Praktyceny Elektronik 8/1998 Obliczenia transformatoré6w W poprzednim numerze PE przedstawilismy konstruk- cig zasilacza impulsowego. Podstawowym elementem tego urzadzenia, decydujacym w istotny spos6b 0 jego parametrach jest transformator. Z tego powodu posta- nowilismy przedstawi¢ Czytelnikom w szerszym zakre- sie, zaréwno teoretycznym jak i praktycznym spos6b jego doboru i wykonania. Transformator jest elementem zlozonym 2 co naj- mnie} dwu sprzgzonych ze soba magnetycznie cewek indukcyjnych. Spraezenie magnetyczne polega na tym ze, strumiefi_magnetyczny wytworzony przez jedna cewke praenika przez druga. Cewka indukcyjna jest elementem, skladajacym sig z uzwojenia, ktére moze byé nawinigte na edzeniu magnetycanym, lub moze bye bez rdzenia ~ cewka powietrzna. Podstawowa cecha cewki indukcyjne} jest to, 2e wlaczona w obwéd pradu przeciwstawia sig jego zmianom. Analogicznie do ondensatore, Kt6ry przeciwstawia sig zmianom napie- cia w obwodzie przylaczonym do niego. Praeciwsta- wianie sig zmianom pradu plynacego przez cewke indukcyina wynika z faktu istnienia zjawiska samoin- ddukcji. Samoindukeja polega na tym, Ze zmiany pradv ‘wywolujace zmiany strumienia magnetycznego cewki powoduja wyindukowanie w uzwojeniu cewki sily elektromotoryczne} (napigcia, ktére to napigcie powo- dduje przepiyw pradu w uzwojeniu cewki przeciwny do pradu wywolujacego zmiany strumienia magnelyeznego Cewki. Wartose tej sity elektromotoryezne} wyrazona jest zaleznoscia: t edzie 2 ~ los 2wojéw cewki; Jat — zmiana strumienia magnetycznego w czasie, wytwarzanego przez cewke. Z zaleznosci te} wynika, 2e jezeli zmiany strumicnia ‘magnetycznego w cewce sq réwne zeru, to nie indukuje sig w jej uzwojeniu sita elektromotoryczna samoinduk- Gji | cewka indukcyjna traci swoja podstawowa wlasci- wos, Mode to nastapié w dwu przypadkach: ~ dy przez cewke piynie prad staly, cewka przedstawia amy ys. 1 Zalednos¢ indukeji maghetyczne) 8 w dzenia cow od wartofct ‘pala magetycznege H soba tylko rezystancje, wynikajaca 2 rezystaneji mate- riatu uzwojenia; -w przypadku cewek 2 rdzeniem magnetycznym zastanie przekroczona maksymalna wartosé indukcji Bw rdzeniu, Ten drugi przypadek jest zilustrowany na rys. 1. Jest to wykres zaleznosci indukcji magnetyczne) B w rdze- ‘niu od wartosci natezenia pola magnetycznego H. Zaznaczono na nim dwie wartosci Baas ~indukcja nasycenia: powyze} te) wartosci zmiany wartosci indukcji sq niewielkie lub in- dukcja sig juz nie zmienia; Bmax ~indukcja maksymalna, udyteczna, do kt6re} ‘moze pracowa¢ dany material magnetyczny. Istota_prawidlowego doboru parametrsw_ uzwojenia transformatora jest to, aby indukcja w jego rdzeniv nie przekroczyla_w zadnym praypadku wartoSci Bmax Preeksztalcajac wz6r [1] na sile elektromotoryczna samoindukcji otrzymamy podstawowa zaleznos¢ do obliczania parametréw uzwojenia transformatora ur (44-104 Brag 8- NT p) sdzie: UI IV]. = napigcie zasilania transormatora: Boas (T]~ maksymalna, dopuszczalna wartosé indukeji dla danego materialu magnetycznego rdze- slcm’] = powierzchnia przekroju rdzenia; f [Hz] —czgstotliwose napigcia zasilania transforma- tora; N1 [aw] ~ilosé 2wojéw uzwojenia pierwotnego. Poniewaz dla danego rdzenia transformatora wielkosci Bmax i $ sq wielkosciami stalymi, to wz6r [2] mozna sprowadzi¢ do postaci: uv pnt 8) i przeksztalcajac otrzymamy zaleznose: ul PNT