.

'
.
e
:newnscl
M d
HHl

Redaktor
Jerzy Strzelczyk

Pozna

2015

 Copyright by Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu,

Instytut Historii UAM, Pozna 2015

Redakcja: Dorota Leniewska

Projekt okadki: Piotr Namiota
amanie : Magorzata Nowacka

ISBN 978-83-63047-82-5

Instytut Historii UAM

ul. Umultowska 89 D
61-614 Pozna
tel. 61 829 14 64
e-mail: history@amu.edu.pl
www.historia.amu.edu.pl
DRUK
Zakad Graficzny UAM
ul. Wieniawskiego 1
61-712 Pozna

Spis treci

Wykaz skrtw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Joseph Bedier (1864-1938) (Anna Laba). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Franz Dolger (1891-1968) (Jan Prostko-Prosty/zski). . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ks. Jan Nepomucen Fijaek (1864-1936) (Krzysztof Kaczmarek).........
Numa-Denis Fustel de Coulanges (1830-1889) (Dariusz Andrzej Sikorski).
Etienne Gilson (1884-1978) (Stanisaw Rosik). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Marian Haisig (1908-1996) (Piotr Pokora). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Oskar Halecki (1891-1973) (Jarosaw Nikodem) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Johan Huizinga (1872-1945) (Dariusz Andrzej Sikorski) . . . . . . . . . . . . . . .
Lech Kalinowski (1920-2004) (Andrzej Wlodarek). . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gyula Krist (1939-2004) (Lesaw Spychaa). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zofia Kurnatowska (1932-20 13) (Jacek Poleski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jacques Le Goff (1924-2014) (Adam Krawiec)................. ......
Evariste Levi-Provenr;al (1894-1956) (Filip Andrzej Jakubowski) . . . . . . .
Tadeusz Manteuffel (1902-1970) (Grzegorz Pac).....................
Bruno Gaston Paris ( 1839-1903) (Zdzisaw Pentek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Marian Plezia (1917-1996) (Edward Skibiski). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jan Powierski (1940-1999) (Beata Moejko ). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Percy Ernst Schramm ( 1894-1970) (Jerzy Strzelczyk). . . . . . . . . . . . . . . . . .
Izabela Skierska (1967-2014) (Tomasz Jurek). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gustaw Adolf Hara ld Stenzel (1792-1854) (Marek Cetwb1ski). . . . . . . . . . .
Dag Alvar Stromback (1900-1978) (Leszek Supecki). . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jzef Szymaski (1931-20 II) (Sawomir Grzyski) . . . . . . . . . . . . . . . . .

9
19
29
37
47
57
67
87
97
105
131
141
159
165
183
189
199
215
229
233
245
255

Johan Huizinga
(1872-1 945)

Johan Huizinga urodzi si 7 grudnia 1872 r. w Groningen jako drugi syn Dirka Huizingi i Jakoby Tonkens. May Johan zosta osierocony przez matk w I 874 r. Wrd
jego przodkw, ktrzy mieszkali wczeniej we wsi Huizinge koo Groningen, byo
wielu menonickich pastorw o zaciciu literackim i historycznym. Pierwszym, ktry wyama si z tej tradycji, by jego ojciec, profesor fizjologii uniwersytetu w Groningen.
W dziecistwie Johan wraz ze starszym bratem Jacobem z pasj oddawa si heraldyce i kolekcjonowaniu monet. Ogromne wraenie wywara na nim w 1879 r. rekonstrukcja uroczystego wjazdu hrabiego Edzarda I van Oost-Friesland, zwanego
Wielkim (zm. 1528), do Groningen w 1506 r. Nauczycielka historii w szkole podstawowej potrafia podsyca zainteresowania modego Johana, ale ju nauczyciel gimnazjalny widzia dzieje w kategoriach skandali. Jak Huizinga wspomina, pamita
dyktowan przez niego w pitej klasie obszern list kochankw carycy Katarzyny.
Niedostatki wiedzy historycznej nadrobi, uczc si u tego samego nauczyciela hebrajskiego i arabskiego. Uczszczajc na lekcje do wybitnego niderlandzkiego germanisty Jana te Winkela, Huizinga postanowi powici si jzykoznawstwu. Z okresu gimnazjalnego pochodzi te jego zainteresowanie mitologi oraz antropologi za
1
spraw m.in. lektury ksiki Edwarda B. Ty lora pt. Primitive Culture (London 1871 )
Nie mogc odda si swoim ulubionym studiom nad jzykami semickimi, gdy jedyna katedra tych jzykw bya na uniwersytecie w Lejdzie, a warunki finansowe
nie pozwalay na ycie z dala od domu, Johan Huizinga zapisa si w 1891 r. na uniwersytet w Groningen na studia filologii niderlandzkiej. Program studiw obejmowa
rwnie sanskryt. Z pierwotnego przymusu zrodzia si u Huizingi nowa pasja dzi
ki wpywowi wybitnego indoeuropeisty Jacoba S. Speyera. Podobnie nieco z przypadku trafi pod opiek historyka Petrusa J. Bloka, autora wwczas bardzo znanej,
wielotomowej Historii Niderlandw. Jednak jego uniwersytecki kurs z zakresu metody bada historycznych ograniczy si waciwie do dyplomatyki. W roku 1893
Huizinga uzyska uprawnienia do nauczania jzyka niderlandzkiego, historii i geografii. W 1895 r. zda egzamin doktorski (co nie rwnao si uzyskaniu stopnia nauko1 Podczas pobytu w USA w 1926 r. Huizinga pozna Bronisawa Malinowskiego, ktrego prace czyta

