Podstawy Oblicze Chemicznych

Korekta z dnia 2.01.2012.

Autor rozdziau: Agnieszka Pladzyk

Rozdzia 3: Stechiometria wzorw chemicznych i mieszanin

3.1. Podstawowe prawa stechiometrii
3.2. Wyznaczanie skadu wagowego zwizku na podstawie wzoru chemicznego
3.3. Wyznaczanie wzoru chemicznego ze znajomoci skadu wagowego zwizku
3.4. Wyprowadzanie wzorw rzeczywistych zwizkw chemicznych
3.5. Stechiometria mieszanin

3.1. Podstawowe prawa stechiometrii

W chemii dokonuje si szeregu oblicze, w tym opartych o prawa chemiczne, wzory
sumaryczne oraz zbilansowane rwnania reakcji chemicznych, zarwno dla czystych
substancji (zwizkw chemicznych), jak i ich mieszanin. Obliczenia tych typw nazywamy
obliczeniami stechiometrycznymi, a cay dzia tych oblicze stechiometri (z jzyka
greckiego: stoicheion oznacza pierwiastek, lub materi podstawow; meteo mierz).
Prawa chemiczne oraz prawa gazowe, wykorzystywane w stechiometrii, to jedne
z pierwszych praw chemicznych; zostay odkryte w XVIII i pierwszej poowie XIX wieku. Po
sformuowaniu nowoczesnej atomistycznej teorii budowy materii przez Daltona, wikszo
z nich staa si na gruncie tej teorii oczywista. Podobnie zreszt stao si z czstkowymi
prawami gazowymi odkrytymi w tym samym okresie, ktre po sformuowaniu prawa stanu
gazu doskonaego przez Clapeyrona te stay si oczywiste.
Bardzo czsto prawa chemiczne wykorzystujemy w obliczeniach stechiometrycznych
bez ich wyranego artykuowania, jak gdyby na skrty. Jednak to co jest oczywiste, choby
dla troch bardziej dowiadczonego w obliczeniach stechiometrycznych ucznia czy studenta,
moe by trudne do zrozumienia i przyswojenia na pocztku tej drogi. Dlatego te warto,
choby skrtowo, przedstawi te prawa na pocztku dziau zajmujcego si stechiometri.

Prawo zachowania masy

Prawo to sformuowali M. W. omonosow (1744 r.) i nieco pniej A. L. Lavoisier

(1785 r.). Prawo zachowania masy stwierdza, e masa substratw w reakcji chemicznej rwna
jest masie jej produktw (czyli masa substancji biorcych udzia w reakcji chemicznej nie
zmienia si). Zatem jeeli masy substratw A i B oznaczymy jako mA i mB za masy
produktw C i D jako mC i mD, wwczas mA + mB = mC + mD.
Z prawem zachowania masy wie si konieczno bilansowania rwna reakcji
chemicznych, czyli dobierania wspczynnikw stechiometrycznych w taki sposb, aby liczba
(ilo moli) atomw danego pierwiastka po obu stronach rwnania bya taka sama.

Prawo stosunkw staych

Jest to fundamentalne prawo chemiczne, ktre zauway i sformuowa Joseph Louis

Proust w 1799 roku. Prawo stosunkw staych mwi o tym, e kady zwizek chemiczny
niezalenie od jego pochodzenia albo metody otrzymywania posiada stay i charakterystyczny
skad jakociowy i ilociowy.
Samo prawo moemy najprociej pokaza na przykadzie czsteczki wody, ktra
niezalenie gdzie wystpuje ma zawsze stay skad, a wic skada si z wodoru i tlenu
w stosunku wagowych 1:8 (warto doda, ze po odkryciu izotopw na pocztku XX wieku oraz
przemian promieniotwrczych mona si doszuka szczeglnych przypadkw, w ktrych to
prawo nie jest spenione idealnie, ale wyjtki zawsze potwierdzaj dobr regu).

Prawo stosunkw wielokrotnych

Prawo zostao odkryte przez Johna Daltona w 1804 r. Prawo to stwierdza, e jeeli
dwa pierwiastki tworz ze sob wicej ni jeden zwizek chemiczny to masy jednego
pierwiastka przypadajce na tak sam mas drugiego pierwiastka maj si do siebie jak
niewielkie liczby cakowite.
Wyjanijmy to na przykadzie tlenkw wgla; wgiel i tlen tworz dwa tlenki: CO
i CO2. W tych tlenkach wgla na 12 g wgla przypada odpowiednio 16 i 32 g tlenu.
Wzajemny stosunek mas tlenu zwizanego z jednakow iloci wgla wynosi odpowiednio:
1 i 2.
Prawa gazowe wykorzystywane w obliczeniach stechiometrycznych zostay
omwione w Rozdziale 2: Gazy.
-2-

3.2. Wyznaczanie skadu wagowego zwizku na podstawie wzoru

chemicznego
Wzr chemiczny jest sposobem zapisu w chemii podajcym zarwno ilociowy jak
i jakociowy skad zwizku chemicznego, czyli okrelajcym liczb i rodzaj atomw
pierwiastkw budujcych dany zwizek chemiczny. Do celw oblicze stechiometrycznych
wzory chemiczne dzielimy na dwie grupy:
1. Wzory empiryczne, wyraajce proporcje ilociowe atomw przez najmniejsze liczby
cakowite, np.: KCl, CaCl2, AlCl3, HgNO3, CH2O, HCO2, C2H5,
2. Wzory rzeczywiste, ktre wyraaj rzeczywisty skad czsteczek zwizkw o budowie
kowalencyjnej, np.: Hg2(NO3)2, CH2O, HCO2 (HCOOH), H2C2O4 (wzr czsto
zapisywany w formie (COOH)2 lub C2H4O2), C6H12O6 (lub C6(H2O)6), C6H6, C4H10.
Obliczenia w tym podrozdziale mona prowadzi na podstawie obu powyszych typw
wzorw chemicznych.
Na podstawie wzoru chemicznego moemy ustali wzajemne proporcje wagowe
pierwiastkw tworzcych dany zwizek, wyraane najczciej przez udzia masowy
(nazywany rwnie udziaem wagowym) skadnika (pierwiastka) danego zwizku
chemicznego lub przez skad procentowy masowy (wagowy) pi, ktry jest po prostu udziaem
masowym umi danego skadnika pomnoonym przez 100. Aby odrni wszystkie wersje
jednostek opartych o udziay masowe, nadaje si im (za wyjtkiem udziau masowego)
bezwymiarowe jednostki, np.: procenty %, ppm, czy ppb.

p i = u mi 100 =
gdzie: mi masa skadnika i
m masa prbki

mi
100 [%]
m

(4.1)

Udzia masowy jest wic liczb gramw (lub innych jednostek masy) skadnika
w 1 gramie (jednostce masy) substancji, a procent masowy liczb gramw (jednostek masy)
skadnika w 100 gramach (jednostkach masy) substancji. Bdzie to mona praktycznie
wykorzysta w obliczeniach wykonujc w locie (czyli przeksztacajc w pamici) procenty
masowe na udziay masowe lub odwrotnie.
Korzystajc z tego oglnego wzoru, moemy wyprowadzi sobie wzory do oblicze
zawartoci procentowej pierwiastkw A, B i C (pA, pB, pC) w zwizku o wzorze oglnym
AxByCz korzystamy z nastpujcych wzorw:

pA =

x MA
100%
M A x ByCz

pB =

y MB
100%
M A x ByCz

pC =

z MC
100%
M A x ByCz

gdzie: M AxByCz masa molowa zwizku AxByCz

MA, MB, MC masy atomowe pierwiastkw A, B i C
x, y, z liczby atomw poszczeglnych pierwiastkw we wzorze zwizku

-3-

(4.2)

