciwu, jeli ksi zechce ogosi si krlem
Serbii.
Istotnie w lutym 1882 r. ks. Milan dokona aktu koronacji. Ksistwo Serbskie zostao
podniesione do rangi krlestwa. Na zewntrz mogo to stwarza pozory, e pastwo
serbskie podnioso si na wyszy szczebel, stano w rzdzie pastw niezalenych.
Koronacja, wywyszya przede wszystkim dynasti Obrenowiczw i uatwiaa wadcy
sprawowanie rzdw absolutnych. Dla Milana I by to cel najwaniejszy. Zaspokaja
jego ambicj i prno, czym si niechlubnie wyrnia spord wszystkich wadcw
Serbii. Z punktu widzenia tradycyjnej polityki serbskiej i rozwoju idei jugosowiaskiej
waniejsze od ogoszenia krlestwa byo to, e Serbia za spraw swego lekkomylnego
wadcy Milana I przestaa by Piemontem jugosowiaskim". Staa si natomiast
narzdziem wiedeskiego imperializmu. Ujawnio si to w caej okazaoci w 1885 r.,
zaledwie w trzy lata po ogoszeniu krlestwa.
WOJNA SERBSKO-BUGARSKA 1885 ROKU

Od czasw okupacji Boni i Hercegowiny przez Austro-Wgry w spoeczestwie

serbskim pojawiay si tendencje do ekspansji w kierunku Macedonii, pozostajcej
jeszcze pod okupacj tureck. Byy to tendencje naturalne i zgodne z programem
jugosowiaskim. Macedoni interesowaa si take i Bugaria, powoujc si na swoje
dawne prawa, jak te i na postanowienia traktatu w San-Stefano, jak wiadomo, nie
uznanego przez mocarstwa. Moliwo porozumienia serbsko-bugarskiego w sprawie
Macedonii leaa zapewne w interesie obu stron, a take i samych Macedoczykw.
Tymczasem krl Milan na polecenie Wiednia wypowiedzia Bugarii wojn. Stao si to w
1885 r., kiedy Bugarzy, obalajc postanowienia traktatu berliskiego, dokonali
zjednoczenia Ksistwa Bugarskiego z Rumeli Wschodni, tworzc jedno pastwo
bugarskie. Zjednoczenie Bugarii uznano w Wiedniu za naruszenie rwnowagi na
Bakanach, za rozszerzenie wpyww rosyjskich, a uszczuplenie austriackich. Krl
Milan, rozpoczynajc w listopadzie 1885 r. wojn z Bugari, wystpowa w interesie
monarchii habsburskiej, a nie jako rzecznik spraw serbskich.
Wojna, krytykowana przez opozycjonistw, niepopularna w spoeczestwie, nie
przygotowana naleycie i le prowadzona, skoczya si cik porak armii serbskiej
pod Slivnic na poudniowy wschd od Pirotu. Od cakowitej klski uratowaa Serbi
dyplomacja austro--wgierska. W lutym 1886 r. podpisano w Bukareszcie pokj na
zasadzie status quo ante. Niepotrzebna wojna pozostawia trway osad w stosunkach
obu pastw poudnicwosowiaskich, w spoeczestwie serbskim
370
natomiast osabia do reszty presti pierwszego krla. W 1889 r. opozycja zmusia
Milana do abdykacji.
V STOSUNKI WEWNTRZNE W KRLESTWIE SERBSKIM.
STRONNICTWA POLITYCZNE
Rozwj stosunkw wewntrznych za panowania Milana ksztatowa si jako jedno
pasmo walki midzy wadc i coraz silniejsz opozycj. Przedmiotem walki bya sprawa
konstytucji.
W 1869 r. skupsztyna, zebrana w Kragujevacu, uchwalia now konstytucj w miejsce
obowizujcej dotychczas konstytucji z 1838 r. W myl jej postanowie Ksistwo
zostao dziedziczn monarchi konstytucyjn. Ksi dzieli si wadz ustawodawcz
ze skupsztyna, wybieran na podstawie prawa wyborczego, ograniczonego cenzusem
majtkowym. Jedn trzeci posw mianowa ksi. On te za porednictwem
mianowanego przez siebie rzdu sprawowa wadz wykonawcz. Ten swoisty
parlamentaryzm nie trwa jednak dugo. Przyznane ksiciu prerogatywy daway mu w
praktyce okazj do wadzy absolutnej, co te nastpio w 1872 r., kiedy to Milan po
dojciu do penoletnoci obj samodzielne rzdy (konstytucja zostaa uchwalona za
rzdw regencji).
Niemniej za panowania Milana wytworzyy si w Serbii partie polityczne, ktre byy
wynikiem wewntrznego rozwoju spoeczestwa, ale te i wiadectwem jego powiza
z europejskimi nurtami spoeczno-politycznymi.
Najstarsz orientacj polityczn w Serbii tworzyli liberaowie, szczeglnie aktywni za
czasw ks. Michaa. Bya to grupa nieliczna, reprezentujca interesy zamonych
kupcw i wikszych posiadaczy ziemskich. Wrd przywdcw wymieni naley Jovana
Risticia, Jevrema Grujicia oraz ideologa serbskiego liberalizmu Vladimira Jovanovicia.
W okresie rzdw Milana liberaowie naleeli do opozycji. Domagali si powszechnego

prawa wyborczego, szerokiego samorzdu terytorialnego, bezpatnej owiaty, a w

stosunkach zewntrznych konfederacji narodw bakaskich. Jednake liberaowie
tracili stopniowo wpywy w spoeczestwie na rzecz radykaw. Po 1903 r. zeszli
cakowicie ze sceny politycznej. Gwnym przeciwnikiem liberaw byli konserwatyci.
Grupa ta wyrosa z dawnej oligarchii ustavobranitelji. Ich przywdcami za czasw
Milana byli Milutin Garaanin i Jovan Marinovi. Odsunici od wadzy za czasw ks.
Michaa, odrodzili si jako neokonserwatyci" za czasw Milana. Powizani z
austriackim kapitaem, stanowili gwne oparcie dla austrofilskiej polityki krla Milana.
Po jego upadku trac na znaczeniu. Nie pomogo im ukrycie si pod szyldem Partii
Postpu (Napredna straka).
SVETOZAR MARKOVI
Na ksztatowanie si opozycji i jej ideologiczne oblicze wielki Wpyw wywar Svetozar
Markovi (18461875), pierwszy socjalista na gruncie poudniowosowiaskim.
371
Markovi, zwizany za modu z Omladin, wynis ze studiw w Petersburgu w latach
1866-1869 gbokie sympatie dla narodnickiego ruchu rosyjskiego i pod jego wpywem
sam sta si rewolucyjnym demokrat. Podczas dalszych studiw w Szwajcarii zetkn
si z organizacjami socjalistycznymi i za ich porednictwem przyj ideologi
marksistowsk. Po powrocie do kraju redagowa pierwsze socjalistyczne czasopisma
serbskie, jak Radnik", Javnost", Oslobodjenje". By te pierwszym organizatorem
klasy robotniczej i proletaryzujcego si chopstwa. Partii socjalistycznej nie zaoy (ta
powstaa dopiero w 1903 r.), ale swoj dziaalnoci i publikacjami przygotowywa jej
grunt. Przeladowany przez rzd belgradzki za czynny udzia w Komunie Paryskiej,
musia reszt ycia spdzi na emigracji. Zmar przedwczenie na grulic.
Markovi w swej ideologii czy dwie sprawy: socjalizm i zjednoczenie Sowian
Poudniowych. Uwaa, e jedno i drugie da si osign drog ewolucji i
konsekwentnego dziaania organizacyjnego. Obalenie obcych wpyww i rodzimych
systemw biurokratyczno-monarchistycznych doprowadzi do wyzwolenia ludw
poudniowosowiaskich i powstania wolnej federacji republik bakaskich. Markovi nie
zostawi organizacji, ale zostawi idee, ktre przeja modzie i stopniowo wprowadzaa
w ycie. Z ideologii Markovicia wyrosa najsilniejsza partia serbska przed pierwsz
wojn wiatow, to jest Partia Radykalna (Radikalna stranka).
PARTIA RADYKALNA
Partia Radykalna skupiaa w swoich szeregach ubogie chopstwo i drobne
mieszczastwo, zwaszcza w maych miasteczkach. To bya jej domena i sia.
Radykaowie domagali si powszechnego prawa wyborczego, szerokiego samorzdu
terytorialnego, nowoczesnego parlamentaryzmu. Zwalczali autokratyzm Milana i jego
austrofilsk polityk. Gosili za Markoviciem ide federacji narodw bakaskich. Z ich
szeregw wyszed Mila Ceni, ktry najkonsekwentniej reprezentowa idee
socjalistyczne Markovicia i z tych pozycji poddawa krytyce ewoluujcy na prawo
program radykaw.
Do najwybitniejszych przywdcw Partii Radykalnej nalea Nikola Pai. pniejszy
znakomity m stanu Serbii. Radykaowie pierwsi stworzyli w Serbii organizacj
partyjn w 1883 r. W tyme roku mieli ju w swoich szeregach 60 tys. czonkw. Byli
wic najwikszym zorganizowanym ruchem spoeczno-politycznym na Bakanach w tym

okresie. W miar upywu czasu Partia Radykalna utracia swj rewolucyjny i lewicowy
charakter. Stanie si jedn z partii buruazyjnych i przyjmie ideologi nacjonalistyczn.
W czasach Milana radykaowie stanowili trzon opozycji przeciw krlowi i za tak
dziaalno byli przeladowani i wizieni. Ale po nieszczsnej wojnie z Bugari Milan
musia pj na kompromis z radykaami. Owocem tego bya nowa konstytucja z 1888 r.
Wprowadzia ona nowoczesny parlamentaryzm wedug wczesnego wzoru belgijskiego.
372
Jednoizbowa skupsztyna posiadaa pen wadz ustawodawcz, prawo uchwalania
budetu i kontroli nad polityk rzdu, ktry przed ni odpowiada. Wybory do skupsztyny
miay by tajne, ale ograniczone cenzusem majtkowym. Konstytucja gwarantowaa
wolno sowa i zrzesze, zaprowadzaa te samorzd terytorialny. W wczesnej
Europie bya to jedna z najbardziej postpowych konstytucji. Po jej uchwaleniu
radykaowie objli rzdy, a krl Milan zrzek si w 1889 r. tronu , na rzecz swego
maoletniego syna, Aleksandra. Lecz na tym bynajmniej nie skoczy si konflikt
konstytucyjny.
KONIEC OBRENOWICZW
Reakcja i zwolennicy krla Milana skupili si wok regencji zoonej z Jovana
Risticia, Kosty Proticia i Jovana Belimarkovicia. Rzdzca Partia Radykalna natomiast
wprowadzia pospiesznie reformy gospodarcze i staraa si poprawi stosunki
dyplomatyczne z Rosj. Jednake nie ma nic bardziej nietrwaego ni demokracja w
krajach nierozwinitych gospodarczo. Reakcja, wspierana przez Milana z zagranicy,
wygraa wybory w 1892 r. i zmusia radykaw do oddania rzdw. Na czele nowego
rzdu stan libera Jovan Risti. W 1893 r. szesnastoletni Aleksander uzna si ju za
penoletniego i wbrew przepisom konstytucji obj samodzieln wadz. W rok potem
przyby Milan z zagranicy i wszystko wrcio do dawnego. Konstytucja z 1888 r. zostaa
zawieszona w 1894 r., a w jej miejsce w dwa lata pniej nadana nowa, ograniczaa
skupsztyn. Rozgorzay walki midzypartyjne.
Chaos w pastwie wzmaga jeszcze konflikt krlowej Natalii ze swym maonkiem
Milanem. Po stronie Natalii stali radykaowie, podczas gdy mody Aleksander raz
postpowa wedug rad ojca, to znowu wedug rad matki. Wreszcie kiedy rozwiedziona
krlowa opucia Serbi. Aleksander mg ju tylko sucha ojca. W 1899 r. nieudany
zamach na Milana spowodowa ogoszenie stanu wyjtkowego i aresztowanie
przywdcw radykaw. Ale mier (naturalna) Milana znowu zmienia sytuacj.
W 1900 r. Aleksander nada now konstytucj, ktra tylko nieznacznie zwikszaa
prerogatywy skupsztyny. Cz radykaw pogodzia si z krlem (Pai), a cz
stworzya now parti pod nazw Partia Niezalenych Radykaw, ktra trwaa na
pozycjach ustalonych programem 1881 r. Tymczasem Aleksander odrzuci ofert
pogodzonych z reimem radykaw, powoa rzd neutralny" z Cincarem-Markoviciem
na czele i odnowi krlewski absolutyzm.
Walka o konstytucj miaa naturalnie szersze podoe. Szo o obalenie reimu, ktry
uzaleni Serbi od Austro-Wgier. Rozbicie tej zalenoci leao w interesie serbskiej
gospodarki i serbskiej buruazji. Krl i absolutyzm krlewski stay si niejako symbolem
podporzdkowania Serbii Austro-Wgrom. Oprcz tego opinia obwiniaa krla 'O
katastrofalny stan finansw, o zaduenia Serbii w bankach zagranicznych. W tych
warunkach szczeglnego rozgosu nabieray afery finansowe, ktrymi obciano
lekkomylnego wadc.

373
Do wiadomoci publicznej dochodziy skandale na dworze krlewskim i hulaszcze
ycie modego monarchy. Oliwy do ognia dolay perypetie maeskie Aleksandra.
Odrzuci on propozycje polubienia ksiniczki Czarnogry, czym narazi si ksiciu
Mikoajowi, i oeni si z dam dworu krlowej Natalii, Drag Main, wdow po
inynierze czeskim.
W marcu 1903 r. na ulicach Belgradu doszo do demonstracji anty krlewskiej, ktrej
organizatorem by Dimitr Tucovi, dziaacz robotniczy i zaoyciel jeszcze w tym samym
roku serbskiej Partii Socjaldemokratycznej. Padli pierwsi zabici. Przeraony krl
przywrci konstytucj. Nie na dugo jednak, bo w par godzin pniej rozwiza
skupsztyn i zarzdzi nowe wybory. Agitacja wyborcza przybraa rozmiary wojny
domowej. Tymczasem w nocy z 28 na 29 maja 1903 r. grupa oficerw armii dokonaa
zamachu stanu. Krl Aleksander i jego maonka zostali zabici w paacu krlewskim.
Tego samego dnia armia ogosia krlem Piotra Karadziordziewicza, syna byego
ksicia Aleksandra i wnuka wielkiego Karadziordzia. Zebrana skupsztyna zatwierdzia
nowego krla i przywrcia konstytucj z 1888 r. Wraz z odejciem Obrenowiczw
skoczy si dugi okres podporzdkowania Serbii interesom Austro-Wgier. W
nastpstwie tego oya idea jugosowiaska i zmieni si gruntownie ukad si na
Bakanach.
UMOCNIENIE CZARNOGRY
Na mocy traktatu berliskiego Czarnogra uzyskaa wreszcie midzynarodowe
potwierdzenie swej niepodlegoci. Obszar kraju powikszy si w dwjnasb. Pastwo
zyskao dostp do morza na odcinku 70 km. Na terytorium przyczonym Czarnogra
zyskaa warstw mieszczask w miastach: Podgorica, Niksi, Bar, Ulcinj, Kolain,
Spu, abljak. Ale zyskaa te ziemi orn, co zwikszyo jej moliwoci rozwoju
ekonomicznego. Niemniej pastwo ks. Mikoaja pozostao nadal najbardziej zacofanym
pod wzgldem gospodarczym krajem na Bakanach. Przemysu nie byo.
Mieszczastwo to drobni kupcy, rzemielnicy i troch inteligencji. Od lat
siedemdziesitych zaczto budowa drogi, ale pierwsza lokomotywa ruszya dopiero w
1909 r. Przyrost ludnoci i brak przemysu przerasta moliwoci jej wyywienia. Std
liczna emigracja do Serbii przede wszystkim, ale take i do Ameryki.
Z pocztkiem XX w. doszo do pewnego oywienia gospodarczego. Przyczyni si do
tego znacznie obcy kapita, angielski, woski i austriacki. Otwarto te bank czarnogrski.
Kapita woski finansowa budow pierwszej linii kolejowej Bar Virpazar, kapita
austriacki lokowa si gwnie w przemyle drzewnym. W 1911 r. Czarnogra otrzymaa
znaczn poyczk od wiedeskiego Landerbanku.
W 1879 r. ksi Mikoaj przystpi do pewnych reform. Znis dotychczasowy senat,
utworzy rzd zoony z piciu ministerstw i powoa 8-osobow rad pastwa, ktra
otrzymaa prawa ustawodawcze. W rzeczywistoci ksi sprawowa wadz absolutn.
Rzd z Bo Petroviciem na czele wykonywa polecenia ksicia. By to najbardziej
ustabilizowany rzd nie tylko na Bakanach, bo potrafi utrzyma si przez 26 lat.
374
Ksi ostro rozprawi si z opozycj, ktra w latach osiemdziesitych domagaa si
zmiany rzdu i konstytucji. Na czele opozycji stali niektrzy wojewodowie, ale z czasem
przeciw absolutyzmowi ksicia podnios si gosy chopstwa i mieszczastwa, a przede

wszystkim modziey, ktra coraz silniej ujawniaa tendencje do zjednoczenia

Czarnogry z Serbi.
W polityce zagranicznej ks. Mikoaj nadal pozosta wierny sojuszowi z Rosj, ale nie
znaczy to, by nie prbowa szuka oparcia i gdzie indziej. Gwnie we Woszech, gdzie
jego crka Helena bya krlow. Niezbyt poprawnie ukaday si stosunki ksicia
Czarnogry z ostatnimi Obrenowiczami. Krya si za tym konkurencja dynastw o
pierwszestwo w wiecie poudniowosowiaskim i o jego zjednoczenie. Szczeglnie le
ukaday si stosunki ks. Mikoaja z krlem Aleksandrem. Ale, podobnie jak w Serbii, tak
i w Czarnogrze w 1903 r. wybuch wielki kryzys spoeczny, w ktrego nastpstwie
doszo do znacznych zmian w wewntrznej i zewntrznej polityce Ksistwa.
ZMIANY W MACEDONII
W okresie powstania w Boni, Hercegowinie i Bugarii take i w Macedonii doszo do
lokalnych zaburze przeciw wadzy tureckiej. Wojna rosyjsko-turecka rozbudzia
nadzieje w Macedonii na rychy upadek Turcji. Pokj w San-Stefano wcza ca
Macedoni do obszaru Wielkiej Bugarii, ale pokj berliski przywrci panowanie
tureckie. Sutan zobowiza si wprawdzie przeprowadzi reformy w Macedonii, ale
jak zwykle obietnic nie dotrzyma. Oderwanie Bugarii od Turcji pogorszyo stosunki
gospodarcze Macedonii, bo zmniejszy si znacznie obszar penetracji handlu.
Od lat osiemdziesitych ssiadujce z Macedoni pastwa bakaskie staray si
pozyska ludno Macedonii dla siebie. Ta rywalizacja Bugarii, Serbii i Grecji o
Macedoni oywia stosunki kulturalne i polityczne. Zacza si rozwija sie tajnych
organizacji macedoskich, ktre wspierali ssiedzi. W 1893 r. dochodzi do pewnego
scalenia ruchu konspiracyjnego. Utworzya si jedna wiksza organizacja pod nazw
Wewntrzna Macedoska Organizacja Rewolucyjna (Vnutrena Makedonska
Revolucionarna Organizacija VMRO) o programie demokratycznym i
narodowowyzwoleczym. O wpywy w tej organizacji, jak i w ogle o pozyskanie
Macedoczykw zabiegali ssiedzi. W Sofii powsta Naczelny Komitet Macedoski, na
ktrego czele sta bugarski genera. W Serbii Towarzystwo w. Sawy zakadao szkoy
serbskie w Macedonii, podsycao ruch czet macedoskich. Rzd serbski zakada
konsulaty serbskie w Macedonii. Podobn akcj prowadzili te i Grecy. VMRO,
stanowica zlepek rnych organizacji, nigdy nie bya jednolita ani w sensie
organizacyjnym, ani programowym. Nieskoordynowana dziaalno i najrozmaitsze
tendencje, w tym probugarskie, proserbskie i progreckie, a nawet anarchistyczne,
osabiay ruch macedoski. W 1897 r. wadze tureckie rozpoczy likwidacj VMRO i
przeladowania jej dziaaczy.
375
W nastpstwie tureckich represji VMRO podja decyzj powstania w lipcu 1903 r.
BONIA I HERCEGOWINA POD OKUPACJ AUSTRO-WGIER. ADMINISTRACJA
Rzdy austro-wgierskie w rzeczywistoci nie wiedziay, co robi z nowo nabyt,
rozleg prowincj. Wgrzy w Zalitawii lkali si, aby Boniacy nie wzmocnili liczebnie
ludnoci sowiaskiej w Koronie. Austriacy w Przedlitawii nie byli skonni obcia si
wydatkami na rzecz kraju, ktry by im obcy, i ludnoci, ktra bya wroga. Przez
pierwsze miesice od pocztku okupacji wadz nad Boni oddano wiedeskiemu
ministerstwu spraw zagranicznych, ale wkrtce zarzd prowincji powierzono wsplnemu
ministerstwu finansw. Faktyczn wadz nad prowincj, przynajmniej do 1882 r.,
sprawowa genera austriacki, dowdca wojsk okupacyjnych. Kiedy jednak w 1882 r.

doszo do powstania w Hercegowinie, wywoanego poborem do wojska austriackiego,

wadze wiedeskie zdecydoway si na ustanowienie przy dowdcy wojskowym
cywilnego namiestnika, ktrym zosta Wgier, Beniamin Kallay. minister finansw.
Odtd on rzdzi prowincj przez lat 20.
Wszystkie zarzdzenia Wiednia miay charakter tymczasowy. Rzd dba przede
wszystkim o zapewnienie w prowincji spokoju, tumi surowo kady przejaw
niezalenoci czy buntu ludnoci i tak kierowa! sprawami, aby zapewni punktom
strategicznym w Dalmacji naleyte zaplecze i aby przez to mc z bliska kontrolowa
Serbi i Czarnogr. Wadze okupacyjne nie zmieniy nawet tureckich ustaw
regulujcych sprawy spoeczno-gospodarcze ludnoci. Chop boniacki pozosta nadal
pod uciskiem miejscowego feudaa. od ktrego mg si wprawdzie wykupi, ale z
braku pienidzy mao z tego korzysta.
POLITYKA GOSPODARCZA
Jednake sama konfrontacja kraju zacofanego spoecznie i gospodarczo, feudalnego i
patriarchalnego z pastwem i spoeczestwem rozwinitym gospodarczo i
nowoczesnym musiaa przynosi pewne korzyci prowincji okupowanej. Choby to. e
Wiede dla celw strategicznych potrzebowa dobrych drg i kolei, stwarzao korzystne
warunki do rozwoju prowincji. Takim celom suya wybudowana przez administracj
austriack linia kolejowa od Bosanskiego Brodu przez Sarajewo, Mostar do Metkovicia.
czyli do brzegw Adriatyku. Okoo 1600 km drg elaznych zbudowali w tym czasie
Austriacy. Zniesienie granicy celnej midzy monarchi a Boni otworzyo drogi dla
handlu i penetracji kapitau austriackiego i wgierskiego w Boni. Czynniki gospodarcze
monarchii zaczy eksploatacj surowcw z zajtego kraju. Otwierano kopalnie,
zakadano plantacje i przerbk tytoniu, budowano tartaki, wykorzystujc niezmierne
bogactwo naturalne Boni, jakim byy lasy. Pojawiy si take i zakady tekstylne, czemu
sprzyjaa tania sia robocza.
376
Porednio ludno Boni korzystaa z austriackich innowacji gospodarczych, ale nie
zmienia si feudalna struktura spoeczestwa i jego polityczna niewola.
SPOECZESTWO
Ze wszystkich krajw poudniowosowiaskich Bonia i Hercegowina naleay pod
wzgldem jzykowym do najbardziej jednolitych. Wedug spisu z 1895 r. na 1570000
mieszkacw 97%, podao jzyk serbsko--chorwacki jako swj jzyk macierzysty (w
1900 r. ludnoci byo ju 1898044. w tym 1871852 z jzykiem serbsko-chorwackim). Ale
podzia jzykowy czy etniczny nie by dla tego kraju wwczas miarodajny. Ludno
dzielia si na religie i wyznania. W 1895 r. prawosawni stanowili 43%, katolicy 21%,
muzumanie - 32%. I takie zrnicowanie spoeczestwa sprzyjao okupantowi, dawao
mu mono wygrywania antagonizmw.
Najbardziej proaustriaccy byli katolicy, wspierani przez katolick hierarchi kocieln
i rzd austriacki. Ich przywdc by arcybiskup Sarajewa Stadler. W swej dziaalnoci
popiera on jezuitw, majcych oparcie w Wiedniu, przeciw franciszkanom, ktrzy od
dawna osiedli w Boni i mieli za sob dug dziaalno kulturaln i narodow. Byli
antyaustriaccy.
Muzumanie, kierowani nadal przez wasnych feudaw. bejw, nie pragnli zmian w
strukturze agrarnej i spoecznej, domagali si tylko autonomii religijnej. W tym celu
utworzyli w 1899 r. organizacj, ktra pocztkowo miaa charakter antyaustriacki, gdy

rzd miesza si do ich spraw wyznaniowych. Kulturaln autonomi religijn uzyskali

dopiero po aneksji Boni i Hercegowiny, w 1909 r.
Prawosawni ju w 1893 r. utworzyli organizacj, ktra miaa na celu samoobron
przed obcymi urzdnikami, nauczycielami, ktrzy kontrolowali Cerkiew i szkoy
prawosawne. dali wasnych szk i wasnych instytucji kulturalnych, swobodnego
wyboru duchownych i cyrylicy, zamiast wprowadzanej przez wadze tzw. bosaniny".
Dopiero po mierci Kallaya w 1905 r. uzyskali pewne prawa.
ZAOSTRZENIE KONFLIKTU CHORWACKO-WGIERSKIEGO
W 1881 r. wadze wiedeskie zgodziy si wreszcie na ostateczn likwidacj
Pogranicza Wojskowego. Zgodnie z dawnymi i stale ponawianymi daniami
Chorwatw i dla ich pozyskania czynniki wiedeskie postanowiy wczy do Chorwacji
cywilnej i odda pod jurysdykcj bana cay obszar Pogranicza, obejmujcego szmat
ziem chorwackich od wschodniej Sawonii po Adriatyk. Decyzja Wiednia wywoaa
rado w Zagrzebiu. Speniay si przecie dawne marzenia patriotw, etniczny obszar
Chorwacji zosta znacznie rozszerzony.
Zudzeniem jednake, okazay si nadzieje politykw chorwackich, e powikszenie
terytorialne kraju wzmocni pozycj chorwack w stosunku do Wgier. Okazao si
bowiem, e o ukadzie stosunkw
377
midzy Zagrzebiem a Budapesztem decydoway nie tyle spisane dokadnie warunki
ugody z 1868 r. i zasig terytorialny Chorwacji, ile dysproporcje gospodarcze i
polityczne, okrelajce wyranie przewag Wgier nad Chorwacj. Rzd wgierski
dobrze sobie z tego zdawa spraw i umia sw przewag wykorzysta. Co wicej,
lekceway nastroje spoeczestwa chorwackiego i par force realizowa swoje cele
polityczne, ktre polegay na zacieraniu rnic midzy Wgrami a Chorwacj, czyli na
stosowaniu polityki madziaryzacyjnej.
MADZIARYZACJA
W 1880 r. ustpi ze stanowiska bana Ivan Maurani, jedyny w okresie dualizmu ban
chorwacki, ktry cieszy si autorytetem w kraju i poparciem wasnego spoeczestwa.
Jego dymisj wykorzysta rzd wgierski Kolomana Tiszy i zarzdzi w 1883 r., aby we
wszystkich instytucjach wsplnych na terenie Chorwacji, tj. na kolejach, poczcie i w
urzdach skarbowych, zaprowadzi jzyk wgierski jako urzdowy i herb wgierski jako
godo pastwa. To wanie nierozwane zarzdzenie, wyraajce dum, madziarsk i
supremacj wgiersk nad Chorwacj, wywoao niezwykle siln reakcj w Zagrzebiu i
caej Chorwacji. wczesne spoeczestwo chorwackie i jego politykw
charakteryzowao szczeglne uczulenie w stosunku do zarzdze Budapesztu. Wyraa
si w tym kompleks narodowy, historycznie uzasadniony, ale te i ywy patriotyzm.
Po decyzjach Tiszy cay kraj, a szczeglnie Zagrzeb, ogarna fala manifestacji
antywgierskich, w nastpstwie czego Tisza zdecydowa si na zawieszenie konstytucji
i mianowanie komisarza rzdowego w Zagrzebiu w osobie generaa, barona Hermana
Ramberga, dowdcy wojsk stacjonujcych w Chorwacji. Jak wielk wag
przywizywano wwczas do symboli, wiadczy fakt, e kiedy gen. Ramberg icie
salomonowym wyrokiem nakaza usun z gmachw instytucji wsplnych herby
wgierskie i napisy w jzyku wgierskim, nie dajc na ich miejsce adnych, ani
wgierskich, ani chorwackich, sytuacja ulega znacznemu uspokojeniu. W takiej

anonimowej postaci pozostay wsplne urzdy na terenie Chorwacji a do 1908 r., kiedy
znowu wprowadzono wgierskie.
Ale Tisza nie da za wygran. Na jego wniosek krl mianowa banem Chorwacji hr.
Karola Khuen-Hedervaryego, obszarnika ze Sawonii, polityka silnej rki", ktry przez
20 lat rzdw (18831903) pacyfikowa Chorwacj i realizowa nacjonalistyczn
polityk Wgier. Przede wszystkim umia on wykorzysta wszystkie sabe strony ycia
politycznego Chorwacji i w warunkach trudnych pozyska sobie zwolennikw.
Saboci ycia politycznego Chorwacji byo to, co wielokrotnie tu ju podkrelano, e
partie polityczne nie miay oparcia w adnej silnej ekonomicznie warstwie spoecznej.
Std inteligencja, gwnie urzdnicza i yjca z urzdw, bya zawsze podatna na
kompromisy z rzdem. Tak dziao si za Mauranicia, tak te stao si za KhuenHedervaryego.
378
Cz przywdcw Partii Narodowej: Kresti, Mikatovi, Vonina, posza na
wspprace z banem. Hedervaryemu udao si te wykorzysta narastajcy od czasw
okupacji Boni konflikt chorwacko-serbski i wcign do wsppracy politykw serbskich
ze remu. Takimi metodami uzyska w saborze wikszo i zalegalizowa swj
absolutyzm.
OPOZYCJA
Za rzdw Hedervaryego Partia Narodowa bya w rozsypce. Cz, jak ju
wspomniano, posza na wspprac z banem, a cz utworzya now parti
Niezalen Parti Narodow (Neodvisna narodna stranka), ktrej przywdc zosta
Mrazovi, stale wierny ideologii Strossmayera. Lecz partia ta, ktrej czonkw zwano te
obzoraszami od czasopisma Obzor", systematycznie tracia oparcie w spoeczestwie
na rzecz prawaszw, czyli Partii Prawa Starevicia. O ideologii prawaszw bya tu ju
mowa. Radykalizm spoeczny, antyklerykalizm czyli oni z nacjonalizmem i ide
wielkochorwack. Starevi mwi wprost: W Chorwacji nie ma Serbw, to jest wszyscy
oni s prawosawnymi Chorwatami". Takie tendencje budziy zacity konflikt z Serbami,
ktrzy zreszt na ide wielkochorwack odpowiadali ide wiel-koserbsk.
Zrozumia jest rzecz, e zrnicowana i skcona opozycja nie stanowia
zagroenia dla pozycji bana i jego absolutyzmu. Zreszt Partia Prawa tylko w latach
osiemdziesitych wzrastaa w siy. W 1884 r. wprowadzia do saboru 25 posw, ale w
1892 r. miaa ich ju tylko 8. Byo to take nastpstwo machinacji i naciskw ze strony
przebiegego bana. Wobec druzgoccej klski opozycji doszo w 1893 r. do
porozumienia politycznego obzoraszw z prawaszami. Na krtko jednak, bo ju w 1895
r. Partia Prawa rozleciaa si na dwie czci. Starevi z synem i Josipem Frankiem
utworzyli now parti, ktr nazwali Cista stranka prava", i zerwali porozumienie z
obzoraszami. Co wicej, po rychej mierci Starevicia Josip Frank, odtd przywdca
partii, zmieni orientacj. Zachowujc ideologi wielkochorwack, a wic antyserbsk,
frankowcy poszli na wspprac z Wiedniem, weszli w orbit wpyww arcyksicia
Ferdynanda i k militarnych monarchii. Stali si ostoj elementw nacjonalistycznych,
antyserbskich i anty-wgierskich, prohabsburskich i proaustriackich. Z tak ideologi
drobno-mieszczastwa (sklepikarzy") i polityk oportunistyczn wytrwali a do rozpadu
monarchii.
NOWE SIY

Dekompozycja tradycyjnych partii politycznych wyraaa nie tylko sabo

ekonomiczn chorwackiej buruazji. W pewnym stopniu bya ona take odbiciem
procesw zachodzcych w caej monarchii, po obu stronach Litawy. Wzrost kapitalizmu
usuwa w cie dawne programy spoeczno-polityczne i wysuwa nowe, dostosowane do
aktualnej sytuacji ekonomicznej.
379
Radykalizacja programw spoecznych bya jedn z cech tego okresu.
W Chorwacji w latach dziewidziesitych na aren polityczn wstpia modzie.
Zaczo si w 1895 r. od demonstracyjnego spalenia przez modzie akademick flagi
wgierskiej na placu Jelaicia (dzi. plac Republiki) w Zagrzebiu. ban Hedervary
odpowiedzia aresztowaniami i wydaleniami z Uniwersytetu. W nastpstwie represji
znaczna cz modziey przeniosa si za granic, zwaszcza do Pragi, gdzie pod
patronatem T. G. Masaryka stworzy si silny orodek modziey chorwackiej i serbskiej.
W 1896 r. powstaa w Pradze organizacja, o ktrej ideologii wiadczy sama jej nazwa:
Zjednoczona Modzie Chorwacka i Serbska (Ujedinjena hrvatska i srpska omladina).
Modzie owiana hasami postpowymi, antyhabsburskimi i antywgierskimi zrywaa z
wstecznictwem. skonnoci do kompromisw wobec Wiednia i Budapesztu starszego
pokolenia, a przede wszystkim, i to byo najwaniejsze, z antagonizmem chorwackoserbskim.
Spord dziaaczy Omladiny wyrnia si dynamik Stjepan Radi, dziaajcy
rwnoczenie wrd chopw chorwackich, dla ktrych zacz od 1899 r. wydawa
czasopismo Dom". By to pocztek chorwackiej partii chopskiej, w ktrej Radi odegra
tak wybitn rol.
W tym samym czasie, cile w 1894 r., grupa dziaaczy skupiona wok czasopisma
socjalistycznego Sloboda" zaoya Socjaldemokratyczn Parti Chorwacji i Sawonii.
Jej organizatorami byli Vitomir Kora. Vilim Bueg i Ivan Ancel. Ten ostatni uczestniczy
w Kongresie II Midzynarodwki w Zurychu w 1893 r. Z socjalistami chorwackimi
wsppracowa aktywnie Vasa Pelagi, propagator serbskiego socjalizmu.
Socjalistyczny ruch chorwacki organizowa w swych szeregach, obok robotnikw,
rzemielnikw i inteligencji, take biedot wiejsk.
Nowe siy i nowe ideologie spoeczno-polityczne zapowiaday gruntown zmian w
yciu spoeczno-politycznym Chorwacji. Przede wszystkim antagonizm chorwackoserbski. podsycany przez bana Hedervaryego. znalaz rwnowanik w postaci
odradzajcej si idei jugosowiaskiej. Na przyszo by to fakt o wielkim znaczeniu.
W 1903 r., w pewnym stopniu take pod wpywem wydarze w Belgradzie, nowa fala
demonstracji antywgierskich ogarna Zagrzeb i ca Chorwacj. I tym razem akcja
skierowana bya przeciw banowi i jego zakusom madziaryzacyjnym. Dopiero odejcie
Hedervaryego (zosta premierem rzdu wgierskiego) uspokoio na jaki czas
wzburzon opini. Zmienia si przede wszystkim atmosfera we wzajemnych
stosunkach chorwacko-serbskich.
Nowe siy ujawniy si take i w innych krajach poudniowosow7ia-skich: w
Dalmacji, Wojwodinie i Sowenii.
Zwycistwo Partii Narodowej w 1870 r. w sejmie dalmatyskim zostao osabione
konfliktem chorwacko-serbskim, ktry i w tym kraju wystpi bezporednio po okupacji
Boni i Hercegowiny. Serbowie byli przeciw okupacji. Chorwaci j akceptowali. Jeli

chodzi o spraw jugosowiask Dalmacja odzwierciedlaa stan rzeczy w Chorwacji. Ale

specyfika tego Przedlitawskiego Kraju, gdzie gubernatorem by austriacki genera,
380
a jzykiem urzdowym jzyk woski, sprawi, e wanie z Dalmacji wyjdzie inicjatywa
pojednania serbsko-chorwackiego.
Wojwodina, zawsze aktywna i przodujca w wiecie poudniowosowiaskim w tworzeniu ruchw postpowych (liberaowie. Omladina) i w rozwoju
kulturalnym (Matica Serbska od 1826 r.), wesza z pocztkiem lat osiemdziesitych na
drog dalszej radykalizacji. Dawny podzia na liberaw i konserwatystw uleg zmianie.
W obozie liberalnym Svetozara Mileticia nastpi rozdzia na umiarkowanych z J.
Suboticiem i Mihailo Polit-Desaniciem i radykalnych z Ja Tomiciem. W 1891 r.
powstaa Partia Radykalna. W tym te czasie zacz rozwija si ruch socjalistyczny,
ktry wszed do Socjaldemokratycznej Partii Wgier utworzonej w 1890 r.
W soweskim ruchu narodowym wzrs wpyw konserwatystw kosztem liberaw. W
1875 r. liberaowie poszli na kompromis z konserwatystami, co miao ten negatywny
skutek, e program zjednoczenia krajw soweskich, goszony przez liberaw, musia
zej na dalszy plan. Ale pozytywnym nastpstwem kompromisu byo to, e posowie
sowescy obu kierunkw politycznych utworzyli wsplny klub soweski w wiedeskiej
Radzie Pastwa i dziaali solidarnie. Na zahamowanie ruchu liberalnego w Sowenii
wpyny dwa fakty: upadek koncepcji federalistycznych w monarchii (po odejciu rzdu
Hohenwarta) i zy obrt sprawy jugosowiaskiej (po kongresie berliskim). W nowej
rzeczywistoci tylko program konserwatystw mg by realizowany. A program ten, jak
ju o tym bya mowa. nie wybiega poza dania jzykowe. Od 1882 r. jzyk soweski
zosta wprowadzony w Krainie do szk podstawowych, sdownictwa, a czciowo
take i w administracji. W pozostaych prowincjach napr niemiecki zarwno polityczny,
jak i gospodarczy coraz bardziej zawa etniczny zasig Sowecw. W 1885 r.
utworzono Towarzystwo w, Cyryla i Metodego (Druba svetog irila i Metoda), ktra to
instytucja wraz z Macierz Sowesk podja systematyczn walk o szko sowesk
we wszystkich krajach soweskich, w tym take i w Istrii. W latach osiemdziesitych
Sowecom udao si wprowadzi swych posw do sejmw krajowych. W Krainie
uzyskali nawet wikszo. W Istrii take zwikszya si liczba przedstawicieli
soweskich i chorwackich w krajowym sejmie. W 1908 r. po zmianach prawa
wyborczego Jugosowianie posiadali 19 posw na 25 Wochw.
W Sowenii w latach osiemdziesitych zmienia si kierownictwo obu partii. Po mierci
Blajvajza kierownictwo partii konserwatywnej przej Kare Klun. W partii liberalnej
Juricia zastpi Fran Suklje. pose do wiedeskiej Rady Pastwa. Organem liberaw
by tygodnik Slovan", redagowany przez Ivana Hribara, organem konserwatystw
Slovenac", wychodzcy od 1883 r. jako pismo codzienne.
Wzrost klasy robotniczej wprowadzi na scen polityczn Sowenii ; ruch
socjalistyczny. Pierwsze organizacje robotnicze utworzyli drukarze w Lublanie (1868) i
Triecie. W 1889 r. wielki strajk grnikw w Trbovlje cign masowe represje wadz.
Okoo 400 grnikw zostao aresztowanych. Orodkiem organizacji ruchu
socjalistycznego bya Lubiana.
381
Od 1890 r. wychodzi Delavski svet", pniej Delavec" (Robotnik"), organ
soweskich socjalistw. Wreszcie wraz z oywieniem ruchu socjalistycznego w caej

monarchii organizuje si z siedzib w Lublanie partia socjalistyczna pod nazw

Jugosowiaska Socjaldemokratyczna Partia. Bya ona jednak mimo znamiennego
tytuu Jugosowiaska", podporzdkowana socjaldemokracji austriackiej. Zrzeszaa
nie tylko robotnikw, ale i postpow inteligencje. Zwalczali j zarwno konserwatyci,
jak i liberaowie sowescy.
ROZWJ KULTURALNY. OKRES REALIZMU W LITERATURZE
POUDNIOWOSOWIASKIEJ
Zmiany spoeczno-gospodarcze, polityczne rozbicie i wewntrzne konflikty znalazy
naleyte odbicie w literaturze wszystkich narodw poudniowosowiaskich.
Romantyczne wzloty i szukanie pokrzepienia w bohaterskiej przeszoci, waciwe dla
epoki ilirymu, ustpiy miejsca rzeczowym rozwaaniom nad rzeczywistoci, dalek
od ideaw liryki i epiki epoki poprzedniej. Realizm w literaturze poudniowosowiaskiej,
majcy pierwsze pocztki ju w poowie wieku, rozkwit z wielkim sukcesem w ostatnim
dwudziestoleciu XIX w. Artystyczna twrczo pisarzy wyraa si przede wszystkim w
opowiadaniach, nowelistyce i powieciopisarstwie. Poezja, liryka ma w tym okresie
znacznie mniej powodzenia i przedstawicieli.
Na terenie serbskim twrczo realistyczna wzia swj pocztek od dziaalnoci
Svetozara Markovicia, od jego ideologii i krytycznej oceny aktualnego stanu
spoeczestwa serbskiego. W okresie realizmu orodkiem, gdzie rozwijaa si
twrczo artystyczna, by Belgrad, a nie jak w poprzednich okresach Wojwodina.
Prawie wszyscy pisarze realici urodzili si i wychowali w niepodlegej Serbii. Widomy
to znak, jak wielkie postpy uczynia Serbia w drugiej poowie XIX w. W Belgradzie
ukazyway si najwaniejsze czasopisma literackie, jak Mlada Srbadija", Rad",
Otadbina", wok ktrych kwito ycie umysowe i artystyczne.
Spord serbskich pisarzy realistw na szczegln uwag zasuguj: Jakov
Ignjatovi (1824-1888), Milovan Glii (1847-1908), nowelista, ktry w swych utworach
uchwyci moment przechodzenia wsi serbskiej od systemu patriarchalnego do
kapitalizmu, Laza Lazarevi (1851 1890), obroca rozpadajcej sj zadrugi, Janko
Veselinovi (1862 1905), ktrego twrczo bya cakowicie powicona tematyce
wiejskiej, Simo Matavulj (18521908), Dalmatyczyk, autor gonej powieci Brat
Bernard Bynio", w ktrej przedstawia ycie w katolickim klasztorze w Dalmacji, i
wreszcie Svetolik Rankovi (1863 1899), malujcy w swej twrczoci ycie
spoeczestwa serbskiego pod panowaniem Obrenowiczw i odbrzawiajcy legend
hajdukw w powieci Krl gr.
W twrczoci chorwackiej dominuje tematyka mieszczaska w tym stopniu, co w
serbskiej wiejska. Wszystkie waniejsze problemy kraju, jak upadek ziemiastwa,
wzrost mieszczastwa, losy inteligencji, ucisk wgierski i pauperyzacja wsi, zostay
szeroko omwione w realistycznej
382
nowelistyce i powieciach chorwackich tego okresu. Obszerna jest lista pisarzy
realistw chorwackich. Evgenij Kumii (18501904) zdoby naczeln pozycje wrd
prozaikw. W jego twrczoci wyrana jest inspiracja naturalizmu Zoli. Europejskie
wpywy da si te zaobserwowa w dzieach Ksavera Sandora Djalskiego (1854
1935), najbardziej podnego i najbardziej uniwersalnego z pisarzy chorwackich doby
realizmu. Problemy oglnoludzkie porusza take Janko Leskovar (l 861 1949),
ostatni chorwacki prozaik-realista. Josip Kozarac (18581906) jest uwaany za

najwybitniejszego spord realistw chorwackich. Jego twrczo cechuj drobiazgowe

realia z ycia spoeczestwa. Vjenceslav Novak (18591905), rodem z Przymorza
chorwackiego, zajmowa si yciem tamtejszych kupcw, ale opisywa te sugestywnie
biedot zarwno miejsk, jak i wiejsk. Z Przymorza pochodzi rwnie Silvije Strahimir
Kranjevi (18651908), poeta wolnoci, prawdy, mistrz sowa w poezji chorwackiej.
Realizm soweski rozwija si paralelnie do serbskiego i chorwackiego. Prawie
wszyscy pisarze tego okresu zwizani byli z ruchem postpowym, modosoweskim,
wszyscy pochodzenia chopskiego. Orodkiem, wok ktrego rozwijaa si realistyczna
literatura soweska, byo czasopismo Ljubljanski zvon" wychodzce w Lublanie. Z tym
to wanie organem literackim modosowecw zwizany by Janko Kersnik (18521897) i Anton Aszkerc (1856-1912). Obydwaj przedstawiali procesy przemian
spoecznych i losy inteligencji soweskiej. Ivan Tavar (1851 1923), najpodniejszy
realista soweski, sign w swoich nowelach do tematyki historycznej, przedstawiajc
rozbicie wrd Sowecw w okresie reformacji i kontrreformacji.
ROZWJ SZTUKI
Ostatnie wierwiecze XIX w. przynioso rozkwit rodzimej sztuki we wszystkich
krajach poudniowosowiaskich. Na firmamencie pojawia si gwiazda wielkiego
formatu, ktra rozsawia sztuk poudniowo-sowiask i wyniosa j na najwysze
szczyty sztuki wiatowej. W 1883 r. urodzi si wielki chorwacki rzebiarz Ivan
Mestrovi. Zmar w 1962 r. Wielko dziea Metrovicia upowania do przegldu i
charakterystyki sztuki narodw poudniowosowiaskich za cay okres XIX w.
Podobnie jak w innych dziedzinach twrczoci kulturalnej, dziaalnoci politycznej i
rozwoju gospodarczego, tak i w dziedzinie sztuki odrbnymi torami rozwijaa si
twrczo Sowecw, Chorwatw i Serbw. Musi te by odrbnie rozpatrywana.
Cech wspln dla wszystkich jest stagnacja po czasach rozkwitu redniowiecznego i
opnienie modernizacji w porwnaniu ze sztuk europejsk. Wczeniejszy kontakt ze
sztuk zachodnioeuropejsk nastpi w krajach katolickich (Sowenia, Chorwacja), w
krajach prawosawnych proces laicyzacji sztuki i jej modernizacja odbywa si powoli,
faktycznie dopiero w drugiej poowie XIX w. sztuka serbska poddaa si inspiracji
Europy Zachodniej. Na terenie soweskim orodkiem bya Lubiana, w Chorwacji rol
tak
383
przejmowa od Dalmacji Zagrzeb, wrd Serbw centrum rozwoju sztuki a po
ostatnie dwudziestolecie XIX w. bya Wojwodina. Belgrad nie mia tradycji
artystycznych, przej je od Serbw wojwodiskich. ale dopiero z kocem XIX stulecia.
Duga bya te droga, zanim sztuka narodw poudniowosowiaskich znalaza swj
odrbny, narodowy wyraz.
Najbardziej to widoczne w architekturze. Przez cay XVIII i XIX w. nie ma rodzimych
twrcw i rodzimej sztuki. Rozbudowa barokowych kociow (w krajach katolickich) czy
nowe budowle klasycystyczne byy dzieami obcych mistrzw, gwnie Niemcw
austriackich. Nawet twrca zagrzebskiej Galerii Narodowej, biskup Strossmayer,
powierzy budow i dekoracj katedry w Djakovie architektom i artystom niemieckim.
Przebudowy Zagrzebia dokonali rwnie Niemcy. Eklektyzm i ..beznadziejna nuda"
(styl" koszarowy w caym pasie Pogranicza Wojskowego) dominoway w architekturze
dziewitnastowiecznej na ziemiach poudniowosowiaskich (Mole).

Przeom dokona si najszybciej w malarstwie, najpierw w Sowenii, pniej w

Chorwacji, a na kocu w krajach serbskich. Zaczo si od wyzwalania si spod
wpyww kocielnych i cerkiewnych, czyli od laicyzacji sztuki. W Sowenii nastpio to z
pocztkiem XIX w., w Chorwacji w latach czterdziestych tego wieku, a na ziemiach
serbskich dopiero w drugiej poowie ubiegego stulecia.
Malarstwo soweskie, najbardziej podatne na wpywy europejskie, przeszo od
koca XVIII po pocztek XX w. przez trzy fazy: klasycyzm, realizm i impresjonizm,
wszystkie ze znacznym opnieniem w stosunku do szk europejskich.
Pierwszym wybitniejszym malarzem soweskim na przeomie XVIII
384
i XIX w. by eklektyk Leopold Layer (1752- 1826). naladujcy mistrzw baroku,
twrca szkoy. Klasycyst by Fra Karci (17621828), tworzy jednake poza krajem
rodzinnym, by profesorem w Wiedniu. Realizm zapocztkowa Michael Stroy (18031871), twrca portretw wybitnych osobistoci soweskiego i chorwackiego odrodzenia
narodowego. Znaczn cz ycia spdzi w Zagrzebiu. Realistyczne portrety tworzyli
Josip Tominc (1780-1866) i Anton Karinger (1829-1870). Ten ostatni zasyn take
wspaniaymi pejzaami Alp soweskich. Na wyyny europejskie podnieli sw
twrczo malarsk bracia Janez i Jurij Subicowie (Janez 1850-1890, Jurij 1856-1890).
Wyszli ze szkoy Karingera, tworzyli obrazy religijne, otarzowe, ozdabiali wntrza
paacw w Atenach, Pradze, Weimarze. Ich malarstwo wyzbyo si ju cech
prowincjonalizmu. Bracia Subicowie uwaani s te za
385
prekursorw soweskiego impresjonizmu. Elementy soweskie wystpiy
najwyraniej w twrczoci Antona Abe (18621903). Wychowanek Monachium i tam
te dziaajcy, stworzy szko, ktra oddziaywaa na nastpnych twrcw nie tylko
soweskich. Abe moe by uwaany za prekursora impresjonizmu.
Impresjonistami, rzecznikami elementu narodowego w malarstwie i twrcami
wspczesnej sztuki soweskiej byli Richard Jakopi (1869 1941), Matija Jama
(1872-1945), Ivan Grohar (1867-1911) i Matej Sternen (18701948). Z tej czwrki
najwikszym talentem zabysn Grohar, najwiksz indywidualnoci by Jakopi. Ich
malarstwo zrodzone z inspiracji monachijskiej, rozwinite pod wpywem impresjonizmu
francuskiego, nasycone byo elementami soweskimi w wikszym stopniu ni
jakiekolwiek inne poprzednie. Wraz z t czwrk impresjonistw sztuka soweska
osigna poziom europejski i z takim dorobkiem wesza w XX wiek.
Malarstwo chorwackie weszo w epok nowoczesn w latach czterdziestych XIX w. w
okresie rozkwitu ruchu iliryjskiego i z jego inspiracji. Wtedy dziaa w Zagrzebiu
Soweniec Michael Stroy i Sowak Ivan Zasche,
386
twrcy wieckich portretw i nowej szkoy malarskiej. Pierwszym chorwackim
malarzem nowoczesnym by Vjekoslav Kara (1821 1858). Pod wpywem idei
iliryjskich historyzm sta si jedn Z cech chorwackiego malarstwa tego okresu. Temu
kierunkowi hodowa szczeglnie Ferdo Quiqerez (18451893) tworzcy w drugiej
poowie XIX w. Wan role jako organizator w rozwoju malarstwa chorwackiego odegra
Iso Krnjavi (1845 1927), malarz, powieciopisarz, krytyk, polityk i profesor sztuki. Z
jego wychowankw na szczegln uwag zasuguj Nikola Masie (18521902), ktry
pierwszy z malarzy chorwackich zyska uznanie za granic, i Vlaho Bukovac (1855

1922), wirtuoz techniki, twrca kurtyny Teatru Narodowego w Zagrzebiu. Przedstawi na

niej chorwackie odrodzenie narodowe, zamieszczajc wrd alegorycznych postaci
portrety wybitnych osobistoci ruchu iliryj-skiego. Bliski akademizmowi historycznemu
by Celestin Medovi (1857 1919), Dalmatyczyk, twrca obrazw religijnych i
portretw traktowanych plenerystycznie. Pikno krajobrazu morskiego przedstawia w
swych pejzaach M. C. Crnci (18651930), pierwszy grafik chorwacki.
387
Waciwym twrc nowoczesnej sztuki chorwackiej by Bela Csikos-Sessia (1864
1931), ktrego sztuka przesiknita bya symbolizmem i dekoracyjnoci secesji.
Wrd wszystkich tych twrcw nie byo ani jednego impresjonisty. Kierunek ten
wystpi znacznie pniej u Chorwatw ni u Sowecw. Do jego przedstawicieli
zalicza si dwa wielkie talenty, oba wyksztacone w Paryu i wczenie zgase: Josipa
Raicia (1885-1908) i Miroslava Kraljevicia (1885-1913). Szczeglnie w dziedzinie
portretu odkryli oni nowe horyzonty w malarstwie chorwackim.
Rwnolegle z rozkwitem malarstwa na przeomie XIX i XX w. zaczy si sukcesy
chorwackiej rzeby. W tej dziedzinie sztuki Chorwaci mieli najwiksze osignicia. U
Serbw rzeba w ogle nie miaa tradycji, rozwina si dopiero w XX w. Sowecy pod
koniec XIX w. wydali kilku rzebiarzy, lecz faktycznie dopiero w XX w. rzeba
soweska osigna wysoki poziom artystyczny. W Chorwacji poprzednikami
Metrovicia byli Ivan Rendi (18491932), wychowanek szkoy woskiej, Rudolf Valdec
(1872-1929) i Robert Frange-Mihanovi (1872 1929), eklektyk, wietny organizator,
jeden z zaoycieli i pierwszy rektor Akademii Sztuk Piknych w Zagrzebiu, twrca
licznych pomnikw nagrobkowych, rzebiarz zwierzt oraz autor znanego pomnika
krla Tomisawa w Zagrzebiu. Wszystkich ich przymia gwiazda mistrza Metrovicia,
ktry zacz sw twrczo na przeomie wiekw. Ivan Metrovi (18831962)
wiatow saw zyska dopiero w XX w., std jego twrczo bdzie omwiona w
dalszych rozdziaach.
388
Sztuka serbska dopiero w drugiej poowie XIX w. oderwaa si od tradycji
redniowiecznych. Do tego czasu caa historia sztuki serbskiej to dzieje ikonostasw,
ikon i malowide na sklepieniach cerkiewnych. Tradycje bizantyskie powoli ustpoway
miejsca nowej treci i formie zachodnioeuropejskiej. A po koniec XIX w. orodkiem
serbskiej sztuki byy Nowy Sad, Karowce, a take Szentendre, osiedle serbskie w
pobliu Budapesztu. Tam tworzy w poowie XIX w. Konstantin Daml-Daniel (zm. 1873
r.) portrety, ikonostasy, ktre nale do najlepszych dzie wczesnej serbskiej sztuki na
Wgrzech.
Romantyzm dostarczy nowych impulsw, wzbogacony przez twrcw serbskich
tematyk orientaln, wystpujc przede wszystkim w obrazach historycznych.
Najwikszym talentem tego kierunku by Djura Jaki (18321878). Jego wielkie
kompozycje figuralne, sceny z walk wyzwoleczych, a przede wszystkim portrety
zyskay mu opini jednego z najwybitniejszych twrcw serbskich.
Realizm w sztuce serbskiej rozwin si w ostatniej wierci XIX w. Jego
przedstawiciele: Djordje Krsti (1851 1907), Uro Predi i Paja Jovanovi pochodzili
z Wojwodiny, ale pniej przenieli si do Serbii i tam tworzyli. Krsti, stypendysta krla
Milana I, twrca scen ludowych i pejzau serbskiego, podnis malarstwo serbskie na
poziom europejski, zachowujc przy tym wasny wyraz i serbski koloryt. Uro Predi

wnis w malarstwo serbskie kompozycje alegoryczne, obrazy rodzajowe, ale tworzy

te ikonostasy, portrety i obrazy historyczne.
389
Paja Jovanovi zdoby najwikszy rozgos w Europie. Jego wietne technicznie
malarstwo ma charakter kosmopolityczny, dziki temu znalazo uznanie a w Ameryce i
Australii. Taniec mieczy, Ubieranie panny, Walka kogutw, Krwawa zemsta
wszystkie obrazy z lat osiemdziesitych XIX w. to najpopularniejsze dziea Jovanovicia.
Z obrazw historycznych najgoniejsze s: Emigracja Serbw, przedstawiajca exodus
Serbw z Bakanw w 1690 r., i Koronacja Duszana. Pierwsze ptno przygotowane na
wystaw millenium wgierskiego w 1896 r., drugie na wystaw parysk w 1900 r.
Jovanovi mieszka przewanie w Wiedniu, Monachium i Paryu, tam wsawi si
swoimi eleganckimi portretami, ktre wykonywa na zamwienie znanych osobistoci
europejskich.
Pod koniec XIX w. sztuka narodw poudniowosowiaskich przezwyciaa
atmosfer prowincji, a nawet wesza na szerok widowni europejsk. Modne kierunki
artystyczne zbliay twrcw, uatwiay wzajemny kontakt. Krajobraz i bohaterska
przeszo stay si wsplnym natchnieniem dla twrcw soweskich, chorwackich i
serbskich. Sztuka sama zacieraa rnice kulturowe, ktre stworzya historia.
VIII. W PRZEDEDNIU PIERWSZEJ WOJNY WIATOWEJ
SERBIA PO PRZEWROCIE
PO PRZEWROCIE w 1903 r. Serbia wesza w okres gruntownych zmian zarwno w
stosunkach wewntrznych, jak i w polityce zagranicznej. Nowy monarcha, Piotr I
Karadziordziewicz, nie mia zapdw absolutystycznych. Uwaa, e Serbowie s ju
na tyle dojrzali politycznie, e mog mie nowoczesny ustrj pastwowy". W kraju
przywrcono swobody obywatelskie i wolno sowa. W samym Belgradzie ukazywao
si za Piotra I 15 dziennikw politycznych. Rozwin si, tumiony uprzednio przez
Obrenowiczw, serbski system parlamentarny, zwany czsto chopsk demokracj".
Istotnie, chopi reprezentowali nadal najwiksz si spoeczn. Stanowili okoo 84%
spoeczestwa. Wrd nich nie byo wielkich obszarnikw, zaledwie 4% rolnikw
posiadao gospodarstwa o powierzchni powyej 20 ha. Przewaay gospodarstwa
drobne i karowate. Proletariat wiejski by liczniejszy ni miejski. Po Boni Serbia miaa
najwikszy przyrost naturalny. W 1844 r. ludno Krlestwa wynosia 1,9 mln, gdy w
1910 r. ju 2,9 mln.
PARTIE POLITYCZNE
Wzrastay take miasta. Produkcja przemysowa w latach 1903 1910 wzrosa
dziewiciokrotnie w porwnaniu ze stanem poprzednim. Linie kolejowe w 1910 r. liczyy
1664 km. Nie bya to sie jeszcze rozwinita, ale jak na rejon Bakanw ju znaczna.
Liczba robotnikw zatrudnionych w przemyle wynosia w 1914 r. 50 tys. Tworzyy si
organizacje robotnicze, najpierw o charakterze czysto zawodowym, a od 1903 r. i
politycznym. W oparciu o nadal ywe tradycje Svetozara Markovicia, Mity Cenicia, Vasy
Pelagicia powstaa w 1903 r. Partia Socjaldemokratyczna. Jej organem prasowym byy
Radnike novine" i Borba", ta ostatnia o charakterze teoretycznym. Partia przyja
program marksistowski, ale wrd socjalistw serbskich byli te anarcho-syndykalici,
wydajcy wasne czasopisma, jak Hleb i Sloboda", Radnika borba". Socjalici gosili
ide federacji ludw bakaskich, w czym podtrzymywali dawn koncepcj S.

Markovicia. W 1910 r. zwoali i oni do Belgradu na wspln konferencj przedstawicieli

ruchw socjalistycznych z Chorwacji, Sowenii, Boni i Hercegowiny, Czarnogry,
391
Macedonii, Bugarii, a nawet Rumunii i Turcji. Na zjedzie potpiono imperializm i
wezwano ludy bakaskie do zjednoczenia si w jednej federacji bakaskiej.
Lecz Partia Socjaldemokratyczna jeszcze liczebnie saba, nie wpywaa bezporednio
na kierunek polityki pastwa. Rzdy w kraju naleay do radykaw, podzielonych na
dwie wspzawodniczce z sob grupy: staroradykaw z Nikol Pasiciem i
niezalenych radykaw z Ljub Stojanoviciem na czele. Po przewrocie 1903 r. ster
polityki pastwowej obj Nikol Pai (18451926), od czasw Ilji Garaanina
najwybitniejszy m stanu Serbii.
POLITYKA ZAGRANICZNA
W polityce zagranicznej rzd Paicia zerwa radykalnie z kursem prowiedeskim
Obrenowiczw i zbliy si do Rosji i Francji. Oznaczao to, e Serbia w wczesnym
konflikcie mocarstw wybraa kierunek przeciw Trjprzymierzu (Niemcy, Austro-Wgry,
Wochy) i po stronie przyszej Koalicji i Trjporozumienia (Francja, Anglia, Rosja). Dla
dalszych losw Serbii i innych narodw poudniowosowiaskich bya to decyzja o
wielkim znaczeniu.
Rzd carskiej Rosji pocztkowo z odraz przyjmowa oferty krlobjcw" z Belgradu,
lecz z czasem, po utracie wpyww w Bugarii, wanie przy poparciu Serbii prbowa
umocni sw pozycj na Bakanach. Ale byo to moliwe dopiero wtedy, kiedy Rosja
wrcia do aktywnej polityki na Bakanach po wojnie na Dalekim Wschodzie z Japoni i
po rewolucji 1905 r. Tymczasem rzd belgradzki musia przej przez okres wielkiej
prby w narzuconej przez Austro-Wgry wojnie celnej.
WOJNA CELNA 1906-1911
Pretekstu do wojny celnej dostarczya Austro-Wgrom oywiona dziaalno rzdu
serbskiego na Bakanach. Pod hasem: Bakany dla narodw bakaskich, rzd Paicia
usiowa stworzy blok pastw bakaskich, ktre wsplnymi siami mogyby skuteczniej
opiera si naciskom mocarstw, a zwaszcza Austro-Wgier. W Belgradzie
zainicjowano rozmowy z Czarnogr i Bugari. Z t ostatni udao si zawrze dwa
ukady jeden jawny o przyjani, drugi tajny o sojuszu. Mwiono take o unii celnej
serbsko-bugarskiej. Skoro tajemnica ukadw nie zostaa dochowana, rzd wiedeski,
wykorzystujc nadto zajcie Rosji wojn na Dalekim Wschodzie, zada wycofania si
Serbii z zawartych sojuszw. Rzd Paicia odmwi. I to wanie dao Austro-Wgrom
powd do blokady gospodarczej Serbii.
W wczesnych warunkach, kiedy Austro-Wgry odbieray ponad 90% serbskiego
eksportu i dostarczay Serbii ponad 60% towarw, wojna celna grozia katastrof. A
jednak rzd serbski nie ugi si. Znalaz sobie nowe drogi zbytu w kierunku Salonik i
Braiy, a kapita austriacki zastpi kapitaem francuskim. Co wicej, rzd serbski
odmwi
392
Austrii zakupu dzia artyleryjskich z Zakadw Skody w Pilznie i przyj ofert
Zakadw Schneider-Creusot z Francji. W rezultacie po pewnych wahaniach Serbia
wygraa wojn celn z Austro-Wgrami. Ale wyzwalajc si spod zalenoci politycznej
i gospodarczej Austro-- Wgier, popada w znaczn zaleno ekonomiczn od Francji.

Kapita francuski zacz dominowa w gospodarce serbskiej, a poyczki, ktre rzd

serbski zaciga w bankach francuskich, spacano a do 1941 r.
OYWIENIE IDEI JUGOSOWIASKIEJ
Jednym z nastpstw wojny celnej z Austro-Wgrami byo oywienie idei
jugosowiaskiej. W Belgradzie, gdzie w 1905 r. otwarto uniwersytet, odbyway si
najrozmaitsze zjazdy i zebrania przedstawicieli poszczeglnych narodw
poudniowosowiaskich. Centrum ruchu skupiao si wok czasopisma Slavenski
Jug", w ktrym kierunek nadawaa moda inteligencja, a zwaszcza modzie
akademicka. Wrd nich jedni zadowalali si programem zjednoczonej Serbii, inni
gosili wyzwolenie i zjednoczenie wszystkich Sowian Poudniowych. Byo te i haso
Serbia Piemontem bakaskim.
Tego rodzaju nastroje podsycay te i koa wojskowe, ktre od zamachu 1903 r.
tworzyy jak gdyby odrbn instytucj w pastwie, nie pozwalajc wadzom cywilnym
miesza si w sprawy wojskowe. Koa wojskowe prowadziy za kulisami tajn
dziaalno polityczn, niezalen od rzdu i z nim nie uzgadnian. Byo to drugie
oblicze chopskiej demokracji", gdzie z jednej strony panowaa wolno sowa,
zrzesze i parlamentaryzm, a z drugiej tajne morderstwa polityczne i terror
andarmerii.
Rozwj wydarze serbskich obserwowano z napit uwag w Wiedniu. Idea
jugosowiaska grozia rozsadzeniem od wewntrz starej monarchii habsburskiej, a
aspiracje polityczne Serbw na Bakanach stay na drodze imperialistycznym celom
Austro-Wgier i ich sojusznika Cesarstwa Niemieckiego. W Wiedniu wojskowe koa
monarchii z szefem sztabu generalnego Franzem Conradem von Hotzendorfem
widziay rozwizanie napitej sytuacji na Bakanach tylko przez militarne zniszczenie
Serbii.
Tym celom suy miay dwie kolejno po sobie nastpujce decyzje Wiednia, obie z
1908 r.
SPRAWA LINII KOLEJOWEJ PRZEZ SANDAK NOWOPAZARSKI
W styczniu 1908 r. Aehrenthal, minister spraw zagranicznych Austro-Wgier, poda
do wiadomoci, e monarchia pragnie skorzysta z uprawnie przyznanych jej przez
traktat berliski z 1878 r. i przystpi do budowy linii kolejowej przez obwd
nowopazarski. Chodzio w tych zamierzeniach o budow drogi elaznej, ktra czyaby
Boni z Salonikami, uwaanymi w Wiedniu i Budapeszcie za naturalny port AustroWgier w ich wymianie towarowej z Bliskim Wschodem.
393
W rzeczywistoci szo o osaczenie Serbii i podcicie jej moliwoci rozwoju
gospodarczego. Usadowienie si Austrii w sandaku nowopazarskim a tym
musiaoby si to skoczy, gdyby Austria zbudowaa tam kolej przekrelao
moliwoci zjednoczenia Serbii z Czarnogr. A wejcie Austrii do Macedonii zagraao
serbskiemu rynkowi zbytu, gdy wanie przez Macedoni, lini kolejow Mitrowica
Saloniki, Serbowie podczas wojny celnej z Austri otworzyli now drog dla wasnego
eksportu.
Odpowiedzi rzdu serbskiego na manewr austriacki byo wznowienie dawnych
koncepcji budowy linii kolejowej w poprzek Bakanw, od Dunaju przez Serbi, sandak
nowopazarski do Czarnogry lub pnocnej Albanii, czyli linii, ktra by czya Serbi z
Adriatykiem. Projekty takie wspieraa Rosja, a take Wochy, ktre, cho zwizane

sojuszem z Austro-Wgrami, bardzo podejrzliwie ustosunkoway si do ekspansji

austriackiej na Bakany.
aden z tych projektw ze wzgldw politycznych i ekonomicznych nie zosta
zrealizowany, ale samo wystpienie Wiednia, demaskujce cele polityki austriackiej,
zwrcio ponownie uwag mocarstw na sprawy bakaskie. Przede wszystkim zmienia
si atmosfera w stosunkach rosyjsko-austriackich, o czym mwi wyranie Izwolski,
minister spraw zagranicznych Rosji. Rwnie i Anglia, dotychczas tradycyjnie bronica
Turcji, wesza w porozumienie z Rosj i ukadaa z ni wspln polityk wobec Turcji i
Bakanw. W planach Trjporozumienia Serbia stanowia wane ogniwo.
ANEKSJA BONI I HERCEGOWINY
Tymczasem Austro-Wgry zaskoczyy opini wiatow nowym faktem dokonanym.
Bezporednio po wybuchu rewolucji w Turcji, tak zwanej rewolucji modotureckiej w
lipcu 1908 r., Austro-Wgry ogosiy aneksj Boni i Hercegowiny w padzierniku 1908
r. Manifest cesarski do ludnoci Boni i Hercegowiny, obwieszczajcy wczenie obu
prowincji do monarchii habsburskiej, wydany zosta dnia 6/7 padziernika. W ten
sposb rzd wiedeski obali postanowienia traktatu berliskiego w sprawie Boni i
Hercegowiny i wywoa kryzys midzynarodowy, zwany kryzysem boniackim.
W Serbii na wie p aneksji ludno Belgradu odpowiedziaa demonstracjami
patriotycznymi, rzd wystosowa not protestacyjn do Wiednia i mocarstw i rozpocz
przygotowania wojenne. Do wojny pary rwnie i koa militarne monarchii. W
pierwszych miesicach 1909 r. wybuch wojny wisia na wosku. W poowie marca 1909
r. Austro-Wgry ogosiy mobilizacj i wystosoway ultimatum do Serbii. Rzd belgradzki
liczy na poparcie mocarstw. Tymczasem mocarstwa do wojny nie byy przygotowane.
Turcja przeywaa rewolucj modo-tureck, Rosja bya wycieczona wojn z Japoni i
rewolucj spoeczn, Anglia i Francja take nie byy skonne do wojny. Jedynie
Czarnogra gotowa bya czynnie wesprze militarn akcj Serbii, z ktr zawara
sojusz.
394
Pierwsza ugia si Turcja i ju w lutym 1909 r. uznaa aneksj, czyli zrzeka si praw
suwerennych nad Boni i Hercegowin przyznanych jej traktatem berliskim. Za rad,
a raczej naciskiem mocarstw ugi si i rzd serbski, ogaszajc 31 marca deklaracj, w
ktrej owiadcza, e uznaje decyzj mocarstw i e przez aneksj prawa Serbii nie
zostay naruszone. Nadto zobowizywa si wobec Wiednia, e zredukuje siy zbrojne
do stanu przed aneksj, e zaprzestanie wszelkich przygotowa wojennych i bdzie
odtd y w zgodzie ssiedzkiej z Austro-Wgrami. Rwnie ksi czarnogrski ogosi
5 kwietnia deklaracj, e uznaje decyzj mocarstw w sprawie Boni i Hercegowiny. Ale
Czarnogra, dziki poparciu Woch, zyskaa w kryzysie boniackim przynajmniej tyle, e
uznaa si za zwolnion z tych postanowie traktatu berliskiego, ktre ograniczay jej
suwerenno na wybrzeu adriatyckim. Take Bugaria wykorzystaa kryzys boniacki,
aby za zacht Austro-Wgier ogosi w dniu 5 padziernika 1908 r. niepodlego, to
znaczy pozby si suwerennoci sutaskiej. Tego samego dnia ks. Ferdynand ogosi
si krlem (carem) Bugarii.
NOWE TENDENCJE SERBSKIEJ POLITYKI
Najbardziej upokorzona i dowiadczona wysza z kryzysu Serbia. Nie zrezygnowaa
jednak z dalszej walki i z niepowodzenia wycigna waciwe wnioski. Na tajnym
posiedzeniu skupsztyny minister spraw zagranicznych Milovan Milovanovi przedstawi

nowe sugestie co do dalszej polityki Serbii. Jego zdaniem Serbia nie moe sama
prowadzi walki z potnym ssiadem, naley wic ze sprawy serbskiej uczyni kwesti
europejsk i zwiza j z zasad europejskiej rwnowagi si. Zabrzmiaa w tym
wystpieniu nuta Naertanija Garaanina, przystosowanego do sytuacji XX w.
Sprawa sojuszy europejskich to bya jedna z drg nowej polityki. A druga dotyczya
wzmocnienia i unowoczenienia armii i rozpoczcia ofensywy tam, gdzie to byo jeszcze
moliwe, a wic na poudnie, w kierunku Macedonii i przeciw Turcji. Tak lini polityki
lansoway przede wszystkim serbskie koa wojskowe, ktre po kryzysie boniackim
rozpoczy dynamiczn akcj. Skierowana bya ona przeciw Turcji, ale take i przeciw
Austro-Wgrom. W 1911 r. powstaa tajna organizacja wojskowa pod znamienn
nazw: Ujedinjenje iii smrt" (Zjednoczenie albo mier). Obja ona sieci
organizacyjn Boni i Hercegowin, Czarnogr, Star Serbi (te czci Serbii, ktre
jeszcze naleay do Turcji), Macedoni, Chorwacj-Slawoni i rem, Wojwodin i
Dalmacj. Wszystkie te prowincje i kraje uwaano za srpske pokrajine" (serbskie
prowincje). Wyczono z nich jednak Soweni, ktr jak gdyby pozostawiono Niemcom.
Przywdc tej organizacji, zwanej take Czarna Rka", by pk Dragutin DimitrijeviApis, szef wywiadu serbskiego, znany z zamachu 1903 r.
Tajna, spiskowa dziaalno serbska znalaza te wkrtce uzupenienie w oficjalnych
sojuszach, jakie zawar rzd serbski z pastwami
395
bakaskimi w myl zasady: Bakany dla narodw bakaskich. Wan rol w tych
sojuszach odegraa Czarnogra.
ROZWJ CZARNOGRY
Polityczna kariera Czarnogry pozostanie na zawsze jedn z barwniejszych kart
historii Bakanw. Jeden z najuboszych krajw bakaskich, o archaicznej strukturze
spoecznej, liczcy tu przed pierwsz wojn wiatow 350 tys. mieszkacw, tak
potrafi kierowa swoimi sprawami, czy te okolicznoci zewntrzne tak si dla niego
pomylnie ukaday, e z wszystkich opresji, przez jakie przechodzi i jakie sam
inicjowa, wychodzi zawsze cao i coraz silniejszy. Budet pastwa by zawsze
pasywny. Rosja wielokrotnie ratowaa finanse ksicia Czarnogry. W 1912 r. na
przykad poow budetu pastwa pokrya pomoc rosyjska. Ale oprcz tego, rzecz
zdumiewajca, Czarnogra znajdowaa kredyt w Anglii, we Francji i we Woszech, o
czym wiadcz zacigane w tych pastwach poyczki. 3/4 wywozu zabieray AustroWgry i dostarczay Czarnogrze poow jej importu.
Wadca (ostatni ju) Czarnogry, Mikoaj Petrovi, cieszy si szczegln
popularnoci we wszystkich krajach poudniowosowiaskich i pod tym wzgldem z
powodzeniem konkurowa z Obrenowiczami, a nawet i z Piotrem Karadziordziewiczem.
Oprcz tego ksi dba o umocnienie swojej pozycji take i na dworach europejskich.
Suyy temu maestwa. Crk Helen wyda za krla Woch Wiktora Emanuela III,
dwie nastpne, Milica i Anastazja, wyszy za m za rosyjskich wielkich ksit Piotra i
Mikoaja Mikoajewicza, Zorka natomiast zostaa krlow Serbii jako maonka Piotra
Karadziordziewicza, wreszcie syn Danio poj za on ksiniczk meklembursk. Car
Mikoaj II nazwa Mikoaja czarnogrskiego najlepszym przyjacielem, jakiego w ogle
ma Rosja". Lecz by to wadca na miar bakask: auto-krata, okrutny wobec opozycji i
o ambicjach przerastajcych wielokrotnie moliwoci pastewka bez przemysu, bez
drg i bez szk.