i podziwia; utrzymywa z nim pniej kontakt, por. C. Strupp, Johan Huizinga. Geschichtswissenschaft
ais Kulturgeschichte, Giittingen 1999, s. 94 nn.
2 O postaci, ktra odegraa ogromn rol w yciu naukowym Huizingi, por. J. Tollebeek, De tienjaren van Blok, w: De Geschiedenis van de Middeleeuwen aan de Groningse universiteit 1614-1939, red.
C. Santing, Hilversum 1997, s. 39-56.

88

Johan lluizinga

wcgo doktora). Nie otrzyma spodziewanej najwyszej oceny Cum laude, gdy- jak
sam przyzna- egzamin zlekceway.
Chcc przygotowa si do napisania pracy doktorskiej, postanowi uda si na
roczne studia zagraniczne. Jego wybr pad na Lipsk, ktry by wwczas Mekk mo
dych jzykoznawcw, zwaszcza zainspirowanych tzw. szko modogramatykw.
W Lipsku uczszcza na zajcia z sanskrytu, jzyka litewskiego, staroiryjskiego i rosyjskiego. Gwiazdy lipskiego jzykoznawstwa nie speniy oczekiwa Huizingi, ktry z rozczarowaniem powrci do Groningen. Poniewa pierwotny temat dysertacji
o wyraaniu wiata i dwiku w jzykach indoeuropejskich, zdaniem Speyera, bya
za trudny dla modego badacza, Huizinga obroni si w Groningen w 1897 r. na podstawie rozprawy Vidzl.yaka w dranwcie indyjskim, w ktrej pokazywa, e pojcie komicznoci w tradycji staroindyjskiej jest cakowicie odmienne od tego w tradycji europejskiej.
W nastpnych latach Huizinga kontynuowa prace badawcze nad kultur staroindyjsk, ale - mimo kilku publikacji - bez wikszych sukcesw. Wybitny jzyko
znawca Karl Brugmann odrzuci jego tekst nadesany do druku w "Indogermanische
Forschungen" z mao budujcym komentarzem, e autor musi si jeszcze wiele nauczy.

Huizinga czy badania naukowe z prac nauczyciela historii w Haarlemie w latach od 1897-1905. Bardzo krytycznie ocenia swoje umiejtnoci pedagogiczne
i brak przygotowania merytorycznego, ktry musia nadrobi we wasnym zakresie.
By to okres szczeglnie wany dla uformowania Huizingi jako historyka, gdy wwczas wypracowa oglny zarys wasnej koncepcji historii. W 1903 r. oku podj wyka
dy (darmowe, jako wieo habilitowany Privatdozent) na uniwersytecie amsterdamskim. Jego wykad habilitacyjny dotyczy buddyzmu.
Huizinga oeni si w I 902 r. z crk burmistrza Middelburga pochodzc z arystokratycznej rodziny, Mary Schorer. Mary umara nagle w 1914 r. mier ony bya
wstrzsem dla Huizingi, gdy czya ich szczeglnie silna wi. Do powiedzie, e
mimo piciorga dzieci, z ktrych najstarsze liczyo w chwili mierci matki lat 11 (niestety rwnie szybko umaro), a najmodsze 2 lata, Johan Huizinga oeni si po raz
drugi (rwnie szczliwie) dopiero w 1937 r. Mimo zaawansowanego wieku z tego
zwiqzku doczeka si najmodszej crki.
Skok, jaki dokona si w zainteresowaniach Huizingi od staroytnych Indii do
redniowiecza, moe wydawa si uzasadniony tym, e wieki rednie wydaj si
nam blisze nie tylko czasowo, ale i mentalnie. Takie te byy odczucia Huizingi na
pocztku XX w. Z punktu widzenia wczesnego stanu mediewistyki niderlandzkiej
mona raczej mwi o przejciu z jednego ekscentrycznego pola bada do drugiego. Jedna z najlepiej znanych ksiek o redniowieczu na wiecie powstaa w kraju,
w ktrym badania mediewistyczne byy w powijakach. Pierwsza uniwersytecka katedra historii redniowiecznej w Holandii powstaa tu po 1900 r. w Utrechcie, kolejna na Katolickim Uniwersytecie w Nijmegen. Nastpne dopiero po drugiej wojnic wiatowej.
Huizinga podkrela, e wielka wystawa dawnego malarstwa holenderskiego
w Brugii w roku 1902 wywara na nim ogromne wraenie. Wwczas publiczno mo-