Przykad 3.1. Wyznaczanie procentowej zawartoci pierwiastkw na podstawie wzoru

chemicznego
Obliczy zawarto procentow pierwiastkw w wodorosiarczanie(VI) wapnia Ca(HSO4)2.
Plan. Przeliczamy liczby atomw (mole atomw) na masy moli atomw, a nastpnie
odnoszc obliczone masy do masy wzoru stechiometrycznego przeliczamy je na procentow
zawarto pierwiastkw.
Rozwizanie. Wzr wodorosiarczanu (VI) wapnia Ca(HSO4)2 mwi nam o tym, e w skad
tej soli wchodzi wap, wodr, siarka i tlen. Ze wzoru wynika rwnie, e na jeden mol
zwizku przypada 1 mol atomw wapnia, 2 mole atomw wodoru, 8 moli atomw tlenu oraz
2 mole atomw siarki, czyli wzr tego zwizku do oblicze stechiometrycznych moglibymy
zapisa jako CaH2O8S2 (we wzorze czysto sumarycznym zwizku nieorganicznego
zapisujemy pierwiastki w kolejnoci alfabetycznej).
W oparciu o masy atomowe poszczeglnych pierwiastkw:
MCa = 40,08 g/mol
MH = 1,01 g/mol
MS = 32,06 g/mol
MO = 16,00 g/mol,
moemy obliczy mas molow naszej soli:
M(Ca(HSO4)2) = 40,08 + 21,01 + 232,06 + 8.16, 00 = 234,22 g/mol
Znajc mas molow soli oraz udziay masowe poszczeglnych pierwiastkw moemy
wyliczy ich skad procentowy, ktry wynosi:

2 32,06
100% = 27,38 %
234,22
8 16,00
pO =
100% = 54,65 %
234,22

40 ,08
100% = 17 ,11 %
234 ,22
2 1,01
100% = 0,86 %
pH =
234,22

pS =

p Ca =

Odpowied. Zawartoci poszczeglnych pierwiastkw w Ca(HSO4)2 wynosz: 17,11 % Ca,

27,38 % S, 0,86 % H i 54,65 % O.
Oprcz procentowej zawartoci pierwiastkw w zwizku chemicznym moemy
rwnie wylicza procentow zawarto grup pierwiastkw w tym zwizku, szczeglnie
czsto bdzie dotyczyo to hydratw rnych zwizkw. Bdzie to rwnie szeroko
wykorzystywane w nastpnych rozdziaach pt.: Stechiometria Reakcji Chemicznych oraz
Stenia.
Przykad 3.2. Wyznaczanie procentowej zawartoci grup atomw w czsteczce zwizku
chemicznego
Obliczy procentow zawarto trjtlenku siarki SO3 w kwasie siarkowym(VI) H2SO4.
Plan. Obliczamy mas grupy atomw (S+3O) w kwasie siarkowym, a nastpnie przeliczamy
j na procentow zawarto.
Rozwizanie. Z punktu widzenia stechiometrii wzr kwasu siarkowego mona przedstawi
rwnie w innych rwnowanych postaciach, np.: SO3H2O albo H2S.2O2. Z pierwszego
z tych wzorw wynika, e czsteczka kwasu siarkowego skada si formalnie z 1 czsteczki
SO3 i 1 czsteczki wody.
W oparciu o masy atomowe pierwiastkw obliczamy masy czsteczkowe H2SO4 i SO3:
MS = 32,06
MH = 1,01
MO = 16,00
M(H2SO4) = 2.1,01 + 32,06 + 4.16,00 = 98,08 g/mol,
M(SO3) = 32,06 + 3.16,00 = 80,06 g/mol.
Nastpnie, korzystajc z definicji stenia procentowego moemy obliczy % zawarto SO3:

p SO3 =

80,06
100% = 81,63 %
98,08
-4-

Odpowied. W kwasie siarkowym(VI) znajduje si 81,63 % trjtlenku siarki.

Przykad 3.3. Wyznaczanie procentowej zawartoci grup atomw w hydracie zwizku
chemicznego
Jeden z hydratw siarczanu(VI) miedzi(II) ma wzr CuSO45H2O. Obliczy zawarto
procentow bezwodnego CuSO4 i wody w tym hydracie.
Plan. Podobnie jak w przykadzie 3.2, obliczamy mas piciu moli czsteczek H2O
i przeliczamy na procentow zawarto w CuSO45H2O.
Rozwizanie.
MCu = 63,54 g/mol
MH = 1,01 g/mol
MS = 32,06 g/mol
MO = 16,00 g/mol,
M(CuSO4.5H2O) = 63,54 + 32,06 + 10.1.01 + 9.16,00 = 249,70 g/mol
M(CuSO4) = 63,54 + 32,06 + 4.16,00 = 159,60 g/mol
M(H2O) = 16,00 + 4.1,01 = 18,02

159,60
100% = 63,92 %
249,70
5 18 ,02
=
100% = 36 ,08 %
249 ,70

p CuSO 4 =
p H 2O

Oczywicie, w przypadku obliczania obecnoci tylko dwch skadnikw w czystej substancji

mona policzy zawarto drugiego skadnika jako dopenienie do 100 %
p(H2O)=100,00-63,92=36,08 %
Odpowied. W CuSO45H2O znajduje si 63,92 % CuSO4 oraz 36,08 % wody.
Analogiczne obliczenia moemy prowadzi rwnie dla prbek zanieczyszczonych,
pod warunkiem, e zanieczyszczenie nie zawiera tego skadnika, (pierwiastka lub zwizku)
dla ktrego obliczamy zawarto procentow.
Przykad 3.4. Obliczanie procentowej zawartoci pierwiastka (lub pierwiastkw)
w zanieczyszczonej prbce
Obliczy zawarto procentow siarki w zou, ktre zawiera 80,0 % chalkopirytu CuFeS2.
Plan. Obliczamy procentow zawarto siarki w czystym chalkopirycie, a nastpnie
obniamy j do 80,0 %.
Rozwizanie. Na podstawie mas atomowych pierwiastkw :
MCu = 63,55
MFe = 55,84
MS = 32,06
obliczamy mas molow CuFeS2:
M(CuFeS2) = 63,55 + 55,84 + 2.32,06 = 183,51 g/mol,
Z kolei obliczamy procentow zawarto siarki w czystym chalkopirycie, a nastpnie
mnoymy uzyskany wynik przez wspczynnik skali 80,0/100=0,800 zmniejszajcy
zawarto chalkopirytu, a tym samym i siarki w zou do 80,0 % (wspczynnik skali jest
w tym przypadku udziaem masowym czystego zwizku w prbce):

p S (80,0%CuFeS2 ) =

0,800 2 32,06
100% = 28,0 %
183,51

Odpowied. Zawarto siarki w 80,0 % chalkopirycie wynosi 28,0 %.

Znajc procentow zawarto danego skadnika (pierwiastka) w zwizku chemicznym
mona policzy zawarto tego skadnika w masie innej ni 100 g.

-5-

Przykad 3.5. Obliczanie masowej zawartoci pierwiastka (lub pierwiastkw) w zwizku

chemicznym
Ile gramw kobaltu zawiera 1000 g czystego wglanu kobaltu(II) CoCO3?
Plan. Wyznaczamy mas kobaltu w jednostce stechiometrycznej, a nastpnie przeliczamy
(skalujemy) t mas do masy prbki lub obliczamy procentow zawarto kobaltu w jego
zwizku, a nastpnie wyliczamy mnonik wynikajcy z liczby 100 gramowych porcji
zawartych w masie prbki
Rozwizanie sposb 1. Obliczamy mas czsteczkow CoCO3
MCo = 58,93
MC = 12,01
MO = 16,00
.
M(CoCO3) = 58,93 + 12,01 + 3 16,00 = 118,94 g/mol
a nastpnie udzia wagowy kobaltu w masie czsteczkowej:
um(Co) = 58,93/118,94 = 0,49546
Udzia masowy jest to zawarto kobaltu w 1 g prbki, wobec tego mas kobaltu obliczamy
mnoc udzia wagowy kobaltu przez mas prbki mpr.
m(Co) = um(Co)mpr = 0,495461000 = 495,5 g
Rozwizanie sposb 2. Identycznie, jak w przykadzie 3.4 obliczamy procentow
zawarto kobaltu w jego zwizku, a nastpnie wyliczamy mnonik wynikajcy z liczby 100
gramowych porcji zawartych w masie prbki czyli 1000/100=10,00