gdzie = k=const. (4) bab 6-10 Baas Znajac zaleznose pomigdzy napigciem, cxestotliwo- Scia i liczba 2woj6w rozwiazania wymaga problem vwyznaczenia wartosci stale} k. Motna oczywigcie warse te wyliczyé, korzystajac 2 danych zawartych wkatalogach rdzeni magnetycznych. Mozna to zrobié takde droga doswiadczalna w preypadku gdy nie mamy dostepu do takich danych, lub zastosowany rdzer jest nieznanego pochodzenia. W tym celuw_ukladzie praetwomicy (schemat ideowy ry. 1, PE 7/98) rezystor RY (regulacja czestotliwosci pracy generatora zasilacza) zastepujemy potencjometrem © wartosci okolo 20 kA10 z polaczonym szeregowo rezystorem 0 wartosci 1 kA. W obwéd zasilania zasilacza wlaczamy amperomierz o zakresie 0,2+0,5 A. Do wyjscia przetworicy podta- czamy uzwojenie pierwotne badanego transformatora, Wyiécia zasilacza powinny byé otwarte, lub uzwojenia wtéme nie podlaczone do ukladu. Potencjometr P1 skrecamy na minimaina wartosé rezystancji(maksy- maina czestotliwoS¢ pracy). Wiaczamy napiecie zasila- nia uktadu i 2wigkszamy stopniowo wartos¢ rezystancji potencjometru PI, przez co zmniejszaé sig bedzie Czestotliwosé pracy generatora. Prad wskazywany przez amperomierz powinien wynosié kilka mA. W pewnym momencie, przy dalszym obniganiu czestotliwosci zavwazymy nagly wzrost poboru pradu przez uklad, Oznacza to Ze tdzefi transformatora osiagnal stan rnasycenia. Nastepnie zwigkszamy nieco czestotliwose pracy generatora zasilacza (powrét do kilkumiliampe- rowego poboru pradu) i ustalamy przez to optymalny punkt pracy tansformatora. W punkcie tym rdzes transformatora ‘magnesuje sig w maksymalnych, do- puszczalnych granicach przez co wykorzystane sa ‘optymalnie wiasciwosci rdzenia. Poniewaz znana jest wartosé napigcia zasilania ukladu, liczba zwoj6w uzwojenia oraz czestotliwosé pracy generatora, moze- my wylicaye wartos stale) k. Majac wartoSé state} k mozemy teraz w dowolny spossb zmienlaé parametry uzwojes transformatora. Np. konieczne jest zwigksze- nie napigcia zasilania zasilacza. Z zalednoscl [4] wyni- ka, ze pociagnie to za soba koniecznose 2wiekszenia iloSci zwoj6w, lub zwigkszenia czestotliwosci pracy ukladu w takim samym stopniu w jakim nastapito -zwigkszenie napigcia zasilania. Wyznaczar formatora pedancji wewnetrznej trans- Teansformator nie jest idealnym 2rédlem napigcia, tzn. pod wplywem obciazenia napigcie na zaciskach transformatora bedzie sig obnizalo wprost proporcjo- nalnie do warostu pradu obciazenia. Pomiar impedancji wewnetrzne) transformatora mozna _przeprowadzi¢ wenastepujacy spossb. Wykonujemy dwa pomiary: plerwszy prey braku obciagenia strony wtdme) trans- formatora, Mierzymy napigcie stale na wyjéciu pro- stownika. Napigcie to bedzie réwne sile elektromoto- rycane} E transformatora. Drugi pomiar wykonujemy przy obciazeniu wyjscia_prostownika rezystorem ‘© wartogci R dobranej w taki spos6b, aby napigcie U2 bylo w znaczacy spossb niésze od sily elektromoto- ryczne} E (np. U2= 0,8). Wartost impedancji we- wnetr2nej transformatora Xr wyliczamy ze waoru: £-u2 w ZaleznoSé ta jest prawdziwa dla transformatoréw © przekladni zwojowe| réwne) 1:1. W innym praypadku wartosé Xr nalezy przemnozyé przez kwadrat przeklad- ni 2wojowej transformatora. Np. przyklad jezeli mamy Ap=R. (5) Praktyceny Elektronik 8/1998 transformator 0 przekladni zwojowe} réwnej 2:1, to wowezas wartose impedancji Xr