Johan 1-luizinga

89

po raz pierwszy zobaczy dziea nigdy wczeniej niewystawiane ani nicpublikowane. Dla Huizingi efekt by tym bardziej uderzajqcy, e ledwo co wrci ze swojej
drugiej (pierwszq odby w 1899 r.) podry do Woch nasycony sztuk q woskiego renesansu, ktr mg bezporednio skonfrontowa ze wspczcsnq jej sztuk niderlandzkq.
wiadectwem tego przeomu w zainteresowaniach jest tekst pt. Vcm den vogel
Characlrius powicony staroindyskiej genezie mitu o uzdrawiajqcej mocy siewki,
znanego ze redniowiecznej wersji antycznego dziea Physiologus. Pomijajqc zajcia
obowizkowe ze redniowiecza z jego czasw studenckich, tym tekstem po raz pierwszy Huizinga wkroczy w redniowiecze.
Za zmian specjalizacji przemawiay te wzgldy praktyczne. Perspektywy dla
orientalisty rysoway si mglicie i Huizinga by zmuszony szuka dodatkowych zaj. Dziki mdrej, jak si okazao, radzie swojego uniwersyteckiego nauczyciela P.
Bloka podj badania historyczne, aby uzasadni starania o ubieganie si o katedr
historii na uniwersytecie w Groningen. Wybr pad na histori lokalnq Haarlemu.
Huizinga nie majc adnego praktycznie przygotowania warsztatowego poza dyplomatyk, zainteresowa si pochodzeniem prawa miejskiego Haarlemu. Doszed do
zaskakujcych wnioskw, a publikacja (dopiero w 1906 r.) przyniosa mu uznanie.
Mimo to Petrus Blok musia uy nadzwyczajnych rodkw, aby przeforsowa jeszcze w 1905 r. kandydatur Huizingi na katedr historii Holandii wbrew negatywnej opinii wydziau i kolegium kuratorw uniwersytetu, kiedy dorobek historyczny
Huizingi by jeszcze w rkopisie. wiadczy to te o tym, jak wielkie nadzieje wiza
z Huizing, i e musia dostrzega w nim ogromny potencja.
Pocztkowo Huizinga czu si przytoczony obowizkami dydaktycznymi na uniwersytecie. Nie majc regularnego wyksztacenia historycznego, musia wiele nadrabia. Zapewne to skonio go od odejcia od prezentowania na wykadach przegl
du caych epok na rzecz wybierania problemw szczegowych, ktre na wykadzie
rozwija. Z tego okresu pochodzi jedyna edycja rdowa, jaka wysza spod jego pira: korpus prawnych rde historycznych odnoszcych si do dziejw Haarlemu
(Rechtsbronnen der stad Haarlem, 1911 ). Chocia broni si przed podjciem si tego
zadania, to wykona je solidnie, a przy tym z wielk satysfakcj. Wikszo publikacji Huizingi z okresu pracy w Groningen dotyczy historii Holandii. Dopiero w 1911 r.
na jednym z wykadw poruszy problem dotyczcy historii Burgundii. Znaczca jest
jego rozprawa o pocztkach niderlandzkiej wiadomoci narodowej (Uit de voorgeschiedenis van ans nationaal besej, 1912). Szeroki zakres jego zainteresowa ilustruje tekst o znaczeniu konstytucji z 1813 r. dla rozwoju niderlandzkiej kultury duchowej (De beteekenis van 1813 voor Nederlands geestelijke beschaving, 1913). Ostatnie
lata w Groningen powici napisaniu obszernego rozdziau w pracy Geschiedenis der
universiteit te Groningen gedurende de derde eeuw van !war bestaan (Historia uniwersytetu w Groningen, 1914) powiconemu okresowi 1814-1914, poprzedzonego
gruntownymi kwerendami archiwalnymi i wywiadami ze wiadkami historiP.
ga

Huizinga spc;:dzi jako profesor w Groningen, opisuj dokadnie: W. R. H. Koops,

Johan Huizinga ais Professer in Groningen, w: Bibliothek - Buch - Gcschichtc. Kurt Koster zum 65.
3 Dekad, ktr