%Co =

58,93
100 = 49,546%
118,94

m(Co) = 10,049,546 = 495,46 g

Odpowied. W 1000 g CoCO3 znajduje si 495,5 g kobaltu.
Przykad 3.6. Obliczanie masowej zawartoci pierwiastka (lub pierwiastkw)
w zanieczyszczonej prbce
Obliczy mas azotu w 350 g saletry amonowej, ktra zawiera 95,2% wag. NH4NO3.
Plan. Jest to poczenie idei dwch poprzednich zada. Z jednej strony prbka nie jest
zupenie czysta (zawiera tylko 95,2 % zwizku, a zanieczyszczenia nie zawieraj azotu);
z drugiej strony masa prbki jest inna od 100 gramw trzeba wic policzy drugi
wspczynnik skali. Wspczynniki skali zawsze mnoy si bez wzgldu na ich liczb.
Rozwizanie
MN = 14,01
MH = 1,01
MO = 16,00
.
.
.
M(NH4NO3) = 2 14,01 + 4 1,01 + 3 16,00 = 80,06 g/mol

m N ( w 350 g 95,2 % NH 4 NO 3 ) =

0,952 3,50 28,02

100 = 116,62 g
80,06

Odpowied. W 350 g 95,2% saletry amonowej znajduje si 116,62 g azotu.

3.3. Wyznaczanie wzoru chemicznego ze znajomoci skadu wagowego

zwizku
Na podstawie oblicze z wykorzystaniem skadu masowego (wagowego) zwizku
(najczciej procentowej zawartoci skadnikw w tym zwizku) moemy w oglnym
przypadku wyznaczy wzr empiryczny tego zwizku a nie wzr rzeczywisty. Wynika to
z nieodwracalnoci prawa staoci skadu. Zwizek chemiczny, ktry zawiera np.: 85,7%
wgla i 14,3% wodoru posiada wzr empiryczny CH2, ktry nie odpowiada adnemu
trwaemu zwizkowi chemicznemu. Ten wzr empiryczny obejmuje wiele zwizkw; moe
-6-

by zarwno etenem C2H4, propenem C3H6, cyklopropanem C3H6 czy butenem C4H8
(wymieniajc tylko kilka pierwszych moliwoci). Bez dodatkowych informacji nie jestemy
w stanie okreli, ktry wzr sumaryczny z wielu moliwych (C2H4, C3H6 , C4H8, itd.) jest
prawdziwy, czyli rzeczywisty. Dlatego te w celu moliwoci obliczenia wzoru
rzeczywistego podaje si dodatkowo mas czsteczkow zwizku, bd takie dane
dodatkowe, ktre pozwalaj j obliczy. W przypadku niektrych zwizkw organicznych
nalecych do szeregu homologicznego zwizkw nasyconych poprawnie obliczony wzr
empiryczny jest rwnie wzorem rzeczywistym (np.: C2H6O, C3H8, C5H12O)
Wzr uproszczony (empiryczny) zwizku chemicznego oblicza si, dzielc
procentowe zawartoci pierwiastkw wchodzcych w skad zwizku przez ich masy molowe
otrzymujc stosunki moli atomw wystpujcych w danym zwizku, zazwyczaj w postaci
liczb rzeczywistych (opuszczajc mole uzyskujemy liczby atomw, przy czym nie musimy
wykonywa adnych oblicze, gdy stosunki liczb moli i stosunki liczb atomw s takie
same). Poniewa atomy s niepodzielne, naley poda obliczone iloci atomw w liczbach
cakowitych. W tym celu wartoci uamkowe dzieli si przez najmniejsz warto
wystpujc w danym stosunku. (czyli sprowadza si jedn z tych liczb do jednoci). Jeli nie
uzyska si w ten sposb wszystkich liczb cakowitych to prbujemy je uzyska mnoc
uzyskane stosunki atomw przez kolejne liczby cakowite rozpoczynajc od 2, a do skutku.
W czasie tego dziaania naley jednak bra pod uwag fakt, e nasze zawartoci procentowe
pierwiastkw s obarczone pewnym niewielkim bdem (od kilku setnych do okoo 1 %).
Naley rwnie pamita o tym, e zawarto tlenu w zwizku nie bywa zazwyczaj mierzona,
a jest wyliczana jako dopenienie do 100 % i moe posiada skumulowany bd nawet
kilkakrotnie wikszy ni oznaczone wartoci dla pozostaych pierwiastkw (w zbiorach zada
zawartoci procentowe pierwiastkw s zazwyczaj wyidealizowane, co przy prawidowym
postpowaniu nie stwarza problemw z zaokrglaniem stosunkw atomw do liczb
cakowitych).
Tylko w nielicznych przypadkach otrzymany wzr empiryczny bdzie jednoczenie
wzorem rzeczywistym:
1) wtedy, kiedy we wzorze rzeczywistym wystpuje 1 atom danego pierwiastka, np.
w Na2SO4 wystpuje jeden atom siarki,
2) w przypadku czci zwizkw organicznych nalecych do szeregw
homologicznych zwizkw nasyconych, np. CH4O, C3H8.
Na podstawie wyznaczonego wzoru rzeczywistego nie jestemy jednak w stanie
rozstrzygn problemu ewentualnej izomerii, np. zwizek o wzorze C2H6O moe posiada
dwa wzory strukturalne: CH3OCH3 lub (ten bardziej znany) C2H5OH.
Przykad 3.7. Obliczanie wzoru empirycznego na podstawie procentowej zawartoci
pierwiastkw
Poda najprostszy wzr chemiczny zwizku o nastpujcym skadzie procentowym: 44,87 %
potasu, 18,40 % siarki i 36,73 % tlenu.
Plan. Przeliczamy procentow zawarto pierwiastkw na mole atomw pierwiastkw, a
nastpnie skalujemy otrzymane liczny molo atomw do liczb cakowitych.
Rozwizanie. Masy atomowe pierwiastkw, ktre wchodz w skad zwizku KxSyOz s
nastpujce: K - 39,09; S - 32,06; O - 16,00.
100 gramw tego zwizku zawiera:
44,87 g
44,87 g potasu, czyli n K =
= 1,148 mola
39,09 g / mol

-7-

18,40 g
= 0,573 mola
32,06 g / mol
36,73 g
36,73 g tlenu,
czyli n O =
= 2,295 mola
16,00 g / mol
Otrzymane liczby uamkowe podaj nam stosunki atomowe pierwiastkw wchodzcych
w skad zwizku: K1,148S0,573O2,295. Otrzymane wartoci uamkowe naley teraz podzieli
przez najmniejsz liczb wystpujc w tym stosunku, czyli w naszym przypadku 0,573.
Otrzymane liczby zaokrglamy do najbliszych liczb cakowitych, jeli tylko nieznacznie
rni si od nich:
1,148
0,573
2,295
K
S
O
= 2,003 2
=1
= 4,005 4
0,573
0,573
0,573
K:S:O = 2,003:1:4,005 = 2:1:4
Odpowied. Najprostszy wzr chemiczny tego zwizku ma posta: K2SO4.
18,40 g siarki,

czyli n S =

Przykad 3.8. Wyznaczanie wzoru tlenkowego na podstawie procentowej zawartoci

tlenkw w minerale
Obliczy wzr minerau, ktrego skad wagowy wynosi: 12,96 % Na2O, 11,72 % CaO,
75,32 % SiO2
Plan. Przeliczamy procentowe zawartoci tlenkw w minerale na liczby moli, a nastpnie
sprowadzamy je do najmniejszych liczb cakowitych.
Rozwizanie. Wzr minerau mona zapisa jak xNa2OyCaOzSiO2.
Masy atomowe pierwiastkw:
MNa = 22,99
MCa = 40,08
MSi = 28,09
MO = 16,00
Masy molowe tlenkw:
M(Na2O) = 61,98
M(CaO) = 56,08
M(SiO2) = 60,09
Iloci poszczeglnych tlenkw w 100 gramach minerau wynosz:
12,96 g Na2O, 11,72 g CaO oraz 75,32 g SiO2
Liczby moli tlenkw wynosz:
12,96 g
n Na 2O =
= 0,2091 mola
61,98 g / mol
11,72 g
n CaO =
= 0,2090 mola
56,08 g / mol

