Professional Documents
Culture Documents
STAKIE WANE?
Dr Magorzata Jagieo
doktor nauk przyrodniczych, sta pracy 30 lat,
pracownikOkrgowej Komisji Egzaminacyjnej
wKrakowie, wspautorka podstawyprogramowej
zprzedmiotu Biologia.
Spis treci
1. Wstp, czyli zapisy podstawy programowej dotyczce dowiadcze . ................ 1
2. Formuowanie problemu badawczego . ................................................................ 2
3. Formuowanie hipotezy badawczej ...................................................................... 3
4. Planowanie dowiadczenia ................................................................................... 4
5. Czym rni si obserwacja od dowiadczenia? .................................................... 6
Literatura .................................................................................................................. 8
1. Wstp
Biologia, podobnie jak chemia ifizyka, to nauki oparte na dowiadczeniach iobserwacjach.
Ztego te powodu, wrd oglnych celw ksztacenia nowej Podstawy programowej,
zarwno na etapie III, jak ina etapie IV, znalazy si wymagania dotyczce znajomoci metodyki bada biologicznych. Natomiast na kocu wymaga szczegowych
kadego zetapw zamieszony zosta zestaw zalecanych do wykonania dowiadcze
iobserwacji. Lista ta jest zestawem minimum, obejmujcym najprostsze, najtasze
inajbardziej reprezentatywne wiczenia dla danych treci. Mona je przeprowadzi
przy minimalnym nakadzie rodkw izwykorzystaniem podstawowego sprztu laboratoryjnego.
Itak na zakoczenie etapu III jest to zaledwie 5 dowiadcze:
wykazujce, e podczas fermentacji drode wydzielaj dwutlenek wgla;
sprawdzajce wpyw wybranego czynnika na proces kiekowania nasion;
wykazujce rol skadnikw chemicznych koci;
sprawdzajce gsto rozmieszczenia receptorw wskrze rnych czci ciaa;
sprawdzajce obecno skrobi wproduktach spoywczych;
oraz 5 obserwacji:
mikroskopowych preparatw trwaych (np. tkanki zwierzce, organizmy jednokomrkowe) iwieych (np. skrka licia spichrzowego cebuli, misz pomidora,
li moczarki kanadyjskiej, glony, pierwotniaki);
1. Problem badawczy ma najczciej form pytania, ktre zadajemy sobie, obserwujc przyrod lub przygotowujc si do wykonania planowanego eksperymentu.
Czsto jest to po prostu temat danego dowiadczenia. Problem badawczy powinien by wic jasno iprosto sformuowany. Najczciej spotykana forma tego typu
pyta to: Jak co wpywa na co?, Czy co ma wpyw na co?, Na czym polega wpyw czego na co?
1. Hipoteza badawcza to naukowo uzasadnione przypuszczenie wyraane zdaniem oznajmujcym (nigdy pytaniem!), ktre jest prb odpowiedzi na sformuowany problem badawczy iwie (rwnie pod wzgldem przyczynowym) obserwowane zjawiska.
2. Hipoteza stanowi teoretyczn odpowied do postawionego problemu badawczego lub przypuszczalne wyjanienie wynikw obserwacji idowiadcze.
3. Hipoteza jest sprawdzalna, jest spodziewanym wynikiem zaplanowanych bada.
4. Hipoteza musi by trafna (do treci problemu, do przedstawionych wynikw
obserwacji idowiadcze), gdy tylko wtedy jej weryfikacja bdzie pomocna wrozwizaniu problemu.
5. Sprawdzanie wiarygodnoci hipotezy to jej weryfikacja.
6. Hipoteza uszczegawia problem badawczy, sprowadzajc go do poziomu, ktry da
si sprawdzi pojedynczym dowiadczeniem.
3
4. Planowanie dowiadczenia
Planujc przebieg dowiadczenia, trzeba pamita okilku podstawowych reguach:
1. Kade dowiadczenie musi by tak zaprojektowane, eby dawao jednoznaczn
odpowied na postawione pytanie w problemie badawczym lub jednoznacznie
stwierdzao, czy postawiona hipoteza jest prawdziwa, czy faszywa.