Jednake trudno byo by autokrat w czasach, kiedy wok zaczo si zmienia.

Zwaszcza kiedy w Serbii po przewrocie z 1903 r. powrciy rzdy konstytucyjne i
parlamentaryzm. Ksi Mikoaj zwoa wic w 1905 r. skupsztyn, nazywajc j
zgromadzeniem ustawodawczym, i oktrojowa konstytucj, ktra niewiele pod wzgldem
liberalizmu ustpowaa serbskiej konstytucji z 1869 r. Powstay nawet dwie partie
polityczne: jedna, trzymajca z ksiciem, nazywaa si Prawdziwa Partia Narodowa
(Prava narodna stranka), a druga tylko Partia Narodowa i ta bya w opozycji z Saka
Petroviciem na czele.
W 1907 r. opozycja dosza do gosu i rzd utworzy Marko Radulkovi, lecz na bardzo
krtko, bo ksi rozwiza skupsztyn i wrci do dawnego systemu rzdw. O
konstytucji i parlamentaryzmie rycho zapomniano w Cetynii. Natomiast gono byo tam
od wybuchu bomb, ktre rzucaa Omladina, tajna organizacja modzieowa powizana z
Omladina w Krlestwie Serbskim. Ksi odpowiedzia represjami. W 1909 r. sdy
czarnogrskie skazay na mier 40 opozycjonistw.
396
Naturalnie, w Cetynii obwiniano (i susznie) Serbie, e popiera opozycj i e stamtd
przemyca si bomby. Rywalizacja dynastw pogbia si. Ale pogodzia ich znowu na
jaki czas Austria, rozpoczynajc afer z kolej nowopazarsk i aneksj Boni i
Hercegowiny.
CZARNOGRA KRLESTWEM
Po kryzysie boniackim stosunki midzy Belgradem a Cetyni znowu nie ukaday si
harmonijnie. W 1910 r. ksi Mikoaj obchodzi 50-lecie swego panowania. Bya to
najlepsza okazja do woenia korony krlewskiej na skronie ksicia i wywyszenia
zasuonego w dziejach Czarnogry rodu Petroviciw. Czarnogra zostaa krlestwem.
Byo to wprawdzie najmniejsze krlestwo, jakie zna historia wiata, ale byo uznawane
jako takie przez mocarstwa i co waniejsze byo rwne w prawach Krlestwu
Serbskiemu. To wanie nie uatwiao zjednoczenia dwch ziem serbskich. Dopki oba
krlestwa serbskie rozdzielaa posiado sutaska w sandaku nowopazarskim,
dopty kwestia zjednoczenia moga by tylko programem na przyszo. Najpierw
trzeba byo zlikwidowa panowanie tureckie na Bakanach. I cho rywalizacja midzy
obu dynastiami serbskimi nie saba, przecie w 1912 r. Czarnogra stana solidarnie u
boku Serbii i jako pierwsza zacza dziaania zbrojne przeciw Turcji.
OSTATNIE LATA TURECKIEGO PANOWANIA W MACEDONII
Macedonia do 1912 r. podzielona bya na 3 wilajety: salonicki, skopski i bitolski. Kraj
pod wzgldem gospodarczym nadal najbardziej zacofany na Bakanach. Feudalny
czyftlik uniemoliwia rozwj rolnictwa. 90% rolnikw jeszcze z pocztkiem XX w. orao
drewnian soch. Industrializacja przebiegaa powoli, chocia Macedonia wczeniej ni
Serbia miaa linie kolejowe. Trzy czwarte przemysu skupiao si w Salonikach.
Pod wzgldem polityczno-spoecznym kraj przeywa ustawiczn wojn domow.
Skupiajca gwne siy kraju VMRO take nie bya jednolita. Wewntrzne spory o cele i
metody dziaania rniy midzy sob przywdcw. Oprcz tego konflikty wewntrzne
wzmagane byy przez ssiednie pastwa bakaskie Bugari, Serbi i Grecj. Kade
z tych pastw posiadao swoich zwolennikw w szeregach VMRO i oczywicie w
szerszych krgach spoeczestwa. Jedynie lewicowa grupa VMRO z Janem
Sandanskim na czele pragna dziaania niezalenie od trzech ssiadw. W Belgradzie

istnia gwny komitet czetnickich organizacji macedoskich podporzdkowany

serbskiemu ministerstwu spraw wewntrznych.
POWSTANIE 1903 ROKU I REWOLUCJA MODOTURECKA 1908 ROKU
W 1903 r. zjazd VMRO w Salonikach podj decyzj o wybuchu powstania. Wspierali
je gwnie Bugarzy. Lecz powstanie po pocztkowych sukcesach
397
zostao przez Turkw stumione. W spraw macedosk wczyy si mocarstwa.
Zjazd cesarzy Franciszka Jzefa i Mikoaja II w padzierniku 1903 r. (Murzsteg)
postanowi zmusi Port do przeprowadzenia reform w Macedonii. Oba mocarstwa
wysay nawet specjalnych agentw", ktrzy mieli na miejscu dopilnowa, aby reformy
zostay faktycznie wprowadzone. Lecz jak zwykle, niewiele z tego wyszo. Stosunki w
Macedonii pozostaway nadal w stanie wrzenia. Rewolucja modoturecka w 1908 r.
zmienia sytuacj o tyle, e odtd Macedoczycy mogli legalnie prowadzi dziaalno
polityczn. Zawizaa si wic oficjalna organizacja macedoska, ktra przetworzya si
w Narodow Parti Federacyjn i wysaa swoich przedstawicieli do parlamentu
tureckiego. W partii przewaay siy probugarskie, ale byli te i socjalici, ktrzy przyjli
program kongresu socjalistw w Belgradzie 1910 r., mwicy o federacji wszystkich
narodw bakaskich. Oficjalnie partia domagaa si reformy rolnej i federacji. Odrbna
partia socjalistyczna Macedonii nie powstaa.
Rewolucja modoturecka wystpia wkrtce z programem nacjonalistycznym, co
przekrelio wszelkie nadzieje Macedoczykw na legalne rozwizanie problemu kraju.
Rozpocza si nowa konspiracja i nowa fala oporu macedoskiego, a w nastpstwie
tego terroru tureckiego. Czety macedoskie wzrastay liczebnie i ogarniay cay kraj.
W takiej sytuacji rozpoczy si wojny bakaskie, ktre faktycznie prowadzone byy o
Macedoni i jej wyzwolenie spod panowania tureckiego.
398
SOJUSZ BAKASKI 1912 ROKU
Pod hasem Bakany dla narodw bakaskich" rozpocz si w 1912 r. ostatni etap
wypdzenia Turkw z Europy. Cztery pastwa bakaskie: Serbia, Bugaria, Grecja i
Czarnogra, zjednoczyy si sojuszem i wystpiy wsplnie przeciw Turcji dla
wyzwolenia reszty ziem poudniowosowiaskich i greckich. Samo zawarcie takiego
sojuszu po licznych animozjach, jakie te pastwa dzieliy, byo wydarzeniem w dziejach
Bakanw. Jeli chodzi o kraje poudniowosowiaskie, by to triumf idei wyzwolenia
Sowiaszczyzny Poudniowej, ktr goszono od pocztku XIX w.
Najwaniejszym ogniwem w tym poczwrnym sojuszu byo wspdziaanie polityczne
i militarne Bugarii i Serbii, dwch pastw poudniowosowiaskich, ktre konkuroway
ju z sob o prymat na Bakanach. Rozmowy serbsko-bugarskie zaczy si w 1909 r.,
byy kontynuowane w 1911 i zostay zakoczone traktatem przyjani i sojuszu"
podpisanym w Sofii 13 marca 1912 r. Najwicej trudnoci w rozmowach serbskobugarskich dostarczaa sprawa Macedonii. Oba pastwa rociy sobie do niej pretensje.
Bugarzy pragnli wznowienia Wielkiej Bugarii wedug granic traktatu w San-Stefano, a
wic z ca Macedoni. W trakcie rozmw wysuwano koncepcj utworzenia
autonomicznej Macedonii, ale w rezultacie zadowolono si podziaem przyszych
ewentualnych nabytkw.
Serbowie, liczc na uzyskanie dostpu do Adriatyku na terenie albaskim, zadowalali
si obszarem na pnoc i zachd od Szar Paniny, to jest Star Serbi z Nowym

Pazarem. Macedoni waciw, w granicach dzisiejszej Republiki Macedoskiej,

podzielono na dwie czci, z ktrych poudniowo-wschodni z miastami: Ochryda
(Ohrid), Bitola (Bitolj), Prilep, Strumica, Veles (dzi Titov Veles) i Stip (Sztip),
stanowic prawie dwie trzecie obszaru, miaa otrzyma Bugaria. Pozosta za cz
ze Skopjem uznano za sporn, o ktrej przynalenoci w razie braku porozumienia mia
rozstrzygn car rosyjski jako arbiter obu stron. Ukad polityczny uzupeniono sojuszem
wojskowym, zobowizujcym obie strony do ofensywy przeciw Turcji i defensywy
wobec Austro-Wgier.
Czarnogra zawara sojusz z Bugari ju w lipcu 1912 r., a z Serbi dopiero w
padzierniku tego roku. Grecja zwizaa si sojuszem tylko z Bugari. Oba pastwa
nie ustaliy jednak rozdziau ewentualnych nabytkw w Tracji.
Tak samo sojusznicy nie uzgodnili postpowania wobec Albanii, do ktrej terytoriw
wszyscy czterej rocili sobie pretensje. Tymczasem Albaczycy postanowili sami
decydowa o swoich sprawach. Po zlekcewaeniu ich da narodowych przez
Stambu wzniecili w lecie 1912 r. powstanie. Weszli do Macedonii, zajli nawet Skopje i
zadali autonomii na obszarze od Szkodry po Janin, Kosowo i Bitol. Wystpienie
Albaczykw krzyowao plany bakaskich sojusznikw. Po stronie Albaczykw
bowiem stany Austro-Wgry, widzc w tym moliwo szachowania bakaskich
sojusznikw.
399
Prby rozwizania sprawy albaskiej i w ogle nowego kryzysu na Bakanach byy
wobec rozbicia mocarstw na dwa bloki ju tylko wspomnieniem dawnych, energicznych
interwencji. W rezultacie pastwa Trjporozumienia, a take i Wochy pogodziy si z
planami sojusznikw bakaskich, Austro-Wgry za i Niemcy wstrzymay si od
energicznych krokw liczc na si armii tureckiej. Niemniej sprawa albaska
przyspieszya wybuch wojny.
PIERWSZA WOJNA BAKASKA 1912 ROKU
Sojusznicy postanowili rozwiza we wasnym zakresie i sobie dostpnymi rodkami
zarwno spraw albask, jak i wszystkie inne kwestie bakaskie, w ktre wtrcay si
mocarstwa. Zgodnie z umow midzy sojusznikami dziaania zaczepne wobec Turcji
rozpocza Czarnogra dnia 8 padziernika 1912 r. W dziesi dni pniej do wojny
zgodnie z planem przystpiy Serbia, Bugaria i Grecja. W takich okolicznociach
zacza si pierwsza wojna bakaska i zarazem ostatnia wojna o wyzwolenie narodw
bakaskich spod panowania tureckiego.
Siy tureckie ustpoway pod wzgldem liczby, jakoci uzbrojenia i morale siom
sojuszniczym. Zreszt armia turecka zmuszona bya walczy na kilku frontach, z
ktrych najwaniejszy strategicznie by odcinek na granicy bugarsko-tureckiej. Tam te
Turcy skoncentrowali gwne swoje siy. Jeli chodzi o Serbi i Czarnogr, ich wojska
walczyy na kilku odcinkach: w Starej Serbii, sandaku nowopazarskim, w Macedonii i
wreszcie w Albanii. Gwne uderzenie Grekw poszo na Saloniki.
Po dwch tygodniach wojna strategicznie zostaa rozstrzygnita. Wojska serbskie bez
wikszych przeszkd posuway si w gb Macedonii, odnoszc zwycistwa pod
Kumanovem 23 i 24 padziernika i pod Bitol w poowie listopada. Na terenie sandaku
wojska serbskie spotkay si z Czarnogrskimi. Wsplnie te rozpoczy dziaania na
terenie Albanii. Ju z kocem listopada Serbowie doszli do Adriatyku, zajmujc Durazzo
(Durresi), w tym czasie Czarnogrcy oblegali Szkodr. Bugarzy natomiast, cigajc na

siebie gwne siy tureckie, odnieli zwycistwo pod Luleburgasem i zagrozili

Stambuowi. Pokonana Turcja zwrcia si do mocarstw o porednictwo. 3 grudnia
Bugarzy podpisali w Czataldy koo Stambuu zawieszenie broni. Rozpoczy si
pertraktacje.
POKJ LONDYSKI
Sukcesy sojusznikw bakaskich, a zwaszcza Serbii i Czarnogry, zaniepokoiy
Austro-Wgry, ktre spodzieway si innego przebiegu wojny. Rzd wiedeski ostrym
demarche w Belgradzie zada natychmiastowego wycofania wojsk z terenu Albanii.
Interwencj Austro-- Wgier popary te Wochy, zaniepokojone pojawieniem si wojsk
serbskich nad Adriatykiem. Jednoczenie wystpili Albaczycy,
400
ktrzy 28 listopada 1912 r. ogosili w Walenie niepodlego Albanii i zwrcili si do
Wiednia i Rzymu z prob o opiek.
Przywrcenie pokoju na Bakanach powierzono radzie ambasadorw. Patronoway jej
rzdy Anglii, Francji, Rosji i Austro-Wgier. Konferencja ambasadorw rozpocza swe
obrady w Londynie w poowie grudnia. Stanowisko mocarstw nie byo jednolite, ale
realizm nakazywa uzna stan faktyczny na Bakanach i zaleci Turcji ustpstwa.
Tymczasem rzd turecki, liczc na konflikt mocarstw, odrzuca propozycje zmiany
granic, zgadzajc si co najwyej na szerokie prawa autonomiczne dla ludnoci
Macedonii i Albanii. Kiedy wreszcie rzd turecki pod naciskiem mocarstw przyj w
styczniu 1913 r. warunki pokoju, zosta obalony przez wasne spoeczestwo i koa
wojskowe. Nowy rzd, a zwaszcza nowy dowdca armii tureckiej, odrzuci wszelkie
ustpstwa terytorialne.
W tej sytuacji sojusznicy bakascy wznowili 3 lutego 1913 r. dziaania wojenne. I tym
razem szczcie nie sprzyjao Turkom. Bugarzy zajli Adrianopol, a Czarnogrcy po
dugich i zacitych walkach zdobyli Szkodr w Albanii. Serbskie korpusy posikowe
wspomagay Bugarw na froncie adrianopolskim, Czarnogrcw w Albanii i utwierdzay
serbski stan posiadania w Macedonii. Grecy zajmowali Tracj. Turcja ponownie
zmuszona bya prosi mocarstwa o ratunek.
Dnia 16 kwietnia Bugarzy jedynie pod naciskiem mocarstw zgodzili si na ponowne
zawieszenie broni z Turcj, 1 maja wznowiono w Londynie rokowania pokojowe.
Ostateczne warunki uoya konferencja ambasadorw. 30 maja 1913 r. pokj w
Londynie zosta podpisany.
Turcja zmuszona bya przesun sw granic z Bugari i Grecj na lini Enez
Midie. W ten sposb skoczyo si wielowiekowe panowanie tureckie nad ludami
bakaskimi. Wiele kopotw dostarczya konferencji pokojowej sprawa albaska.
Wskutek nieustpliwego stanowiska Austro-Wgier, wspieranych przez rzd woski,
postanowiono utworzy suwerenne ksistwo albaskie pod gwarancj mocarstw.
Rwnao si to odebraniu Serbii i Czarnogrze ich owocw zwycistwa, tj. odepchniciu
Serbw od morza na terenie Albanii, a Czarnogrcw od Szkodry, ktr zdobyli
kosztem wielkich strat w ludziach.
DRUGA WOJNA BAKASKA 1913 ROKU
Zwyciska wojna z Turcj i pokj londyski nie rozwizyway jeszcze tak istotnej
sprawy, jak podzia nabytkw midzy sojusznikami bakaskimi na obszarach
wyzwolonych spod panowania tureckiego. Ten wanie problem dostarczy okazji do
nowego konfliktu. Serbowie po odepchniciu ich od Adriatyku przez utworzenie

odrbnej Albanii pragnli powetowa sobie straty w Macedonii, ktr faktycznie wojska
serbskie ju okupoway. Do rewizji ukadu z Bugari w sprawie podziau Macedonii
pary przede wszystkim serbskie koa wojskowe, krytykujce od dawna rzd Paicia za
zbyt daleko idc ich zdaniem ustpliwo wobec Bugarw w kwestii macedoskiej.
402
Ju 22 lutego, a wic jeszcze przed podpisaniem traktatu londyskiego, rzd serbski
zoy not w Sofii, domagajc si rewizji ukadu w sprawie Macedonii.
Tymczasem w Bugarii szczeglnie car Ferdynand i koa wojskowe nie tylko nie
chciay niczego ustpi w Macedonii, ale przeciwnie spodzieway si, e uda si im
uzyska dostp do Adriatyku w poudniowej Albanii i rozdzieli tym samym swoimi
posiadociami Grecj od Serbii. Oczywicie takie rozwizanie nie odpowiadao ani
rzdowi serbskiemu, ani greckiemu. Oba rzdy zawary z sob porozumienie przeciw
Bugarii i uzgodniy, e Serbia zatrzyma nie tylko tak zwan stref sporn, ale i reszt
Macedonii, ktr jako bezsporn przyznawano uprzednio Bugarom. Grecja natomiast
miaa utrzyma si w Salonikach.
W tej rozbienoci interesw midzy byymi sojusznikami ley geneza drugiej wojny
bakaskiej. Rzd bugarski liczy na arbitra cara rosyjskiego, do ktrego zwrcono si
o rozstrzygnicie sporu, a wspierany dyplomatycznie przez Austro-Wgry, gdzie
rozwaano moliwo wojny prewencyjnej przeciw Serbii, nie chcia z niczego
rezygnowa. I w czasie, kiedy dyplomatycznie sprawy sporne nie zostay jeszcze
rozwizane, car bugarski nieoczekiwanie w nocy z 29 na 30 czerwca 1913 r. - wyda
armii rozkaz (bez porozumienia z wasnym rzdem) uderzenia na Serbi i Grecj. To
przestpcze szalestwo" rozpoczo drug wojn bakask.
Po stronie sojusznikw: Serbii i Grecji, stana Czarnogra, ktra wysaa 10-tysiczny
korpus przeciwko Bugarii. Wkrtce (10 lipca) do wojny przeciw Bugarii przystpia
Rumunia, zgaszajca pretensje do Dobrudy i zaniepokojona zachwianiem rwnowagi
na Bakanach. W kocu uderzya te i Turcja, pragnca odzyska przynajmniej cz w
utraconych posiadoci. Po trzech tygodniach walki armia bugarska znalaza si w
beznadziejnej sytuacji. Rzd sofijski zmuszony by prosi o pokj 21 lipca.
Z kocem lipca zebraa si w Bukareszcie konferencja pokojowa piciu pastw
bakaskich: Serbii, Czarnogry, Grecji, Rumunii i Bugarii (Turcji nie dopuszczono),
ktra ju 10 sierpnia uzgodnia warunki traktatu pokojowego przyjte przez Bugari. W
wyniku wojny Serbia uzyskaa ca stref sporn i prawie ca stref bezsporn
(przyznawan uprzednio Bugarii) w Macedonii, z wyjtkiem doliny Strumicy, ktra
pozostaa przy Bugarii. Grecja zatrzymaa poudniow cz Macedonii z wanym
portem i orodkiem handlowym w Salonikach. W ten sposb zostaa rozwizana
kwestia macedoska. Po dugich wiekach niewoli kraj ten, wyzwolony spod panowania
tureckiego, zosta prawie w caoci zjednoczony z Krlestwem Serbskim.
Pozostae nabytki wojenne Serbii i Czarnogry zostay ukadem serbskoczarnogrskim z dnia 12 listopada 1913 r. rozdzielone w ten sposb, e Serbia
zatrzymywaa ca tak zwan Star Serbi i znaczn cz sandaku nowopazarskiego
z orodkiem w Nowym Pazarze, a Czarnogrze przypada pozostaa cz sandaku
oraz tak zwana Metohia z miastem Pe i skrawki wok Podgoricy. Po wojnach
bakaskich obszar Czarnogry rozszerzy si do 14254 km2,
403

a Serbii do 87 tys. km2. midzy oboma pastwami rozpoczy si z inicjatywy

czarnogrskiej rozmowy na temat unii wojskowej, dyplomatycznej i finansowej".
Przerwa je wybuch pierwszej wojny wiatowej.
Wojny bakaskie i sukcesy pastw serbskich zaostrzyy i tak napite stosunki
midzy tymi krajami a Austro-Wgrami. Wrogo t wzmagao jeszcze oywienie idei
jugosowiaskiej wrd narodw wchodzcych w skad monarchii.
SOWECY I CHORWACI PRZED WYBUCHEM PIERWSZEJ WOJNY
WIATOWEJ
Ze wszystkich krajw jugosowiaskich klasa robotnicza bya najsilniejsza w Sowenii.
Wynikao to z uprzemysowienia kraju, stale zreszt wzrastajcego. Najbardziej pod
wzgldem gospodarczym rozwinite byy poudniowa Styria, poudniowa Karyntia i
Kotlina Lublaska. Mimo to Jugosowiaska Partia Socjaldemokratyczna nie potrafia
rozwin si w parti masow. W 1911 r. nie miaa jeszcze ani jednego przedstawiciela
w parlamencie wiedeskim. Socjalici sowescy gosili jedno jzykow i kulturaln
wszystkich Jugosowian, ale organizacyjnie podporzdkowali si socjaldemokracji
austriackiej i razem z ni walczyli o demokratyzacj monarchii i o federacj, wierzc, e
w jej skad weszaby take i federacja narodw bakaskich.
404
Nie rozwina si take w krajach soweskich partia liberalna. Przeciwnie, zacza
traci na siach. W wyborach 1907 r. partia liberalna (Narodna napredna stranka) prawie
cakowicie zesza z widowni politycznej Sowenii. Sam przywdca partii Fr. Suklje
przeszed do klerykaw.
Niemal monopol w politycznym yciu Sowenii uzyskaa dla siebie partia klerykalna,
ktra od 1905 r. nazywaa si Slovenska ljudska stranka (SLS, Soweska Partia
Ludowa). Bya ona jednake zlepkiem dwch orientacji spoecznych: prawicowej,
klerykalnej, wspieranej przez wyszy kler i kierowanej przez Ivana Sutericia, oraz
postpowej, tak zwanej chrzecijasko-spoecznej, skupiajcej lud wiejski, drobn
buru-azj i inteligencj. Przywdc tej grupy by Janez Krek. Walczya ona o
modernizacj spoeczestwa soweskiego i domagaa si autonomii soweskiej w
ramach monarchii.
SLS staa na gruncie legitymistycznym. Nie dya do rozbicia monarchii. W 1912 r.
wesza w porozumienie z chorwackimi prawaszami, czyli wspieraa koncepcj trializmu,
widzc przyszo Jugosowian w ramach monarchii habsburskiej.
Przeciwko takim tendencjom wystpowaa modzie radykalna, zwaszcza jej
czasopismo Omladina", oraz grupa soweskich modernistw: malarzy, pisarzy, a
wrd nich Ivan Cankar. W 1913 r. wygosi on odczyt pt. Sowecy a Jugosowianie, w
ktrym wystpi przeciw Austrii jako eksponentowi niemieckiego imperializmu i odrzuci
moliwo rozwizania sprawy soweskiej w ramach Austro-Wgier. Domaga si
zjednoczenia i federacji jugosowiaskiej. Za takie pogldy zosta przez wadze
austriackie uwiziony.
Faktycznie, kompromisowy program partii prawicowych nie potrafi zatrzyma
procesu germanizacji, ktrej stopniowo ulegay kraje soweskie. Granica etniczna
niemiecko-soweska przesuwaa si systematycznie na niekorzy Sowecw,
ograniczajc ich zasig terytorialny. Jedynie na odcinku woskim granica etniczna
utrzymywaa si, a wynikao to z faktu, e rozbudowywany przez kapita austriacki

przemys w Triecie wchania coraz wicej robotnikw soweskich. O przyszoci

Sowenii mogy zadecydowa tylko wydarzenia zewntrzne.
W autonomicznej Chorwacji-Slawonii trwa niezmiennie konflikt prawnopubliczny z
Wgrami i nie ulegaa te zmianie tradycyjna struktura spoeczna. Arystokracja,
przewanie prowgierska, nadal odgrywaa decydujc rol w polityce kraju. Z jej
pozycj nie moga si rwna saba buruazja. Chopi i robotnicy stanowicy 90%
spoeczestwa byli poza nawiasem oficjalnych instytucji prawnopublicznych, gdy nie
dopuszczaa ich tam ordynacja wyborcza, obwarowana cenzusem majtkowym. Pod
tym wzgldem niewiele si zmienio po reformie z 1910 r. Mimo rozszerzenia prawa
wyborczego, warstwy ludowe nie otrzymay nalenych im praw publicznych. Partia
socjaldemokratyczna, zwizana z socjaldemokrycj Austrii i akceptujca program
austro-marksizmu, organizowaa strajki w Zagrzebiu, Osijeku w 1905 r. celem zmiany
warunkw pracy (obowizywa 12 14-godzinny dzie pracy), ale jej dziaalno nie
wywieraa wpywu na bieg spraw politycznych.
405
Nowoci w stosunkach chorwackich byo utworzenie w 1904 r. partii ludowej. Jej
zaoycielami byli bracia Antun i Stjepan Radiciowie. dali oni powszechnego prawa
wyborczego, opowiadali si przeciw ugodzie z Wgrami, gosili federacj Austrii, w
ktrej widzieli przyszo Chorwatw, Sowecw i Serbw. Przestrzegali przed
niemieckim imperializmem. W stosunkach wewntrznych odrzucali rewolucj i walk
klas, domagali si przede wszystkim agrarnej reformy, polegajcej na parcelacji
majtkw powyej 300 ha. Wszystkie partie prawicowe zwalczay ludowcw.
Szczeglnie ostro wystpowa przeciw nim kler katolicki, take i dlatego, e Radiciowie
uniemoliwili powstanie w Chorwacji katolickiej partii chopskiej, jak to byo w Sowenii.
Przed 1914 r. partia ludowa nie reprezentowaa jeszcze wikszych si w spoeczestwie.
Radi dopiero w 1910 r. wszed do saboru. Ale po 1918 r. bya to najsilniejsza partia
chorwacka.
REZOLUCJA RIJECKA I ZADARSKA
Gwny problem politycznego ycia Chorwacji-Slawonii, to jest stosunki z Wgrami,
doczeka si raptownie w 1905 r. istotnej zmiany. Na Wgrzech zorganizowaa si
koalicja stronnictw, ktre domagay si rewizji ugody austro-wgierskiej z 1867 r. i
penej niezalenoci Wgier w ramach wsplnej monarchii. Jednym z przywdcw tej
koalicji by syn Ludwika Kossutha, Franciszek Kossuth.
406
W Chorwacji przyjto to za zapowied gruntownych zmian w monarchii, a przede
wszystkim statusu Chorwacji-Slawonii w ramach Korony Wgierskiej.
Grupa politykw chorwackich w liczbie 31 odbya narad w Rijece w dniu 3
padziernika 1905 r. Byli tam reprezentowani przedstawiciele wszystkich krajw
chorwackich, a wic z Chorwacji-Slawonii, Dalmacji, Istrii i Rijeki. Szczeglnie wybitn
rol odegrali Ante Trumbi z Dalmacji i Franjo Supilo z Rijeki. Wynikiem narady
politykw chorwackich byo przyjcie tak zwanej Rezolucji Rijeckiej.
Politycy chorwaccy wobec kryzysu w monarchii uwaali za swj obowizek wytyczy
nowy kierunek polityczny dla narodu chorwackiego. Stwierdziwszy, e Wgrzy
zmierzaj do cakowitej niezalenoci, postanowili razem z wgierskim narodem
walczy o swoje prawa pastwowe i wolno, czyli expressis verbis opowiedzieli si po
stronie wgierskiej przeciw Wiedniowi. Jednake w zamian za to poparcie domagali si

reinkorporacji Dalmacji, zmiany obecnego statusu administracyjno-politycznego

Chorwacji-Slawonii, nowej ordynacji wyborczej, zapewniajcej szerokim masom
spoeczestwa dostp do wadz ustawodawczych, dalej, wolnoci prasy, sowa i
zrzesze i niezalenych sdw, tak aby nard chorwacki mia zabezpieczony
niezaleny polityczny, kulturalny i finansowy rozwj i postp.
Ale znaczenie Rezolucji Rijeckiej polega nie tylko na tym, e politycy chorwaccy
wycignli rk do zgody z politykami wgierskimi. lecz przede wszystkim na tym, e
tre i intencj Rezolucji Rijeckiej podchwycili politycy serbscy z Austro-Wgier, a nawet
woscy z Dalmacji.
407
Za porednictwem Niezalenej Partii Serbskiej (Samostalna stranka) doszo dnia 17
padziernika do spotkania w Zadarze serbskich politykw, a wic posw do
wiedeskiego parlamentu i do prowincjonalnego saboru dalmatyskiego, oraz
delegatw Niezalenej Partii i Radykalnej Partii z terenw Chorwacji-Slawonii. Poparli
oni Rezolucj Rijeck we wszystkich jej postanowieniach, z tym zastrzeeniem, e
Wgrzy zmieni swj stosunek do narodowoci niemadziarskich w Koronie Wgierskiej
i e nard serbski zostanie rwnouprawniony w Chorwacji-Slawonii z narodem
chorwackim. Wszystko to zostao zawarte w uchwalonej tzw. Rezolucji Zadarskiej.
Rzecz znamienna, e obie rezolucje poparli rwnie niektrzy politycy woscy z
Dalmacji. Zgadzajc si na zjednoczenie Dalmacji z Chorwacj-Slawoni, politycy
woscy wyraali dezaprobat dla austriackiej polityki, ktra eksploatujc kraj dla celw
strategicznych zaniedbaa go cakowicie pod wzgldem gospodarczym.
KOALICJA CHORWACKO-SERBSK
W nastpstwie uchwalenia obu rezolucji doszo do utworzenia komisji chorwackoserbskiej, co otwierao nowe horyzonty w rozwoju idei jugosowiaskiej na terenach
podlegych monarchii habsburskiej. Ju 12 grudnia 1905 r. Hrvatsko-srpska koalicja, bo
tak si oficjalnie nazywaa, zwrcia si manifestem do narodu chorwackiego i
serbskiego oznajmiajc, e chorwackie i serbskie partie polityczne zjednoczyy si w
jeden zwizek. Ze strony chorwackiej trzonem koalicji bya niedawno utworzona
Hrvatska napredna stranka (Chorwacka Partia Postpowa) z Ivanem Lorkoviciem na
czele. Do koalicji nie wesza partia Franka (Cista stranka prava), o ktrej historyk
chorwacki (Sii) pisze, e bya w rzeczywistoci w tajnej subie nastpcy tronu,
arcyksicia Franciszka Ferdynanda, i wiedeskiego ministerstwa spraw wewntrznych".
Nie wesza te partia ludowa Radiciw, poniewa obaj przywdcy byli szczeglnie
wrogo ustosunkowani do Wgrw. Wesza natomiast partia socjaldemokratyczna, ale
wkrtce si z koalicji wycofaa. Ze strony serbskiej do koalicji weszy obie gwne partie
serbskie, to jest Niezalena Partia Narodowa oraz Partia Radykalna. Dusz Koalicji by
polityk rijecki Fr. Supilo, ktry przez dwa lata kierowa polityk zjednoczonych partii. Nie
trzeba dodawa, e i koa polityczne Belgradu popieray wspprac chorwacko-serbsk
na terenie monarchii habsburskiej.
Ju w pierwszych wyborach do saboru w maju 1906 r. Koalicja odniosa zwycistwo.
Zmiadya przede wszystkim star Parti Unionistyczn i mocno osabia prawaszw.
Razem z banem Pejaeviciem Koalicja utworzya narodowy rzd w Zagrzebiu.
Tymczasem w momencie jak si wydawao penego sukcesu cios przyszed ze
strony najmniej wwczas oczekiwanej, to jest od Wgrw.
408

ZMIANA KURSU NA WGRZECH

Niepodlegociowa koalicja wgierska zmienia front, wycofaa si ze swego
programu niepodlegociowego i zawara nowy kompromis z Wiedniem. Co wicej,
wrcia do dawnej polityki Wgier wobec Chorwacji. Franciszek Kossuth, minister
handlu w nowym rzdzie wgierskim, wnis w parlamencie budapeszteskim projekt
ustawy zaprowadzajcej jzyk wgierski jako obowizujcy na wszystkich kolejach w
Koronie Wgierskiej, w tym i na terenie autonomicznej Chorwacji. Dao to powd do
nowej fali antywgierskich demonstracji w Chorwacji-Slawonii. Posowie chorwaccy,
czonkowie Koalicji, przez miesic stosowali obstrukcj w parlamencie wgierskim i na
saborze chorwackim. Ustpi ban Pejaevi, zwolennik ugody z Wgrami na warunkach
Koalicji chorwacko-serbskiej, a stanowisko bana obj, narzucony przez Budapeszt,
Pavel Rauch, unionista i antynarodowiec.
409
Mimo terroru ze strony nowego bana wybory do saboru w 1908 r. powtrzyy sukces
Koalicji z 1906 r. Spowodowao to odroczenie zwoania saboru i rzdy absolutne bana
Raucha. Rezolucja Rijecka z postulatem nowego uoenia stosunkw chorwackowgierskich zawisa w prni. Zostaa zniweczona przez rzd wgierski. Wiede i
Budapeszt, znowu zgodne i solidarne, zrzuciy odpowiedzialno za wywoanie kryzysu
chorwackiego na rzd belgradzki.
PROCESY POLITYCZNE
W nagonce na posw Koalicji czynnikom austriackim i wgierskim sekundowali
frankowcy, zacici przeciwnicy jakiejkolwiek wsppracy chorwacko-serbskiej.
Frankowcy publicznie oskarali politykw Koalicji o utrzymywanie tajnych kontaktw z
rzdem serbskim w Belgradzie, zwaszcza w okresie aneksji Boni i Hercegowiny. Pod
tym pretekstem wadze rozpoczy aresztowania i wkrtce wytoczyy procesy o zdrad
stanu kilkudziesiciu politykom serbskim. Przywdcy Niezalenej Partii Serbskiej, Adam
i Valerijan Pribieviciowie, zostali skazani na 12 lat wizienia.
Politycy chorwaccy mimo terroru nie rezygnowali z walki. Z kolei oni wytoczyli proces
znanemu historykowi austriackiemu, Friedjungowi, ktry na amach Neue Freie Presse"
z 25 marca 1909 r. przedstawi dokumenty, jak okazao si, sfaszowane, na podstawie
ktrych oskara politykw Koalicji chorwacko-serbskiej o tajne kontakty z rzdem
belgradzkim.
410
Proces toczy si w Wiedniu w grudniu 1909 r. i skoczy si kompromitacj sdw
austriackich i autora oskarenia. Dowody rzeczowe, wykazujce faszerstwo
dokumentw" przedstawionych przez Friedjunga, przedoy sdowi Fr. Supilo. Sprawa
nabraa rozgosu europejskiego w duym stopniu dziki T. Masarykowi, ktry w
parlamencie wiedeskim wystpi z druzgocc krytyk caoksztatu polityki wgierskiej
wobec Chorwacji-Slawonii, a zwaszcza wobec dziaaczy Koalicji chorwacko-serbskiej.
Pod presj opinii europejskiej rzd wgierski zmuszony by odwoa ze stanowiska
bana P. Raucha, rzecznika represji wobec Chorwatw i Serbw. Niektrzy politycy
Koalicji chorwacko-serbskiej uznali to za zmian kursu i zacht do rozmw. Jednake
prby zawarcia kompromisu midzy Koalicj a kolejnymi banami (Nikola Tomai,
Slavko Cuvaj i Nikola Skerlec) nie daway adnych pozytywnych rezultatw. Tej polityki
kompromisw nie akceptowa Fr. Supilo, ktry wycofa si z kierownictwa Koalicj, a

wkrtce i z jej szeregw. Spotkao si to z entuzjazmem modziey, ktra coraz bardziej

wczaa si w ycie polityczne kraju, odrzucajc kompromisy z rzdem wgierskim.
Modzie organizowaa strajki szkolne i przechodzia do akcji terrory-stycznej.
Dwukrotne zamachy na ycie banw Cuvaja i Skerleca byy najlepszym wyrazem
nastrojw wrd modego pokolenia. Wystpowao ono szczeglnie ostro przeciwko
frankowcom jako zwolennikom utrzymania Chorwacji w ramach monarchii i
przeciwnikom idei jugosowiaskiej.
TRIALIZM
Trializm by jedn z bliej nie sprecyzowanych koncepcji rozwizania kryzysu
politycznego monarchii, a problemu jugosowiaskiego w szczeglnoci. Wysuway j
koa polityczne i wojskowe wiedeskie, zblione do arcyksicia Franciszka Ferdynanda,
nastpcy tronu. Wedug tych koncepcji miaa powsta w miejsce dualistycznej
monarchia trialistyczna, przy czym jej trzeci cz mieli tworzy Jugosowianie. Tak
koncepcj popierali w Chorwacji frankowcy i pewne grupy klerykalne, czyli ci politycy
chorwaccy, ktrzy odmawiali Serbom praw narodowych i pragnli utworzenia Wielkiej
Chorwacji w ramach monarchii habsburskiej. W rzeczywistoci trializm wymierzony by
przeciw Wgrom, podwaa ich dotychczasow od 1867 r. pozycj w monarchii, ale z
drugiej strony propozycja rozwizania sprawy chorwackiej i serbskiej w myl interesw
k imperialistycznych Wiednia musiaa wywoa sprzeciw tych politykw chorwackich i
serbskich, ktrzy po dotychczasowych dowiadczeniach nie mieli ju zaufania ani do
Wiednia, ani do Budapesztu i jedyn alternatyw rozwizania sprawy chorwacko-serbskiej w monarchii widzieli w idei jugosowiaskiej. Koncepcja trialistyczna pogbia
tylko wewntrzny konflikt w spoecznociach chorwackiej i serbskiej w monarchii, a w
szczeglnoci midzy franko wcami a mod generacj.
411
W WOJWODINIE
Wojwodina stracia ju sw dawn pozycj. Powizana gospodarczo i
administracyjnie z Wgrami, si faktu ulegaa presji wgierskiego ycia. Liberaowie
reprezentowali konserwatywne krgi spoeczestwa i w sprawach serbsko-wgierskich
zajmowali stanowisko umiarkowane. Socjaldemokraci nie wytworzyli wasnej, serbskiej
partii, lecz dziaali w ramach wgierskiej socjaldemokracji. Ich przywdc by Krsta
Iskruljev. Jedynie radykaowie, powizani z Belgradem, podtrzymywali tendencje anty
wgierskie i jugosowiaskie. W walce z rzdem wgierskim wchodzili w porozumienia z
przedstawicielami innych narodowoci niemadziarskich na Wgrzech. Ale i oni,
podobnie jak Chorwaci, wizali wielkie nadzieje z wgierskim ruchem
niepodlegociowym, wsppracowali z nim a do momentu rozczarowania. Ich
przywdc w omawianym okresie by Jaa Tomi.
Wgierski ruch niepodlegociowy, kiedy doszed do wadzy i zawar kompromis z
Wiedniem, przeforsowa w 1907 r. ustaw jzykow, na ktrej mocy jzyk wgierski
wprowadzono take do szk wyznaniowych. W ten sposb madziaryzacja wdzieraa si
do tych jedynych instytucji serbskich, ktre dotychczas byy ostoj narodowego, ycia.
Co wicej, w 1912 r. wadze wgierskie zniosy serbsk autonomi kocielno-szkoln.
W tych warunkach przestaa istnie jakakolwiek wsplna platforma midzy Serbami z
Wojwodiny a rzdem wgierskim hr. Istvana Tiszy.
BONIA I HERCEGOWINA PRZED ZAMACHEM SARAJEWSKIM

Po mierci Kallaya nowym ministrem, ktremu podlegay sprawy Boni i Hercegowiny,

zosta hr. Stefan Burian. Wystpi on z now polityk wobec okupowanych krajw, ktra
polegaa na koncesjach dla serbskiej buruazji i muzumaskich bejw. Koci
prawosawny i muzumaski uzyskay znaczne uprawnienia. Oczywicie nadal
faworyzowany by Koci katolicki. Wadze austriackie zbudoway 1684 km linii
kolejowych, rozbudoway przemys drzewny (w 1913 r. dostarcza on 25% caego
wywozu Boni i Hercegowiny), otwieray kopalnie wgla, soli, manganu i budoway huty
elaza. Ale te same wadze nie potrafiy rozwiza problemu chopskiego. W kraju
istniaa stale jeszcze znaczna warstwa chopw zalenych, ktrzy nie mieli rodkw na
wykupienie si spod wadzy obszarnika, dozwolone ustaw. Std te czste bunty
chopw, tumione przez wojsko.
Po aneksji cesarz oktrojowa 17 lutego 1910 r. konstytucj dla obu krajw.
Przewidywaa ona zwoanie saboru boniackiego, ktry jednake mia mie tylko prawo
zgaszania wnioskw i wyraania wasnych opinii. Na 92 czonkw saboru 25
pochodzio z nominacji. Mianowany by take przewodniczcy saboru i jego zastpca.
Ordynacja wyborcza tak bya spreparowana, e chopi praktycznie nie mieli do saboru
dostpu. Poza saborem zostaa te modzie, gdy prawo wyborcze przysugiwao
dopiero po ukoczeniu 24 lat.
412
W administracji zatrudnieni byli urzdnicy, gwnie spoza terenw Boni i
Hercegowiny. , Miejscowi tylko w 26% zajmowali nisze stanowiska w administracji '
kraju, w tym prawosawni zaledwie w 3%, a muzumanie w 5%.
Cakowicie poza nawiasem ycia politycznego, to znaczy w administracji i w
instytucjach prawnopublicznych, pozostawali robotnicy. Ich liczba znacznie wzrosa w
porwnaniu z okresem poprzednim, a to : w nastpstwie rozwoju przemysu, o czym
bya wzmianka. Jednake robotnikw Boni sta byo na to, aby w 1906 r. zorganizowa
strajk w Sarajewie. Z kocem 1909 r. odby si w Sarajewie zjazd socjaldemokratw
Boni i Hercegowiny. Byli oni w powizaniu z socjaldemokratami innych krajw
jugosowiaskich. Ich reprezentanci brali udzia f w zjedzie socjaldemokratw w
Belgradzie w 1910 r. Organem boniackich socjaldemokratw by Glas slobode".
MODA BONIA (MLADA BOSNA)
Mlada Bosna tworzya czstk tego wielkiego ruchu modzieowego l (Omladiny),
ktry od pocztku XX w. ogarn wszystkie kraje poudniowosowiaskie od Sowenii do
Macedonii. Omladina nie bya jednolit fi- organizacj, nie posiadaa jednego
kierownictwa, ktre czyoby wszystkie grupy i nimi dysponowao. W rzeczywistoci
byy to rewolucyjne grupy modzieowe, 'odrbne dla Chorwacji, Dalmacji, Sowenii,
Boni i Hercegowiny, Serbii, Czarnogry i Macedonii. Istniaa nawet Omladina wrd
emigrantw jugosowiaskich w Ameryce. Wszyscy oni przepojeni byli hasami
rewolucyjnymi i ideologi czerpan z rnych
rde: od Czernyszewskiego i rosyjskich narodnikw, od Proudhona i Mazziniego, a
przede wszystkim od rodzimego Svetozara Markovicia. Modzie przeciwstawiaa si
tendencjom oportunistycznym starszego pokolenia. Odrzucaa szowinizm
poszczeglnych przywdcw politycznych Serbii czy Chorwacji. Bya za zjednoczeniem
cakowitym i na
rwnych prawach. Najblisze jej byy koncepcje republikaskiej federacji, goszone
przez socjalistw i takich dziaaczy, jak Soweniec Cankar, Chorwat Supilo, Serb Jovan

Skerli (na pogrzebie Skerlicia wieniec nis Gavrilo Princip na par tygodni przed
zamachem sarajewskim).
Taktyka indywidualnego terroru i wsplny cel zniszczy monarchi habsbursk
jako ekspozytur niemieckiego imperializmu oraz system narodowego i spoecznego
ucisku, czyy modych rewolucjonistw i odrniay ich od starszego pokolenia. Tak
organizacj bya Mlada Bosna, wyrniajca si bojowoci wrd innych grup
Omladiny.
Od 1910 do 1914 r. modzi rewolucjonici, w tym szczeglnie boniaccy, dokonali
caego szeregu^amachw na poszczeglnych dostojnikw monarchii' habsburskiej. W
maju 1910 r. prba zamachu na cesarza Franciszka Jzefa z okazji jego wizyty w
Boni, 15 czerwca zamach na komendanta Boni i Hercegowiny, generaa M.
Vareanina; dokona go student hercegowiski Bogdan eraji, ktry rzuci na generaa
5 bomb i skoczy samobjstwem. Student boniacki Luka Juki strzela 8 czerwca
1912 r. do bana chorwackiego Slavka Cuvaja,
413
31 padziernika tego roku student zagrzebski Ivan Planiak ponownie i take
bezskutecznie prbowa zamachu na tego samego chorwackiego dostojnika
pastwowego. 18 sierpnia 1913 r. Stjepan Doji, przedstawiciel Omladiny z Ameryki,
rani w zamachu bana Skerleca. W maju 1914 r. student zagrzebski Jakov efer zgin
w czasie prby zamachu w Narodowym Teatrze w Zagrzebiu na arcyksicia Salwatora i
bana Skerleca.
Po wojnach bakaskich jeszcze wzroso napicie w szeregach Mladej Boni. Oywiy
si rwnie kontakty midzy modzie Boni i stolic Serbii, a take i midzy
wszystkimi orodkami Omladiny w krajach podlegych Austro-Wgrom. W styczniu 1913
r. na amach soweskiego czasopisma Preporod" ukazaa si pie boniacka
przeznaczona dla modziey soweskiej. Jej znamienny refren najlepiej wyraa
nastroje i cele Mladej Boni. Brzmi on w jzyku oryginalnym:
Ne bojte se druzi; ne bojte se nit's vama, brao, mi smo s bosanskih pianina,
neretvanskog kraja s vama duom, srcem i pogubnim strjelom radom Perunovim
mi smo.
414
Naprjed samo smijelo, na skupno nam djelo u veliku borbu za Jugoslaviju".
(Nie bjcie si, przyjaciele, nie bjcie si nic! Z wami, bracia, jestemy my z
boniackich gr, kraju nad Neretw; z wami dusz, sercem i mierteln strza Peruna.
Naprzd miao o wsplny cel o wielk walk za Jugosawi!)
ZAMACH W SARAJEWIE
Rzd wiedeski, zaniepokojony wzmoon aktywnoci Omladiny, zaprowadzi w
Boni stan wyjtkowy i zarzdzi manewry armii na czerwiec 1914 r. Szczeglnego
znaczenia nabiera fakt, e w tej demonstracji siy monarchii zapowiedzia osobisty
udzia nastpca tronu austriackiego, arcyksi Franciszek Ferdynand. Mlada Bosna
postanowia na swj sposb odpowiedzie rwnie demonstracj siy. Zorganizowano
spisek i zaplanowano zamach. Do cisej grupy zamachowcw weszli: Danilo Ili,
Nedeljko abrinovi, Gavrilo Princip, Muhamed Mehmedbasi, Trifko Grabe, Vasa
ubrilovi, Cvetko Popovi i inni, wszyscy Boniacy, poddani austriaccy, studenci,
uczniowie i robotnicy.

Zamachu dokonano 28 czerwca 1914 r. w Sarajewie. Na powz, ktrym przejeda

arcyksi Franciszek Ferdynand z maonk, ksin Zofi, pierwszy rzuci bomb
Nedeljko abrinovi. Para ksica na razie ocalaa, ale w chwil pniej zostaa
miertelnie ugodzona kulami z pistoletu, ktre odda Gavrilo Princip.
Forma walki, jak zademonstrowali modzi Boniacy, nie bya czym nowym. Ale
zabjstwo nastpcy tronu starej monarchii habsburskiej pocigno za sob lawin
wydarze. Nie tylko w stosunkach austriacko--jugosowiaskich, lecz w caym wiecie.
Wobec podziau wiata na dwa wrogie obozy strzay w Sarajewie stay si sygnaem do
powszechnej konfrontacji zbrojnej. Na pierwszej linii frontu znalazo si Krlestwo
Serbskie. Czy byo za zamach w Sarajewie odpowiedzialne?
IX. JUGOSOWIANIE PODCZAS PIERWSZEJ WOJNY WIATOWEJ
SPRAWA ODPOWIEDZIALNOCI RZDU SERBSKIEGO ZA ZAMACH W
SARAJEWIE
Bezporednio po zamachu w Sarajewie pose austro-wgierski w Belgradzie, baron
Giesel, raportowa do Wiednia: Zamach stworzy dla nas szczliw moralnie pozycje".
Tego samego zdania byy wojskowe i polityczne koa wiedeskie, ktre od dawna
pragny zniszczenia Serbii i pogrzebania raz na zawsze idei jugosowiaskiej. Na
posiedzeniu obu rzdw Austro-Wgier dnia 7 lipca 1914 r. w Wiedniu postanowiono
obarczy odpowiedzialnoci za zamach sarajewski rzd w Belgradzie i jak radzi
gen. Potiorek, gubernator Boni i Hercegowiny wypowiedzie Serbii wojn. Jedynie
premier wgierski hr. Istvan Tisza doradza rozsdek i niespieszenie si z decyzj,
przynajmniej dopty, dopki nie bd znane dokadnie wyniki ledztwa. Tymczasem
wysany specjalnie do Sarajewa delegat ministerstwa spraw zagranicznych monarchii
raportowa do Wiednia, e nie ma dowodw na to, aby rzd serbski by zamieszany w
zamach. Rzeczywicie rzd serbski, na ktrego czele sta wybitny m stanu Serbii
Nikola Pai, nie tylko e nie pragn wojny z Austro-Wgrami, lecz robi wszystko, aby
tej wojny unikn. Serbia po dwch wojnach bakaskich bya tak wyczerpana militarnie
i gospodarczo, e tylko dugi spokj mg regenerowa jej siy. Pai uatwia wadzom
wiedeskim ledztwo i dostarcza im wyniki dochodze serbskich wadz ledczych.
Stwierdzono wic, e trzej zamachowcy, Princip, Grabe i abrinovi, przebywali na
krtko przed zamachem w Belgradzie, gdzie usiowali zaopatrzy si w bro. Ale nie
mieli pienidzy na kupno. Dopiero kontakt z Vojislavem Tonkosiciem, Boniakiem w
subie pk. Apisa, szefa serbskiej suby wywiadowczej i przywdcy organizacji
Zjednoczenie albo mier", dopomg w nabyciu broni. Sprawa odpowiedzialnoci pk.
Apisa za zamach nie jest cakowicie wyjaniona. Ale jedno jest pewne, e stosunki
midzy szefem serbskiej suby wywiadowczej a rzdem Paicia byy od dawna dalekie
od poprawnych, wrcz wrogie, i e rzd serbski nie by informowany o dziaalnoci
resortu pk. Apisa.
WYBUCH WOJNY
Rzd wiedeski jednak postanowi by innego zdania. W ultimatum z 23 lipca 1914 r.
stwierdza, e idea zamachu zrodzia si w Belgradzie,
416
e tam oficerowie armii serbskiej zaopatrzyli zamachowcw w bro i amunicje, a stra
pograniczna uatwia im przejcie do Boni. Ultimatum skadao si z 10 punktw,
ktrych przyjcie oznaczaoby rezygnacj rzdu serbskiego z niepodlegoci pastwa.

Nie szo wic o odpowiedzialno rzdu serbskiego za zamach sarajewski, lecz o

realizacj z dawna przygotowywanego celu, tj. o zniszczenie pastwowoci serbskiej.
Baron Giesel wrczajc not owiadczy, e jej termin upywa 25 lipca o godzinie 18 i o
ile do tego czasu nie otrzyma zadowalajcej odpowiedzi, to jest przyjcia wszystkich
punktw ultimatum, opuci wraz z caym personelem poselskim stolic Serbii.
Rzd Paicia po dramatycznej naradzie postanowi przyj upokarzajce warunki
ultimatum, z wyjtkiem jednego punktu, ktry mwi o tym, e rzd serbski ma zezwoli
na prowadzenie przez czynniki austriackie ledztwa w sprawie zamachu z 28 czerwca
na terenie samej Serbii. Rzd belgradzki dodawa jeszcze, e gdyby rzd wiedeski nie
by t odpowiedzi zaspokojony, sprawy sporne mona przekaza Midzynarodowemu
Sdowi w Hadze. Pasi osobicie dorczy ultimatum baronowi Gieslowi. Ten uzna, e
odpowied rzdu serbskiego jest niewystarczajca, i owiadczy, e natychmiast
opuszcza Belgrad. Tego samego wieczoru rzd serbski przenis si do Niszu.
Zarzdzono ewakuacj Belgradu.
Z dat 28 lipca 1914 r. rzd Austro-Wgier telegraficznie wypowiedzia Serbii wojn.
Pasi po przeczytaniu treci telegramu, ktry mu dorczono podczas obiadu w
restauracji w Niszu, wsta od stou i do zebranych w restauracji goci powiedzia:
Austria wypowiedziaa nam wojn. To jest jej koniec. Niech Bg da nam zwycistwo".
DZIAANIA ZBROJNE W PIERWSZYM ETAPIE WOJNY
Wypowiedzenie wojny Serbii przez Austro-Wgry dao pocztek pierwszej wojnie
wiatowej. Dziki temu dziaania militarne na froncie serbskim stanowiy tylko margines
wielkiego konfliktu mocarstw rozdzielonych na dwa bloki: Pastwa Centralne i Koalicja.
Serbia znalaza si wic w obozie Koalicji. Pod wzgldem formalnym w chwili wybuchu
wojny Serbia zwizana bya sojuszami tylko z Grecj i Czarnogr. Grecja nie uznaa,
e nastpi casus foederis, i obiecaa pomoc przeciw Bugarii, gdyby ta zaatakowaa
Serbi. Wadca Czarnogry natomiast wyrazi bez zastrzee gotowo pospieszenia
Serbii na pomoc, ale wojn Austro-Wgrom wypowiedzia dopiero 7 sierpnia po
zerwaniu Austro-Wgier z Rosj.
Austro-Wgry rzuciy przeciw Serbii trzy armie (5., 6. i 2.), co stanowio jedn pit
wszystkich si zbrojnych naddunajskiego mocarstwa. Wojskiem austriackim dowodzi
wspominany tu ju gen. Potiorek. Armia serbska liczya okoo 250 tys. onierza, le
uzbrojonego, wyczerpanego wojnami bakaskimi i nie przygotowanego do operacji.
Gwnodowodzcym wojsk serbskich by ks. Aleksander, ktry od 24 czerwca
sprawowa te funkcj regenta, przekazan mu przez chorego krla Piotra. Funkcj
szefa sztabu peni genera (wojewoda) Radomir Putnik.
417
Genera Potiorek rozpoczyna wojn w przekonaniu, e bdzie to tylko karna
ekspedycja. Wbrew oczekiwaniom nie uderzy wzdu Sawy i Dunaju w stron yznej
doliny nad Moraw, lecz od strony Boni, prawdopodobnie z obawy przed wybuchem
tam powstania. W dniu 12 sierpnia przeprawi si przez Drin w kierunku na Valjevo. Na
wzgrzach Cery doszo do spotkania z wojskami serbskimi. Po czterodniowej bitwie
wojska serbskie przy znacznych stratach odniosy zwycistwo, co pozwolio nie tylko na
wyparcie nieprzyjaciela z granic pastwa, ale i na rozpoczcie ofensywy w Boni i
remie. Bitwa na wzgrzach Cery bya pierwszym militarnym sukcesem wojsk Koalicji w
pierwszej wojnie wiatowej.

