You are on page 1of 8

DLACZEGO DOWIADCZENIA NA LEKCJACH BIOLOGII

STAKIE WANE?

Dr Magorzata Jagieo
doktor nauk przyrodniczych, sta pracy 30 lat,
pracownikOkrgowej Komisji Egzaminacyjnej
wKrakowie, wspautorka podstawyprogramowej
zprzedmiotu Biologia.

Spis treci
1. Wstp, czyli zapisy podstawy programowej dotyczce dowiadcze . ................ 1
2. Formuowanie problemu badawczego . ................................................................ 2
3. Formuowanie hipotezy badawczej ...................................................................... 3
4. Planowanie dowiadczenia ................................................................................... 4
5. Czym rni si obserwacja od dowiadczenia? .................................................... 6
Literatura .................................................................................................................. 8

1. Wstp
Biologia, podobnie jak chemia ifizyka, to nauki oparte na dowiadczeniach iobserwacjach.
Ztego te powodu, wrd oglnych celw ksztacenia nowej Podstawy programowej,
zarwno na etapie III, jak ina etapie IV, znalazy si wymagania dotyczce znajomoci metodyki bada biologicznych. Natomiast na kocu wymaga szczegowych
kadego zetapw zamieszony zosta zestaw zalecanych do wykonania dowiadcze
iobserwacji. Lista ta jest zestawem minimum, obejmujcym najprostsze, najtasze
inajbardziej reprezentatywne wiczenia dla danych treci. Mona je przeprowadzi
przy minimalnym nakadzie rodkw izwykorzystaniem podstawowego sprztu laboratoryjnego.
Itak na zakoczenie etapu III jest to zaledwie 5 dowiadcze:
wykazujce, e podczas fermentacji drode wydzielaj dwutlenek wgla;
sprawdzajce wpyw wybranego czynnika na proces kiekowania nasion;
wykazujce rol skadnikw chemicznych koci;
sprawdzajce gsto rozmieszczenia receptorw wskrze rnych czci ciaa;
sprawdzajce obecno skrobi wproduktach spoywczych;
oraz 5 obserwacji:
mikroskopowych preparatw trwaych (np. tkanki zwierzce, organizmy jednokomrkowe) iwieych (np. skrka licia spichrzowego cebuli, misz pomidora,
li moczarki kanadyjskiej, glony, pierwotniaki);

DLACZEGO DOWIADCZENIA NA LEKCJACH BIOLOGII STAKIE WANE?

zmian ttna icinienia krwi podczas spoczynku iwysiku fizycznego;


wykazujcych obecno plamki lepej na siatkwce oka;
wterenie przedstawicieli pospolitych gatunkw rolin izwierzt;
wterenie liczebnoci, rozmieszczenia izagszczenia wybranego gatunku roliny
zielnej.

Na zakoczenie IV etapu (zakres rozszerzony) s to tylko 4 dowiadczenia:


wykrywania cukrw prostych, biaek ituszczw prostych wproduktach spoywczych;
pokazujce aktywno wybranego enzymu (np. katalazy zbulwy ziemniaka, proteinazy zsoku kiwi lub ananasa);
badajce wpyw wybranego czynnika (np. wiata, temperatury) na intensywno fotosyntezy (np. mierzon wydzielaniem tlenu);
pokazujce wybran reakcj tropiczn rolin;
oraz 8 obserwacji:
zjawiska plazmolizy i deplazmolizy (np. w komrkach skrki dolnej licia spichrzowego cebuli);
chloroplastw, chromoplastw iziaren skrobi;
ruchu cytoplazmy wkomrkach rolinnych (np. wkomrkach moczarki);
preparatw wieych wybranych jednokomrkowych glonw (np. okrzemek,
pierwotka) icudzoywnych protistw (np. pantofelka);
preparatw trwaych analizowanych grup organizmw;
wystpowania porostw wnajbliszej okolicy;
zmiennoci cigej iniecigej uwybranego gatunku;
struktury populacji (przestrzennej, wiekowej, wielkoci itd.) wybranego gatunku.
Niezalenie od tematyki dowiadczenia lub obserwacji, istot jego realizacji powinno by omwienie zuczniami podstaw metodyki bada naukowych, poczwszy od
sformuowania problemu badawczego, przez postawienie hipotezy badawczej, planowanie dowiadczenia lub obserwacji, skoczywszy na zapisaniu wynikw, sformuowaniu wnioskw ikocowej weryfikacji hipotezy badawczej. Dopiero wten sposb
wymagania oglne dotyczce znajomoci metodyki bada biologicznych bd wpeni zrealizowane.
Aby proces nauczania przebiega sprawnie, naley kade dowiadczenie zaplanowa
odpowiednio wczeniej. Wikszo znich, oile to moliwe powinna by przeprowadzona bezporednio podczas zaj lekcyjnych. Jeeli natomiast s one wykonywane
przez uczniw wdomu, to ich wyniki powinny by szczegowo omwione na odpowiedniej lekcji.