sprowadzong na strong widing transformatora bedzie czterokrotnie wigksza od impedancji transformatora a przekladni 1:1. Znajomosé wartosci Xy pozwala na dokladne zbilansowanie spad- kow napie¢ w obwodzie wiéenym zasilacza. Umodliwi to uzyskanie na wyjéciu zasilacza zamierzonej wartosci napigcia prey zakladanym pradzie obciqzenia. Wartosé impedancji transformatora zalezy w duzym stopniu od sposobu nawinigcia uzwojes. Uzwojenia mozemy nawinaé w dwojaki spos6b: zwoje uzwojenia mozemy ukladaé blisko siebie, tak jak pokazano to na rys. 2a, lub zwoje uzwojen rozmiescié r6wnomierie wzdluz cale} dlugosci rdzenia (rys. 2b). W ukladzie modelo- wym uzyskano nastepujace wartosci_ impedancji Xr transformatora: 9 @ dla pierwszego sposobu nawinigcia 17,5 9 dla drugiego. ee ys 2 Spondh nawinigcla urwojena zen torolalaym Uzupelniajac wiadomosci 0 transformatorze poda jemy na rysunku 3 jego schemat zastepczy. Rezystancje R1 i R2’ sa rezystancjami uzwojer, X1 i X2" sq reaktan- ccjami rozproszenia poszczegéinych uzwojes. Rezystor Ree, Kiéry fizycanie nie wystepuje w transformatorze modeluje straty mocy czynne} w rdzeniv transformato- ra, Rezystancja ta jest silnie nieliniowa, Jest zalezna od indukeji magnetyczne} rdzenia B oraz czestotliwosci f rnapigcia zasilania transformatora. Wartosci element6w feznaczonych znaczkiem prim” sq_przeliczone na strong pierwotna transformatora, tn, przemnozone sa przez kwadrat przektadni zwojowej transformatora. = my we 2 » oo oth th rn fo ° ; 6 olf I ot Lo o— ys 3 Schema zatgpery Waneformatora # DJL.Obliczenia transformatoréw — ciag dalszy Kontynuujac rozpoczeta w poprzednim nr PE tema- tyke dotyczaca transformatorow w artykule tym rozsze reamy temat tylko zasygnalizowany poprzednio, tzn, schemat zastepczy transformatora. Schemat ideowy transformatora, t2n. schemat w kid- ym wystepuja tylko dwa elementy uzwojenie pierwot- ne i uzwojenie wide, nie odzwierciedla rzeczywiste- 0, nieidealnego obiektu jakim jest transformator. ZnajomoSé schematu zastepczego, oraz praktyczna Lumiejetnose wyznaczenia wartosci niektérych elemen- téw tego schematu jest podstawa do prawidtowego doboru transformatora do zakladanych potrzeb. Nalezy zaznaczyé, Ze przytoczone poniej rozwazania dotycza wszelkich transformatoréw, nie tylko najbardziej roz- powszechnionych, sieciowych, ale takze sterujacych, glosnikowych, wysokie} czestotliwosei, 2 rdzeniem lub bez. Transformatory te beda sig migdzy soba réznily wartosciami elementow schematu zastepczego, lub niektore elementy nie beda wystepowac. Tworzac schemat zastepczy transformatora wycho- dzimy ze schematu ideowego (rys. 1) wydzielajac rezystancje: R1 uzwojenia pierwotnego 1 R2 uzwojenia wiéenego otrzymujemy schemat jak na rysunku Ta, Nastepnie wydzielamy reaktancje rozproszenia: X1 zwojenia pierwotnego, oraz X2 uzwojenia wtérnego. Uzasadnienie takiego postepowania jest nastepujace. Strumies magnetycany rozproszenia uzwojenia trans- formatora jest to strumies magnetyczny wytworzony przez te uzwojenie, ktéry nie dociera do drugiego uzwojenia transformatora, jest rozpraszany w otocze- om, nro ae tepery tranfora i urwojes c)sehemaZstepery Yratrmators wong ean woes Treaktancjami rozproszenia28. niu. Mozna wigc przyjaé, Ze czes uzwojenia transfor- matora w pelni przekazuje wytwarzany przez siebie strumiesi magnetyczny do drugiego uzwojenia, a czese