Drug ofensyw rozpocz Potiorek 8 wrzenia. Wojska serbskie wycofay si ze

remu i dla skrcenia frontu ewakuoway si te z Belgradu. Potiorek zaj wany punkt
strategiczny, jakim byo Valjevo, i wkroczy do Belgradu. W armii serbskiej rozpocz si
kryzys, przede wszystkim z braku amunicji. Ale kiedy przez port w Salonikach nadszed
od Aliantw transport broni i amunicji, wojewoda Putnik przyj bitw nad rzek
Kolubar. Bya to najwiksza bitwa, jak Serbowie stoczyli w pierwszej wojnie
wiatowej. Po parodniowych krwawych walkach wojska serbskie odniosy ponowne
zwycistwo. W jego nastpstwie gen. Zivojin Misie, zastpca Putnika, rozpocz
kontrofensyw, przeama front Potiorka, wyzwoli 15 grudnia Belgrad i ponownie
oczyci Serbi od wojsk nieprzyjacielskich. Genera Potiorek, ktry za uprzednie
zajcie Belgradu otrzyma wysokie odznaczenie cesarskie, teraz zosta
zdymisjonowany. Wojska austriackie po znacznych stratach musiay z koniecznoci
przej do taktyki pozycyjnej, tym bardziej e
418
trzeba byo gwne siy skoncentrowa na froncie rosyjskim. Serbowie po kilku
miesicach walk stracili ponad poow swoich si zbrojnych powoanych pod bro w
chwili wybuchu wojny.
Do jesieni 1915 r. na froncie serbskim panowa wzgldny spokj. Ale pojawi si drugi
grony nieprzyjaciel w postaci godu i epidemii tyfusu. Oblicza si, e okoo 150 tys.
ludzi zmaro z wycieczenia i chorb, ktrych nie byo ani czym, ani komu leczy. W
caej wczesnej Serbii byo zaledwie 200 lekarzy.
W obliczu powanej sytuacji ustay konflikty polityczne. Do porozumienia doszo
nawet midzy Paiciem a pk. Apisem. W grudniu 1914 r. utworzono rzd koalicyjny,
ktremu przewodniczy nadal Nikola Pai. Poza rzdem pozostawaa Partia
Socjaldemokratyczna, ktra ju 25 lipca 1914 r. ogosia antywojenn deklaracj i przy
jej zasadach trwaa. Dnia 7 grudnia koalicyjny rzd serbski wyda w Niszu deklaracj, w
ktrej wyraa, e celem wojny jest wyzwolenie i zjednoczenie wszystkich dotd nie
wyzwolonych braci Serbw, Chorwatw i Sowecw". Bya to pierwsza oficjalna,
rzdowa deklaracja, okrelajca w sposb jednoznaczny cele i polityk Serbii po
wybuchu wojny.
SYTUACJA WRD CHORWATW I SOWECW
Tymczasem poza kordonem, pod panowaniem austriackim, w krgach tamtejszych
politykw jugosowiaskich cele wojny nie rysoway si tak jednoznacznie. Propaganda
austriacka odniosa znaczne sukcesy, potrafia przede wszystkim wywoa we
wszystkich podlegych Austro--Wgrom krajach silne nastroje antyserbskie, co gorsza
manifestowane publicznie przez uznawane osobistoci polityczne. Wrd Chorwatw
bd to nadal frankowcy, ktrzy z nienawici do Serbw uczynili swj program
polityczny. Ale i w Sowenii najsilniejsza partia polityczna, jak bya Soweska Partia
Ludowa, kierowana przez ustericia, zaja zdecydowanie antyserbskie stanowisko.
Jej organ Slovenec" publikowa niewybredne w formie i treci hasa antyserbskie. Ju w
dniu zamachu sarajewskiego rozpoczy si walki bratobjcze, ktrych ofiar padali
dziaacze serbscy. Wszystko to naturalnie byo systematycznie podsycane przez
administracj austriack. Zreszt wadze wiedeskie zastosoway wobec ludnoci,
szczeglnie jednak serbskiej, wszystkie moliwe rodki terroru, jak wizienia, obozy
koncentracyjne, przesiedlenia, nie mwic ju o likwidacji organizacji, szk, a nawet
zakazie uywania cyrylicy. Tragedi wzmaga jeszcze fakt, e w armii Potiorka, a

zwaszcza w niektrych jej korpusach, walczyo okoo 20 25% Serbw z Boni,

Hercegowiny, Chorwacji i Dalmacji, a liczba Chorwatw dochodzia w tych jednostkach
do 50%. Byli to przewanie nieuwiadomieni chopi, zniewoleni przez wadze
austriackie.
Niedobrze rwnie ukaday si stosunki w Macedonii, gdzie stale jeszcze od wojen
bakaskich trwa reim wojskowy. Ju mobilizacja na tych terenach przysporzya
wadzom serbskim znacznych kopotw. Pniej dezercje Macedoczykw z wojska, a
nawet organizowanie si czet przeciw wadzom serbskim wzmagay chaos w tym kraju.
419
Uaktywnia si take dawna VMRO. Za kulisami tej akcji stay bugarskie koa
wojskowe.
Jednake i w tych warunkach idea jednoci jugosowiaskiej znalaza gorcych
wielbicieli, ktrzy postanowili wyrwa si spod presji i ucisku Wiednia i Budapesztu i
stworzy na Zachodzie orodek polityczny o charakterze dyspozycyjnym w stosunku do
wasnych spoecznoci. Byli to wyprbowani zwolennicy idei jugosowiaskiej, jak Ante
Trumbi, Frano Supilo, Ivan Metrovi, B. Vonjak i inni, wszyscy z Austro-- Wgier.
Zawizali oni Komitet Jugosowiaski (Jugoslovenski odbor), ktry ju w grudniu 1914 r.
zaczai sw dziaalno najpierw w Rzymie, a pniej w Londynie. Celem Komitetu byo
paraliowanie propagandy austriackiej, zwalczanie w obozie Koalicji sympatii
proaustriackich i dziaanie wesp z politykami serbskimi nad realizacj idei
jugosowiaskiej. Wsppracowaa te z nim emigracja jugosowiaska w Ameryce.
Przewodniczcym z siedzib w Londynie by A. Trumbi, a spiritus movens organizacji
Fr. Supilo. konsekwentny zwolennik zjednoczenia na zasadzie federacji.
PAKT LONDYSKI
Drugi rok wojny nie przynis rozstrzygni na frontach europejskich. Pastwa
Centralne mogy jednak odnotowa znaczne sukcesy, przede wszystkim na froncie
wschodnim przeciw Rosji. W interesie Koalicji leao rozcignicie teatru wojennego
przez pozyskanie Woch i Bugarii, dwch pastw dotychczas neutralnych, cho
znajdujcych si w orbicie wpyww Pastw Centralnych. Wochy byy zwizane
sojuszem z Niemcami i Austro-Wgrami, Bugaria od wojen bakaskich coraz bardziej
poddawaa si wpywom niemieckim. Lecz pozyskanie tych pastw dla Koalicji rwnao
si spenieniu ich da terytorialnych kosztem obszaru jugosowiaskiego.
I tak dla pozyskania Woch podpisano w Londynie 26 kwietnia 1915 r. pakt, cilej
tajny ukad, wedug ktrego mocarstwa Koalicji przyrzekay Wochom nastpujce
terytoria: Triest, Gorycj, Gradysk, Istri z wyspami kwarnerskimi, nastpnie znaczn
cz Dalmacji bez Splitu i Dubrownika oraz wikszo wysp dalmatyskich. Mimo e
ukad londyski pozostawa tajny (ogosi go dopiero rewolucyjny rzd rosyjski w 1917
r.) politycy jugosowiascy wiedzieli o jego istnieniu i starali si przeciwdziaa. Czyni to
przede wszystkim Komitet w Londynie przez skadanie mocarstwom memoriaw w
sprawie przyczenia do przyszej zjednoczonej Jugosawii caej Dalmacji, Istrii z
Triestem i Gorycji. W przyszoci ukad londyski wywoa wiele rozgoryczenia w obozie
jugosowiaskim, na razie jednak sta si podstaw wejcia Woch do wojny przeciw
Pastwom Centralnym.
UKAD PASTW CENTRALNYCH Z BUGARI
Licytacja midzy Koalicj a Pastwami Centralnymi o Bugari zakoczya si
zwycistwem tych ostatnich. Koalicja, jeli chodzi o obszar

420
wchodzcy w skad pastwa serbskiego, obiecywaa rzdowi bugarskiemu skoni
rzd serbski do ustpstw terytorialnych w Macedonii. Pocztkowo mwiono o linii
Wardaru, pniej o caej strefie bezspornej w Macedonii, ktr kosztem Serbii chciano
odda Bugarii. Rzd Paicia, liczcy si z opini spoeczn, nie mg pj na tak
dalekie ustpstwa, tym bardziej e rzd bugarski da ju, nie czekajc na koniec
wojny, obsadzenia wymienionej strefy Macedonii. Pastwom Centralnym atwiej byo
ofiarowywa Bugarii znacznie wicej, ni moga obieca Koalicja. Za cen caej
Macedonii i czci Starej Serbii krl i rzd bugarski weszli do wojny po stronie Pastw
Centralnych. Dla operacji wojskowych Serbii byo to wydarzenie szczeglnie grone.
Wojska bugarskie bowiem mogy przeci w Macedonii jedyne drogi komunikacji, jakimi
dysponowaa Serbia w kierunku na Saloniki, a wic przeszkodzi w kontaktach z
pastwami Koalicji. Std wojskowe koa serbskie (w tym i pk Apis) domagay si wojny
prewencyjnej z Bugari, na co stanowczo nie zgodzi si rzd Paicia.
ZAAMANIE SI OBRONY. KLSKA SERBII
Z kocem wrzenia 1915 r. mocarstwa centralne byy ju gotowe do nowej ofensywy
przeciw Serbii. Tym razem do walki z Serbami stany trzy armie: 11. armia niemiecka,
3. austro-wgierska i 1. bugarska. Dowodzi niemiecki genera Mackensen, zwycizca
spod Gorlic.
421
Ofensywa zacza si 6 padziernika przepraw przez Dunaj w kierunku doliny
Morawy. Oblony Belgrad musia si podda. Wojska serbskie wycofyway si w
kierunku na Kosowo. Tymczasem w nocy z 13 na 14 padziernika uderzyli Bugarzy bez
wypowiedzenia wojny. Armia serbska dostaa si w kleszcze. Bugarzy w Macedonii
odcinali drog na Saloniki, gdzie stacjonoway wojska alianckie, niezdolne jednak do
przedarcia si na pnoc i pospieszenia Serbom z pomoc. W listopadzie Mackensen
rozpocz nowe uderzenie w kierunku na sandak, co grozio okreniem armii
serbskiej. W tych warunkach sztab serbski podj decyzj ewakuacji przez Albani i
Czarnogr w kierunku Adriatyku. Tak rozpocza si serbska golgota w grach Albanii.
W czasie mronej zimy i nienej zawieruchy armia serbska przedzieraa si przez
dzikie, niedostpne gry albaskie, nie rozbita przez nieprzyjaciela, ale
zdziesitkowana chorobami, godem i zimnem. Wraz z ni opuszcza Serbi cay wiat
polityczny i intelektualny kraju. Ewakuowa si rzd ze wszystkimi archiwami i
urzdzeniami ministerialnymi. Za armi wloka si 200-tysiczna rzesza ludnoci
cywilnej, kobiety, dzieci, z caym dobytkiem i ywym inwentarzem. Wszystko to
dziesitkoway choroby, gd i dokuczliwe zimno. Ciko chorego krla Piotra nieli na
noszach onierze, pachtami osaniali kobiety i dzieci przed mronym wiatrem. Okoo
15 tys. dzieci zgino wwczas w grach albaskich. Tragiczny exodus przypomina
niejedn podobn kart w dziejach tego narodu, kiedy podczas najazdw tureckich
przemieszczay si dziesitki tysicy rodzin z caym swoim mieniem i dobytkiem.
W takich warunkach przedar si ten tragiczny pochd do wybrzey Adriatyku, a
stamtd statkami Aliantw na wysp Korfu. Ponad 400 tys. onierzy liczya armia
serbska w chwili, kiedy zaczynaa si ofensywa Mackensena. Z kocem listopada,
przed rozpoczciem ewakuacji, liczya ju tylko 300 tys. W czasie przeprawy w grudniu i
styczniu jej stan wynosi 220 tys. Na wysp Korfu dotaro niewiele ponad 100 tys., z
czego zmaro tam jeszcze z chorb i wycieczenia okoo 5000. miertelno wrd

cywilnych uciekinierw bya jeszcze wiksza. Oblicza si, e okoo 140 tys. osb
cywilnych zgino w czasie przeprawy.
KLSKA CZARNOGRY
Tragiczne losy Serbii podzielia rwnie Czarnogra. Przeciwko 50-tysicznej armii
krla Mikoaja wojska austro-wgierskie rozpoczy ofensyw z kocem padziernika
1915 r. Atak ldowy wspieraa flota od strony morza. Kraj pozbawiony by rodkw do
utrzymania, a wojsko naleytego sprztu i broni. Mimo to wojsko czarnogrskie
dowodzone przez serbskiego pukownika Pesicia dzielnie odpierao ataki nieprzyjaciela.
Dopiero ofensywa zaczta 5 stycznia 1916 r. i decydujca bitwa pod Mojkovcem
pooya kres oporowi armii Czarnogrskiej. Krl Mikoaj prbowa zawrze
separatystyczny pokj z Austro-Wgrami. W tej sprawie wysa telegram do Franciszka
Jzefa. Ale Wiede
422
da bezwarunkowej kapitulacji i wydania wojsk serbskich, ktre przez obszar
Czarnogry wycofyway si do Albanii. Na takich warunkach Czarnogra kapitulowa
nie chciaa. Wznowiono wic dziaania wojenne, ktre cho bez znaczenia militarnego,
przyczyniy si w znacznym stopniu do spokojnego przeprowadzenia ewakuacji
serbskiej. Dnia 13 stycznia pada stolica kraju. Krl Mikoaj i premier rzdu Lazar
Mijuskovi opucili kraj, udajc si przez Albani do Woch, a stamtd do Francji. Armia
czarnogrska nie wycofaa si jak serbska. Pozostaa w kraju i za zgod Aliantw
kapitulowaa 21 stycznia 1916 r. Germanofilscy synowie krla Mikoaja prbowali
poredniczy midzy spoeczestwem a okupantem. Jednake nic ju nie zdoao
uratowa Krlestwa Czarnogry. W styczniu 1916 r. przestao ono istnie de facto,
chocia de iure istniao jeszcze do 1918 r. Krl Mikoaj nie mia ju wicej wrci do
kraju. Zmar we Francji w 1921 r.
NA DRODZE DO ZJEDNOCZENIA. NA EMIGRACJI
Na wyspie Korfu, z dala od nieprzyjaciela, tworzy si nowy orodek serbskiego
oporu. Przede wszystkim poddano reorganizacji armi. Z ocalaych onierzy utworzono
sze dywizji piechoty i jedn dywizj kawalerii. Ksi Aleksander jako regent dokona
te znacznych zmian w sztabie armii. Usun starych generaw, ktrzy prowadzili
zwycisk kampani w 1914 r. i przeprowadzili nierozbit armi przez gry albaskie, i
na ich miejsce mianowa nowych dowdcw, modszych rang i wiekiem, dobranych
przede wszystkim wedug kryterium wiernoci dla dynastii. Ofiar czystki pad take pk
Apis i jego organizacja Czarna Rka''. Pod faszywym oskareniem postawiono pk.
Apisa i jego grup pod sd w tak zwanym procesie salonickim i skazano na kar
mierci. Mimo interwencji z rnych stron wyrok wykonano 26 czerwca 1917 r. Warto
zaznaczy, e w tym czasie y jeszcze w wizieniu austriackim Gayrilo Princip. Zmar
w wizieniu w Teresinie w kwietniu 1918 r.
Zreorganizowan armi wysano na front salonicki, gdzie walczyy jednostki
francuskie, angielskie, rosyjskie i woskie. We wrzeniu 1916 r. podjto ofensyw, ktra
jednake zaamaa si. Front ustabilizowa si na dugo. Nastpn ofensyw podjto
dopiero w 1918 r. Tak wic pod wzgldem militarnym sprawa serbska zwizana zostaa
z losami wojny wiatowej i uzaleniona od jej wynikw. W wojsku serbskim walczyli
take ochotnicy spoza Serbii. Byli to gwnie czonkowie Omladmy z terytoriw austrowgierskich i ochotnicy z emigracji jugosowiaskiej w Ameryce. Ale oprcz tego w
Rosji z dezerterw jugosowiaskich z armii austro-wgierskiej zorganizowano nowe siy

zbrojne. Na wiosn 1916 r. utworzono w Odessie 1. ochotnicz dywizj jugosowiask,

ktr wysano na front bugarski do Dobrudy. Tam poniosa ona wielkie straty i ulega
rozproszeniu. Wkrtce utworzono na terenach Rosji 2. dywizj ochotnicz
jugosowiask. Po stronie Koalicji nie zabrako wic onierzy jugosowiaskich z
terenw Austro-Wgier.
423
Niezalenie od dziaa militarnych toczya si walka polityczna. Jej celem
nadrzdnym byo wyzwolenie i zjednoczenie krajw poudniowosowiaskich. Lecz
walka komplikowaa si. Wyzwolenie uzalenione byo od rozstrzygni militarnych na
frontach wiatowych, ale zjednoczenie nadto jeszcze od tego, co zwyciskie mocarstwa
Koalicji zechc uczyni z monarchi austro-wgiersk. Bez politycznego rozbicia
monarchii austro-wgierskiej nie mogo by mowy o zjednoczeniu. Wanie ta sprawa
dostarczaa wiele kopotw jugosowiaskim czynnikom politycznym.
Po wybuchu Rewolucji Padziernikowej w 1917 r. sytuacja dla planw
jugosowiaskich zacza ukada si niezbyt pomylnie. Rzd Paicia po wycofaniu si
Rosji z wojny straci oparcie i polityczne, i finansowe, na jakie mg liczy w
Petrogradzie. Mocarstwa zachodnie bynajmniej nie zamierzay zniszczy AustroWgier, zwaszcza po wybuchu rewolucji w Rosji. W synnych 14 punktach Wilsona,
prezydenta Stanw Zjednoczonych, nie byo wzmianki o zniszczeniu Austro-Wgier
jako pastwa. Co wicej, w obozie Koalicji zaczto rozwaa moliwo pokoju
separatystycznego z Austro-Wgrami.
Oprcz tego realizacja idei jugosowiaskiej zaleaa take i od samych Jugosowian,
ktrzy bynajmniej nie byli w tej sprawie jednolici. Midzy rzdem Paicia na Korfu a
Komitetem Jugosowiaskim w Londynie istniay rnice co do sposobu zjednoczenia i
samego oblicza przyszej Jugosawii. Rzd Paicia, ktry po zmianach na Korfu skada
si teraz wycznie z przedstawicieli Partii Radykalnej, broni pozycji wielkoserbskiej, a
wic centralistycznej. Komitet londyski natomiast, skadajcy si z politykw
jugosowiaskich z Austro-Wgier, sta na stanowisku cakowitego rwnouprawnienia
wszystkich narodw jugosowiaskich, a wic centralizmowi Paicia i regenta
Aleksandra przeciwstawia federalizm.
Jednake pod presj wydarze midzynarodowych, a take i rozwoju sytuacji na
okupowanych terenach doszo do dugich, trwajcych kilka tygodni rozmw midzy
oboma emigracyjnymi orodkami politycznymi, ktrych wynikiem byo podpisanie 20
lipca 1917 r. tak zwanej Deklaracji na Korfu. Postanawiaa ona, e wsplnym celem jest
zjednoczenie wszystkich Jugosowian w jednym, niezalenym Krlestwie pod dynasti
Karadziordziewiczw.
Co do rwnouprawnienia narodw jugosowiaskich, zadowolono si
kompromisowym uoglnieniem, mwic o jednym, trjimiennym (serbsko-chorwackosoweskim) narodzie. Niezalenie od jej niedostatkw Deklaracja w stosunku do stron
zewntrznych okrelaa wyranie wsplny cel Jugosowian, to jest utworzenie
zjednoczonego krlestwa, obejmujcego swym obszarem take i ziemie znajdujce si
pod wadz Habsburgw. To na razie wystarczao. Reszta zaleaa od rozwoju
wydarze midzynarodowych i czego nie mona byo lekceway od stanowiska
spoeczestw i politykw krajowych. Deklaracj na Korfu popar wkrtce Komitet
czarnogrski, utworzony w marcu 1917 r. w Paryu pod przewodnictwem A. Radovicia.
424

ROZWJ WYDARZE POD OKUPACJ I POD PANOWANIEM HABSBURGW

W okupowanej Serbii ycie polityczne zamaro. cz dziaaczy politycznych
przedostaa si za granic, a ci, co pozostali w kraju, zostali zmuszeni do milczenia.
Pocztkowo Wiede w ogle nie wiedzia, co pocz z podbitym krajem. Koa wojskowe
z Franzem Conradem von Hotzendorfem byy za wcieleniem do monarchii. Wgrzy
natomiast, z premierem Tisz na czele, sprzeciwili si takiemu rozwizaniu, bo
wzmocnioby to jeszcze element sowiaski w pastwie. Wreszcie postanowiono
podzieli Serbi na dwie strefy okupacyjne: austro-wgiersk i bugarsk. Granic
midzy nimi bya rzeka Morawa.
Cay kraj poddany by terrorowi. Okoo 150 tys. osb zostao osadzonych w
wizieniach i w utworzonych specjalnie obozach koncentracyjnych. Nie mniejszy by
terror polityczny pod okupacj bugarsk. Ten sam los spotka Czarnogr, gdzie
wadze okupacyjne zaprowadziy rwnie reim wojskowy.
Masowe aresztowania dotkny take ludno serbsk pod panowaniem
habsburskim. Szczeglnie w Boni i Hercegowinie, a take w Wojwodinie i Dalmacji,
sowem wszdzie, gdzie ya ludno serbska. Dla usprawnienia terroru powoano
specjalny organ policyjny Schutz-korps. Oblicza si, e w obozach koncentracyjnych
w jednej tylko Boni zgino okoo 10 tys. ludzi. W obozie w Doboju od grudnia 1915 r.
do lipca 1917 r. wiziono 16673 mczyzn i 16996 kobiet. W kwietniu 1916 r. rozpocz
si w Banja Luce proces 156 boniackich dziaaczy spoecznych i kulturalnych, w tym 7
posw, 24 profesorw i nauczycieli, 21 duchownych prawosawnych, 8 studentw,
wszystkich narodowoci serbskiej. Wydano 16 wyrokw mierci, ale do wykonania
wyroku nie doszo, poniewa cesarz Karol, ktry po mierci Franciszka Jzefa przej
bero Habsburgw, ogosi amnesti.
W Dalmacji przeladowani byli nie tylko Serbowie, ale i Chorwaci. Ju w pierwszych
dniach wojny aresztowano setki dziaaczy politycznych i kulturalnych. Sdy dorane
wyday wwczas 50 wyrokw mierci. Na terenach wchodzcych w skad Korony
Wgierskiej przeladowania nie byy tak masowe jak w Boni i Dalmacji. W Wojwodinie
jednake sytuacja ulega pogorszeniu po nieudanym ataku wojsk serbskich w 1914 r.
Tysice ludzi osadzono w obozach koncentracyjnych. W Sowenii, gdzie najsilniejsze
byy nastroje proaustriackie, aresztowania nie byy masowe, ale i tam osadzano w
wizieniach dziaaczy lewicowych i modzie z Omladiny.
OPR LUDNOCI
Pod koniec 1916 r. w caej monarchii pogorszya si znacznie sytuacja gospodarcza,
a w konsekwencji przyszo uaktywnienie si dotknitych godem mas ludowych.
Wybuch Rewolucji Padziernikowej w Rosji otworzy nowy okres w dziejach wojny take
i w krajach jugosowiaskich.
425
Z kocem 1917 r. fala strajkw obja rne orodki miejskie i przemysowe: w Boni,
w kopalniach Sowenii, w Lublanie, w Triecie, Mariborze, Zagrzebiu. Zaczy si bunty
onierzy, masowe dezercje, pojawia si w lasach zielona kadra". W buntach
onierskich przodowali marynarze z floty adriatyckiej. Ju w padzierniku 1917 r. do
Woch zdezerterowa z ibenika torpedowiec z ca zaog. W lutym 1918 r. w Boce
Kotorskiej podnioso bunt 5000 marynarzy. Powstanie zostao krwawo stumione, ale
odtd admiralicja nie miaa ju wpywu na swoich podkomendnych (wwczas to
naczelnym dowdc floty austro-wgierskiej zosta mianowany admira Mikls Horthy,

pniejszy regent Wgier). Od pocztku 1918 r. organizuj si w rnych orodkach

rady robotnicze. Lecz w szeregach socjalistw wszystkich krajw jugosowiaskich
lewica znalaza si w mniejszoci. Prawica socjaldemokratw nie popieraa ruchu rad
robotniczych. Najbardziej aktywni byli socjalici Boni, ktrzy opowiedzieli si za
programem bolszewickim. W Chorwacji lewicowcy nie mieli wikszego wpywu. W
Sowenii w ogle ich nie byo. Nastroje rewolucyjne wzmagali onierze powracajcy z
Rosji. Oni to wraz z marynarzami Rijeki, Puli, ibeniku, Boki Kotorskiej bd stanowili
najbardziej rewolucyjny element. Najwiksze nasilenie ruchu rewolucyjnego wystpi w
ostatnich miesicach wojny.
DEKLARACJA MAJOWA
Do tego czasu wykrystalizoway si koncepcje polityczne, ktre miay otworzy drog
do zjednoczenia. Terror, gd, widmo rewolucji spoecznej i coraz wyraniejsze oznaki
rozpadu monarchii zmusiy buruazyjnych politykw jugosowiaskich do konsolidacji i
wyraenia publicznie swego stanowiska co do przyszoci narodw jugosowiaskich.
Zaczo si w Wiedniu 1917 r., kiedy to posowie jugosowiascy do austriackiej Rady
Pastwa zawizali Klub Jugosowiaski i dnia 30 maja wyrazili po raz pierwszy myl,
aby wszyscy Sowecy, Chorwaci i Serbowie z monarchii zostali zjednoczeni w jednym
pastwie pod dynasti habsbursk. Bya to tak zwana Deklaracja Majowa, ktra
wprawdzie wyprzedzia w czasie Deklaracj na Korfu, ale spraw zjednoczenia
zawaa tylko do ram monarchii. Z pocztkiem lipca popar Deklaracj w saborze
chorwackim Ante Paveli imieniem Stareviciowej Partii Prawa (nie frankowcw), co
oznaczao, e partia, znana dotychczas z programu wielkochorwackiego i
antyserbskiego, wycofaa si ze swego stanowiska. Koalicja, najsilniejsza partia
Chorwacji-Slawonii, nadal trwaa przy taktyce oportunistycznej, bojc si intryg
frankowcw i zaprowadzenia stanu wojennego w kraju. Ale z partii (Koalicji) wystpili
dwaj najwybitniejsi dziaacze serbscy: S. Budisavljevi i V. Pribievi, i w imieniu
Serbw z Chorwacji-Slawonii poparli Deklaracj Majow. Dnia 13 lipca S. Budisavljevi
odczyta w saborze chorwackim proklamacj, ktra wzywaa, aby wszystkie kraje
monarchii, w ktrych yj Sowecy, Chorwaci i Serbowie, zjednoczyy si na zasadzie
prawa historycznego i prawa narodw do samostanowienia w jeden niepodlegy
426
i niezaleny twr pastwowy". Proklamacja Budisavljevicia sza wic nieco dalej ni
Deklaracja Majowa. Wkrtce do Deklaracji Majowej przyczya si Serbska Partia
Radykalna i poparli j take posowie saborw dalmatyskiego i istrijskiego.
Deklaracj Majow powitali z radoci czonkowie Komitetu Jugosowiaskiego w
Londynie, a cz politykw krajowych, jak przede wszystkim Budisavljevi i Pribievi,
popara z kolei Deklaracj na Korfu. W ten sposb tworzya si wska kadka, ktra
wyprowadzaa koncepcj jugosowiask poza granice monarchii.
KOMITETY NARODOWE
Dalszym krokiem naprzd byo tworzenie komitetw narodowych, ktre przyjmoway
na siebie inicjatyw w imieniu wasnych spoeczestw. Pod koniec marca 1918 r. grupa
politykw chorwackich utworzya w Zagrzebiu Komitet, do ktrego weszy nastpujce
partie i organizacje polityczno-spoeczne: Partia Prawa Starevicia, socjaldemokracja,
grupy wok czasopism Glas" i Novine", partia ludowa Radicia i grupa Lorkovicia, ktra
zerwaa z Koalicj. Poza Komitetem pozostali frankowcy, unionici (grupa Raucha) i
Koalicja. W lipcu tego roku utworzya si w Dalmacji Organizacja Serbw, Chorwatw i

Sowecw. Podobne organizacje ukonstytuoway si na chorwackim Przymorzu i w

Istrii. W Sowenii w poowie sierpnia Soweska Partia Ludowa, Liberalna Partia i
Jugosowiaska Partia Socjaldemokratyczna, a wic wszystkie liczce si partie
polityczne Sowenii, utworzyy pod przewodnictwem Koroca (Partia Ludowa) Komitet
Narodowy (Narodni Svet). Najsilniej terroryzowana Bonia wypowiedziaa si pniej,
bo dopiero w drugiej poowie wrzenia, kiedy to podczas wizyty premiera wgierskiego
Tiszy grupa dziaaczy wrczya mu memoria domagajcy si prawa samostanowienia
dla Serbw, Chorwatw i Sowecw.
KONGRES RZYMSKI
Tymczasem na emigracji Komitet londyski nadaremnie zabiega u Aliantw o
uznanie go za przedstawicielstwo narodw jugosowiaskich z monarchii habsburskiej.
Najsilniej oponoway przeciw temu Wochy, zainteresowane w nabytkach terytorialnych
po drugiej stronie Adriatyku. Sytuacja ulega nieco poprawie po kongresie narodw
uciskanych przez Austro-Wgry, ktry rozpocz swe obrady w Rzymie w kwietniu 1918
r.
Kongres rzymski zgromadzi przedstawicieli wszystkich narodw Austro-Wgier, z
wyjtkiem Niemcw i Wgrw. Przyjmujc za pewnik szybki rozpad monarchii austrowgierskiej, rozwaano tam koncepcje przyszego urzdzenia tego rejonu Europy.
Delegacja jugosowiaska z Trumbiciem na czele staa na stanowisku cakowitego
rozbicia monarchii habsburskiej i utworzenia z rejonw jugosowiaskich zjednoczonego
z Serbi i Czarnogr pastwa jugosowiaskiego. Trumbi zawar z posem woskim
Torrem umow, ktra daa podstaw do
427
podpisania tak zwanego Paktu Rzymskiego. Na jego podstawie Wochy przeamay
swj niechtny stosunek do pastwowoci jugosowiaskiej i ogosiy, e ley w ich
interesie utworzenie niezalenego i jednolitego pastwa jugosowiaskiego. Kwestie
sporne, rozumie si terytorialne, odoono na czas pniejszy. Na razie bya to decyzja
wana, cho jeszcze nie rozwizujca caoksztatu zagadnie jugosowiaskich, a
nawet wosko-jugosowiaskich.
ZJEDNOCZENIE. WYZWOLENIE SERBII
Tymczasem 13 wrzenia 1918 r. ruszya ofensywa na froncie salonickim. Brao w niej
udzia 8 dywizji serbskich i 3 francuskie. Po przeamaniu frontu koo Dobropolja wojska
alianckie posuway si szybko naprzd. Z kocem wrzenia kapitulowaa Bugaria. 2
padziernika car Ferdynand zrzek si tronu. Dywizje serbskie szybkim marszem
przeszy Macedoni i wkroczyy na terytorium Serbii waciwej. Dnia 1 listopada
wyzwolono Belgrad. W trzynacie dni pniej podpisano zawieszenie broni z Wgrami.
Za zgod Aliantw wojska serbskie obsadziy Wojwodin i Banat Temeszwarski. W tym
czasie czarnogrskie oddziay partyzanckie wyzwoliy 17 padziernika Podgoric, a 23
tego miesica Cetyni. Terytorium Serbii i Czarnogry zostao wyzwolone, wojska
serbskie zaczy przenika do Boni.
W tym czasie, kiedy wojska alianckie wyzwalay terytorium Serbii, monarchia
habsburska przeywaa swe ostatnie dni. Wielonarodowociowe mocarstwo rozpadao
si jak domek z kart. Na ziemiach jugosowiaskich, jak we wszystkich innych krajach
dziedzicznych i koronnych monarchii, zaczo si tworzy nowe ycie polityczne, oparte
na powszechnie wwczas uznawanej zasadzie samostanowienia narodw. Dnia 5
padziernika 1918 r. w Zagrzebiu utworzya si Rada Narodowa Sowecw,

Chorwatw i Serbw (Narodno vijee Slovenaca, Hrvata i Srba) jako naczelny organ
polityczny Jugosowian z monarchii habsburskiej. Uzgodniono, e poszczeglne kraje
bd reprezentowane W Radzie wedug nastpujcego rozdziau mandatw: Sowenia
14, Istria 3, Dalmacja 7, Chorwacja-Slawonia i Rijeka 28, Bonia i
Hercegowina 18, Wojwodina 10. Czyli na kade 100 tys. mieszkacw przypada
jeden mandat w Radzie. Na czele Rady stan przywdca najsilniejszej partii
soweskiej A. Koroec, a do zarzdu weszli nastpujcy politycy chorwaccy i serbscy:
A. Paveli, S. Pribievi, S. Budisavljevi, M. Drinkovi i M. Lorkovi. Poza Rad
pozostali frankowcy i unionici (grupa Raucha) z Chorwacji. Ci ostatni jako zwolennicy
unii z Wgrami nie popierali separatyzmu Rady, natomiast frankowcy jeszcze z kocem
padziernika szukali w Wiedniu poparcia dla swej dawnej koncepcji trialistycznej, to jest
utworzenie monarchii austriacko-wgiersko-chorwackiej. Przy czym za Chorwatw
uwaali zarwno Serbw, jak i Sowecw yjcych w ramach monarchii. Warto
zaznaczy, e do Rady nie weszli take rewolucyjni socjalici Boni, pragncy cakiem
innego rozwizania kwestii jugosowiaskiej,
428
ni to proponowali buruazyjni politycy w Radzie. Pozostali socjaldemokraci z
Chorwacji i Sowenii udzielili poparcia pierwszej reprezentacji politycznej wszystkich
narodw jugosowiaskich Austro-Wgier.
ROZPAD AUSTRO-WGIER
W cigu padziernika postpujcemu rozpadowi monarchii towarzyszyy w krajach
jugosowiaskich bunty onierzy, wrcz powstania, jak w Rijece 23 padziernika i w
Puli 26 tego miesica. W nastpstwie tego umacniaa swe siy zielona kadra" i coraz
silniej wystpoway nie maskowane ju objawy rewolucji spoecznej. Wszystko to
zmuszao do konsolidacji i tworzenia administracji zastpczej w miejsce nie
funkcjonujcych ju instytucji cesarsko-krlewskich.
Dnia 29 padziernika 1918 r. sabor chorwacki zerwa zwizki z Wgrami. Tego
samego dnia Rada mianowaa rzd krajowy dla Chorwacji-Slawonii z banem
Mihaloviciem na czele. W tym samym czasie utworzono rwnie rzdy dla Sowenii,
Boni i" Hercegowiny oraz Dalmacji. 31 padziernika zagrzebska Rada Narodowa
oznajmia Koalicji, e na ziemiach byej monarchii austro-wgierskiej ukonstytuowao si
Pastwo Sowecw, Chorwatw i Serbw (Drzava Slovenaca, Hrvata i Srba).
Reprezentowanie pastwa na zewntrz, u mocarstw zachodnich, Rada powierzya
Komitetowi Jugosowiaskiemu w Paryu. 31 padziernika delegaci Rady Narodowej
przejli dla pastwa jugosowiaskiego flot adriatyck, przekazan oficjalnie przez
czynniki wiedeskie.
Tymczasem pojawio si nowe niebezpieczestwo. Wojska woskie wyldoway na
wybrzeu adriatyckim, zajy Triest, Pul, Rijek, Zadar i postpoway naprzd. Nic nie
pomogy protesty Rady zagrzebskiej ani Komitetu paryskiego. Nowo utworzone
pastwo Jugosowian austro-- wgierskich nie byo uznawane przez Aliantw. W tej
sytuacji Rada postanowia zwrci si o pomoc do Belgradu. Wysano tam delegacj z
L. Popoviciem na czele, ktra bya upowaniona do pertraktacji z rzdem serbskim i
regentem Krlestwa, ksiciem Aleksandrem. By to nastpny krok do zjednoczenia, lecz
jeszcze nie ostatni. Zbyt wiele byo problemw do rozwizania, a najwaniejszy ten
jak ma to zjednoczone pastwo wyglda?
KONTROWERSJE

Socjalici boniaccy domagali si republiki, ludowcy Radicia pragnli niezalenej

Chorwacji w ramach federacji jugosowiaskiej, Macedoczycy podnosili kwesti
scalenia Macedonii serbskiej, greckiej i bugarskiej w jedno niezalene pastwo, w
Czarnogrze odezwali si zwolennicy krla Mikoaja, Pai sta nadal na stanowisku
Wielkiej Serbii. O tych sprawach rozwaano midzy 8 a 9 listopada w Genewie, gdzie
zebrali si na wsplnej konferencji przedstawiciele zagrzebskiej Rady Narodowej z A.
Koroscem, rzdu serbskiego z premierem Paiciem i Komitetu Jugosowiaskiego z A.
Trumbiciem. Wynikiem narad bya Deklaracja Genewska,
429
w ktrej ukadajce si strony postanowiy utworzy wsplny rzd jugosowiaski, z
tym jednake, e zarwno rzd belgradzki, jak i Rada zagrzebska miay nie przerywa
swej dziaalnoci do czasu rozwizania wszystkich spraw spornych.
Faktycznie Deklaracja nie wesza w ycie, gdy oponowano przeciw niej z obu stron.
Dopiero wskutek postpujcej okupacji woskiej i wobec faktu, e kraje jugosowiaskie
byej monarchii habsburskiej stay w przededniu przewrotu spoecznego, Rada
Narodowa w Zagrzebiu zdecydowaa si w dniu 24 listopada ogosi zjednoczenie z
Serbi i Czarnogr. Rwnie i Zgromadzenie Narodowe Serbw wojwodiskich
uchwalio 25 listopada w Nowym Sadzie zerwanie z Wgrami i przyczenie Wojwodiny
do Krlestwa Serbskiego. Tak sam decyzje ogosia Czarnogra. Zgromadzenie
Narodowe w Podgoricy detronizowao krla Mikoaja i jego nastpcw. Zjednoczenie
jugosowiaskie stao si faktem.
Wojska serbskie wkroczyy do Chorwacji i Dalmacji, a z kocem listopada jednostki
angielskie i amerykaskie wyldoway w Boce Kotorskiej, Splicie i Rijece, co w
znacznym stopniu neutralizowao okupacje wosk. Genera Pitro Badoglio,
gwnodowodzcy wojsk woskich, jeszcze w grudniu 1918 r. widzia moliwoci
niedopuszczenia do jednoci jugosowiaskiej. W raporcie zoonym swojemu rzdowi
stwierdza, e idea jugosowiaska jest dzieem tylko inteligencji i czci wyksztaconej
buruazji, podczas gdy chopi i robotnicy s mao t spraw zainteresowani.
OGOSZENIE KRLESTWA SERBW. CHORWATW, SOWECW
Tymczasem w Belgradzie w dniu 11 grudnia 1918 r. na uroczystym posiedzeniu
delegacja zagrzebskiej Rady Narodowej przekazaa w obecnoci krla Piotra regentowi
ks. Aleksandrowi decyzj zjednoczenia. W nastpstwie czego ks. Aleksander
proklamowa utworzenie Krlestwa Serbw, Chorwatw i Sowecw Kraljevina
Srba, Hrvata i Slovenaca. Dnia 20 grudnia powsta pierwszy, koalicyjny rzd Krlestwa
SHS. Na jego czele stan serbski polityk radykalny S. Proti, wicepremierem zosta
Soweniec A. Korosec, tek ministra spraw zagranicznych powierzono A. Trumbiciowi,
sprawy wewntrzne obj S. Pribievi, polityk serbski z terenw Chorwacji-Slawonii.
Decyzj z 1 grudnia 1918 r. idea jugosowiaska zostaa urzeczywistniona. Powstao
pastwo, ktre nigdy ani w tym ksztacie, ani w tych granicach nie istniao. czyy si w
wsplny organizm pastwowy spoecznoci etnicznie sobie najblisze, ale o odmiennej
przeszoci, o rnej kulturze i rnych, wyksztaconych literacko, jzykach
narodowych. U genezy bya romantyczna idea wzajemnoci sowiaskich, rozwinita w
iliryzmie, urealniona z czasem poczuciem wsplnoty interesw, czego wyrazem
program zjednoczenia ogoszony w Naertaniju Garasanina.

Mimo trudnoci stwarzanych przez zewntrznych wrogw i mimo przeciwiestw

wewntrznych, wynikajcych take z rnic ekonomicznych midzy poszczeglnymi
krajami,
430
realizacja idei jugosowiaskiej zostaa osignita dug walk i cikimi ofiarami. W
jednej tylko wojnie 1914 1918 za ide wolnoci i zjednoczenia oddao ycie 1,9 mln
Jugosowian. Najwiksze straty poniosa Serbia, ktra sama zmobilizowaa do walki
705343 onierzy, co wynosio 40% wszystkich jej mczyzn. Z liczby tej ponad poowa
zgina w czasie wojny. W armii serbskiej walczyo okoo 40 tys. Jugosowian z AustroWgier i 10 tys. ochotnikw z emigracji. W obozach koncentracyjnych, powstaniach i
walkach rewolucyjnych stracio ycie okoo 600 tys. osb. Straty jednej tylko malekiej
Czarnogry w czasie caej wojny sigaj liczby 63 tys. osb, w tym 20 tys. onierzy z
50-tysiecznej armii. Wielkie straty poniosa Bonia i Hercegowina, naraona na
najsilniejszy terror nieprzyjaciela ju od samego wybuchu wojny. Liczb ofiar
poniesionych przez narody jugosowiaskie w czasie pierwszej wojny wiatowej naley
obj take i tych onierzy z Chorwacji, Sowenii, Istrii, Dalmacji i Wojwodiny, ktrzy
polegli w szeregach armii austro-wgierskiej. Oblicza si, e ze wszystkich krajw byej
monarchii Sowenia miaa najwikszy procent strat w ludziach. Zdziesitkowana zostaa
Omladina wszystkich krajw jugosowiaskich. Przy armii serbskiej istniaa pod koniec
1914 r. grupa 1300 modocianych ochotnikw, przewanie uczniw, z ktrych koca
wojny doczekao tylko 140.
X. KRLESTWO SERBW CHORWATW I SOWECW (SHS)
OBSZAR PASTWA I LUDNO
O GRANICACH nowo utworzonego pastwa jugosowiaskiego zadecydoway
zwyciskie mocarstwa Wielkiej Koalicji, zebrane na konferencji pokojowej w Paryu.
One ustalay zasady adu i wykrelay granice nowych pastw. Interesw
jugosowiaskich na tej konferencji bronia delegacja, na ktrej czele stali: Serb Nikola
Pai, Chorwat Ante Trumbi i Soweniec Ivan olger.
Granic z Republik Austriack ustalono w traktacie pokojowym podpisanym w
Saint-Germain-en-Laye 10 wrzenia 1919 r. Na podstawie tego traktatu tylko cz
ziem soweskich, jak wiksza cz Krainy, poudniowa Styria z Mariborem i skrawek
Karyntii, zostaa wczona do Krlestwa SHS. Natomiast w sprawie poudniowej Karyntii
postanowiono przeprowadzi plebiscyt. Odby si on 10 padziernika 1920 r. Za
przynalenoci do Austrii pado 59,04%, gosw, a reszta za wczeniem do pastwa
jugosowiaskiego. W ten sposb Celowiec (Klagenfurt) pozosta w granicach Republiki
Austriackiej.
Granic na odcinku Krlestwa Wgierskiego wyznaczyy postanowienia traktatu w
Trianon z 4 czerwca 1920 r. Chorwacja ze Sawoni, oba kraje nad Mur: Prekomurje i
Medjumurje, oraz znaczna cz Wojwodiny z Baranj i Baczk pozostay w ramach
zjednoczonego pastwa jugosowiaskiego. Natomiast Banat zosta pniej (24
listopada 1923 r.) podzielony midzy Rumuni i Jugosawi.
Traktat w Neuilly z 27 listopada 1919 r. wytyczy granic na odcinku bugarskim.
Sprawy Macedonii nie poruszono, gdy uwaano j za cz Serbii i nazywano Serbi
poudniow (Juna Srbija). Natomiast kosztem Bugarii wczono do Krlestwa SHS
Strumic, a na pnocy Bosiljgrad i Ceribrod.

Pokj z Turcj, podpisany w Sevres 10 sierpnia 1920 r., by tylko formalnoci.

Kwestii granic nie dotyczy, jako e oba pastwa z sob nie graniczyy.
Najwicej trudnoci dostarczyo rzdowi belgradzkiemu rozgraniczenie z Krlestwem
Woskim. Wochy wchodziy w skad zwyciskich pastw koalicyjnych. Idei pastwa
jugosowiaskiego byy niechtne, wrcz wrogie, od samego pocztku. Nadto przed
przystpieniem do wojny zapewniy sobie zgod mocarstw na znaczne nabytki kosztem
narodw jugosowiaskich. Po zakoczeniu wojny rzd woski nieco ustpi z ustale
tajnego ukadu londyskiego z 1915 r.,
432
ale zaj ca Istri, zachodni Krain, soweskie Przymorze, Rijek (zostawiajc
przy Jugosawii Sisak w chorwackim Przymorzu), wyspy dalmatyskie Cres, Loinj,
Lastovo oraz gwne miasto Dalmacji, Zadar (Zara). W ten sposb okoo 600 tys.
Chorwatw i Sowecw pozostao w pastwie woskim. Rzd belgradzki dopiero pod
naciskiem mocarstw zgodzi si na te warunki i podpisa z Wochami traktat pokojowy w
Rapallo 12 listopada 1920 r.
Ustalony traktatami pokojowymi obszar pastwa jugosowiaskiego obejmowa 247
542 km2 z ludnoci liczc wedug spisu z 1921 r. 11984000, co stawiao Krlestwo
SHS w rzdzie pastw rednich w Europie (dwunaste miejsce pod wzgldem obszaru,
dziesite pod wzgldem zaludnienia). W skad nowego, zjednoczonego pastwa
jugosowiaskiego weszy dwa krlestwa: serbskie i czarnogrskie. oraz 1/5 obszaru
byej monarchii austriacko-wgierskiej z Krain, czci Styrii, czci Karyntii,
Dalmacj, autonomiczn w ramach Korony Wgierskiej Chorwacj-Slawoni, czci
Wojwodiny i wreszcie Boni i Hercegowin. Macedoni uwaano za obszar serbski, a
Macedoczykw za narodowo serbsk. Obok 3 narodw: serbskiego, chorwackiego i
soweskiego, w Krlestwie SHS znalazy si liczne mniejszoci narodowe. Spis
ludnoci z 1921 r. wykaza, e wrd mniejszoci narodowych byo: 505790 Niemcw,
467658 Wgrw, 439658 Albaczykw,
433
231657 Rumunw, 150 tys. Turkw. Jeli do tych liczb doda ydw, Cyganw,
Grekw, Bugarw (bez Macedoczykw), wwczas oglna suma mniejszoci
narodowych signie prawie 2 mln ludnoci.
Mwic o etnicznym zrnicowaniu spoeczestwa jugosowiaskiego nie mona
pomin spraw religijnych. Wedug spisu z 1921 r. przynaleno do Cerkwi serbskoprawosawnej podao 48,7% ludnoci, do Kocioa rzymskokatolickiego natomiast
37,5%, a 11,2% okrelio si jako muzumanie. Przynaleno do religii okrelaa
jednoczenie przynaleno narodow. Tak przynajmniej uwaano wspczenie.
Katolikami byli wic Chorwaci i Sowecy, prawosawnymi Serbowie (Macedoczycy),
cz muzumanw przyznawaa si rwnie do serbskoci. Ten podzia jest
szczeglnie wany dla Boni i Hercegowiny, gdzie wystpoway obok siebie wszystkie
trzy wyznania.
Zasig poszczeglnych wyzna decydowa rwnie o zasigu tzw. kultury wschodniej
i zachodniej. Przez ziemie jugosowiaskie przebiegaa cezura midzy nimi. A o rnicy
wiadczyy nie tylko religie, ale i alfabet (cyrylica na wschodzie i latynika na zachodzie)
oraz oglny stan rozwoju kulturalnego, gospodarczego i spoecznego.
W chwili powstawania pastwa jugosowiaskiego ponad poowa jego mieszkacw
(51,5%) nie umiaa czyta i pisa. Analfabetyzm by szczeglnie wysoki w krajach

potureckich. W Macedonii wynosi on (wedug spisu z 1921 r.) 83,8%, w Boni i

Hercegowinie 80,5%, w Czarnogrze 67%, w Serbii 65,4%. W krajach byej monarchii
habsburskiej najmniejszy procent analfabetw wykazywaa Sowenia (8,8%), dalej szy
Wojwodina (23,3%), Chorwacja-Slawonia (32,2%) i Dalmacja (49,5%).
Podobnie nierwnomiernie rozkada si wskanik rozwoju gospodarczego. Kraje z
byej monarchii austro-wgierskiej, jak Sowenia, Wojwodina, Chorwacja, chocia
zaniedbane w porwnaniu z Austri, Czechami czy Wgrami, miay lepsz pozycj
wyjciow do dalszego rozwoju industrializacji ni Macedonia, Bonia i Hercegowina,
Czarnogra i Serbia. rodkowa i poudniowa cz nowego pastwa, pomimo e
stanowia 39% caoci zaludnienia, uczestniczya w produkcji oglno-pastwowej
zaledwie w 15%. Dla przykadu Bonia i Hercegowina obejmoway w 1918 r. 13%
ludnoci Krlestwa SHS, czyli nieco wicej ni Sowenia i Wojwodina razem wzite. Ale
posiaday zaledwie 145 przedsibiorstw przemysowych, czyli 6 razy mniej ni Sowenia
i Wojwodina. Co do iloci zainwestowanego kapitau w przeliczeniu na jednego
mieszkaca, maa Sowenia bya 2,5 raza silniejsz ni Serbia, 6 razy przewyszaa
Boni i Hercegowin, a 25 razy Czarnogr. W caym pastwie w przemyle i
grnictwie byo zatrudnionych (w 1921 r.) zaledwie 9,9% ludnoci, podczas gdy w tym
samym czasie z rolnictwa utrzymywao si 78,9%.
Zanim zorganizowao si nowe pastwo, rzd belgradzki zosta obciony dugiem
pastwowym, wielokrotnie przekraczajcym dochd pastwowy i moliwoci patnika
podatkowego. Zaduenie za uzbrojenie, wyposaenie i utrzymanie armii serbskiej w
latach 19141918 wynosio wobec Francji 1,24 mld frankw, wobec Anglii 25 mln
434
funtw i Stanw Zjednoczonych 63 mln dolarw, w tym 26 mln dolarw za
utrzymanie rzdu serbskiego na Korfu. Oprcz tego Jugosawia zostaa zobowizana
traktatami do przyjcia czci dugu Austro-Wgier. W tej sytuacji kapita zagraniczny i
obce monopole opanoway ycie gospodarcze nowego pastwa.
Dysproporcje w rolnictwie pomidzy poszczeglnymi krajami byy nie mniejsze ni w
uprzemysowieniu. W Boni, Hercegowinie, Macedonii, Kosowie i Czarnogrze
utrzymyway si jeszcze stosunki feudalne. Uprawa roli odbywaa si tam nadal
narzdziami prymitywnymi. Drewniana socha nie wysza cakowicie z uycia. Naturalnie
wyszy poziom gospodarki rolnej reprezentoway kraje z byej monarchii habsburskiej.
Ale tam, zwaszcza w Sawonii, dominowaa wielka wasno ziemska, czego prawie nie
byo w byym Krlestwie Serbskim. W Dalmacji kolonat, pozostao z czasw
weneckich, spycha warstw chopsk do rzdu proletariatu wiejskiego. Zadruga, nie
znana w Sowenii, nie przestaa istnie jako forma ustroju spoecznego na wsi w
Macedonii i Kosowie, czyli w krajach najpniej wyzwolonych z niewoli tureckiej.
Ludno chopska stanowia warstw dominujc w caym pastwie. Najsilniejsze
tradycje pastwowe mieli chopi serbscy. Oni przecie wywalczyli niepodlego Serbii i
wytworzyli specyficzny typ demokracji chopskiej w Ksistwie i Krlestwie Serbskim.
Dali si jednake ograniczy w swych wpywach przez wyros z ich szeregw
buruazj, opart nie tyle na przemyle, co na wikszych gospodarstwach rolnych i
handlu. Z braku wroga klasowego w Serbii nie powstaa partia chopska sensu stricto.
Dwie najsilniejsze partie serbskie: radykalna i demokratyczna, czerpay ideologi z
obcych wzorw, przystosowujc j tylko do potrzeb chopskiego kraju i chopskiej
demokracji. Saba stosunkowo partia rolnicza (zemedeljska) nie reprezentowaa w tym

ukadzie interesw caego chopstwa serbskiego. Podobnie byo w serbskiej

Wojwodinie, gdzie rwnie ruchy polityczno-spoeczne nie miay charakteru klasowego,
chopskiego.
Inaczej natomiast uksztatowaa si pod tym wzgldem sytuacja w Chorwacji i
Sowenii. Tam wyrosy silne ruchy chopskie, ktre stay si najwikszymi partiami
politycznymi swoich krajw. W Sowenii chopi stanowili trzon spoeczestwa
soweskiego i baz odrodzenia narodowego. Wynikao to z faktu, e warstwa
ziemiaska, a take w znacznym stopniu i mieszczaska, byy obce narodowo.
Specyficzne warunki Sowenii sprawiy, e soweski kler katolicki zyska wielkie wpywy
na wsi. Std klerykalny charakter soweskiego ruchu chopskiego. W Chorwacji
inaczej, tam klasowo ruchu chopskiego ksztatowaa si w walce z siln warstw
ziemiask, a take i wysz hierarchi Kocioa rzymskokatolickiego. Std chorwacki
ruch chopski przybra cechy ruchu klasowego i antyklerykalnego.
Na caym obszarze nowo powstaego pastwa jugosowiaskiego rodzima warstwa
rednia, mieszczaska bya nieliczna. O przyczynach tego bya mowa w poprzednich
rozdziaach. Zreszt obszar jugosowiaski posiada jeden z najniszych w Europie
stopie urbanizacji.
435
W 1900 r. dwa najwiksze miasta jugosowiaskie: Belgrad i Zagrzeb, liczyy zaledwie
po szedziesit par tysicy mieszkacw. W Sowenii, gdzie uprzemysowienie
stwarzao korzystne warunki do rozwoju miast, warstwa mieszczaska bya w duym
stopniu niemiecka.
Cienka bya rwnie warstwa inteligencka. Na caym obszarze jugosowiaskim przed
1918 r. istniay tylko dwie wysze uczelnie: uniwersytet zagrzebski od 1875 r. i
belgradzki od 1905 r., w ktrych cznie studiowao 2 tys. studentw. We wszystkich
krajach warstwa inteligencka bya ostoj patriotyzmu, a wkrtce i nacjonalizmu. Wobec
narastajcego konfliktu serbsko-chorwackiego byo to zjawisko grone, a dla nowo
powstaego pastwa szczeglnie niebezpieczne.
Stan klasy robotniczej i jej liczebno, jak wykazano powyej, wynikay ze stopnia
uprzemysowienia, najsilniejszego w Sowenii, a najsabszego w Macedonii i Kosowie.
W chwili kiedy zaczo si organizowa pastwo jugosowiaskie, nie byo jednej
organizacyjnie scalonej partii robotniczej obejmujcej obszar caego pastwa.
Soweska socjaldemokracja bya tylko z nazwy jugosowiaska". W rzeczywistoci
bya silnie organizacyjnie i ideologicznie powizana z socjaldemokracj Austrii.
Najbardziej rewolucyjny charakter wykazywaa klasa robotnicza Boni, a pod koniec
wojny take i Chorwacji. Wizao si to z rewolucj spoeczn na Wgrzech, gdzie klasa
robotnicza signa po wadz i powoaa do ycia Wgiersk Republik Rad.
Na wszystkie partie robotnicze szczeglny wpyw wywara Rewolucja Padziernikowa
w Rosji. I ten czynnik rewolucyjny, rozbudzony we wszystkich krajach jugosowiaskich
hasami rewolucji rosyjskiej, stanowi jeden z elementw integracyjnych nowego
pastwa. Tylko e ogranicza si on do sabej liczebnie i organizacyjnie klasy
robotniczej. Wobec kontrataku buruazji jedno klasy robotniczej w Jugosawii
436
dopiero w przyszoci moga wyda owoce. Do tego czasu rozbienoci midzy
warstwami posiadajcymi poszczeglnych krajw decydoway o stosunku do nowego,
zjednoczonego pastwa.

Rny by te stopie wyrobienia politycznego i przygotowania do pracy pastwowej.

Serbowie z byego Krlestwa byli ju przyuczeni do form pracy parlamentarnej i
demokracji, ktr wynieli z dawnego samorzdu gminnego. Ci z byej monarchii form
rzdw parlamentarnych uczyli si od pocztku ery konstytucyjnej monarchii
habsburskiej. Przez tak lekcje pracy pastwowej nie przeszli ani Macedoczycy, ani
Serbowie z Kosowa, czyli ci, ktrzy dopiero w przededniu pierwszej wojny wiatowej
wydostali si z niewoli tureckiej. Nie trzeba wic podkrela, przed jakimi trudnociami
stany wadze nowego pastwa. kiedy usioway z tych rnych elementw utworzy
jeden parlament i zorganizowa jeden, jednolity aparat administracyjny. I co jeszcze
waniejsze stworzy jedn idee pastwow.
Na ziemiach jugosowiaskich w momencie zjednoczenia obowizywao sze
rnych kodeksw prawnych, z ktrych tylko Srpski gradjanski zakonik i Crnogorski
imovinski zakonik miay rodzimy charakter, pozostae za byy tylko adaptacj obcego
prawodawstwa. Oprcz tego obowizyway, oparte na tradycji i religii, rne normy
prawa prywatnego i w ogle ycia codziennego. Szczeglnie wyranie wychodz te
rnice w odniesieniu do pozycji kobiety w spoecznoci.
W zasadzie wszystkie systemy prawa publicznego upoledzay kobiet. Lecz
najgorzej pod tym wzgldem byo w byym Krlestwie Serbskim. Wedug serbskiego
prawa prywatnego kobieta stanowia wasno mczyzny i co za tym idzie bya
zobowizana do posuszestwa. M mia prawo za nieposuszestwo ony posa j
do aresztu na 10 dni. Dzieci pci mskiej posiaday pierwszestwo w dziedziczeniu
spadku.
Ujednolicenie prawa publicznego i prywatnego byo jednym z waniejszych zada,
przed jakimi stano nowe pastwo. Ale jak si okazao, byo to zadanie bardzo trudne,
prawie niewykonalne w wczesnych warunkach, wobec silnej pozycji w pastwie
Cerkwi prawosawnej, bronicej zawzicie tradycji.
Niema przeszkod w integrowaniu si spoeczestwa by ukad sieci
komunikacyjnej. W 1922 r. w caym pastwie istniao zaledwie 9300 km linii kolejowych,
przy czym biegy one odrodkowo, w kierunku Wiednia, Budapesztu, Stambuu. Brak
byo natomiast pocze kolejowych midzy poszczeglnymi krajami jugosowiaskimi.
Serbia na przykad nie miaa poczenia kolejowego z morzem, ani nawet z Boni i
Czarnogr. Wynikao to nie tylko z dawnego rozbicia obszaru, ale take z
uksztatowania powierzchni. Cignce si pasmem rwnolegle do Adriatyku Gry
Dynarskie skutecznie utrudniay komunikacj. Przebicie tych niedostpnych,
niejednokrotnie sigajcych 2.5 tys. metrw wysokoci, gr wymagao wielkich
nakadw finansowych, na co mode pastwo nie byo sta.
Trudny by wic start modego pastwa jugosowiaskiego. Czy w tych warunkach
koncepcja centralistyczna, goszona przez serbskie partie polityczne, podtrzymywana
przez armi i forsowana przez krla,
437
moga liczy na pomyln realizacj? Czy przeciwnie, koncepcja federalistyczna,
wysuwana w szczeglnoci przez politykw chorwackich, nie bya bardziej zgodna z
natur, z uksztatowaniem powierzchni, rnicami kulturowymi, obyczajowymi,
politycznymi, ekonomicznymi? Lecz wanie te rnice pragnli czym prdzej
zniwelowa centralici i na ich gruzach utworzy jednolite i silne pastwo Jugosowian.
Midzy tymi dwoma zasadami, tj. federalizmem pastwowym i pluralizmem narodowym,

a centralizmem pastwowym i unitaryzmem narodowym, bd si toczyy dzieje

nowego pastwa jugosowiaskiego, prowadzc niejednokrotnie do dramatycznych
spi wewntrznych.
ORGANIZACJA PASTWA
Walka o charakter i oblicze pastwa zacza si bezporednio po uroczystociach z
dnia 1 grudnia 1918 r. Chorwacka partia ludowa braci Antuna i Stjepana Radiciw,
wspierana przez Parti Prawa, ogosia ju 3 grudnia 1918 r. w Zagrzebiu protest
przeciw naruszaniu suwerennoci chorwackiej. Jednake akcja ta nie spotkaa si z
poparciem szerszych krgw spoecznoci chorwackiej, na co przywdcy partii ludowej
liczyli. Niemniej w lutym 1919 r. Stjepan Radi wysa na konferencj pokojow w
Paryu memorandum, w ktrym stwierdza m. in., e Chorwaci stanowi odrbn
pastwow i narodow indywidualno w etnicznej jednoci Jugosowian". Za powysz
dziaalno zosta przez wadze belgradzkie osadzony w wizieniu. Nie oznaczao to
zahamowania opozycji chorwackiej, ktrej orodkiem bya partia Radicia. W grudniu
1920 r. S. Radi po wyjciu z wizienia dokona zmiany nazwy partii na: Chorwacka
Republikaska Partia Chopska (Hrvatska Republikaska Seljaka stranka
ChRPCh), czym jeszcze wyraniej podkreli wrogi stosunek do monarchistycznego
rzdu w Belgradzie.
O pewnych przejawach opozycji wobec rzdu centralnego mona mwi i w innych
orodkach kraju, jak w Czarnogrze, gdzie zaczli si uaktywnia zwolennicy byego
krla Mikoaja, i w Macedonii, gdzie dziaajca tam nadal VMRO pocza wysuwa
postulat niezalenoci Macedonii w ramach federacji republik bakaskich.
Wszystkie te gosy i dania, bardziej o charakterze separatystycznym ni
federalistycznym, raczej wzmacniay argumentacj centralistw, uwaajcych, e
ustpstwa na rzecz federalistw musiayby doprowadzi do rozbicia nowo utworzonego
pastwa.
Z innych pozycji atakowali rzd centralny komunici. Komunistyczna Partia Jugosawii
powstaa na kongresie w Belgradzie w kwietniu 1919 r. Pocztkowo nosia nazw
Socjalistyczna Robotnicza Partia Jugosawii, dopiero od kongresu w Vukovarze w
czerwcu 1920 r. przyja nazw: Komunistyczna Partia Jugosawii (Komunistika Partija
Jugoslavije KPJ). Z jej szeregw wystpio wwczas wielu socjaldemokratw z
Dragi Lapeviciem i Zivko Topaloviciem. Do wadz nowej partii weszli Filip Filipovi,
Sima Markovi, Tria Kaclerovi i ivko Jovanovi.
438
Komunici bezporednio po proklamacji Krlestwa SHS rozpoczli szerok
propagand przeciw ustrojowi monarchistycznemu i buruazyjnemu nowego pastwa.
Do spraw narodowociowych nie przywizywali wwczas znaczenia, uwaajc, e
konflikty narodowe s jedynie funkcj ustroju buruazyjnego. KPJ. chocia stana w
opozycji do rzdu belgradzkiego, podtrzymywaa ide jugosowiask i staa si
faktycznie pierwsz parti oglnojugosowiask.
Ujawnione siy opozycji byy tylko zwiastunami przyszych komplikacji pastwowych,
na razie konkretnej groby dla koalicyjnego rzdu belgradzkiego nie przedstawiay.
Krlestwo SHS w czerwcu 1919 r. zostao uznane przez byych sojusznikw Wielkiej
Koalicji, a wkrtce i przez inne pastwa. Zmiany gabinetw w Belgradzie wywoywane
byy przede wszystkim trudn sytuacj ekonomiczn kraju (strajki), a to raczej
rozszerzao koalicj prorzdow, ni j uszczuplao. Do rzdu Ljubomira Davidovicia

(przywdcy nowo utworzonej serbskiej Partii Demokratycznej) weszli socjaldemokraci.

Nadal popierali rzd centralny Sowecy i znaczna cz Chorwatw z Ante
Trumbiciem, zaoycielem nowego stronnictwa o nazwie: Chorwackie Zjednoczenie.
WYBORY DO CENTRALNEJ SKUPSZTYNY (KONSTYTUANTY) 1920 ROKU.
KONSTYTUCJA 1921 ROKU
Wanym etapem w organizacji pastwa byo przeprowadzenie pierwszych
oglnokrajowych wyborw do Zgromadzenia Ustawodawczego w dniu 28 listopada
1920 r. Do wyborw stano 40 partii politycznych, ale tylko 16 z nich uzyskao
mandaty. Najwicej gosw pado na dwie partie serbskie: Radykaln (93 mandaty) i
Demokratyczn (92 mandaty). Komunici wyszli z wyborw jako trzecia co do wielkoci
partia, uzyskujc 59 miejsc w skupsztynie (w Czarnogrze i Macedonii na Parti
Komunistyczn pado 40% gosw). Czwarte miejsce w skupsztynie i pierwsze w
Chorwacji zaja partia Radicia z 50 mandatami. Na dalszych pozycjach znalazy si:
Zwizek Rolnikw (ugrupowanie serbskie) 39 mandatw. Soweska Partia Ludowa
27 mandatw, i Organizacja Muzumanw Jugosowiaskich 24 mandaty.
Wynik wyborw zapowiada stabilizacj systemu. Ostatecznie za monarchi
opowiedziaa si zdecydowana wikszo wyborcw. Blok Republikaski, zoony z
komunistw i partii Radicia, uzyska w skupsztynie niewiele ponad jedn czwart
wszystkich mandatw. Ten stan rzeczy znalaz wyraz w konstytucji pastwa, ktr
Konstytuanta uchwalia w dniu 28 czerwca 1921 r., dokadnie w 532 rocznic bitwy na
Kosowym Polu i w dzie w. Wida, std nazwa konstytucji Vidovdanski Ustav.
Komunici i partia Radicia zbojkotowali skupsztyn i nie brali udziau w gosowaniu nad
projektem konstytucji, opracowanym w sztabie sdziwego N. Pasicia, przywdcy Partii
Radykalnej. Ostatecznie za projektem rzdowym konstytucji gosowao 223 posw na
ogln liczb 419 (odliczywszy Blok Republikaski, liczcy cznie 109 mandatw,
przeciw projektowi konstytucji gosowao w skupsztynie jeszcze 87 posw z innych
ugrupowa politycznych).
439
Krlestwo SHS zostao monarchi konstytucyjn pod dynasti Karadziordziewiczw.
Wadza ustawodawcza naleaa do jednoizbowego parlamentu, czyli centralnej dla
caego pastwa skupsztyny. Krl otrzyma szerokie uprawnienia. Nietykalny i
nieodpowiedzialny przed nikim, mianowa premiera rzdu i kierownikw administracji
terenowej, zwoywa i rozwizywa skupsztyn, proponowa projekty ustaw i je
zatwierdza, nadto by jeszcze zwierzchnikiem si zbrojnych.
Konstytucja przekrelaa nadzieje federalistw i zaprowadzaa rzdy centralne.
Koncepcja pluralizmu przegraa na rzecz unitaryzmu narodowego. Potwierdza to
jeszcze nowy podzia administracyjny pastwa, przeprowadzony przez wadze
centralne. Zlikwidowano zasad historyczn i zaprowadzono na wzr francuski podzia
pastwa na departamenty (oblasti) w liczbie 33. Utworzono wic dla Sowenii 3,
Chorwacji-Slawonii 4, Dalmacji 2. Boni i Hercegowiny 5, Wojwodiny 2 oraz
Serbii (z Macedoni) i Czarnogry 17 departamentw.
Konstytucja ustanawiaa powszechne prawo wyborcze z wyczeniem onierzy i
kobiet, gwarantowaa nienaruszalno wasnoci prywatnej i zapewniaa swobody
polityczne i prawa jednostki.
STABILIZACJA CZY PERMANENTNY KRYZYS?

Rzd belgradzki jeszcze przed uchwaleniem konstytucji podj szereg decyzji, ktre
miay doprowadzi do stabilizacji gospodarczej kraju, W 1919 r. dokona reformy
monetarnej, wprowadzajc dinara w miejsce bdcych dotychczas w obiegu serbskich,
czarnogrskich i austriackich rodkw patniczych. Celom doranej stabilizacji
ekonomicznej suyy te zacigane w bankach zagranicznych poyczki. Chocia
uzaleniay one ekonomik jugosowiask od obcego kapitau, przecie byy niezbdne
w trudnym okresie dwigania kraju ze zniszcze wojennych i budowy nowego pastwa.
Inn jest spraw, czy poyczki zagraniczne byy naleycie przez rzd belgradzki
wykorzystywane, skoro pod koniec lat dwudziestych deficyt pastwa sign 30 mld
dinarw. Faktem jest jednak, e kraj w tym okresie podwign si z ruin wojennych,
przede wszystkim odbudowa si przemys w tradycyjnych orodkach
uprzemysowionych kraju, jak w Sowenii, Chorwacji, Wojwodinie i Serbii. By to jednak
przewanie przemys lekki, nastawiony gwnie na przetwrstwo surowcw rolniczych.
Dominoway drobne zakady. Sabo rozwinitym przemysem cikim dyrygowa kapita
obcy, zwaszcza w grnictwie.
Powolne tempo rozwoju przemysu nie zaspokajao potrzeb na rynku pracy.
Bezrobocie stao si zjawiskiem powszechnym. A w zwizku z tym obniay si zarobki,
i to w porwnaniu z pacami przedwojennymi.
Nastpn wan decyzj rzdu belgradzkiego na drodze osignicia stabilizacji bya
uchwaa o reformie rolnej, podana do wiadomoci w lutym 1919 r. Krlestwo SHS
pozostawao nadal krajem rolniczym. Rolnictwo dostarczao 2/3 dochodu narodowego,
chocia ziemie orne zajmoway zaledwie 28% obszaru pastwa, mniej ni lasy i
niewiele wicej ni ki i pastwiska.
440
Nadal te wystpoway znaczne dysproporcje w kulturze rolnej midzy
poszczeglnymi krajami Krlestwa. Wojwodina na przykad, zajmujca okoo 8% caoci
obszaru pastwa i skupiajca 10% ludnoci, dostarczaa jedn trzeci caej produkcji
rolinnej.
Reforma zapowiadaa dwie rzeczy: uwaszczenie chopw tam. gdzie pozostay
jeszcze przeytki feudalne, jak w Boni i Hercegowinie, Macedonii i Dalmacji, oraz
parcelacj wikszej wasnoci ziemskiej. Reforma o parcelacji uwzgldniaa warunki
lokalne. W tych rejonach, gdzie wystpowa wikszy gd ziemi, parcelowano wicej,
gdzie by mniejszy, mniej. Tak na przykad w Sowenii parcelowano od 75 ha wzwy, ale
w Sawonii od 200, a w Wojwodinie od 320 ha. Parcelacji podlegay przede wszystkim
posiadoci Habsburgw, obszarnikw niemieckich i wgierskich. Chopi otrzymywali
ziemi w drodze wykupu, co w rezultacie zaduao wie i uzaleniao j nadal od
obszarnikw Realizacja reformy, zreszt poowicznej i niekompletnej, jak w innych
krajach Europy rodkowej, cigna si przez 20 lat. Doprowadzia ona do pewnego
uspokojenia na wsi, ale bynajmniej nie rozwizaa wszystkich potrzeb warstwy
chopskiej.
W nastpstwie reformy rolnej wasno rednia i wiksza zajmowaa trzy czwarte
caej ziemi ornej, na reszcie skupiay si drobne gospodarstwa rolne, nie
przekraczajce 5 ha i uprawiane przez wikszo chopw. Okoo p miliona chopw
pozostao bez ziemi. Od poowy lat dwudziestych zaczy spada ceny produktw
rolnych, wzrastao natomiast zaduenie wsi. Powodowao to dalsz pauperyzacj wsi, a
take i emigracj zarobkow.