90

Johan I Iuizinga
Rosnce

uznanie 1-luizingi jako historyka spowodowao, e zosta powoany

w 1915 r. na najbardziej prestiow w Holandii katedrc; historii powszechnej uniwersytetu w Lejdzie, gdzie pracowa do 1942 r.4 Rok pniej zosta czonkiem zwyczajnym Amsterdamskiej Akademii Nauk i czonkiem kolegium redakcyjnego najwaniejszego pisma kulturalnego Holandii "De Gids". Jednym z pierwszych jego
studentw w Lejdzie, ktry przekona si do historii dziki wykadom Huizingi, by
Jan Romein 5, pniejszy znany historyk niderlandzki.
W tym okresie doszo do realizacji pomysu, ktry zakiekowa jeszcze w Groningen. Chodzio o tez, e pne redniowiecze nie stanowi preludium nowej epoki
renesansu, ale jest zamknic;ciem poprzedniej. Obszerny artyku o roli sztuki braci van
Eyckw w yciu ich czasw (De kunst der van Eycks in het leven van hun tijd) by zapowiedzi rodz<}cego sic; dziea, ktre w pierwotnym zamyle miao nosi tytu W lustrze van Eycka 6
Gwne dzieo

Huizingi Herfsttij der Middeleeuwen (lesie/i redniowiecza) ukasic; w Haarlemie w 1919 r. Pisanie ksiki przypado zatem na lata gbokiej ao
by po mierci ony. Podtytu, czsto w edycjach obcojzycznych, rwnie w polskiej,
pomijany, by bardziej wymowny: Studiwn form ycia i myli w czternasto- i pitna
stowiecznej Francji i Niderlandach. Opowie podana przez Normana Cantora, jakoby Huizinga napisa ksik za jednym podejciem, goszczc latem na wakacjach
u swojej teciowej i majc do dyspozycji zaledwie kilka ksiek do pomocy, mona
odoy na bok 7
Pierwsze reakcje krytykw nie byy obiecujce, a Huizinga by pono z tego powodu w szoku. W rodzimych krgach naukowych ksika zostaa potraktowana jako
nienaukowa, nicomal powie 8 Jeden z recenzentw, zreszt do przychylnie nastawiony, ostrzega autora, e czenie naukowych bada historycznych z prb nadania
ich wynikom literackiej formy jest grone, a literackie laury dla historyka s zawsze
czym dla niego niebezpiecznym. Natomiast ksika bya bardzo dobrze przyjta
w krgach literackich, staranny jzyk i porywajco ujta tematyka potrafia uwie
zao

Geburtstag, red. G. Pflug, B. Eckcrt, Frankfurt/Main 1977, s. 509-520; J. A. Kossmann-Putto, Huizinga ais
Medicvist in Groningen, w: De Geschicdenis van de Middeleeuwen aan de Groningse universiteit 1614-1939, red. C. Santing, Hilversum 1997, s. 97-108.
4
Podobnie jak obejmujc katedr w Groningcn, w Lejdzie rwnie zastpi C. T. Busscmakera.
Ten okres omawia A. E. Cohen, Huizinga ais Leids hoogleraar, w: Johan Huizinga 1872-1972, red.
W. R. H. Koops, E. H. Kossmann, G. van der Plaat, The Hague 1973, s. 193-205.
5
Znany polskiemu czytelnikowi: J. i A. Romein, Twrcy kultury holenderskiej, Warszawal973.
Jego wspomnienia o Huizindze zostay opublikowane, por J. Romein, Huizinga ais historicus, w: tene,
11 istorische lijnen en patronen, Amsterdam I 971, s. 277-300.
6
Rozwinita wersja tekstu o van Eyckach zostaa wczona do Jesieni redniowiecza, por. F. Haskell,
liistory and !ts Images. Art and the Interpretation ofthe Past, New Haven I 993, s. 476.
7
N. F. Cantor, Inventing the Middle Agcs. The Lives, Works, and Ideas ofthe Great Medievalists of
the Twentieth Century, New York 1991, s. 377; por. W. Krul, In the Mirror ofvan Eyck: Johan Huizinga 's
Autlltrm of the Middle Ages, Journal of Medieval and Early Modern Studies 27, 1997, s. 353-384, tu
s. 375. Wedug relacji studenta Huizingi, Jana Romein, mia on pisa Jesie1l redniowiecza 12 lat, por.
J. Romein, Huizinga ais historicus Uak w przyp. 5), s. 272.
8
Otto Oppennann, najbardziej znany z wczesnych mediewistw niderlandzkich, nazwa j "powie
ci q kryminalnq".