n SiO 2 =

75,32 g
= 1,253 mola
60,09 g / mol

Std:
x:y:z = 0,2091:0,2090:1,253 = 1:1:6
Odpowied. Wzr minerau przedstawia si nastpujco: Na2OCaO6SiO2.
Przykad 3.9. Wyznaczanie wzoru uproszczonego zwizku organicznego na podstawie
analizy spaleniowej
Podczas spalania 1,280 g pewnej substancji organicznej, zawierajcej wgiel, wodr i tlen,
otrzymano 1,760 g CO2 i 1,440 g H2O. Wyprowadzi uproszczony wzr tej substancji.
Plan. Przeliczamy otrzymane masy CO2 i H2O na masy wgla i wodoru. Jeli suma tych mas
nie rwna si masie prbki przyjmujemy, ze pozosta cz prbki stanowi tlen. Dalsza cz
-8-

zadania polega na znalezieniu liczby moli odpowiadajcych zawartoci poszczeglnych

pierwiastkw i sprowadzeniu ich do najmniejszych liczb cakowitych.
Rozwizanie. Obliczamy mas wgla, wodoru i tlenu w badanej prbce. Wgiel wchodzi
w skad dwutlenku wgla, za wodr w skad wody. Masa tlenu rwna jest rnicy masy
prbki i wgla z wodorem.
Masy atomowe pierwiastkw:
MC = 12,01
MH = 1,01
MO =16,00
Masy molowe produktw:
M(CO2)=44,01
M(H2O) = 18,02
Obliczamy masy: wgla, wodoru i tlenu w spalonej prbce:
1,76 12,01
mC =
= 0,480 g
44,01
1,44 2 1,01
mH =
= 0,161 g
18,02
Zatem masa tlenu bdzie wynosi:
mO = 1,280 (0,480 + 0,161) = 0,639 g
Poszukiwany wzr zwizku zapiszmy w postaci CxHyOz. Wspczynniki z tego wzoru x, y i z
s rwne liczbie moli poszczeglnych pierwiastkw. Liczby moli atomw moemy obliczy
z obliczonych mas pierwiastkw, bd w przypadku CO2 i H2O bezporednio z mas tych
zwizkw (w ten sposb minimalizujemy ew. bdy zaokrgle dla C i H):
1,760 g
0,480 g
= 0,0400 moli
nC =
= 0,0400 moli lub n C =
44,01 g / mol
12,01 g / mol
1,440 2 g
0,161 g
nH =
= 0,159 moli lub n H =
= 0,160 moli
18,02 g / mol
1,01 g / mol
0,639 g
= 0,0399 moli
nO =
16,00 g / mol
Iloci moli atomw wgla i tlenu s bardzo do siebie zblione, ale pamitajc o ew. wikszym
bdzie przy wyznaczeniu masy tlenu, lepiej jest podzieli wszystkie liczby przez liczb moli
atomw wgla:
x:y:z = nC;nH;nO = 0,0400:0,160:0,0399 = 1:4:1
Odpowied. Uproszczony wzr badanego zwizku ma posta CH4O (odpowiada on tylko
jednemu zwizkowi chemicznemu metanolowi CH3OH, czyli jest jednoczenie wzorem
rzeczywistym).

3.4. Wyprowadzanie wzorw rzeczywistych zwizkw chemicznych.

Przy wyprowadzaniu rzeczywistych, czyli czsteczkowych wzorw poza skadem
danego zwizku naley jeszcze zna jego mas czsteczkow. W obliczeniach postpujemy
podobnie, jak przy wyznaczaniu wzoru empirycznego. Po jego wyznaczeniu wyliczamy mas
czsteczkow wzoru empirycznego, a nastpnie sprawdzamy, ile razy trzeba pomnoy t
mas, by otrzyma rzeczywist mas czsteczkow. Naley przy tym pamita, e wiele
metod daje masy czsteczkowe obarczone nawet kilkuprocentowym bdem, a wic
otrzymany mnonik zaokrglamy do najbliszej liczby cakowitej.
Zamiast przyblionej lub dokadnej masy czsteczkowej w zadaniach mog wystpi
dane, pozwalajce j wyznaczy. Zazwyczaj w zadaniach korzysta si z danych
ebuliometrycznych lub kriometrycznych albo z praw gazowych. Do celw wyznaczenia
-9-

przyblionej masy czsteczkowej z praw gazowych zupenie wystarcza uycie rwnania stanu
gazu doskonaego (rwnanie Clapeyrona).
Przykad 3.10. Wyznaczanie wzoru rzeczywistego na podstawie skadu procentowego
i masy czsteczkowej zwizku
Pewien wglowodr zawiera 85,72 % wag. wgla i 14,28 % wag. wodoru. Wyprowadzi
rzeczywisty wzr tego wglowodoru oraz okrel jego dokadn mas czsteczkow, jeeli
jego przybliona masa czsteczkowa wynosi okoo 84 g/mol.
Plan. Najpierw musimy wyprowadzi wzr uproszczony CxHy identycznie, jak
w poprzednich przykadach, a nastpnie korzystajc z przyblionej masy czsteczkowej
obliczamy wzr rzeczywisty.
Rozwizanie. Na podstawie procentowej zawartoci pierwiastkw w badanym zwizku i ich
mas atomowych (MC = 12,01, MH = 1,0) wyliczamy liczby moli atomw:
85,72 g
nC =
= 7,137 moli
12,01 g / mol
14,28g
= 14,14 moli
nH =
1,01 g / mol
a nastpnie stosunek moli atomw:
x:y = 7,137:14,28 = 1:2
Zatem uproszczony wzr wglowodoru ma posta CH2.
Masa molowa wyliczona dla tego wzoru wynosi 14,02 g/mol.
Warto dowiadczalna masy czsteczkowej jest w przyblieniu szeciokrotnie wiksza
(84/14,04 = 5,99 = 6), zatem wzr rzeczywisty ma posta C6H12 i mas czsteczkow 84,12.
Odpowied. Rzeczywisty wzr wglowodoru ma posta C6H12.
Przykad 3.11. Wyznaczanie wzoru rzeczywistego na podstawie znanego skadu
masowego i masy czsteczkowej zwizku
W pewnym tlenku azotu na 2,10 g azotu przypada 3,60 g tlenu. Masa molowa tego tlenku
wynosi okoo 76 g/mol. Wyprowadzi jego wzr rzeczywisty.
Rozwizanie. Dla wzoru NxOy naley wyliczy stosunek x : y. Na podstawie mas atomowych
azotu i tlenu obliczamy liczby moli atomw zawarte w naszych danych do zadania:
MN = 14,01
MO = 16,00
2,10 g
= 0,150 moli
nN =
14,01 g / mol
3,60 g
nO =
= 0,225 moli
16,00 g / mol
a nastpnie wyznaczany stosunek moli atomw N do O i sprowadzamy go do najmniejszych
liczb cakowitych:
x:y = nO:nN = 0,150:0,225 = 1:1,5 = 2:3
Zatem wzr uproszczony tlenku azotu ma posta N2O3. Masa molowa obliczona na podstawie
tego wzoru wynosi: 214,01 + 316,00 = 76,02 g/mol. Wzr uproszczony jest wic
jednoczenie wzorem rzeczywistym.
Odpowied: Wzr rzeczywisty ma posta N2O3.