W nastpstwie reform gospodarczych zmniejszya si wyranie ilo strajkw,

podejmowanych w poprzednim okresie przez robotnikw w rnych rejonach kraju. W
znacznym stopniu przyczyn tego uspokojenia byy represje zastosowane przez rzd
wobec komunistw.
KOMUNISTYCZNA PARTIA JUGOSAWII
Ju w grudniu 1920 r. po sukcesie Partii Komunistycznej w pierwszych wyborach
parlamentarnych rzd belgradzki wyda zarzdzenie (Obznana"). w ktrym zabrania
komunistycznej propagandy", rozwiza organizacje komunistyczne i zakaza
wydawania czasopism komunistycznych. Po tym zarzdzeniu posowie komunistyczni
pozostali na razie w skupsztynie, ale utracili moliwo legalnego dziaania w terenie.
Na terror rzdu komunici odpowiedzieli zamachami. Ju 29 czerwca 1920 r. dokonano
nieudanego zamachu na regenta ks. Aleksandra, w nastpstwie czego policja
aresztowaa Filipa Filipovicia, Vladimira Copicia, Nikol Kovaevicia i Miloa Trebinjaca,
przywdcw partii i czonkw skupsztyny. Wkrtce potem, 21 lipca, zgin z rki
zamachowca minister spraw wewntrznych Milorad Drakovi. autor Obznany".
Nastpstwem obu zamachw bya ustawa o ochronie pastwa wydana 2 sierpnia 1921
r. Na jej podstawie Komunistyczna Partia Jugosawii zostaa wyjta spod prawa. Za
przynaleno do partii i za dziaalno komunistyczn grozia kara wizienia, a nawet
mierci.
441
Posw KPJ pozbawiono mandatw w skupsztynie i w wikszoci wtrcano do
wizienia. Ustawa o ochronie pastwa obowizywaa a do koca istnienia Krlestwa
Jugosawii. Pocztkowo stosowano j tylko przeciw komunistom, pniej take przeciw
innym przeciwnikom centralizmu i dyktatury krlewskiej.
Od 1921 r. Komunistyczna Partia Jugosawii zesza w podziemie. Orodek
dyspozycyjny przeniesiono na emigracj. Podobnie jak inne partie komunistyczne
Europy rodkowej, KPJ poszukujc nowych metod dziaania przeywaa wewntrzne
kryzysy, przezwycione dopiero pod koniec lat dwudziestych na IV Zjedzie odbytym
w Drenie w padzierniku 1928 r.
Po likwidacji Partii Komunistycznej dziaay wrd robotnikw legalne partie
socjaldemokratyczne, podzielone na sekcje narodowe. Nie zyskay one jednak
szerszego poparcia wrd robotnikw. Ale przez to, e wchodziy one w kompromis z
innymi ugrupowaniami politycznymi kraju i uczestniczyy w koalicjach rzdowych,
przyczyniay si w pewnym stopniu do stabilizacji politycznej Krlestwa.
PARLAMENTARYZM
Centraln osobistoci w pastwie by ks. Aleksander Karadziordziewicz, sprawujcy
pocztkowo funkcj regenta, a dopiero od 16 sierpnia 1921 r., tj. od mierci krla Piotra
I. wadz monarsz. Gwny przedstawiciel orientacji wielkoserbskiej, przeciwnik
federalizmu i zwolennik rzdw autokratycznych, opiera swoj wadz przede
wszystkim na armii i kamaryli dworskiej, zoonej z oddanych mu politykw, wyszych
dostojnikw armii i funkcjonariuszy tajnej policji. Krl tolerowa parlament, ale
bynajmniej nie pragn jego wzmocnienia. Jemu te przypisuje si szczegln rol w
licznych kryzysach rzdowych i zmianach gabinetw. Kiedy nadarzya si okazja, krl
atwo pozby si parlamentu i zaprowadzi dyktatur.
Parlamentaryzm Krlestwa SHS w latach 19181928 zewntrznie nie rni si od
innych parlamentaryzmw w wczesnej Europie. Cierpia na t sam, co i inne

parlamenty chorob, tj. na brak staej wikszoci parlamentarnej. Walka stronnictw i

frakcji, tworzenie rzdw koalicyjnych i ich nagy upadek to take nic oryginalnego w
parlamentaryzmie Krlestwa.
Ale istniaa jedna cecha, ktra wyrniaa belgradzki system parlamentarny od
innych, nawet tych w Europie rodkowej. Ani jedna partia w Krlestwie SHS, po
delegalizacji KPJ, nie miaa charakteru oglnopastwowego. Byy wic partie serbskie,
chorwackie i soweskie. Dzielcych je barier narodowych nie potrafiy kierownictwa
tych partii przeama, pomimo znacznego zblienia, a czasem wrcz tosamoci
goszonych programw spoecznych. Utrzymywanie si tego podziau wiadczyo, e
ycie polityczne Krlestwa nie zrastao si w jednolity organizm, tak jak to zakadali
centralici i unitaryci. Do najostrzejszych star w skupsztynie dochodzio nie w
sprawach socjalnych czy ekonomicznych,
442
ale czysto politycznych, w walce o model pastwa, tj. midzy zwolennikami
centralizmu i federalizmu.
Do najzagorzalszych obrocw programu centralistycznego w skupsztynie naleeli
radykaowie, wspierani przez demokratw i rolnikw" serbskich. Politycy sowescy
lawirowali, w zasadzie byli zwolennikami federalizacji monarchii, ale czsto ze
wzgldw taktycznych wchodzili w koalicj z centralistycznymi partiami serbskimi.
Podobnie postpowaa organizacja muzumanw jugosowiaskich pod przywdztwem
Mehmeda Spaho. Na tle rnic w sprawie modelu pastwa doszo do rozamu w
serbskiej Partii Demokratycznej. Polityk serbski z terenw byej monarchii habsburskiej.
Svetozar Pribievi, zaoy wasne stronnictwo o nazwie Niezalena Partia
Demokratyczna (Samostalna demo-kratska stranka) i wchodzi w porozumienia z
obozem federalistw. Najkonsekwentniejszym centralist i realizatorem koncepcji
wielkoserb-skiej, cho nie zawsze w penej zgodzie z polityk krla, by a do swej
mierci w grudniu 1926 r. Nikola Pasie, przywdca serbski podczas wojny, radyka i
wielokrotny premier w zjednoczonym Krlestwie.
443
Najzagorzalszym federalist by Stjepan Radi, przywdca Chorwackiej
Republikaskiej Partii Chopskiej.
Kolejne wybory do skupsztyny w 1923, 1925 i 1927 r. przynosiy coraz dalsz
polaryzacj si. Z jednej strony rosy wpywy serbskich radykaw, a wic centralistw, z
drugiej za chorwackiej partii Radicia, czyli federalistw. Ci ostatni systematycznie
niejako powikszali swe siy. O ile w 1920 r. uzyskali 230 tys. gosw, to w 1923 r. - 473
tys., a w 1925 r. ju 533 tys. wszystkich gosw. W 1927 r. jeszcze powikszyli swj
zasig. Stali si najsilniejsz parti chorwack i bez nich nie byy moliwe trwae rzdy
w Krlestwie.
W latach 19181929 zmieniy si 23 gabinety, wszystkie koalicyjne i przewanie pod
kierownictwem politykw serbskich bd z Partii Radykalnej, bd Demokratycznej. O
takich czy innych ukadach koalicyjnych decydoway przede wszystkim wzgldy
formalne, aby uzyska dla rzdu potrzebn wikszo w skupsztynie, nie naruszajc
przy tym ustalonego modelu pastwa. Przecie kolejne rzdy belgradzkie rozwizyway
szereg palcych problemw spoecznych (przyspieszenie reformy rolnej, ulgi
podatkowe dla chopw obcionych dugami, ustawodawstwo socjalne) i problemw

pastwowych, wynikajcych z polityki zagranicznej i ukadw midzynarodowych. O

polityce zagranicznej bdzie mowa oddzielnie.
SPRAWA CHORWACKA
Bezporednio po wyborach do skupsztyny w 1923 r., ktre, jak bya o tym mowa,
przyniosy sukces dwm skrajnym partiom, centralistycznej partii Paicia i
federalistycznej partii Radicia, przywdca chorwackich chopw wystpi z nowym
projektem federacji pastwa. Postulowa podzia pastwa na 4 czci autonomiczne:
Soweni, Chorwacj ze Sawoni i Dalmacj, Boni i Hercegowin oraz Serbi z
Czarnogr i Wojwodin. Partie serbskie, a przede wszystkim wczesny rzd Paicia,
plan odrzuciy. Radi, oskarony przez Paicia i w obawie przed aresztowaniem, opuci
kraj. Uda si za granic, aby tam szuka poparcia dla swoich koncepcji. Nie znalaz go
jednak ani w Wiedniu, gdzie rzd boryka si z wasnymi trudnociami wewntrznymi,
ani w Paryu, utrzymujcym dobre stosunki z krlem Aleksandrem, ani wreszcie w
Londynie, gdzie mu poradzono, aby jak najszybciej opuci terytorium Wielkiej Brytanii.
Po niepowodzeniach na Zachodzie skierowa si na Wschd. By to krok prowadzcy
do otwartego zerwania z rzdem belgradzkim, poniewa Krlestwo SHS nie uznawao
Zwizku Radzieckiego i nie nawizao z nim stosunkw dyplomatycznych. W Moskwie
polityk chorwacki podpisa w lecie 1924 r. akces do tak zwanej Zielonej
Midzynarodwki, majcej zrzesza partie chopskie Europy rodkowej.
Tymczasem w kraju upad gabinet Paicia i nowy rzd Ljubomira Davidovicia,
przywdcy Partii Demokratycznej, uchyli w stosunku do Radicia oskarenia wniesione
przez poprzedni rzd. Umoliwio to powrt Radicia do kraju, gdzie by entuzjastycznie
witany przez chopw chorwackich.
444
Partia Radicia umacniaa si, tak e z pocztkiem 1925 r. liczya ju okoo 300 tys.
czonkw, co oznaczao, e staa si najsilniejsz parti polityczn w kraju. Wywoao to
z kolei wielki niepokj w koach centralistycznych. Do rzdw wrci Pai po upadku
gabinetu Davidovicia. Przywdca serbskich radykaw rozpta kampani przeciw
Chorwackiej Partii Chopskiej, oskarajc jej przywdc i cae kierownictwo o zdrad
pastwa i wspdziaanie z midzynarodowym ruchem komunistycznym.
W styczniu 1925 r. Stjepan Radi z grup swoich najbliszych wsppracownikw
zosta osadzony w wizieniu, a Chorwacka Republikaska Partia Chopska zostaa
zdelegalizowana. Po zakazaniu dziaalnoci Partii Komunistycznej by to ju drugi
dekret tego typu podjty przez centralny rzd belgradzki.
Jak dalece sprawy pastwowe ulegy zaognieniu, wiadczy kampania wyborcza z
1925 r. Pai utworzy Blok Narodowy i pod hasem ocalenia pastwa od elementw
antypastwowych poszed do wyborw. Lewicowa opozycja, ktrej trzon stanowiy
legalne partie: Partia Demokratyczna, Soweska Partia Ludowa i Organizacja
Muzumanw Jugosowiaskich, wspierane przez federalistw chorwackich i
komunistw, odpowiedziaa wasnym Blokiem. W rezultacie lewica uzyskaa 151
mandatw, a Blok Narodowy 164. Poniewa w nowej skupsztynie podzia na bloki
utrzyma si, krl dla zapewnienia wikszoci nowemu rzdowi Paicia zdecydowa si
na zmian frontu wobec opozycji chorwackiej i jej przywdcy.
W wyniku poufnych rozmw Radi, stale wiziony, zoy za porednictwem
445

swojego bratanka deklaracj (27 marca 1925 r.), w ktrej ogosi wystpienie z
Zielonej Midzynarodwki i zerwanie z republikanizmem. Miao to si zaznaczy w
wykreleniu z nazwy partii przymiotnika Republikaska".
Po tych wstpnych przygotowaniach krl przyj zwolnionego z wizienia Radicia, co
zapowiadao nowy rozdzia w polityce wewntrznej kraju, tym bardziej e przywdca
chorwacki zgodzi si przyj tek ministra owiaty w nowym rzdzie Paicia. Oprcz
tego cztery teki ministerialne otrzymali najblisi wsppracownicy partyjni Radicia.
Ugoda z Chorwack Parti Chopsk, pierwsza od zjednoczenia, bya szczytowym
osigniciem na drodze konsolidacji pastwa i ostatnim wielkim aktem politycznym
Nikoli Paicia.
Jednake ugoda nie trwaa dugo. Radi wyrzek si republikanizmu i uzna krla, ale
centralici nie zrezygnowali z niczego. Walka rozpocza si wic na nowo. Ze
zdwojon si. Ju do gabinetu Uzunovicia, ktry po Paiciu obj ster rzdu, Radi
odmwi wejcia, chocia zgodzi si jeszcze, aby inni politycy z jego partii do rzdu
weszli. Tymczasem wybory samorzdowe z pocztkiem 1927 r. wykazay znaczny
wzrost si opozycji, w tym przede wszystkim Chorwackiej Partii Chopskiej. Gabinet
Uzunovicia poda si do dymisji. Nowy rzd, zoony z radykaw i demokratw, pod
przewodnictwem radykaa Velimira Vukievicia nie uzyska ju poparcia Chorwackiej
Partii Chopskiej. Radi przeszed ponownie do opozycji wobec centralistw. Jego
miejsce w koalicji rzdowej zaj Antun Korosec, przywdca Soweskiej Partii Ludowej.
Stanowisko Koroca w 1927 r., podobnie jak poprzednia ugoda Radicia z centralistami,
wiadczy, e federalici nie uzgodnili z sob ani celw, ani taktyki dziaania. Naturalnie
wychodzio to z korzyci dla centralistw.
Nowe wybory do skupsztyny w 1927 r., odbyte w atmosferze napicia i naciskw,
umocniy partie centralistyczne, ktre popierane przez ludowcw soweskich mogy
dysponowa w skupsztynie znaczn wikszoci. Ten stan rzeczy zmobilizowa
opozycj, ktra pod hasem obrony demokracji zawizaa w skupsztynie koalicj
antyrzdow. Weszy do niej partia Radicia i Niezalena Partia Demokratyczna
Pribievicia. Lecz tandem RadiPribievi dopiero wtedy sta si grony dla rzdu
Vukievicia, kiedy w Partii Demokratycznej, popierajcej rzd, doszo do rozamu na
dwa skrzyda: Davidovicia i Marinkovicia. Davidovi, przewodniczcy partii, przystpi do
koalicji RadiPribievi, a Marinkovi, usunity z partii, pozosta w koalicji rzdowej.
Otworzyo to nowy, grony kryzys.
Skupsztyna staa si widowni niezwykle gwatownych star, dochodzio do bjek
midzy posami i interwencji policji. Najdramatyczniejszym momentem w tym kryzysie
parlamentaryzmu byo wydarzenie w skupsztynie dnia 20 czerwca 1928 r. Pose z
ramienia Partii Radykalnej, Punia Racic, w czasie obrad skupsztyny odda kilka
strzaw do posw z Chorwackiej Partii Chopskiej. Zabi na miejscu Djuro Baarika i
Pavle Radicia (bratanka Stjepana) oraz ciko rani Ivana Pernara, Ivana Grndje i
Stjepana Radicia.
446
Przywdca Chorwackiej Partii Chopskiej zmar w dwa miesice po zamachu.
Masakra w skupsztynie wywoaa wielki kryzys pastwowy. Opozycja obciaa
przede wszystkim krla za ten akt gwatu bez precedensu w dziejach parlamentaryzmu.
Oskarenia, zrozumiae w tych warunkach, nie maj oparcia w dowodach. Faktem jest,
e Racic by powizany z koami dworskimi i e po procesie sdowym nie zosta

stracony. Osadzony w wizieniu, dotrwa koca drugiej wojny wiatowej, kiedy to

podczas wyzwalania Belgradu, rozpoznany, pad ofiar samosdu onierzy.
DYKTATURA KRLA. KRLESTWO JUGOSAWII
Skomplikowana wewntrzna sytuacja pastwa powodowaa, e system
parlamentarny rzdw stawa si coraz mniej sprawny. Od 1928 r. parlamentaryzm
Krlestwa SHS wszed w otwarty kryzys. O ile dotychczas, mimo zakulisowych intryg
kamaryli dworskiej, rzdy byy uzalenione od wikszoci parlamentarnej i przed
parlamentem odpowiedzialne, o tyle po 1928 r. formy parlamentarne stay si ju tylko
fikcj. O wszystkim decydowa krl i jego otoczenie. Na czele zmieniajcych si czsto
gabinetw (po zamachu w skupsztynie przez krtki okres stanowisko premiera w
rzdzie sprawowa Antun Koroec, przywdca Soweskiej Partii Ludowej) stawali
ludzie oddani krlowi i posuszni kamaryli. Intrygi krlewskie sigay i do kierownictw
poszczeglnych partii,
447
w ktrych za pomoc odpowiednich rodkw i perswazji kaptowano zwolennikw dla
polityki krlewskiej i rozsadzano partie od wewntrz. Rwnomiernie z upadkiem form
parlamentarnych wzmagay si naciski administracji i terror policyjny. Kryzys
gospodarczy wpywa na zwikszenie chaosu politycznego. Sprawy te znane s z
historii parlamentaryzmu wczesnej Europy. Faszyzm woski suy wzorem dla wielu
potencjalnych kandydatw na dyktatorw. W Krlestwie SHS koncepcja dyktatury
dojrzewaa w otoczeniu krla i w oddanej mu armii.
W par miesicy po zajciach w skupsztynie i po zbojkotowaniu przez opozycj
uroczystoci dziesiciolecia istnienia pastwa, przypadajcych w grudniu 1928 r., krl
Aleksander zawiesi dnia 6 stycznia 1929 r. Konstytucj Vidovdansk. rozwiza
skupsztyn i wszystkie partie polityczne, zlikwidowa samorzd gminny, zaprowadzi
cis cenzur, sowem dokona zamachu stanu i obj wadz dyktatorsk. Na czele
rzdu postawi komendanta gwardii przybocznej, gen. Petara ivkovicia, jednego z
szefw tajnej organizacji wojskowej pod nazw Biaa Rka", wspierajcej krla. Do
rzdu, z wyjtkiem znanego polityka soweskiego Koroca. nie wszed ani jeden z
wybitniejszych dziaaczy politycznych. Weszli natomiast rozamowcy z poszczeglnych
partii, w tym take i z Chorwackiej Partii Chopskiej.
Po decyzji z 6 stycznia przyszed dekret krlewski z 3 padziernika 1929 r., ktrym
krl zmienia nazw pastwa z Krlestwa Serbw. Chorwatw i Sowecw na
Krlestwo Jugosawii oraz zaprowadza nowy podzia administracyjny pastwa. W
miejsce dotychczasowych 33 departamentw (oblasti) ustanowi 9 banowin z banem na
czele, mianowanym przez krla i odpowiedzialnym przed rzdem. Przy wytyczaniu
nowych jednostek administracyjnych nie uwzgldniono ani kryteriw gospodarczych, ani
komunikacyjnych, lecz kierowano si zasad unitarystyczn, majc zlikwidowa
historyczne nazwy poszczeglnych prowincji i historyczny podzia na narody. Od tej
pory spoecznoci jugosowiaskie miay tworzy jeden, jednolity nard jugosowiaski.
Od nazw rzek utworzono nazwy banowin, a wic drawsk, sawsk, drisk, vrbask,
primorsk. zeck, dunajsk, morawsk i vardarsk. Takim administracyjnym
posuniciem krl stara si rozwiza konflikt narodowociowy, rdo chronicznego
kryzysu pastwowoci jugosowiaskiej i konfliktw wewntrznych.
KRYZYS GOSPODARCZY I JEGO NASTPSTWA

Niemal bezporednio po ogoszeniu dyktatury krlewskiej Jugosawi dotkn kryzys

gospodarczy. By to zy prognostyk dla autokratyzmu krlewskiego. Pierwsze symptomy
wiatowego kryzysu gospodarczego pojawiy si w rolniczej Jugosawii nieco pniej ni
w krajach rozwinitych przemysowo. Najpierw, bo ju w 1930 r., fala kryzysu dotkna
rolnictwo. Ceny produktw rolnych w 1930 r. spady o32,04% w porwnaniu ze stanem
z 1928 r. Poniewa w tym czasie podatki utrzymay si na poziomie dawniejszym,
rolnicy odczuli, jako pierwsi w Jugosawii. dotkliwe skutki kryzysu.
448
Wzroso zaduenie wsi, zwaszcza gospodarstw drobnych, ktre stanowiy 70%
wszystkich gospodarstw. W wyniku kryzysu, a przede wszystkim z braku miejsc pracy w
przemyle, wzmg si proces rozdrabniania i tak ju karowatych gospodarstw. Rzd
prbowa temu zaradzi poprzez zwikszenie kredytw dla wsi i w tym celu utworzy
Bank Rolny. rodki zaradcze okazay si niewystarczajce, wie ogarn ferment.
W przemyle kryzys osign najwiksze nasilenie w latach 1932 1933. Zaznaczy
si on spadkiem produkcji we wszystkich gaziach przemysu. Bankrutoway mniejsze
przedsibiorstwa, rozpocz si natomiast nagy proces kartelizacji. W latach 1930
1932 liczba przedsibiorstw przemysowych spada z 2515 do 2153. Przemysowcy
obniali pace i zmniejszali liczb zatrudnionych. W 1934 r. zarobki robotnikw
zmniejszyy si o 17% w porwnaniu z 1930 r. Rosa liczba bezrobotnych. W 1932 r.
byo ich ju 300 tys. Zacza si fala strajkw, szczeglnie w grnictwie.
Przezwycienie kryzysu zaznaczyo si dopiero po 1936 r. Ale spoecznych skutkw
kryzysu nie dao si ju usun. Ekipa rzdzca znalaza tylko jeden rodek zaradczy,
tj. wzmoenie terroru. Odczuli to szczeglnie komunici, ale i ruch chopski, zwaszcza
w Chorwacji. Po likwidacji parlamentaryzmu pozostay tylko rzdy policyjne. Zjawisko to
nie wystpowao jedynie w Jugosawii, byo ono niemal powszechne w caej wczesnej
Europie rodkowej.
Kryzys gospodarczy i jego spoeczne skutki, a zwaszcza odmowa bankw
zagranicznych udzielenia Jugosawii poyczki, zmusiy krla Aleksandra do nadania
form prawnych swojej dyktaturze. Dnia 3 wrzenia 1931 r. krl oktrojowa now
konstytucj, ktr stwarza pozory rzdw parlamentarnych. Wadza wykonawcza
pozostaa w rkach krla, natomiast wadza ustawodawcza naleaa do dwuizbowego
parlamentu (skupsztyny i senatu) oraz krla, przed ktrym odpowiada rzd. Krl
zwoywa i rozwizywa parlament oraz mia prawo w kadej chwili zawiesi konstytucj.
Wszystkie dekrety wydane po 6 stycznia 1929 r. utrzymano w mocy, czyli
sankcjonowano dyktatur krlewsk.
Bezporednio po oktrojowaniu konstytucji ogoszono ordynacj wyborcz do nowego
parlamentu. Ustawa zaprowadzaa gosowanie jawne na listy ustalone przez wadze
administracyjne. Do senatu poow czonkw wybieray banowiny, a druga pochodzia z
nominacji krla. Na takich podstawach opar si reim konstytucyjny" krla Aleksandra.
WALKA Z DYKTATUR KRLEWSK
Likwidacja swobd obywatelskich, rzdw parlamentarnych i samorzdu gminnego
wzmogy opr spoeczestwa. Ujawnio to si w wyborach do skupsztyny 8 listopada
1931 r. i do senatu 3 stycznia 1932 r. Na wezwanie przywdcw opozycji 1/3
uprawnionych do gosowania zbojkotowaa wybory. W Belgradzie, Zagrzebiu, Lublanie
odbyy si tu przed wyborami demonstracje modziey akademickiej, ktra pod
hasami: Precz z dyktatur!", Nie chcemy ani jednego gosu w wyborach",

449
daa zmiany ustroju i przywrcenia swobd obywatelskich.
W zwizku z radykalizacj nastrojw w kraju zaktywizowaa sw dziaalno
Komunistyczna Partia Jugosawii, ktra pomimo terroru dziaaa w podziemiu i
organizowaa opr. W lutym 1929 r. Komitet Centralny Partii wezwa robotnikw i
chopw do zbrojnego powstania przeciw dyktaturze krla. Partia zapacia za to
wzmoonymi represjami. W okresie od stycznia 1929 r. do wrzenia 1932 r. odbyy si
procesy 82 grup komunistycznych. Kilkuset czonkw partii osadzono w wizieniu,
wrd nich sekretarza organizacji partyjnej Djuro Djakovicia.
Utrata swobd obywatelskich osabiaa ide jugosowiask nawet u tych, ktrzy w
przeszoci gotowi byli ponie za ni najwiksze ofiary. Dla ilustracji tego procesu
warto tu przytoczy casus popa boniackiego Simy Begovicia. W 1916 r., za czasw
panowania Franciszka Jzefa, zosta on za dziaalno jugosowiask aresztowany i
skazany na mier przez wojenny sd austriacki w Banja Luce. Od wyroku uchronia go
amnestia ogoszona przez cesarza Karola po mierci Franciszka Jzefa. Ot za
dyktatury krla Aleksandra Simo Begovi, oburzony na naduycia wadzy i policyjne
represje, zebra okolicznych chopw i poprowadzi ich do Sarajewa, by szuka
sprawiedliwoci u miejscowego bana. Na pytanie bana, czego pragnie i W czym mgby
mu pomc, Simo odpowiedzia, e na razie prosi tylko o 4 tys. dinarw. Ja ci dam i 40
tysicy mwi zdumiony ban tylko mi powiedz, na co"? Chc sobie kupi bilet do
Wiednia odpar z chopsk dyplomacj Simo aby tam pj na grb Franciszka
Jzefa i powiedzie: Ej, mj Franjo, gdybym ja wiedzia, jakie to cuda bd si dziay w
Boni po twojej mierci, nigdy bym nie podnis rki na twoj wadz". Ta autentyczna,
cho o posmaku anegdoty, historyjka najlepiej ukazuje, jak sam twrca Krlestwa
Jugosawii przez absolutyzm i represje policyjne burzy podstawy, na ktrych wyrosa
pastwowo jugosowiaska.
Po wyborach sytuacja nie ulega poprawie, przeciwnie zaostrzyy si konflikty
narodowociowe i spoeczne, ktre w kocu obrciy si przeciw samemu krlowi.
Stabilizacji reimu nie suyy ani powoanie przez gen. ivkovicia nowej unitarystycznej
partii politycznej pod nazw Jugosowiaska Partia Narodowa, majcej zniwelowa
wpywy pozostaych partii politycznych, ani te czsta zmiana gabinetw. Po odwoaniu
rzdu ivkovicia przyszed gabinet Vojislava Marinkovicia, lecz po dwch miesicach
zastpi go rzd Milana Srskicia, a od stycznia 1934 r. rzd Nikoli Uzunovicia, ostatni ju
za ycia krla Aleksandra. Zmiany rzdw miay charakter zmiany warty przy krlu, a
wszystko to dalekie byo od rzeczywistego ukadu si w pastwie i nastrojw
spoeczestw jugosowiaskich.
PUNKTACJE ZAGRZEBSKIE
Najwicej trudnoci reimowi krla Aleksandra dostarcza nadal ruch chorwacki. Po
pogrzebie Stjepana Radicia kierownictwo Chorwackiej
450
Partii Chopskiej obj dotychczasowy wiceprzewodniczcy Vlatko Maek. Zwoa on
do Zagrzebia narad przedstawicieli wasnej partii i niezalenych demokratw
Pribievicia, z ktrymi CHPCH bya w koalicji, oraz przedstawicieli ludowcw
soweskich. W toku dyskusji postanowiono walczy wsplnie o now organizacj
pastwa, ktra by zapewnia rwnouprawnienie wszystkim narodom jugosowiaskim.
By to dopiero pocztek da, lecz wadze belgradzkie odpowiedziay natychmiast

aresztowaniem obu przywdcw koalicji: Pribievicia i Maka. Pierwszy zosta

zwolniony z wizienia na skutek osobistej interwencji prezydenta Czechosowacji
Tomasza G. Masaryka (po wyjciu z wizienia musia opuci kraj), drugi przesiedzia w
wizieniu par miesicy.
Mimo terroru ze strony reimu Maek i jego partia nie schodzili z drogi legalnej walki
o narodowe prawa chorwackie. Nie weszli ladem ekstremistw chorwackich i
macedoskich na drog akcji terrorystycznej w oparciu o obce pastwa. Tak prb
dalszej legalnej walki byy tak zwane Punktacje Zagrzebskie, uchwalone przez
przywdcw koalicji w dniach 5 7 listopada 1932 r.
Rezolucja, zawarta w piciu punktach, potpiaa absolutyzm reimu, centralizm i
unitaryzm. Domagaa si nawrotu do sytuacji z 1918 r. i reorganizacji pastwa na
zasadzie rwnouprawnienia narodowego i wolnoci decydowania o sprawach
wewntrznych. Po staremu centralizmowi i unitaryzmowi przeciwstawiono federalizm
jako jedyn moliwo zabezpieczenia egzystencji pastwa Jugosowian.
Punktacje Zagrzebskie spotkay si z wielkim oddwikiem w caej Jugosawii.
Wszystkie opozycyjne wobec reimu partie i grupy czuy si zobowizane do zajcia
stanowiska wobec propozycji zagrzebskich. Pierwsi wystpili Sowecy w Lublanie,
ktrym przewodniczy A. Ko-rosec, byy premier i do niedawna lojalny wobec reimu
Aleksandra polityk soweski, przywdca Soweskiej Partii Ludowej. Uchwalone przez
Sowecw Punktacje Lublaskie szy jeszcze dalej w krytyce i daniach ni Punktacje
Zagrzebskie. Do akcji przyczyli si take muzumanie z Boni, federalici
czarnogrscy, opozycyjne ugrupowania Wojwodiny, a nawet serbskie partie:
Radykalna, Demokratyczna i Rolnicza. Wszystkie deklaracje opowiaday si zgodnie za
przywrceniem demokracji i parlamentaryzmu, ale rniy si midzy sob co do
stanowiska wobec federalizmu. Radykaowie i demokraci serbscy nie odrzucali
unitaryzmu, ale i to byo nowe w ich stanowisku centralizmowi przeciwstawiali
koncepcj autonomii poszczeglnych krajw.
Na ten spontaniczny ruch opozycyjny rzd belgradzki odpowiedzia represjami, w
szczeglnoci wobec politykw chorwackich i soweskich. Maek zosta skazany na 3
lata wizienia i osadzony w twierdzy w Mitrovicy Sremskiej. Koroca wraz z innymi
czonkami zarzdu Soweskiej Partii Ludowej internowano na wyspie Hvar. Nie uniknli
przeladowa i autorzy pozostaych rezolucji, jak Mehmed Spaho. przywdca
muzumanw, i inni.
W ten sposb krl Aleksander rozwizywa kryzys pastwowy na par miesicy
przed swoj mierci. Lecz kula, ktra go dosiga, nie wysza od dziaajcych legalnie
politykw krajowych.
451
Niezalenie od wewntrznych walk o ksztat i organizacj pastwa na zewntrz
dziaali separatyci, ci, ktrzy negowali ide jugosowiask w ogle i dyli do rozbicia
pastwa. Irredenta chorwacka pocztkowo dziaaa w kraju, pniej przeniosa sw
siedzib za granic. Skadaa si ona z byych frankowcw, chocia niema rol w jej
szeregach odegrali wysi oficerowie pochodzenia chorwackiego z byej armii austrowgierskiej. Frankowcy przyczaili si nieco po 1918 r., ale ju od 1924 r. przeszli do
walki otwartej. Stanowili trzon bojwkarskiej, faszystowskiej organizacji o nazwie Hanao
(Chorwacka Narodowa Organizacja). Po zamachu krla z 1929 r. przywdca
frankowcw Ante Paveli uda si na emigracj i tam majc oparcie w reakcyjnych i

wrogich Jugosawii koach politycznych Austrii, Wgier i Woch prowadzi propagand

zmierzajc do rozbicia pastwa jugosowiaskiego i utworzenia odrbnej
pastwowoci chorwackiej. W 1930 r. zaoy terrorystyczn organizacj ..Ustaa"
(Powstaniec) i werbowa do niej modych szowinistw chorwackich przewanie
pochodzenia mieszczaskiego, zbiegych z Jugosawii. Przygotowywa ich do akcji
dywersyjnej i terrorystycznej, szkolc w specjalnych obozach na Wgrzech i we
Woszech.
Podobny charakter miaa dziaalno separatystw macedoskich z ogranizacji
VMRO. Przywdc ich by Ivan Mihajlov. Baz ruchu bya Bugaria. Rzd belgradzki nie
uznawa odrbnoci macedoskiej, ani politycznej, ani jzykowo-kulturalnej, obszar
Macedonii Wardarskiej traktowa jako cz skadow Serbii.
452
Separatyci macedoscy zmierzali nie tylko do oderwania Macedonii Wardarskiej od
Jugosawii, ale take do zjednoczenia caej Macedonii w jednym pastwie, a wic z
Macedoni Egejsk, nalec do Grecji, i Macedoni Pirysk, wchodzc w skad
Bugarii.
Ruch VMRO oywi sw dziaalno za rzdw Aleksandra Stambolijskiego w
Bugarii z pocztkiem lat dwudziestych. Przywdca chopw bugarskich i premier rzdu
zmierza do uoenia stosunkw z Krlestwem SHS (proponowa nawet uni). 23 marca
1923 r. rzd belgradzki i sofijski podpisay w Niszu umow, wedug ktrej Bugaria
zobowizywaa si do energicznego zwalczania VMRO. W konsekwencji doprowadzio
to do wzmoenia przez VMRO akcji terrorystycznej, a wkrtce do przewrotu w Bugarii i
zamordowania Aleksandra Stambolijskiego przez nacjonalistw bugarskich, z ktrymi
wspdziaali czonkowie VMRO. Sprawa macedoska staa si odtd znowu jedn z
najbardziej zapalnych kwestii na Bakanach.
Dyktatura krla Aleksandra zjednoczya terrorystw chorwackich z macedoskimi.
Ante Paveli podpisa jeszcze w 1929 r. w Sofii umow o wsppracy i koordynacji z
przywdc VMRO. Opracowano szczegowy plan wsplnej akcji terrorystycznej wobec
reimu jugosowiaskiego. Obie organizacje wcigny do swej dziaalnoci take
Albaczykw i separatystw czarnogrskich. Przy poparciu Woch, Wgier i Bugarii
irredenta chorwacka i macedoska dokonywaa szeregu zamachw i aktw terroru na
terenach Jugosawii. I tak na przykad w 1932 r. grupa terrorystw ustaszowskich,
wysana z Woch, napada na placwk andarmerii jugosowiaskiej, a 1 grudnia tego
roku, w rocznic zjednoczenia, podoya bomby w wielu punktach Zagrzebia. Mnoyy
si zamachy bombowe na tory kolejowe i pocigi. W grudniu 1933 r. ustasze podjli
prb zamachu na krla Aleksandra podczas jego wizyty w Zagrzebiu.
ZABJSTWO KRLA ALEKSANDRA
Szczytowym punktem akcji terrorystycznej ustaszw i VMRO by zamach w Marsylii 9
padziernika 1934 r. Krl Aleksander w towarzystwie ministra spraw zagranicznych
Jevticia uda si z oficjaln wizyt do Francji na rozmowy polityczne z ministrem spraw
zagranicznych Francji Louis Barthou. Po opuszczeniu w porcie marsylskim krownika
Dubrovnik", kiedy krl Aleksander i min. Barthou przejedali autem ulicami Marsylii,
na stopnie samochodu wskoczy Vlada Makedonski vel Veliko Georgijev-Kerin i odda
kilka strzaw z pistoletu maszynowego. Krl jugosowiaski i min. Barthou zostali
zabici. Wedug relacji ministra Jevticia krl Aleksander, ciko ranny, mia na chwil

przed mierci wypowiedzie dwukrotnie: ,.uvajte mi Jugosla-viju" (Strzecie

Jugosawii).
Zabjca, czonek VMRO, zosta zlinczowany przez tum i zgin na miejscu. Jego
wsplnicy, Zvonimir Pospisil, Mijo Kralj i Milan "Raji, ustasze, sdzeni przez sd
francuski w Aix-en-Provence, zostali skazani na doywotnie wizienie. Natomiast
organizatorzy spisku:
453
Ante Paveli, Eugen-Dido Kvaternik i pukownik Percevi, przebywajcy w tym czasie
we Woszech i nie wydani przez wadze woskie, zostali przez sd francuski skazani na
mier in contumatiam.
Krl Aleksander I jest rozmaicie oceniany przez historiografi jugosowiask. W
dawnej historiografii podkrela si zasugi krla przy zjednoczeniu i organizacji pastwa.
W nowszej czyni si go odpowiedzialnym za podsycanie konfliktu z Chorwatami i za
terror policyjny stosowany wobec opozycji, a komunistw w szczeglnoci. Znaczna
zgodno ocen panuje natomiast co do polityki zagranicznej krla Aleksandra.
POLITYKA ZAGRANICZNA
Niezalenie od wewntrznych komplikacji polityka zagraniczna Jugosawii
wykazywaa pewn stabilno. Mona j podzieli na dwa okresy: 19181936 i 1936
1941. Cezur midzy nimi bdzie wzrost znaczenia hitlerowskich Niemiec i upadek
prestiu Francji w Europie rodkowej.
W pierwszym okresie, a wic za krla Aleksandra, rzd belgradzki sta na stanowisku
utrzymania adu wersalskiego" w Europie i nienaruszalnoci granic ustalonych w
traktatach pokojowych. Oparcie o Francj bdzie sta zasad polityki zagranicznej
rzdw jugosowiaskich po rok 1936, chocia formalnie ukad (nie sojusz) francuskojugosowiaski zosta podpisany dopiero 11 listopada 1927 r. przez Aristida Brianda i
Vojislava Marinkovicia. Rozmowy na temat ukadu zaczy si w 1924 r. W dwa lata
pniej, 19 marca 1926 r., ukad o przyjani (traite d'entente amicale) zosta
parafowany, ale jego podpisanie odoono na pniejszy okres, liczc si z
rozszerzeniem ukadu take i na Wochy. Lecz wanie sfinalizowanie porozumienia
francusko-jugosowiaskiego w 1927 r. doprowadzio do kontrataku ze strony Rzymu,
ktry uwaa Bakany za stref swoich wpyww i przystpi do osaczania Jugosawii i
wspierania jej wrogw.
MAA ENTENTA
W ramach polityki profrancuskiej mieci si trjstronny ukad midzy Belgradem,
Prag i Bukaresztem. Bya to tak zwana Maa Ententa. czyli regionalny sojusz obronny
trzech pastw: Czechosowacji, Rumunii i Jugosawii. Cele Maej Ententy wyjani
najlepiej w skupsztynie belgradzkiej Momilo Nini, wieloletni minister spraw
zagranicznych Jugosawii i jeden z najwybitniejszych politykw jugosowiaskich tego
resortu. Mwi on w 1927 r., e celem Maej Ententy jest utrzymanie status quo w
Europie rodkowej i na Bakanach poprzez wzajemne gwarancje trzech ukadajcych
si stron w udzieleniu sobie pomocy w razie naruszenia traktatw w Trianon i Neuilly.
Wedug Ninicia Maa Ententa dalej nie siga, gdyby chciaa wicej, rozpadaby si. A
wic sojusz pastw Maej Ententy skierowany by przede wszystkim przeciw
rewizjonizmowi ze strony Wgier, ale take i Bugarii. Pastwa Maej Ententy cznie
obejmoway obszar 678815 km2 z 48 milionami
454

ludnoci. By to wic wany czynnik pokoju w Europie rodkowej i na Bakanach.

Mona rozrni trzy okresy w dziejach Maej Ententy. Pierwszy od 1920 do 1929 r.,
kiedy to istniay tylko dwustronne pakty midzy trzema pastwami, drugi od 1929 do
1933 r., kiedy ksztatuje si potrjny sojusz, i trzeci od 1933 do 1938 r., kiedy dziaa
Staa Rada Ententy jako gwny organ potrjnego sojuszu.
Pocztek Maej Ententy to trzy kolejno podpisywane dwustronne pakty:
jugosowiasko-czechosowacki z 14 sierpnia 1920 r., czechosowacko-rumuski z 23
kwietnia 1921 r. i jugosowiasko-rumuski z 7 czerwca 1921 r. Pakty te zostay
wzmocnione konwencjami wojskowymi, podpisanymi midzy Czechosowacj a
Rumuni 2 lipca 1921 r., midzy Czechosowacj a Jugosawi 1 sierpnia 1921 r. i
midzy Jugosawi a Rumuni 23 stycznia 1922 r.
Na konferencji odbytej w Szczyrbskim Plesie w Tatrach 25 27 czerwca 1930 r.
uchwalono statut sojuszu Maej Ententy i postanowiono, e konferencja ministrw spraw
zagranicznych, ktra ma si odbywa raz w roku. stanowi gwny organ sojuszu Maej
Ententy. Jednolit konwencj wojskow przyjto na konferencji w Bukareszcie 11 maja
1931 r. Postanowiono wic, e jeliby Wgry napady na jeden kraj Maej Ententy.
pozostae dwa wystpi natychmiast na zasadzie casus foederis. 16 lutego 1933 r. na
konferencji w Genewie ustanowiono Sta Rad i sekretariat oraz uchwalono, e
obowizkowe konferencje Staej Rady bd si odbyway 3 razy w roku. Na teje
konferencji genewskiej powoano do ycia Ekonomiczn Rad Maej Ententy. ktra
miaa uzgadnia ekonomiczne interesy trzech pastw bd midzy nimi. bd w
stosunkach z pastwami trzecimi.
Pierwszym sprawdzianem paktu Maej Ententy byo wsplne wystpienie sojusznikw
przeciw prbom restauracji Habsburgw na tronie wgierskim. Ostatni cesarz austriacki
i krl wgierski Karol IV usiowa dwukrotnie w 1921 r. przy poparciu legitymistw
wgierskich powrci na zamek budziski i odnowi tam monarchi habsbursk. W obu
wypadkach (pierwszy midzy 27 marca a 5 kwietnia, drugi midzy 21 padziernika a 1
listopada 1921 r.) pastwa Maej Ententy uznay to za zagroenie dla wasnych
pastwowoci, powstaych m. in. w nastpstwie rozbicia Korony Wgierskiej, i wystpiy
energicznie przeciw rzdowi budapeszteskiemu, groc wojn. W rezultacie rzd
wgierski zmuszony by internowa pretendenta i wyda go wadzom angielskim.
Na konferencji w Sinaja 2830 lipca 1923 r. rozwaano moliwo przystpienia
Grecji i Polski do Maej Ententy. Jednake konflikt graniczny polsko-czechosowacki i
spr jugosowiasko-grecki o woln stref jugosowiask w porcie salonickim
uniemoliwiy realizacj tej propozycji. Zreszt antywgierski charakter sojuszu Maej
Ententy wyklucza moliwo uzgodnienia w tym wskim zakresie interesw pastwa
polskiego z interesami trzech sojusznikw. Mimo to stosunki polsko--jugosowiaskie
rozwijay si bez zakce w okresie midzywojennym, a oba pastwa zwizane byy z
sob paktem przyjani, podpisanym w Warszawie we wrzeniu 1926 r.
455
Spiritus movens Maej Ententy by minister czechosowacki Edward Benesz, ale
wan rol w utrzymaniu sojuszu i jego organizacji odegrali te ministrowie
jugosowiascy, jak wspomniany tu ju Momilo Nini. Vojislav Marinkovi i Bogoljub
Jevti. Maa Ententa jako jedna z postaw zagranicznej polityki Jugosawii w okresie
midzywojennym i jako jedna z si porzdkujcych sprawy Europy PoudniowoWschodniej moga wykazywa sw skuteczno i celowo niestety tylko do momentu,

kiedy wystpio zagroenie ze strony hitlerowskich Niemiec. Rozpada si w okresie

kryzysu czechosowackiego i w jego nastpstwie w 1938 r.
PAKT BAKASKI Z 1934 ROKU
Rok 1933 przynis wielkie zmiany polityczne w Europie. W Niemczech doszli do
wadzy hitlerowcy. Cztery mocarstwa zachodnie: Wielka Brytania, Francja, Niemcy i
Wochy, podpisay dnia 16 lipca 1933 r. tzw. Pakt Czterech, stanowicy zagroenie dla
status quo w Europie rodkowej, i tak te zosta on zrozumiany przez pastwa na
wschd od Niemiec i Woch. Nie zmieniay faktu gwarancje francuskie o
nienaruszalnoci granic udzielone Polsce i Maej Entencie. Dla Jugosawii szczeglnie
niebezpieczna bya polityka faszystowskich Woch. Usioway one rozbi system polityki
europejskiej oparty na Lidze Narodw i na jego miejsce stworzy system Wielkich
Mocarstw, ktre bd decydoway o losach Europy. Pod pretekstem, e sojusz Maej
Ententy skierowany jest przeciw Wochom, Rzym stara si w oparciu o Pakt Czterech
paraliowa polityk Maej Ententy i zniszczy j poprzez rewizj traktatw pokojowych.
W tej polityce wspierany by czynnie przez Wgry i Bugari.
Maa Ententa energicznie protestowaa przeciw Paktowi Czterech i przeciw polityce
Woch, ale sytuacj komplikoway dalsze wydarzenia. Wystpienie Niemiec z Ligi
Narodw, moliwo Anschlussu Austrii, wzrastajca agresywno faszystowskich
Woch wobec Jugosawii stwarzay gron sytuacj dla Europy rodkowej i Bakanw.
W tej sytuacji mocarstwa zachodnie: Francja, ktrej pozycja mocno zmalaa w Europie
rodkowej i Poudniowo-Wschodniej, i Wielka Brytania, zainteresowana kompleksem
zagadnie Bliskiego Wschodu, zaczy doradza Maej Entencie utworzenie na
Bakanach nowego ugrupowania pastw, ktre by weszo w orbit wpyww obu
mocarstw zachodnich.
Prby zblienia midzy pastwami bakaskimi, czynione wielokrotnie w latach
dwudziestych i trzydziestych, rozbijay si o spraw macedosk, zwaszcza po mierci
Aleksandra Stambolijskiego. Nawet kryzys gospodarczy w latach 1929 1933 nie
przeama nagromadzonych politycznych uprzedze. Sprawa posuna si nieco
naprzd dziki staraniom rumuskiego ministra spraw zagranicznych Nicolae Titulescu.
aktywnego polityka w ramach Maej Ententy. Ale Bugaria i Albania pod wpywem
Niemiec i Woch odmwiy ostatecznie swego udziau w ukadach bakaskich. W
rezultacie tylko cztery pastwa bakaskie: Jugosawia,
456
Grecja. Turcja i Rumunia, podpisay w Atenach dnia 9 lutego 1934 r. Pakt Bakaski.
Pakt Bakaski nie zamyka drogi dla innych pastw bakaskich (Bugaria, Albania),
ktre by zechciay do przystpi. Postanawia jednak utrzyma status quo na
Bakanach przez wzajemne gwarancje ukadajcych si stron w utrzymaniu aktualnych
granic pastwowych. Ukad w Atenach rozszerza system zbiorowego bezpieczestwa
na poudnie Europy i w jej newralgicznym punkcie. Przyjty z zadowoleniem przez
Francj i Wielk Brytani, spotka si z tym ostrzejszym atakiem ze strony pastw
rewizjonistycznych: Niemiec, Woch. Wgier i Bugarii.
KONFLIKT Z WOCHAMI
Stosunki z Wochami przedstawiay najtrudniejszy problem w polityce zagranicznej
Jugosawii. Z trudem wynegocjowane traktaty pokojowe po zakoczeniu pierwszej
wojny wiatowej nie zadowalay rzdu woskiego. Pastwowo jugosowiaska staa na
przeszkodzie woskiej ekspansji na Bakany. Rzd jugosowiaski, mimo e Wosi

zagarnli znaczn cz etnicznego obszaru jugosowiaskiego, stara si o

uregulowanie swych stosunkw z ssiadem. W pewnym stopniu udao si to min. M.
Niniciowi w 1924 r. Podpisa on z rzdem woskim tak zwany Pakt Adriatycki, w ktrym
oba pastwa zobowizyway si do neutralnoci w wypadku ataku z trzeciej strony.
Uregulowano te wwczas spraw Rijeki (Fiume), ktra przypada Wochom, a tylko jej
przedmiecie Sisak pozostao przy Jugosawii.
Wan rol w stosunkach jugosowiasko-woskich odegraa sprawa Albanii, ktr
oba rzdy pragny podporzdkowa swoim interesom. Rywalizacja o kraj krla
Ahmeda Zogu pogarszaa systematycznie stosunki Rzym Belgrad. W 1926 r. rzd
woski rozpocz ofensyw dyplomatyczn. W jej wyniku zosta podpisany w Tiranie 27
listopada 1926 r. pakt wosko-albaski, ktry faktycznie ustanawia protektorat woski
nad Albani. W par miesicy pniej, 4 kwietnia 1927 r., rzd wioski podpisa pakt
wieczystej przyjani z rzdem wgierskim. Oba pakty byy wymierzone w ywotne
interesy Jugosawii i tak te zostay ocenione w Belgradzie. Krl Aleksander
przyspieszy podpisanie ukadu z Francj, Mussolini odpowiedzia w dwa tygodnie
pniej, 24 listopada 1927 r., podpisaniem sojuszu wojskowego z Albani. By to tak
zwany drugi pakt tiraski. Odtd piercie faszystowski bdzie coraz bardziej zaciska
si wok Jugosawii.
Nastpnym krokiem Woch na drodze do okrania Jugosawii byo w odpowiedzi na
powstanie Paktu Bakaskiego utworzenie nowego bloku pastw w Europie rodkowej.
Dnia 17 marca 1934 r. Mussolini, Dollfuss, kanclerz austriacki, i Gmbs, premier
wgierski, podpisali w Rzymie tak zwane Protokoy Rzymskie, na podstawie ktrych
Austria, zagroona Anschlussem, i Wgry, zmierzajce do rewizji granic, powierzyy
swe sprawy w rce Mussoliniego i odday si niejako w opiek faszystowskich Woch. Z
punktu widzenia interesw jugosowiaskich
457
najgroniejsze byo to, e ukad rzymski otwiera Wochom drog do serca Europy
rodkowej, pozwala im wbi si klinem midzy pakt Maej Ententy i Pakt Bakaski i
wzmacnia rewizjonizm wgierski. W tej sytuacji konflikt z Wochami urasta do
centralnego zagadnienia jugosowiaskiej polityki zagranicznej.
Tymczasem pozycja Woch w nastpstwie rozwoju kryzysu austriackiego ulegaa
systematycznemu wzmocnieniu. Dla Belgradu szczeglnie niekorzystny by fakt, e
Francja i Wielka Brytania dla ratowania niepodlegoci i caoci Republiki Austriackiej
zbliyy si do Woch, a nawet wyday wspln deklaracj przeciw agresywnym
zamiarom hitlerowskich Niemiec wobec Austrii. Zblienie Woch do mocarstw
zachodnich, w szczeglnoci do Francji, nie wpyno na popraw stosunkw woskojugosowiaskich. Dawa temu wyraz krl Aleksander w rozmowie z ministrem spraw
zagranicznych Francji Louis Barthou, w czerwcu 1934 r. Zblienie francusko-woskie
mwi nie miao pozytywnego wpywu na stosunek Woch do Jugosawii".
Tak wic kryzys austriacki, wywoany imperializmem niemieckim, pogbi jeszcze
konflikt jugosowiasko-woski. Jugosawia czua si osaczona przez Wochy i
zagroona w swych granicach. Byo to tym wyraniejsze, e faszystowskie Wochy i
rewizjonistyczne Wgry popieray separatystyczne ruchy chorwackich ustaszw i
macedoskich VMRO-wcw.
OKOLICZNOCI ZAMACHU W MARSYLII

Kryzys europejski 1934 r. spowodowa pewne wahania w jednolitej dotychczas

polityce zagranicznej Jugosawii. Rzd belgradzki nie pozosta bezczynny wobec
zagroenia woskiego, prbowa doprowadzi do jakiego modus vivendi z Rzymem, a
kiedy to okazao si niemoliwe, zwrci si w kierunku najmniej oczekiwanym. Jak
powiedziano wyej, faszystowskie Wochy nie udzieliy aprobaty planom agresywnym
Niemiec hitlerowskich wobec Austrii. W tej sytuacji otworzya si moliwo zblienia
midzy Belgradem a-Berlinem. Inicjatywa wysza z Niemiec. Hermann Goering podczas
wizyty w Grecji w maju 1934 r. wyrazi si bardzo pochlebnie o Jugosawii i sugerowa,
e rzd belgradzki moe sta si czynnikiem pokoju w Europie, jeli zgodzi si na
Anschluss Austrii. Byo to skierowane przeciw Wochom i tak te zostao to zrozumiane
w Belgradzie i Rzymie.
Sugesti nazistw niemieckich podchwyciy nad Saw koa gospodarcze,
zainteresowane w dalszym rozwoju wymiany handlowej z Niemcami, jak te i koa
skrajnie prawicowe, zblione do krla Aleksandra, zaniepokojone inicjatyw francusk
zblienia ze Zwizkiem Radzieckim. W maju 1934 r. zostaa podpisana umowa
handlowa z Niemcami, korzystna dla Jugosawii. Niemcy byy gwnym rynkiem zbytu
dla jugosowiaskich produktw rolnych i surowcw, przewanie rud. Kapita niemiecki
systematycznie wypiera z rynku jugosowiaskiego kapita pastw zachodnich. Tak
wic sprawy gospodarcze, negatywny stosunek rzdu belgradzkiego do Zwizku
Radzieckiego, a nade wszystko obawa
458
przed Wochami przygotowyway w Belgradzie grunt do politycznego zblienia
jugosowiasko-niemieckiego. Na razie zwyciya orientacja tradycyjna, frankofilska,
ktrej zwolennikiem by sam krl Aleksander, ale niedaleka przyszo miaa wykaza,
e orientacja na Niemcy miaa rwnie swoich zwolennikw w Belgradzie.
Z kocem czerwca 1934 r. przyby do Belgradu francuski minister spraw
zagranicznych Louis Barthou, autor planu zbiorowego bezpieczestwa obejmujcego
Europ Wschodni, std zwanego inaczej Paktem Wschodnim. Barthou uwaa Ma
Entent za wany czynnik pokoju w Europie. W tym celu odwiedzi Prag, Bukareszt i
Belgrad. By take w Warszawie i Wiedniu. Rozmowy z krlem Aleksandrem dotyczyy
przede wszystkim projektowanego paktu zbiorowego bezpieczestwa, ktrego
Jugosawia miaa by czci. Spotkanie belgradzkie dao okazj do wymiany
pogldw, nie we wszystkim zgodnych. Minister francuski wyraa niezadowolenie ze
zblienia jugosowiasko-niemieckiego, strona jugosowiaska natomiast z aktualnych
stosunkw francusko--woskich. Mimo tych rnic obie strony byy przekonane o
koniecznoci kontynuowania tradycyjnej polityki midzy oboma pastwami, polityki
scementowanej wspln walk w czasie pierwszej wojny wiatowej i potwierdzonej
ukadem z 1927 r. Demonstracyjnym potwierdzeniem przyjani jugosowiaskofrancuskiej miaa by oficjalna wizyta w Paryu krla Aleksandra i jego ministra spraw
zagranicznych Bogoljuba Jevticia, zapowiedziana na jesie 1934 r. Jednake u progu
tej wizyty, dnia 9 padziernika 1934 r., nastpi opisany powyej zamach w Marsylii.
Zabjstwo krla Aleksandra i min. Barthou wstrzsno ca Europ. Rzd
belgradzki, wspierany przez Ma Entent, zwrci si do Ligi Narodw o
przeprowadzenie ledztwa i wykrycie inspiratorw mordu. Powszechnie obarczano
odpowiedzialnoci za zamach w Marsylii faszystowskie Wochy i rewizjonistyczne
Wgry. Jednake mocarstwa zachodnie prowadziy wwczas polityk agodzenia, a nie

zaostrzania stosunkw z pastwami faszystowskimi. Wobec tego Liga Narodw przyja

do wiadomoci owiadczenie rzdu wgierskiego, e nie jest on w stanie stwierdzi, czy
rzeczywicie przygotowania do zamachu czynione byy na ziemi wgierskiej. Nie
zostaa te udowodniona teza, e inspiratorem zamachu byy Niemcy hitlerowskie,
zainteresowane w tym, aby nie doszo do wzmocnienia przyjaznych stosunkw midzy
Jugosawi i Francj. Opinia spoeczna i rzd belgradzki, jakkolwiek przekonane o
zewntrznych inspiratorach zamachu, musiay si zadowoli bezspornym faktem, e
mordercy, ujci po zamachu, naleeli do jugosowiaskich organizacji terrorystycznych.
Po mierci krla Aleksandra polityka zagraniczna Jugosawii pozostaa na razie
niezmieniona. Obowizyway uprzednio zawarte sojusze i pakty, ale nie na dugo.
Imperialistyczna polityka pastw faszystowskich dokonaa daleko idcych zmian w
sytuacji europejskiej, w szczeglnoci w Europie rodkowej. Zasadniczym zmianom
ulega te wwczas zagraniczna polityka rzdu belgradzkiego. Wizao si to take ze
znacznymi zmianami, jakie zaszy wewntrz Jugosawii.
459
XI. JUGOSAWIA W PRZEDEDNIU DRUGIEJ WOJNY WIATOWEJ
SYTUACJA WEWNTRZNA
ZAMACH w Marsylii zachwia wojskowo-monarchistyczn dyktatur w Jugosawii.
Odszed przecie z areny jej twrca i gwny przedstawiciel. Nie oznacza to jednak, aby
mier krla Aleksandra spowodowaa jak zasadnicz cezur w dziejach Krlestwa
Jugosowiaskiego. Zbyt silna bya ekipa rzdzca i zbyt wielkie rnice dzieliy
poszczeglne ugrupowania polityczno-spoeczne, aby mona byo po mierci krla
dokona zmiany ustalonego przez niego porzdku.
Nastpc tronu, zgodnie z testamentem krla, zosta jedenastoletni syn Aleksandra i
Marii Rumuskiej Piotr (Petar) Karadziordziewicz. Z powodu niepenoletnoci Piotra
wadz w jego imieniu obja regencja zoona z bratanka krlewskiego ks. Pawa
Karadziordziewicza, Radenko Stankovicia, ministra owiaty, i Ivana Perovicia, bana
banowiny sawskiej. Pierwsz osobistoci w regencji by ks. Pawe, wychowany w
Wielkiej Brytanii, ambitny i dny wadzy. Na czele rzdu stan po dymisji w grudniu
1934 r. gabinetu N. Uzunovicia B. Jevti, dotychczasowy minister spraw zagranicznych,
wiadek zamachu w Marsylii.
Jevti rozpisa nowe wybory do skupsztyny, ktre odbyy si 5 maja 1935 r. na
podstawie ordynacji wyborczej z 1931 r., wedug ktrej najsilniejsza w wyborach partia
zyskiwaa automatycznie 3/5 wszystkich mandatw. W tej sytuacji partie opozycyjne
zgrupoway si w jeden wsplny blok wyborczy. Obejmowa on Chorwack Parti
Chopsk V. Maka oraz serbskie partie opozycyjne (Niezalena Partia Demokratyczna,
cz Partii Demokratycznej i cz Partii Rolniczej), a take Organizacj
Muzumask. Zblokowana opozycja wystpowaa pod nazw Koalicji ChopskoDemokratycznej (SDK), jej przedstawicielem i przywdc by V. Maek. Na czele partii
rzdowej (Jugosowiaska Partia Narodowa) sta premier Bogoljub Jevti. Rzd ogosi
partie opozycyjne za wrogw narodu i zjednoczenia pastwa i pod takim hasem
prowadzi kampani wyborcz, nasyajc na opozycjonistw andarmeri i bojwki
faszyzujce.
Mimo terroru i naduy ze strony rzdu SDK uzyskaa 1 076 345 gosw, a partia
rzdowa 1 746000. Jednake przy podziale mandatw i zgodnie z zasadami

ordynacji wyborczej partia rzdowa otrzymaa 303, a SDK zaledwie 67 mandatw w

skupsztynie. Taki wynik wyborw nie uspokoi, lecz jeszcze bardziej zadrani i tak ju
napite stosunki wewntrz kraju.
460
Opozycja ogosia bojkot skupsztyny i zadaa nowych wyborw. Regent Pawe
zmuszony by pj na ustpstwa. W czerwcu 1935 r. udzieli dymisji Jevticiowi i
powoa nowy rzd, na ktrego czele stan Milan Stojadinovi, przedstawiciel finansjery
belgradzkiej.
KRYPTODYKTATURA
Stojadinovi nie zmieni systemu, ale zmieni taktyk. Obieca przeprowadzenie
reform: zmian ordynacji wyborczej, nowe prawo prasowe, prawo o zrzeszeniach itp.
Publicznie owiadcza, e nie ma nic wsplnego z poprzednim reimem dyktatorskim, i
odcina si nawet od partii rzdowej, do ktrej przecie nalea. Wszystko to czyni po
to, aby rozbi opozycj lub przynajmniej j osabi. Nie przeszkadzao mu, e grupa
Jevticia, ktr odsun od wadzy, przesza do opozycji w skupsztynie. Przeciwnie,
uatwiao mu to rozgrywk z Koalicj Chopsko-Demokratyczn.
W osobie Milana Stojadinovicia na widowni polityczn Jugosawii wesza wybitna
osobisto, ktra w przeszoci moe by tylko porwnana z Nikol Paiciem.
Stojadinovi, bdc w polityce zwolennikiem silnej rki", nie odrzuca, podobnie jak
Pai, wsppracy ze skupsztyn. W lecie 1936 r. Stojadinovi utworzy z byej partii
rzdowej (bez grupy Jevticia), czci partii radykaw oraz soweskich ludowcw z
Korocem i muzumanw ze Spaho nowe ugrupowanie polityczne, ktre nazwa
Jugosowiaskim Zjednoczeniem Radykalnym (Jugoslovenska radikalna zajednica).
Nowa partia zapewnia mu druzgocc wikszo w skupsztynie, dajc du swobod
manewrw w rozgrywce z opozycj. Zreszt w skupsztynie na awach opozycji znalaza
si tylko grupa Jevticia i ivkowicia z byej partii rzdowej, liczca zaledwie 73 posw.
Koalicja Chopsko-Demokratyczna pozostaa poza skupsztyn i odmwia wejcia do
centralistycznej i unitarystycznej partii Stojadinovicia.
SPRAWA CHORWACKA
Wobec absencji w skupsztynie posw z partii Maka sprawa chorwacka moga by
rozwizana tylko poza skupsztyn, w dwustronnym porozumieniu midzy premierem
rzdu belgradzkiego i przywdc chorwackim. Zasadniczo Stojadinowi nie odrzuca
koncepcji ugody z Chorwatami i publicznie wyraa potrzeb takiego rozwizania.
Rwnie i Maek nie by przeciwny rozpoczciu rozmw z nowym premierem.
W styczniu 1937 r. doszo do spotkania Maek Stojadinovi. Przywdca chorwacki
domaga si rwnouprawnienia Chorwatw i Sowecw z Serbami oraz da szerokiej
autonomii dla Chorwacji. Realizacja tych postulatw wymagaaby zmiany konstytucji.
Tymczasem strona serbska pragna rozwiza problem chorwacki w ramach
obowizujcej, centralistycznej i unitarystycznej konstytucji z 1931 r. W tych warunkach
nie byo moliwoci ugody i rozmowy skoczyy si fiaskiem, chocia obie strony byy
przewiadczone, e warunkiem egzystencji
461
Jugosawii jest trwae porozumienie chorwacko-serbskie. Maek nie chcia zadowoli
si drobnymi ustpstwami ze strony Stojadinovicia i da caociowego rozwizania
sprawy chorwackiej poprzez gruntown reorganizacj pastwa.

Po zaamaniu si rozmw Maek Stojadinovi przywdca chorwacki ponownie

zbliy si do opozycji serbskiej, aby t drog naciska na rzd. W padzierniku 1937 r.
zostaa sfinalizowana ugoda midzy Chorwack Parti Chopsk a serbsk opozycj.
Obie strony domagay si powrotu do systemu parlamentarnego i day nowej
konstytucji, takiej, ktr by akceptowaa wikszo Serbw, Chorwatw i Sowecw.
Ugoda, chocia wymierzona w polityk Stojadinovicia, podtrzymywaa przecie ide
jugosowiask. Podpisali j: V. Maek w imieniu ChPCh, A. Pribievi w imieniu
Koalicji (SDK), Aca Stanojevi w imieniu radykaw. Lj. Davidovi za demokratw
serbskich i J. Jovanovi-Pion za rolnikw serbskich. Nosia wic ugoda znamiona
szerszego porozumienia serbsko-chorwackiego. Fakt ten nie mg by po myli
premiera Stojadinovicia.
SPRAWA KONKORDATU
Drugim uderzeniem w rzd bya nieoczekiwana rebelia" wyszej hierarchii
serbskiego Kocioa prawosawnego. Przyczyn konfliktu sta si projekt rzdowy
zmierzajcy do uregulowania statusu prawnego Kocioa rzymskokatolickiego w
Jugosawii.
Cerkiew prawosawna miaa ju od 1918 r. uregulowany stosunek z pastwem. Od
1920 r. arcybiskup belgradzki, jako patriarcha serbski, by gow Kocioa
prawosawnego w Jugosawii. Koci katolicki nie mia uregulowanej sytuacji prawnej.
Celem zmiany tego stanu, take i dla pozyskania Chorwatw, rzd Stojadinovicia podj
rozmowy ze Stolic Apostolsk, uwieczone podpisaniem w Watykanie w 1935 r.
konkordatu. W przewidywaniu trudnoci Stojadinowi zdecydowa si dopiero w 1937 r.
wnie spraw konkordatu pod obrady skupsztyny. Za ratyfikacj ukadu opowiedziao
si 167 posw przeciw 127. Tymczasem patriarcha Varnava oboy ekskomunik
wszystkich posw, ktrzy gosowali za konkordatem, w tym take i premiera
Stojadinovicia. Konflikt zaostrzy sam premier, ktry usun z partii rzdowej tych
posw, ktrzy gosowali przeciw konkordatowi. Konflikt przenis si na ulic. W stolicy
doszo do rozruchw. Rzd zmuszony by uy siy, aby rozpdzi demonstracyjn
procesj, prowadzon przez duchownych prawosawnych. Naga mier patriarchy
Varnavy zaostrzya jeszcze kryzys. Rozpuszczono pogoski, e zosta on otruty na
polecenie rzdu. W takiej sytuacji Stojadinovi skapitulowa. Nie wnis sprawy
konkordatu do senatu, czyli przekreli moliwo jego ratyfikacji. W lutym 1938 r. nowy
patriarcha Gavrilo Doi zdj kltw z premiera, ale Koci katolicki w Jugosawii
pozosta nadal jedynym wyznaniem, ktre nie miao uregulowanych stosunkw z
pastwem (arcybiskupem Zagrzebia by od 1935 r. pniejszy kardyna Alojzy
Stepinac).
462
POSTP FASZYZACJI KRAJU
Rozruchy belgradzkie wywoane spraw konkordatu byy jednym z przejaww
niezadowolenia spoeczestwa z reimu Stojadinovicia. adna z zapowiedzianych
reform nie zostaa przez rzd zrealizowana. Ale szczeglnie niepokojce byy postpy
faszyzacji kraju. W partii rzdowej zaprowadzono na wzr faszystowski oddziay
zielonych koszul". Sam premier pozwala nazywa si wodzem" i pozdrawia po
faszystowsku. Znaczn swobod dziaania uzyskay te. istniejce ju wczeniej,
organizacje faszystowskie, jak Zbr, Borbai czy niemiecki Kulturbund. Nawet w
Chorwackiej Partii Chopskiej utworzono oddziay paramilitarne, jak: Chorwacka Stra

Miejska i Chorwacka Stra Wiejska, pod pretekstem ochrony partii i jej zebra
publicznych przed szar andarmerii rzdowej (czetnikw). Morderstwa polityczne
nadal byy jedn z form walki politycznej.
DZIAALNO KOMUNISTYCZNEJ PARTII JUGOSAWII
Postp faszyzacji kraju, jak te i profaszystowska polityka zagraniczna Stojadinovicia,
o czym bdzie mowa, mobilizoway wszystkie demokratyczne siy kraju. Komunistyczna
Partia Jugosawii dziaaa nadal w podziemiu, przeladowana przez rzd Stojadinovicia,
jak uprzednio przez reim krla Aleksandra. KPJ na zalecenie Kominternu rozpocza w
lecie 1935 r. oywion akcj w kierunku utworzenia frontu ludowego, ktry by jednoczy
wszystkie siy antyfaszystowskie kraju. W tym celu zaoya Zjednoczon Parti
Robotnicz, aby umoliwi sobie dziaalno legaln. Rzd jednake rozszyfrowa te
intencje i przeprowadzi masowe aresztowania wrd dziaaczy komunistycznych. Na 3
tys. czonkw partii osadzono w wizieniu 950. Do utworzenia frontu ludowego nie
doszo, ale idea wsppracy si demokratycznych i rola w tej akcji komunistw
jugosowiaskich stawaa si coraz ywsza w spoeczestwie. Mimo przeladowa
partia komunistyczna zwikszaa swe wpywy.
Dowodem aktywnoci komunistw jugosowiaskich by ich udzia w wojnie domowej
w Hiszpanii i czynna pomoc (okoo 1300 ochotnikw) dla walczcego ludu
hiszpaskiego. Rzd Stojadinovicia stosowa surowe represje wobec ochotnikw
jugosowiaskich i tpi wszelkie przejawy sympatii dla antyfaszystowskiej walki w
Hiszpanii.
Kierownictwo KPJ zmuszone byo przebywa na emigracji i stamtd sterowa akcj
w kraju. W okresie czystek stalinowskich KPJ nie ustrzega si zarzutw o wspprac z
imperialistycznymi agenturami i poniosa znaczne straty. Aresztowany zosta nawet M.
Gorki, pierwszy sekretarz partii. Dopiero na pocztku 1938 r. Josip Broz Tito
zreorganizowa parti i utworzy Centralny Komitet KPJ, dziaajcy nadal w ukryciu.
Josip Broz Tito urodzi si 1892 r. w Kumrovcu, w rodzinie chopskiej w chorwackim
Zagorju. Przyszy organizator ruchu oporu na terenach Jugosawii, przyszy przywdca
pastwowy i polityczny, by w 1938 r. dojrzaym dziaaczem politycznym i od razu te
463
wyrni si w rozbitym ruchu komunistycznym wybitnym talentem organizacyjnym.
Wzmocnienie K.PJ od wewntrz wizao si z rozwojem sytuacji midzynarodowej, w
szczeglnoci z naporem faszyzmu i imperializmu pastw faszystowskich w Europie
rodkowej.
POLITYKA ZAGRANICZNA RZDU STOJADINOVICIA
Milan Stojadinovi w pamitnikach ogoszonych w Buenos Aires w 1963 r. wyraa
rozczarowanie do Francji i Anglii za ich niezbyt energiczn i odpowiadajc interesom
jugosowiaskim postaw w Lidze Narodw bezporednio po zamachu w Marsylii.
Dyskusja w Lidze Narodw, jak i stanowisko naszych sojusznikw pisze
Stojadinovi gboko rozczaroway nasz opini, a szczeglnie nas, Serbw,
przyzwyczajonych, e we Francji mamy nie tylko brata po oru, ale i obroc we
wszystkich midzynarodowych zatargach. Wypadek ten otworzy nam oczy i
przestrzeg, e nie moemy na nikogo liczy, jak tylko na siebie samych, kiedy nasze
interesy nie bd si pokrywa z interesami wielkich mocarstw". W imi tak pojtego
realizmu Stojadinovi, ju jako premier rzdu belgradzkiego, dokona zasadniczych
zmian w jugosowiaskiej polityce zagranicznej. Oddali si od mocarstw zachodnich i

przybliy do pastw faszystowskich. Oznaczao to zerwanie z tradycyjn polityk

wobec Francji, a take i Maej Ententy.
Pod jednym tylko wzgldem pozosta wierny polityce krla Aleksandra, to jest wobec
Zwizku Radzieckiego. Nie pomogy sugestie ze strony partnerw Maej Ententy
(Czechosowacja) i Francji, zwaszcza od chwili zblienia francusko-radzieckiego.
Antyradzieckie stanowisko Belgradu spotykao si z uznaniem ze strony Berlina i
Rzymu. Krl Aleksander przyrzeka Hitlerowi, e Jugosawia nigdy nie uzna Zwizku
Radzieckiego.
Tak polityk kontynuowa Stojadinovi. Przy okazji spotkania w Stambule w 1936 r.,
za porednictwem prezydenta Kemala Ataturka, z szefem radzieckiej misji wojskowej w
Turcji Stojadinovi otwarcie wyjania: Jugosawia nie uznaa Zwizku Radzieckiego, ale
nie zwizaa si adnym paktem politycznym przeciw niemu. Od czasu wojny J914 r.,
tumaczy dalej premier jugosowiaski, istniej ywe sympatie w narodzie serbskim do
narodu rosyjskiego. Jugosawia nie miesza si w sprawy wewntrzne Rosji, ale obawia
si, e nawizanie stosunkw dyplomatycznych uatwioby propagand bolszewick" w
Jugosawii. Pastwo jugosowiaskie jest jeszcze nieskonsolidowane od wewntrz i
dopki nie przejdzie dziecicej choroby", nie moe nawiza stosunkw ze Zwizkiem
Radzieckim.
W takiej formie zapisa tre rozmowy Stojadinovi w swoich pamitnikach. Wyraa
ona do precyzyjnie stanowisko i intencje sternika polityki zagranicznej Jugosawii.
Tylko e dziecica choroba" pastwa jugosowiaskiego nie mijaa, natomiast z dnia na
dzie narastao miertelne niebezpieczestwo od strony pastw faszystowskich.
Dopiero w czerwcu 1940 r. rzd belgradzki zdecydowa si nawiza
464
stosunki dyplomatyczne ze Zwizkiem Radzieckim. Ale byo to ju po odejciu
Stojadinovicia i w zmienionej sytuacji politycznej.
Z wypowiedzi Stojadinovicia i z jego posuni politycznych na forum zagranicznym
mona wysun wniosek, e zmieniajc kurs polityki zagranicznej dziaa on pod presj
nowej sytuacji w Europie, a zwaszcza w Europie rodkowej. Wojna Woch z Etiopi
zaczta w padzierniku 1935 r., zaprowadzenie powszechnej suby wojskowej w
Niemczech hitlerowskich i zajcie przez wojska niemieckie Nadrenii naruszyy
dotychczasowy ad w Europie, wykazujc przy tym sabo i indolencj mocarstw
zachodnich, 1 listopada 1936 r. Mussolini mwi po raz pierwszy o osi Rzym-Berlin jako
o nowej sile porzdkowej w Europie. Oznaczao to, e sprawa Anschlussu Austrii,
przeciwko czemu dotychczas oponoway Wochy, znajdzie wkrtce rozwizanie po
myli Niemiec hitlerowskich. Jednoczenie oywi si rewizjonizm wgierski za rzdw
Gyuli Gmbsa i rewizjonizm bugarski za dyktatury krla Borysa.
W tych warunkach rzd belgradzki zainicjowa bardziej elastyczny kurs
jugosowiaskiej polityki zagranicznej. Polega on na bezporednich, dwustronnych
paktach z ssiadami, przy jednoczesnym utrzymaniu dotychczasowych sojuszw i
zobowiza. Bez wzgldu na dorane cele oznaczao to w istocie rzeczy oddalenie si
Jugosawii od orientacji pro-francuskiej na rzecz zblienia z pastwami faszystowskimi
lub faszyzujcymi.
Pierwszym krokiem na tej drodze byo podpisanie w Belgradzie dnia 24 stycznia 1937
r. paktu wieczystej przyjani" midzy Jugosawi a Bugari. Nastpnym posuniciem
rzdu byo zawarcie ukadu o przyjani z 1927 r., uchylajc si jednak od bliszych

zobowiza. To samo 25 marca 1937 r. W ukadzie tym obie strony zobowizay si do

wzajemnego respektowania ustalonych granic i pokojowego rozwizywania wszystkich
spraw spornych. Jugosawia zatem uznaa aneksj Etiopii przez Wochy oraz prawa
woskie w Albanii. W zamian za to min. Ciano w imieniu Woch przyrzek nie popiera
irredenty chorwackiej, a nawet deportacj przywdcw ustaszowskich do kolonii
woskich.
Oba bilateralne pakty zaniepokoiy dotychczasowych sojusznikw Jugosawii. Ich
interwencje nie zdoay jednak zawrci premiera jugosowiaskiego z obranej drogi.
Wyrazem tego bya bezowocna wizyta w Belgradzie prezydenta Czechosowacji
Edwarda Benesza w kwietniu 1937 r. Regent Pawe i premier Stojadinovi dali wyranie
do zrozumienia sojusznikowi znad Wetawy, e w obecnym ukadzie stosunkw
midzynarodowych uwaaj Ma Entent za instytucj martw.
Po ukadzie jugosowiasko-bugarskim take i Pakt Bakaski straci swoje
znaczenie.
W maju 1937 r. odwiedzi Jugosawi Goering, a w miesic pniej minister spraw
zagranicznych Rzeszy von Neurath. W przeprowadzonych wwczas rozmowach
sternicy polityki jugosowiaskiej zapewniali, e Jugosawia nie przyczy si do
adnych ukadw midzynarodowych skierowanych przeciwko Niemcom. Na razie
Niemcy wicej nie day,
465
traktoway bowiem ca Europ Poudniowo-Wschodni (w tym i Jugosawi) jako
teren ekspansji ekonomicznej i baz zaopatrzenia w surowce.
Zmiana kursu polityki zagranicznej wywoaa jednak niepokoje w Jugosawii, a
zwaszcza w stolicy. Studenci demonstrowali na ulicach Belgradu podczas wizyty
prezydenta Benesza i (pod koniec 1937 r.) wizyty francuskiego ministra spraw
zagranicznych, domagajc si dochowania wiernoci dawnym sojuszom. Szerokie koa
polityczne kraju wyraay obaw o izolacj Jugosawii w Europie.
Rzd nie pragn tej izolacji, ale wobec zmiany ukadu si midzynarodowych w
Europie nie mg by bezczynny. Szuka rwnowagi midzy dwoma obozami, a e
droga ta okazaa Si bezskuteczna nie byo win rzdu belgradzkiego, wiadomego
saboci militarnej wasnego pastwa. Manifestacj, w pewnym sensie, tej polityki
rwnowagi bya wizyta Stojadinovicia w padzierniku 1937 r. w Paryu i Londynie.
Premier jugosowiaski odnowi we Francji ukad o przyjani z 1927 r., uchylajc si
jednake od bliszych zobowiza. To samo zreszt uczyni w Berlinie i Rzymie w
styczniu 1938 r. Nie przycza si do pastw faszystowskich, ale nie protestowa
przeciw ich polityce agresji. Pogodzi si z Anschlussem Austrii wiosn 1938 r. i
zachowa) neutralno w czasie tzw. kryzysu monachijskiego jesieni 1938 r.
UPADEK RZDU STOJADINOVICIA
Oba fakty: likwidacja Republiki Austriackiej za zgod Woch i rozbir Republiki
Czechosowackiej za zgod mocarstw zachodnich, otwieray nowy rozdzia nie tylko dla
Jugosawii i Europy rodkowej, ale i dla caej Europy. Dla Jugosawii oznaczao to
wzmoenie nacisku pastw faszystowskich, a przede wszystkim. Niemiec hitlerowskich,
z ktrymi od Anschlussu Austrii Jugosawia otrzymaa wspln granic. W tych
warunkach rodzio si pytanie, jak dugo Jugosawia zdoa za pomoc polityki
rwnowagi i neutralnoci" ratowa swoj suwerenno pastwow? Jedyn
okolicznoci sprzyjajc tej polityce byo to, e Niemcy i Wochy nie uzgodniy jeszcze

wsplnej polityki wobec Jugosawii. Hitler liczy si z apetytami Mussoliniego do ziem

jugosowiaskich, a Mussolini nie way si bez zgody Hitlera na samodzieln polityk
wobec tego kraju. Rzd belgradzki mg wic jeszcze lawirowa.
Ale spoeczestwo byo innego zdania. Postpujca faszyzacja kraju, ulego rzdu
wobec Berlina i Rzymu niepokoiy szerokie krgi spoeczne, i to nie tylko skrajnie
lewicowe. Atmosfer niepewnego jutra wzmagaa pogarszajca si sytuacja
ekonomiczna, czego skutkiem liczne strajki robotnicze. Klamr jednak, ktra spinaa
wszystkie pitrzce si trudnoci wewntrzne, bya nadal nie rozwizana sprawa
chorwacka. Czynniki rzdzce w Belgradzie nie mogy nie dostrzega wpywu wydarze
czechosowackich na rozwj konfliktu serbsko-chorwackiego. To, e Sowacy po
upadku Republiki Czechosowackiej otrzymali w nowym ukadzie autonomi polityczn,
musiao zachci Chorwatw do ' wzmoenia swej walki. Z drugiej strony w Belgradzie
dobrze zdawano
466
sobie spraw z tego, e sprawa chorwacka stawaa si lub moga si sta narzdziem
szantau wobec Jugosawii w rkach rzdw Berlina i Rzymu.
Rzd Stojadinovicia postanowi pooy wszystkim tym niepokojom kres. Nie zdoby
si jednak na globalne rozwizanie sprawy. Pragn zniszczy opozycj, lecz tylko w
parlamencie. Drog nowej wikszoci parlamentarnej chcia nadal narzuca
spoeczestwu wasne koncepcje tak w polityce wewntrznej, jak i zewntrznej.
Wymusi wic na regencie przedwczesne rozwizanie skupsztyny i rozpisa nowe
wybory.
Wybory do skupsztyny odbyy si wedug ordynacji wyborczej z 1931 r. dnia 11
grudnia 1938 r. Podobnie jak uprzednio, naprzeciw bloku rzdowego ze Stojadinoviciem
stan blok opozycyjny z Makiem na czele. W wyborach, ktre trudno nazwa
demokratycznymi, wzio udzia 74% uprawnionych do gosowania. Na list rzdow
oddano 54,1%, a na list opozycyjn 44,9%. Zgodnie z ordynacj wyborcz lista
rzdowa otrzymaa w nowej skupsztynie 306 mandatw, a opozycyjna 67. Miarodajnym
sprawdzianem opinii spoecznej by jednak nie ukad w skupsztynie, lecz faktyczny
wynik gosowania.
Wnioski narzucay si same. Wycign je przede wszystkim regent Pawe, ktry
uwaa Stojadinovicia za niezdolnego do rozwizania kryzysu pastwowego. Oprcz
tego znanego z sympatii proangielskich regenta drania zbyt ulega wobec Berlina
polityka premiera. Stojadinovi, ktry sam by zawiedziony wynikiem wyborw, otrzyma
dymisj. Dnia 5 lutego 1939 r. regent powoa nowy rzd oparty na tej samej wikszoci
parlamentarnej. Na czele nowego gabinetu stan mao znany dotychczas polityk,
czonek byego rzdu Stojadinovicia, Dragisa Cvetkovi. Tek ministra spraw
zagranicznych otrzyma Aleksander Cincar-Markovi, dotychczasowy pose
jugosowiaski w Berlinie. Zmian rzdu trudno uwaa za zmian kursu, bya to raczej
tylko zmiana warty. Niemniej wzrs wpyw na kierunek polityki regenta i otworzyy si
szans na rozwizanie kryzysu chorwackiego.
UGODA Z CHORWATAMI
Zaraz po objciu wadzy premier Cvetkovi ogosi deklaracj, e najwaniejszym
celem rzdu jest doprowadzenie do porozumienia z Chorwatami. Faktycznie rozmowy z
opozycj chorwack zaczy si dopiero w poowie kwietnia. Tymczasem pastwa
faszystowskie stworzyy nowe fakty dokonane. Opini jugosowiask, podobnie jak

ca Europ, wstrzsna likwidacja w dniu 15 marca 1939 r. reszty Republiki

Czechosowackiej i utworzenie na jej gruzach Protektoratu Czech i Moraw oraz
marionetkowej Republiki Sowackiej. W miesic pniej wojska woskie wkroczyy do
Albanii. Rozmowy z Chorwatami zaczy si wic po presj wydarze zewntrznych.
Skuteczno oporu przed naciskiem Berlina i Rzymu uzaleniona bya w wczesnej
sytuacji od szybkiego i pomylnego rozwizania kompleksu sporu chorwackoserbskiego. Rzd belgradzki odmwi przystpienia do Paktu Antykominternowskiego,
467
czego domaga si Berlin, tym wic spieszniej naleao ugodzi si z opozycj
chorwack.
Rozmowy, jak si naleao spodziewa, przebiegay w atmosferze wzajemnej
nieufnoci, niemniej ostatecznie zwyciy rozsdek. Dnia 26 sierpnia 1939 r. Cvetkovi
w imieniu rzdu i Maek w imieniu Chorwackiej Partii Chopskiej podpisali ugod,
zwan w akcie oficjalnym Sporazum.
Na mocy ukadu utworzono w ramach Krlestwa Jugosawii autonomiczn Banowin
Chorwack, zoon z dotychczasowych banowin sawskiej i primorskiej oraz z czci
ssiednich banowin zamieszkanych przez ludno chorwack. W ten sposb Chorwaci
osignli w zasadzie cakowite zjednoczenie swojego obszaru na zasadzie odrbnoci
narodowej i tradycji historycznej. W zakres autonomicznej Banowiny wchodziy sprawy
wewntrzne, owiaty, gospodarki, finansw i sprawy socjalne. Sprawy te podlegay
saborowi i banowi z siedzib w Zagrzebiu. Pierwszym banem zosta mianowany Ivan
Subai. W nastpstwie Sporazumu Chorwacka Partia Chopska zaniechaa opozycji
wobec rzdu centralnego w Belgradzie, a przywdca partii Vlatko Maek wszed do
rzdu Cvetkovicia w charakterze wicepremiera. Nie trzeba podkrela, e
uporzdkowanie spraw wewntrznych pastwa dawao rzdowi belgradzkiemu wiksze
pole do manewrw wobec nacisku pastw faszystowskich.
Niestety, w 5 dni po historycznym zoeniu podpisw w Zagrzebiu wybucha druga
wojna wiatowa. Pole do manewrw okazao si niewielkie.
NEUTRALNO CZY WOJNA?
Po napaci hitlerowskiej na Polsk i rozpoczciu drugiej wojny wiatowej rzd
belgradzki ogosi 5 wrzenia neutralno. Bya to neutralno dla Polski yczliwa,
czego dowodem zgoda rzdu na transport do Polski przez Jugosawi broni francuskiej.
W Belgradzie dziaao poselstwo polskie, a rzd nie utrudnia przerzutu przez obszar
Jugosawii ochotnikw polskich spieszcych do armii polskiej we Francji. Taki stan
istnia przez dwadziecia miesicy, liczc od wybuchu wojny.
W wczesnych warunkach polityka neutralnoci sprowadzaa si do lawirowania
midzy dwoma obozami. Sympatie spoeczestwa byy, nie liczc drobnych grup, po
stronie Aliantw, ale rzd musia si liczy z naciskami zarwno pastw faszystowskich,
jak i demokracji zachodnich. Popiera bd inspirowa rne koncepcje neutralizacji
caych Bakanw, lecz powodzenie tej akcji uzalenione byo od sytuacji
midzynarodowej. Przez pierwszy rok wojny Berlin tolerowa t polityk, zajty na
Zachodzie, liczcy na szybkie pokonanie Wielkiej Brytanii, nie chcia otwiera na
Bakanach nowego frontu. Musia zreszt uwzgldnia w tym rejonie interesy Zwizku
Radzieckiego. W rezultacie do lata 1940 r. Jugosawia zachowaa ze wszystkich pastw
Europy Poudniowo-Wschodniej najwiksz doz niezalenoci.
Naturalnie, za t neutralno, za wzgldn swobod manewrw