Johan Huizinga

91

czytelnikw. Pierwsze dwie edycje rozeszy si w nakadzie trzech tysicy egzemplarzy. Nic nie zapowiadao naukowego sukcesu ksice, ktra w momencie mierci autora doczekaa si tumacze{! na 6 jzykw: na angielski w 1924 r.; na niemiecki take w 1924 r. (i jeszcze pi wznowie); na szwedzki w 1927 r., na hiszpm1ski w roku
1930; na francuski w 1932 r. (a od roku 1975 jako: L'Automne du Moyen Age) i na
woski w roku 1940); oraz piciu wyda11 niderlandzkich. Liczne recenzje w Holandii
i za granic- w najlepszym przypadkujedynie umiarkowanie przychylne- nie zapowiaday, e mamy do czynienia z dzieem, ktre bdzie niemal sto lat pniej uznawane za nickwestionowan klasyk mediewistyki. Natomiast w krajach niemieckoj
zycznych praca od razu zdobya uznanie take u historykw, chocia nie bez gosw
krytycznych 9 Jesiel1 ,.,~redniowiecza wywara wielkie wraenie na zaoycielach szkoy "Anna! es", zanim jeszcze ukazao si tumaczenie francuskie. Marc B loch napisa
10
entuzjastyczn recenzj na podstawie edycji niemieckiej , Lucien Febvre zaproponowa Huizindze publikowanie na amach "Annales", cokolwiek by tylko zechcia.
Natomiast stosunek Huizingi do rodowiska "Annales" by chodny. Obecnie niektrzy chc widzie w dzieach Huizingi antycypowanie idei "Annales", co jest o tyle
niesuszne, e znamy drog rozwoju intelektualnego niderlandzkiego historyka, widzimy, z jakich rde czerpa i jakie prace go inspiroway. W wikszoci byy to inne
rda ni te, ktre wpyway na pierwszych przedstawicieli szkoy "Annales", a jeli czasem si pokryway (antropologia kulturowa), to przez przypadek. Zreszt caa
pniejsza historiografia niderlandzka trzymaa si z boku "Annales", mimo e podejmowano podobne tematy.
O czym jest Jesie redniowiecza? Pytanie, na ktre trudno odpowiedzie, bo
nie mamy tu jasno zarysowanego tematu. Dopiero po lekturze, i to uwanej, mo
na dostrzec kompleks problemw poruszanych przez autora. Sama struktura ksiki
jest do luna i skada si z rozdziaw, ktre mogyby by opublikowane osobno.
Najkrcej intencje Huizingi mona wyrazi jako prb podjcia dyskusji z klasyczn
monografi Jacoba Burckhardta o renesansie. Zasadnicza rnica polegaa na tym, e
szwajcarski uczony w dzieach mistrzw z Pnocy, w tym Van Eycka, widzia zapo11
wied renesansu. Dla Huizingi renesans nie by zjawiskiem ograniczonym do Italii
Interpretowa te same zjawiska jako przynalene do epoki wczeniejszej, do rednio
wiecza w jego najpeniejszej i najbardziej dojrzaej postaci 12 Po drugie, Huizinga nie
ujmowa renesansu jako przeomu w kulturze, ale jako pnoredniowieczn alter-

9 Omwienie recepcjiJesieni u F. W. N. Hugenholtz, Thc Famcofa Mastcrwork, w: Johan Huizinga

1872-1972 (jak w przyp. 4), s. 99 nn.
lO M. Bloch, Bullelin de la facult des letters Strasbourg, 7(1929), s. 33-35; por. L. Febvre, Un moment avce Huizinga (rec. z Homo ludens), Anna les 6, 1951, s. 493-496; szerzej W. Simon s, The Anna les
and Mcdieval Studies in thc Low Countries, w: The Work of Jacques Le Golf and !he ChaHenges of
Medieval Bistory, red. M. Rubin, Woodbridge 1997, s. 99-122.
11 Najwybitniejsi historycy sztuki, odkrywajc pnoredniowieczne malarstwo niderlandzkie na
przeomie XIX i XX w., sugerowali si;; wizj J. Burckhardta, por. F. Haske11, Huizinga and !he 'Flemish
Renaissanee', w: tene, History and !ts Images (jak w przyp. 6), s. 433-495.
12 J. Burckhardt, Kultura Odrodzenia we Woszech. Prba uj9cia, tum. M. Krcczkowska, Warszawa

1991.

92

Johan lluizinga

natyw

starych form, ktre znalazy jedynie nowe sposoby wyrazu 13 Jesie/1 nie bya
tylko polemik z I3urckhardtcm, lecz Huizinga zaduy si u swego poprzednika,
przejmujqc wiele z jego metodologicznych innowacji w badaniu historii kultury. Dla
Huizingi, yjcego w epoce zbierajqcej owoce z nadania nieco ponad pwieku wczeniej badaniom historycznym naukowego reimu, zrozumienie sensu dziejw nie polegao na dodaniu kolejnych cegieek do niemoliwej do ogarnicia faktografii, ale na
pytaniach, jakie historyk stawia, gdy one s rezultatem osobistego rozumienia i wyobrani1~.