- 10 -

Przykad 3.12. Wyznaczanie wzoru rzeczywistego na podstawie skadu procentowego

i masy czsteczkowej zwizku, ktr trzeba wyznaczy z praw gazowych
Zwizek organiczny zawiera 48,65 % wag. wgla i 8,16 % wag. wodoru, reszt stanowi tlen.
Gsto bezwzgldna par tego zwizku wynosi 6,44 g/dm3 w warunkach standardowych.
Prosz wyprowadzi jego wzr czsteczkowy.
Plan. Wyznaczamy wzr empiryczny zwizku na podstawie skadu procentowego
pierwiastkw w zwizku, z kolei wyznaczamy mas czsteczkow zwizku z gstoci par na
podstawie rwnania stanu gazu doskonaego (popeniamy tutaj kilkuprocentowy bd stosujc
rwnanie stanu gazu doskonaego, ale wystarcza nam zupenie przybliona masa
czsteczkowa, a obliczenia w tym przypadku s duo prostsze ni w przy uyciu rwnania
Van der Waalsa), a na kocu wyznaczamy mnonik przeliczajcy wzr empiryczny na wzr
rzeczywisty.
Rozwizanie. Na pocztku postpujemy podobnie jak w przykadach poprzednich, czyli
wyznaczamy liczb moli atomw poszczeglnych pierwiastkw, aby mc wstpnie okreli
wzr CxHyOz
MC = 12,01
MH = 1,01
MO =16,00
48,65 g
= 4,051 mola
nC =
12,01 g / mol
8,16 g
= 8,079 moli
nH =
1,01 g / mol
100g (48,65 g + 8,16 g )
nO =
= 2,699 mola
16,00 g / mol
x:y:z = nC:nH:nO = 4,051:8,079:2,699 = 1,501:2.993:1 = 3:6:2
Wzr uproszczony przyjmuje wic posta C3H6O2. Masa molowa obliczona dla tego zwizku
wynosi 74,09 g/mol. Znajc gsto bezwzgldn par tego zwizku w warunkach normalnych
jestemy w stanie obliczy jego rzeczywist mas molow:
M = Vodo = 22,7 mol/dm36,44 g/dm3 = 146,94 g/mol
Zatem dowiadczalna warto masy molowej zwizku jest w przyblieniu dwa razy wiksza,
czyli wzr rzeczywisty przyjmuje posta C6H12O4.
Odpowied. Poszukiwany rzeczywisty wzr zwizku organicznego ma posta C6H12O4.

3.5. Stechiometria mieszanin

Zoone substancje moemy podzieli na zwizki chemiczne i mieszaniny. Kryterium,
ktre pozwala nam je odrni to prawo staoci skadu Prousta, ktre mwi, e stosunek
wagowy pierwiastkw w danym zwizku chemicznym jest zawsze stay i okrelony.
Mieszanina, w przeciwiestwie do zwizku chemicznego, nie spenia prawa Prousta,
poniewa stosunek wagowy skadnikw moe by rny. Dodatkowe rnice pomidzy
mieszanin a zwizkiem chemicznym s nastpujce:
- skadniki tworzce dan mieszanin zachowuj swoje waciwoci chemiczne,
w przeciwiestwie do zwizku chemicznego, ktrego waciwoci chemiczne s
odmienne od waciwoci substancji, z ktrych powsta,
- skadniki mieszaniny mona rozdzieli za pomoc metod fizycznych (sedymentacja,
filtracja, dekantacja, krystalizacja itp.), za skadniki zwizku chemicznego mona
oddzieli jedynie na drodze reakcji chemicznych (chocia rozpad chemiczny mona
czasem wywoa metodami fizycznymi, np. ogrzewanie HgO prowadzi do tlenu O2
i metalicznej rtci Hg).
- 11 -

W yciu codziennym mamy raczej do czynienia z mieszaninami rnego rodzaju,

rzadko za z czystymi substancjami. W zalenoci od stopnia rozdrobnienia rozrniamy
mieszaniny:
- jednorodne - poszczeglne skadniki w roztworze s nierozrnialne goym okiem,
a nawet pod silnym powikszeniem ( np. rozpuszczony NaCl w wodzie, stop), zatem taka
mieszanina jest fizycznie jednorodna.
- niejednorodne, w ktrych chocia jeden skadnik moemy odrni, za skadniki takiej
mieszaniny zachowuj swoje cechy makroskopowe (np. siarka i elazo, piasek i woda).
Znane pierwiastki w rzeczywistoci to wystpuj w postaci mieszanin, skadajcych
si z dwch lub wikszej liczby izotopw, czyli atomw o tych samych liczbach protonw,
ale rnych liczbach neutronw w jdrze. Odkrycia tego faktu dokona J. J. Thompson w
1912 roku podczas bada promieniowania katodowego w polu elektrycznym i
magnetycznym, stwierdzajc obecno dwch rodzajw neonu (Z=10) o rnych masach.
Termin izotop pochodzcy od greckich sw isos i topos oznaczajcy taki sam i
miejsce wprowadzi angielski fizyk Frederick Soddy.
Czystych pierwiastkw, skadajcych si z jder tylko jednego rodzaju jest 22 tj. Be,
F, Na, Al, P, Sc, Mn, Co, As, Y, Nb, Rh, I, Cs, Pr, Tb, Ho, Tm, Tl, Th, Au, Bi, ale wikszo
(bo ponad 80) naley do grupy pierwiastkw izotopowych. Kady z nich jest naturaln
mieszanin kilku, niekiedy nawet kilkunastu izotopw, wystpujcych na og w cile
okrelonych stosunkach wagowych. Ponisza tabelka podaje udzia kadego izotopu w
przykadowo wybranych naturalnych pierwiastkach.
Tabela 1 Wybrane pierwiastki izotopowe
pierwiastek
wodr
deuter, D
hel
wgiel
tlen

siarka

symbol
1
1
2
1
3
2
4
2
12
6

H
H

Z
1
1

skad jdra nuklidu

protony neutrony
1

1
1

% udziau
99,98
0,02

He

2
2

2
2

1
2

10-4
99,99....

98,89

13
6

1,11

16
8

99,76

17
8

0,04

18
8

10

0,20

He

32
16

16

16

16

95,02

33
16

16

16

17

0,75

34
16

16

16

18

4,21

36
16

16

16

20

0,02

Znane s rwnie pierwiastki, posiadajce wiksz liczb izotopw trwaych, np.

cyna, ktra posiada ok 10 izotopw ( 112Sn, 114Sn, 115Sn, 116Sn, 117Sn, 118Sn, 119Sn, 120Sn,
122
Sn, 124Sn), czy te cynk posiadajcy pi izotopw ( 64Zn, 66Zn, 67Zn, 68Zn, 70Zn).

- 12 -

Niezalenie od eksperymentalnego wyznaczania mas atomowych metodami

chemicznymi, mona oblicza ich wartoci w oparciu o udziay procentowe i masy
poszczeglnych izotopw korzystajc ze wzoru:
% p1 A1 + % p 2 A2
(4.4)
mat =
100%
gdzie:
mat masa atomowa pierwiastka,
A1, A2 liczby masowe izotopw
% p1, % p2 procentowe zawartoci poszczeglnych izotopw
Z obliczeniowego punktu widzenia sposb oblicze w tym dziale w niczym nie rni
si od sposobu oblicze dla hydratw (przykady 3.2 i 3.3).
Przykad 3.13. Obliczanie procentowego wagowego skadu mieszaniny izotopw na
podstawie skadu mieszaniny podanego w liczbach neutronw
Oblicz zawarto procentow dwch izotopw galu, jeeli masa atomowa galu wynosi 69.72,
a jeden z izotopw ma w jdrze 38 neutronw, a drugi 40.
Plan.
Rozwizanie. Korzystajc z definicji udziaw masowych obliczamy zawarto procentow
obu izotopw w mieszaninie korzystajc ze wzoru (4.4)
mat =

% p1 A1 + % p 2 A2
100%

Pamitajc, e liczba masowa jest to suma neutronw i protonw danego izotopu, sumujemy
obie wartoci i otrzymujemy liczby masowe obu izotopw A1=69 i A2=71. Dodatkowo
oznaczmy
p2 jako p2 = 100-p1 i teraz podstawiamy dane do powyszego wzoru i
otrzymujemy
p1 69 + (100 p1 ) 71
100%
Po odpowiednim przeksztaceniu wzoru otrzymujemy wynik: % p1 = 64, a % p2 = 36
69.72 =

Odp. Zawarto procentowa izotopu o liczbie neutronw 38 wynosi 64%, a drugiego o liczbie
neutronw 40 36%.
Przykad 3.14. Obliczanie procentowego objtociowego oraz procentowego wagowego
skadu mieszaniny na podstawie skadu mieszaniny podanego w molach
Mieszanina zawiera 3,00 moli tlenku wgla(II) i 2,00 moli tlenku wgla(IV). Obliczy
zawarto procentow tlenku wgla(IV) w procentach objtociowych oraz masowych
(wagowych).
Plan. Traktujc t mieszanin jako gaz doskonay moemy wykorzysta rwno procentw
molowych i objtociowych gazu doskonaego (alternatywnie mona przeliczy mole na
objtoci i obliczy stosunek objtoci). W drugiej czci zadania obliczamy masy obu gazw
i przeliczamy je na procentowo masow.