468
politycznych trzeba byo paci wzmoonymi dostawami ywnoci i surowcw do
Rzeszy. Ju po zaamaniu si kampanii wrzeniowej w Polsce rzd zmuszony by
podj rokowania handlowe z Rzesz. Ukadem z 16 padziernika 1939 r. rzd
belgradzki zobowizywa si dostarcza do Niemiec zboa za 19,4 mld marek, ywca
30 tys. sztuk, 380 tys. ton boksytu, 50 tys. ton rudy elaza i 10 tys. ton rudy chromu. W
ten sposb Jugosawia porednio wczaa si w machin wojenn Trzeciej Rzeszy,
uzaleniajc si od niej ekonomicznie. Wszystko to odbywao si przy protestach
spoeczestwa (liczne demonstracje antyniemieckie i strajki) i ostrzeeniach ze strony
Francji i Wielkiej Brytanii. Rekompensat tego zwichnicia rwnowagi byo wzmoenie
kontaktw sztabowych najpierw francusko-jugosowiaskich, a pniej take angielsko-jugosowiaskich. Oczywicie Niemcy byy czujne, std kontakty z Zachodem nie mogy
by intensywne. Nie urway si jednak, a rzecznikiem podtrzymywania tych kontaktw
by przede wszystkim sam regent i sztab armii jugosowiaskiej. W czasie kampanii
francuskiej ks. Pawe, minister spraw zagranicznych Cincar-Markovi i sztab armii
wyraali solidarno z Francj i zachcali j do wytrwania w walce. W czerwcu 1940 r.
rzd jugosowiaski nawiza wreszcie stosunki dyplomatyczne ze Zwizkiem
Radzieckim i wysa do Moskwy w charakterze posa Milana Gavrilovicia, polityka
znanego z sympatii proalianckich. Take z Wgrami utrzymywaa Jugosawia poprawne
stosunki midzyssiedzkie, czego wyrazem bdzie podpisany pniej, 12 grudnia 1940
r., pakt wieczystego pokoju i trwaej przyjani". Wynikao to z tego, e Wgry rwnie
pragny niezrywania kontaktw z Zachodem, a droga do utrzymania tych kontaktw
wioda przez Jugosawi.
Sytuacja ulega zmianie po przystpieniu Woch do wojny 10 czerwca 1940 r.
Stosunki midzy faszystowskimi Wochami a Krlestwem Jugosawii ukaday si
zawsze le mimo prb ich zaagodzenia. Wochy traktoway Europ PoudniowoWschodni za domen swoich wpyww, a Jugosawia leaa na drodze tej ekspansji.
Zniszczenie Jugosawii bdzie wic od przystpienia Woch do wojny jednym z celw
polityki Rzymu. Ju jesieni 1940 r. rzd woski przygotowywa napa na Jugosawi,
ale w tych zapdach zosta wwczas powstrzymany przez Hitlera, ktry przygotowujc
wojn ze Zwizkiem Radzieckim, nie chcia rozszerza frontu na poudniu Europy.
Wystarczya mu posuszna zaleno ekonomiczna i polityczna tego rejonu. Niemniej,
to wanie Wochy wcigny Rzesz Niemieck do konfrontacji zbrojnej na tym terenie.
Dnia 28 padziernika 1940 r. Mussolini, bez uprzedzenia Hitlera, rozpocz inwazj na
Grecj. Dla Jugosawii oznaczao to istotne ograniczenie pola manewrw politycznych.
Niepowodzenie armii woskiej w Grecji, cho cieszyo opini publiczn w Jugosawii,
dostarczyo rzdowi belgradzkiemu zasadniczych trudnoci. Mussolini w obliczu klski
swojej armii w Grecji domaga si natychmiastowej pomocy od Niemiec. Hitler za w
obawie, aby Pwysep Peloponeski nie sta si wojskowym przyczkiem Wielkiej
Brytanii, pomocy tej nie odmwi. Przed tym jednak trzeba byo uzyska zgod
Jugosawii i Bugarii na przemarsz przez ich terytorium wojsk hitlerowskich.
469
Tu wanie wyoniy si dla Belgradu nowe komplikacje i nowy powd do nacisku
Berlina.
Rzd jugosowiaski nie udzieli pomocy walczcej Grecji, chocia z krajem tym
Jugosawia bya zwizana Paktem Bakaskim, ale kategorycznie odmwi zgody na

przemarsz przez swoje terytorium wojsk najedczych, tak niemieckich, jak i woskich.
Byo to niewtpliwie wynikiem silnej akcji brytyjskiej podjtej w Belgradzie. Czynniki
wojskowe w stolicy Jugosawii domagay si od rzdu rozbudowania wsppracy z
Wielk Brytani, a na ulicach wikszych miast kraju pojawiy si masowe demonstracje
antyniemieckie ludnoci.
Nacisk Berlina na rzd belgradzki w sprawie zgody na przemarsz Wehrmachtu wiza
si jeszcze z czym innym. Z kocem wrzenia 1940 r. trzy mocarstwa: Niemcy,
Wochy i Japonia, podpisay tzw. Pakt Trzech Mocarstw, ktry mia si w zamierzeniu
jego twrcw sta podstaw nowego adu" w wiecie. Odtd nacisk pastw osi Berlin
RzymTokio bdzie szed w kierunku wcignicia do Paktu Trzech moliwie jak
najwicej pastw dotychczas w wojnie niezaangaowanych. Grozio to szczeglnie
pastwom Europy Poudniowo-Wschodniej. Wgry, Rumunia i Sowacja przystpiy do
Paktu ju w drugiej poowie listopada. Bugaria i Jugosawia na razie opary si
wzmoonym naciskom Berlina i Rzymu. Bugaria tumaczya si trudnociami
wewntrznymi i zagroeniem ze strony Turcji, a Jugosawia tradycjami historycznymi,
do ktrych przywizane s szerokie krgi spoeczestwa, koa wojskowe i elita
kulturalna kraju.
W grudniu 1940 r. rzd Cvetkovicia dwukrotnie odmwi Rzeszy przystpienia do
Paktu Trzech, sugerujc w zamian zawarcie midzy Rzesz a Jugosawi paktu o
nieagresji. Takim samym negatywnym wynikiem skoczyo si spotkanie Cvetkovicia i
Cincar-Markovicia z Hitlerem i Ribbentropem w Berlinie w lutym 1941 r. Przywdcy
jugosowiascy mwili znowu o pakcie o nieagresji, a w sprawie przystpienia do Paktu
Trzech zasaniali si brakiem instrukcji regenta i Rady Koronnej. Hitler nakaza wic
wezwa ks. Pawa. Tymczasem zaamaa si Bugaria. Car Borys III ugi si pod
naciskiem i podpisa 1 marca 1941 r. przystpienie Bugarii do Paktu Trzech. Wojska
niemieckie weszy do Bugarii, co oznaczao interwencj w Grecji, ale mogo by te
zrozumiane jako szanta w stosunku do Jugosawii. Dylemat: neutralno czy wojna,
zblia si do ostatecznego rozwizania.
Regent Pawe na spotkaniu z Hitlerem w Berchtesgaden 4 marca podtrzyma
stanowisko swojego rzdu w sprawie Paktu Trzech, chocia Ribbentrop zrozumia, e
istnieje szansa na wymuszenie zgody poprzez dalszy nacisk. Dodatkowym elementem
nacisku sta si teraz rewizjonizm bugarski w stosunku do Jugosawii, podsycany przez
Berlin.
Ostateczne decyzje miaa podj Rada Koronna w Belgradzie. Przedtem jednak
sondowano w Atenach, jakiej pomocy udzieliliby Jugosawii Alianci na wypadek agresji
niemieckiej. Obietnice brytyjskie nie byy zachcajce. Anglia odmawiaa wysania floty
na Adriatyk, czego domaga si sztab jugosowiaski, i obiecywaa jedynie pomoc
materiaow. Stan armii jugosowiaskiej rwnie nie mg budzi optymistycznych
nadziei.
470
Koa rzdowe, reprezentujce przecie prawic spoeczn, niepokoia aktywno
lewicy, a zwaszcza Partii Komunistycznej. Terroryci macedoscy i chorwaccy ustasze
czekali tylko na sygna od swoich mocodawcw. W tych warunkach Rada Koronna
polecia ministrowi spraw zagranicznych przed ewentualnym przystpieniem Jugosawii
do Paktu Trzech wysondowanie rzdu niemieckiego w kilku podstawowych sprawach:
czy po przystpieniu Jugosawii do Paktu Trzech rzd Rzeszy bdzie respektowa

integralno pastwa jugosowiaskiego, czy nie bdzie domaga si zezwolenia na

przemarsz wojsk niemieckich przez terytorium kraju, czy nie bdzie w przyszoci da
kontyngentu wojskowego od Jugosawii i czy poprze aspiracje Jugosawii do portu w
Salonikach. Wszystko to przypominao nieco -Sondowanie sutana przez Karadziordzia i
taki sam te wywoao skutek, to jest wcieko Hitlera.
Ostatecznie jednak Ribbentrop zgadza si na udzielenie Jugosawii gwarancji w
postawionych przez Cincar-Markovicia punktach, pod warunkiem jednak, e niektre z
nich nie zostan opublikowane. W akcie oficjalnym miao si znale owiadczenie o
poszanowaniu suwerennoci i integralnoci Jugosawii, a w wydanym oddzielnie
komunikacie prasowym miano wyrazi rezygnacj pastw Osi z domagania si
zezwolenia na przemarsz przez Jugosawi wojsk niemieckich i woskich oraz to, e
Jugosawia nie ma obowizku wdawa si w wojn z Grecj. Tajne natomiast miao
pozosta danie Jugosawii, by nie bya w przyszoci wcigana do wojny po stronie
pastw Osi, oraz cay passus o Salonikach.
Rada Koronna na posiedzeniach 17 i 20 marca przyja warunki i wydaa rzdowi
dyrektyw o podjciu uchway o przystpieniu Jugosawii do Paktu Trzech. Rzd
wskutek sprzeciwu 3 na 15 ministrw nie podj formalnej uchway, wobec czego
sprawa ulega zwoce. Powiadomiony o tym Ribbentrop wystosowa do Belgradu
ultimatum, dajc ostatecznej decyzji do dnia 25 marca w poudnie. W tej sytuacji rzd
nie mg ju duej zwleka. W obawie przed zerwaniem stosunkw z pastwami Osi i
wojn, do ktrej Jugosawia militarnie, politycznie i ekonomicznie nie bya
przygotowana, postanowi uzna decyzj Rady Koronnej i uchwa rzdu za wice i
formalne. Nie bya to atwa decyzja, tym bardziej e w kraju mnoyy si manifestacje
ludnoci pod hasem: raczej mier ni pakt", a koa wojskowe, odwoujc si do
honoru, ostrzegay rzd i ks. Pawa przed zgubnymi nastpstwami kapitulacji. Nie brako
te ostrzee ze strony Wielkiej Brytanii (telegram Churchilla) i Stanw Zjednoczonych
(interwencja posa USA Artura Bliss Lane'a). Zgodnie wic z daniem Berlina
wyjechaa do Rzeszy upenomocniona delegacja jugosowiaska z Cvetkoviciem i
Cincar-Markoviciem.
Dnia 25 marca w paacu belwederskim w Wiedniu w obecnoci Hitlera i Ribbentropa
odbyo si uroczyste podpisanie akcesu Jugosawii do Paktu Trzech Mocarstw. Obie
strony wykazyway zadowolenie z dokonanego dziea. Niemcy, e udao im si bez
wojny wcign Jugosawi do swojego bloku, rzd belgradzki, e uratowa kraj przed
471
katastrof wojenn i zachowa przy tym pozory neutralnoci. Tymczasem, zanim
obeschy podpisy zoone na protokole kapitulacji wiedeskiej, w Belgradzie nastpi
przewrt.
PRZEWRT Z 26 NA 27 MARCA i JEGO NASTPSTWA
Przewrotu dokonaa grupa oficerw. Ju od czasw Stojadinovicia polityka
zagraniczna, a zwaszcza ulego wobec faszystowskich Woch i hitlerowskich
Niemiec, budzia zastrzeenia i obawy jugosowiaskich k wojskowych. Koncepcja
zamachu dojrzewaa wic w tych krgach od dawna. W czasie nasilenia niemieckiego
nacisku na Jugosawi w sprawie przystpienia do Paktu Trzech belgradzkie czynniki
wojskowe ostrzegay wielokrotnie regenta Pawa przed zgubnymi nastpstwami
podporzdkowania kraju polityce pastw Osi. Rzd Cvetkovicia lekceway sobie te
ostrzeenia, wspierane przecie-przez liczne, spontaniczne manifestacje ludnoci.

Do grona spiskowcw doszy take osoby cywilne z krgu liberaw i k naukowych.

Nici spisku skupiay si w rkach byego szefa sztabu, gen. lotnictwa Duana Simovicia.
On te by autorem i wykonawc zamachu. Trzeba zaznaczy, e poparcia spiskowcom
udziela Gavrilo, patriarcha serbskiej Cerkwi prawosawnej. Dziaacze komunistyczni nie
byli wcignici do spisku, chocia odegrali wan rol w przygotowaniu opinii do
przewrotu.
Zamach mia przebieg bezkrwawy. Wszystko dokonao si w nocy z 26 na 27 marca.
Odczytana przez radio rankiem 27 marca proklamacja wyjaniaa, co si stao.
Regencja zostaa obalona, wadz przej dochodzcy do penoletnoci Piotr
Karadziordziewicz, syn krla Aleksandra. Na czele nowego, koalicyjnego rzdu stan
gen. Simovi. Stanowisko wicepremiera zastrzeono nadal dla Maka i cho ten nie
wszed do rzdu, usilnie o to zabiegano. Ministerstwo spraw zagranicznych obj stary
radyka, byy dugoletni minister za czasw krla Aleksandra, Momilo Nini. Nowe
wadze wzyway spoeczestwo do zachowania porzdku i spokoju. Z wizie i obozw
wypuszczono winiw politycznych, w tym gwnie dziaaczy komunistycznych (poza
Chorwacj, gdzie lokalne wadze decyzji tej nie respektoway).
Rzd Simovicia utrzyma w mocy wszystkie zobowizania midzynarodowe
dotychczasowych rzdw, w tym take, cho z pewnym ociganiem, akcesu Jugosawii
do Paktu Trzech. To ostatnie naley chyba tumaczy dziaaniem na zwok i
nieprowokowaniem pastw faszystowskich do wojny. Zapewne te dlatego gen.
Simovi przyjmowa chodno gratulacje posw Wielkiej Brytanii i Stanw
Zjednoczonych. Pozornie wic, poza wymian personelu rzdzcego, nic si nie
zmienio. Faktycznie zmienio si wiele.
Dao temu wyraz spoeczestwo stolicy, ktre w potnej manifestacji wznosio
okrzyki przeciw Niemcom i Wochom, przeciw Paktowi Trzech i za wiernoci dawnym
sojusznikom. Mona wic cay przewrt sprowadzi do zwycistwa patriotyzmu, honoru,
umiowania wolnoci i wiernoci dawnym sojuszom nad realizmem i kalkulacj
prowadzc do kapitulacji.
472
Tak te sprawa zostaa zrozumiana w Berlinie, gdzie Hitler ju 27 marca na pierwsz
wie o przewrocie wyda decyzj o przygotowaniu wojny z Jugosawi. Wizao si to z
uderzeniem Wehrmachtu na Grecj, co w rezulacie doprowadzio do opnienia o
cztery tygodnie uderzenia na Zwizek Radziecki. Rzd Simovicia czyni rwnie
przygotowania militarne i polityczne. W nocy z 5 na 6 kwietnia podpisany zosta w
Moskwie, w wyniku rokowa, pakt przyjani i nieagresji midzy Jugosawi a Zwizkiem
Radzieckim. W Grecji odbyway si narady sztabowe przedstawicieli Jugosawii,
Wielkiej Brytanii i Grecji. Rzd zarzdzi ukryt mobilizacj. Ale rankiem 6 kwietnia bez
wypowiedzenia wojny samoloty niemieckie rozpoczy bombardowanie Belgradu i
innych orodkw miejskich w Jugosawii. Zacza si wojna. Jugosawia nie bya do niej
militarnie przygotowana,
473
ale przewrt marcowy ujawni, jak ywotne s w kraju siy zdolne do najwyszych
powice za wolno i niezaleno ojczyzny.
KULTURA JUGOSOWIASKA W OKRESIE MIDZYWOJENNYM
Utworzenie pastwa jugosowiaskiego po pierwszej wojnie wiatowej nie mogo
pozosta bez wpywu na rozwj kulturalny kraju.. Przede wszystkim poprawi si stan

owiaty. Wprawdzie nadal pozostay rnice w tej dziedzinie pomidzy poszczeglnymi

prowincjami, niemniej wadze centralne zrobiy wiele, aby rnice te zatrze.
Zaprowadzenie powszechnego nauczania w pastwie miao by skuteczn metod
zwalczania analfabetyzmu. Brak jednake rodkw finansowych i kwalifikowanych
nauczycieli uniemoliwia pen realizacje tego zamierzenia. Najwaniejszym
osigniciem byo jednak to, e szkoa ksztacia modzie w jzykach narodowych (z
wyjtkiem Macedonii, gdzie obowizywa jzyk serbski) i wychowaa w duchu idei
jugosowiaskiej. Bezporednio po zakoczeniu wojny na obszarze Jugosawii istniao
5600 szk podstawowych, a po 20 latach liczba ta bez maa si podwoia. W podobnym
procencie wzrosa liczba szk rednich.
Szkolnictwo wysze w cigu dwudziestolecia wzbogacio si o trzy nowe uczelnie:
uniwersytet w Lublanie, zaoony w 1919 r., fili uniwersytetu belgradzkiego z
wydziaem prawa w Suboticy i wydzia filozoficzny w Skopje w Macedonii. W 1918 r. na
dwch dotychczasowych uniwersytetach w Zagrzebiu i Belgradzie studiowao cznie 2
tys. studentw, podczas gdy w 1941 r. na wszystkich wyszych uczelniach Jugosawii
odbywao studia blisko 20 tys. studentw.
ycie naukowe skupiao si wok trzech instytucji: Jugosowiaskiej Akademii Nauk i
Umiejtnoci w Zagrzebiu, Serbskiej Akademii Nauk w Belgradzie i zaoonej w 1938 r.
Soweskiej Akademii Nauk w Lublanie. W tych trzech orodkach wiatow pozycj
naukow osignli filologowie: Vatroslav Jagi, Franc Mikloi, Aleksander Beli,
etnograf Jovan Cviji, matematyk Mihajlo Petrovi, astronom Milutin Milankovi,
geofizyk Andrija Mohorovii, geolog Jovan ujovi i inni. Rozwijay si te towarzystwa
i czasopisma naukowe, jak: Dom in svet", Ljubljanski zvon", Neven", Letopis Matice
srpske", Savremenik", Pregled", Bosanska vila", Srpski knjievni glasnik" i inne.
Niektre z tych czasopism kontynuoway swoj dziaalno zaczt chlubnie jeszcze w
XIX w. W zakresie historiografii, przed ktr po zjednoczeniu stany szczeglne
zadania, wyrni naley trzy nazwiska: Ferdo Sii, Vladimir orovi i Slobodan
Jovanovi. Kady z nich stworzy wasn szko, wszyscy oni jednak traktowali dzieje
trzech narodw jugosowiaskich syntetycznie, podtrzymujc ide jugosowiask jako
si sprawcz, wiodc do utworzenia wsplnego pastwa Serbw, Chorwatw i
Sowecw.
Ten proces unifikacji ujawni si jeszcze wyraniej w literaturze, zwaszcza w
pocztkach istnienia zjednoczonego pastwa. Pojawiy si wwczas tendencje u
pisarzy i w ogle twrcw kultury, aby zatrze rnice i granice midzy poszczeglnymi
narodami i ich kulturami.
474
Mwiono o koniecznoci wytworzenia jednej literatury opartej na jednym jzyku,
jednym alfabecie i jednej pisowni. Wynikao to z euforii, jak przeyway spoeczestwa
jugosowiaskie po historycznym akcie zjednoczenia. Wkrtce jednak tendencje te
zamilky nie tyle w nastpstwie konfliktw politycznych, ile przede wszystkim ze
zrozumienia, e kada spoeczno moe si rozwija twrczo tylko opierajc si na
wasnych tradycjach kulturalnych i wasnym jzyku literackim, ju wyksztaconym i
rozwinitym. Niemniej jednak literatura narodw jugosowiaskich, cho rnojzyczna,
nie sprzeniewierzaa si w dwudziestoleciu midzywojennych idei jugosowiaskiej,
wanie ona. poza nielicznymi wyjtkami, ide t podtrzymywaa. Zreszt idea zblienia
i wsppracy midzy narodami jugosowiaskimi pojawia si w literaturze tych narodw

jeszcze przed zjednoczeniem, w trudnych warunkach politycznych przed pierwsz

wojn wiatow.
Wwczas literatura ta wyzwalaa si spod wpywu rosyjskiego, tak silnego w okresie
realizmu, a zacza ksztatowa si pod wpywem literatury zachodnioeuropejskiej,
zwaszcza francuskiej i niemieckiej. Neoromantyzm, symbolizm, dekadentyzm
opanoway twrczo literack Serbw, Chorwatw i Sowecw i cay ten prd
modernistyczny koczy si dopiero z pocztkiem lat dwudziestych, ju w zjednoczonym
pastwie.
W pimiennictwie serbskim szczegln rol w tym przewrocie odegray dwa
czasopisma: Srpski pregled" i Srpski knjievni glasnik", oraz dwaj krytycy literaccy:
Bogdan Popovi i Jovan Skerli. Ich ideologia sprowadza si do przetwarzania na jzyk
rzeczywistoci bakaskiej wyrafinowanych gustw i smakw artystycznych z Parnasu
francuskiego.
W liryce serbskiej tego okresu wymieni trzeba trzy nazwiska: Jovana Duicia (18741943), Aleksego Santicia (1868-1924) i Milana Rakicia (1876 1938). Wszyscy oni w
swoich lirykach miosnych, patriotycznych, rewolucyjnych, filozoficznych, intelektualnych
zarzucali dawne formy literackie, dawny prowincjonalizm na rzecz nowych idei
europejskich. Ich poezja jednake ukazuje zmiany zachodzce w spoecznoci
serbskiej i jest tych zmian wyrazem i odbiciem.
To samo mona powiedzie o prozie serbskiej tego okresu, a zwaszcza o twrczoci
Borisava Stankovicia (18761927), uwaanego za najwybitniejszego prozaika
serbskiego nie tylko pocztkw XX w. Stankovi ksztaci si Paryu, ale pozosta
wierny Bakanom. Przedstawia w swej twrczoci (Neista krv Nieczysta krew)
walcy si wiat feudalny i patriarchalny, nie potpia go, ale rozumia przyczyny
upadku. Jego opowiadania (Stari dani Dawne czasy) nale do wielkich osigni
literackich tak pod wzgldem formy, jak i bogatej treci.
Branislav Nusi (1864 1938), najpodniejszy pisarz serbski (25 tomw dzie
zebranych), przedstawia gwnie serbskie mieszczastwo i biurokratw. Pisa powieci,
opowiadania, tragedie, komedie i liczne felietony. By najpopularniejszym dramaturgiem
jugosowiaskim przeomu XIX i XX w. Szczegln warto literack posiadaj jego
komedie o tematyce serbskiej, jak np. Narodni poslanik (Pose ludowy).
475
Moderna chorwacka szukaa wzorw gwnie w literaturze niemieckiej, ale sigaa
take i do literatury francuskiej, woskiej, czeskiej i polskiej. Modernici chorwaccy
grupowali si wok czasopism: ivot" w Zagrzebiu, Lovor" w Zadarze i Savremenik"
zagrzebski, ktry sta si czoowym ich przedstawicielem. Organizatorami moderny
chorwackiej byli: Milivoj Deman Ivanov, Branimir Livadi, Milan Marjanovi i Milutin
Cihlar Nehajev.
Wrd plejady lirykw moderny chorwackiej na szczegln uwag zasuguje: Milan
Begovi (18761948), Dragutnin Domjani (1875 1933), Vladimir Vidi (1875-1909) i
Ante Tresi Pavi (1867-1949). M. Begovi obok liryk miosnych tworzy take powieci,
nowele, dramaty, z ktrych warto tu wymieni z uwagi na temat Gospodja Walewska
(Pani Walewska).
Najwybitniejszym prozaikiem chorwackiej moderny by Dinko Simu-novi (1873
1933), rodem z Knina w Dalmacji. W swoich licznych nowelach i powieciach (Rodzina
Viniciw) przedstawia Dalmacj w okresie wczesnego kapitalizmu. Z malarskim

wyczuciem szkicowa pikno rodzinnej Dalmacji i z sympati i artyzmem portretowa

starych, patriarchalnych chopw. By wielkim artyst, pisa piknym jzykiem ludowym.
Z Dalmacji pochodzi take Ivo Vojnovi (18571929), potomek ksicej rodziny z
Dubrownika. Jego twrczo literacka przypadaa raczej na lata przed pierwsz wojn
wiatow. Z tego okresu pochodzi jego najgoniejsza sztuka Dubrovaka trilogia
(Trylogia dubrownicka), ktrej tematem jest upadek dawnego, patrycjuszowskiego
Dubrownika. Vojnovi przez duszy czas uchodzi za najwybitniejszego dramaturga
jugosowiaskiego.
Z przeomu XIX i XX w. pochodzi twrczo literacka Antuna Gustava Matosa
(18731914), nowelisty i eseisty chorwackiego. Jego wielk zasug byo przyblienie
literatury europejskiej rodzimej twrczoci. Z tych wzgldw uwaany by za
nauczyciela nie tylko w dziedzienie literatury, ale take w sprawach narodowych. Nie
tyle nowele, ile eseje i dziea krytyczno-literackie uczyniy z niego jednego z
najwybitniejszych pisarzy chorwackich.
Popularyzatorem literatury obcej, a szczeglnie woskiej, by take Vladimir Nazor
(18761949), podny, wszechstronny pisarz, rwnie rodem z Dalmacji. Jego
twrczo wywara silny wpyw na nastpn generacj pisarzy. Tworzy jeszcze po
drugiej wojnie wiatowej (Wiersze partyzanckie, Legenda o towarzyszu Tito i inne).
W Sowenii modernizm mia swj specyficzny charakter, wyrs bowiem na podou
walki midzy katolikami a liberaami, odcinajc si od jednych i drugich. Wybitn rol w
organizacji moderny soweskiej odegrali dwaj krytycy i historycy literatury soweskiej
w uniwersytecie lublaskim: Ivan Priatelj i France Kidri, pierwszy wykada literatur
nowoytn, drugi zajmowa si starszymi okresami. Do najwybitniejszych pisarzy tego
okresu zaliczy naley Ivana Cankara (1876 1918) i Otona upanicia (1878-1949).
Ivan Cankar zacz od wierszy (Erotika), ale wkrtce przeszed na proz.
476
Pisa nowele, dramaty, powieci, cho wzorowa si na dawnej literaturze soweskiej
(Levstik), stworzy wasny cankarowski" styl. Po Preerenie by najwybitniejszym
soweskim mistrzem sowa. Przedstawia ycie ludzi prostych, pisa o nich z mioci i
sympati. By dekadentem, symbolist, lecz przede wszystkim lirykiem, poet serca. Z
jego powieci na szczegln uwag zasuguj: Tujci (Cudzoziemcy), Na klancu (W
wwozie) i Martin Kaur. Jego twrczo wywara nie tylko wielki wpyw na dalszy
rozwj literatury soweskiej, ale take i na rozwj ycia narodowego, stanowia pomost
midzy dawnem i nowem.
Oton upani by przede wszystkim poet, cho prbowa take pisa dramaty.
Zaczai sw twrczo przed pierwsz wojn wiatow, skoczy po drugiej wojnie. Jego
poezje towarzyszyy dwom generacjom soweskim w ich walce o cele narodowe. By
poet narodowym w najpeniejszym tego sowa znaczeniu. Poezj sowesk wnis na
wysokie szczyty artystyczne.
Pod koniec lat dwudziestych w literaturze jugosowiaskiej zaszy do gruntowne
zmiany. Hasa modernistyczne przestay by atrakcyjne w nowej rzeczywistoci
spoecznej i politycznej. Modernici spenili swoj rol, podnieli literatur narodow na
wysoki poziom artystyczny i przybliyli j do Europy. To jednak ju nie wystarczao.
Pisarze nie mogli nie wczy si w nurt spraw narodowych, ktre wyrosy wraz ze
zjednoczeniem wszystkich narodw jugosowiaskich w jednej wsplnej pastwowoci.
Zasada ,,l'art pour lart", tak istotna dla modernistw, stawaa si w nowej

rzeczywistoci anachronizmem, spoeczestwo oczekiwao od wasnej literatury innych

treci, bardziej odpowiadajcych konkretnym potrzebom chwili.
Wyrazem nowych prdw bya caa plejada nowych czasopism kulturalnych,
orodkw, w ktrych cierao si stare z nowym, konserwatywne z postpowym,
kosmopolityczne z narodowym. Wystarczy tu poda tytuy tych czasopism, aby
uprzytomni sobie, jak ogromne oywienie w dziedzinie kultury wniosa nowa, z tak
wielkim trudem osignita wsplna pastwowo jugosowiaska. Oto one: w
Belgradzie obok dawnego Srpskiego knjievniego glasnika" zaczy si ukazywa:
Raskrsnica", Misao", Svedoanstva", ,.ivot i rad", ,.Nasa stvarnost", Umetnost i
kritika"; w Zagrzebiu obok zasuonego z poprzedniego okresu Savremenika" nowe:
Hrvatska revija", Plamen", Knjievna republika", Knjievnik", Juris", Literatura",
Savremena stvarnost", Kultura", Izraz"; w Lublanie obok dawnych Ljubljanski zvon" i
Dom in svet" nowe: Trije labodje", Mladina", Kri na gori", Kritika", Knjievnost",
Svobodnost", Modra ptica", Dejanje" (Antun Barac).
Rnorodno czasopism kulturalnych i literackich wiadczy te o rnorodnoci drg
poszukiwania. Nie zawsze sprawy spoeczne i stosunek do nich byy przyczyn
zrnicowania w literaturze jugosowiaskiej tego okresu. Ju modernici zwizali silnie
twrczo literack Jugosowian z prdami europejskimi, tak te i teraz modne na
Zachodzie kierunki literackie dadz si przeledzi w literaturze
477
serbskiej, chorwackiej i soweskiej. I tak, surrealizm przenikn wyranie do literatury
serbskiej, ekspresjonizm natomiast do literatury chorwackiej i soweskiej. Naturalnie,
byy to raczej wpywy formalne, bo w rzeczywistoci literatura ta zachowaa swj wasny
koloryt i rodzimy charakter. Niektrzy pisarze wracali do form czystego realizmu.
Nadal podobnie jak w szczytowym okresie rozkwitu modernizmu poeci wpywali na
oywienie literackiego ycia. W literaturze serbskiej bd to: Desanka Maksimovi,
Boidar Kovaevi, Dusan Vasiljev i inni, w literaturze chorwackiej: Slavko Batui,
Antun Branko Simi, Tin Ujevi, Vladimir Kovai i inni. w literaturze soweskiej: Alojz
Gradnik, Sreko Kosovel, Anton Vodnik, Igo Gruden, Pavel Golia i inni.
Jednake wspczesna literatura jugosowiaska to przede wszystkim proza, ktra w
twrczoci Serba Ivo Andricia. Chorwata Miroslava Krley i Soweca Preihova
Voranca osigna wiatowy poziom.
Ivo Andri (18921975) pochodzi z Boni, tam upyna jego modo. Studiowa w
Zagrzebiu, Krakowie, Wiedniu i Grazu. Po studiach, ju w odrodzonym pastwie
jugosowiaskim, wstpi do suby dyplomatycznej, ktr zakoczy tu przed
wybuchem drugiej wojny wiatowej na stanowisku posa Krlestwa Jugosawii w
Berlinie. Jego twrczo literacka zacza si od wierszy i krtkich opowiada pisanych
w okresie midzywojennym. Z tego okresu pochodzi jego gona nowela Put Alije
Djerzeleza (Wdrwki Alii Djerzeleza}, ktr zwrci na siebie uwag. Szczytowym
osigniciem twrczoci Andricia s jednak powieci, pisane ju po drugiej wojnie
wiatowej. S to: Most na Drinie, Konsulowie ich cesarskich moci i Panna, wszystkie
tumaczone na jzyk polski. Za caoksztat twrczoci literackiej Ivo Andri otrzyma w
1961 r. Nagrod Nobla.
Tematy do swych nowel i powieci czerpa Ivo Andri ze swej rodzimej Boni, jej
tragicznej przeszoci, zrnicowania kulturowego i spoecznego, bogactwa ludowych

klechd, mitw i pieni. Nie zosta jednak Andri pisarzem regionalnym, boniackim.
Dziki wielkiemu talentowi stworzy dziea o charakterze oglnoludzkim.
Miroslav Krlea (ur. 1893 w Zagrzebiu) ma bardzo urozmaicone curriculum vitae.
Ukoczy akademi wojskow w Budapeszcie, by onierzem austriackim, pniej
dziaaczem komunistycznym, winiem, emigrantem, godujcym pisarzem, na kocu
wiceprezesem Jugosowiaskiej Akademii w socjalistycznej Jugosawii.'
Krlea jest pisarzem wszechstronnym. Pisze wiersze dramaty, nowele i powieci.
Jego twrczo wyrnia si w literaturze chorwackiej odrbnym, wasnym stylem, nie
mieci si w okrelonych ramach przyjtych form literackich. Jest na wskro
indywidualna, ale niezmiernie bogata w tre. W swoich dzieach przedstawia
najczciej chorwackiego chopa, ale take ndz drobnomieszczastwa i inteligencji
pochodzenia ludowego. Krlea ma krytyczny- stosunek do przeszoci wasnego
narodu, zwalcza legendy i fasze. Naley te do najbardziej konsekwentnych pisarzy
lewicowych w chorwackiej literaturze. Z jego licznych utworw na szczegln uwag
zasuguj dramaty: Golgota, Vujak, U agoniji (W agonii), Gospoda Glembajevi (Bank
Glembay LTD) i Leda.
478
Preihov Voranc (prawdziwe nazwisko Lovro Kuhar, 1893 1950) by synem
soweskiego chopa z Karyntii, samoukiem. Wikszo ycia spdzi na emigracji bd
w wizieniach. W swej twrczoci literackiej, w nowelach, szkicach i powieciach,
opisywa ycie chopa soweskiego ze swej rodzimej Karyntii. Sam by robotnikiem i
dziaaczem robotniczym. Dlatego te jego twrczo, oparta na wasnych przeyciach,
ma charakter realistycznego dokumentu. Odcina si od modnego wwczas w
literaturze soweskiej ekspresjonizmu, dba przede wszystkim o obiektywny obraz
rzeczywistoci. Taki charakter ma jego powie Jamnica, w ktrej przedstawia ycie
chopa soweskiego w pierwszym dziesicioleciu pastwowoci jugosowiaskiej. We
wszystkich swoich powieciach (Doberdob, Poganica) wykaza wietny zmys
obserwacyjny, gbok znajomo czowieka i mistrzowsk form literack.
Pierwszym pisarzem, ktry zacz pisa w jzyku macedoskim, by Kosta Racin
(1909-1943). W 1939 r. wyda on w Zagrzebiu tomik poezji pt. Beli mugri (Biae brzaski),
w ktrym przedstawia ycie ludu macedoskiego. Pisa jzykiem prostym, takim, jakim
mwi lud macedoski.
W architekturze jugosowiaskiej tego okresu na specjalne wyrnienie zasuguje
Josip Plenik (18721957), Soweniec, wychowanek Szkoy Wiedeskiej, ucze
Ottona Wagnera. Tworzy najpierw w Wiedniu, pniej w Lublanie. Do jego wybitnych
osigni naley koci w Ottakring, Zacherlhaus w Wiedniu, a przede wszystkim
liczne budowle w Jugosawii, w tym szczeglnie Biblioteka Uniwersytecka w Lublanie i
inne dziea w stolicy Sowenii. Na zaproszenie prezydenta Masaryka restaurowa te
Zamek na Hradczanach w Pradze. Plenik, uwaany za najwybitniejszego dotychczas
architekta jugosowiaskiego, stworzy wasn szko, przez co przyczyni si do
oywienia ycia artystycznego nie tylko w Sowenii, ale i w caej Jugosawii.
Najwybitniejszym budowniczym chorwackim tych czasw by Viktor Kovai (1874
1924), take ucze Ottona Wagnera w Wiedniu. Jego najgoniejszym dzieem jest
koci w. Baeja w Zagrzebiu. Na terenie Serbii tworzy Momir Korunovi, ktry
usiowa stworzy odrbny, tzw. serbski styl w architekturze.

Jak architektur Josip Plenik, tak rzeb jugosowiask wnis na najwysze,

wiatowe szczyty Ivan Metrovi, ju tutaj wymieniany.
Metrovi czerpa wzory ze sztuki staroytnej i renesansu, zgbi tajemnice sztuki
romaskiej i gotyckiej, zachowa jednak wasn indywidualno i oryginalno. By
uczniem wiatowej sawy artystw Hel-mera, Metznera i Rodina, przeszed przez
secesj wiedesk, ale pozosta przede wszystkim twrc chorwackim. Tworzy w
marmurze i brzie, rzebi w drewnie, modelowa w glinie i rysowa liczne projekty
architektoniczne. By twrc wszechstronnym. Trudno jest wyrni ktre z jego
licznych dzie. Kade z nich jest na miar geniuszu. S w nich dziea monumentalne, jak
cykl Kosowski, cykl wityni Widowdanskiej, pomnik biskupa Grgura Niskiego w
Splicie,
479
Grb Nieznanego onierza na Grze Avali pod Belgradem czy Zwycizca na
Kalemegdanie w Belgradzie. S portrety wspczesne, jak peen wyrazu Portret Matki
artysty, czy podobizny postaci historycznych, jak Michaa Anioa, Goethego i innych. Z
tematyki religijnej szczeglne wraenie sprawia Krucyfiks, na ktrym gotycka posta
Chrystusa wyraa zmonumentalizowane cierpienie i los czowieka. Patos heroiczny,
tragizm, idealizacja czowieka, jego walka z wrogimi siami i losem oto gwne cechy,
myli przewodnie genialnej twrczoci Metrovicia.
Artysta tej miary nie mg nie wywoa licznych prb naladownictwa. Std sztuka
Metrovicia yje nadal nie tylko w Chorwacji, ale i w caej Jugosawii.
Podobnie jak Plenik w architekturze, Metrovi w rzebie, tak w malarstwie grupa
Ziemia" ujednolicaa sztuk chorwack, sowesk i serbsk, nadawaa jej oblicze
sztuki jugosowiaskiej. Centrum tego ruchu artystycznego, promieniujcego na
wszystkie orodki jugosowiaskie,
480
bya Akademia Sztuk Piknych w Zagrzebiu. Inicjatorem grupy Ziemia" by Krsto
Hegedui, a kontynuatorem V. Svenjak. Dziki dziaalnoci tej grupy wyrwnyway si
poziomy artystyczne poszczeglnych krajw jugosowiaskich.
Impresjonizm chorwacki, ktrego ostatnim wybitnym przedstawicielem by Vladimir
Bei (18861957), i ekspresjonizm soweski, tak. ywy w pierwszych
dziesicioleciach XX w., zanikay na rzecz tendencji do realistycznego przedstawiania
rzeczywistoci, wrcz obnaania smutnej, tragicznej prawdy yciowej. Wanie ten
motyw spoeczny, lansowany przez grup Ziemia", sta si czym wsplnym dla sztuki
malarskiej w zjednoczonym pastwie jugosowiaskim.
TADEUSZ WAS1LEWSKI
XII. WOJNA WYZWOLECZA I POWSTANIE FEDERACYJNEJ LUDOWEJ
JUGOSAWII
PRZEBIEG WOJNY Z NIEMCAMI I WOCHAMI. OKUPACJA KRAJU_
Najazd Niemcw rozpocz si o wicie 6 kwietnia 1941 r. zajciem Derdapu,
grskiego przeomu Dunaju pooonego przy granicy rumuskiej. W tym samym czasie
450 niemieckich samolotw zrzucio bomby na centrum Belgradu, a bombowce woskie
pojawiy si nad Dalmacj. Niemiecka 12 armia skoncentrowana w zachodniej Bugarii
nad granic jugosowiask 7 kwietnia-zdobya Skopje, przecinajc jedyne poczenie
Jugosawii z Grecj. Dziaania ofensywne podja armia jugosowiaska jedynie na

froncie woskim w Albanii, gdy postp armii niemieckich by tak szybki, e ju 10

kwietnia pad Zagrzeb, a 12 kwietnia Belgrad. Kapituloway na pierwsze wezwanie
Niemcw cae armie, a w Bjelovarze i innych miastach chorwackich ustasze wzniecili
powstanie, nastpnie za radonie witali wkraczajce oddziay niemieckie.
Jugosowiaskie dowdztwo naczelne 14 kwietnia podjo decyzj o kapitulacji,
nastpnego za dnia rzd z krlem Piotrem opuci kraj udajc si samolotem do
Grecji, a nastpnie do angielskiej Palestyny. Odlatujc genera Simovi powierzy misj
podpisania rozejmu z Niemcami nowemu szefowi sztabu generalnego armii
jugosowiaskiej, generaowi Danile Kalafatoviciowi, ktrego penomocnicy, a wrd
nich Aleksander Cincar-Markovi, minister spraw zagranicznych w rzdzie CvetkoviciaMaka, podpisali 17 kwietnia Postanowienia o zawarciu rozejmu", zawierajce obok
postanowie o kapitulacji liczne punkty o charakterze politycznym. Mimo wtpliwej
wartoci prawnej tego aktu, ktry podpisali penomocnicy szefa sztabu, a nie rzd,
Postanowienia" uatwiy Niemcom utworzenie w podbitej Jugosawii marionetkowych
rzdw. Dopiero 4 maja 1941 r., ju w Londynie, rzd gen. Simovicia ogosi
kontynuowanie wojny z pastwami Osi.
Podbit Jugosawi podzieliy si zwyciskie pastwa. Niemcy anektoway cz
Sowenii (9600 km2), Wochy pozosta jej cz, znaczne obszary Dalmacji, zachodni
Macedoni, niemal cae Kosowo i Metohi przyczono do woskiej Wielkiej Albanii".
Wgry anektoway Baczk, Baranje, Prekomurje i Medjumurje, a Bugaria uzyskaa
Macedoni do Ochrydy z czci Kosowa i skrawek wschodniej Serbii, cznie 29 tys.
km2.
W Chorwacji i przyczonej do niej Boni, Hercegowinie i remie utworzono tz'w.
Niezalene Pastwo Chorwackie (skrt chorwacki NDH),
482
obejmujce 92 500 km2, w ktrym wadz objli ustasze na czele z Ante Paveliciem,
przebywajcym od 1928 r. na emigracji we Woszech, a pozostajce pod protektoratem
Woch i Niemiec. Krl woski Wiktor Emanuel II przekaza tron chorwacki swemu
krewniakowi, ksiciu Aimone di Spoleto, ktry przybra imi Tomisawa II, lecz nigdy
realnie tronu nie obj. Stolic pastwa zostaa boniacka Banja Luka.
Szef nowego pastwa Paveli przyj program wytpienia mniejszoci serbskiej i
ydw. Nawizywa do ideologii nacjonalistycznego ugrupowania frankowcw, ktrzy w
pocztkach XX w. organizowali pogromy ludnoci serbskiej zamieszkujcej Chorwacj.
Pozostawa rwnie pod bezporednim silnym wpywem ludobjczych i rasistowskich
idei Hitlera, z ktrym spotka si w czerwcu 1941 r. Jeszcze 10 kwietnia tego roku
Paveli wyda dekret o ochronie krwi aryjskiej i honoru narodu chorwackiego, a 4
czerwca o ochronie jego aryjskiej kultury. Minister spraw wewntrznych Andrija
Artukovi wyda rozporzdzenie zabraniajce Serbom, ydom, Cyganom i psom"
wstpu do parkw zagrzeb-skich, restauracji i publicznych rodkw komunikacji.
Inny przywdca ustaszw, Dido Kvaternik, w czasie uroczystoci otwarcia saboru
chorwackiego stwierdzi, e Serbowie, podobnie jak Wachowie i Kucowoosi
[mniejszoci pochodzenia romaskiego T.W.], nie s narodem". Uznano ich dziki
przyjciu prawosawia za zserbizowanych Chorwatw, ktrych naley przywrci
narodowi chorwackiemu lub wytpi. Na konferencji w Zagrzebiu 4 czerwca wadze
okupacyjne i przedstawiciele Niezalenego Pastwa Chorwackiego postanowili w trzech
rzutach przesiedli do Chorwacji 260 tys. Sowecw uznanych oficjalnie za alpejskich

Chorwatw z anektowanej do III Rzeszy Sowenii, a tak sam liczb Serbw ze remu
i Boni przerzuci do Serbii. Podobne akcje podjli rwnie woscy i wgierscy
okupanci. Na najwiksz skal prowadzili akcje przesiedlecze ustasze, wysiedlajc
okoo 30 tys. Serbw z Zagrzebia, Boni i remu, oraz zmuszajc do ucieczki przed
ustaszowskim i niemieckim terrorem okoo 170 tys. Serbw.
Pierwsze rzezie Serbw rozpoczy si u schyku kwietnia 1941 r. Szacunkowe oceny
liczby wymordowanych Serbw wahaj si od 200 do 600 tys. osb. Okoo 200 tys.
Serbw zostao zmuszonych do przyjcia katolicyzmu. Zginli wwczas prawosawni
biskupi z Karowca i Banja Luki, metropolita boniackiego Dabra i 158 kapanw, a
patriarcha serbski Gavrio Doi, oskarony o organizowanie zamachu, 27 marca zosta
internowany.
Czarnogra pozostawaa w strefie wpyww woskich. Zgromadzenie emigrantw
czarnogrskich, dawnych zwolennikw krla Czarnogry Mikoaja, utworzyo 18
kwietnia w Tiranie komitet, z ktrego mia wyoni si przyszy rzd niezalenej
Czarnogry, jednak wadz cywiln obj 7 maja komisarz krlewskiego rzdu
woskiego. Projekt utworzenia krlestwa czarnogrskiego pod berem Michaa
Petrovicia, wnuka krla Mikoaja, a pod protektoratem i opiek jego ciotki, woskiej
krlowej Heleny, nie zosta zrealizowany przed wybuchem 13 lipca narodowego
powstania w Czarnogrze.
483
W okupowanej Serbii wadz sprawowa niemiecki komendant wojenny, ponadto
Hitler powoa w kwietniu 1941 r. marionetkowy rzd komisaryczny Milana Aimovicia.
W rce samych tylko Niemcw dostao si 337864 onierzy i podoficerw oraz 6298
oficerw. Zostali oni podzieleni na 18 grup narodowociowych, z ktrych po podpisaniu
odpowiednich zobowiza wikszo uwolniono, zatrzymujc jedynie prawosawnych
Serbw i Boniakw oraz ydw, przez krtki okres take Sowecw, a po 13 lipca
1941 r. rwnie Czarnogrcw.
Okupanci, zwaszcza niemieccy, wywozili z Jugosawii masowo surowce, zboe i si
robocz, demontowali fabryki, wrd nich fabryk wagonw z Kraljeva. Herman
Goering Werke" wziy pod sw kontrol kopalni Barsk, pokrywajc 21%
zapotrzebowania wojennego Niemiec na mied, kopalnie w Trepy, komunikacj
rzeczn na Dunaju. Trust Kruppa obj kopalnie chromu, pokrywajce w 100%
zapotrzebowanie niemieckie, oraz kopalnie rud elaza. Jugosawia zaopatrywaa
rwnie Niemcy w 30% w rudy boksytu. Pod koniec wojny w Rzeszy pracowao okoo
p miliona Jugosowian. Istnienie na obszarze okupowanej Serbii, do ktrej
przyczono rwnie zajty przez Niemcw jugosowiaski Banat, marionetkowego
rzdu komisarycznego nie przeszkodzio Hitlerowi w snuciu planw o stworzeniu nad
Dunajem nowego niemieckiego pastwa, nazwanego Eugenia od imienia synnego
wodza austriackiego, ksicia Eugeniusza Sabaudzkiego z orodkiem w Festung
Belgrad. Trzon ludnociowy nowego pastwa mieli stanowi Niemcy z Banatu. Podjto
nawet akcj wysiedlania Serbw z niektrych dzielnic belgradzkich, lecz rychy wybuch i
rozwj powstania narodowego przekreli te plany.
WYBUCH POWSTANIA NARODOWOWYZWOLECZEGO
W okupowanej Jugosawii jedyn parti polityczn, ktra obejmowaa swym
dziaaniem cay kraj, bya silna liczebnie i dobrze zorganizowana Komunistyczna Partia
Jugosawii (KPJ). Jej Komitet Centralny 10 kwietnia 1941 r. podj uchwa o utworzeniu

Komisji Wojskowej na czele z Josipem Broz Tito, a 15 kwietnia wyda w Zagrzebiu, swej
wczesnej siedzibie, manifest potpiajcy quislingowski reim" Ante Pavelicia i
wzywajcy ludno do walki o niezaleno Jugosawii. Na majowej naradzie podjto
postanowienie o przygotowywaniu si do stawiania okupantom zbrojnego oporu. Po
wybuchu powstania Komisja przeksztacia si w Sztab Naczelny, ktremu podlegay
Sztaby Gwne tworzone w poszczeglnych krainach jugosowiaskich.
Poza komunistami jedynie grupa wojskowych z pukownikiem sztabu generalnego
Dragoljubem (Dra) Mihailoviciem, zastpc dowdcy 2. armii, nie zoya broni.
Mihailovi posiada due dowiadczenie i znajomoci zdobyte w subie dyplomatycznej
jako attache w Pradze i Sofii. Przebywa pocztkowo w okolicy Doboja w Boni, a 13
maja przeszed z 26 oficerami i podoficerami do serbskiej Ravnej Gry. Nie prowadzi
walki zbrojnej, gromadzi jedynie onierzy i politykw cywilnych,
484
nawizywa kontakty nawet z przedstawicielami rzdu komisarycznego w Belgradzie.
Przyczy si do niego m. in. jeden z przywdcw Stronnictwa Republikaskiego i
znany pisarz Dragia Vasi, w momencie wojny generalny sekretarz skrajnie
nacjonalistycznego Serbskiego Klubu Kulturalnego, Mihailovi podporzdkowa si
nastpnie emigracyjnemu rzdowi jugosowiaskiemu w Londynie.
Po najedzie Hitlera na Zwizek Radziecki (22 czerwca 1941 r.) w odpowiedzi na
wezwanie KPJ z 4 lipca z Belgradu wybucho powstanie w caej Jugosawii. W
Belgradzie podja je modzieowa organizacja komunistyczna (skrt SKOJ), niszczc
niemieckie ciarwki, czno i napadajc na policyjnych agentw i onierzy
niemieckich. Do ruchu powstaczego przystpio w Serbii Zachodniej i Szumadii 8000
partyzantw; powstanie szerzyo si take szybko w remie i Banacie. Wyzwolono
prawie poow Serbii, ziemie od przedmie Belgradu do Uic i Kruszewca.
Wczeniej jeszcze ni w Serbii oglnonarodowy charakter przybrao powstanie, ktre
13 lipca wybucho w Czarnogrze. Do partyzantw przyczyli si masowo
Czarnogrcy; okoo 30 tys. uzbrojonych powstacw uderzyo na zaskoczonych
Wochw, wyzwalajc ca Czarnogr poza kilkoma gwnymi miastami. Ten sukces
zawdziczali Czarnogrcy wielkim wpywom dobrze zorganizowanej partii
komunistycznej i powszechnej wierze w szybk pomoc Zwizku Radzieckiego i
zwyciskie zakoczenie wojny. Dopiero kontrofensywa woska, podjta 10 sierpnia,
przecia te iluzje: 9. armia woska odzyskaa kontrol nad miastami i liniami
komunikacyjnymi.
W ssiedniej Hercegowinie i Boni serbscy wieniacy przed 4 lipca spontanicznie
podjli walk we wasnej obronie przed chorwackimi ustaszami. W Lice i Boniackiej
Krainie ju w maju trway walki, ktre w pocztkach czerwca objy ca wschodni
Hercegowin. Ten masowy, samorzutny wybuch walk wywoa terror ustaszw. ktrzy
wymordowali wszystkich Serbw w dolinie Neretwy i obejmowali podobn dziaalnoci
coraz to nowe wsie. Walczyli z sob prawosawni Serbowie i wspomagajcy ich
Czarnogrcy z jednej strony, a chorwaccy katoliccy ustasze oraz muzumanie
hercegowiscy i boniaccy z drugiej strony.
Nowego rozmachu nabrao powstanie po wybuchu wojny niemiecko--radzieckiej i
apelu KPJ. Komunici wystpowali w obronie muzumanw, usiujc ratowa kobiety i
dzieci przed zemst ludnoci serbskiej i skoni do wzicia udziau w walkach z
ustaszami i Niemcami po stronie powstania take Chorwatw i muzumanw.

Przeszkadzaa temu dodatkowo dziaalno czet Drae Michailovicia, goszcego

nacjonalistyczne haso Serbowie przede wszystkim".
W Chorwacji powstanie z udziaem Chorwatw wybucho pocztkowo jedynie w tych
czciach Dalmacji i Primorja Chorwackiego, ktre znalazo si pod bezporedni
okupacj wosk. Na obszarze Niezalenego Pastwa Chorwackiego samoobron
przed fizycznym wytpieniem podja ludno serbska wspomagana przez zagrzebsk
organizacj partii komunistycznej. Wielkie znaczenie dla zapocztkowania wsplnej
485
walki Serbw i Chorwatw z ustaszami mia marsz oddziau z Sisaku, zoonego
wycznie z grnikw Chorwatw, na wyzwolone obszary do Baniji. Na wyzwolone
obszary w Lice i Boni przybyway rwnie chorwackie oddziay partyzanckie z
Dalmacji, wzmacniajc tym jedno Jugosowian w walce z okupantami i ustaszami.
Walkami kierowa Josip Broz Tito, bronic ju wwczas niezalenoci
poszczeglnych organizacji komunistycznych, zwaszcza chorwackiej, przed naciskiem
niektrych dziaaczy III Midzynarodwki.
Na czele ruchu powstaczego w Sowenii, wcielonej czciowo do III Rzeszy, stana
KP jako jedyna zorganizowana sia polityczna, wspomagana przez grupy dziaaczy z
dawnych stronnictw buruazyjnych, tworzcych wsplny Front Wyzwolenia (Osvobodilni
Front OF). Utracio natomiast swoje wpywy na wsi soweskiej klerykalne soweskie
stronnictwo ludowe, popierajce Bia Gwardi nacjonalistyczn organizacje zbrojn
utworzon przez Wochw pod dowdztwem generaa Leo Rupnika. Dziki temu
powstao ponad 400 komitetw OF-u, ktre organizoway masowe demonstracje, strajki
i kieroway walk partyzanck przede wszystkim we woskiej strefie okupacyjnej, tzw.
Prowincji Lublaskiej.
Najpniej wybucho powstanie w Macedonii, przyczonej do Bugarii. Miejscowe
spoeczestwo bowiem skonne byo uzna akt przyczenia do Bugarii za wyzwolenie
spod wielkoserbskiego, nacjonalistycznego jarzma. W tym przekonaniu umacniali
ludno liczni dziaacze macedoscy uwaajcy si za Bugarw. wczesny rzd
bugarski sprowadzi do Macedonii silny i liczny aparat administracyjny, propagandowy i
owiatowy. Pozostay take w Macedonii oddziay niemieckie strzegce drg
komunikacyjnych. Wie si z tym wskrzeszenie VMRO i utworzenie szeregu nowych
organizacji.
Powstanie narodowowyzwolecze wybucho w Macedonii dopiero 11 padziernika
3 miesice pniej ni w innych czciach Jugosawii. Jedn z przyczyn tego faktu
upatruje si w podporzdkowaniu si krajowego Komitetu Macedoskiego
Komunistycznej Partii Jugosawii Centralnemu Komitetowi Bugarskiej Partii Robotniczej
(komunistw) aprobujcemu przyczenie Macedonii do Bugarii. Dopiero utworzenie
przy poparciu III Midzynarodwki nowego, projugosowiaskiego Komitetu umoliwio
podjcie pierwszych zorganizowanych akcji powstaczych w Macedonii. W
poszczeglnych okrgach powstay sztaby miejscowe i okrgowe kierujce akcj
oddziaw partyzanckich, rozwj jednak akcji partyzanckiej hamoway wewntrzne
tarcia w kierujcym powstaniem krajowym Komitecie Macedoskim KPJ. Jesieni 1942
r. wiksza cz oddziaw zostaa rozbita bd te zmuszona do przejcia na
terytorium Macedonii Egejskiej lub do strefy woskiej w efekcie ofensywy
zorganizowanej przeciw partyzantom przez wojska bugarskie. Przeom w rozwoju
dziaa wojennych nastpi dopiero w 1943 r. w wyniku przybycia do Macedonii

delegata CK KPJ i Sztabu Naczelnego, Svetozara Vukmanovicia Tempo. Tempo

utworzy nowy Komitet, nazwany CK KP Macedonii, Sztab Gwny dla Macedonii i
podzieli kraj na strefy operacyjne, posiadajce wasne sztaby. Nowe oddziay
partyzanckie
486
rozwiny yw dziaalno wojskow mimo kontrakcji wojsk bugarskich i woskich. 18
sierpnia 1943 r. sformowany zosta pierwszy batalion macedoski, po nim powstay
dalsze. Dziki kapitulacji Woch oswobodzona zostaa woska strefa okupacyjna w
zachodniej Macedonii. Dla ponownego zawadnicia tym krajem Niemcy w pocztkach
padziernika 1943 r. zorganizowali ofensyw, ktra przerodzia si w cikie
dwumiesiczne boje, toczone a do grudnia 1943 r. W czasie ich trwania 11 listopada
sformowana zostaa pierwsza macedosko-kosowska brygada. Po wycofaniu si z
terytorium Macedonii zachodniej oddziay powstacze przeniosy sw dziaalno na
teren grski, pooony na granicy grecko-jugosowiaskiej.
ROZWJ POWSTANIA I UTWORZENIE AVNOJ
Powstanie, ktre u schyku lata 1941 r. objo 1/3 obszaru Jugosawii, byo coraz
lepiej zorganizowane. We wrzeniu tego roku Sztab Naczelny z Josipem Broz Tito
przenis si z Belgradu na oswobodzone obszary, najpierw do miejscowoci Stolice, w
ktrych 26 wrzenia odbya si oglnojugosowiaska narada komendantw oddziaw
partyzanckich, a nastpnie do Uic, orodka tzw. wyzwolonej Uickiej Republiki. Nie
doszo natomiast do porozumienia midzy powstacami i czetnikami Mihailovicia, gdy
osobiste spotkanie Tito z Mihailoviciem we wsi Struganik 19 wrzenia nie przynioso
rezultatw.
Hitler zmuszony zosta do cignicia do Jugosawii kilku dywizji, take z frontu
wschodniego, i utworzenia 20 sierpnia nowego rzdu marionetkowego w Belgradzie, na
ktrego czele stan genera armii Milan Nedi, dawny szef sztabu i minister wojny w
Krlestwie Jugosawii, ktry ogosi utworzenie rzdu ocalenia narodowego" i
zmobilizowa 10 tys. ludzi noszcych mundury armii jugosowiaskiej.
Tak zwana pierwsza ofensywa niemiecka podjta zostaa 28 wrzenia przez rzek
Saw na Sabac, a nastpnie Krupanj i Valjevo w kierunku na Uice. W czasie tych walk
Mihailovi zawar 27 padziernika porozumienie z komunistycznym Sztabem
Naczelnym. Za nawizaniem porozumienia z Mihailoviciem wypowiadaa si take
Moskwa, ustpujc w tym wzgldzie naleganiom brytyjskim. Jako gwnego przywdc
walki prowadzonej przez Jugosawian z okupantami przedstawiay Mihailovicia jeszcze
w 1942 r. nie tylko radio moskiewskie, lecz rwnie komunistyczne partie we Francji i
Stanach Zjednoczonych.
wieo zawarte porozumienie zama Mihailovi 2 listopada 1941 r. napadem na
partyzanckie Uice w celu podporzdkowania sobie caego ruchu partyzanckiego, do
czego zachca go oficer brytyjskiego wywiadu Duan Tyrrel Hudson. W konfrontacji z
partyzantami czetnicy Mihailovicia okazali si sabsi i musieli walczy o przetrwanie.
Niektrzy badacze twierdz, e Mihailovi wsppracowa nawet bezporednio z
Niemcami, przekazujc im wzitych do niewoli partyzantw.
W toku ofensywy 29 listopada Niemcy wtargnli do Uic, zmuszajc wikszo
oddziaw partyzanckich do wycofania si do Boni lub na poudnie do Sandaku. W
ostatnich dniach 1941 r.
487

Sztab Naczelny utworzy I Brygad Proletariack, w ktrej suyli pod dowdztwem

Koce Popovicia robotnicy, intelektualici o przekonaniach komunistycznych i chopi.
Zadaniem jej byo wspieranie walki zbrojnej na tych terenach, na ktrych wystpoway
objawy kryzysu. W pierwszych dniach 1942 r. I Brygada Proletariacka wraz ze Sztabem
Naczelnym przybya do wschodniej Boni, aby przycign do powstania robotnikw
przemysowego okrgu doliny Bosny i nie dopuci do przeksztacenia przez czetnikw
Mihailovicia powstania w bratobjcz walk Serbw z Chorwatami i muzumanami
boniackimi.
Akcj t przerwali Niemcy organizujc sw drug ofensyw.
488
I Brygada Proletariacka synnym marszem przez gry Igman, podjtym w czasie
wielkich mrozw, wycofaa si na poudnie w kierunku Hercegowiny. Orodkiem
wyzwolonych obszarw zostaa obecnie Foa nad Drin, w ktrej Sztab Naczelny i CK
KPJ przebywa ponad sto dni. Natomiast Mihailovi, ktry otrzyma wwczas stopie
generaa i tytu ministra wojny krlewskiego rzdu londyskiego, przenis si do
Czarnogry, dziaalnoci sw obejmujc rwnie Hercegowin.
W czerwcu 1942 r. pi brygad partyzanckich ze Sztabem Naczelnym wyruszyo do
najsilniejszego wwczas orodka partyzanckiego, do Boniackiej Krainy, w ktrej
oddziay partyzanckie w maju tego roku oswobodziy miasto Prijedor i Ljubij,
najwiksz jugosowiask kopalni rudy elaza. Na obszarze tym stoczyli partyzanci
cikie walki z ustaszami i Wgrami o pasmo grskie Kozar zdoao si wwczas
wycofa zaledwie 10 tys. mczyzn i kobiet, 70 tys. osb znalazo si w obozach
niemieckich, a 25 tys. zgino.
Po przybyciu do Boniackiej Krainy piciu brygad partyzanckich oswobodzono miasto
Biha z okolic. Wyzwolone terytorium objo ponad 50 tys. km-, pit cz Jugosawii,
i sigao do brzegw Adriatyku. Powstaa tam sie komitetw narodowowyzwoleczych,
organizowano wybory, tworzono partyzanckie dywizje i nawet korpusy, wprowadzono
dyscyplin waciw wojsku regularnemu.
Nie utworzono natomiast nowego rzdu, odrbnego od krlewskiego rzdu
emigracyjnego, ograniczajc si do zwoania do Bihacia na dzie 26 listopada 1942 r.
zaoycielskiego zgromadzenia Antyfaszystowskiej Rady Wyzwolenia Narodowego
Jugosawii (skrt serbsko-chorwacki AVNOJ), w ktrym wzio udzia 54 spord 78
wybranych przedstawicieli ludnoci. Na czele Komitetu Wykonawczego AVNOJ stan
dziaacz Stronnictwa Demokatycznego Ivo-Lola Ribar.
BITWY NAD NERETW I SUTJESK
W padzierniku 1942 r. Hitler spotka si w Winnicy na Ukrainie z Ante Paveliciem i
Aleksandrem von Lehrem, dowdc 12. armii niemieckiej, w celu omwienia sytuacji w
Jugosawii, obawia si bowiem desantu alianckiego w Dalmacji. Decyzj o podjciu
kolejnej, czwartej ju ofensywy podjto wsplnie w Wochami 18 i 19 grudnia tego roku
w gwnej kwaterze Hitlera w Prusach Wschodnich. Wczeniej, w listopadzie, upowani
Hitler onierzy do bezwzgldnego obchodzenia si z ludnoci kraju ogarnitego
ruchem partyzanckim. Powstao rwnie naczelne dowdztwo grupy armijnej E,
podporzdkowane bezporednio Hitlerowi. Rozszerzono jednoczenie bugarsk stref
okupacyjn w Serbii, a dwa bugarskie puki wziy bezporedni udzia w operacjach
wojskowych.