2. Formuowanie problemu badawczego

1. Problem badawczy ma najczciej form pytania, ktre zadajemy sobie, obserwujc przyrod lub przygotowujc si do wykonania planowanego eksperymentu.
Czsto jest to po prostu temat danego dowiadczenia. Problem badawczy powinien by wic jasno iprosto sformuowany. Najczciej spotykana forma tego typu
pyta to: Jak co wpywa na co?, Czy co ma wpyw na co?, Na czym polega wpyw czego na co?

3. Formuowanie hipotezy badawczej

2. Problem badawczy moe by przedstawiony w formie zdania twierdzcego np.


Badanie wpywu czego na co.
3. Problem badawczy moe by formuowany wformie rwnowanika zdania oznajmujcego temat dowiadczenia: Wpyw czego na co.

Przykad formuowania problemu badawczego


Na przykad wiemy, e przechowywanie ywnoci wniskiej temperaturze spowalnia
procesy rozkadu, prowadzone przez mikroorganizmy (gwnie bakterie i grzyby).
Skdind wiemy, e procesy rozkadu, jak wszystkie inne reakcje zachodzce wywych organizmach, katalizowane s przez biakowe enzymy. Wzalenoci od tego,
na ktrym etapie edukacji chcemy wykorzysta takie dowiadczenie, moemy je pokaza albo omawiajc znaczenie bakterii (gnilnych) wIII etapie, albo wpyw temperatury na dziaanie enzymw wIV etapie.
Moemy zatem zada sobie pytania:
Czy warunki rodowiska wpywaj na aktywno bakterii/enzymw biorcych udzia wprocesie rozkadu?
lub bardziej konkretnie, wybierajc czynnik, jakim jest temperatura:
Czy temperatura wpywa na aktywno bakterii/enzymw biorcych udzia
wprocesie rozkadu?
lub to samo winnej formie:
Wpyw temperatury na aktywno bakterii/enzymw biorcych udzia
wprocesie rozkadu.
Badanie wpywu temperatury na aktywno bakterii/enzymw biorcych udzia
wprocesie rozkadu.
To s problemy badawcze, ktre mona sprawdzi dowiadczalnie.
Zwykle jednak przed przygotowaniem zestawu dowiadczalnego prbujemy te postawi hipotez badawcz.

3. Formuowanie hipotezy badawczej

1. Hipoteza badawcza to naukowo uzasadnione przypuszczenie wyraane zdaniem oznajmujcym (nigdy pytaniem!), ktre jest prb odpowiedzi na sformuowany problem badawczy iwie (rwnie pod wzgldem przyczynowym) obserwowane zjawiska.
2. Hipoteza stanowi teoretyczn odpowied do postawionego problemu badawczego lub przypuszczalne wyjanienie wynikw obserwacji idowiadcze.
3. Hipoteza jest sprawdzalna, jest spodziewanym wynikiem zaplanowanych bada.
4. Hipoteza musi by trafna (do treci problemu, do przedstawionych wynikw
obserwacji idowiadcze), gdy tylko wtedy jej weryfikacja bdzie pomocna wrozwizaniu problemu.
5. Sprawdzanie wiarygodnoci hipotezy to jej weryfikacja.
6. Hipoteza uszczegawia problem badawczy, sprowadzajc go do poziomu, ktry da
si sprawdzi pojedynczym dowiadczeniem.
3

DLACZEGO DOWIADCZENIA NA LEKCJACH BIOLOGII STAKIE WANE?

Przykad formuowania hipotezy badawczej:


W przypadku dziaania bakterii/enzymw (dowiadczenie z poprzedniego przykadu) moemy postawi hipotez na przykad:
Niska temperatura spowalnia dziaanie bakterii/enzymw biorcych udzia
w procesie rozkadu, a nastpnie zaprojektowa dowiadczenie, ktre j potwierdzi lub obali.