- 13 -

Rozwizanie. Oznaczmy sobie wagow procentow objtociow zawarto skadnika

w mieszaninie przez po, a procentow objtociow zawarto przez pw. Wielkoci te moemy
wyrazi nastpujcymi wzorami:
V
n CO
3,00
100 % =
p V (CO) = CO 100 % =
100 % = 60,0 %obj. CO
V
n CO + n CO 2
3,00 + 2,00
Dopenieniem do 100 % obj. jest zawarto drugiego skadnika (CO2) 40,0 % obj CO2
Z kolei obliczamy masy gazw:
m(CO)=2,0028,01 = 56,02
m(CO2) = 3,0044,01 =132,03
m
m CO
84,03
100 % =
p m (CO) = CO 100 % =
100 % = 48,8 % mas. CO
m
m CO + m CO 2
84,03 + 88,02
Dopenieniem do 100 % masowych jest pm(CO2) = 100 48,8 = 51,2 % mas. CO2
Odpowied. Badana mieszanina zawiera 51,2% wagowych tlenku wgla(IV), co stanowi
40,0 % objtociowych tej mieszaniny.
Przykad 3.15. Przeliczanie procentowego masowego skadu mieszaniny gazowej na
skad procentowy objtociowy
Mieszanina zawiera 60,0 % masowych wodoru i 40,0 % masowych tlenu w warunkach
normalnych. Prosz obliczy skad tej mieszaniny w procentach objtociowych.
Plan. Przeliczamy masy skadnikw w 100 g mieszaniny na ich objtoci, wykorzystujc
objto molow gazw doskonaych w warunkach normalnych, a nastpnie obliczamy
procenty objtociowe gazw w mieszaninie.
Rozwizanie. Zgodnie z definicj procentowego masowego stenia moemy powiedzie, e
w 100 g mieszaniny znajduje si 60,0 g wodoru, ktry zajby objto V1 oraz 40,0 g tlenu,
ktry zajby objto V2.
1 mol czyli 2,02 g wodoru zajmuje w warunkach standardowych (normalnych) 22,7 dm3,
podobnie 1 mol czyli 32,00 g tlenu.
60,0
40,0
V2 =
V1 =
22,7 = 674,257 dm 3
22,7 = 28,375 dm 3
32,00
2,02
czna objto mieszaniny wynosi V1 + V2 = 674,257 + 28,375 = 702,63 dm3, co to stanowi
100% objtociowych. Zostaje zatem wyliczy wartoci procentw objtociowych dla obu
gazw podstawiajc do wzoru:
V
674,257
p ObH 2 = 1 100 % =
100 % = 96,0 %
V
702,63
V
28,375
p ObO 2 = 2 100 % =
100 % = 4,0 %
V
702,63
Odpowied. W mieszaninie znajduje si 96,0 % wodoru oraz 4,0 % tlenu.
Przykad 3.16. Obliczanie zawartoci procentowej skadnika mieszaniny otrzymanej
w wyniku poczenia mieszanin o znanych zawartociach tego skadnika
Zmieszano 10,0 g mieszaniny zawierajcej 20,0 % NaCl oraz 20,0 g mieszaniny zawierajcej
40,0 % NaCl. Obliczy procentow zawarto NaCl w otrzymanej mieszaninie.
Plan. Obliczenia prowadzimy w oparciu o bilans masy skadnika w obu mieszaniach, a po
zsumowaniu jego zawartoci w obu mieszaninach odnosimy mas skadnika do sumy mas
czonych mieszanin.
- 14 -

Rozwizanie. Korzystajc z definicji stenia procentowego lub udziaw masowych

obliczamy masy NaCl w obu mieszaninach:
m p
10,0 20,0
= 2,00 g
m1 ( NaCl) = 1 1 =
m1 ( NaCl) = m1 u m1 = 10,0 0,200 = 2,00 g
100
100
m p
20,0 40,0
m2 ( NaCl ) = 2 2 =
= 8,00 g
m2 ( NaCl ) = m2 u m 2 = 20,0 0,400 = 8,00 g
100
100
cznie masa NaCl w obu prbkach wynosi:
m1(NaCl) + m2(NaCl) = 2,00 + 8,00 = 10,00 g,
a masa caego roztworu wynosi:
m = 10,0 + 20,0 = 30,0 g
Z tego wynika, ze procentowa zawarto NaCl w otrzymanym roztworze wynosi:
10,0 g
100% = 33,3 %
p NaCl =
30,0 g
Z przeksztaconego prawa mieszania otrzymamy:
m p + m 2 p 2 10,0 20,0 + 20,0 40,0
=
= 33,3 %
p NaCl = 1 1
m1 + m 2
10,0 + 20,0
Odpowied. W uzyskanej mieszaninie znajduje si 33,3 % NaCl.

Zadania do rozdziau 3.
3.2.

1. Obliczy zawarto procentow skadnikw w nastpujcych zwizkach:

a) MgSO4,
b) Na2[Zn(OH)4],
c) (NH4)2Cr2O7.
2. Obliczy zawarto procentow wody krystalizacyjnej w nastpujcych uwodnionych
solach:
a) CuSO45H2O,
b) FeCl36H2O,
c) MgSO4H2O.
3. Obliczy zawarto procentow wgla w nastpujcych zwizkach:
a) CH3OH,
b) C4H10,
c) C6H5Cl.
4. Obliczy zawarto procentow cynku w nastpujcych mineraach:
a) blendzie cynkowej ZnS,
b) smitsonicie ZnCO3,
c) galmanie krzemianowym Zn2SiO4H2O.
5. Ktry z mineraw jest najbogatszy w mied:
a) chalkozyn Cu2S,
b) chalkopiryt CuFeS2,
c) azuryt 2CuCO3Cu(OH)2?
6. Obliczy zawarto procentow dwutlenku siarki w kwasie siarkowym(IV).
7. Obliczy zawarto procentow wszystkich tlenkw w kaolinicie Al2O32SiO22H2O.
8. Z 20 g wodnego roztworu chlorku magnezu strcono magnez w postaci MgNH4PO4. Po
wypraeniu otrzymano 0,156 g Mg2P2O7. Oblicz zawarto procentow magnezu w
roztworze wyjciowym?
9. Podczas analizy z odwaki 3,000 g stali otrzymano 0,0982 g SiO2. Obliczy zawarto
procentow krzemu w stali.
- 15 -