Niemcy podjli ofensyw 15 stycznia 1943 r. 29 stycznia zdobyli Biha, lecz nie
zdoali otoczy gwnych sil partyzanckich. Po naradzie w Drvarze jugosowiaski Sztab
Naczelny podj decyzj o przebiciu si w kierunku doliny Neretwy i Czarnogry; 8
lutego Tito zapozna dowdztwo trzech dywizji z tym planem. Mimo ostrej zimy
partyzanci,
489
obcieni rannymi, ktrych byo 3500, podjli kilkusetkilometrowy marsz po grskich
bezdroach. Za onierzami wyruszyo ku poudniowi ponad 40 tys. kobiet, dzieci i
starcw. Trzy dywizje partyzanckie zdoay wkroczy do doliny Neretwy, w ktrej rozbiy
dywizj wosk, zdobyy wielk ilo ywnoci, broni i sprztu wojskowego, dotary a
do rejony wydobywania rud boksytu niezbdnego dla niemieckiego przemysu
wojennego. Niemcy podjli natychmiast operacj Mostar" w celu obrony z boksytu, a
jednoczenie przystpili do operacji Weiss II", ktra miaa polega na zniszczeniu tych
si, ktre zdoay si wyrwa z okrenia. Niebezpieczestwo wzmagaa postawa
licznych na tym obszarze (do 20 tys.) czetnikw Mihailovicia, wystpujcych zbrojnie
przeciwko partyzantom. Ci z kolei likwidowali kady napotkany oddzia czetnikw,
obawiajc si, e w wypadku ldowania si alianckich jedynie czetnicy stan si
uznanym przez aliantw partnerem i sojusznikiem w Jugosawii.
Gwne siy partyzanckie, tzw. gwna grupa operacyjna, zdoay w nocy z 6 na 7
marca przeprawi si przez Neretw pod Jablanic, natomiast II Dywizja Proletariacka
powstrzymywaa do 8 marca Niemcw na pnoc od Neretwy. Po bitwie nad Neretw
partyzanci utracili ciki sprzt, lecz uratowali nawet swych rannych i wycofali si do
Czarnogry. Gwna grupa operacyjna, liczca okoo 16 tys. onierzy, rozwina
dziaania ofensywne a do granic Albanii i Kosowa i zagraaa niemieckiej komunikacji
czcej poudniow Serbi z Salonikami. Po zakoczeniu ofensywy partyzanci
stopniowo odzyskiwali utracone terytoria, a nawet zdobyli nowe w rejonie Toplicy i
Kosowa. Wznowili sw dziaalno partyzanci macedoscy w Macedonii Wardarskiej.
Wobec utrzymywania si nadal niekorzystnej dla Niemcw sytuacji Hitler zarzdzi
podjcie operacji Schwartz", zaplanowanej przeciwko siom powstaczym skupionym w
zachodniej Jugosawii, nakazujc jednoczenie rozbrojenie take czetnikw
Mihaikwicia. Rozbrojono ich 4000, przyznajc im status jecw wojennych.
Rozkaz podjcia pitej ofensywy wyda gen. Luters 6 maja 1943 r. Niemcom udao
si zaskoczy partyzancki Sztab Naczelny i rzuci przeciwko 16 tys. zdolnym do walki
regularnym oddziaom partyzantw 70 tys. onierzy niemieckich, trzy dywizje i kilka
oddziaw woskich, 11 tys. ustaszw i dwa puki bugarskie, cznie okoo 130 tys.
onierzy, a ponadto take siy uyte w czwartej ofensywie. Ruchliwo si partyzanckich
bya osabiona du liczb rannych i chorych na tyfus. Sztab Naczelny postanowi
przebija si na pnoc do Boni w kierunku Foi, lecz I Brygada Proletariacka
napotkaa w tym kierunku zawzity opr. Czekano jednoczenie na przybycie do Sztabu
Naczelnego specjalnej brytyjskiej misji wojskowej, zapowiedzianej przez majora
Williama Jonesa na 22 maja, lecz przybya ona dopiero 28 maja na wyzwolone
terytorium w okolicy abljaku w Czarnogrze. Na jej czele stali major William Stuart i
kapitan William Deakin, osobisty przyjaciel i doradca Winstona Churchilla.
Postanowiono przedrze si do doliny Sutjeski, lewego dopywu Driny, i opanowa
najpierw masyw grski Vuevo, pooony midzy wskimi grskimi dolinami
(kanionami) Driny, Sutjeski i Pivy.

490
Cz si III i VII Dywizji oraz sze brygad dowodzonych przez Milovana Dilasa, a
take ranni i Komitet Wykonawczy AVNOJ mieli wycofa si na powrt na poudnie
przez Tar do Sandaku. Korpus boniacki otrzyma rozkaz uderzenia na tyy Niemcw
od pnocy, aby uatwi przedarcie si gwnych si.
Cikie walki, zwane bitw nad Sutjesk, trway od 6 do 8 czerwca. Druga grupa
operacyjna zostaa zmuszona do zakoczenia akcji i poczenia si z gwn grup
dowodzon przez Josipa Broz Tito. Sztab Naczelny przeby Sutjesk 9 czerwca i ruszy},
nadal otoczony, pod bombami lotniczymi, zboczami Zelengory na pnoc. Ranni zostali
wwczas Tito i kapitan Deakin, a major Stuart poleg. Niemcy znali dobrze pooenie
Sztabu dziki namiarom radiostacji sztabowej czcej si stale z Moskw.
Wreszcie I Brygada Proletariacka przerwaa 10 czerwca w walce wrcz lini
niemieck, a caa I Dywizja Proletariacka, dowodzona przez Koce Popovicia,
poszerzya wyom i wydobya si poza piercie wojsk niemieckich do zachodniej Boni.
Za I Dywizj przebiy si II Dywizja wraz ze Sztabem Naczelnym, 7 Dywizja banijska i 1
brygada dalmatyska, natomiast nie zdoaa si przedosta III Dywizja Proletariacka,
obciona rannymi. Zostaa ona rozbita, a z pogromu uratoway si jedynie nieliczne
grupy partyzantw. W bitwie zgino take ponad 1300 niezdolnych do walki rannych
partyzantw i poowa personelu gwnego szpitala partyzanckiego 300 pielgniarek i
30 lekarzy. cznie zgino ponad 6000 onierzy, okoo 30% stanu osobowego gwnej
grupy operacyjnej. Trudne s do ustalenia straty wrd ludnoci cywilnej.
Niemcy nie osignli zasadniczego celu zniszczenia dywizji partyzanckich,
wicych w Jugosawii powane siy niemieckie potrzebne na froncie wschodnim.
Wkrtce partyzanci wznowili dziaania zaczepne wyzwalajc w Boni wiele
miejscowoci, wrd nich Zvornik, i zdobywajc wiele broni, amunicji i sprztu
wojennego.
WALKA O KSZTAT PRZYSZEJ JUGOSAWII
Now operacj wojskow podjli Niemcy jesieni 1943 r., nie zdoali jednak
zniszczy oddziaw partyzanckich. Walki byy tak zawzite, e niektre miejscowoci
przechodziy z rk do rk kilkadziesit razy, jak na przykad Foa nad Drin 47 razy.
Po kapitulacji Woch we wrzeniu 1943 r. zostay przejciowo wyzwolone po rozbrojeniu
dywizji woskich i Biaej Gwardii tzw. Prowincja Lublaska, Split i Istria, ktrej
narodowowyzwoleczy komitet uchwali poczenie si z Chorwacj w wolnej
Jugosawii. Wyzwolone obszary objy okoo 130 tys. km2, a ludzi pod broni byo do
250 tys.
W tej sytuacji konieczne stao si stworzenie podstaw prawnych przyszej Jugosawii,
ktra w zamyle komunistw i ich sojusznikw wewntrz kraju, wsppracujcych we
Froncie Narodowowyzwoleczym, miaa sta si federacyjn wsplnot wolnych
narodw, w tym take soweskiego i macedoskiego. Jednoczenie naleao odebra
491
krlewskiemu rzdowi emigracyjnemu prawo do reprezentowania narodw
Jugosawii, a krla Piotra II pozbawi tronu. W tym celu krajowe zgromadzenie AVNOJ,
dziaajce w Boni i Hercegowinie, Chorwacji, Czarnogrze i Sowenii, oraz Sztaby
Gwne w Serbii i Macedonii wysay ogem 146 delegatw na drug sesj AVNOJ,
odbywajc si 29 listopada w boniackich Jajcach. Wczeniej, w padzierniku, w
przeddzie konferencji ministrw trzech mocarstw. Sztab Naczelny zawiadomi

Moskw, e nie uznaje rzdu londyskiego i krla Piotra II. Na sesji AVNOJ
postanowiono, e zgromadzenie to staje si odtd najwyszym ustawodawczym i
wykonawczym przedstawicielskim organem narodw i pastwa jugosowiaskiego,
ktre przeksztaca si w federacyjn wsplnot rwnoprawnych narodw. Utworzono
rwnie Narodowy Komitet Wyzwolenia Jugosawii posiadajcy status rzdu,
zastrzeono prawo rewizji wszystkich ukadw midzynarodowych i wreszcie
potwierdzono uchway komitetw lokalnych o przyczeniu Istrii, Rijeki i Zadaru do
Chorwacji, a soweskiego Primorja (cz dawnej woskiej Gorycji) do Sowenii. Rzd
radziecki zabroni pocztkowo radiostacji Wolna Jugosawia, dziaajcej na terenie
Zwizku Radzieckiego, i radiu moskiewskiemu ogoszenia tych uchwa, a jugosowiaski
przedstawiciel w Moskwie otrzyma nastpujce ostrzeenie: Chazjain [tak nazywano
492
w krgach III Midzynarodwki Stalina T. W.] jest bardzo rozgniewany. Uwaa, e
zosta zadany cios w plecy Zwizkowi Radzieckiemu i postanowieniom teheraskim".
Konferencja teheraska, odbywajca si jednoczenie z sesj AVNOJ, postanowia
jednak udzieli wszechstronnej pomocy take narodowowyzwoleczej armii
dowodzonej przez Josipa Broz Tito. Uchway drugiej sesji AVNOJ opublikoway gazety
alianckie wczeniej, nim uczynia to dziaajca w Zwizku Radzieckim radiostacja
Wolna Jugosawia.
Na przeomie 1943 i 1944 r. Niemcy podjli ostatni ju wielk ofensyw trwajc do
poowy stycznia 1944 r. Celem uniemoliwienia przeprowadzenia spodziewanego
desantu alianckiego gwny wysiek obrcili na zdobywanie opanowanych przez
partyzantw wysp dalma-tyskich i po krwawych walkach na wyspie Koruli opanowali
je, poza jednym tylko Visem.
W 1944 r. toczya si zawzita walka dyplomatyczna o przysz Jugosawi. Jeszcze
21 grudnia 1943 r. ambasador radziecki w Londynie zawiadomi Churchilla o
zasadniczej zgodzie Stalina na brytyjsk koncepcj skonienia obu zwanionych w
Jugosawii obozw politycznych do kompromisu. Dla zawarcia porozumienia przybyli do
Jugosawii syn Churchilla Kandolf i radziecka misja wojskowa.
Zadaniem Randolfa Churchilla byo ratowanie monarchii Karadziordziewiciw, nawet
za cen rezygnacji z popierania Mihailovicia. Jednoczenie rozesza si pogoska, e
krlewski rzd emigracyjny zamierza wysa do Dalmacji stutysiczn armi, w skad
ktrej mia wej rwnie Korpus Polski generaa Andersa. Realizacj tych planw
pokrzyowa bunt czci krlewskich si zbrojnych, zwaszcza lotnikw, stacjonujcych
na Bliskim Wschodzie, ktrzy zadeklarowali przejcie na stron si
narodowowyzwoleczych walczcych w Jugosawii pod dowdztwem Tito.
Niemniej jednak Komitet Narodowy Wyzwolenia Jugosawii zdecydowa si~ na
zawarcie kompromisu traktowanego jako przejciowy i wysa swych penomocnikw
zarwno do Londynu, jak i do Moskwy, proszc jednoczenie o pomoc.
25 maja 1944 r. niemieccy spadochroniarze podjli sw gon akcj na Drvar,
pooony nad rzek Unac w pnocnej Boni, w ktrym przebywa Sztab Naczelny i
wojskowe misje alianckie, a siy ldowe miay zniszczy oddziay partyzanckie bronice
Sztabu. Samolot radziecki przewiz jednak sztabowcw i oficerw alianckich do
woskiego Bari, skd wojenny okrt brytyjski przetransportowa ich na wyzwolon wysp
Vis.

Celem umoliwienia zawarcia kompromisu premier Winston Churchill skoni krla

Piotra II do wyznaczenia na stanowisko premiera rzdu emigracyjnego dawnego bana
Chorwacji Ivana Subasicia. Nowy premier rzdu emigracyjnego przyby 14 czerwca
1944 r. na Vis i po dwudniowych rozmowach z Narodowym Komitetem Wyzwolenia
Jugosawii zawar porozumienie o utworzeniu nowego wsplnego rzdu bez udziau
ludzi skompromitowanych wspprac z okupantami. Premier Subai uzna
narodowowyzwolecze wojsko pod dowdztwem Josipa Broz Tito,
493
a Narodowy Komitet zobowiza si, e do ukoczenia wojny nie zostanie ostatecznie
przesdzona sprawa przyszego ustroju pastwa. Szpitale alianckie we Woszech
przyjy wwczas ponad 11 tys. rannych partyzantw.
Do utworzenia rzdu koalicyjnego nie doszo jednak rwnie w czasie drugiego
spotkania Subasicia z Narodowym Komitetem w sierpniu tego roku. Dziaacze dawnego
reimu mieli jeszcze nadziej na skonienie aliantw zachodnich do wysania swych si
do Jugosawii. 12 i 13 sierpnia spotkali si Winston Churchill i Josip Broz Tito, po czym
Tito wyruszy do Moskwy na spotkanie ze Stalinem. Uzgodniono wwczas formy
pomocy wojsk radzieckich w wyzwalaniu Jugosawii.
Latem 1944 r. w poudniowej i wschodniej Serbii wybucho masowe powstanie,
utworzono na tym obszarze pi nowych dywizji narodowowyzwoleczego wojska.
Zostaa rwnie wyzwolona cz Macedonii, przeprowadzono w niej wybory i ju 2
sierpnia w monasterze w. Prochora Pinjskiego koo Kumanowa odbya si pierwsza
sesja macedoskiego AVNOJ (skrt macedoski ASNOM).
W szeregach partyzanckich walczyli w Jugosawii rwnie liczni Polacy,
przedstawiciele polskiej mniejszoci osiadej w Boni, ktrzy wiosn 1944 r.
zorganizowali Polski Batalion. Mniejsze polskie oddziay partyzanckie walczyy od
schyku 1943 r. w Serbii i w 1945 r. w Sowenii.
We wrzeniu 1944 r. narodowowyzwolecze wojsko liczyo ju 50 dywizji, 20
samodzielnych brygad i 130 partyzanckich oddziaw i podzielone byo na 15 korpusw.
Moliwe stao si podjcie walk o wyzwolenie caego kraju.
494
WYZWOLENIE JUGOSAWII I UTWORZENIE NOWEGO PASTWA
Sztab Naczelny podj latem 1944 r. decyzj o przystpieniu do ofensywy, ktrej
celem miao by wyzwolenie caej Serbii i poczenie si z wojskami radzieckimi
walczcymi w Rumunii. Po przedarciu si wielu oddziaw z poudniowej Serbii i
Czarnogry do pnocnej Serbii Narodowowyzwolecze Wojsko (NOV) na przeomie
sierpnia i wrzenia rozbio czetnikw Mihailovicia, we wrzeniu wyzwolio ca Serbi i
przygotowao si do uderzenia na Belgrad. W tym samym czasie na mocy zawartego
porozumienia nowo utworzona Armia Jugosowiaska wraz z wojskami radzieckimi po
szeciodniowych walkach oswobodzia 20 padziernika Belgrad. Do schyku tego roku
Armia Jugosowiaska opanowaa ca Serbi, Macedoni, Czarnogr i Dalmacj wraz
z wyspami. Dopiero teraz Subai ustpi i 2 listopada w Belgradzie podpisa ukad o
utworzeniu wsplnego rzdu. Spr o republik lub krlestwo odoono do najbliszych
wyborw i decyzji Konstytuanty, utrzymujc do tego czasu w mocy uchwa AVNOJ,
zabraniajc krlowi Piotrowi II powrotu. W tym czasie miao go zastpowa trzech
regentw, na co zgodzi si nawet sam krl, podpisujc odpowie Ini dekret. Regenci
powierzyli misj utworzenia rzdu marszakowi Tito.

Rzd Tymczasowy Demokratycznej Federacyjnej Jugosawii utworzy Tito 7 marca

1945 r., a 2 kwietnia uznay go trzy gwne mocarstwa.
495
Subasi zosta w nowym rzdzie ministrem spraw zagranicznych. W kwietniu
Jugosawia staa si czonkiem zaoycielem Organizacji Narodw Zjednoczonych w
San Francisco.
W kwietniu 1945 r. zakoczyy si dziaania wojenne w caej niemal Jugosawii, w
ktrych toku Armia Jugosowiaska przerwaa front w remie i wyzwolia Sarajewo,
Zagrzeb, a nastpnie Istri i wkroczya do Triestu. Spotkaa si tam z 2 dywizj
nowozelandzk, co w przyszoci stao si zarzewiem walki o losy Triestu. Naczelny
dowdca grupy armijnej E w Jugosawii, genera von Lehr, podda si ze swym sztabem
dopiero 15 maja, gdy usiowa przez Soweni przedrze si do aliantw zachodnich.
Dzie ten, a nie 9 maja, obchodzony jest odtd w Jugosawii jako Dzie Zwycistwa.
Trwaa jednak nadal wojna domowa. Genera Rupnik proklamowa 3 maja powstanie
Odrbnego Pastwa Soweskiego; istniao ono tylko dwa dni. Draa Mihailovi w maju
1945 r. podj prb przedarcia si z Boni do Serbii i dotar do rzeki Sutjeski, nad ktr
rozwina si druga bitwa w tej wojnie. Przy pomocy lotnictwa Armii Jugosowiaskiej
czetnicy zostali rozbici, lecz ich przywdca przedar si z czci si a do Viegradu.
Ostatni wiksz operacj byy walki prowadzone u ujcia Bosny do Sawy z ustaszami i
legionistami z frontu wschodniego, ktrzy poddali si dopiero po utracie okoo 3000
ludzi.
W maju 1945 r. mia rwnie miejsce ostry konflikt z aliantami zachodnimi o Primorje
soweskie i Triest, zakoczony 9 czerwca 1954 r. podziaem spornych ziem na dwie
strefy, z ktrych mniejsza przypada Jugosawii.
III Sesja AVNOJ. w ktrej wzili udzia jako jego czonkowie take posowie obrani w
1938 r., nie skompromitowani wspprac z okupantami, uchwalia w sierpniu 1945 r.
przystpienie do wyborw do Konstytuanty, przeprowadzenia reformy rolnej i budowy
aparatu nowego pastwa ludowego. Wybory, ktre odbyy si 11 listopada, przyniosy
Frontowi Narodowemu 90,48% gosw. Front ten, stanowicy kontynuacj Frontu
Narodowowyzwoleczego, utworzyy Chorwacka Republikaska Partia Ludowa,
Jugosowiaski Zwizek Republikaski i Zjednoczony Zwizek Rolnikw formalnie
istniejce do 1948 r. Nowo wybrana Konstytuanta proklamowaa 29 listopada 1945 r.
powstanie Federacyjnej Ludowej Republiki Jugosawii, zoonej z szeciu- republik:
Serbii, Chorwacji, Boni i Hercegowiny, Czarnogry, Sowenii i Macedonii, i dwch
okrgw autonomicznych, nalecych do republiki Serbii, Kosowa i Metohii oraz
Wojwodiny.
Walka o utworzenie nowego, ludowego pastwa zostaa zwycisko ukoczona.
W drugiej wojnie wiatowej utracia Jugosawia 10,8% ludnoci, 36,5% zakadw
przemysowych, 52% linii kolejowych i 21% budynkw mieszkalnych, co stawia j pod
wzgldem strat na trzecim miejscu w wiecie po ZSRR i Polsce. Powikszya natomiast
terytorium pastwowe z 247542 km2 do 255804 km2.
496
WANIEJSZE WYDARZENIA PO ROKU 1945
ROK 1946
31 stycznia. Pierwsza konstytucja Federacyjnej Ludowej Republiki Jugosawii.

18 marca. Podpisanie ukadu o przyjani, wzajemnej pomocy i powojennej wsppracy z

Polsk.
17 lipca. Wykonanie wyroku mierci wydanego przez sd ludowy na Dray Mihailoviciu.
5 grudnia. Nacjonalizacja przemysu, transportu i wielkich przedsibiorstw handlowych.
LATA 1947 - 1952
Realizacja pierwszego planu 5-letniego. Wzrost produkcji przemysowej o 35%.
ROK 1947
Wrzesie. Powstanie Biura Informacyjnego partii komunistycznych i robotniczych z
siedzib w Belgradzie.
ROK 1948
28 czerwca. Ogoszenie rezolucji Biura Informacyjnego oskarajcego KPJ o
rewizjonizm.
ROK 1950
Pomoc gospodarcza Stanw Zjednoczonych AP dostawy zboa.
27 czerwca. Ustawa o zarzdzaniu przedsibiorstwami pastwowymi i nadrzdnymi
zrzeszeniami ekonomicznymi przez samorzdy pracownicze.
ROK 1952
Listopad. VI Zjazd KPJ przyjmuje now nazw: Zwizek Komunistw Jugosawii (ZKJ).
497
ROK 1953
28 lutego. Zawarcie w Ankarze ukadu o przyjani i wsppracy z Grecj i Turcj.
Marzec. Wizyta J. Broz Tito w Londynie.
14 sierpnia. Deklaracja G. Malenkowa, premiera rzdu radzieckiego, o normalizacji
stosunkw z. Jugosawi.
LATA 1954-1955
Podre J. Broz Tito do Egiptu, Indii, Birmy i Etiopii.
ROK 1955
26 maja3 czerwca. Wizyta przedstawicieli najwyszych wadz radzieckich N. S.
Chruszczowa, N. A. Buganina i A. I. Mikojana w Belgradzie i podpisanie wsplnej
deklaracji o normalizacji stosunkw.
Sierpie. Podpisanie w Moskwie protokou o wsppracy gospodarczej.
Ostatnie zbrojne czety w grach serbskich skadaj bro i rozchodz si.
ROK 1956
Czerwiec. Rewizyta J. Broz Tito w Zwizku Radzieckim.
ROK 1957
Jesie. Zgromadzenie Oglne ONZ przyjmuje rezolucj o pokojowej koegzystencji
zgoszon przez Indie, Szwecj i Jugosawi.
Listopad. Przedstawiciele CK ZKJ odmawiaj w czasie narady partii komunistycznych w
Moskwie podpisania deklaracji zawierajcej krytyk jugosowiaskiego rewizjonizmu.
ROK 1958
2226 kwietnia. VII Zjazd ZKJ w Lublanie. Partie komunistyczne nie przesyaj swych
przedstawicieli.
Grudzie. Podjcie wielkich podry prezydenta J. Broz Tito, ktry do marca 1959 r.
odwiedzi Indonezj, Birm, Cejlon, Indie, Etiopi, Sudan, Egipt i Syri.
ROK 1960

Listopad. Narada 81 partii komunistycznych i robotniczych w Moskwie bez udziau

przedstawicieli ZKJ.
498
ROK 1961
1 6 wrzenia. Konferencja pastw niezaangaowanych w Belgradzie akceptuje
zasady pozytywnego neutralizmu i aktywnej koegzystencji tych pastw.
ROK 1962
24 wrzenia4 padziernika. Wizyta L. I. Breniewa, przewodniczcego Rady
Najwyszej ZSRR, w Jugosawii.
ROK 1963
7 kwietnia. Uchwalenie nowej konstytucji. Oparcie modelu gospodarczego na gminach
(komunach) i autonomicznych przedsibiorstwach.
Zmiana nazwy pastwa na Socjalistyczn Federacyjn Republik Jugosawii.
20 sierpnia2 wrzenia. Wizyta N. S. Chruszczowa w Jugosawii.
LATA 1964-1970
Realizacja 7-letniego planu rozwoju gospodarczego opartego na nowych zasadach
ekonomicznych.
ROK 1964
Podpisanie porozumienia o wsppracy gospodarczej z RWPG.
712 grudnia. VIII Zjazd ZKJ w Belgradzie inicjuje reform ekonomiczn przewidujc
stabilizacj gospodarki kraju na zasadzie swobodnego dziaania praw ekonomicznych,
co wprowadzono w ycie w poowie 1965 r.
ROK 1966
Lipiec. Plenum CK ZKJ w Brioni potpio dziaalno grupy A. Rankovicia, sekretarza
CK ZKJ. jako antypartyjn, ze wzgldu na opr przeciwko wprowadzaniu bezporedniej
demokracji w kraju.
ROK 1970
Stycze luty. Podr prezydenta J. Broz Tito po krajach afrykaskich.
ROK 1971
Przyjcie poprawek do konstytucji rozszerzajcych uprawnienia republik zwizkowych i
przygotowanie drugiego etapu reform systemu parlamentarnego i samorzdowego
zarzdzania gospodark.
499
ROK 1974
21 lutego. Uchwalenie nowej konstytucji SFRJ wprowadzajcej nowe zasady federacji i
zarzdzania gospodark.
ROK. 1978
Czerwiec. XI Zjazd ZKJ stwierdza pomylne wykonanie zada gospodarczych od X
Zjazdu: wzrost produkcji przemysowej o 6,5% rocznie, rolnej o 3,2% rocznie, oddanie
prawie 600 tys. mieszka i zatrudnienie 832 tys. nowych pracownikw. Dochd
narodowy wzrs w tym czasie o 25%.
ROK 1980
15 maja. Zmar Josip Broz Tito.
WSKAZWKI BIBLIOGRAFICZNE

DO CHWILI obecnej brak w polskiej literaturze naukowej obszerniejszego

opracowania caoci dziejw ziem i krajw wchodzcych w skad dzisiejszej Jugosawii.
Stosunkowo najobszerniejszy zarys dziejw jugosowiaskich, pira polskich autorw:
J. Skowronka, M. Tantego i T. Wasilewskiego, ukaza si w wydanej w Warszawie w
1977 r. Historii Sowian poudniowych i zachodnich. Zwizy zarys dziejw Jugosawii
opracowa popularnie L. Podhorodecki w tomiku pt. Jugosawia. Zarys dziejw.
Warszawa 1979. Istnieje te jeszcze w jzyku polskim i polskich autorw kilka krtkich,
raczej okolicznociowych opracowa, nie posiadajcych jednak wartoci naukowej.
Nie oznacza to jednak, aby sprawy jugosowiaskie w szerokim tego sowa znaczeniu
nie interesoway polskich badaczy. S to jednak rozprawy o charakterze
monograficznym nie ujmujcych caoci dziejw jugosowiaskich, lecz tylko ich
fragmenty.
Jeli chodzi o wczesne redniowiecze, moemy tu wymieni kilka pozycji o trwaej
wartoci naukowej. S to przede wszystkim prace G. Labudy i H. owmiaskiego.
Obydwaj autorzy zajli si migracj Sowian, wdrwkami Serbw i Chorwatw na
poudnie oraz pocztkami pastwowoci Sowian Poudniowych. Z tego zakresu
wymieni naley: G. Lab uda, Pierwsze pastwo sowiaskie. Pastwo Samona,
Pozna 1949, i H. owmiaski, Pocztki Polski. Z dziejw Sowian w I tysicleciu, cz. I i
II, Warszawa 1964, 1970. Dzieje polityczne i rozwj kultury poudniowosowiaskiej
przedstawi syntetycznie T. Wasilewski w: Bizancjum i Sowianie w IX wieku. Studia z
dziejw politycznych i kulturalnych. Warszawa 1972. Kultur materialn i stosunki
spoeczno-gospodarcze we wczesnym redniowieczu przedstawia Z. Kur-natowska w
dziele Sowiaszczyzna Poudniowa. Wrocaw 1977.
Wiele artykuw, obrazujcych dzieje i kultur ziem poudniowo-sowiaskich od
staroytnoci do pocztkw XIII w., zawiera Sownik staroytnoci sowiaskich,
wydawany przez Instytut Sowianoznawstwa PAN. Ukazay si dotd tomy I-VII, l,
Wrocaw 1961-1982. Histori stosunkw bizantysko-sowiaskich przedstawi w
zarysie G. Ostrogorski w Dziejach Bizancjum. Warszawa 1968, a dzieje podbojw
tureckich na Bakanach czytelnik polski znajdzie w dziele S. Runcimana, Upadek
Konstantynopola 1453 r., Warszawa 1958. Oba ostatnie dziea s tumaczeniami.
501
Nastpnym kompleksem zagadnie, ktry znalaz odbicie w polskiej historiografii, jest
okres tzw. odrodzenia narodowego i ksztatowania si narodw i pastwowoci
jugosowiaskiej. Nie ma tu jednak prac o charakterze caociowym, s natomiast
cenne monografie, przedstawiajce fragmenty tego obszerniejszego zagadnienia.
Chodzi tu przede wszystkim o powizania sprawy polskiej z ruchami narodowymi na
Bakanach, o polskie oddziaywania na te ruchy tak w sferze polityki, jak i kultury.
W tej dziedzinie na pierwsze miejsce wysuwa si dwch autorw: M. Handelsman i
H. Batowski. Handelsman jest autorem obszernej monografii o ks. Adamie Czartoryskim
(Warszawa 1948 1950), w ktrej wiele miejsca powici polityce ksicia wobec
narodw na Pwyspie Bakaskim, w tym w szczeglnoci wobec Serbw. Problem ten
rozwin jeszcze szerzej w dwch pracach w jzyku francuskim. S to: La politique
yougoslave du prince Czartoryski 18401848, Biuletyn PAU 1929, oraz Czartoryski,
Nicolas I et la question du Proche-Orient, Paris 1934. H. Batowski jest autorem szeregu
prac, w ktrych tematyka jugosowiaska znalaza szerokie uwzgldnienie. Z prac tych
wymieni naley najwaniejsze: Pastwa bakaskie (1800-1923), Krakw 1938; Legion

Mickiewicza a Sowiaszczyzna w roku 1848, Krakw 1948; Podstawy sojuszu

bakaskiego 1912 r., Krakw 1939; Rozpad Austro-Wgier 1914-1918, Wrocaw 1965.
Z innych opracowa polskich, dotyczcych tego okresu dziejw narodw dzisiejszej
Jugosawii, zasuguj na uwag: A. Lewak, Dzieje emigracji polskiej w Turcji (1831
1878), Warszawa 1935, J. Skowronek, Polityka bakaska Hotelu Lambert (1833
1856), Warszawa 1976, oraz dotyczca tych samych spraw politycznych rozprawa A.
Cetnarowicza, Obz Czartoryskich a kryzys serbski w latach 18421843 (w druku).
Sprawy soweskie porusza M. Senkowska-Gluck w pracy Rzdy napoleoskie w Ilirii
18091813. Wrocaw 1980, a sprawy chorwackie i tak zwanych Sowian wgierskich
omawia W. Felczak w takich publikacjach, jak: Historia Wgier, Wrocaw 1966.
Wgierska polityka narodowociowa przed wybuchem powstania 1848 r., Wrocaw
1964, Ugoda wgiersko-chorwacka 1868 r., Wrocaw 1969, i Tajna polityka chorwacka
w 1867 r. w wietle nieznanych dokumentw, Krakw 1968. Tego autora jest te
popularny, krtki zarys Historia narodw Jugosawii, Krakw 1970. Problemem
narodowociowym w monarchii habsburskiej zaj si te H. Wereszycki w dziele Pod
berem Habsburgw, Krakw 1975. W pracy tej szerokie uwzgldnienie znalazy sprawy
soweskie, chorwackie i Serbw wojwodiskich w XIX w. Spraw bakaskich w drugiej
poowie XIX w. dotycz prace M. Tantego: Konflikty bakaskie w latach 18781918,
Warszawa 1968, i Rosja wobec wojen bakaskich 1912-1913, Warszawa 1970.
W zakresie rozwoju kultury w XIX w. na szczegln uwag zasuguj prace M.
Zdziechowskiego Odrodzenie Chorwacji w wieku XIX. Krakw 1902, J. Wierzbickiego Z
dziejw chorwacko-polskich stosunkw literackich w wieku XIX, Wrocaw 1970, J.
Pogonowskiego I liryzm i Sowiaszczyzna, Lww 1924, oraz Lj. Durkovicia-Jakicia,
Jugosowianina,
502
ucznia prof. Handelsmana. Durkovi-Jaki, piszcy po serbsku i po polsku, jest
szczeglnie zasuonym badaczem zwizkw polsko-serbskich w XIX w. W jzyku
polskim ukazay si jego prace: Naczertanje lub kilka sw, Warszawa 1938, Z dziejw
stosunkw jugosowiasko-polskich, Wrocaw 1977, Petar II Petrovi Njego (1813185J), Warszawa 1938, i inne drobniejsze studia.
Skromniej przedstawia si polski dorobek w zakresie historii lat 19181942. M.
Puaski opracowa wany dla dziejw Jugosawii Kongres Rzymski w pracy Z dziejw
genezy Europy wersalskiej. Wsppraca Sowian zachodnich i poudniowych pod koniec
1918 r.. Wrocaw 1974. W. Balcerak przedstawi Powstanie pastw narodowych w
Europie rodkowo-wschodniej, Warszawa 1974, a A. Garlicka zaja si stosunkami
polsko-jugosowiaskimi PolskaJugosawia 1934 1939, Wrocaw 1977. Problemom
kryzysu demokracji parlamentarnych powicono tom zatytuowany Dyktatury w krajach
Europy rodkowo-wschodniej, opracowanie zbiorowe, Wrocaw 1973. W. Szulc omwi
Przemiany gospodarczo-spoeczne w Jugosawii w okresie midzywojennym (1918
1941), Pozna 1980, a J. Kozeski opracowa szczegowo i precyzyjnie Agresj na
Jugosawi 1941 r., Pozna 1979.
Ruch oporu w Jugosawii, a take udzia w nim Polakw przedstawili: E. Duraczyski
i J. J. Terej, Europa podziemna 19391945, Warszawa 1974. oraz W. Biegaski, M.
Juchniewicz i S. Okcki, Polacy w ruchu oporu Europy 19391945, Warszawa 1977.
Istniej rwnie zwize zarysy dziejw poszczeglnych krajw i miast
jugosowiaskich pisane przez polskich autorw: J. Gajsler, Przeszo Chorwatw, t.

III, Warszawa 19071909; A. Pawiski, Serbia. Zarys historyczno-statystyczny.

Warszawa 1874; M. Czermiski, W Dalmacji i Czarnogrze. Krakw 1896; J. Rapacka,
Rzeczpospolita Dubrownicka, Warszawa 1977; Z. Kaczmarczyk, Miasta dalmatyskie
do pocztku XV wieku, WarszawaPozna 1976.
Poszczeglne dyscypliny naukowe opracowali: histori sztuki W. Mole, Sztuka
Siowian Poudniowych, Wrocaw 1962; histori jzyka A. Bruckner i T. Lehr Spawiski,
Zarys dziejw i jzykw literackich sowiaskich, Lww 1929; histori literatury A. Barac,
Literatura narodw Jugosawii (tumaczenie), Wrocaw 1969.
Po powstaniu Jugosawii ukazao si w latach 19191941 kilka podrcznikowych
zarysw dziejw tych narodw, ktre weszy w skad nowego pastwa, wydanych w
jzyku soweskim i serbsko-chorwackim. Najwiksz popularno zdobyy wrd nich
podrczniki S. Stanojevicia Istorija Srba, Hrvata i Slovenaca. wyd. I, 1920, wyd. II. 1928,
i V. orovicia Istorija Jugoslavije, Beograd 1933. Oba opracowania lansoway tez o
istnieniu od dawna jednolitego narodu na ziemiach jugosowiaskich. Dopiero po drugiej
wojnie wiatowej ukaza si zainicjowany w 1949 r. obszerny podrcznik historii
narodw Jugosawii przedstawionych ju jako odrbne narodowoci przeksztacajce
si w narody. Ukazay si jednak tylko dwa tomy obejmujce okres do schyku XVIII w.,
opracowane przez specjalistw z caej Jugosawii, po czym przerwano dalsze prace.
Tak powstaa Historija narada Jugoslavije, t. I - II, Zagreb 1953 1959,
503
oraz wydana jednoczenie alfabetem cyrylickim w Belgradzie Istorija naroda
Jugoslavije, t. I II. Po ukazaniu si tego dziea historycy jugosowiascy podjli prace
nad podrcznikami przedstawiajcymi dzieje poszczeglnych narodw
zamieszkujcych Jugosawi. Brak obszerniejszego, caociowego ujcia dziejw
Jugosawii zosta zaspokojony dopiero po ukazaniu si opracowanej w 1970 r. przez
czterech autorw I. Boicia, S. Cirkovicia, M. Ekmeicia i V. Dedijera zarysu jej dziejw,
zatytuowanego Istorija Jugoslavije, wyd. II, Beograd 1973.
Wiksze znaczenie od uj caociowych dziejw wszystkich ziem Jugosawii
posiaday zawsze i do dzi utrzymay t pozycj zarysy syntetyczne dziejw
poszczeglnych narodw. W latach 19101939 J. Gruden i J. Mal wydali histori
narodu soweskiego pt. Zgodovina slovenskoga naroda, a M. Kos opracowa histori
Sowecw od ich osiedlenia si do reformacji: Zgodovina slovencev od naselitve do
reformacije, wyd. I, Ljubljana 1933, wyd. II, 1955.
Wielki wpyw na rozwj chorwackiej historiografii wywary prace i syntetyczne ujcia
dziejw Chorwacji F. Siicia, autora zwizego zarysu Hrvatska povijest, t. I, Zagreb
1906, i obszerniejszego studium Pregled povijesti hrvatskog naroda od najstarijih dana
do godine 1873, wyd. I, Zagreb 1916, wyd. II, 1920, wyd. III, 1962. Sii wyda rwnie
w 1917 r. zarys dziejw Chorwatw do 1102 r. w jzyku niemieckim pt. Geschichte der
Kroaten. Uwieczeniem niejako wielkiego dorobku naukowego Siicia byy dwa
obszerne tomy zatytuowane Povijest Hrvata u vrijeme narodnih vladara, Zagreb 1925, i
Povijest Hrvata za kraljeva i doma Arpadovicia, Zagreb 1944.
Podobne znaczenie jak dziea Siicia w pierwszej poowie XX w. posiada obecnie
nowy zarys dziejw redniowiecznej Chorwacji opracowany przez N. Klai, przynoszcy
rewizj wielu dotychczasowych ustale, zwaszcza w dziedzinie ustroju rodowego i
stosunkw chorwacko--wgierskich. Pierwszy tom, Povijest Hrvata u ranom srednjem
veku, ukaza si w Zagrzebiu w 1971 r. Tom nastpny, obejmujcy okres panowania

Arpadw, ukae si w najbliszym czasie. Jeli chodzi o czasy pniejsze, wiek XIX,
brak syntezy zastpuje wiele drobiazgowych studiw i monografii, zwaszcza
dotyczcych rewolucji 1848 r. W tej materii przede wszystkim zasuguje na uwag
twrczo naukowa J. Sidaka: Studije i Hrvatske Povijesti XIX stoljea, Zagreb 1973,
oraz Studije i Hrvatske Povijesti za Revolucije 184849, Zagreb 1979.
Dzieje Serbii redniowiecznej przedstawi najpeniej (jak dotychczas) uczony czeski
K. J. Jireek; Geschichte der Serben, t. I, Gotha 1911, przekad serbsko-chorwacki z
uzupenieniami bibliograficznymi J. Radonicia, t. lII, Beograd 1952. Brak najnowszej
syntezy dziejw Serbii uzupenia w pewnym stopniu obszerna monografia dziejw
Belgradu: Istorija Beograda, opracowanie zbiorowe, t. I, 1957, t. II. 1974 (autorzy J.
Kali-Mijukovi i V. ubrilovi).
Znacznie rozwinito w czasach powojennych badania nad dziejami Czarnogry.
Ukazay si dotd Istorija Crne Gore, knjiga I: Od najstarijih vremena do kraj XII veka.
Titograd 1967, opracowana przez D. i M. Garaanin, Z. Beicia i J. Kovaevicia. Knjiga
II:
504
Od kraja XII do kraja XV veka, Titograd 1970, opracowana przez S. Cirkovicia, D.
Bogdanovicia, V. Koraa, J. Maksimovi, P. Mijovi, I. Boicia i V. Djuricia.
Bonia i Hercegowina uzyskay nowy zarys syntetyczny swych dziejw pira S.
Cirkovicia: Istorija srednjovekovne bosanske drave, Beograd 1964.
Ukaza si rwnie kilkutomowy zarys historii Macedonii, opracowany przez zesp
historykw z tej republiki, wydany w jzyku macedoskim : Istorija na makedonskiot
nard, knjiga I: Od predistoriskoto vreme do krajot na XVIII vek, knjiga II: do 1918,
knjiga III: do 1945 godina, Skopje 1969, i skrcone jednotomowe wydanie tego dziea,
Skopje 1972.
Z dziedzin pokrewnych historii warto zwrci uwag na nastpujce prace: M.
Garaanin, Praistorija na tlu Srbije, t. I II, Beograd 1973; Z. Crnaja, Kulturna historija
Hrvatske, Zagreb 1964; F. Culinovi, Dravnopravna historija jugoslovenskih zemlja XIX
i XX vijeka, t. III, Zagreb 19531954; V. Mole, Umetnost Junih Slovena (tumaczona
na polski), Ljubljana 1965; M. Mirkovi, Ekonomska historija Jugoslavije, Zagreb 1958.
Ograniczamy si tutaj do publikacji naukowych najnowszych, pomijajc wiele bardzo
cennych dawniejszych opracowa.
Nie zamieszczamy tu rwnie nawet w wyborze bogatej literatury monograficznej,
gdy jej wykaz przerastaby moliwoci tej publikacji. Zainteresowanego czytelnika
odsyamy do bardzo cennych w tej mierze jugosowiaskich bibliografii. S to: Dix
annees d'historiographie yougo-slave 19451955, pod redakcj J. Tadicia, Beograd
1955, Historio-graphie Yougoslave 19551965, pod redakcj J. Tadicia, Beograd
1965, The Historiography of Yougoslavia 19651975, pod redakcj D. Jankovicia,
Beograd 1975.
TABLICE GENEALOGICZNE
Uwaga: w nawiasach x poprzedza informacje o maestwie, hr. hrabia, N.
nieznany, ok. okoo, zm. data mierci. Daty bez nawiasw oznaczaj okres
panowania, daty w nawiasach lata ycia.
CHORWACKA DYNASTIA NARODOWA TRPIMIROWICZW

MISLAV ?
Potomek Mislava - TRPIMIR I ok. 845-864
Potomkowie Trpimira: PIOTR KRESZIMIR I, ok. 864; ZDESAW 878; MUNCIMIR
(MUTIMIR) ok. 890-ok. 910
?
Potomek Muncimira - TOMISAW ok. 910-ok. 930 ?
Potomek Tomisawa - KRESZIMIR I
Potomkowie Kreszimira I: MIROSAW ok. 940-949; MICHA KRESZIMIR II 949-969 (x
Helena)
?
STEFAN (STJEPAN) DRISLAV 969-995
Potomkowie Stefana Drislava: SVETOSLAV SURONJA 995-999; KRESZIMIR III 999ok. 1030; Gojisaw
Potomek Svetoslava Suronji - STEFAN ksi slawoski od 1027 (?) (x Hicela crka
doy Piotra Orseolo)
Potomek Stefana - DYMITR ZVONIMIR ban chorwacki 1071 krl Chorwacji 1074-1089
(x Helena (Lepa), crka Beli I, krla Wgier)
Potomek Kreszimira III - STEFAN I ok. 1030- 1058 (x Veenega z zadarskiej rodziny
Madijevcw)
Potomkowie Stefana I: PIOTR KRESZIMIR IV ok. 1058-ok. 1074 zm. ok. 1094; Gojisaw
Potomek Gojisawa - STEFAN II zm. ok. 1090
SERBSKA DYNASTIA WYSZESAWICZW
WYSZESAW
Potomek Wyszesawa - RADOSAW
Potomek Radosawa - PROSIGOJ
Potomek Prosigoja - WLASTIMIR ksi Serbw ok. 825- ok. 855
Potomkowie Wlastimira: MUNCIMIR (MUTIMIR) ok. 855-891/892; STROJIMIR;
GOJNIK; Crka (x Kraina, ksi Trebinian)
Potomkowie Muncimira: PRIBISAW;Bran; Stefan;
Potomek Pribisawa - ZACHARIASZ 920/921-924;
Potomek Brana PAWE 917-920/921;
Potomek Strojimira Klonimir (x Bugarka)
Potomek Klonimira - CZASAW 927 -ok. 950;
Potomek Gojnika PIOTR 892/893 - 917;
DUKLASKA (ZECKA) DYNASTIA KRLEWSKA
PREDIMIR wadca wp legendarny
Potomkowie Predimira: ? PETRISAW (PIOTR); ? Dragimir
Potomek Petrisawa - JOVAN WADIMIR ok. 993-1016 (x Teodora Kosara. crka
Samuela, cara Bugarw)
Potomek Dragimira - STEFAN DOBROSAW przed 1043-ok. 1050 (x N. krewniaczka
cara Samuela KRLOWA" ok. 1050-1052)
Potomkowie Stefana Dobrosawa: Gojisaw; MICHA I ok. 1052-1081 krl Zety 1077 (x1. N.,x-2. krewniaczka Konstantyna IX Monomacha); Saganek; Radosaw KRL"
wedug Popa Duklanina

Potomkowie Michaa I: Wadimir upan Zety; KONSTANTYN BODIN ok. 1081 1101,
jako car Bugarii 1072 przybra imi PIOTR IV 1080 (x Jakwinta, crka Archiriza z
italskiego Bari); DOBROSAW syn Greczynki ok. 1101; -1102, jego rodzeni bracia
Petrisaw Nikefor i Teodor;
Potomkowie Radosawa Krla: Branisaw; KOAPAR ok.1102 (x crka bana Boni)
Potomek Wadimira upana Zety WADIMIR ok. 1102 1115 (x crka Vukana,
wielkiego upana Raszki)
Potomek Wadimira - Micha wielki knez Zahumla ok. 1180 (x Desislava, wdowa 1189);
Potomkowie Konstantyna Bodina: Micha pretendent do tronu ok.1101; JERZY ok.
1115-1118 i powtrnie 1125 - 1131
Potomkowie Branisawa: GRUBESZA 1118 1125 (x N. z Raszki); Gradihna;
GRADIHNA ok.1131 1142 (x crka upana Raszki
Potomkowie Grubeszy: Prvosz, upan Oblika; Grubesza; Stracimir
Potomkowie Gradihny: RADOSAW ostatni wadca (knez) Zety przed 1148/1149
ok.1183; Ivan; Wadimir;
DYNASTIA WIELKICH UPANW RASZKI
N (nieznany)
Potomkowie N: VUKAN ok. 1083-1115; Marek wzmiankowany ok. 1083 ?
Potomek Vukana Crka (x Wadimir Wadimirowi, krl Zety)
? Potomkowie Marka: UROSZ I ok. 1115-1131; Stefan Vukan wzmiankowany ok. 1094
Potomkowie Urosza I: UROSZ II ok.1131 1149; BELOSZ palatyn wgierski i ban
Chorwacji wielki upan 1161-1162; DESA 1149-1153 ksi Zety Trebinja i Zahumla,
wielki upan Raszki; HELENA ok. 1130 (x Bela II, krl Wgier); Maria 1134 (x Konrad
II, ksi znojemski)
Crka Marii Helena (x ok. 1163 Kazimierz zwany pniej Sprawiedliwy, ksi Polski)
Potomek Stefana Vukana ?
Krewni parentes Urosza I wzmiankowani 1126
Ich potomkowie: PRIMISLAV; Zavida upan;
Potomkowie Zavidy: TIHOMIR ok. 1168; STEFAN NEMANIA (zob. tabl. nast.); Stracimir
wadca ziem nad Moraw Zachodni; Mirosaw ksi Zahumla ok. 1168 1190 (x
siostra Kulina bana Boni)
Potomek Tihomira - Stefan Prvoslav
Potomkowie Mirosawa: Toljen (x tylko narzeczona crka Berchtolda IV, margrabiego
Istrii ); Andrzej wielki knez Humu 1249
Potomek Andrzeja - ?
Kolejni potomkowie - Nikulii, monowadcy w Humie
DYNASTIA NEMANICZW
STEFAN NEMANIA (zm. 13 II 1200) wielki upan Serbii ok. 1170- 1196 (x Anna);
Potomkowie Stefana Nemanii: Vukan ur. ok. 1160, zm. po 1209 krl" lub wielki knez
Zety, Trebinja, Hvosna i Toplicy; STEFAN PIERWSZY KORONOWANY ur. ok. 1165,
wielki upan Serbii od 1196, krl 1217 - 1227 (x-l. Eudokia Angela. crka cesarza
Aleksego III, x-2. Anna Dandolo); Rastko zm. 14 I 1235 jako zakonnik Sawa, ksi
Humu ok. 1191, arcybiskup serbski 1219- 1233; Crka (x Manuel Angel, wadca Epiru);

Potomek Vukana Jerzy krl Zety knez Zety 1242;

Potomkowie Stefana Pierwszego Koronowanego: RADOSAW 1227-1334 (x Anna,
crka Teodora Angela wadcy Epiru); WADYSAW 1234-1243 (x Belosava. crka
Iwana Asena II, cara Bugarw); Predisaw jako zakonnik Sawa II, arcybiskup; STEFAN
UROSZ I 1243-1276 (x Helena z Francji);
Potomkowie Stefana Urosza I: STEFAN DRAGUTIN 1276-1282 (x Katarzyna, crka
Stefana V, krla Wgier); STEFAN UROSZ II MILUTIN 1282- 1321 (x-1. Helena, crka
sewastokratora Joannesa, x-2. Elbieta, crka Stefana V, krla Wgier, x-3. Anna crka
Jerzego Tertera, cara Bugarw, x-4. Simonida Paleologina, crka cesarza Andronika
II);
Potomkowie Stefana Dragutina: Wadysaw pretendent do tronu serbskiego 1321;
Uroszic jako zakonnik Stefan;
Potomkowie Stefana Urosza II Milutina i Heleny: STEFAN UROSZ III DECZASKI
nastpca tronu (mody krl) w Zecie 1309-1314, krl Serbii 1321-1331 (x-1. Teodora,
crka Smilca, cara Bugarw, x-2. Maria, crka Jana Paleologa); Anna Neda (x Micha
III Szyszman. car bugarski)
Potomek Stefana Urosza II Milutina i Elbiety - Konstantyn pretendent do tronu 1321;
Potomek Stefana Urosza III Deczaskiego i Teodory - STEFAN DUSZAN nastpca
tronu (mody krl) w Zecie 1321-1331, krl Serbii; 1331-1355 car Serbw i Grekw 1346
- 1355 (x Helena, siostra Iwana Aleksandra, cara Bugarw);
Potomek Stefana Urosza III Deczaskiego i Marii - Symeon (Sinia) zm. ok. 1370 pan
Tesalli i Epiru;
Crki Stefana Urosza III Deczaskiego: Helena (x Mladen III ubi, ban Chorwacji);
Teodora jako zakonnica Eufemia (x Dejan. sewastokrator i despota, pan pn.-wsch.
Macedonii
Potomek Stefana Duszana UROSZ I krl Serbii od 1345, car 13551371 (x Anna.
crka Aleksandra, hospodara Wooszczyzny)
Potomkowie Symeona (Sinii): Jovan Urosz Duka zm. 1422/1423 od 1381 jako
zakonnik Joasaf; Maria(x-1. Tomasz Preljubowi, pan Epiru, x-2. Esau de
Buondelmonti);
Potomkowie Teodory: Jovan Dragasz zm. 1378 despota; Konstantyn pan Welbudu
BONIACKA DYNASTIA KOTROMANICZW
PRIJEZDA I ok. 1250 -po 1282
Potomkowie Prijezdy I: STEFAN I przed 1284-1310 (x Elbieta, crka krla Stefana
Dragutina); Prijezda II wystpuje 1287; Vuk wystpuje 1287; Crka (x Stefan, knez
Vodiki)
Potomkowie Stefana I : STEFAN II 1322-1353 (x-1. crka Meinharda hr. Ortenburga, x2. crka cara bugarskiego, x-3. Elbieta, crka Kazimierza, ksicia inowrocawskogniewkowskiego); Wadysaw wzmiankowany 1326 1354 (x Helena ubi, crka
knezia Jurja polubiona 1338); Ninoslav wzmiankowany 1310-1314
Potomkowie Stefana II: Syn zmary przed ojcem; Elbieta (x 1333 Ludwik I krl Wgier i
Polski)
Potomkowie Wadysawa: Syn (?); STEFAN TVRTKO I 1353-1391 od 1377 krl Serbii i
Boni (x Dorotea); Vuk wzmiankowany 1354-1377;

Syn Stefana Tvrtki I - STEFAN TYRTKO II 1404-1409 i 1414-1415, 1421-1443 (x-l.

N.,x-2. Dorotea z Gorjanu)
Wnuk Wadysawa (ojciec nieznany lub Stefan Tvrtko I) - STEFAN OSTOJA 1398-1404,
1409-? (x-1. Vitaa, x-2. Kujava, x-3. Jelenica Nelipi, wdowa po Hrvoju Vukiciu,
hercegu Splitu)
Wnuk Ninoslava (ojciec nieznany) - STEFAN DABISZA 1391-1395 (x HELENA GRUBA
1395-1398)
Crka Stefana Dabiszy Stana (x Djuradj Radivojewi. monowadca boniacki)
Potomkowie Stefana Ostoji: STEFAN OSTOJI 1418- 1421; RADIVOJ OSTOJI 14321435 i 1443-1446 jako antykrl (x Magorzata, crka Nikoli, knezia Velikiego);
TOMASZ OSTOJI 1443-1461 (x-1. Vojaa (do 1444), x-2. 1446 Katarzyna, crka
Stefana Vukiia Kosaczy
Potomkowie Radivoja Ostojia: Tvrtko wzmiankowany 1455, 1463; MACIEJ abani
1465-1467 wasal sutana
Potomkowie Tomasza Ostojia: STEFAN TOMASZEWICZ despota serbski 1459 krl
Boni 1461-1463 (x Helena (Mara), crka azarza Brankowicza, despoty serbskiego);
Zygmunt wzmiankowany 1463; Katarzyna wzmiankowana 1463
SERBSKIE DYNASTIE AZARZEWICZW i BRANKOWICZW
Pribac Hrebeljanowi logoteta cara Stefana Duszana
Jego syn AZARZ stavioc" cara Stefana Duszana. ksi serbski ok. 1365-1389 (x
Milica zwana carow", crka wojewody Vratka, potomka Vukana Nemanicza, zm. 1405
Potomkowie azarza: Crka (x Jerzy Stracimirovi, wadca czci Zety); STEFAN 13891427 despota od 1402; VUK zm. 1411 wadca poudniowej Serbii; Olivera (x Bajazyd I,
sutan turecki); Mara (x ok. 1371 Vuk, syn sewastokratora Branka Mladenovicia)
Potomkowie Mary: Grzegorz Brankowicz zm. 2 III 1408 jako zakonnik Gerasim; JERZY
I BRANKOWICZ ur. 1375. zm. 24 XII 1456 despota Serbii 1427-1456 (x-1. N. x-2. 1414
Irena Kantakuzen, zm. 3 V 1457 w Rudniku); azarz Brankowicz;
Potomkowie Jerzego I Brankowicza: Grzegorz olepiony 8 V 1441 zm. jako zakonnik
German 16 X 1459; STEFAN olepiony 8 V 1441 despota Serbii 1458- 1459 (x
Angelina); Mara z pierwszego maestwa, ur. ok. 1400 (x Murad II, sutan turecki);
Katarzyna ur. 20 IV 1434 (x Ulrych II. hr. Cilii y ok. 1406- 1456); AZARZ zm. 20 I
1458 despota Serbii 1456- 1458 (x Helena Paleolog zm. 7 XI 1473 jako zakonnica);
Syn Grzegorza - VUK despota Serbw na Wgrzech po 1465 1485;
Synowie Stefana: JERZY II despota Serbw na Wgrzech 1485-1496 pniej zakonnik;
JOVAN despota 1496-1502 (x Helena, crka wojewody Stefana Jakicia);
Crka Katarzyny Elbieta (x Wadysaw Hunyadi)
Crki azarza despoty Serbii: HELENA (x 1 IV 1459 Stefan Tomaszewicz, krl Boni
zm. 1474 na Lefkas); Milica (x 1463 Leonard Tocco, pan na Santa Maura (Lefkas),
Kefalonii i Zante zm. 1464)
SERBSKIE DYNASTIE OBRENOWICZW I KARADZIORDZIEWICZOW
MIOSZ OBRENOWICZ (1780-1860) ks. serbski 1817-1839 ponownie 1858-1860
MILAN OBRENOWICZ ks. serbski 1839
MICHA OBRENOWICZ (1823-1868) ks. serbski 1839-1843 ponownie 1860-1868
MILAN OBRENOWICZ (1854-1901) ks. serbski 1868-1882 krl serbski 1882-1889

ALEKSANDER OBRENOWICZ (1876-1903) krl serbski 1889-1903

JERZY CZARNY KARADZIORDZIE (1768-1817)
ALEKSANDER KARADZIORDZIEWICZ (1806-1885) ks. serbski 1842-1858
PIOTR KARADZIORDZIEWICZ (1844-1921) krl serbski 1903-1918 krl jugosowiaski
1918-1921
ALEKSANDER KARADZIORDZIEWICZ (1888-1934) krl jugosowiaski 1921- 1934
PIOTR KARADZIORDZIEWICZ (1923-1970) krl jugosowiaski 1934 1945
INDEKS NAZWISK
W indeksie zastosowano nastpujce skrty: abp arcybiskup, arcyks. arcyksi,
austr. austriacki, bizant. bizantyski, bon. boniacki, br. brat, bug.
bugarski, c. crka, ces. cesarz, cesarski, chorw. chorwacki, czarn.
czarnogrski, czes. czeski, dyn. dynastia, gen. genera, gr. grecki, hr.
hrabia, jug. jugosawiaski, kr. krl, krlowa, ks. ksi, l. lata, m. matka,
mac. macedoski, min. minister, niem. niemiecki, o. ojciec, ok. okoo, pol.
polski, r. rok, rad. radziecki, ros. rosyjski, rz. rzymski, s. syn, serb.
serbski, slaw. slawoski, sow. soweski, w. wity, tur. turecki, ur.
urodzony, w. wiek, wielki, wg. - wgierski, w. - woski, wac. - waciwie, woj. wojewoda, wspcz. wspczesny, zm. zmary, zob. zobacz, . ona. Daty w
nawiasach oznaczaj okres ycia, daty bez nawiasw dotycz czasu sprawowania
funkcji lub wadzy bd waniejszych wypadkw z ycia danej osoby
Aarini Tideo (ok. 1427-po 1490), humanista w., dziaa w Dubrowniku 785
Aimovi Milan, premier marionetkowego rzdu w Serbii 484
Adalberon, hercog Wielkiej Karantanii w l. 1012-1035 37
Aehrenthal Aloys (1854-1912), dyplomata austr. 393
Agapit w. 61
Agron (III w. p.n.e.), kr. Ardiajw 14
Ahmed, pasza skadarski, w 1712 r. zburzy monaster cetyski 227
Ahmed I, sutan tur. w l. 1603-1607 205
Aimone di Spoleto zob. Tomisaw II
Albrecht I, ks. Austrii i Styrii od 1282 r, kr. niem. w l. 1298-1308 87
Albrecht V Habsburg, ks. austr. od 1404 r., kr. czes. i wg. od 1437 r., kr. niem. w l.
1438-1439 756
Aleksander Karadziordziewicz (1806 - 1885), s. Jerzego Czarnego (Karadziordzia), ks.
serb. w l. 1842-1858 304-307, 309, 338, 374
Aleksander Karadziordziewicz (1888-1934), s. Piotra, regent serb. i Krlestwa SHS, kr.
SHS i kr. Jugosawii od 1921 r. 47, 423, 424, 429, 430, 441-444. 448-451, 453, 454,
457-460, 464
Aleksander Obrenowicz (1876-1903), s. Milana, kr. serb. w l. 1889-1903 373-375
Aleksander Wielki (356-323 p.n.e), kr. mac. od 336 r. p.n.e. 14, 132 Aleksander I (17771825), car ros. od 1801 r. 273, 276, 307
Aleksander II, papie w l. 1061 -1073 50, 57
Aleksy w. 732 Aleksy I Komnen (1048-1118), ces. bizant. od 1081 r. 52, 84, 95
Aleksy III Angel, ces. bizant. w l. 1195-1203 709
Almosz Arpadowicz (zm. 1127), ks. Sawonii, bratanek kr. Wgier Wadysawa I 52

Alogobatur, wdz bug. w 924 r. 47

Ausijan, wnuk cara Iwana Wadysawa, patrycjusz biz., car bug. w l. 1040 1041 83
Amalowie, rd gocki 21
Amiko (zm. ok. 1087-1091), hr. normaski 57, 52
Anastazja, c. Mikoaja Petrowicza czarn. 396
Andechs, rodzina panujca w Krainie 86
Andegawenowie. dyn. 95, 99
519
Anders Wadysaw (1892-19701, gen. polski polityk emigracyjny 493
Andrassy Gyula starszy (1823-1890), premier wg., min. spraw zagranicznych AustroWgier w l. 1871 - 1879 353, 365. 366
Andreasz (XIV w.), br. kr. mac. Marka 729
Andri Ivo (1892-1975), prozaik serb., laureat Nagrody Nobla 478
Andrija Gropa (druga p. XIV w.), w. upan 149
Andronik II Paleolog, ces. bizant. w l. 1282-1328 114, 115, 130
Andronik III Paleolog, ces. bizant. w l. 1328-1341 115-117
Andrzej II Arpadowicz, ks. Chorwacji, Dalmacji i Sawonii, kr. wg. w l. 1204-1235 96,
98, 135
Angelovi Micha (13661425), w. elnik serbski 160
Anna, c. Kazimierza Wielkiego, . Wilhelma hr. cylejskiego 88
Anna, wnuczka doy Henryka Dandolo, . Stefana Pierwszego Koronowanego 111
Anna Angela, c. wadcy Epiru Teodora Dukasa Angela. . Radosawa Nemanicza 111
Anna Cylejska (po 1380- 1416), . Wadysawa Jagiey od 1402 r. 88
Anna Habsburanka (1573-1598), kr. pol., . Zygmunta III Wazy 175
Anna Jagiellonka (1503-1547), krlewna wg.. c. Wadysawa Jagielloczyka, . ces.
Ferdynanda Habsburga 767
Anna Neda, siostra Stefana Urosza III, . cara bug. Michaa III Szyszmana 116, 117
Antelami Benedetto, rzebiarz w., przedstawiciel sztuki romaskiej w Lombardii, czynny
w l. 1177-1233 702
Antoninus Pius (86-161). ces. rz. od 138 r. 17
Antym, dowdca oddziau powstaczego w czasie powstania mac. w l. 10401041 83
Apis zob. Dimitrijevi-Apis
Aristodije (Rastudije, XII w.l, malarz i zotnik z Zadaru, nastpnie pataren boniacki 134
Aron Komitopul (X w.), o. cara Iwana Wadysawa 77. 79, 81, 83
Arpad (zm. 907), zwany w legendzie wg. rwnie Attyl, wadca Wgrw, zaoyciel
dyn. Arpadw 47
Arpadowie, wac. Arpadowicze. dyn. wg. 95, 98-100. 504
Arsenije l (zm. 1266), abp serb. w l. 1233-1263 111
Arsenije III Crnojevi (ok. 1633-1706). patriarcha serb. w l. 1672-1690 203, 212-215.
220
Arsenije IV Jovanovi-akabenta (1698-17481, patriarcha serb. od 1724 r. 203. 217,
223
Artukovi Andrija, min. spraw wewntrznych w rzdz Ante Pavelicia 483
Astrapas (Byskawiczny), malarz bizant. w XIV w. 132
Aszot, ks. armeski, zi cara Samuela bug. 80
Aszyk Pasza Zade (XVI w.), kronikarz tur. 755

Akerc Anton (1856-1912), poeta sow. 383

Atanazy (XVI-XVII w.), abp ochrydzki 209
Attyla (zm. 453). wdz Hunw 20, 21
Attyla zob. Arpad
August, ces. zob. Oktawian August
August II Mocny (1670-1733), kr. pol. w 1. 1697-1706 i od 1709 217
Aurelian, wac. Lucius Domitius Aurelianus (ok. 214-275), ces. rz. od 270 r. 18
Abe Anton (1862-1903), malarz sow. 386
Baaz zob. Bo
Babenbergowie, margrabiowie i dyn. austr. 86
Babonegowie, saw. rd feudalny 100
Bach Aleksander (1813-1893), polityk austr. 344 346
Badoglio Pietro (1871-1956), marszaek w. 430
Bajan, kagan awarski w VI - VII w. 26, 27
Bajezyd I Byskawica, sutan tur. w l. 1389-1402 752, 753
Bajezyd II Veli, sutan tur. w l. 1481 1512 765
Balcerak Wiesaw, wspcz. hist. pol. 503
Balderych (IX w.), margrabia Friulu 45
Baliciowie, dyn. zecka 703, 720, 749, 757. 764. 765
Ban Matija (1818-1903), polityk serb. 335
Banduri Anzelm (1671 1743), numizmatyk i bizantynista dubrownicki, benedyktyn
786
Barac Antun, jug. historyk literatury 257, 284, 477, 503
Barakovi Juraj (1548-1628), pop gagolja, autor pieni patriotycznych 788
Barbara (1390/1395-1451), c. Hermana II hr. cylejckiego, . Zygmunta
Luksemburskiego 88
520
Barii Rafaelo, franciszkanin, bp w Boni w poowie XIX w. 314
Barthou Jean-Louis (1862-1934), polityk francuski 453, 458, 459
Bartol, kne Krku, od 1193 r. upan Modruu 99
Baaiek Djuro, pose chorw., zabity w Skupsztynie w 1928 r. 446
Bakovi Rudjer (1711-1787), chorw. uczony i poeta 256
Baton z plemienia Breukw, wdz powstania iliryjskiego wr. n.e. 15, 16
Baton z plemienia Dezitiatw, wdz powstania iliryjskiego wr. n.e. 75, 16
Batowski Henryk, wspcz. hist. pol. 502
Batthyany Lajos (1806-1849), polityk wg. 327
Batui Slavko, pisarz chorw. 478
Bauer Martin (15951668), jezuita, autor dziea historycznego 192
Bazyli I Macedoczyk, ces. bizant. w l. 867 -888 46. 47. 55, 63
Bazyli II Bugarobjca, ces. bizant. w l. 976-1025 49, 67, 68, 79-82
Beci Vladimir (1886-1954), malarz chorw. 478
Begovi Milan (1876 1948), pisarz i poeta chorw. 476
Begovi Sima, pop z Boni, dziaacz polityczny 450
Bela III, kr. wg. w l. 1172-1196 96, 107
Bela IV, kr. wg. w l. 1235-1270 96, 97, 100
Belaes, upan Trebinian, o. ks. Krainy 63, 67