4. Planowanie dowiadczenia
Planujc przebieg dowiadczenia, trzeba pamita okilku podstawowych reguach:
1. Kade dowiadczenie musi by tak zaprojektowane, eby dawao jednoznaczn
odpowied na postawione pytanie w problemie badawczym lub jednoznacznie
stwierdzao, czy postawiona hipoteza jest prawdziwa, czy faszywa.
2. Naley uywa bardzo precyzyjnych sformuowa tak, aby czytajc plan dowiadczenia mona byo powtrzy dany eksperyment. Najlepiej jest posuy si form
przepisu np. kulinarnego spisanego wpunktach, wformie krtkich polece. (Niedopuszczalne jest uywanie formy zapisu wczasie przeszym sugerujcej, e dowiadczenie ju si odbyo).
3. Dobr materiau badawczego, przyrzdw iodczynnikw jest uwarunkowany koniecznoci skonstruowania takich zestaww dowiadczalnych ikontrolnych, ktre umoliwi weryfikacj okrelonej hipotezy.
4. Materia badawczy stanowi zwykle cae organizmy, ich czci strukturalne lub
skadniki chemiczne (przy doborze materiau naley pamita ozasadach etycznych). Naley pamita, e wszkole nie przeprowadzamy adnych dowiadcze na
zwierztach inie zachcamy uczniw do takich dziaa. Natomiast mona zachca ich do prowadzenia obserwacji zwierzt.
5. Naley okreli parametry (czynniki), ktre bd zmieniane w dowiadczeniu.
Naley tak zaplanowa dowiadczenie, aby zmienia tylko jeden parametr, areszt warunkw dowiadczenia utrzymywa na staym poziomie.
(Wprzykadowym dowiadczeniu dotyczcym rozkadu ywnoci/zwizkw organicznych, jeli zmieniamy np. temperatur, to pozostae parametry: pH, owietlenie, wilgotno iinne warunki musz pozostawa bez zmian).
6. Naley okreli parametry, ktre bd si zmienia wskutek naszych dziaa (np.
wdowiadczeniu zenzymami szybko przebiegu reakcji).
7. Wkadym dowiadczeniu zawsze musi by uwzgldniana prba badawcza iprba kontrolna.
Wprbie kontrolnej wszystkie parametry s niezmienne.
W prbie badawczej wszystkie parametry s niezmienne za wyjtkiem parametru, ktry badamy.
8. Naley pamita ouwzgldnieniu (wcelu uwiarygodnienia wynikw) odpowiedniej powtarzalnoci prb (im wicej tym lepiej minimum 3) oraz oodpowiedniej
liczebnoci badanych obiektw (nie powinny to by pojedyncze organizmy, ich czci czy skadniki).
9. Naley si zawsze zastanowi, ktre dane bd zbierane, czyli co bdzie liczone,
mierzone, waone lub co bdzie obserwowane np. zmiana zabarwienia, stanu skupienia itp.
4

4. Planowanie dowiadczenia

Wtym celu warto sprbowa wyobrazi sobie przebieg dowiadczenia oraz czas jego trwania. To pomoe zaplanowa, jak czsto bd zbierane wyniki ijakich przyrzdw potrzeba do dokonania prawidowych pomiarw.
Przykady:
Jeli eksperyment dotyczy np. biodegradacji mieci, to musi potrwa rok. Wtakim wypadku dane zbieramy co miesic.
Jeli eksperyment dotyczy tempa dziaania enzymu np. katalazy to potrwa
on kilka minut. Wtakim przypadku trzeba zbiera informacje co p minuty
albo nawet czciej (potrzebny bdzie zegar, stoper lub minutnik).
10. Wany jest take sposb, wjaki bd zapisywane wyniki pomiarw, czy obserwacji.
Warto wczeniej np. zaprojektowa tabel, poniewa wyniki przedstawione wtabeli uatwiaj przetwarzanie danych (np. rysowanie wykresu) oraz wnastpnej
kolejnoci interpretacj iwyciganie wnioskw zprzebiegu dowiadczenia.

Projekt dowiadczenia przykad


Cel: sprawdzenie, w jaki sposb mona przechowywa ywno, aby spowolni
proces jej rozkadu przez bakterie. (etap III, wymaganie II/III.6; etap IV, wymaganie
III/III.1.3).

Problem badawczy:
Czy temperatura wpywa na aktywno bakterii/enzymw biorcych udzia wprocesie rozkadu?

Hipoteza badawcza:
Niska temperatura spowalnia dziaanie bakterii/enzymw rozkadajcych zwizki
organiczne.