10. 0,85 g rudy zawierajcej kobalt poddano ugowaniu kwasem siarkowym(VI), a otrzymany
roztwr odparowano do sucha otrzymujc 0,72 g CoSO4. Obliczy zawarto procentow
kobaltu w rudzie.
11. Oblicz zawarto potasu i fosforu w przeliczeniu na K2O i P2O5 w nawozie zawierajcym
45% K2SO4 i 55% Ca(H2PO4)2.
12. Ile gramw CaCl22H2O naley uy w celu wytrcenia wglanu w postaci CaCO3
z 5,58 g Na2CO3?
13. Z 3,0 g witerytu otrzymano 1,02 g BaO. Obliczy procentow zawarto BaCO3 w
witerycie.
14. Z 0,75 g zoa zawierajcego ZnS, po utlenieniu siarki do siarczanw(VI) i wytrceniu
otrzymano 1,578 g BaSO4. Obliczy zawarto procentow ZnS w zou.
15. W celu okrelenia zawartoci miedzi w mosidzu rozpuszczono 0,65 g tego stopu i po
odpowiednim przygotowaniu otrzymano 1,055 g azotanu(V) miedzi(II). Obliczy
zawarto procentow miedzi w badanej prbce mosidzu.
16. Z 1,05 g roztworu zawierajcego siarczan(VI) elaza(III) strcono elazo amoniakiem
w postaci Fe(OH)3. Po wypraeniu osadu otrzymano 0,145 g Fe2O3. Obliczy procentow
zawarto jonw elaza Fe3+ w roztworze.
17. Ile gramw rtci naley uy w celu przyrzdzenia 50 g chlorku rtci(I)?
18. Spalono 15 g metalicznego magnezu w tlenie. Ile gramw tlenku magnezu powstao
w reakcji?
19. Ile gramw dwuwodnego siarczanu(VI) magnezu mona otrzyma z 20 g metalicznego
magnezu?
20. Z 6 g mieszaniny wytrcono jony fosforanowe(V) w postaci Ca3(PO4)2. Osad ten way
0,82 g. Obliczy zawarto procentow jonw fosforanowych w mieszaninie.
21. Ile gramw Na2C2O42H2O naley uy w celu wytrcenia wapnia w postaci CaC2O4
z roztworu powstaego z roztworzenia w wodzie 4,0 g kredy zawierajcej 25 % CaO.
22. Jaka bdzie masa pirofosforanu magnezu o wzorze Mg2P2O7 powstaego po wypraeniu
0,385 g fosforanu amonowo-magnezowego MgNH4PO4?
23. Z 12 g stopu zoonego z Zn, Al i Cu otrzymano 6,12 g ZnS i 2,63 g CuO. Oblicz
procentowy skad tego stopu.

3.3.

24. Wyznaczy wzory empiryczne zwizkw na podstawie ich skadu procentowego;

a) 36,76% Fe; 21,11% S; 42,13% O,
b) 32,38% Na; 22,57% S; 45,05% O,
c) 23,06% Al; 15,40% C; 61,54% O,
d) 28,75% Zn; 0,88% H; 28,18% S; 42,19% O,
e) 54,59% CoCl2; 45,41% H2O,
f) 73,69% CaO i 26,31% SiO2.
25. Skad pewnego tlenku oowiu jest nastpujcy: Pb 86,63 % wag. i O 13,37 % wag.
Wyprowadzi wzr uproszczony tego tlenku.
26. Minera karnalit zawiera 26,93 % KCl, 34,03 % MgCl2 i 39,04 % H2O. Napisa wzr
chemiczny minerau.
27. Naturalny minera piryt zawiera 85,0% FeS2. Oblicz w jakiej masie tej skay zawarte jest
5,00 kg siarki.
28. Uwodniony fosforan(V) glinu(III) zawiera 22,80 % wody. Poda wzr tego hydratu.
29. Naturalny minera hydroksyapatyt zawiera 85,0% Ca10(PO4)6(OH)2. Oblicz w jakiej masie
tej skay zawarte jest 5,00 kg fosforu.
30. Naturalna skaa wapienna zawiera 85,0% CaCO3. Oblicz z jakiej masy tej skay mona
otrzyma 5,00 kg CaO.

- 16 -

31. Zawarto wgla w wglanie(IV) trjwartociowego metalu wynosi 12,34 %. Obliczy

mas atomow metalu i napisa wzr zwizku.
32. Zwizek fosforu z wodorem zawiera 91,09 % fosforu, a jego masa czsteczkowa wynosi
34,0 g/mol. Poda wzr rzeczywisty zwizku.
33. Galena PbS zawiera 15 % zanieczyszcze. Ile kg oowiu znajduje si w 3,5 tony tej rudy.
34. Wglan zawiera 28,83 % pewnego dwuwartociowego pierwiastka. Zakadajc, e
sumaryczna zawarto tlenkw w wglanie wynosi 100 % wyznaczy wzr empiryczny
tego wglanu i wyrazi go w formie tlenkowej i sumarycznej.
35. Z 2,87 g uwodnionego siarczanu(VI) cynku otrzymano: 0,810 g ZnO i 2,33 g BaSO4.
Wyznaczy wzr uwodnionego siarczanu(VI) cynku.
36. Z 6,1 g uwodnionego chlorku baru otrzymano: 5,63 g BaC2O4 i 7,17 g AgCl. Wyznaczy
wzr uwodnionego chlorku baru.
37. Z 10,0 g zasadowego wglanu(IV) oowiu(II) otrzymano: 11,73 g PbSO4 i 582,4 cm3 CO2
w warunkach normalnych. Masa czsteczkowa zwizku wynosi 775,62 g/mol.
Wyznaczy wzr tego zwizku.

3.4.

38. W wyniku analizy pewnego wglowodoru stwierdzono, e zawiera on 91,25 % wgla,

a jego masa czsteczkowa wynosi 92,14 u. Ustal wzr rzeczywisty badanego
wglowodoru.
39. Prbka borowodoru o masie 5,58 g po utlenieniu na mokro daa 25,12 g staego kwasu
borowego H3BO3. Wyznacz wzr empiryczny tego borowodoru. Oblicz gsto par tego
zwizku w warunkach normalnych, jeeli wzr rzeczywisty jest dwukrotnoci wzoru
empirycznego.
40. Pewna chloropochodna benzenu zawiera 59 % wagowych Cl. Ile atomw chloru znajduje
si w czsteczce tego zwizku? Podaj wzr sumaryczny.
41. Przy spaleniu 0,8 g substancji skadajcej si z azotu i wodoru powstaje 0,0250 mola N2
i 0,0500 mola H2O. 1,00 g tej substancji jako gaz w przeliczeniu do warunkw
normalnych zajmuje objto 0,709 dm3. Wyprowadzi wzr rzeczywisty tej substancji.
42. Przy spalaniu 1,249 g pewnej substancji organicznej, zawierajcej wgiel, wodr i tlen,
otrzymano 1,830 g CO2 i 0,751 g H2O. Wyprowadzi uproszczony wzr tej substancji
oraz wzr rzeczywisty, wiedzc, e masa molowa tego zwizku wynosi 120 g/mol.
43. Podczas praenia 2,000 g pewnego zwizku pozostao metaliczne srebro, za
wydzielajcy si w trakcie praenia tej substancji bezwonny i bezbarwny gaz
wprowadzono do wodnego roztworu chlorku wapnia, z ktrego na koniec otrzymano 1,3 g
wglanu wapnia. Podaj wzr empiryczny zwizku poddanego praeniu wiedzc, e jego
masa molowa wynosi 304 g/mol.
44. W wyniku spalenia 2,96 g zwizku zoonego z C, H, Br i O otrzymano 3,52 g CO2,
0,72 g H2O. Brom zawarty w tej nawace utworzy 3,76 g AgBr. Wyznaczy wzr
sumaryczny zwizku.
45. W wyniku spalenia 3,12 g zwizku zoonego z C, H, S i O otrzymano 5,28 g CO2, 2,16 g
H2O, a siark utleniono do siarczanu (VI) i wytrcono w postaci BaSO4, ktrego
otrzymano 7,00 g. Wyznaczy sumaryczny wzr zwizku.
46. W wyniku spalenia 0,600 g zwizku zoonego z C, H, N i O otrzymano 1,100 g CO2,
0,225 g H2O, a powstay azot przeprowadzono w amoniak, ktry rozpuszczono w wodzie
otrzymujc 250 cm3 0,050 M roztworu. Wyznaczy sumaryczny wzr zwizku.
47. 0,24 g zwizku zawierajcego wgiel i wodr spalono w chlorze i otrzymano 2,18 g HCl
oraz 2,31 g CCl4. Wyprowadzi wzr empiryczny tego zwizku.
48. W wyniku spalenia 0,870 g zwizku organicznego otrzymano 1,76 g CO2, 0,14 g azotu
i 0,810 g wody. Masa molowa zwizku wynosia 87 g/mol. Wyznaczy wzr chemiczny
tego zwizku.
- 17 -