Po Jesieni .redniowiecza Huizinga stopniowo odchodzi od mediewistyki1 5

W 1921 r. opublikowa artyku o politycznej i militarnej roli idei rycerskiej w pnym
redniowieczu, bdqcy przerbkjednego z rozdziaw Jesieni. W latach trzydziestych
wyda jeszcze artyku o Dantem oraz cykl trzech artykuw: o Janie z Sali sbury (Een
praegothieke geest: Johannes von Salisbwy), Alanie z Lilie (Uber die Verkniipfimg
des Poetischen mit dem Theologischen bei Alanus de Insulis) i Piotrze Abelardzie
(Abaelard), ktre pniejsi czytelnicy przekornie nazwali "Wiosnq redniowiecza",
a ktre opublikowa na podstawie wasnych wykadw wygoszonych w 1930 r.
w Paryu. W rzeczywistoci sq to pozostaoci zarzuconego projektu wikszej pracy
O duclw dwunastego wieku. Rozstanie z mediewistykq nie byo gwatowne, wiad
cz o tym pisane przez Huizing recenzje, ale nigdy pniej nie podjq si powaniej
szego zadania.
Inne jego ksiqki, jak powstaa niemal z przypadku monografia o Erazmie, praca o historii siedemnastowiecznej Holandii, a zwaszcza Homo ludens utrwaliy reputacj Huizingi jako przede wszystkim historyka kultury, nieograniczajcego si jedynie do redniowiecza.
Huizinga z najgbszego przekonania by wrogiem nazizmu. Da ju temu wyraz
w 1933 r. jako rektor uniwersytetu w Lejdzie, gdy oznajmi zaproszonemu na konferencj niemieckiemu dziennikarzowi znanemu z antysemickich tekstw, Jobannowi
von Leersowi, ktry za nazistowskich rzqdw otrzyma katedr profesora historii, e
jest persona non grata na uniwersytecie. Wystqpienie Huizingi byo niezwyke jak
na stosunki niderlandzkie i chocia pocztkowo by osamotniony, to po czasie jego
zachowanie zyskao ogromne spoeczne poparcie 16 . W okresie okupacji niemieckiej
ponownie postawa Huizingi podtrzymywaa na duchu tych, ktrzy nie kolaborowali
z okupantem i przeciwstawiali si umniejszaniu roli uniwersytetu. Historyk odrzuci
pynqce z USA propozycje emigracji (pniej okazao si, e jego nazwisko znajdo13

Por. W.K. Ferguson, The Renaissanee in Hislorical Thought. Five Centuries of Interpretetion,
Boston 1948, s. 342 nn, 369 nn.
14
Bouwsma, The Waning of the Middle Ages by Johan Huizinga, Daedalus 103, 1974, nr l,
s. 35-43.
15
Porwnujqe do dzisiejszego systemu uniwersyteckiego (nie tylko w Polscc) intelektualne W9drwki Huizingi mogq wydawa si9 ekscentryczne, ale holenderski system uniwersytecki nic dzieli studiw historycznych na epoki, a jedynie na histori9 Holandii i histori9 reszty wiata. W ramach swojej katedry uniwersyteckiej mg lluizinga zajmowa si9, czymkolwiek chcia, jeli chodzi o histori9 ojczystq.
16
W. Otterspeer, lluizinga before the Abys: The von Leers lncident at the University ofLeiden, April
1933, Journal ofMedicval and Early Modern Studies 27, 1997, nr 3, s. 385-444.