uzwojenia wytwarza tylko strumiefi rozproszenia, Wiasnie te czesci uzwojes przedstawione sq na sche- macie zastepezym jako cewki o reaktancjach: X1 i X2 i otrzymujemy schemat jak na rysunku Tc. Praktyceny Elektronik 9/1998 jace straty mocy w rdzeniu sa zalezne od czgstotliwosci napigcia zasilajacego transformator, oraz od wartosci indukcji magnetyczne] w rdzeniu, Nalezy dodad, te Zaleznos ta jest silnie nieliniowa. Rysunek 4 przedstawia pelny schemat zastepczy transformatora w ukladzie T, tak nazwanym ze wzgledu na podobieristwo do te litery. Bardzo czesto dokonuje sig uproszczenia, polegajacym na przeniesieniu galezi poprzecznej, tzn. elementw: Xp i Rre na poczatek schematu, przez co uzyskuje sie schemat zastepczy (gamma, rysunek 5, {ye 2 Schema sarepcy Wandormatora xe spragieiem ‘plwanieenym Nastepnym krokiem w tworzeniu schematu zastep- czego transformatora jest zastapienie sprzezenia ma getycznego migdzy uzwojeniami spraezeniem galwa- niicenym. Zal6zmy, Ze rozpatrujemy transformator © jednakowe| liczbie zwoi uzwojenia pierwotnego i wtémego, tn. 0 przekladni zwojowej 1:1. Wiedy napigcie miedzy punktami A i B (rys. 2) strony pierwot- fej schematu zastepezego transformatora jest réwne napigciu migdzy punktami A i B strony wt6mej, wigc punkly te mozna odpowiednio ze soba polaczyé. Na- stepnie zastepujemy dwie réwnolegle ze soba polaczo- rne cewki jedna i oznaczamy na schemacie jako Xi (ys. 3). re aera ‘ys. 3 Schematzasepezy transformatora 2 jedng cowl Na rysunku 4 pojawil sie dodatkowy element w po- staci rezystora oznaczonego jako Rre. Rezystor taki oczywiscie nie istnieje w reeczywistym transformatorze. Rezystor ten modeluje straty mocy czynnej w rdzeniu transformatora. Straty w rdzeniu transformatora wywo- {ane sq pradami wirowymi oraz wystepowaniem zjawi- ska histerezy magnetyczne}. Te dwa czynniki wywolu- ya 5 Peay schema zanepcry tranformatora w lle F Nastepnie odpowiednie rezystancje i reaktancje przedstawiane sq jako impedancje: poprzeczna Zp i podluzna Zr, zwanq po prostu impedancia transfor. matora (rys. 6). Ze schematu tego wynikaja nastepujace wis = impedancja poprzeczna transformatora Z) odpowie- dzialna jest za prad biegu jalowego transformatora, tan, prad plynacy przez zasilane uzwojenie transfor. matora, gdy uzwojenie wtéme jest nieobcigzone. Prad ten powinien mieé jak najmniejsza wartos, a stad wynika, Ze impedancja poprzeczna transformatora Zo powinna by¢ jak najwieksza; —impedancja podiuéna transformatora Zr powoduje spadek napigcia na transformatorze, na skutek prze- plywajacego przez niego pradu obciazenia, Impedan- cja ta powinna wigc bye jak najmniejsza. Poniewaz impedancja poprzeczna transformatora Zp jest znacznie wieksza od impedancji podluzne} trans- formatora Zr, i ma maly wplyw na prace transformatora W stanie obciazenia, to mozna ja pomingé na schema- ie zastepczym (rys.7). W_rezultacie otraymaligmy najprostszy schemat zastepczy transformatora zawiera- jacy tylko jeden element, impedancje podhuzna trans- formatora Zr. ZnajomoS tej wartosei danego transfor- matora ma znaczenie podstawowe, poniewaz pozwala na wyznaczenie spadku napigcia na transformatorze pod wplywem pradu obciazenia o—_+—_—o ys: 4 Pen achemat zaatepery Wansformatora w ubladsie T ‘ys: 6 Uprosscronyschematzastepezy transformatora ) x impedanci ‘Poprzecengj podising, b tyke impedanci, podluing