49. Aby ustali wzr bromonaftalenu, w skad ktrego wchodzi wgiel, wodr i brom
wykonano analiz ilociow i stwierdzono, e z 2,07 g zwizku otrzymano 0,100 mola
CO2, wod oraz 1,88 g bromku srebra AgBr. Masa czsteczkowa badanego zwizku
wynosi 207 g/mol. Jaki wzr ma bromonaftalen?
50. W wyniku spalenia 1,184 g wglowodoru otrzymano 1,792 dm3 CO2 w warunkach
normalnych, a jego gsto wzgldem wodoru wynosi 15,0. Wyznaczy wzr
empiryczny i rzeczywisty wglowodoru.
51. W wyniku spalenia 0,62 g zwizku zoonego z C, H i O otrzymano 0,448 dm3 CO2
w warunkach normalnych oraz 0,53 g wody. Wyznaczy wzr empiryczny i rzeczywisty
wglowodoru, wiedzc, e jego gsto wzgldem wodoru wynosi 31.
52. W wyniku spalenia 1,18 g zwizku organicznego otrzymano 1,344 dm3 CO2 w warunkach
normalnych i 1,26 g H2O, a taka sama masa pary tego zwizku w temperaturze 60C i
pod cinieniem 4674,19 hPa zajmuje objto 59,2 cm3. Wyznaczy wzr zwizku.
53. Z 1,16 g zwizku zoonego z C, H i N po spaleniu otrzymano par wodn, 2,64 g CO2
oraz 75 cm3 azotu zebranego w temperaturze 10 C i pod cinieniem 3135,64 hPa.
Wyznacz wzr empiryczny i rzeczywisty zwizku wiedzc, e jego gsto wzgldem
wodoru wynosi 57,54.
54. Ile gramw wglanu wapnia i 35 % roztworu kwasu solnego naley uy do sporzdzenia
40 g szeciowodnego chlorku wapnia?
55. W wyniku spalenia 0,43 g zwizku otrzymano w warunkach normalnych 0,545 dm3
mieszaniny gazowej zoonej z N2 i CO2. Po absorpcji CO2 w roztworze KOH nastpi
przyrost wagi roztworu o 2,21 g. Wyznaczy wzr zwizku, jeeli jego masa molowa
wynosi 27.
56. Z 0,59 zwizku zoonego z C, N i H w wyniku spalenia otrzymano 1,32 g CO2, wod
oraz 150 cm3 azotu, ktr to objto zmierzono w temperaturze 27C i pod cinieniem
866,1 hPa w naczyniu nad wod. Wyznaczy wzr zwizku.

3.5.

57. Obliczy mas atomow pierwiastka (rubidu) stanowic mieszanin dwch izotopw o
liczbach masowych 85 (76,51%) i 87 (23,49%).
58. Obliczy mas atomow pierwiastka stanowic mieszanin czterech izotopw o liczbach
masowych 204 (1,4%), 206 (24,1%), 207 (22,1%), 208 (52,4%). Podaj, jaki to
pierwiastek.
59. Srebro jest mieszanin dwch izotopw, z ktrych jeden zawiera 60 neutronw i stanowi
51,4 %. Obliczy liczby masowe obu izotopw, jeeli masa atomowa srebra
wynosi107,88 u.
60. Obliczy zawarto procentow baru w mieszaninie zoonej z rwnych czci wagowych
BaCl2 i BaSO4.
61. Mieszanina zoona z NaCl oraz BaCl2 zawiera 45 % chloru. Obliczy procentow
zawarto obu skadnikw w tej mieszaninie.
62. Obliczy zawarto procentow jonw siarczanowych(VI) w mieszaninie zoonej
z rwnomolowych czci Al2(SO4)3 i MgSO4.
63. 10 g mieszaniny zoonej z Bi2(SO4)3 i CaSO4 zawiera 65,6 % jonw siarczanowych(VI).
Oblicz skad procentowy tej mieszaniny.
64. Mieszanina skada si z 40% KCN i 60% NaCN. Obliczy procentow zawarto cyjanku
w mieszaninie.
65. Obliczy zawarto procentow cynku w mieszaninie zoonej z rwnych czci
wagowych ZnS i ZnSO4.
66. W mieszaninie CuS i Cu2S stosunek masy miedzi do siarki wynosi 3:1. Obliczy
zawarto procentow obu siarczkw w tej mieszaninie.
- 18 -

67. 2,52 g mieszaniny zoonej z BaCO3 i MgCO3 po wypraeniu zmniejszyo sw mas

o 48,0 %. Obliczy skad procentowy wyjciowej mieszaniny.
68. W jakich ilociach naley zmiesza NH4NO3 z KNO3 aby otrzyma nawz azotowy o
zawartoci 20% azotu?
69. W jakich ilociach naley zmiesza Na2HPO4 z Ca(H2PO4)2 aby otrzyma nawz
fosforowy o zawartoci 24% fosforu?
70. Po cakowitym wypraeniu mieszaniny zoonej z MgCO35H2O i CaCO3 ubytek masy
wynosi 61,4%. Obliczy skad procentowy mieszaniny.
Odpowiedzi:
1. a) 20,19 % Mg, 26,64 % S, 53,17 % O; b) 25,63 % Na, 36,46 % Zn, 35,68 % O,
2,23 % H; c) 11,11 % N, 3,17 % H, 41,27 % Cr, 44,45 % O
2. a) 36,06 %; b) 39,97 %; c) 13 %
3. a) 37,5 %; b) 82,76 %; c) 64,05 %
4. a) 67,08 %; b) 52,15 %; c) 54,29 %
5. odp. a)
6. 78,06 % SO2
7. 39,50 % A2O3 ; 46,55 % SiO2 ; 13,95 % H2O
8. 0,17 %
9. 1,53 %
10. 32,20 %
11. K2O 24,3%; P2O5 33,4%
12. 7,79 g
13. 43,67 %
14. 87,84 %
15. 55 %
16. 9,67 %
17. 42,48 g
18. 24,87 g
19. 128,64 g
20. 8,38 %
21. 3,04 g
22. 0,312 g
23. % Zn = 34,17 ; % Al = 48,33 ; % Cu = 17,50
24. a) FeSO4 ; b) Na2SO4 ; c) Al2(CO3)3; d) Zn(HSO3)2 ; e) CoCl26H2O ; f) 3 CaOSiO2
25. PbO2
26. KClMgCl26H2O
27. 11,03 kg
28. AlPO42H2O
29. 31,75 kg
30. 10.5 kg skay
31. metalem jest Fe, M = 55,85 g/mol , wzr zwizku Fe2(CO3)3
32. PH3
33. 2,6103 kg Pb
34. MgCO3, a zapis tlenkowy MgOCO2
35. ZnSO47H2O
36. BaCl22H2O
37. 2PbCO3Pb(OH)2
38. C7H8
39. BH3, B2H6, d=1,22 g/dm3
- 19 -

40. C6H3Cl3
41. N2H4
42. C4H8O4
43. Ag2C2O4
44. C4H4BrO
45. C4H8SO
46. C4H4N2O
47. CH4
48. C4H9NO
49. C10H7Br
50. wzr empiryczny CH3, a wzr rzeczywisty C2H6
51. wzr empiryczny CH3O , a wzr rzeczywisty C2H6O2
52. C6H14O2
53. wzr empiryczny C3H8N; wzr rzeczywisty C6H16N2
54. naley uy 18,26 g CaCO3 i 38,17 g 35% HCl
55. wzr empiryczny = wzr rzeczywisty HCN
56. C3H9N
57. Ru, mat = 85,47 u
58. Pb, mat = 207,2 u
59. A1 = 107, A2 = 109
60. 62,5 %
61. 41,15 % NaCl i 58,85 % BaCl2
62. 83,07 %
63. 16,78 % Bi2(SO4)3 i 83,22 % CaSO4
64. 47,84 %
65. 53,8 %
66. 36,5 % CuS i 63,5 % Cu2S
67. 13,96 % BaCO3 i 86,04 % MgCO3
68. 29% NH4NO3 oraz 71% KNO3
69. 53,14g Na2HPO4 na 46,86g Ca(H2PO4)2
70. 52,73 % MgCO35H2O i 47,27 % CaCO3

- 20 -