Beliciowie, dyn. trebiska 37, 63, 67

Beli Aleksander (1876-1960), filolog jug. 474
Bem Jzef (1794- 1850), gen. pol. 337, 333
Bene (Benesz) Edvard (1884-1948), polityk czes., od 1918 r. min. spraw
zagranicznych, nastpnie prezydent Czechosowacji 456, 465. 466
Benetevi Martin (zm. 1607), z wyspy Hvar, komediopisarz 188
Berislavi Ivani (zm. 1514), magnat chorw., ban w Jajcach w l. 1511 1513, despota
Serbw wg. od 1502 r. 766
Berislavi Stefan, s. Ivania, despota Serbw wg. w l. 1514-1535 766-768
Beic Zarije, wspcz. historyk jug. 504
Beust Friedrich Ferdinand von (1809-1886), polityk saski i austr. 365
Biegaski Witold, wspcz. historyk pol. 503
Bismarck Otto von (1815-1898), premier pruski w l. 18621859, pierwszy kanclerz
Rzeszy w l. 1871-1890 367
Blajvajz (Bleiweiss) Janez (1808-1881), sow. dziaacz polityczny 286, 299, 378, 345,
360, 367, 387
Blaznoyac Milivoj (1824-1873), polityk serb. 347
Bliss Laine Artur, pose USA w Belgradzie 477
Boccaccio Giovanni (1313 1375), pisarz w. 785
Boemund ks., wdz Normanw w. w czasie I wyprawy krzyowej w 1096 r. 84
Bogdan (XIV w.), woj. serb. 121
Bogdanovi Dimitrije, wspcz. historyk jug. 505
Bogoj (XIV w.) woj. zecki 117
Bogovi Mirko O816-1893), poeta, dramaturg chorw. 346. 349, 357, 362
Bohori Adam (ok. 1520-ok. 1600), twrca abecada pisma aciskiego, ustalajcego
zasady ortograficzne jzyka sow. 789
Bojoannes Bazyli (XI w.), katepan Italii 49
Bolesaw Szczodry (miay) (ok. 1040-1081), ks. pol. od 1058 r., kr. pol. w l. 1076-1079
52
Bolesaw II Rogatka zwany ysym (ok. 1224-1278), ks. lski 87
Bolesaw III Rozrzutny (1291-1352), ks. legnicki 97
Borelli Manfred hr., w. polityk z Dalmacji, czonek tzw. Wzmocnionej Rady Pastwa w
1860 r. 347
Bori, ban Boni przed 1154-1163 734
Borkovi Martin (1597-1683), bp zagrzebski od 1667 r., zakonnik paulin 784
Borna (VIII/IX w.), ks. Chorwatw dalmatyskich ok. 810-821, lennik Karola Wielkiego
45, 46
Borut (VIII w.), ks., wadca pastwa karantaskiego 35
Borys Micha, ks. bug. 853-889 64, 76, 77
Borys III Koburg, car bug. w l. 1918-1943 465, 470
Bokovi Rudjer (1711-1787), sawny astronom i filozof dubrownicki 186
Boz (IV w.), wadca Antw 23
Bo (Baaz) (IX w.), mony karantaski 38
Boi Ivan, wspautor zarysu dziejw Jugosawii 504, 505
Boidarovi Nikola (zm. 1518), wybitny malarz dubrownicki 186, 192
Bran (IX w.), s. Muncimira z dyn. Wyszesawiczw 64

Branimir, ks. Chorwacji Dalmatyskiej w l. 879-ok. 891 47

Branko Mladenovi (zm. Przed III 1365). sewastokrator, namiestnik Ochrydy, przodek
serb. dyn. Brankowiczw 118
521
Brankovi Dziordzie (1643-1711). szlachcic siedmiogrodzki, przywdca Serbw,
tytularny despota 214, 215, 229, 245
Brankovi Sawa, metropolita w Siedmiogrodzie, br. Dziordzia 214
Brankowicze, dyn. serb. 118, 160, 166, 214, 215, 227
Brankowiczwna Hanna (zm. 1578), . kniazia Teodora Sanguszki, II v. kniazia Mikoaja
Zbaraskiego 165. 167
Brankowiczwna Maria Magdalena, . Iwana Winiowieckiego, II v. Aleksandra
Czartoryskiego 166
Brenner Martin, bp, przywdca kontrreformacji w Styrii i Karyntii 191
Breniew Leonid I. (1906-1982), rad. dziaacz partyjny i pastwowy, w l. 1964 1966
I sekretarz, od 1966 r. sekretarz generalny KC KPZR 499
Briand Aristide (1862-1932), francuski polityk, min. spraw zagranicznych 454
Bribirski zob. Mladen I, Mladen II, Pawe I, zob. te ubi
Brki-Jovanovi Vasilije (ok. 1719-1772), patriarcha serb. 223
Brli Andrija Torkvat (1826- 1868), chorw. dziaacz polityczny 328, 334
Bruerovi Marko (1774-1825), poeta z Dubrownika 256
Bruckner Aleksander (1856-1939), pol. slawista i historyk kultury 503
Budislavi Tomo (1545 1608), lekarz, nastpnie bp 186
Bukovac Vlaho (1855-1922), malarz chorw. 387, 388
Buganin Nikoaj A. (1895-1975), rad. dziaacz partyjny i pastwowy, w l. 1955-1958
premier ZSRR 498
Burian Stefan (1851-1922), baron, polityk austr. 412
Buszatlija Mahmud Pasza (zm. 1796), wezyr skadarski od 1779 r. 225, 226
Butko, duchowny gagolicki w pocztku XV. w. 103
Buvina Andrija, rzebiarz, twrca w 1214 r. romaskich drzwi katedry w Splicie 102
Buzila, narzeczona Kolomana I, c. ks. Rogera normaskiego 52
Buan Herman, polityk chorw., pose na sejm wg. w 1836 r. 288
Bystrzonowski Ludwik (1797-1878), pol. dziaacz emigracyjny zwizany z Hotelem
Lambert 323. 334
Cambak Cyprian, pisarz bug., metropolita kijowski w l. 1376-1406 133
Cambak Grzegorz (ok. 1364-po 1418), pisarz bug., metropolita kijowski w l. 1415-po
1418 733, 158
Cankar Ivan (1876-1918), sow. pisarz okresu moderny 405, 413, 476, 477
Cededa (XI w.), bp Krki 50
Ceni Mita (1851 - 1888), serb. dziaacz socjalistyczny 372, 39/
Cetnarowicz Antoni, wspcz. historyk pol. 502
Cezar, wac. Caius Iulius Caesar (100?- 44 p.n.e.), rz. wdz, m stanu, pisarz 15
Cezarini Julian, legat papieski w XV w. 159
Chilvud (VI w.), Sowianin, wdz bizant. 24
Chotimir, wadca pastwa karantaskiego w l. 751/752-769 35, 36

Chruszczow Nikita S. (1894-1971), rad. dziaacz partyjny i pastwowy, I sekretarz KC

KPZR w l. 1956-1964, premier ZSRR w l. 1958-1964 498, 499
Churchill Randolf (ur. 1911), s. Winstona, dziennikarz 493
Churchill Winston Leonard Spencer (1874-1965), angielski m stanu 471, 490. 493,
494
Chwalimir, ks. Trebinja w pot. X w. 67
Cicha (Cika, zm. po 1095), opatka klasztoru w. Marii w Zadarze, przyrodnia s. Piotra
Kreszimira IV 51
Cincar-Markovi Aleksander, jug. min. spraw zagranicznych w l. 1939 1941 467,
469-471, 482
Cojs (Zois) Micheloangelo, kupiec w Sowenii w. pochodzenia w XVIII w. 236
Conrad von Htzendorf Franz (1852-1925), gen. austr., szef sztabu 393, 425
Crijevi Ilija (1463-1520), poeta dubrownicki 785
Crijevi Ludovik Tuberon (1459-1527), historyk dubrownicki 186
Crnja Z., wspcz. historyk jug. 505
Crni Menci Clement (1865-1930), grafik i malarz chorw. 387
Crnojevii, monowadczy rd w Czarnogrze zwany te Djuraeviciami 164, 165. 220
Csikos-Sessia Bela (1864-1931), chorw. malarz symbolista 388
Cuvaj Slavko (1851-1931), ban chorw. 411, 413
Cvetkovi Dragia (ur. 1893), premier jug. w l. 1939-1941 467-472, 482
522
Cviji Jovan (1865 1927), etnograf serb. 474
Cyprian (XVII/XVIII w.), autor pierwszego alfabetu serbskiego z 1717 r., wzorowanego
na rosyjskiej gradance 229
Czajkowski Micha (1804-1886), pol. dziaacz emigracyjny 307 310
Czartoryski Adam Jerzy ks. (1770-1861), prezes pol. Rzdu Narodowego, przywdca
Hotelu Lambert 263, 264, 273 307-312, 334, 502
Czartoryski Aleksander (zm. 1571), knia, magnat pol., woj. woyski, drugi m Marii
Magdaleny Brankowiczwny 167
Czasaw Klonimirovi, ks. Serbw w l. 924-950 66, 73, 134
Czermiski Marcin (1860-1931), podrnik pol., jezuita i hagiograf 503
abrinovi Nedeljko (1895-1916), uczestnik zamachu w Sarajewie w 1914 r. 415, 416
esmiki Ivan (Janus Pannonius, 14341472), poeta sow. piszcy po acinie, abp
ostrzyhomski 188
eljar-Ili Teodor (1746-1793), malarz 229
irkovi Sima, wspautor zarysu dziejw Jugosawii 504, 505
op Matija (1797-1835), wydawca, ksigarz sow. 286
opi Vladimir (1891-1938?), jug. dziaacz komunistyczny 441
ubrilovi Vaso (ur. 1897), uczestnik zamachu w Sarajewie w 1914 r., historyk serb.
415, 504
ulinovi Ferdo (ur. 1897), jug. historyk prawa 505
orovi Vladimir (1885-1941), historyk serb. 253, 474, 503
Dabisza zob. Stefan Dabisza
Dandolo Henryk, doa wenecki 96, 111
Danil-Daniel Konstantin (1798-1873), serb. twrca ikonostasw 389
Danio II (ok. 1270-1337), abp serb. Od 1323 r., pisarz hagiograf 133

Danio Petrovi (1826-1860), ks. czarnogrski od 1826 r. 233, 373, 341, 342
Danio Petrovi (1876-1917), s. kr. Mikoaja czarn. 396, 416, 419, 421, 423
Danio epevi, zwany pniej Petrovi (ok. 1670-1735), wadyka cetyski od 1697 r.
220, 227, 223
David Komitopul (X w.), br. cara Samuela 77, 79
Davidovi Ljubomir (1863 1940), premier jug. 439, 444, 446, 462
Dawid (XI/XII w. p.n.e.), kr. izraelski od ok. 1110 r. 188
Dawid, patriarcha Kocioa bug. w pocztkach XI w. 81
Deak Ferenc (1803-1876), polityk wg. 353 .
Deakin William, kapitan brytyjski 490, 497
Decjusz (ok. 200-251), ces. rz. w l. 249-250 78
Dedijer Vladimir (ur. 1914), wspautor zarysu dziejw Jugosawii 504
Dejan (XIV w.), m Teodory, s. Stefana Duszana, sewastokrator, nastpnie despota,
pan egligova 118, 121
Dejanovi Jovan Draga, serb. wadca p-nocno-wschodniej Macedonii w XIV w 727,
749
Dejanovi Konstantyn, s. despoty Dejana 127, 149, 153
Deli-Marko, Serb, organizator walki z Turkami w kocu XVI w. 209
Demeter Dimitrije (1811 - 1872), chorw. pisarz i dziaacz polityczny, ilirysta 293, 294,
296
Demetrios w., patron Tessaloniki 75
Demetrios z Pharos (III w. p.n.e.), wdz kr. Teuty 74
Demetriusz Chomatian (XII/XIII w.), abp Ochrydy i pisarz hagiograf 77, 111, 112
Derencsyi EmeryK (zm. po 1495), ban Chorwacji, pokonany przez Turkw w 1493 r.
166, 173
Derkos Ivan (1808-1834), chorw. dziaacz polityczny, ilirysta 289
Desa, ks. Dukli w 1151 r., w. upan Raszki w l. ok. 1161ok. 1168 z przerwami 70, 707
Descartes Rene (Kartezjusz, 15961650), franc. filozof i matematyk, czoowy
przedstawiciel racjonalizmu 188
Dimitrijevi Teodor (XVIII w.), malarz okresu baroku 229
Dimitrijevi-Apis Dragutin (1876-1917), oficer serb., szef tajnej suby pastwowej 395,
476, 479, 427, 423
Dioklecjan (243-316?), ces. rz. w l. 284-305 78-27, 26, 57
Dionizjusz Starszy (ok. 430367 p.n.e.), tyran Syrakuz od 405 r. p.n.e. 73
Diversis Filip de, reorganizator szkolnictwa w Dubrowniku w l. 1434-1441 785
Djakovi Djuro (1876-1929), sekretarz KPJ 450
Djarski Ksaver andor (1854-1935), pisarz chorw. 383
Djordje (XIV w.), mistrz budowlany 197
Diuraevici zob. Crnojevii
523
Djurdjevi Ignjat (1675-1737), poeta z Dubrownika 256
Djuri Vojislav wspez. jug. historyk sztuki 505
Dugosz Jan (1415-1480), abp, historyk pol., dyplomata, wychowawca synw
Kazimierza Jagielloczyka 144
Dobeta (IX/X w.), komes bug., zarzdzajcy Kutmiczewic 76
Dobrosaw, przyrodni br. Konstantyna Bodina, kr. Zety w l. 1101-1102 69, 70

Dobrosaw (XIV w.), budowniczy, br. protomajstra Djordja 127

Dobrotica, bojar bug., wadca Dobrudy w XIV w. 151
Dollfuss Engelbert (1892-1934), polityk austr. 457
Domagoj (zm. 878), ks. Chorwacji Dalmatyskiej w l. 864-876/877 47
Domald (XII/XIII w.), monowadca z rodu Snaiciw 97
Domentian, mnich z Atosu, autor ywotu Sawy Nemanicza (w. Sawy) 111, 133
Domicjan (51 96), ces. rz. od 81 r. 16
Dominis Markantun (15601624), abp Splitu, zwolennik reformacji 190
Domniusz w. (III w.) 21
Domjani Dragutin (1875-1933), liryk chorw. 476
Donat (IX w.), bp Zadaru 58
Donatello, wac. Donato di Betto Bardi (13861466), rzebiarz w., najwybitniejszy
przedstawiciel rzeby w. XV w. 792
Doi Gavrilo (1871-1950), patriarcha prawosawny w Belgradzie 462, 464, 483
Dozsy Gyrgy (14757-1514), przywdca wojny chopskiej na Wgrzech w 1514 r.; jako
dowdca krucjaty przeciw Turkom przeksztaci j w antyfeudalne powstanie chopw
serb. i wg., po klsce stracony 167, 179
Drakovi Janko (1770-1856). hr., polityk chorw. 289, 290, 293, 295
Drakovi Juraj (1525 1587), bp, przywdca kontrreformacji w Zagrzebiu, ban
chorw., pniej kardyna 191
Drakovi Milorad (1873-1921), polityk jug. 441
Dristyr (IX/X w.), komes bug. 77
Dri Dore (1461 1501), poeta, kanclerz kapituy katedry dubrownickiej 185
Dric Marin (1508-1567), poeta dubrow-nicki, spiskowiec 185
Drislav, w. ks. chorwacki w l. 969 995 56
Dui Jovan (1874-1943). poeta serb. 475
Duci Niifor (1832-1900), archimandryta mac., przewodniczcy powstaego w 1868 r.
w Belgradzie komitetu do spraw mac. 344
Duraczyski Eugeniusz, wspcz. Historyk pol. 503
Durkovi-Jaki Ljubomir (ur. 1907), wspcz. historyk jug. 502, 503
Duszan car zob. Stefan Duszan Dilas Milovan, dowdca partyzantw w czasie II wojny
wiatowej 497
Ekmei Milorad, wspcz. historyk jug. 265, 269, 340, 504
Eliasz, prorok starotestamentowy 34
Elbieta (XIV w.), c. Kazimierza ks. inowrocawsko-gniewkowskiego, . bana Stefana II
Kotromanicza 137
Elbieta (17091762). carowa rosyjska od 1741 r. 223, 233
Elbieta Boniacka (1339-1387), Kotromaniczwna, kr. wg., . Ludwika I Wielkiego,
matka kr. pol. Jadwigi 103, 137
Elbieta Kotromaniczwna zob. Elbieta Boniacka
Elbieta Piastwna (1305-1380), kr. wg., c. Wadysawa okietka 137
Emeryk, koronowany na kr. wg. w 1192 r.. Chorwacji i Dalmacji w 1194 r., kr. Wgier w
l. 1196-1204 96
Eppensteinowie, ks. Karyntii 37, 42
Erdedija (Erdodyi) Nikola (zm. 1693), ban Chorwacji od 1670 r. 184

Eudokia Angela (XII/XIII w.), . Stefana Pierwszego Koronowanego, c. ces. Aleksego III
109, 112
Eufemia, c. Henryka V legnicko-brzeskiego, . Ottona II ks. karynckiego 87
Eugeniusz Sabaudzki (1663 1736), ks., wdz armii austr. 275, 276, 484
Eustachy w. 67
Eutychios (XIV w.), Grek, pomocnik malarza Astrapasa 132
Eutymiusz, patriarcha tyrnowski w l. 1375 -1393 133, 158
Falieri Vital (XI w.), doa Wenecji 52
Felczak Wacaw, wspcz. historyk pol. 7, 230, 502
Ferdynand I Koburg (1861-1948), ks. bug. w l. 1887-1908, nastpnie car bug. w l.
1908-1918 395, 403, 428
Ferdynand I Habsburg (1503-1564). Od 1521 r. wadca Austrii, od 1527 r. kr. czes. i
wg., od 1556 r. (po abdykacji Karola V) ces. niem. 167, 168, 173, 174, 187
Ferdynand II Habsburg (1578-1637), kr. czes. od 1617 r., kr. wg. od 1618 r., ces. od
1619 r. 175, 181, 182, 191
524
Ferdynand V, kr. wg. i chorw. w l. 1835 - 1848 326, 328
Feri Djuro (1739-1820), uczony chorw. 256
Filip II (382-336 p.n.e.), kr. mac. od 359 r. 14
Filip II (1527-1598), s. Karola V, kr. Hiszpanii od 1555 r. 196
Filip V (238-179 p.n.e.), kr. mac. od 221 r. 14
Filipovi Filip (1879-1938), jug. Dziaacz komunistyczny 438, 441, 472
Fokas (zm. 610), centurion, poten ces. wschodniorz. od 602 r. 26
Fra Vit (XIV w.), franciszkanin z Kotoru 727
Frajberger zob. Prebeger
Franciszek z Mediolanu, wykona ok. 1380 r. srebrny relikwiarz w. Szvmona na
zamwienie kr. Wgier Elbiety 103
Franciszek I (1768-1835), ces. austr. od 1804 r. 253
Franciszek Ferdynand (1863 1914), arcyks., nastpca tronu austr. 408, 411, 415
Franciszek Jzef (1830-1916), ces. austr. i kr. wg. od 1848 r. 332, 398, 413, 422, 425,
450
Franciszek I Rakoczy (1637 1676). ks. Siedmiogrodu 184
Franciszek II Rakoczy (1676-1735), ks. Siedmiogrodu, przywdca powstania wg. w l.
1703-1711 240
Frank Josip (1844-1911), polityk chorw. 379, 405
Frankopan Franjo Krsto (Krzysztof, 1643 - 1671), magnat chorw. i pisarz, uczestnik
spisku Wesselenyiego, stracony 183. 184
Frankopan Krsto (1482-1527), ban Chorwacji i Sawonii od 1526 r. z nominacji Jana
Zapolyi 173
Frankopanowie, chorw. rd magnacki 99, 102
Friedjung Heinrich (1851-1920), historyk austr. 470. 477
Fryderyk I Barbarossa (ok. 1125-1190), kr niem. od 1152 r., ces. od 1155 r. 105
Fryderyk III Habsburg (1415-1493), ks. Styrii, kr. niem. i ces. od 1440 r. 38
Fuggerowie, rodzina bankierska 177
Gabiniusz (I w. p.n.e.), legat Cezara 75
Gabriel Radomir, car bug. w l. 1014-1016 67, 57, 82

Gaj Ljudevit (1809-1872). poeta i polityk chorw. 285-292, 296-299, 309, 324, 345, 349
Gajsler Justyn Feliks (1848-1910), historyk i literat pol. 503
Garaanin Drga, wspcz. historyczka jug. 504
Garasanin Ilija (1812-1874), polityk serb. 303, 306-372, 329, 333, 334, 336-339, 392,
395, 430
Garasanin Milutin (1843-1898), polityk serb. 377
Garasanin Milutin, wspcz. historyk jug. 504, 505
Garganus de Arscindis z Ankony (XIII w.), potestat Splitu 106
Garlicka Anna, wspcz. historyk pol. 503
Gavrilovi Jovan (1796-1877), polityk serb. 347
Gavrilovi Milan, pose jug. w Moskwie od 1940 r. 469
Gejza I, ks.. nastpnie kr. wg. w l. 1074-1077 57
Gentios, s. Pleurata (II w. p.n.e.), kr. Ilirw" 74, 75
German Mihailo, polityk serb. w XIX w. 278
Georgi Vojteh, bojar skopijski, przywdca powstania mac. w 1072 r. 84
Germanik (15 p.n.e.19 n.e.), wac. Caius Iulius Caesar Germanicus 75
Getaldi Marin (1568-1626), matematyk dubrownicki 786
Giotto di Bondone (ok. 1266-1337), w. malarz i architekt 94, 103
Gliscy, rodzina kniaziw litewskich 166
Gliska Anna. siostra despoticy Heleny, . kniazia Wasyla Gliskiego 166
Gliska Helena, c. Wasyla, . cara ros. Wasyla III 166
Gliski Micha (14707-1534), knia, marszaek nadworny litewski w l. 15001507,
sprowadzi do Polski Racw 166
Gliski Wasyl, z przydomkiem lepy (zm. 1515), br. Michaa, knia, m Anny, siostry
despoticy Heleny 166
Glii Milovan (1847-1908), pisarz serb. 382
Godeaw (XI w.), upan 58
Goering Hermann Wilhelm (1893-1946), feldmarszaek i polityk hitlerowski 458. 465
Gojisaw (X w.), ks. chorw. 49
Gojisaw (XI w.), br. Piotra Kreszimira IV 50
Gojkovi Matjasz, mistrz budowlany w Trogirze w XV w. 104
Gojnik, br. Muncimira z dyn. Wyszesawiczw 64
525
Gorazd, wadca pastwa karantaskiego w 1. 749-751/752 35, 36
Gorczakow Aleksandr (1798-1883), ros. min. spraw zagranicznych w l. 1856-1882 366
Gorki Milan (ur. 1904), I sekr. KPJ 463
Gotfryd z Melfi, hr., s. Amica 52
Gombos Gyula (1886-1936), polityk weg, premier w l. 1932-1936 457, 465
Grabe Trifko (1895-1916), uczestnik zamachu w Sarajewie w 1914 r. 415, 416
Gradihna Branislavljevi, kr. Zety w l. ok. 1131-1142 70
Gradnik Alojz (1882-1967), pisarz sow. 478
Gregori Ilja, dowdca powstacw chorw. w 1573 r. 180
Gregorowicz Karol (1819-1869), lekarz i publicysta, agent pol. w Zagrzebiu w 1848 r.
334
Grohar Ivan (1867-1911), malarz sow. 386
Grubesza Branislavljevi, kr. Zety w 1. 1118-1125 70

Gruden Josip (1869-1922), historyk sow. 504

Gruji Jevrem (1826-1895), polityk serb. 377
Grujovi Boa (1778-1807), uczestnik powstania Karadziordzia 265
Grzegorz (zm. 1459), s. Jerzego Brankowicza, olepiony w 1441 r., jako zakonnik
German 155, 160, 166
Grzegorz (Grgur) Dobronja Madijevac (XI w.), wadca Zadaru 49
Grzegorz VII, papie w l. 1073-1085 50, 52, 69
Gubec Matija (zm. 1573), przywdca chorw. powstania chopskiego w 1573 r. 180
Gueti Nikso (1549-1610), filozof dubrownicki 186
Guglielmo Varignana (XIII/XIV w.), synny autor dzie medycznych 105
Gunduli Divo (Ivo Franov, 1589-1638), wielki poeta barokowego Dubrownika 187
Gunduli Frano Fr. (1539-1589), wybitny prawnik i dyplomata dubrownicki 185
Habsburgowie, dyn. austr. 86-89, 91, 166, 168, 169, 174, 178, 183, 184, 188-191, 207,
209, 210, 217, 231, 234, 239-241. 324, 358, 424, 425, 441, 455
Hadrian, wac. Publius Aelius Hadrianus (76-138), ces. rz. od 117 r. 17
Hadi Jovan (1799-1869), prawnik serb. z Wojwodiny 305
Halil-pasza, s. Petara Obrenovicia, bejlerbej Rumelii w XV w. 204
Halil-pasza, wdz tur. w XVII/XVIII w. 213, 216
Hamzi Mihajlo (zm. po 1518 r.), malarz dubrownicki 192
Handelsman Marceli (1882-1945), historyk pol. 502, 503
Hannibal (246-183? p.n.e.), wdz kartagiski 74
Hasan-pasza Predojevi (zm. 1593), namiestnik Boni 208
Hasan-pasza, namiestnik Boni, w 1634 r. uciek wskutek powstania janczarw,
spahijw i kupcw 205
Hedervary zob. Khuen-Hedervary
Hegedui Krsto (ur. 1901), wspcz. malarz chorw. 487
Helena, c. azarza. Brankowicza, . Stefana Tomaszewicza 160
Helena, c. Mikoaja czarn., kr. Woch 375, 396, 483
Helena (XV/XVI w.), c. woj. Stefana Jakicia, . despoty Jovana Brankowicza, II v.
despoty Ivanisa Berislavicia 166
Helena (zm. 1376), siostra cara bug. Ivana Aleksandra, . cara Stefana Duszana od
1332 r. 117, 118, 120, 127
Helena (zm. 975), . Michaa Kreszimira II 58
Helena Lepa, . kr. chorw. Zwonimira 52
Henryk (zm. 1335), hr. gorycko-tyrolski 87
Henryk V (zm. 1296), ks. legnicko-brzeski od 1290 r. 87
Herberstein Johann Joseph (ok. 1630 1689), hr., komendant Karlovca, gen. ces. 184
Herder Johann Gottfried (1744-1803), filozof niem. 255, 281-283
Herman II (zm. 1435), hr. cylejski 88
Hicela, c. doy Piotra II Orseolo, . Stefana Svetoslavovicia, ks. Sawonii 49
Hieronim w. (IV/V w.), autor Vulgaty 105
Hildebrand, kardyna zob. Grzegorz VII papie
Hitler Adolf (1889-1945), przywdca narodowego socjalizmu, kanclerz Rzeszy w l.
1934-1945 464, 466, 469-477, 473, 483-485, 487, 489, 490
Hlapen (XIV w.), woj. serb. 727
Hohenwart Karol (1824-1899), polityk austr. 356, 387

Honoriusz II, antypapie w l. 1061 1072 50

Honoriusz II, papie w l. 1216-1227 111
Horthy Mikls (1868-1957), admira austro-wg., regent Wgier w l. 1920-1944 426
526
Hrabowszky Johan, gen. Pogranicza Wojskowego w 1848 r. 322, 327, 329
Hubmajer Miroslav (1851-1910), dowdca w powstaniu boniackim w l. 1875-1878 364
Hrabrenowie (Miloradovicie), rd hercegowiskich
Wachw 146 Hren Toma (1560-1630), bp. Przywdca kontrreformacji w Lublanie w l.
1599-1604 191
Hrvatiniciowie, monowadcy bon. 138, 139, 160
Hrvatini Vukoslav (XIV w.), knez bon. 137
Hrvoje Vuki (zm. 1416), Vvoj. bon., her-ceg Splitu 103, 138, 139, 144, 145, 160, 161
Hudson Tyrrel Duan, oficer wywiadu brytyjskiego w czasie II wojny wiatowej 487
Hugon z Devina (XIV w.), wadca Kwarneru 87
Hunyady Jan (ok 1385-1456), woj. siedmiogrodzki od 1439 r., regent w l. 1444-1453 88,
156, 159, 160, 162
Hval, pataren, autor kodeksu krstjanina" z 1404 r. 144
Ibrisimovi Luka (ok. 1620-1698), franciszkanin, przywdca powstaczy z 1684 r. 211
Iko Petar (zm. 1808), dyplomata serb. 267
Ignjatovi Jakov (1824-1888), pisarz serb. 382
Ili Danilo (1889-1915), uczestnik zamachu w Sarajewie w 1914 r. 415
Ili Jovan (1823-1901), pisarz serb. 362
Ilocki Nikola zob. Nikola Ilocki
Innocenty III, papie w l. 1198-1216 135
Ivan Dalmatyczyk, gagolja z Istrii w XVI w. 189
Ivani Matije, przywdca posplstwa Hvaru w l. 1510-1514 170
Ivanovi Ljubomir (1836-1879), serb. teoretyk ruchu czetnickiego 337
Iwan Aleksander, car bug. w l. 1331-1371 117, 148
Iwan Asen II, car bug. w l. 1218-1241 112
Iwan Crnojevi, s. Stefana Crnojevicia 165
Iwan Mircza Stary, hospodar wooski w 1. 1386-1418 153
Iwan Stefan Szyszman, s. Anny Nedy, car bug. w l. 1330-1331 117
Iwan Stracimir, car Bugarii Widyskiej w 1. ok. 1360-1396 149, 151
Iwan Szyszman, car Bugarii Tyrnowskiej w l. 1371-1393 149-151
Iwan Wadysaw z dyn. Komitopulw, ostatni car zachodniobug. w l. 1015-1018 49, 67,
68, 81-83, 134
Iwan z Debaru, abp ochrydzki w l. 1019-1036/37 82
Iwanko, s. Dobroticy. wadca Dobrudy ok. 1387 r. 151
Izaak I Komnen, ces. bizant. w l. 1057-1059 82
Izaak II, ces. bizant w l. 1185-1195 i1203-1204 109
Izajasz, mnich atoski w XIV w. 149
Izwolski Aleksandr (1856-1919), ros. min. spraw zagranicznych w l. 19061910 394
Izydor z Sewilli (ok. 570 636), uczony, historyk 26
Jadwiga (ok. 1374-1399), kr. pol. od 1384 r., c. Ludwika I Wgierskiego i Elbiety
Boniackiej 103
Jagi Vatroslav (1838-1923), filolog jug. 474

Jagiellonowie, dyn. pol. i wg. 188

Jakopi Richard (1869-1941), malarz sow. 386
Jaki Djura (1832-1878), pisarz i malarz serb. 362, 389
Jaki Marko, serb. monowadca, walczcy w 1527 r. z powstacami serb. 167
Jaki Petar, monowadca serb. z XVI w. 167
Jaki Stefan, woj., o. Heleny despoticy 166
Jakub ewangelista, w. 60
Jakub, s. sutana Murada I 152
Jakwinta, c. Archiriza z Bari, kr. Zety, . Bodina 70
Jan Habsburg, arcyks. 330
Jan Kapistran, w. 160
Jan (zm. midzy 1345 a 1347), opat Victring od 1312 r., historyk 92
Jan Wyznawca, w., bp Trogiru w p. XII w. 105
Jan I Tzimiskes, ces. bizant. w l. 969-976 77, 78, 82
Jan II Komnen, ces. bizant. w l. 1118-1143 84
Jan III Sobieski (1629-1696), kr. pol. Od 1674 r. 210
Jan V Paleolog, ces. bizant. w l. 1341-1391 (z przerwami) 117, 148, 150
Jan VI Kantakuzen, ces. bizant. w l. 1347-1354 117, 118, 148
Jan VIII, papie w l. 872-882 63
Jankovi Dragoslav (ur. 1911), jug. Historyk prawa 505
Jankovi Stojan (zm. 1687), bohater uskocki z pn. Dalmacji 210, 211
527
Jefimija (ok. 1349 po 1404), ona od ok.1364 r.
Jovana Ugljey, jako wdowa mniszka 158
Jegen-pasza, przeladowca ludnoci mac. w XVII w. 212
Jelai Josip (1801-1859). ban chorw. 323-328, 346. 348, 380
Jenko Simon (1835-1869), pisarz sow. 363
Jeremija, dowdca zamku Golubac w XV w. 154
Jerzy (Djuradj), s. Iwana Crnojevicia. zaoyciel pierwszej drukarni na obszarze
dzisiejszej Jugosawii 165
Jerzy, ks. Zety, s. Vukana Nemanicza 112
Jerzy (Djur) Bodinovi, kr. Zety w l. 1115-1118 i 1125-1131 70
Jerzy Brankowicz, s. Stefana Brankowicza, despota Serbw wg. w l. 1485 1496 166
Jerzy Kapadocki, w. 61, 132
Jerzy II Stracimirovi Bali (zm. 1403), wadca Zety od 1385 r., zi azarza
Hrebeljanovicia 151, 153
Jerzy I Brankowicz (1375-1456). Wadca (despota) serb. od 1427 r. 88, 153-156, 158160, 164
Jevti Bogoljub, jug. min. spraw zagranicznych, wiadek zabjstwa kr. Aleksandra w
1934 r. 453, 456. 458, 460
Jezus Chrystus 61, 130
Jireek Konstantin Josef (1854-1918). historyk czes. 504
Joannikije (zm. 1354), abp serb. od 1338 r. patriarcha od 1346 r. 118
Joasaf, abp ochrydzki w XVIII w. 277
Joma Matija (1872-1945), malarz sow. 386
Jones William, major brytyjski w czasie II wojny wiatowej 490

Jordanes (VI w.) historyk gocki 23

Josipovi Antun (1806-1874), polityk chorw. 296
Jovan II (zm. 1614), patriarcha serb. od 1592 r. 207
Jovan Asen, despota, brat carowej Heleny 118
Jovan Brankowicz, s. Stefana Brankowicza, despota Serbw wg. w l. 14961502 166
Jovan Draga Dejanovi zob. Dejanovi Jovan Draga
Jovan Nenad zob. Nenad Jovan
Jovan Oliver zob. Oliver .Iovan
Jovan Ugljesa (zm. 1371), w. woj., potem despota serb., wadca poudniowo-wschodniej
Macedonii i zachodniej Tracji 727, 148, 149, 158
Jovan Wadimir, ks. Zety ok. 993-1016, czczony jako wity 67, 69
Jovanovi Paja (18591957), malarz serb. 386
Jovanovi-Pian Jovan (1869-1939), dyplomata i historyk serb. 462
Jovanovi Slobodan (1869-1958), historyk serb. 474
Jzef II Habsburg (1741-1790), ces. i kr. wg.-chorw. od 1765 r. 234-236, 238-242,
248-254, 345
Juchniewicz Marian, wspcz. historyk pol. 503
Jugovi Ivan (1775-1813), polityk serb. 269
Juki Luka (1887-1929), zamachowiec bon. 473
Julinac Pavle (1731/1735-1785), oficer serb. w subie ros., dyplomata, autor historii
sowiano-serbskiego narodu" 228
Juraj Dalmatyczyk (zm. 1479), architekt 104, 105, 192
Juraj Damatyczyk (1547-1589), autor przekadu Biblii na jzyki sowiaskie 189
Juraj Kosti, bp Rabu, autor przed 1313 r. Historii witego Krzysztofa 105
Juri Josip (18441923), prozaik sow. 363, 387
Justyn I, ces. bizant. w l. 518-527 24
Justynian I Wielki, ces. wschodniorz. w l. 527-565 24
Justynian II, ces. bizant. w l. 685-695 76
Kaczmarczyk Zdzisaw (1911-1980), historyk pol. 503
Kaanski Vladislav (1828-1890). pisarz serb. 362
Kadaloh (IX w.), margrabia Friulu 45
Kalafatovi Danio. gen. jug., szef sztabu generalnego w 1941 r. 482
Kali-Mijukovi Jovanka, wspcz. historyczka jug. 504
Kallay Beniamin (1839-1903), polityk austr. 376, 377, 472
Kaojan, car bug. w l. 1197-1207 170
Kara Mustafa Pasza Merzifonlu (1635-1683), w. wezyr tur. 270
Karadziordzievicie 493
Karadziordzie, Jerzy Czarny Petrovi (1768-1817), przywdca powstania serb. 258,
267-272, 276-279, 282, 297, 307, 364, 374
Karadi Vuk Stefanovi (1787-1864). serb. poeta, uczony i dziaacz polityczny 257,
272. 282-286, 299. 303, 305
Karakalla, wac. Marcus Aurelius Antoninus Caracalla (188-127), ces. rz. od 211 r. 17
528
Kara Vjekoslav (1821-1858), malarz chorw. 297, 386, 387 Karci Fra (1762-1828),
malarz sow. 385
Karinger Anton (1829-1870), pejzaysta sw. 385

Karnaruti Brne (1515/-1572/73). Poeta chorw. 188

Karol, arcyks., wadca Styrii, Karyntii i Krainy w l. 1564-1590, stryj ces. Rudolfa II 175,
177, 189
Karol I (IV) Habsburg (1887-1922), ces. austr. i kr. wg. od 1916 r., abdykowal w 1918
r. 425, 450, 455
Karol V Habsburg (zm. 1558), ces. w 1. 1519-1556 173
Karol VI Habsburg, kr. hiszp. od 1703 r. jako Karol III, ces. od 1711 r. 236, 239-247
Karol Andegaweski (1226-1285), kr. Sycylii w l. 1265-1282 i Neapolu od 1265 r. 113
Karol IV Luksemburski (1316-1378), kr. niem. i czes. od 1346 r., ces. od 1355 r. 105
Karol Robert Andegaweski (1288-1342), kr. wg. od 1308 r., zaoyciel dynastii
andegaweskiej na Wgrzech 97, 75, 118, 136
Karol Wielki (742-814), kr. Frankw od 168 r., Longobardw od 774 r., ces. od 800 r.
28, 36, 40, 45, 58
Karposz, hajducki harambasza w XVII w. 272, 273
Kartezjusz zob. Descartes Rene
Kastriota Jerzy (Skanderbeg, 1403-1467), bohater albaski, wadca Albanii od 1443 r.
165
Kai Bartoi (1575-1650), jezuita, autor pierwszej gramatyki ,jzyka iliryjskiego" 186
Katarzyna, c. cara Iwana Wadysawa, . Izaaka Komnena 82
Katarzyna, c. despoty serbskiego Jerzego Brankowicza, . Ulryka II hr. Cylejskiego 88
Katarzyna (zm. 1358), c. Mladena II, . Bolesawa III Rozrzutnego, ks. legnickiego od
ok. 1326 r. 97
Katarzyna, c. Stefana V, kr. Wgier, . Stefana Dragutina 113
Katarzyna II (1729-1796), ks. Anhalt-Zerbst, carowa ros. od 1762 r., . Piotra III 223
Katon, wa. Marcus Porcius Cato Maior Censorius (ok. 234149 p.n.e.), rz. m
stanu, mwca i pisarz, obroca cnt starorzymskich 106
Kazimierz (zm. 1345/1350) ks. gniewkowski na Kujawach 137
Kazimierz Wielki (1310-1370), kr. pol. od 1333 r., ostatni z dynastii Piastw 88, 179
Kemal Pasza Mustafa (Atatiirk, 18811938), prezydent Turcji 464
Kersnik Janko (1852-1897), pisarz sow. 383
Khuen-Hedervary Karoly Dragutun (1883 1903), hr., polityk wg., ban chorw. w 1.
1883-1903 378-80
Klai Miho (1829-1886), polityk dalmatyski 368
Klai Nada (ur. 1920), historyk jug. 504
Klaudia (XI w.), c. Zvonimira, . Vinika Lapanina 55
Klaudiusz (10 r. p.n.e. 54 r. n.e.), ces. rz. od 41 r. 77
Klaudiusz II, ces. rz. w l. 268-270 78
Klembner, sekretarz stanw Krainy w XVI w. 189
Klemens Ochrydzki, w. (zm. 916), ucze w. Metodego, abpa Moraw 76, 77
Klemens III Wibert, abp Rawenny, antypapie w XI w. 69
Klimantovi Simun z Lukorana (XV/XVI w.). kronikarz chorw. 106
Klonimir Strojimirovi, ks. z dynastii Wyszesawiczw, pretendent do tronu serb. w 897
lub 898 r. 64
Klun Kare, polityk sow. w XIX w. 387
Knianin Stevan (1807-1855), wojskowy i polityk serb. 322

Kocapar Radoslavjevi, s. Radosawa, stryja Konstantyna Bodina, kr. Zety ok. 11011102 r. 69
Kollar Jan (1793-1852), poeta i polityk sowacki 282, 287, 289
Koloman (1208-1241), s. Andrzeja II kr. wg. 135
Koloman I Uczony (ok. 1068-1116), kr. wg. od 1095 r., kr. chorw. od 1102 r. 5254,
56, 95, 107
Komitopulowie 77-79, 87
Komulovi Aleksander (zm. 1608), papieski agent dyplomatyczny w Dubrowniku i
wysannik do Polski, szerzyciel idei jednoci sowiaskiej 186, 209
Konrad (XIII w.), kapelan saskiej gminy w Brskovcu 122
Konrad II (ok. 990-1039), kr. niem. od 1024 r., ces. od 1027 r. 37
Konstancja Habsburanka (1588-1631), kr. pol., druga . Zygmunta III Wazy 175
529
Konstans II, ces. bizant. w l. 641-668 75
Konstantyn (XIV w.), mody krl" wadajcy w Zecie, br. kr. Stefana Urosza III 115
Konstantyn V, ces. bizant. w l. 741-775 76
Konstantyn Bodin, wadca Zety w l. 1081-1101, jako car Bugarii w 1072 r. Piotr IV 6870, 84, 134
Konstantyn Kostenecki zwany Filozofem, pisarz z XIV/XV w. 133, 158
Konstantyn Wielki, wa. Flavius Valerius Constantinus (ok. 280337), ces. rz. od 306
r. 18, 19
Konstantyn VII Porfirogeneta (905-959), ces. bizant. od 913 r. 46, 55, 62-64, 71
Konstantyn IX Monomach, ces. bizant. w l. 1042-1055 68, 83 Konstantyn z Ostrovicy
(XV w.), autor tzw. Pamitnikw janczara Polaka 159
Konzul Stjepan (1521-po 1568), pop, gagolja z Istrii, pniej kaznodzieja protestancki
189
Kopitar Jernej (1790-1847), uczony sow. 144, 282, 286-288, 299
Kora Vojislav, wspcz. jug. historyk architektury 505
Koroec Anton (1872-1940). polityk sow. 427-430, 446, 447. 451, 461
Korunovi Momir (ur. 1883), architekt serb. 479
Kos Milko (ur. 1892), historyk sow. 504
Kosacze, rd bon., pniej wadcy Hercegowiny 139, 140, 142, 144, 162, 163
Kossuth Ferenc (1841-1914), s. Lajosa, polityk wg. 406, 409
Kossuth Lajos (1802-1894), liberalny polityk wg., dyktator w 1849 r., potem przywdca
emigracji 333, 334, 406
Kosti Laza (1841-1910), dziaacz Omladiny 361
Kovaevi Boidar (ur. 1902), pisarz serb. 478
Kovaevi Jovan, wspcz. archeolog jug. 504
Kovai Viktor (1874-1924), architekt chorw. 479
Kovai Vladimir (1907-1959), pisarz chorw. 478
Kozacinski Emanui (1699/1700-1755), wsppracownik Maksima Suworowa 228
Kozarac Josip (1858-1906), pisarz chorw. 383
Kozeski Jerzy, wspcz. historyk pol. 503
Kraun Teodor (zm. 1781), malarz okresu baroku 229
Kraina, upan Trebinja w IX w. 63
Krakra, woj. bug. cara Samuela 81

Krupp Alfred (ur. 1907), przemysowiec niem. 484

Kotromanicze, dyn. bon. 136, 139, 145
Kprulu, rd w. wezyrw tur. 273
Koprulu Mehmed Pasza, w. wezyr w XVII w. 182
Kraljevi Miroslav (1885-1913), malarz chorw. 388
Krek Janez (1865-1917), polityk sow. 405
Kreszimir I, ks. Chorwacji Dalmatyskiej w l. ok. 930-ok. 945 48
Kreszimir II zob. Micha Kreszimir II Kreszimir III, kr. Chorwacji ok. 999-ok. 1038 49, 50
Kreszimir IV zob. Piotr Kreszimir IV
Kriani Juraj (ok. 1618-1683), ksidz chorw., propagujcy ide jednoci Sowian 197
Krlea Miroslav (1893-1981), pisarz chorw. 478
Krsti Djordje (1851-1907), malarz serb. 389
Krnjavi Iso (1845-1927), malarz, pisarz i polityk chorw. 387
Kukuljevi-Sakcinski Ivan (1816-1889), historyk i polityk chorw. 297, 298, 329, 333
Kulin, ban w Boni w l. 1180-1204 134, 135, 139, 142
Kulmer Franz (1806-1853), baron, polityk austr. i chorw. 324
Kumiic Eugenij (1850-1904), pisarz chorw. 383
Kurnatowska Zofia, wspcz. Arcneolog pol. 507
Kuslan Dragojlo baron (1817-1867), polityk chorw. 328, 333, 349
Kvaternik Eugen (1825-1871), polityk chorw. 357, 356
Kvaternik Eugen Dido, chorw. organizator zamachu w Marsylii w 1934 r. 454, 483
Labuda Gerard, wspcz. historyk pol. 507
Lapevi Dragia (1864-1939), dziaacz KPJ 438
Layer Leopold (1752-1826), malarz sow. 385
Lazarevi Laza (1851-1890), pisarz serb. 382
Lehr Aleksander von, dowdca 12. armii niem., naczelny dowdca grupy armijnej E
489, 496
Lehr-Spawiski Tadeusz (1891-1965), pol. jzykoznawca slawista 503
Lenoir-Zwierkowski Ludwik zob. Zwierkowski-Lenoir Ludwik
530
Leon z Paflaganii, abp ochrydzki ok. 1036/37 r. 82
Leon (XI w.), protospathar, katepan caej Dalmacji 49
Leon VI Filozof, ces. bizant. w l. 886-912 64
Leopold I Habsburg (1640- 1705), kr. wg. i niem. od 1655 r., ces. od 1658 r. 182, 184,
210, 212-214, 245
Leopold II Habsburg (1747-1792), ces. i kr. wg. od 1790 r. 252-254
Leskovar Janko (1861-1949), pisarz chorw. 383
Leta Pomponiusz, w. humanista 185
Levstik Fran (1831-1887), pisarz i polityk sw. 360, 363
Lewak Adam Emil (1891 -1963), historyk i bibliotekarz pol. 502
Linhart Anton (17561795), pisarz sow. 256
Liwiusz, wac. Titus Livius (59 p.n.e17n.e.), historyk rz. 14
Ljubibrati Mio (1839-1889), powstaniec bo. 364
Ljubia Stevan Mitrov (1824-1878), pisarz serb., Dalmatyczyk 362
Ljudevit (zm. 823), wadca Chorwacji Posawskiej 36, 45, 56
Ljutomir, upan Raszki w X/XI w. 66

Ljutovid (XI w.), ks. Zahumla, nastpca Stefana Wojisawa, noszcy tytu stratega 68
Longin, malarz dziaajcy w XVI w. 116
Lorkovi Ivan (1876-1926), polityk chorw. 408, 427, 428
Lotar I (795-855), kr. Frankw, ces. od 840 r. 46
Lucius Ivan (XVII w.), historyk z Trogiru 192, 193
Lui Kanibal (1485 1553), dramaturg 188
Ludwik II (zm. 875), s. ces. Lotara I, wadca Italii, ces. 47
Ludwik XIV (1638-1715), kr. francuski od 1643 r. 183, 270
Ludwik Badeski (1655-1707), margrabia, naczelny wdz austr., zwycizca spod
Slankamenu w 1691 r. nad armi w. wezyra Mustafy 277, 274, 275
Ludwik Niemiecki (804-876), kr. Frankw Wschodnich 36
Ludwik Pobony (778-840), kr. Frankw i ces. rz. od 814 r. 36
Ludwik I Wielki, Andegaweczyk (1326-1382), kr. wg. od 1342 r., kr. pol. Od 1370 r.,
podbi Dalmacj, narzuci zwierzchno czciowo Bugarii, Boni, Serbii, Modawii i
Wooszczynie 97-99, 103, 105, 118, 136-138, 169
Ludwik II Jagielloczyk, kr. wg. w l. 1516-1526 166, 167
Luters, gen. hitlerowski 490
azarz (zm. 1458), s. Jerzego Brankowicza, despota Serbii w l. 1456-1458 156, 160
azarz Hrebeljanovi (zm. 1389), s. Pribaca, ks. serb. 120, 129, 138, 150-153, 158
owmiaski Henryk (1898-1984), historyk polski 507
ukaszewicz Iwan, kapitan ros., emisariusz cara Piotra Wielkiego w Czarnogrze w
1711 r., organizator armii czarn. 227
ukasz w. 144
Maciej Korwin (1442-1490), kr. wg. od 1458 r., kr. czes. od 1469 r. 88, 162, 164-166,
179, 188
Mackensen August von (1849 1945), gen. niem. 427, 422
Macek Vlatko (1879-1964), polityk chorw. 457, 452, 460-462, 467-472
Madijevci, arystokratyczny rd zadarski 49
Majnard (XI w.), opat Pomposy, legat papieski 50, 57
Mainhard, hr. Gorycji i Tyrolu w XIII w. 87
Makedonski Vlada (Veliko Georgijev-Kerin), terrorysta mac. 453
Maksimovi Desanka (ur. 1898), pisarka serb. 478
Maksimovi Jovanka, wspcz. jug. historyk sztuki 505
Maksym, patriarcha serb. w XVII w. 274
Maksymilian II Habsburg (1527-1576), kr. czes. od 1562 r., kr. wg. od 1563 r., ces. od
1564 r. 774
Mal Josip (ur. 1884), historyk sow. 504
Malenkow Gieorgij M. (ur. 1902), radz. dziaacz partyjny i pastwowy, premier w l. 19531954 498
Mandusi Vuk (zm. 1648), bohater uskocki 270
Manuel I Komnen, ces. bizant. w l. 1143 -1180 70, 84, 95, 107, 134
Mara (ur. ok. 1400), c. Jerzego Brankowicza, . sutana tur. Murada II 155
Maraszli Ali-Pasza (zm. 1821), wezyr belgradzki od 1815 r. 277, 278
Marek, upan Raszki, wzmiankowany w 1083 r. 69, 107
Marek Aureliusz, wac. Marcus Aurelius Antoninus (121-180), ces. rz. od 161 r. 17
531

Maria rumuska (ur. 1900), kr. Jugosawii, . Aleksandra Karadziordziewicza od 1922

r., m. Piotra Karadziordziewicza 460
Maria, . cara bug. Iwana Wadysawa 81
Maria Teresa (1717-1780), ces. austr. od 1740 r., kr. wg.-chorw. od 1745 r. 234-245,
248, 250, 253, 295
Marinkovi Vojislav (1876-1935), polityk serb. 446, 450, 454, 456
Marinovi Jovan (1821-1893), polityk serb. 328, 371
Marko, s. Vukaina (ok. 1335-1394), legendarny Marko krlewicz, kr. mac. 129, 149,
150, 153, 175, 228
Marko Maruli zob. Maruli Marko
Markovi Franjo (1845-1914), poeta chorw. 363
Markovi Svetozar (1846-1875), serb. dziaacz polityczny 359, 371, 372, 382, 391, 413
Marmont Auguste (1774-1852). gen. napoleoski 273, 274
Martinac z Grobnika, pop gagoljas, autor opisu bitwy krbavskiej w 1493 r. 106
Martinovic Ignjat (Martinovics Ignac, 1755-1795), polityk wg. pochodzenia serb. 254
Maruli Marko (1450-1524), poeta epiczny 106, 188
Masaryk Toma Garrigue (1850-1937), prezydent Czechosowacji w l. 1920 -1935 380,
411, 451, 479
Mai Nikola (1852-1902), malarz chorw. 387
Masin Draga (18661903), morganatyczna . kr. Aleksandra Obrenowicza 374
Matavulj Simo (1852-1908), pisarz dalmatyski 382
Matej, zotnik i malarz z Zadaru 134
Matej Ninosaw, ban Boni w l. 1233-1250 135
Mathias Flacius Iliricus zob. Vlai Matija
Mato Gustaw Antun (1873-1914), pisarz chorw. 476
Maurycjusz (ok. 539 602), ces. bizant. od 582 r. 26
Mazurani Ivan (1814-1890), poeta i polityk chorw. 293, 294, 325, 326, 333, 350, 352,
355, 356, 378, 379
Medovi Celestin (1857-1919), malarz chorw. 387
Mehmed, bejlerbej Rumelii 160
Mehmed I (1374-1421), s. Bajezyda I, sutan tur. od 1413 r. 153, 154
Mehmed II Zdobywca (1430-1481), sutan tur. w l. 14441446 i od 1451 r., twrca
imperium osmaskiego 159, 162, 165
Mehmed Elmesz-pasza (zm. 1697), w. wezyr tur. 275
Mehmed Firuz-bej (XV w.), wdz tur. 159
Mehmed-pasza, wezyr bon., dowdca w. wyprawy na Czarnogr w 1756 r. 223
Mehmed-pasza Sokolovi (Sokollu, 1509-1579) w. wezyr tur. od 1564 r. 174, 197, 203,
227
Meneti iko (1457-1527), poeta dubrownicki 185
Merkury, komes wg., zwycizca w bitwie w 1097 r. stoczonej w grach Gvozd 52
Metrovi Ivan (1883 1962), rzebiarz chorw. 383, 388, 389, 420, 427, 436, 447,
479-487
Metody, bp serb. w XIII w. 777 Metody (zm. 885), abp Moraw, tytularny Sirmium, w.
48, 50, 59, 63, 77
Metternich Klemens Lothar Wenzel von (1773-1859), kanclerz austr. od 1829 r. 276,
297, 292. 296, 297, 299, 303, 309, 376

Micha, patrycjusz, katepan Dyrrachium w po. XI w. 68

Micha, pomocnik (syn?) Astrapasa, malarza Greka dziaajcego w XIV w. w Serbii 132
Micha, s. Stefana Dobrosawa, ks. Zety od 1052 r., kr. Zety w l. 1077-1081 68, 69. 84
Micha (X w.), s. Wyszewica, ks. Zahumski 48, 64, 66
Micha II, ces. bizant. w l. 820-829 43
Micha IV, ces. bizant. w l. 1034-1041 82, 83
Micha Asen, s. Iwana Asena II, car bug. w l. 1246-1256 112
Micha Kreszimir II, ks. Chorwacji Dalmatyskiej w l. 949-969 48
Micha Obrenowicz (1823-1868), s. Miosza, ks. serb. w l. 1839-1842 i 1860-1868 304,
372, 338-347, 355, 359, 377, 387
Micha Petrovi, wnuk kr. Czarnogry Mikoaja 483
Micha Waleczny, hospodar wooski w l. 1593-1600 209
Micha III Szyszman, car bug. w l. 1323-1330 115, 116
Micha VIII Paleolog, ces. bizant. w 1. 1258-1282 114
Michelozzi Michelozzo, mistrz toskaski dziaajcy w XV w. w Dubrowniku 104
Michieli Dominik, doa wenecki, w 1125 r. zburzy Biograd 95
Mickiewicz Adam (1798-1855), poeta pol. 257, 282, 330, 355
Mieszko I (zm. 992), ks. poi- od ok. 960 r., 532 pierwszy historyczny przedstawiciel dyn.
Piastw 78
Miha Madijev de Barbazanis (XV w.), rocznikarz z Zadaru 106
Michailovi Dragoljub (Draa, 1893 - 1946), gen. jug., organizator i przywdca
oddziaw czetnikw 484, 485, 487-490, 493, 495-497
Mijovi Pavle, wspcz. archeolog jug. 505
Mijukovi Lazar (18671936), premier czarn. 423
Mikloi Franc (1813-1891), filolog sow. 474
Mikojan Anastas I. (1895-1978), rad. dziaacz partyjny i pastwowy, w l. 1964-1965
przewodniczcy Prezydium Rady Najwyszej ZSRR 498
Mikoaj, zaoyciel dynastii Komitopulw w X w. 77 Mikoaj II (1868-1918), car ros. w l.
1894-1917 279, 396, 398
Mikoaj II, papie w l. 1058-1061 50
Mikoaj (Nikola) I Petrovi Njegos (1841-1921), ks. Czarnogry od 1860 r., kr. w l. 19101918 342, 365, 374, 375, 396-398, 417, 422, 423, 429, 430, 438, 483
Miladinov Dimitrije (1810-1862), dziaacz mac. 344
Miladinov Konstantin (1830-1862), dziaacz mac. 344
Milan Obrenowicz, s. Michaa, ks. serb. w l. 1868-1882, kr. w l. 1882-1901 341, 365,
368-373, 389
Milan Obrenowicz, s. Miosza, ks. serb. w 1839 r. 304
Milankovi Milutin (1879-1958), astronom serb. 474
Mileti Svetozar (1826-1901), polityk serb. 299, 322, 333, 358-367, 368
Milica, c. Mikoaja czarnogrskiego 396
Milica, . azarza Hrebeljanovicia 153, 158
Milievi Paskoj, budowniczy w Dubrowniku w XVI w. 104
Miloradovicie zob. Hrabrenowie
Milos Obili, rycerz serb., zabjca sutana tur. Murada I w 1389 r. 152
Milovanovi Milovan (1863-1912), polityk serb. 395
Milutin zob. Stefan Urosz II Milutin

Mioradowicz Michai, pukownik ros., emisariusz cara Piotra Wielkiego w Czarnogrze,

wsptwrca armii czarnogrskiej 227
Miosz Obrenowicz (1780-1860), ks. serb. w l. 1817-1839, ponownie 1858-1860 276280, 307-304, 306, 338
Mioi Andrija Kai (1704-1760), wybitny popularyzator historii 191
Mirkovi Mijo (ur. 1898), jug. historyk, ekonomista 505
Mirosaw, ks. Chorwacji Dalmatyskiej w 1. ok. 945-949 48
Mirosaw, ks. Zahumla ok. 1168-1190, br. Stefana Nemanii 74, 107, 108
Mirosawa, c. cara bug. Samuela, . ks. armeskiego Aszota 80
Mii ivojin (1855-1921), gen. serb. 478
Mitrofanovi Djordje, malarz cerkiewny XVII w. 228
Mladen I Subi (zm. 1304), br. Pawa I Briborskiego, ban Boni od 1299 r. 97, 136
Mladen II Subi, s. i nastpca od ok. 1301 r. Pawa I Briborskiego, ban Boni do ok.
1341 r. 97, 105, 136
Mohorovici Andrija (1857-1936), geofizyk jug. 474
Mojesz, czonek dyn. Komitopulw, br. cara Samuela 77, 79
Mole Wojsaw (1886-1974), pol. Historyk sztuki pochodzenia sowackiego 384, 503. 505
Molier (Moliere), wac. Jean Baptiste Poquelin (1622-1673), najwybitniejszy
komediopisarz franc. 188
Monasterlija Jovan 275 Mrazovic" Matija (1824-1896), polityk chorw. 350, 367, 379
Muncimir, z dyn. Trpimirowiczw, ks. Chorwacji Dalmatyskiej ok. 892 ok. 910 47
Muncimir (Mutimir), z dyn. Wyszesawiczw, ks. Serbii zagorskiej ok. 855-891/892 63,
64
Murad I (1326-1389), sutan tur. od 1360 r. 148, 149, 152
Murad II, sutan tur. w l. 1421-1451 154, 155-159
Murad III, sutan tur. w l. 1574-1595 200
Musa, s. Bajezyda I Byskawicy 153, 154
Mussolini Benito (1883-1945), twrca woskiego faszyzmu 457, 465, 466, 469
Mustafa (zm. 1691), w. wezyr tur., ostatni przedstawiciel rodziny Koprulu 273, 275
Muicki Lukijan (1777 1837), archimandryta, poeta serb. 284
Naljekovi Nikola (1500-1587), poeta i astronom dubrownicki 185
Napoleon Bonaparte (1769-1821), ces. Francuzw w l. 1804-1814, kr. Woch w l. 18051814 260, 267-276
Natalia, kr. serb., . kr. Milana Obrenowicza 373, 374
533
Naum, w. (zm. 910), ucze w. Metodego, abpa Moraw 77
Nazor Vladimir (1876-1949), pisarz chorw. z Dalmacji 476
Nedi Milan (1887-1946), gen. armii, szef sztabu i min. wojny w Krlestwie Jugosawii
487
Nelipac (XIV w.), knez z rodu Snaiciw, pan upanii cetyskiej 97
Nemania zob. Stefan Nemania
Nemanicze, dyn. serbska 107, 108, 111, 119 120, 123, 124, 126, 130, 138, 142, 151,
158, 215, 228
Nenad Jovan zwany Czarnym Czowiekiem (zm. 1527), samozwaczy car Serbw
wg., przywdca buntu chopw w Banacie w 1527 r. 767
Nenadovi Aleksa, dziaacz serb. w XVIII w. 233, 261

Nenadovi Matija (1777-1854), przewodniczcy delegacji do Petersburga w 1804 r.

264, 265, 268
Newton Isaac (1642-1727), matematyk, filozof i fizyk angielski 186
Niccol Fiorentino, Nikola Florentyczyk, architekt z XVI w. 105, 192
Nikola Altomanovi, upan serb., bratanek Vojisava 120, 138
Nikefor Uranos, wdz bizant. z X/XI w. 79
Nikefor Wryennios (Bryennios), wdz bizant., pogromca powstania mac. w 1073 r. 84
Nikola, budowniczy z XIV w. 127
Nikola Florentyczyk zob. Niccolo Fiorentino
Nikola Ilocki, kr. Boni z ramienia kr. Macieja Korwina w l. 1471 1477 162
Nikolicie, rd bon. 140
Nikoli-Pivljanin Bajo (zm. 1685), bohater uskocki 211
Niksi Melentije (1780-1816), metropolita serb. 278
Nini Momcilo (1876-1949), jug. min. spraw zagranicznych 454, 456, 457, 472
Ninosaw zob. Matej Ninoslaw
Novak (XIV w.), namiestnik w Ochrydzie 127
Novak Debeljak, harambasza hajducki, ktry zdoby w 1595 r. Sofi 209
Novak Vjeneslav (1859-1905), pisarz chorw. 383
Novak, knez krbawski, rycerz kr. Ludwika Wgierskiego 105
Numan-pasza uprili, wezyr bon., w 1714 r. spustoszy Czarnogr 227
Nusi Branislav (1864-1938), prozaik serb. 475
Obradovi Dositej (1742-1811), uczony i polityk serb. 229, 247-249, 255, 256, 269, 287,
282
Obrenovi Petar (XV w.), knez, posiadacz tur. ziametu 204
Obrenowicze, dyn. serb. zob. Micha, Milan s. Michaa, Milan s. Miosza, Miosz,
Aleksander
Okcki Stanisaw, wspcz. pol. historyk wojskowoci 503
Oktawian August, wac. Caius lulius Caesar Octavianus August (63 p.n.e.14 n.e.),
pierwszy ces. rz. 15
Olgierd (ok. 1300-1377), w. ks. litewski od 1345 T. 166
Oliver Jovan, despota serb,, dostojnik cara Stefana Duszana 118, 129
Olivera, c. azarza Hrebeljanovicia 153
Omer Pasza (Mihailo Latas, 1806-1871) 342
Onofrio delia Cava, architekt woski dziaajcy w Dubrowniku w l. 14361438 104
Orbini Mavro (zm. 1611), Dubrowniczanin, autor pierwszej wielkiej historii Sowian 186,
187
Orchan, s. Osmana, sutan tur. w l. 1326-1360 147, 148
Orfelin Zaharije, serb. wydawca od 1768 r. Slavenosrpski magazin" 256
Orseolo, panujcy rd wenecki 49
Orseolo Otto, doa Wenecji w l. 1009-1026 49
Orseolo Piotr II, doa Wenecji w l. 991-1009 49
Osman (1259 1326), emir, zaoyciel pastwa osmaskiego, sutan tur. od 1299 r.
147
Osman-pasza, wezyr bon., zwycizca Czarnogrcw pod Ostrogiem w 1768 r. 225
Ostrogorski Georgije (1902-1976), historyk bizantynista 507
Ostroi, legendarny kr. gocki, br. Totily 74

Otto I Wielki (912-973), kr. niem. od 936 r., ces. od 962 r. 36, 78
Otton II (XIII/XIV w.) ks. karyncki, zi Henryka V Legnickiego 87
Pajsije (zm. 1647), patriarcha serb. od 1614 r., autor biografii cara Urosza I 203, 227
Paleologowie, dyn. bizant. 118, 128, 129, 132
Paolo de Paulus, rocznikarz lat 1380-1408 106
Paolo Veneziano, malarz z XIV w. 103
534
Pai Nikola (1845-1926), premier serb. i jug. 372, 373, 392, 402, 416-421, 424, 429,
432, 439, 443-446, 461
Paveli Ante (1889-1959), polityk chorw. 426, 428, 452-454, 483, 484, 489
Pavle Baki, przywdca, od 1537 r. ostatni despota Serbw wg. 168
Pavlovicie, monowadczy rw wschodnio-bon. 139, 162-164
Pavlovi Radosav (XV w.), woj. bon. 162
Pawe, nastpca tronu ros. zob. Pawe I Romanow
Pawe III, knez bribirski, pan Klisu w XIV w. 97
Pawe Branoyi, ks. Serbii w l. 917-920/21 64
Pawe Karadziordziewicz, ks., regent w l. 1934-1941 460, 461, 465, 467-472
Pawe I Bribirski Subi, ban primorski od 1273 r. 97
Pawe I Romanov (1754-1801), car. ros. od 1796 r. 224
Pawiski Adolf (1840-1896), historyk pol. 503
Pejaevi Ladislav hr., ban chorw. w l. 1880-1883 408, 409
Pelagio Vasa (1833-1899), polityk serb. 380, 397
Pelegrinovi Mika (ok. 1500-1562), dramaturg 188
Perenyi Piotr, dowdca wyprawy krzyowej" na Wgrzech w 1527 r. 167
Perkovac Ivan (1826-1871), polityk i publicysta chorw., ilirysta 349
Pernar Ivan, chorw. pose do Skupsztyny. zabity w 1928 r. 446, 447
Perovi Ivan, wspregent po 1934 r., ban sawski 460
Perseusz, kr. Macedoczykw w l. 179-168 p.n.e. 75
Petrarca Francesco (13041374), poeta w. 185
Petrio, wdz serb., uczestnik powstaniamac. w 1072 r. 84
Petrisaw, s. kr. Zety Michaa 68
Petronijevi Avram (1791-1852), polityk serb. 300, 303, 304, 307-309.
Petrovi zob. Danio Scepcevi Petrovi Boa, dugoletni premier czarn. drugiej poowy
XIX w. 374
Petrovi Jerzy Czarny zob. Karadziordzie Petrovi Mihajlo (1863-1943), matematyk jug.
474
Petrovi Pecij Petar, hajduk, przywdca powstania w Boni w 1858 r. 343
Petrovi Saka, dziaacz polit. w Czarnogrze 396
Petrovi Vasilije (zm. 1766), archimandryta cetyski 223
Petrovici, dynastia wadykw czarn. 220
Piastowie, dynastia 87, 137
Piccolomini E. S. (zm. 1689), gen. austr. 277, 272
Piotr (zm. 1097), kr. Chorwacji 52
Piotr III (1728-1762), car ros. w 1762 r., m Katarzyny II 223
Piotr Gojnikovi, ks. Serbii w l. 892/93-917 64
Piotr Pawe Vergerius starszy (1370-1444), pisarz, humanista 93

Piotr Karadziordziewicz I (1844-1921), wnuk Karadziordzia. s. Aleksandra, kr. serb. od

1903 i kr. SHS od 1918 r. 374, 397, 396, 477. 422. 430, 433, 442
Piotr II Karadziordziewicz (1923-1970), kr. Jugosawii w l. 1934-1945 460, 472, 482,
492, 493, 495
Piotr Kreszimir (IX w.), s. Muncimira, ks. Chorwacji Dalmatyskiej 47
Piotr Kreszimir IV, kr. Chorwacji w l. ok. 1059-1074 50, 52
Piotr Odelian, prawdopodobnie s. Cara bug. Gabriela Radomira, przywdca powstania
mac. w l. 1040-1041 83
Piotr I (Petar) Petrovi Njego (1747-1830), wadyka cetyski, wywicony w 1784 r.,
wadca Czarnogry od 1782 r. 220, 225, 226, 239, 273, 275, 372, 373
Piotr II (Petar) Petrovi Njego (1813-1815), wadyka cetyski i poeta, wadca
Czarnogry od 1830 r. 284, 285, 372, 373, 335, 337, 347
Piotr I Wielki (1672-1725), car ros. od 1682 r. 276, 227, 224
Platon (ok. 427 - 347 p.n.e.), filozof grecki, twrca systemu filozoficznego (idealizmu
obiektywnego) 186
Plaut, wac. Titus Maccius Plautus (ok. 254184 p.n.e.), najwybitniejszy
komediopisarz rz. 185
Plecnik Josip (1872-1957), architekt sow. 479
Pleurat (III/II w. p.n.e.), kr. zwizku plemion iliryjskich 74
Podhorodecki Leszek, wspcz. historyk pol. 507
Pogonowski Jerzy, historyk pol. 502
Pohlin Marko (1735-1801), uczony sow. 256
Polit-Desani Mihailo (1833-1920), polityk serb. 387
Pompejusz Wielki, wac. Cnaeus Pompeius Magnus (106 48 p.n.e.), rz. wdz i
polityk 75
Pop Duklanin (XII w.), anonimowy kronikarz serb., duchowny z Baru 31, 43, 47, 66, 67.
70, 71. 74, 106
535
Popovi Bogdan (1863-1944), serb. krytyk literacki 475
Popovi Jovan Sterija (18061856), pisarz serb. 284
Popovi Koca (ur. 1908), dziaacz jug. ruchu robotniczego, polityk, publicysta, gen., w
czasie II wojny dowdca partyzancki, po wyzwoleniu dziaacz pastwowy 488, 491
Potiorek Oskar (1853-1934), gen. austr. 416-419
Prebad (gr. Perbundos). wadca Rinhinw w VII w. 75
Prebeger (Frajberger), knez serb. gminy saskiej 122
Preljub (XIV w.), cezar, woj. serb. 117, 118, 120
Preradovi Petar (1818-1872), pisarz chorw. 293, 294
Presjan-Zwinica, chan bug. w l. ok. 836-852 62, 76
Preeren Fran (1800-1849), poeta sow. 286, 299, 477
Pribac, logoteta cara Duszana 720
Pribievi Adam (1888-1957), polityk serb. 4/0, 462
Pribievi Svetozar (1875-1936). polityk serb. 427, 428, 430, 443, 446, 450
Pribievi Valerijan (1870-1940), polityk serb. 410, 426-428
Pribisaw, s. Muncimira z dyn. Wyszesawiczw, ks. Serbii ok. 892 r. 64