Joh<m Huizinga

93

na niemieckiej licie osb skazanych na aresztowanie). Bronic podstawowych wartoci mimo wieku i postpujcej choroby, protestujc z powodu zamknicia
uniwersytetu, Huizinga zosta w ko1'lcu osadzony na kilka miesicy w 1942 r. w obozie w St. Michel. Jego ksiki w Niemczech umieszczono w 1936 r. na licie ksiek
szkodliwych, a od 1943 r. byy zakazane. Wskutek interwencji szwedzkiej zosta wypuszczony, ale nie mg wrci do Lejdy i zosta skierowany do maej miejscowoci
De Steeg niedaleko Arnhem, gdzie umar po krtkiej chorobie l lutego 1945 r. i gdzie
go pochowano. W 1946 r. ekshumowano go i przeniesiono na cmentarz w Oegstgecst,
na przedmieciach Lejdy.
I-luizinga od lat trzydziestych XX wieku by honorowany trzynastoma doktoratami honoris causa, w tym uniwersytetu w Heidelbergu i Oxfordzie.
Waniejsze publikacje J. Huizingi- w jzykach ich pierwodrukw - zostay zebrane w dziewiciu tomach pism zebranych: Verzamelde Werken, t. 1-9, Haarlem 1948-1953. Niedawno zostaa opublikowana korespondencja: Briefivisseling, t. 1-3, red.
L. Hanssen, W. E. Krul, A. van der Lem, Utrecht 1989-1991. Wanym wiadectwem
s napisane niedugo przed mierci wspomnienia, ktre opublikowano w 1947 r. pod
tytuem Mijn weg lot de historie (Moja droga do historii).
Obszerne dane zawieraj nastpujce biografie J. I-luizingi: napisana przez jego
szwajcarskiego ucznia, Kurta Kostera (Johan Huizinga 1872-1945, Oberursel1947),
bogata w dane biograficzne z zaczon bibliografi, ktra nie jest wprawdzie kompletna (tak zamieszczono w Verzamelde Werken, t. 9), ale jako jedyna wylicza recenzje jego prac. Wprawdzie mniej dostpne polskiemu czytelnikowi bd biografie po
niderlandzku, ale to one- zwaszcza te ostatnie- przynosz nowe informacje. Wrd
nich wyrnia si - nie tylko z powodu tumaczenia na jzyk angielski - niewielka
ksika W. Otterspeer, Reading Huizinga, Amsterdam 2010 (orygina po niderlandzku: Amsterdam 2009). Z pozostaych to przede wszystkim: W. Krul, Historicus tegen
de tijd. Opstellen over !even en werk van Johan Huizinga, Groningen 1990, oraz drobiazgowo udokumentowana i bogato ilustrowana A. van der Lem, Johan Huizinga,
Leven en werk in beelden en documenten, Amsterdam 1993. Zagadnienia teoretyczne przewaaj w pracach E. E. G Vermeulena, Huizinga over de wetenschap der geschiedenis, Arnhem 1956, oraz w znacznie lepszym ujciu L. Hanssena, Huizinga
en de troost van de geschiedenis. Verbeelding en rede, Amsterdam 1996. Z innych
opracowa monograficznych wyrni mona prac C. Struppa, Johan Huizinga.
Geschichtswissenschaft als Kulturgeschichte, Gottingen 1999; C. Krumma, Johan
Huizinga, Deutschland und die Deutschen. Begegnung und Auseinandersetzung mit
dem Nachbarn, Miinster 2011.
Dziea Huizingi wikszoci jego czytelnikw znane s wycznie z przekadw.
Jednak specyficzny styl jego pisarstwa powoduje, e rzadko kiedy tumacze nic tylko nie s w stanie dobrze odda jego styl, lecz rwnie maj problemy ze zrozumieniem treci. Dlatego bardzo czsto tekstem sucym za podstaw tumacze s
wydania niemieckie. Pierwsz i najczciej tumaczon prac Huizingi jest Jesie
redniowiecza, przeoona na niemal wszystkie jzyki europejskie i wiele pozaeuropejskich, wielokrotnie wznawiana (w Polsce szeciokrotnie). Samych wyda niderlandzkich mona si doliczy przynajmniej 34. Tekst tej ksiki jednak zmienia si

wao si

Johan Huizinga

94

od momentu ukazania sic; pierwszego wydania, gdy przy okazji prac nad tumacze
niem angielskim i niemieckim Huizinga wprowadza do zmiany, podobnie jak w kolejnych wydaniach Jesieni, ktre ukazyway sic; za jego ycia. Wikszo tumaczy
nic zdawaa sobie z tego sprawy i sigaa do przypadkowych edycji niderlandzkich
(w najlepszym razie do wersji wydrukowanej w Verzamelde Werken) czy edycji niemieckich jako podstaw kolejnych translacji. A warto przypomnie, e pierwsze wydanic skadao sic; z 14 rozdziaw i dopiero pod wpywem sugestii wydawcy niemieckiego materia zosta przeorganizowany w 23 rozdziay. W takiej postaci pojawia si
w kolejnych edycjach niderlandzkich. Dopiero w 1993 r. Anton van der Lem opublikowa "Wulgat" Jesieni ~~redniowiecza uwzgldniajc wczeniejsze poprawki, ale
w 22 rozdziaach 17 Za ten baagan odpowiedzialny jest po czci sam Huizinga, gdy
zgodzi si na okrojenie pierwszej edycji obcojzycznej, angielskiej, o 1/3 tekstu.
Ksika w tej wersji jest nie tylko skrtem, ale do daleko idc przerbk oryginau, przeprowadzom1 pod nadzorem Huizingi. W wiecie anglojzycznym nie zdawano sobie z tego sprawy. Prowadzio to do takiego paradoksu, e historycy anglosascy, dyskutujc ze swoimi europejskimi kolegami o ksice Huizingi, nie wiedzieli,
e rozmawiaj o do rnych pracach. Dopiero przed dwiema dekadami ukazao si
nowe tumaczenie obejmujce cao gwnego dziea Huizingi. Zebrao ono sporo
krytycznych recenzji (m.in. oprcz bdw rzeczowych zarzuca si mu zbytni zale
18
no od wersji niemieckiej i pominicie "Wulgaty" A. van der Lema)
Osobnym zagadnieniem jest sam tytu ksiki, ktry w translacjach niekiedy odbiega od intencji autora. W niderlandzkim mamy dwa synonimiczne sowa okrelaj
ce jesie: he1f1't i herfsttijd. Natomiast tytuowe heifsttijd oznacza waciwie ostatni
faz ycia. Huizinga uy tu pewnej gry sownej z heifst. Dlatego pierwsze tuma
czenie angielskie nosi tytu The Woning ofthe Middle Ages (podobnie francuskie: Le
declin du Moyen Age) i chocia mona je uzna za sownikowo poprawne, to jest niezgodne z ide ksiki, w ktrej nie chodzi o zanik redniowiecza, ale o pokazanie jego
19
najpeniejszej formy, jak np. uzyskuj owoce tu przed jesiennym zbiorem Znane
mi inne edycje odwouj q si w tytule do jesieni jako bardziej trafnego rozwizania.
Problem z tytuem skania do kolejnej refleksji; mianowicie ksika napisana jest w stylu bardzo osobistym. Huizinga uwaa histori za rodzaj poezji, bo tylko jako takq mona byo jq uj rodkami literackimi 20 rodki, ktrymi si posu
giwa Huizinga, sq dla wspczesnego czytelnika mao zrozumiae i w odczuciu
wielu odbiorcw utrudniaj lektur. Zdaniem Antona van der Lema, wspczesne
mu Holendrowi bardziej zrozumiaa jest angielsko- bqd niemieckojzyczna wersja
Jesieni redniowiecza 21
Wydanic to jest szczeglne te z tego powodu, e zawiera barwne ilustracje dzie sztuki, o ktrych
jest mowa w ksiqce.
18
Najwaniejsze omwienie por. E. Peters, W. P. Simons, The New Huizinga and the Old Middle
Ages, Speculum, 74, 1999, nr 3, s. 587-620.
19
llouwsma, The Waning ofthc Middle Ages by Johan Huizinga (jak w przyp. 14), s. 41.
20
Problem ten analizowali E Jansonius, De stijl van Huizinga, w: Johan Huizinga 1872-1972 (jak
w przyp. 4), s. 195-215; W. Otterspecr, Rcading Huizinga, Amsterdam 2010, s. 78-93.
21
Cyt. za E. Pctcrs, W. P. Simons, Thc New Huizinga (jak w przyp. 17), s. 592, przyp. 19.
17