2. Naley uywa bardzo precyzyjnych sformuowa tak, aby czytajc plan dowiadczenia mona byo powtrzy dany eksperyment. Najlepiej jest posuy si form
przepisu np. kulinarnego spisanego wpunktach, wformie krtkich polece. (Niedopuszczalne jest uywanie formy zapisu wczasie przeszym sugerujcej, e dowiadczenie ju si odbyo).
3. Dobr materiau badawczego, przyrzdw iodczynnikw jest uwarunkowany koniecznoci skonstruowania takich zestaww dowiadczalnych ikontrolnych, ktre umoliwi weryfikacj okrelonej hipotezy.
4. Materia badawczy stanowi zwykle cae organizmy, ich czci strukturalne lub
skadniki chemiczne (przy doborze materiau naley pamita ozasadach etycznych). Naley pamita, e wszkole nie przeprowadzamy adnych dowiadcze na
zwierztach inie zachcamy uczniw do takich dziaa. Natomiast mona zachca ich do prowadzenia obserwacji zwierzt.
5. Naley okreli parametry (czynniki), ktre bd zmieniane w dowiadczeniu.
Naley tak zaplanowa dowiadczenie, aby zmienia tylko jeden parametr, areszt warunkw dowiadczenia utrzymywa na staym poziomie.
(Wprzykadowym dowiadczeniu dotyczcym rozkadu ywnoci/zwizkw organicznych, jeli zmieniamy np. temperatur, to pozostae parametry: pH, owietlenie, wilgotno iinne warunki musz pozostawa bez zmian).
6. Naley okreli parametry, ktre bd si zmienia wskutek naszych dziaa (np.
wdowiadczeniu zenzymami szybko przebiegu reakcji).
7. Wkadym dowiadczeniu zawsze musi by uwzgldniana prba badawcza iprba kontrolna.
Wprbie kontrolnej wszystkie parametry s niezmienne.
W prbie badawczej wszystkie parametry s niezmienne za wyjtkiem parametru, ktry badamy.
8. Naley pamita ouwzgldnieniu (wcelu uwiarygodnienia wynikw) odpowiedniej powtarzalnoci prb (im wicej tym lepiej minimum 3) oraz oodpowiedniej
liczebnoci badanych obiektw (nie powinny to by pojedyncze organizmy, ich czci czy skadniki).
9. Naley si zawsze zastanowi, ktre dane bd zbierane, czyli co bdzie liczone,
mierzone, waone lub co bdzie obserwowane np. zmiana zabarwienia, stanu skupienia itp.
4
4. Planowanie dowiadczenia
Wtym celu warto sprbowa wyobrazi sobie przebieg dowiadczenia oraz czas jego trwania. To pomoe zaplanowa, jak czsto bd zbierane wyniki ijakich przyrzdw potrzeba do dokonania prawidowych pomiarw.
Przykady:
Jeli eksperyment dotyczy np. biodegradacji mieci, to musi potrwa rok. Wtakim wypadku dane zbieramy co miesic.
Jeli eksperyment dotyczy tempa dziaania enzymu np. katalazy to potrwa
on kilka minut. Wtakim przypadku trzeba zbiera informacje co p minuty
albo nawet czciej (potrzebny bdzie zegar, stoper lub minutnik).
10. Wany jest take sposb, wjaki bd zapisywane wyniki pomiarw, czy obserwacji.
Warto wczeniej np. zaprojektowa tabel, poniewa wyniki przedstawione wtabeli uatwiaj przetwarzanie danych (np. rysowanie wykresu) oraz wnastpnej
kolejnoci interpretacj iwyciganie wnioskw zprzebiegu dowiadczenia.
Problem badawczy:
Czy temperatura wpywa na aktywno bakterii/enzymw biorcych udzia wprocesie rozkadu?
Hipoteza badawcza:
Niska temperatura spowalnia dziaanie bakterii/enzymw rozkadajcych zwizki
organiczne.