Materiay: produkty spoywcze np. ugotowana zupa

Przyrzdy: lodwka, cieplarka (wwarunkach domowych mona zastpi j np.


kaloryferem wzimie, amiejscem na oknie owystawie poudniowej wlecie), pojemniki np. zakrcane soiki jednakowej wielkoci (minimum 6 szt.), folia aluminiowa lub
czarny papier, termometr pokojowy.

Przygotowanie zestawu dowiadczalnego:


1. Prba kontrolna soiki (minimum dwa) z pokarmem np. zup pozostawione
wtemperaturze pokojowej. Naley umieci wkadym soiku jednakow ilo danego pokarmu oraz aby wykluczy dziaanie wiata (inny parametr!), owin kady
znich czarnym papierem, foli aluminiow lub ustawi go wciemnym miejscu.
2. Prba badawcza po dwa soiki ztym samym iwtakiej samej iloci pokarmem
np. zup, umieszczone wcieplarce wtemperaturze ok. 20-25 C (wwarunkach domowych wciepym iciemnym miejscu owmiar nie zmieniajcej si temperaturze) iwlodwce wtemperaturze ok. 4 C.
3. Zaplanowanie obserwacji isposobu zbierania wynikw:
Obserwacja zmian fizycznych poywienia w soikach np. zapach, kolor, ulatnianie si pcherzykw gazu (dotyczy zupy).
Zapis wynikw obserwacji np. co 12 godzin wodpowiednio przygotowanej tabeli.

DLACZEGO DOWIADCZENIA NA LEKCJACH BIOLOGII STAKIE WANE?

Soik 1 (wtemp. 20 C)
Dzie/godzina

Kolor
(prawidowy/
zmieniony)

Obecno
pcherzykw gazu
(brak/mao/duo)

Zapach
(prawidowy/
zmieniony)

1 8.00
1 20.00
2 8.00
2 20.00
3 8.00
3 20.00

Wedug powyszego wzoru naley przygotowa tabele dla wszystkich np. 6 soikw,
odpowiednio ponumerowanych iopisanych:
soik 1 temp. 20 C, soik 2 temp. 20 C, soik 3 temp. 25 C, soik 4 temp. 25 C,
soik 5 temp. 4 C, soik 6 temp. 4 C.

Faza podsumowania dowiadczenia:


1. Zapisanie wynikw dowiadczenia wkontekcie odpowiedzi na zadane wproblemie badawczym pytanie.
2. Weryfikacja postawionej hipotezy badawczej (prawdziwa/faszywa).
3. Zapisanie uoglnionego wniosku.

5. Czym rni si obserwacja od dowiadczenia?


Planowanie obserwacji
Obserwacja polega na dostrzeganiu obiektw przyrodniczych, zjawisk i procesw
biologicznych bez ingerencji w to, co jest postrzegane. Obserwator nie wywouje
okrelonych zjawisk czy procesw, nie tworzy obiektw obserwacji. Kada skuteczna
obserwacja jest ukierunkowana, celowa isystematyczna. Jej wyniki (podobnie jak
wdowiadczeniu) powinny by zbierane, rejestrowane iopracowane wsposb umoliwiajcy syntez itworzenie uoglnie.
Wplanowaniu kadej obserwacji mona wyrni pewne etapy/reguy, ktre zastosowane wustalonej kolejnoci decyduj ojej prawidowym przebiegu.
1. Ustalenie celu obserwacji (ukierunkowanie) okrelenie, po co j prowadzimy,
czego chcemy si dziki niej dowiedzie (wzadaniach egzaminacyjnych wynika to
zpodanej treci hipotezy, ktra jest weryfikowana obserwacj lub zproblemu, jaki jest do rozwizania).
2. Ustalenie przedmiotu obserwacji okrelenie, co dokadnie bdzie obserwowane
(np. jakie obiekty, zjawiska przyrodnicze lub procesy biologiczne).
3. Okrelenie sposobu prowadzenia obserwacji okrelenie, czy obserwacja bdzie makroskopowa czy mikroskopowa, jakie bd niezbdne przyrzdy wspomagajce, wjakim czasie izjak czstotliwoci bd prowadzone obserwacje, jakie bd dodatkowe pomiary (wzadaniach egzaminacyjnych jest to wszystko najczciej podane).
6