95

Johan Huizinga

W latach szedziesitych XX wieku przetumaczono na jzyk polski podstawowy korpus dzie 1-Iuizingi. Ukazay si wwczas Jesie11 .l~redniowiecza, Erazm,
Homo !ztdem;12 Dopiero przed kilku laty wydano Kultur XVII-wiecznej Holandii (ze
wstpem, w opracowaniu i przekadzie P. Oczko, Krakw 2008). Mimo, e ksiqki
Huizingi wciq cieszq si zainteresowaniem, nie ukazaa si po polsku adna biografia historyka, chocia ycie mia bardzo barwne i ciekawe. W ogle tekstw po polsku o Huizindze jest wyjtkowo mao. Luk t tylko czciowo wypenia obszerny
wstp i posowie do Jesieni redniowiecza oraz krtkie wstpy do polskich edycji innych jego ksiqek23
Niestety polskich wydawcw nie zainteresoway zbiory pomniejszych prac Johana Huizingi, zwaszcza zawierajqce jego teksty z zakresu historii kultury i metody badm1 historycznych. Sq dostpne w przekadach na bardziej popularne jzyki.
Warto poleci wydane po niemiecku Wege der Kulturgeschiche ( 1930), lm Schatten
von nwrgen (1935), lm Bann der Geschichte (1943) oraz po angielsku: In the Shadow
of Tomorrow. A Diagnosis oft he Spiritual Distemper of our Time ( 1936); Men and
Jdeas. History, the Middel Ages, the Renaissance (1959) i po wosku w przygotowaniu wybitnego woskiego mediewisty, Ovidio Capitaniego, La mia via al!a storia e al-

tri saggi ( 1967).

Dariusz Andrzej Sikorski

22 Jesie redniowiecza, tum. T. Brzostowski, wstp H. Barycz, pos. S. Hcrbst, Warszawa 1961;
rcc. w: Przegld Humanistyczny 9, 1965, s. 161-163; Erazm, tum. M. Kurccka, wstp M. Cytowska,
konsultacja naukowa L. Koakowski, Warszawa 1964; Homo ludcns: zabawa jako rdo kultury, tum.
M. Kurecka, W. Wirpsza, Warszawa 1967.
23 E. Gowacka-Sobiech, Johan Huizinga - "wczerga intelektualny" ( 1872-1945). Wspomnienie
o holenderskim dziejopisie w 65. rocznicer mierci, Biuletyn Historii Wychowania, 20 l O, nr 26, s. 131-133; parc; stron Huizindzc powici D. R. Kcllcy, Losy historii. Badanic przeszoci od Berdera do
Huizingi, tum. J. Dobrowolski, Warszawa 201 O; A. Dbrwka, Johan Huizinga w: tene, Sownik pisarzy
niderlandzkiego obszam kulturowego, Warszawa 1999, s. 145-147.