Pribojevi Vinko, dominikanin, autor wydanego w 1532 r. aciskiego dziea O

pochodzeniu i rozwoju Sowian 186
Prica Makso (1823-1873), prawnik i polityk chorw., uczestnik Zjazdu Sowiaskiego w
Pradze w 1848 r. 325
Prijezda, ban Boni, wasal wg. ok. 1250-1287 735
Prijezda II, ban Boni w 1287 r. 136
Princip Gavrilo (1894-1918), zamachowiec sarajewski 413 416, 423
Progon Zgur, zi Andronika II 730
Prokopiusz z Cezarei (zm. ok. 562), historyk bizant. 31, 32, 34
Prosigoj z dyn. Wyszesawiczw, s. Radosawa, ks. serb. 62
Proti Stojan (1857-1923), I premier SHS 430
Prvosav Tihomirovi (XII/XIII w.), bratanek Stefana Nemanii 140
Przemys Ottokar II (1233-1278), kr. Czech od 1253 r. 86, 87
Przemylidzi, dyn. czeska 37, 87
Pseudo-Maurycjusz (VI/VII w.), autor bizant. podrcznika sztuki wojskowej,
identyfikowany bdnie z ces. bizant. Maurycjuszem 31
Pui Medo (1821-1882), dziaacz spoeczny i kulturalny w Dalmacji, wsppracowa w
1848 r. z Mickiewiczem 330
Puaski M., wspczesny historyk pol. 503
Putnik Mojsije, metropolita karowicki w XVIII w. 225
Putnik Radomir (1847-1917), gen. serb. 417, 418
Racin Kosta (1909-1943), poeta mac. 479
Rai Josip (1885-1908), malarz chorw. 388
Rai Punia, pose czarn. do Skupsztyny w okresie midzywojennym 446, 447
Raki Franjo (1828-1894), kanonik, uczony i polityk chorw. 349-355, 368
Radenovi Pavle (1370/75-1415), knez monowadca bon. 139. 142
Radetzky Josef Wencel (1766-1858), feldmarszaek austr. 329, 330
Radi Boi, despota Serbw wg. w l. 1527-1528 168
Radievi Branko (1824-1853), poeta serb. 284
Radi Antun (1868-1919), polityk chorw. 406, 427, 429, 438
Radi Pavle (1880-1928), polityk chorw., bratanek Stjepana 446
Radi Stjepan (1871 - 1928), polityk chorw. 380, 406, 429, 438, 439, 444, 445-447, 450
Radivoj Kotromanicz zob. Radivoj Ostojic
Radivoj Ostojic, s. Stefana Ostoji, w l. 1432-1435 i 1443-1446 antykr. Boni 162
Radivojevicie, rodzina monowadcw z zachodniego Humu 163
Radoje, diak bana Kulina 134
Radojkovi Mileta (1788-1852), serb. przywdca powstania 303
Radoni Jovan (1873 1956), historyk jug. 504
Radonji Jovan, namiestnik Czarnogry w XVIII w. 225, 226
Radonji Stan, namiestnik Czarnogry w XVIII w. 223
Radosav, autor kodeksu krstjanina" z poowy XV w. 145
Radoslavljevicie, ga dyn. zeckiej 70
Radosaw, s. Gradichny, knez Zety w l. przed 1148/49-ok. 1183 70
Radosaw s. Stefana Pierwszego Koronowanego, kr. Serbii w l. 1227-1234 111, 112,
126
536

Radosaw s. Wyszesawa, zaoyciela serbskiej dyn. Wyszesawiczw 62

Radosaw, stryj Konstantyna Bodina, krl" Zety wedug Popa Duklanina 69, 70
Radovan, mistrz rzebiarski w Trogirze, twrca portalu katedry z 1240 r. 102
Radovi Andrij (1872-1947), polityk czarn. 424
Rajai Josif (1785 1861), patriarcha serb. 321 -323, 327, 330-334
Raji Jovan (17261809), archimandryta serb. 229, 256
Rajmund z Tuluzy (zm. 1105), hr. Tuluzy od 1088 r., jeden z przywdcw I krucjaty 84
Rajovi Mojsije. patriarcha serb. w XVIII w. 223
Raki Milan (1876-1938), liryk serb. 475
Rankovi Aleksander, sekretarz CK ZKJ 499 ankovi Svetolik (1863-1899), pisarz serb.
382
Rapacka Joanna, wspcz. historyk pol. 503
Rakovici, serb. rodzina monowadcza 211
Ratko Ivani, twrca zachodniej fasady katedry w Korculi w XV w. 104
Ratkaj Juraj (1612-1666), kanonik zagrzebski, autor historii Chorwacji 191
Rauch Levin (1818-1890), ban chorw. 296, 350, 353, 355
Rauch Pavel, ban chorw. w l. 1908-1912 409-411
Rendi Ivan (1849 1932), rzebiarz chorw. 388
Resti Dono (1672-1735), historyk dubrownicki 186
Ribar Ivo-Lola (1916-1943), dziaacz Stronnictwa Demokratycznego, przew. Komitetu
Wykonawczego AVNOJ 489
Ribbentrop Joachim von (1893-1946), hitlerowski min. spraw zagranicznych w 1. 19381945, skazany w Norymberdze 470, 471
Rieger Frantiek (1818-1903), polityk czes. 333
Ripsimia, arystokratka armeska, . komesa Mikoaja, zaoyciela dynastii Kornitopulw
77
Risti Jovan (1831-1899), polityk serb. 341, 371, 373
Roba Frao (1698-1757), rzebiarz 193
Robert Guiskard (XI w.), wadca Normanw italskich 49, 52, 69
Rodofinikin Konstanty (1765-1838), dyplomata ros. 268, 269
Roger (XI w.), ks. Normanw poudniowowoskich 52
Roman I Lekapen, ces. bizant. w l. 920-944 64
Roman IV Diogen, ces. bizant. w l. 1068-1071 84
Rudolf I Habsburg (1218-1291), kr. niem. od 1273 r. 87
Rudolf (zm. 1290), s. Rudolfa I Habsburga 87
Rudolf II Habsburg (1552-1612), kr. wg. od 1572 r., kr. czes. i rz. od 1575 r., ces. od
1576 r. 175, 208
Rupnik Leo (XX w.), gen. jug.. kolaborant 486, 496
Runciman Steven (ur. 1903), historyk bizantynista angielski 507
Salomon Arpadowicz, kr. wg. w l. 1063-1074 51
Samo (zm. ok. 658), kupiec frankijski. wadca pastwa sowiaskiego od ok. 626 r. 27,
28, 35
Samuel Konitopul, car bug. w l. 976 - 1014, twrca pastwa zachodniobug. 48, 49, 6668, 77, 79-81, 83, 84
Sandalj Hrani z rodu Kosaczw (ok. 1370 -1435), woj. bon., bratanek Vlatka
Vukovicia J 39, 160-163

Sandanski Jan (1872-1915), dziaacz mac. 397

Sanguszko Fedor (zm. 1547), starosta i marszaek wodzimierski na Woyniu, pierwszy
m Hanny Brankowiczwny J67
Sarajlija Sima Milutmovi (1791-1847), poeta serb. 284
Sawa w. (Rastko) Nemanicz (zm. 1235), abp serb. 108-111, 120, 132, 133, 138, 139
Sawa, bratanek Daniy, wadyka cetyski w l. 1735-1784. w 1719 r. 223
Schenleben Johann Ludwig (1618-1681), historyk Krainy 192
Segedinac Pero, przywdca powstania chopskiego w 1735 r. 247
Selim I Grony (1467/68 lub 1470/71-1520). sutan tur. od 1512 r. 167
Selim III (1789-1807), sutan tur. od 1789 r. 259, 267
Senkowska-Gluck Monika, wspcz. Historyk pol. 502
Septymiusz Sewer, wac. Lucius Septimius Severus (146-211), ces. rz. od 193 r. 18
537
Sergijan (XIV w.), magnat bizant. 117
Sermon (zm. 1019), woj. bug. cara Samuela 81
Simonida Paleologina, c. Andronika II, . Stefana Urosza II Milutina 115
Simovi Duan (1882-1962), serb. gen. lotnictwa, polityk jug. 472, 482
Sinan bej, zarzdca sandaku skadarskiego w XV w. 165
Sinan-Pasza, w. wezyr w XVI w. 208
Singos, zaoyciel Belgradu 13
Sinisa zob. Symeon
Skender zob. Stania
Skerlec Nikola (XIX/XX w.), ban chorw. 411, 414
Skerli Jovan (1877-1914), serb. krytyk literacki 413, 475
Skobaji Nicola (zm. 1454), wdz serb. walczcy z Turkami 159
Skopljak Sulejman (XIX w.), wezyr belgradzki 276, 277
Skowronek Jerzy, wspcz. historyk pol. 501, 502
Skylitzes Jan (XI w.), kronikarz bizant. 80
Slanek Martin (1800- 1862), bp sow. 345, 361
Slavac (XI w.), wadca (krl") Neretlan 57
Smiljani Ilija (zm. 1654), bohater uskocki 270
Smka Franciszek (1810-1899), historyk pol. 331
Snaiciovie, monowadczy rd chorw. 97
Sokolovi Antonije, patriarcha w Pei w l. 15741575, koadiutor patriarchy od 1574 r.,
bratanek patriarchy Makarija 203. 227
Sokolovi Gerasim, br. i nastpca Antonija na patriarchacie w Pei w l. 1575 1587
203, 227
Sokolovi (Sokollu) zob. Mehmed-pasza
Sokolovi Makarije, br. w. wezyra Mehmeda, patriarcha Pei w l. 1557-1574 203, 227
Sokolovi Savatije, metropolita hercegowiski 227
Sokolovicie, mona rodzina bon. 227
Sopron Ignjat (1820-1894), drukarz w Sarajewie 343
Spaho Mehmed (1883-1939), polityk muzumaski z Boni 443, 457, 461
Spanheimowie, karyncka rodzina arystokratyczna 37. 42, 86, 92
Srki Milan (1880-1937), polityk jug. 450
Stambolijski Aleksander (1879-1923), polityk bug. 453, 456

Stania, s. Iwana Crnojevicia, po przyjciu islamu Skender 165

Stankovi Borislav (1876-1927), prozaik serb. 475
Stankovi Radenko, polityk serb., wspregent w okresie niepenoletnoci Piotra
Karadziordziewicza 460
Stalin Jzef W., wac. J. W. Dugaszwili (1879-1953), dziaacz ros. i
midzynarodowego ruchu robotniczego, rad. M stanu 493, 494
Stanojevi Aca (1852-1947), polityk serb. 462
Stanojevi Stancje (1874-1937), autor syntezy historii Jugosawii 503
Starevi Ante (1823-1896), polityk chorw. 351, 356, 379, 427
Stefan, ban chorw. z XI w. 60
Stefan, ban saw. w 1252 r. 100
Stefan, knez, namiestnik Konstantyna Bodina w Boni 134
Stefan, s. Iwana Crnojevicia, br. Jerzego, kapelan Grnej Zety 164, 165
Stefan, s. Jerzego Brankowicza, olepiony w 1441 r., despota Serbii w l. 1458-1459
155, 166
Stefan (ur. po 855 r.), s. Muncimira 63, 64
Stefan, s. Vukana Nemanicza 127
Stefan I, kr. Chorwacji w l. ok. 1030-ok. 1059 50
Stefan I Kotroman, ban Boni w l. przed 1284-1310 136, 145
Stefan I Wgierski, w., ks. i kr. wg. w 1. 997-1038, kr. Chorwacji 49, 53
Stefan II, kr. Chorwacji w r. 1089, ostatni z dynastii Trpimirowiczw 52
Stefan II Kotromanicz, ban Boni w 1. 1322-1353 136-147
Stefan V, s. Beli IV, ks. (mody krl") Sawonii i Chorwacji, kr. wg. w l. 1270-1272 96,
97, 113
Stefan Dabisza, kr. Serbii i Boni w l. 1391-1395 138, 160
Stefan Dobrosaw, ks. Dukli w l. przed 1043-ok. 1050 67, 68
Stefan Dragutin (zm. 1316), kr. serb. w l. 1276-1282 113-115, 118, 137, 135
Stefan (Stjepan) Drislav, ks. Chorwacji Dalmatyskiej w l. 969-995 48, 49
Stefan Duszan, s. Stefana Urosza III, nastpca tronu (mody krl") w Zecie w l. 13211331, kr. Serbii w l. 1331-1355, car Serbw i Grekw w l. 13461355 117-127, 124,
129, 131, 133, 138, 148, 164, 188, 195
Stefan azarzewicz, knez serb. w l. 1389-1427, despota od 1402 r. 122, 153-158, 162,
164, 169
Stefan Nemania z dyn. wielkich upanw Kaszki (zm. 1200), w. upan Serbii ok. 11701196, potem jako zakonnik Symeon 69, 70, 73, 74, 107-110, 123, 126, 127, 131, 133,
134, 140
538
Stefan Ostoja, kr. bon. w l. 1398-1404 142, 160-162
Stefan Pierwszy Koronowany (ok. 1165 - 1227), s. Stefana Nemanii, w. upan Serbii od
1196 r., kr. w l. 1217-1227 108-112, 133
Stefan Svetoslavovi (XI w.), ks. Sawonii 49
Stefan Tomaszewicz, despota serb. w 1459 r., kr. Boni w l. 1461-1463, 143, 160, 162,
163
Stefan Tvrtko I, ban Boni od 1353 r., kr. Serbii i Boni w l. 1377-1391 120, 138-142,
151, 152, 160, 195
Stefan Tvrtko II, kr. Serbii i Boni w 1. 1404-1409, 1414-1415 i 1421-1443 138, 160-162

Stefan Urosz I zwany Wielkim, kr. serb. w 1. 1243-1276 111-114, 127

Stefan Urosz II Milutin, kr. serb. w l. 1282-1321 97, 113-115, 122, 128-132, 138
Stefan Urosz III Deczaski, nastpca tronu (mody krl") w Zecie w l. 1309-1314, kr.
Serbii w l. 1321-1331 115-117, 123
Stefan Vuki Kosacza (1405-1406), wadca Hercegowiny, bratanek Sandalja Hranicia,
herceg w. Sawy od 1448 r. 139, 144, 155, 159, 162-164
Stefan Wojisaw, ks, Zahumla i Trebinja w l. przed 1035-ok. 1042 67, 68
Stepinac Alojzy (1898-1960), kardyna, abp Zagrzebia 462
Sternen Matej (1870-1948), malarz sow. 386
Stojadinovi Milan (1888-1961), polityk serb. 461-473
Stojanovi Ljuba, polityk serb., radyka 392
Stojkovi Milenko (zm. 1831), woj. serb, 264, 268
Stomatovi Pavle, serb. dziaacz polityczny i kulturalny, uczestnik Zjazdu Sowiaskiego
w Pradze w 1848 r. 328-333
Stracimir (XII w.), ks., br. Stefana Nemanii 107, 108, 127
Stratimirovi Dziordzie (18221908), przywdca Serbw wojewodiskich 322, 331
Stratimirovi Stevan, metropolita serb., przewodniczcy Kongresu Narodowego w 1790
r. 253, 267, 263
Strez, wuj kr. Zvonimira 55
Strezinja (XI w.), upan Bribiru 55
Stritar Josip (18361923), pisarz sow. 363
Strojimir (IX w.), br. Muncimira z dyn. Wyszesawiczw 64
Strossmayer Josip Juraj (1815-1905), biskup saw., chorw. dziaacz polityczny 339, 340,
344, 346, 347, 349, 353, 355, 356, 358, 367, 368, 379, 384
Stroy Michael (1803-1871), malarz sow. 295, 385, 386
Stuart William (zm. 1943), major brytyjski 490. 491
Suboti Jovan (1817-1866), polityk serb. 328, 387
Sulejman, syn Orchana, wdz tur. w XIV w. 148
Sulejman Celebi, s. Bajezyda I, sutan tur. w l. 1402-1410 153, 154
Sulejman I Wspaniay, Prawodawca (1495 -.1566), sutan tur. od 1520 r. 167, 168, 173,
174, 183, 197, 200
Supilo Franjo (1870-1917), polityk chorw. z Dalmacji 407, 408, 477, 473, 420
Suplikac Stevan, pk, woj. serb. w Wojwodinie mianowany w 1848 r. 322
Suworow Maksim, organizator w l. 1726 1731 w Karowcach pierwszej wieckiej
szkoy ksztaccej nauczycieli 228
Svevlad, zaoyciel legendarnej oglnosowiaskiej dynastii Svevladiciw 74
Svevladicie, legendarna oglnosowiaska dynastia 74
Swetosaw Suronja, kr. Chorwacji w l. ok. 995-999 48, 49, 57
Swiatosaw (zm. 971), s. Igora, w. ks. kijowski od 945 r. 77
Sylwester, ks., eponim Dubrownika 74
Symeon zob. Stefan Nemania
Symeon zob. Stefan Pierwszy Koronowany
Symeon (Sinia, zm. ok.1370), przyrodni br. Stefana Duszana, despota serb. 118, 120
Symeon I Wielki, car. bug. w l. 893-927 47, 64-66, 76
Szczepan May (zm. 1772), awanturnik podajcy si za cara ros. Piotra III, wadca
Czarnogry od 1767 r. 223-225

Szulc Witold, wspcz. historyk pol. 503

Szymon, w. 103
abanci Maciej, s. Radivoja Ostojicia, tytularny kr. Boni z porki sutana w l. 14651467 162
anti Aleksy (1868-1924), liryk serb. 475
enoa August (1838 1881), poeta, powie-ciopisarz chorw. 362, 363
idak Jarosaw (ur. 1903), wspcz. historyk jug. 504
imanovi Dinko (1873-1933), pisarz chorw. 476
imi Branko Antun (1898-1925), pisarz chorw. 478
igorac Juraj (ok. 1420-1509), poeta dalm. piszcy po acinie 188
539
isi Ferdo (1869-1940), historyk chorw. 251, 253, 288, 408, 474, 504
krlec Nikola (ok. 1731-1799), nadupan zagrzebski 242, 257
okevi Josip (1811-1896), ban chorw. 346, 348
ubai Ivan, ban Chorwacji, premier rzdu emigracyjnego w 1944 r. 493 496
ubi Janez (1850- 1890), malarz sow. 385
ubi Jurij (1856-1890), malarz sow. 385
ubi Pawe, ban chorw. w XIV w. 103
ubiciowie (Subicie) Bribirscy, monowadczy rd chorw. z Bribiru 97, 102, 135, 137,
141
uklje Fra (1847-1937), polityk sow. 381, 405
ulek Bogoslav (1816-1895), chorw. dziaacz polityczno-kulturalny sowackiego
pochodzenia, uczestnik ruchu iliryjskiego 311, 333, 349
uterci Ivan (1863-1925), polityk sow. 405, 419
Tacyt (ok. 55 ok. 120), wybitny historyk rz. 23
Tavar Ivan (1851 - 1923), pisarz sow. 405, 419
Tadi Jorjo (1899-1969). historyk jug. 505
Tahi Franja (15261573), waciciel ziemski 179
Tamerlan, Timur (13361405), rodkowoazjatycki wdz i wadca muzumaski,
zaoyciel dyn. Timurydw 753
Tanty Mieczysaw, wspcz. historyk pol. 501, 502
Tekelija Sava (1761 1842), uczony serb. 275
Teleki Laszl (1811-1861), polityk wg. 333
Telerig, chan Bugarw w l. 772/73 777 76
Teodor Dukas Angel, despota Epiru w XIII w. 111, 112
Teodora, siostra Stefana Duszana, . Deja-na 118
Teodora Kosara, c. cara bug. Samuela, . Jovana Wadimira 67
Teodoryk Wielki (455-526), kr. Ostrogotw od 471 r. 21
Teodozije, mnich, literat, autor u schyku XIII w. ywota w. Sawy 133
Teodozjusz I Wielki, wac. Flavius Theodosius (ok. 347-395), ces. rz. od 379 r. 19, 20
Teodozy (XIV w.), zwolennik nauki isichiastw, higumen 133
Teofanes Wyznawca (ok. 752-ok. 817), historyk bizant. 28
Teofilakt (XI w.), abp Ochrydy 77
Teofilakt Symokatta (VII w.), historyk bizant. 37
Terej Jerzy Janusz (1934-1979), historyk pol. 503
Teuta (III w. p.n.e.), . Argona, kr. Ardiajw 74

Thokoly Imre (Emeryk, 1657-1705), przywdca powstania anty habsburskiego w l.

1678-1685 184
Thokoly Ilona (1643-1703), c. Piotra Zrinskiego, Franciszka Rakoczego I, potem Imre
Thokolyego 184
Tihomil, w. upan Raszki w drugiej poowie X w. 66
Tihomir, przywdca powstania mac. w l. 1040-1041 83
Tihomir, s. Zavidy, br. Stefana Nemanii, w. upan Raszki w XII w. 107
Tisza Istvan (1861-1918), polityk wg. 472, 476, 425, 427
Tisza Kalman (1830-1902), polityk wg. 378
Tiszimir (Tugomir), s. Chwalimira ks. Trebinja 67
Tito-Broz Josip (1892-1980), dziaacz midzynarodowego ruchu robotniczego,
marszaek, od 1953 r. prezydent Jugosawii 463, 464, 484, 485, 487, 489, 497, 493 495, 498-500
Titulescu Nicolae (1882-1914), polityk rum. 456
Tivodorovi Teodor, wadyka, organizator powstania w Banacie w 1594 r. 209
Todorovi Marko (1780-1823), polityk serb. 303
Tomasz (1201 1268), archidiakon katedry w Splicie, historyk 106
Tomasz (XIV/XV w.), s. Preljuba 120
Tomasz Kantakuzen (XV w.), magnat bizant., szwagier Jerzego I Brankowicza 154,
155, 165
Tomasz Ostoji, kr. Boni w l. 1443 1461 162
Tomi Jaa, polityk serb. w Wojwodinie w XIX/XX w. 387, 472
Tominc Josip (1780-1866), malarz sow. 385
Tomisaw, ks. Chorwacji Dalmatyskiej w l. ok. 910-ok. 930 47, 48
Tomisaw II, wac. Aimone de Spoleto, tytularny kr. Chorwacji z porki Wiktora
Emanuela III 483
Topal Szerif Osman Pasza, wezyr w Boni w l. szedziesitych XIX w. 343
540
Topalovi ivko (1886-1971), polityk serb. 438
Totila (zm. 552), kr. Ostrogotw od 541 r. 74
Trajan, wac. Marcus Ulpius Traianus (53-117), cesarz rz. od 98 r. 16-18
Traugau, niemiecka rodzina feudalna 86
Tresi Pavi Ante (1867-1949), poeta chorw. 476
Trpimir l, ks. Chorwatw dalmatyskich ok. 845-ok. 860 46, 47, 55, 56
Trpimirowicze, dyn. 46, 49, 52
Trubar Primo (1508-1586), pisarz sow., kanonik lublaski, propagator reformacji 189,
190
Trumbi Ante (1864-1938), polityk chorw. 407, 420, 427, 429, 430, 432, 439
Tryfon Bokani, budowniczy w Trogirze u schyku XVI w. 104
Tugomir zob. Tiszymir, ks. Trebinja
Tvrtko zob. Stefan Tvrtko I
Tvrtko II Tvrtkovi zob. Stefan Tvrtko II
Tyberiusz, ces. bizant. w l. 578 582 26
Tyberiusz, wac. liberius Claudius Nero (42 r. p.n.e. 37 r. n.e.), ces. rz. od 14 r. n.e.
75
Ujevi Augustin-Tin (1891 1955), pisarz chorw. 475

Ulrich I, margraf Wielkiej Krainy w l. 1054-1070 51

Ulryk II (zm. 1456), ostatni z rodu hrabiw cylejskich 88
Ungnad Jan, baron, przywdca szlachty styryjskiej w XVI w. 189
Unrest (XV w.), kronikarz 93
Urosz I, s. Vukana, w. upan Raszki w l. 1115-1131 70
Urosz I (zm. 1371), s. Stefana Duszana, kr. Serbii od 1345 r., car od 1355 r. 118, 120122, 138, 203, 227
Uzunovi Nikola (1873 1954), premier jug. 446, 450, 460
Valdec Rudolf (1872-1929), rzebiarz i architekt chorw. 388
Valvazor Johann Weihardt (1641-1693), historyk Krainy 192
Vareanin Marjan (XX w.), gen. komendant Boni-Hercegowiny 473
Varnava (Rosi, 1880-1937), patriarcha belgradzki 462
Vasi Dragisa (1885-1945), pisarz jug. 485
Vasiljev Dusan (1870-1951), pisarz serb. 478
Vasojeviciowie, rd serb. 267
Vekenega, opatka benedyktynek w Zadarze przed 1110 r. 103
Venclovi Gawrilo, ucze Cypriana, propagator w XVIII w. pimiennictwa w jzyku serb.
228
Vergerije Petar Pavle modszy (1495 1565), dziaacz reformacyjny, humanista 189
Veselinovi Janko (1862-1905), pisarz serb. 382
Vetranovi Mavro (po 14821576), benedyktyn, poeta dubrownicki 185
Vidakovi Milovan (1780-1841), poeta i pisarz serb. 284
Vidi Vladimir (1875-1909), liryk chorw. 476
Vilhar Miroslav (1818-1871), polityk i publicysta sow. 360
Vinih Lapanin (XI w.), mony chorw. 55
Visnjegorscy, sow. rodzina magnacka 42
Visnji Filip, utalentowany twrca ludowy, glarz, znany z czasw powstania
Karadziordzia 257
Vitezovi Pavle Riter (1652-1713), autor dzie historycznych 197
Vlai Matija zwany Mathias Flacius Iliricus (15201575), duchowny gagolicki,
przywdca protestancki 190
Vlatko, s. Stefana Vukicia, wadca czci pastwa hercegowiskiego (wybrzee w
Dalmacji Grnej) w l. 1466-1482 164
Vlatko Vukovi, woj. boniacki, walczcy na Kosowym Polu w 1389 r. 152, 162
Vodnik Valentin (1758-1819), dziaacz i poeta sow. 256, 275
Vojihna (XIV w.), cezar na dworze cara Stefana Duszana 118, 127
Vojisaw Vojinovic (zm. 1363), kne zecki 120
Vojnovi Ivo (1857-1929), dramaturg chorw. z Dalmacji 476
Voltaire, wac. Fran9ois Marie Arouet (1694-1778), francuski pisarz, filozof, historyk
188
Vonina Ivan (1827-1885), polityk chorw. ze Sawonii w l. szedziesitych XIX w. 379
Voranc Preinov (Lovro Kuhar, 1893-1950), pisarz sow. 478, 479
Vrani Faust (1551 1617), naukowiec 188
Vraz Stanko (1810-1851), poeta sow., ilirysta 286, 293-295, 299, 328
Vuci Perii Toma (ok. 1790-1859), polityk serb., przywdca powstania 303, 304 307309

Vuk Brankowicz (zm. 1411), zi ks. serb. azarza, wadca czci Kosowego Pola,
Polimja i Skopja 120, 149, 151-153
541
Vuk Brankowicz, s. Grzegorza olepionego, despota Serbw wg. w l. po 1465-1485
166
Vuk azarewicz (zm. 1411), br. Stefana azarzewicza, wadca poudniowej Serbii 153,
154
Vuk Smok Ognisty zob. Vuk Brankowicz, despota Serbw wg.
Vukalovi Luka (1823-1873), przywdca chopski w Hercegowinie 343
Vukan, autor Ewangeliarza z pocztkw XIII w. 132
Vukan, upan u Konstantyna Bodina 69, 70, 107
Vukan Nemanicz, wadca Zety. Tytularny kr. w XII w. 107, 109, 110, 112. 127
Vukain, kr. Serbw i Grekw w l. 1366-1371 121, 129, 148-150, 153
Vukievi Velimir (1871-1930), polityk, premier jug. 446
Vukmanovi Svetozar-Tempo, dziaacz ZKJ 486
Vukotinovi Ljudovit (1813-1893), polityk chorw., ilirysta, poeta 333
Vulf (XI w.), ksidz, wysannik antypapiea Honoriusza II 50
Wacaw III (1298-1306), kr. czeski i pol. od 1305 r., ostatni z dynastii Przemylidw 87
Wagner Otton (XIX/XX w.), architekt austr. 479
Walens, ces. wschodniorz. w l. 364 - 378 20
Waluk (VII w.), ks. Sowian alpejskich 28, 35
Wasilewski Tadeusz (T.W.), wspcz. historyk pol. 7, 31, 482, 493, 501
Wasyl III (1479-1533), ks. moskiewski od 1505 r. 166
Wereszycki Henryk (ur. 1898), wspcz. historyk pol. 502 '
Wergiliusz, wac. Publius Vergilius Maro (70-19 p.n.e.), najwybitniejszy epik rz. 188
Wesselenyi Ferenc (16061667), palatyn wg., organizator spisku antyhabsburskiego
w l. 1664-1671 184
Wierzbicki Jan, wspcz. filolog pol., historyk literatury 502
Wiktor Emanuel III (1869-1947), kr. w. w l. 1900-1946 396, 483
Wilhelm (zm. 1392), hr. cylejski, zi Kazimierza Wielkiego 88
Wilson Thomas Woodrow (1856-1924), prezydent USA w l. 1912-1920 424
Windischgraetz Alfred (1787-1862), ks., gen. austr. 328, 329. 331, 332
Winitar (IV w.), kr. Ostrogotw 23
Winiowiecki Iwan, magnat pol., pierwszy m Marii Magdaleny Brankowiczwny 167
Witag, graf 38
Wlastimir, wadca Serbw w l. ok. 825 -ok. 855 62, 63
Wadimir, bratanek Konstantyna Bodina i Dobrosawa, kr. Zety w l. ok. 1102-1115 70
Wadysaw (IX w.), ks. Chorwatw dalmatyskich, bratanek Borny 45
Wadysaw, najstarszy s. hercega Stefana Vukiia 164
Wadysaw, s. Stefana Dragutina, pretendent do tronu serb. w 1321 r. 115
Wadysaw I w. (1040-1095), kr. wg. od 1077 r. 52
Wadysaw Andegaweczyk, kr. Neapolu w 1. 1368 1414, pretendent do tronu wg.
98, 144, 160
Wadysaw Nemanicz, kr. serb. w l. 1234-1243 111-113, 127. 131
Wadysaw I okietek (1260 lub 1261-1333), kr. pol. od 1320 r. 137

Wadysaw II Jagieo (ok. 1351-1434), w. ks. litewski w l. 1377-1401, kr. Polski od 1386
r. 88, 161
Wadysaw II Jagielloczyk, kr. czes. i wg. w l. 1490-1516 165-167
Wadysaw III(I) Jagielloczyk, zwany pniej Warneczykiem (14241444), kr. pol. od
1434 r., wg. od 1440 r. 156, 158
Wadysaw V Pogrobowiec, arcyks. austr., kr. Wgier i Czech w l. 1444-1457 88
Wodzimierz, s. Borysa Michaa, chan bug. w l. 889-893 64
Wodzimierz Wielki (zm. 1015), w. ks. kijowski od ok. 980 r. 80
Wolter zob. Voltaire
Wyszesaw, wadca serb. w VIII w. 62
Wyszesaw, ks. chorw. IX-XI w. 59
Wyszesawicze, dynastia serb. 63, 66, 67
Wyszewic (IX w.), ks. Zahumla 48. 64, 66
Zach Franciszek (1807-1892), agent pol. w Belgradzie pochodzenia czeskiego 309-312,
314, 329, 333
Zachariasz Pribislavovi, pretendent do tronu serb. w l. 920/21-924 64-66
Zamoyski Wadysaw hr. (1803-1868), gen. Pol., dziaacz polityczny 308
Zapolya Jan (1487-1540), woj. Siedmiogrodzki, kr. wg. od 1526 r. 167, 168, 173, 174
Zasche Ivan (18261863), sowacki malarz tworzcy w Zagrzebiu w XIX w. 387
542
Zavida (XII w.), z dyn. raszkaskiej, o. Stefana Nemanii 107
Zawisza Czarny (zm. 1428), sawny rycerz pol., zamordowany przez Turkw 154, 161
Zbaraski Mikoaj (zm. 1574), knia, starosta krzemieniecki, drugi m Hanny
Brankowiczwny 167
Zdesaw (zm. 879), ks. Chorwacji Dalmatyskiej w 878 r. 47
Zdziechowski Marian (1861-1938), historyk pol. 502
Zmaj Jovan Jovanovi (1833-1904), pisarz serb. 362
Zofia, ks., . arcyks. Franciszka Ferdynanda 415
Zogu Ahmed (1895-1961), kr. albaski 457
Zois zob. Cojs Micheloangelo
Zorka, c. Mikoaja czarnogrskiego, . Piotra I Karadziordziewicza 396
Zrinscy, saw. rd magnacki 97, 177, 178
Zrinska Katarzyna z Frankopanw (zm. 1674), . Piotra Zrinskiego 184
Zrinski Ivan Antun (zm. 1703), s. Piotra Zrinskiego 184
Zrinski Juraj, magnat z XVI w. 190
Zrinski Mikoaj (zm. 1566), ban chorw. 174
Zrinski Mikoaj (16201664), ban chorw. od 1647 r., poeta wg. i chorw., wdz i polityk
181-183
Zrinski Piotr (1621-1671), br. Mikoaja, ban chorw., uczestnik spisku Wesselenyiego,
stracony w 1671 r. 183, 184
Zvonimir Dymitr (zm. ok. 1089 r.), ks. Sawonii, kr. Chorwacji w l. 1076-1088 51, 52, 5560, 106
Zwierkowski-Lenoir Ludwik, pol. dziaacz emigracyjny 308, 309, 323, 333, 334
Zygmunt Batory (1572-1613), ks. Siedmiogrodu w l. 1581-1598 i 1600-1601 209
Zygmunt Luksemburski (1368 1437), kr. wg. od 1387, kr. niem. od 1411 i ces. od
1433 r. 88, 98, 153-155, 160, 161

Zygmunt III Waza (1566-1632), kr. pol. od 1587 r., kr. szw. w l. 1592-1598 175
eraji Bogdan (1886-1910), student chorw., zamachowiec 423
ivkovi Petar (1879-1953), gen. serb. 448, 450, 462
upani Oton (1878-1949), poeta sow. 476, 477

SPIS ILUSTRACJI
1. Paac cesarza Dioklecjana w Splicie, rekonstrukcja (pocztwka)
2. Pula. Kaplica bizantyska z poowy VI w. z dawnego opactwa benedyktyskiego (Z.
Kaczmarczyk, Miasta dalmatyskie do pocztku XV wieku, Warszawa-Pozna 1976,
ryc. 24 po s. 48)
3. Kamienny tron ksit Karantanii na Gosposvetskim Polu Historija naroda
Jugoslavije. I. Zagreb 1953. tabl. V, cz grna po s. 144)
4. Split. Katedra, dawna witynia Jowisza, fragment wanny chrzcielniczej w
baptysterium z wyobraeniem wadcy Chorwacji, XI w. (tame. tabl. XII po s 208)
5. Zadar. Koci w. Donata. XI w. (fot. T. Wasilewski)
6. Chrzcielnica ksicia Wiszesawa z Nina. IX XI w. (Istorija Jugoslavije. 1. Boi. S.
Cirkovi. M. Ekmei. V. Dedijer. Beograd 1973. ryc. 9 po s. 32)
7. Koci w. Krzya w Ninie, okoo IX XII w. (Z. Kaczmarczyk. op. cit., ryc. 120 po s.
152)
8. Cerkiew biskupia w. Piotra pod Rasem. X w. (fot. T. Wasilewski)
9. Ston. Koci w. Michaa, fresk przedstawiajcy wadc Zety. XI w. (Historija naroda
Jugoslavije. tabl. XVII. cz grna po s. 256)
10. Ochryda. Cerkiew w. Sofii. XI w. (fot. T. Wasilewski)
11. lub Mirosawy, crki cara Samuela, z Aszotem, ksiciem armeskim. trzeci od
lewej car Samuel. Miniatura z Kodeksu madryckiego Kroniki Jana Skylitzesa. XIV w.
12. Zadar. Koci benedyktyski w. Marii ze schyku XI w. i dzwonnica fundacji krla
Kolomana. XII w. (fot. T. Wasilewski)
13. Monaster Studenica. cerkiew w. Joachima i w. Anny (tzw. Krlewska). w. Sawa
i w. Symeon Nemania (z prawej strony), fresk z 1313/1314 r. (pocztwka)
14. Krl Wadysaw, fresk w cerkwi w Mileevej. okoo 1230 r. (Srpska pravoslavna
crkva 1219-1969. Beograd 1969, ryc. 3 po s. 40)
15. Krl Stefan Urosz II Milutin i krl Stefan Dragutin. fresk z cerkwi w Arlije. 1296 r.
(tame. ryc. 5 po s. 40)
16. Krl Stefan (Jeczanski, ikona, dzieo malarza Longma. druga poowa XVI w. (tame,
ryc. 8 po s. 40).
17. Car Stefan Duszan, fragment fresku przedstawiajcego dynasti Nemaniczw,
cerkiew Zbawiciela w Visokich Deanach, 13481350 r. (pocztwka)
18. Car Urosz I, fresk z_ monasteru w Psai z 1358 r. (Srpska pravoslavna crkva. ryc. 8
po s. 40)
19. Monaster Studenica, cerkiew Zanicia Matki Boskiej, 11831191 (Istorija
Jugoslavije. ryc. 21 po s. 48)
20. Wiea fundacji krla Milutina wzniesiona midzy monasterem Hilandar i jego portem
XIII/XIV w. (Mont Athos. Guide illustre des vingt monasteres. Athenes 1979, s. 60)
567
21. Monaster Graanica pod Pritin, okoo 1321 r. (fot. T. Wasilewski)

22. Pe. Patriarchat, od lewej: cerkiew w. Mikoaja, XIV w., cerkiew Matki Boskiej, XIV
w., i cerkiew Apostow. XIII w. (pocztwka)
23. Dinar krla Boni Stefana Tomaszewicia. awers i rewers (S. Cirkovi Istorija
srednjovekovne bosanske drave. Beograd 1964. po s. 320)
24. Zamek Poitelj nad Neretw (tame, po s. 336)
25. Brotnjice, Dalmacja Poudniowa. Nagrobki tzw. steki. sceny taca zwanego koo,
ptaki i jelenie (A. Benac. Steci. Maa istorija umetnosti, Jugoslavija, ryc. 16)
26. Radimlje. Bonia. Steak-sarkofag (tame, ryc. 25)
27. Herb krla macedoskiego Vukaina (M. Orbini. Il regno de gli Slavi. Pesaro 1601,
s. 27)
28. Ruiny zamku krla Marka w Prilepie. Widok dolnej czci zamku, XIV w. (fot. T.
Wasilewski)
29. Ksie azarz Hrebeljanovi (Srpska pravoslavna crkva, ryc. po s. 40)
30. Ruiny stoecznego zamku ksicia azarza w Kruszewcu, XIV w. (fot. T. Wasilewski)
31. Despota Stefan azarzewicz. fragment fresku i monasteru w Manasiji. 1418 r.
(Srbska pravoslavna crkva, ryc. po s. 40)
32. Smederewo. Paac Jerzego Brankovicia w twierdzy. XV w. (fot. T. Wasilewski)
33. Manasija. Wiee i mury obronne monasteru. XV w. (fot. T. Wasilewski)
34. Herb Hercegowiny Ksistwa witego Sawy (M. Orbini. op. cit., s. 380)
35. Dubrownik midzy 1481 a 1485 r. (wg F. V. Carter, Duhrovnik (Ragusa), A. Classic
City-state, London-New York 1972, s. 300)
36. Dubrownicka twierdza Mineta. 1461 1464 r. (pocztwka)
37. Twierdza Karlovac centrum Pogranicza Wojskowego w Chorwacji w XVII i XVIII
w. Sztych z XVII w. (J. W. Valvasor, Die Ehre des Herzogthums Krain. Laybach 1689. t.
IV, s. 60)
38. Idria - miasto w Krainie. Sztych z XVII w. (tame, t. II. s. 295)
39. Karawana kupiecka w Sowenii. Sztych z XVII w. (tame. t. II, s. 280)
40. Wieniacy sowescy. Sztych z XVII w. (tame. t. II. s. 300)
41. Twierdza Zrinj - siedziba rodzinna bana chorwackiego Mikoaja Zrinskiego. Sztych z
XVII w. (tame, t. IV. s. 20)
42. Mikoaj Zrinski. ban chorwacki (Theatrum Europaeum)
43. Piotr Zrinski i Franjo Krsto Frankopan. portrety i sceny ich stracenia 30 kwietnia
1671 r. Sztych we wspczesnym druku (Istorija Jugoslavije. ryc. 67 po s. 192)
44. Karta tytuowa najstarszej wydanej drukiem historii Dalmacji. Chorwacji, Boni ...
Mauro Orbini. Pesaro 1601 )
45. Primo Trubar. Sztych z XVII w. (Istorija Jugoslavije, ryc. 53 po s. 128
46. Lubiana w XVII w. Sztych wspczesny (J. W. Valvasor. op. cit.. t. III. s. 336-337)
47. Karta tytuowa historii Krlestw Dalmacji i Chorwacji Luciusa, Amsterdam 1666
48. Twierdza nadmorska Senj w Chorwacji orodek uskokw w XVII w. Sztych
wspczesny (J. W. Valvasor, op. cit., t. IV, s. 78)
49. Graniczna twierdza chorwacka Virovitica. Sztych z XVII w. (tame, t. IV. s. 40)
50. Umocnienia twierdzy Kalemagdan w Belgradzie wzniesione przez Austriakw w
XVIII w. (fot. T. Wasilewski)
51. Belgrad w 1689 r. oblony przez Austriakw. Sztych wspczesny
52. Dosidej Obradovi, portret (Istorija Jugoslavije. ryc. po s. 240)
53. Karadziordzie Petrovi. portret (Istorija Jugoslavije. Beograd 1933. po s. 240)

54. Wybuch powstania Karadziordzia. Oraca 1804 r. (tame, po s. 256) )

55. Ksi Miosz Obrenowicz (tame, po s. 272)
56. Wybuch powstania Miosza Obrenowicza. Takovo 1815 r. (tame, po s. 256)
57. Wadyka Petar Pelrovi Njego. portret (tame. 1973, po . 240)
562
58. Hrabia Janko Draskovi, portret (Ilustrirana Povijest Hrvata, Zagreb 1971. przed s.
205)
59. Ljudevit Gaj, portret Vjekoslava Karasa (tame. s. 207)
60. Karta tytuowa Danicy" (tame. s. 206)
61. Ivan Maurani, portret (Istorija Jugoslavije, 1971. po s. 264)
62. Stanko Vraz, portret Mihaela Stroya (Ilustrirana..., s. 209)
63. Dimitrije Demeter. portret (tame, s. 204)
64. Ivan Kukuljevi-Sakcinski, portret (tame. s. 205)
65. Ksie Aleksander Karadziordziewicz, portret (V. aek, Frantiek Zach, Praha
1977, po s. 64)
66. Ilija Garaanin, portret (tame, po s. 208)
67. Franciszek Zach, portret (tame, s. 4)
68. Majowa skupsztyna w Karlowcach 1848 r. (Istorija Jugoslavije. 1933. po s. 288)
69. Ban Josip Jelai, portret Ivana Zasche (Ilustrirana.... s. 237)
70. Sabor chorwacki 1848 r., obraz Dragutina Weingartnera (tame, s. 243)
71. Patriarcha Josif Rajai, portret (Istorija Jugoslavije. 1933. po s. 288)
72. Belgrad w poowie XIX w., sztych (V. aek, op. ci!., po s. 160)
73. Ksi Micha Obrenowicz. portret (Istorija Jugoslavije, 1973. po s. 264)
74. Biskup Josip Juraj Strossmayer, portret (tame. 1933. po s. 384)
75. Ksidz Franjo Raki, portret (tame, po s. 384)
76. Ante Starevi, portret (Ilustrirana..., po s. 264)
77. Svetozar Mileti. portret (Istorija Jugoslavije, 1973, po s. 264)
78. August enoa. portret (Ilustrirana.... s. 246)
79. Katedra w Djakovie (Istorija Jugoslavije. 1933, po s. 384)
80. Wntrze katedry w Djakovie (Ilustrirana.... s. 249)
81. Vjekoslav Kara: Dziewczyna : lutni (tame, s. 247)
82. Nikola Mai: Lignin, wieniak z Liki (tame. s. 233)
83. Vlaho Bukovac: Kurtyna w Chorwackim Teatrze Narodowym w Zagrzebiu (tame, s.
231)
84. Ivan Metrovi: Autoportret (Galerija Metrovicia Split)
85. Krl Mikoaj Czarnogrski (Istorija Jugoslavije. 1933. po s. 432)
86. Zadar. Koci w. Jana Chrzciciela (blok)
87. Antun Radi, fotografia (Ilustrirana.... s. 268)
88. Zadar. Koci w. Jana Chrzciciela, detal (blok)
89. Chorwacki Teatr Narodowy w Zagrzebiu (Ilustrirana..., s. 251)
90. Gavrilo Princip w wiezieniu (Istorija Jugoslavije. 1973, s. 385)
91. Nikola Pai, portret (tame, 1933. po s. 464)
92. Ivan Metrovi: Skarga Hioba (Galerija Metrovi-Split)
93. Proklamacja Krlestwa SHS (Istorija Jugoslavije. 1933. po s. 584)
94. Krl Piotr Karadziordziewicz (tame, po s. 496)
95. Ka Metrovi: Chopiec z konikiem Galerija MetroviSplit)

96. Krl Aleksander Karadziordziewicz (Istorija Jugoslavije. 1933. po s. 592)

97. Stjepan Radi. fotografia (R. Kiszling, Die Kroaten. GrazKoln 1956. po s. 128)
98. Ivan Metrovi: Desperacja, marmur (Galerija MetroviSplit)
99. Vlatko Maek, fotografia (R. Kiszling. op. cit.. po s. 128)
100. Katedra w Zagrzebiu po restauracji w XIX w. (Ilustrirana..., s. 261)
101. Spotkanie Tito z premierem Churchillem (Istorija Jugoslavije, 1973, ryc. 188 po s.
544)
102. Wkroczenie oddziaw partyzanckich do Puli w maju 1945 r. (tame. ryc. 195 po s.
544)
Zdjcia nr 52100 wykonaa Lilianna Kozowska, Krakw.
563
SPIS MAP
1. Zachodnia cz Pwyspu Bakaskiego po podboju rzymskim
2. Pnorzymskie okrgi administracyjne po reformach cesarza Dioklecjana (284-304)
3. Wdrwki Sowian i ludw pasterskich na Bakany w VI i VII w. )
4. Sowianie Poudniowi w IX w.
5. Serbia okoo 917 r.
6. Bonia i Serbia okoo 1214 r.
7. Wzrost terytorialny Boni w XIV w.
8. Bonia i Serbia okoo 1453 r.
9. Podboje tureckie do 1594 r.
10. Kraje poudniowosowiaskie pod panowaniem Habsburgw i Turcji u schyku XVIII
w.
11. Czarnogra w pocztku XVIII w.
12. Chorwacja i Pogranicze Wojskowe po wojnach tureckich
13. Wojwodina serbska w poowie XIX w.
14. Rozwj terytorialny Serbii do 1914 r.
15. Rozwj terytorialny Czarnogry do 1914 r.
16. Mapa historyczna Jugosawii.
17. Trzecia ofensywa niemiecka.
18. Ziemie wyzwolone we wrzeniu 1944 r.
SPIS TRECI
OD AUTORW
....................................................................................................................................
Cz pierwsza
HISTORIA JUGOSAWII DO XVIII WIEKU
I ILIROWIE. TRAKOWIE. CELTOWIE I RZYMIANIE
Pradzieje zachodniej czci Pwyspu Bakaskiego
...........................................................................
11
Plemiona iliryjskie, trackie, celtyckie
................................................................................................... 12
Kolonizacja grecka i pierwsze pastwa plemienne
...............................................................................
13
Antyczne krlestwo macedoskie
.........................................................................................................
14

Podboje rzymskie
..................................................................................................................................
Panowanie rzymskie na Bakanach
.......................................................................................................
16
Gotowie i Hunowie na ziemiach bakaskich
.......................................................................................
20
Chrystianizacja, romanizacja i hellenizacja Ilirii i Mezji
......................................................................
21
II PRZYBYCIE SOWIAN NA BAKANY
Praojczyzna Sowian i pierwsze wdrwki
...........................................................................................
23
Wielkie wdrwki sowiaskie i rola w nich Awarw
.........................................................................
24
Powstanie Sowian przeciwko Awarom i wdrwka Serbw i Chorwatw
........................................
27
Ludy i plemiona osiade w zachodniej czci Pwyspu Bakaskiego
............................................... 28
Gospodarka, spoeczestwo, ustrj i religia Sowian
............................................................................
31
III. SOWIANIE ALPEJSCY
Powstanie pastwa karantaskiego i podbj
frankijski.........................................................................
35
Wielka Karantania i jej
rozpad..............................................................................................................
Spoeczestwo i organizacja pastwowa w sowiaskiej
Karantanii....................................................
37
Stosunki wewntrzne w marchiach i w ksistwie karynckim od VIII do XIII wieku
..........................
39
IV. PASTWO CHORWACKIE W DOBIE DYNASTII NARODOWYCH
Chorwacja Dalmatyska w VII-IX
wieku.............................................................................................
43
Powstanie Ljudevita
..............................................................................................................................
Rywalizacja Bizancjum, Frankw i papiestwa o wpywy w Chorwacji
Zjednoczenie Chorwacji i powstanie krlestwa
.................................................................................... 46
Wojny o bizantysk Dalmacje
.............................................................................................................
48
Kryzys wewntrzny Krlestwa Chorwacji
............................................................................................
50
Krlestwo Chorwacji lennem papieskim
...............................................................................................
52
Podbj Chorwacji przez
Wgrw...........................................................................................................

15

36

45

52

565
Gospodarka, spoeczestwo,
ustrj........................................................................................................
Kultura wczesnoredniowiecznej Chorwacji
........................................................................................
56
V. ZIEMIE SERBSKIE W IX-XII WIEKU
Powstanie pastwa serbskiego i jego chrystianizacja
...........................................................................
62
Serbowie midzy Bizancjum. Bugari i Chorwacj
............................................................................
64
Pastwo Czasawa i jego upadek
..........................................................................................................
Serbskie Primorje w X XV wieku i powstanie Krlestwa Zety
.......................................................
67
Zeta przedmiotem rywalizacji Bizancjum i Kaszki
..............................................................................
69
Stosunki gospodarcze, spoeczne i ustrojowe
.......................................................................................
70
Kultura serbska od VIII do poowy XII wieku
.....................................................................................71
VI SOWIANIE MACEDOSCY W VII-XI1 WIEKU
Pastewka plemienne zwane Sklawiniami midzy Bizancjum i Bugari
............................................
75
Macedonia Wardarska pod panowaniem bugarskim
............................................................................
76
Carstwo ochrydzkie Komitopulw
.......................................................................................................
Ziemie macedoskie pod panowaniem Bizancjum
...............................................................................
81
Wielkie powstania macedoskie przeciwko Bizancjum
.......................................................................
83
VII ZIEMIE SOWESKIE W GRANICACH RZESZY NIEMIECKIEJ
Opanowanie terytorium soweskiego przez Habsburgw
.................................................................. 86
Walka Habsburgw z hrabiami cylejskimi o ziemie soweskie
.........................................................
88
Najazdy wgierskie i tureckie
...............................................................................................................
Niemiecka kolonizacja i germanizacja ziem soweskich
....................................................................89
Rozwj gospodarczy i spoeczny
..........................................................................................................
Oblicze kulturalne ziem soweskich
.................................................................................................... 92
VIII CHORWACJA POD BEREM ARPADW I ANDEGAWENW

53

66

77

88

90

Rywalizacja wgiersko-wenecka o Dalmacj

.................................................................................... 95
Banat Chorwacji. Dalmacji i Sawonii
...............................................................................................
96
Unifikacja ustrojowa Sawonii z Wgrami
.........................................................................................
98
Stosunki wewntrzne
..........................................................................................................................
Kultura redniowiecznej Chorwacji w XIIIXV wieku
................................................................... 100
IX. PASTWO NEMANICZW
Walka Stefana Nemanii o niezaleno
.............................................................................................
107
Powstanie krlestwa i arcybiskupstwa serbskiego
.............................................................................
109
Walki wewntrzne i budowa podstaw przyszej potgi
.....................................................................
111
Carstwo Stefana Duszana
................................................................................................................... 117
Walka o spadek po Nemaniczach
.......................................................................................................
120
Stosunki wewntrzne w nemanickiej Serbii
.......................................................................................
122
Kultura redniowiecznej Serbii i Macedonii
.......................................................................................
126
X. BANOWINA I KRLESTWO BONI
Powstanie banowiny boniackiej
.......................................................................................................
134
Walki z Wgrami o niezaleno
.......................................................................................................
135
Patareni boniaccy
..............................................................................................................................
136
Wzrost potgi Boni pod rzdami Kotromaniczw
............................................................................
136
Stosunki wewntrzne w redniowiecznej Boni
................................................................................. 139
Kultura redniowiecznej Boni
...........................................................................................................
142
566
XI. PODBOJE TURECKIE
Powstanie pastwa tureckiego i pierwsze podboje
............................................................................
147
Bitwa na Kosowym Polu i jej nastpstwa
..........................................................................................
150

99

Despotowina serbska w XV wieku

..................................................................................................... 153
Odbudowa i powtrny upadek despotowiny
......................................................................................
158
Upadek Boni i Hercegowiny
.............................................................................................................
160
Pastwo czarnogrskie Crnojeviciw i jego upadek
..........................................................................
164
Dalsze podboje tureckie
...................................................................................................................... 165
Serbowie w krlestwie wgierskim
..................................................................................................... 166
XII. ZIEMIE POUDNIOWOSOWIASKIE POD PANOWANIEM WENECJI,
REPUBLIKI DUBROWNICKIEJ I HABSBURGW W XV-XVII WIEKU
Posiadoci weneckie w Dalmacji
...................................................................................................... 169
Republika Dubrownicka w XV-XVII wieku
......................................................................................
170
Chorwacja od bitwy na Krbawskim Polu do upadku Szigetvaru
.......................................................
173
Organizacja obrony granic i powstanie Pogranicza Wojskowego
......................................................
174
Stosunki wewntrzne w krlestwie Chorwacji i w trzech ziemiach soweskich
.............................. 177
Walka magnatw i szlachty chorwackiej z centralizmem habsburskim
.............................................
181
XIII ODRODZENIE. REFORMACJA I KONTRREFORMACJA
Kultura renesansowa w Republice Dubrownickiej
.............................................................................
185
Kultura Odrodzenia i reformacja na ziemiach sowiaskich
pod panowaniem Wenecji i Habsburgw
............................................................................................
188
Zwycistwo kontrreformacji i pocztki Owiecenia
..........................................................................
191
XIV. ZIEMIE POUDNIOWOSOWIASKIE POD JARZMEM TURECKIM
Konsekwencje tureckiego podboju i migracje ludnoci
....................................................................195
Organizacja pastwa tureckiego
........................................................................................................
197
Spahijowie i janczarzy
....................................................................................................................... 199
Stosunki spoeczne i gospodarcze
...................................................................................................... 200
Kocioy chrzecijaskie pod panowaniem tureckim
........................................................................
202

Dominacja wyznawcw islamu w Boni i Hercegowinie

.................................................................. 204
XV. WOJNY PASTW CHRZECIJASKICH Z TURCJ
I WALKI WYZWOLECZE W WIEKACH XVI-XVIII
Powstania przeciwko Turkom na przeomie XVI i XVII wieku
.......................................................
207
Dziaania wojenne uskokw w czasie wojny o Kandi
.....................................................................
209
Wojna witej Ligi z Turcj i wielka wdrwka Serbw
................................................................. 210
Wojny XVIII wieku
...........................................................................................................................
216
Walki Czarnogrcw z poturczecami i Turkami
.............................................................................
220
Powstanie organizacji plemion czarnogrskich
................................................................................. 221
Pierwsze prby utworzenia pastwa czarnogrskiego
.......................................................................
223
Rywalizacja guwernadurw z wadykami.
Wywalczenie przez Czarnogrcw niezalenoci
.............................................................................
225
XVI. KULTURA LUDW POUDNIOWOSOWIASKICH W OKRESIE
PANOWANIA TURECKIEGO I POCZTKI ODRODZENIA NARODOWEGO
Kultura serbska w XVI i XVII wieku
................................................................................................. 227
567
cz druga
HISTORIA JUGOSAWII
OD TWORZENIA SI NARODW DO UTWORZENIA PASTWA
I. KRAJE POUDNIOWOSOWIASK1E NA PRZEOMIE XVIII I XIX WIEKU
Zmiany polityczne, spoeczne, gospodarcze i kulturalne
................................................................... 231
Nastpstwa wojen tureckich
...............................................................................................................
232
Czarnogra
.........................................................................................................................................
232
Bonia
............................................................................................................................................
.....
233
Dalmacja i Dubrownik
....................................................................................................................... 234
Sowianie Poudniowi w monarchii habsburskiej
..............................................................................
234

Sowenia
............................................................................................................................................
.
235
Na drodze do kapitalizmu
................................................................................................................... 236
Chopi
............................................................................................................................................
.....
236
Owiata
............................................................................................................................................
...
237
Chorwacja
..........................................................................................................................................
237
Banowina i jej organizacja wewntrzna
............................................................................................
237
Rola szlachty
......................................................................................................................................
238
Rozwj handlu
...................................................................................................................................
239
Owiata
............................................................................................................................................
..
239
Chorwacka sankcja pragmatyczna
..................................................................................................... 240
Wczenie Sawonii
...........................................................................................................................
241
Primorje
............................................................................................................................................
.
242
Pogranicze wojskowe
........................................................................................................................
243
Serbowie wojwodiscy
...................................................................................................................... 245
Podstawy prawne
...............................................................................................................................
245
Rozwj gospodarczy
..........................................................................................................................
246
Fermenty spoeczne i polityczne
........................................................................................................
247

Sowianie Poudniowi wobec jzefinizmu

.........................................................................................
248
Jzefinizm w Chorwacji
..................................................................................................................... 249
Germanizacja
......................................................................................................................................
251
Z Wgrami przeciw cesarzowi
...........................................................................................................
251
Sejm 1790-1791
..................................................................................................................................
252
Regnum regno non praescribit leges
................................................................................................... 252
Nard iliryjski w Wojwodinie
...........................................................................................................
253
Kongres Narodowy w Temeszwarze 1790 roku
................................................................................ 253
Echa Rewolucji Francuskiej. Ignjat Martinovi
................................................................................ 254
Sprawy kulturalne
..............................................................................................................................
254
Walka o jzyk narodowy
................................................................................................................... 255
Historiografia
.....................................................................................................................................
256
Poezja ludowa
....................................................................................................................................
256
II POWSTANIE SERBSKIE. ILIRIA
To i zasig
.........................................................................................................................................
258
Powstanie Karadziordzia 1804-1813. Paszayk belgradzki
............................................................... 258
Reformy Selima III (1789-1807)
.......................................................................................................
259
Dahijszczyzna
....................................................................................................................................
260
Wybuch powstania
.............................................................................................................................
261

Wypdzenie dahijw
..........................................................................................................................
261
Dyplomacja powstacza
..................................................................................................................... 263
Drugi etap powstania
..........................................................................................................................
264
Wewntrzna organizacja powstania
................................................................................................... 265
Prby rozszerzenia powstania
.............................................................................................................
266
Prby ukadu z Turcj
.........................................................................................................................
267
Sprawa serbska problemem midzynarodowym
................................................................................ 267
Pierwsze symptomy upadku
...............................................................................................................
269
568
W poszukiwaniu nowych sojusznikw
..............................................................................................
269
Upadek powstania
..............................................................................................................................
270
Ilirija oivljena". Upadek Republiki Weneckiej
...............................................................................
272
Zmiany po 1805 roku
.........................................................................................................................
273
Prowincje Iliryjskie
............................................................................................................................
274
Drugie powstanie serbskie
.................................................................................................................. 276
Na drodze ku niezalenoci
................................................................................................................
278
III ODRODZENIE NARODOWE. ILIRYZM
Uwagi oglne
.....................................................................................................................................
281
Cechy odrodzenia narodowego u Sowian Poudniowych
................................................................. 281
U Serbw
...........................................................................................................................................
282

Literatura serbska
................................................................................................................................
283
U Sowecw
.....................................................................................................................................
284
Chorwackie odrodzenie narodowe
..................................................................................................... 287
Pocztki ruchu iliryjskiego
.................................................................................................................
288
Wystpienie Janko Drakovicia
.........................................................................................................
289
Jo Hrvatska ni propala
...................................................................................................................... 290
Literatura iliryjska
..............................................................................................................................
293
Zaostrzenie konfliktu z Wgrami
.......................................................................................................
295
Oznaki konformizmu
..........................................................................................................................
297
Zadania polityczne
..............................................................................................................................
297
Sowecy i Serbowie wobec ruchu iliryjskiego
.................................................................................. 299
Iliryzm w Dalmacji i Boni
.................................................................................................................
390
IV ROZWJ KSISTWA SERBSKIEGO CZARNOGRA. BONIA I MACEDONIA
Struktura spoeczna Ksistwa Serbskiego
..........................................................................................
301
Polityka zewntrzna i wewntrzna ksicia Miosza
...........................................................................
302
Opozycja
............................................................................................................................................
.
302
Sretenjski ustav
...................................................................................................................................
303
Turski
ustav...................................................................................................................................
.......
303
Powstanie Vuicia
...............................................................................................................................
304

Rzdy ustawobranitelji (konstytucjonalistw)

.................................................................................... 304
Ilija Garaanin
.....................................................................................................................................
306
Udzia Polakw w przewrocie serbskim
.............................................................................................
307
Rady" Adama Czartoryskiego
...........................................................................................................
308
Franciszek Zach
..................................................................................................................................
309
Naertanije"
.......................................................................................................................................
311
Czarnogra
..........................................................................................................................................
312
Bonia i Hercegowina
.........................................................................................................................
313
Macedonia
...........................................................................................................................................
314
V. REWOLUCJA 1848 ROKU NA ZIEMIACH POUDNIOWOSOWIASKICH
To wydarze
.....................................................................................................................................
316
Sowecy
...........................................................................................................................................
318
Rewolucja poudniowosowiaska w Koronie Wgierskiej
..............................................................
319
W Wojwodinie
...................................................................................................................................
319
Ustawy marcowe i sprawa chopska
.................................................................................................. 320
Postanowienia skupsztyny w Karowcach
.........................................................................................
321
Wybuch wojny z Wgrami
................................................................................................................
322
Rewolucja chorwacka. yczenia narodu chorwackiego
....................................................................323
Spisek reakcji. Josip Jelai
...............................................................................................................
324

Zerwanie z Wgrami
..........................................................................................................................
324
Sprawa chopska
................................................................................................................................
326
569
Nacisk rzdu wgierskiego
.................................................................................................................
326
Sabor chorwacki
.................................................................................................................................
327
Udzia Sowian Poudniowych w Zjedzie Sowiaskim w Pradze
...................................................328
Wojna chorwacko-wgierska
.............................................................................................................
329
Rewolucja padziernikowa w Wiedniu i jej nastpstwa
....................................................................331
Lewica chorwacka
..............................................................................................................................
332
Prby mediacji
....................................................................................................................................
333
Upadek rewolucji
................................................................................................................................
334
VI. OD UPADKU REWOLUCJI 1848-1849 DO POWSTANIA W BONI W 1875 ROKU
Ksistwo Serbskie
..............................................................................................................................
336
Nowa taktyka
......................................................................................................................................
336
Upadek ustavobranitelji
...................................................................................................................... 337
Ksi Micha Obrenowicz
.................................................................................................................
338
Tajne ukady
........................................................................................................................................
339
Zabjstwo ksicia Michaa
.................................................................................................................. 340
Czarnogra
..........................................................................................................................................
341

Bonia i Hercegowina
.........................................................................................................................
342
Macedonia
...........................................................................................................................................
343
Sowianie Poudniowi w monarchii habsburskiej w latach 1849-1875.
Okres absolutyzmu Bacha
.................................................................................................................. 344
Pocztki ery konstytucyjnej monarchii habsburskiej
.........................................................................
346
Ksztatowanie si chorwackich programw narodowych
.................................................................. 348
Partie polityczne
.................................................................................................................................
349
Warunki ugody z Wgrami
................................................................................................................
352
Ugoda chorwacko-wgierska z 1868 roku
.........................................................................................
353
Opozycja przeciw ugodzie. Zwrot ku idei jugosowiaskiej
.............................................................
355
Powstanie Kvaternika
.........................................................................................................................
356
Dalmacja
............................................................................................................................................
.
357
Wojwodina
.........................................................................................................................................
358
Omladina
............................................................................................................................................
358
Sowecy
............................................................................................................................................
359
Tabory
............................................................................................................................................
....
360
Kongres w Lublanie
...........................................................................................................................
361
Rozwj literatury
................................................................................................................................
361

VII. U SCHYKU XIX WIEKU POD WPYWAMI AUSTRO-WGIER

Powstanie w Boni i Hercegowinie 1875-1878
................................................................................. 364
Aktywna pomoc z Serbii i Czarnogry
..............................................................................................
365
Stanowiska mocarstw
.........................................................................................................................
365
Poraka Serbii, ustpstwa Turcji
........................................................................................................
366
Wojna rosyjsko-turecka. Traktat w San-Stefano
................................................................................ 366
Pokj berliski. Okupacja Boni
........................................................................................................
367
Znaczenie powstania dla sprawy jugosowiaskiej
............................................................................
368
Serbia pod kontrol Austro-Wgier
.................................................................................................... 368
Krlestwo Serbskie
.............................................................................................................................
369
Wojna serbsko-bugarska 1885 roku
................................................................................................... 370
Stosunki wewntrzne w Krlestwie Serbskim. Stronnictwa polityczne
.............................................
371
Svetozar Markovi
..............................................................................................................................
371
Partia Radykalna
.................................................................................................................................
372
Koniec Obrenowiczw
....................................................................................................................... 373
Umocnienie Czarnogry
..................................................................................................................... 374
Zmiany w Macedonii
..........................................................................................................................
375
Bonia i Hercegowina pod okupacj Austro-Wgier. Administracja
................................................. 376
Polityka gospodarcza
..........................................................................................................................
376
Spoeczestwo
.....................................................................................................................................
377

570
Zaostrzenie konfliktu chorwacko-wgierskiego
................................................................................ 377
Madziaryzacja
....................................................................................................................................
373
Opozycja
............................................................................................................................................
379
Nowe siy
...........................................................................................................................................
379
Rozwj kulturalny. Okres realizmu w literaturze poudniowo-sowiaskiej
....................................
382
Rozwj sztuki
....................................................................................................................................
383
VIII W PRZEDEDNIU PIERWSZEJ WOJNY WIATOWEJ
Serbia po przewrocie
..........................................................................................................................
391
Partie polityczne
.................................................................................................................................
391
Polityka zagraniczna
..........................................................................................................................
392
Wojna celna 1906-1911
..................................................................................................................... 392
Oywienie idei jugosowiaskiej
.......................................................................................................
393
Sprawa linii kolejowej przez sandak nowopazarski
.........................................................................
393
Aneksja Boni i Hercegowiny
............................................................................................................
394
Nowe tendencje serbskiej polityki
..................................................................................................... 395
Rozwj Czarnogry
...........................................................................................................................
396
Czarnogra krlestwem
..................................................................................................................... 397
Ostatnie lata tureckiego panowania w Macedonii
.............................................................................
397
Powstanie 1903 roku i rewolucja modoturecka 1908 roku
..............................................................
397

Sojusz bakaski 1912 roku

...............................................................................................................
399
Pierwsza wojna bakaska 1912 roku
................................................................................................
400
Pokj londyski
.................................................................................................................................
400
Druga wojna bakaska 1913 roku
.................................................................................................... 402
Sowecy i Chorwaci przed wybuchem pierwszej wojny wiatowej
................................................ 404
Rezolucja Rijecka i Zadarska
.............................................................................................................
406
Koalicja chorwacko-serbska
..............................................................................................................
408
Zmiana kursu na Wgrzech
................................................................................................................
409
Procesy polityczne
.............................................................................................................................
410
Trializm
............................................................................................................................................
..
411
W Wojwodinie
...................................................................................................................................
412
Bonia i Hercegowina przed zamachem sarajewskim
.......................................................................
412
Moda Bonia (Mlada Bosna)
............................................................................................................
413
Zamach w Sarajewie
..........................................................................................................................
415
IX. JUGOSOWIANIE PODCZAS PIERWSZEJ WOJNY WIATOWEJ
Sprawa odpowiedzialnoci rzdu serbskiego na zamach w Sarajewie
.............................................. 416
Wybuch wojny
...................................................................................................................................
416
Dziaania zbrojne w pierwszym etapie wojny
................................................................................... 417
Sytuacja wrd Chorwatw i Sowecw
.........................................................................................
419
Pakt londyski
....................................................................................................................................
420

Ukad Pastw Centralnych z Bugari

...............................................................................................
420
Zaamanie si obrony. klska Serbii
.................................................................................................. 421
klska Czarnogry
.............................................................................................................................
422
Na drodze do zjednoczenia. Na emigracji
.........................................................................................
423
Rozwj wydarze pod okupacj i pod panowaniem Habsburgw
....................................................
425
Opr ludnoci
.....................................................................................................................................
425
Deklaracja Majowa
............................................................................................................................
426
Komitety narodowe
............................................................................................................................
427
Kongres rzymski
.................................................................................................................................
427
Zjednoczenie. Wyzwolenie Serbii
...................................................................................................... 428
Rozpad Austro-Wgier
.......................................................................................................................429
Kontrowersje
......................................................................................................................................
429
Ogoszenie Krlestwa Serbw, Chorwatw, Sowecw
................................................................. 430
571
X. KRLESTWO SERBW. CHORWATW I SOWECW (SHS)
Obszar pastwa i ludno
................................................................................................................... 432
Organizacja pastwa
..........................................................................................................................
438
Wybory do centralnej skupsztyny (Konstytuanty) 1920 roku. Konstytucja
1921 roku
...........................................................................................................................................
439
Stabilizacja czy permanentny
kryzys?................................................................................................
440

Komunistyczna Partia Jugosawii

...................................................................................................... 441
Parlamentaryzm
..................................................................................................................................
442
Sprawa chorwacka
.............................................................................................................................
444
Dyktatura krla. Krlestwo Jugosawii
..............................................................................................
447
Kryzys gospodarczy i jego nastpstwa
..............................................................................................
448
Walka z dyktatur krlewsk
.............................................................................................................
449
Punktacje Zagrzebskie
....................................................................................................................... 450
Irredenta chorwacko-macedoska
...................................................................................................... 452
Zabjstwo krla Aleksandra
...............................................................................................................
453
Polityka zagraniczna
..........................................................................................................................
454
Maa Ententa
......................................................................................................................................
454
Pakt Bakaski z 1934 roku
...............................................................................................................
456
Konflikt z Wochami
.........................................................................................................................
457
Okolicznoci zamachu w Marsylii
.................................................................................................... 458
XI. JUGOSAWIA W PRZEDEDNIU DRUGIEJ WOJNY WIATOWEJ
Sytuacja wewntrzna
..........................................................................................................................
460
Kryptodyktatura
..................................................................................................................................
461
Sprawa chorwacka
..............................................................................................................................
46l
Sprawa konkordatu
.............................................................................................................................
462

Postp faszyzacji kraju

....................................................................................................................... 463
Dziaalno Komunistycznej Partii Jugosawii
.................................................................................. 463
Polityka zagraniczna rzdu Stojadinovicia
........................................................................................
464
Upadek rzdu Stojadinovicia
.............................................................................................................
466
Ugoda z Chorwatami
..........................................................................................................................
467
Neutralno czy wojna?
...................................................................................................................... 468
Przewrt z 26 na 27 marca i jego nastpstwa
.....................................................................................472
Kultura jugosowiaska w okresie midzywojennym
........................................................................
474
XII. WOJNA WYZWOLECZA I POWSTANIE FEDERACYJNEJ LUDOWEJ
JUGOSAWII
Przebieg wojny z Niemcami i Wochami. Okupacja kraju
................................................................ 482
Wybuch powstania narodowowyzwoleczego
.................................................................................. 484
Rozwj powstania i utworzenie AVNOJ
...........................................................................................
487
Bitwy nad Neretw i Sutjesk
............................................................................................................
489
Walka o ksztat przyszej Jugosawii
.................................................................................................. 491
Wyzwolenie Jugosawii i utworzenie nowego pastwa
.....................................................................
495
WANIEJSZE WYDARZENIA PO ROKU 1945
............................................................................
497
WSKAZWKI BIBLIOGRAFICZNE
..............................................................................................
501
TABLICE GENEALOGICZNE
........................................................................................................
506
INDEKS NAZWISK
..........................................................................................................................
519
SPIS ILUSTRACJI
............................................................................................................................
561
SPIS MAP
..........................................................................................................................................
564