5. Czym rni si obserwacja od dowiadczenia

4. Ustalenie sposobu rejestracji, anastpnie opracowania wynikw obserwacji (czyli, ktre parametry, za pomoc jakich przyrzdw iwjakim czasie bd rejestrowane oraz wjakiej formie np. graficznej mog by przedstawione wyniki).
5. Sformuowanie wnioskw iocena prawdziwoci postawionej przed obserwacj hipotezy powinny by przeprowadzone wedug tych samych zasad, jak wprzypadku dowiadczenia.
Przykad: Zaplanowanie przebiegu obserwacji (na podstawie zadania egzaminacyjnego egzamin maturalny 2006).
Wpyw wysiku fizycznego na prac ukadu oddechowego mona zaobserwowa podczas lekcji wychowania fizycznego, kiedy uczniowie biegn na 60 m.
Zaplanuj obserwacj wpywu wysiku fizycznego na ukad oddechowy, podajc parametr, ktry bdzie obserwowany isposb przeprowadzenia obserwacji.
Plan obserwacji:
Przed rozpoczciem biegu naley zmierzy liczb oddechw na minut udanej osoby.
Nastpnie osoba ta biegnie 60 m. Od razu po ukoczeniu przez ni biegu mierzymy
ponownie ilo oddechw na minut, obserwujc ruch klatki piersiowej i mierzc
czas za pomoc stopera lub zegarka. Dodatkowo mierzymy jeszcze raz ilo oddechw
na minut po pewnym czasie (wodpoczynku) od wykonania biegu.
Planujc obserwacj naley pamita o zasadach, ktre okrelaj jej prawidowy
przebieg. Naley te przeanalizowa informacje wstpne, zktrych wynika, e obserwacja powinna dotyczy wpywu wysiku fizycznego na ukad oddechowy zwykorzystaniem grupy biegajcych osb.
Jeeli obserwowana powinna by praca ukadu oddechowego to jedynym parametrem z nim zwizanym jest czstotliwo, z jak mona oddycha (= liczba oddechw mierzona na minut). Bieganie zwizane jest zintensywnym wysikiem fizycznym, awic wystarczy porwna czstotliwo oddychania, co najmniej jednej osoby
(lub wikszej ich liczby = prby badawcze) przed biegiem (w spoczynku) i bezporednio po biegu (po wysiku).

Skd bra przykady rnych dowiadcze iobserwacji?


Na obu etapach ksztacenia oprcz zalecanych dowiadcze iobserwacji mona te
wykorzysta inne pomysy na dowiadczenia wramach wasnych moliwoci irodkw wtym wypadku zasada im wicej tym lepiej znajduje pene zastosowanie.
Takie ponadprogramowe dowiadczenia iobserwacje mog stanowi doskona ilustracj omawianych zagadnie np. budowy chemicznej lub komrkowej organizmw,
ekologii czy fizjologii rolin lub zwierzt.
Skd czerpa pomysy? Podstawow wiedz powinny dostarczy podrczniki szkolne
iliteratura uzupeniajca. Natomiast gwnym materiaem wiczeniowym mog by
wpierwszej kolejnoci autentyczne arkusze egzaminacyjne (wraz zrozwizaniami)
zamieszczone na stronach www Centralnej Komisji Egzaminacyjnej, adopiero potem inne dostpne publikacje.
Szczeglnie modzi staem nauczyciele mog mie pocztkowo kopoty zopracowaniem wasnych pomysw na dowiadczenia iobserwacje wtaki sposb, aby stanowiy ciekawe uzupenienie prowadzonych lekcji. Niebagateln rol bd te odgrywa
indywidualne zainteresowania iwyposaenie pracowni biologicznej. Mona jednak
7

DLACZEGO DOWIADCZENIA NA LEKCJACH BIOLOGII STAKIE WANE?

przypuszcza, e pomoc wtym wzgldzie bd suy materiay edukacyjne stanowice czsto uzupenienie podrcznikw.
Pamitajmy jednak, e najistotniejsza jest nie liczba dowiadcze ale sposb ich przygotowania, anastpnie wykonania iomwienia zuczniami.
Kady zuczniw powinien mie te szans samodzielnego wykonania przynajmniej
jednego dowiadczenia ito wtaki sposb, aby rozumia iumia wyjani kady kolejno wykonywany etap.

Literatura
1. Jagieo M. (oprac), Raport zegzaminu maturalnego. Sesja wiosenna 2005. Biologia, OKE
Krakw 2005.
2. Jagieo M., Sposb na matur. Biologia, Wydawnictwo Szkolne Omega, Krakw 2008.
3. Spalik K., Jagieo M., Skirmuntt G., Kofta W., Podstawa programowa z komentarzami.
Tom 5. Komentarz do podstawy programowej przedmiotu Biologia, MEN, Warszawa 2008.

You might also like