Soik 1 (wtemp. 20 C)
Dzie/godzina
Kolor
(prawidowy/
zmieniony)
Obecno
pcherzykw gazu
(brak/mao/duo)
Zapach
(prawidowy/
zmieniony)
1 8.00
1 20.00
2 8.00
2 20.00
3 8.00
3 20.00
Wedug powyszego wzoru naley przygotowa tabele dla wszystkich np. 6 soikw,
odpowiednio ponumerowanych iopisanych:
soik 1 temp. 20 C, soik 2 temp. 20 C, soik 3 temp. 25 C, soik 4 temp. 25 C,
soik 5 temp. 4 C, soik 6 temp. 4 C.
4. Ustalenie sposobu rejestracji, anastpnie opracowania wynikw obserwacji (czyli, ktre parametry, za pomoc jakich przyrzdw iwjakim czasie bd rejestrowane oraz wjakiej formie np. graficznej mog by przedstawione wyniki).
5. Sformuowanie wnioskw iocena prawdziwoci postawionej przed obserwacj hipotezy powinny by przeprowadzone wedug tych samych zasad, jak wprzypadku dowiadczenia.
Przykad: Zaplanowanie przebiegu obserwacji (na podstawie zadania egzaminacyjnego egzamin maturalny 2006).
Wpyw wysiku fizycznego na prac ukadu oddechowego mona zaobserwowa podczas lekcji wychowania fizycznego, kiedy uczniowie biegn na 60 m.
Zaplanuj obserwacj wpywu wysiku fizycznego na ukad oddechowy, podajc parametr, ktry bdzie obserwowany isposb przeprowadzenia obserwacji.
Plan obserwacji:
Przed rozpoczciem biegu naley zmierzy liczb oddechw na minut udanej osoby.
Nastpnie osoba ta biegnie 60 m. Od razu po ukoczeniu przez ni biegu mierzymy
ponownie ilo oddechw na minut, obserwujc ruch klatki piersiowej i mierzc
czas za pomoc stopera lub zegarka. Dodatkowo mierzymy jeszcze raz ilo oddechw
na minut po pewnym czasie (wodpoczynku) od wykonania biegu.
Planujc obserwacj naley pamita o zasadach, ktre okrelaj jej prawidowy
przebieg. Naley te przeanalizowa informacje wstpne, zktrych wynika, e obserwacja powinna dotyczy wpywu wysiku fizycznego na ukad oddechowy zwykorzystaniem grupy biegajcych osb.
Jeeli obserwowana powinna by praca ukadu oddechowego to jedynym parametrem z nim zwizanym jest czstotliwo, z jak mona oddycha (= liczba oddechw mierzona na minut). Bieganie zwizane jest zintensywnym wysikiem fizycznym, awic wystarczy porwna czstotliwo oddychania, co najmniej jednej osoby
(lub wikszej ich liczby = prby badawcze) przed biegiem (w spoczynku) i bezporednio po biegu (po wysiku).
przypuszcza, e pomoc wtym wzgldzie bd suy materiay edukacyjne stanowice czsto uzupenienie podrcznikw.
Pamitajmy jednak, e najistotniejsza jest nie liczba dowiadcze ale sposb ich przygotowania, anastpnie wykonania iomwienia zuczniami.
Kady zuczniw powinien mie te szans samodzielnego wykonania przynajmniej
jednego dowiadczenia ito wtaki sposb, aby rozumia iumia wyjani kady kolejno wykonywany etap.
Literatura
1. Jagieo M. (oprac), Raport zegzaminu maturalnego. Sesja wiosenna 2005. Biologia, OKE
Krakw 2005.
2. Jagieo M., Sposb na matur. Biologia, Wydawnictwo Szkolne Omega, Krakw 2008.
3. Spalik K., Jagieo M., Skirmuntt G., Kofta W., Podstawa programowa z komentarzami.
Tom 5. Komentarz do podstawy programowej przedmiotu Biologia, MEN, Warszawa 2008.