Kate Fox

Przejrze Anglikw

Dla Henryego,
Williama, Sarah
i Katharine

Wstp

Antropologia na gruncie domowym

Siedz w pubie niedaleko stacji Paddington, ciskajc w rce ma brandy. Jest
dopiero wp do dwunastej - troch za wczenie na drinka, ale kupiam go sobie czciowo w
nagrod, czciowo dla kurau. W nagrod za wyczerpujcy poranek, ktry spdziam, niby
to niechccy wpadajc na ludzi i liczc, ilu z potrconych powiedziao przepraszam; dla
kurau, bo w tej chwili mam zamiar wrci na dworzec i przez kilka godzin grzeszy
miertelnie, czyli wpycha si do kolejek.
Wcale nie chc tego robi. Wolaabym przyj moj zwyk metod, czyli do amania
uwiconych zasad spoecznych namwi niewinnego asystenta, a sama obserwowa z
bezpiecznej odlegoci. Jednak postanowiam, e tym razem to ja bd krlikiem
dowiadczalnym. Wcale nie czuj si dzielna. Jestem przeraona. Od eksperymentw z
wpadaniem na ludzi mam siniaki na ramionach. Mam ochot da sobie spokj z tym gupim
badaniem angielskoci, i do domu, zrobi sobie herbaty i y normalnie. A ju na pewno
nie chc przez cae popoudnie wpycha si gdzie bez kolejki.
Po co ja to robi? Jaki jest sens tego niedorzecznego wpadania i wpychania (e nie
wspomn o rwnie bezsensownych rzeczach, jakie bd robi jutro)? Dobre pytanie. Moe w
takim razie wyjani.
Gramatyka zachowania Anglikw
Cigle si syszy, e Anglicy utracili swoj tosamo narodow, e nie ma czego
takiego jak angielsko. Wydano ostatnio mas ksiek, ktrych autorzy lamentuj nad
owym rzekomym kryzysem tosamoci. Ich tytuy wahaj si od tsknego Anyone for
England? do niepocieszonego England: An Elegy. Jako kto, kto spdzi prawie cae ostatnie
dwanacie lat, badajc rne przejawy angielskiej kultury i zachowa spoecznych - w
pubach, na wycigach, w sklepach, w nocnych lokalach, w pocigach i na ulicach - jestem
przekonana, e co takiego jak angielsko istnieje i e doniesienia o upadku tego pojcia s
mocno przesadzone. Przeprowadzajc badania do niniejszej ksiki, postawiam sobie za cel
poznanie ukrytych, niepisanych zasad angielskiego zachowania i tego, co mwi one o naszej
tosamoci narodowej.
Chciaam ustali, czy istniej cechy wsplne zasad porzdkujcych zachowanie
Anglikw - nieoficjalne regulaminy, ktre wykraczaj poza klas, wiek, pe, region,
subkultur oraz inne kategorie spoeczne. Na przykad czonkinie k gospody i odziani w
skry czonkowie gangw motocyklowych mog mie pozornie niewiele ze sob wsplnego,
jednak nie ulegajc etnograficznemu olepieniu1 powierzchownymi rnicami, odkryam,
e zarwno te dwie, jak i inne grupy zachowuj si zgodnie z tymi samymi niepisanymi

zasadami - zasadami, ktre okrelaj nasz tosamo narodow i narodowy charakter. Jestem
te skonna podtrzyma to, co twierdzi George Orwell, e tosamo owa trwa, rozciga si
na lata przysze i minione, jest w niej co, co si utrzymuje, jak w ywej istocie.
Inaczej mwic, postanowiam opisa gramatyk zachowania Anglikw. Czowiek,
ktry posuguje si danym jzykiem od urodzenia, zwykle nie potrafi wyjani jego regu
gramatycznych. Na tej samej zasadzie tym, ktrzy s najbardziej biegli, jeli chodzi o
rytuay, zwyczaje i tradycje danej kultury, przewanie brakuje dystansu, nieodzownego, aby
w zrozumiay sposb objani gramatyk tych procedur. I po to wanie mamy
antropologw.
Ludzie zazwyczaj nie s wiadomi istnienia niepisanych zasad obowizujcych w
danym spoeczestwie i przestrzegaj ich instynktownie. Dla przykadu, rano zwykle
ubieramy si automatycznie i nie musimy sobie wiadomie przypomina, e istnieje niepisana
zasada etykiety, zabraniajca wychodzenia do pracy w piamie. Ale gdyby mieszka z nami
antropolog, ktry badaby nasze zachowanie, zadaby nam nastpujce pytania: Co by si
stao, gdyby poszed do pracy w piamie?, Czego jeszcze nie wolno ci wkada do
pracy?, Dlaczego w pitki jest inaczej?, Czy wszyscy w twoim zakadzie pracy si do
tego stosuj?, Dlaczego wysze kierownictwo nie przestrzega zwyczaju pitek dniem bez
krawata?. I tak dalej, i tak dalej, a mielibymy serdecznie do. Nastpnie antropolog
poszedby obserwowa i przepytywa innych ludzi - czonkw innych grup spoeczestwa, w
ktrym yjemy - i po zadaniu setki wcibskich pyta i poczynieniu obserwacji przedstawiby
gramatyk ubioru w naszej kulturze (zob. rozdzia Ubir).
Obserwacja uczestniczca i zwizane z ni frustracje
Antropologw uczy si, aby stosowali metod o nazwie obserwacja uczestniczca:
naukowiec uczestniczy w yciu i kulturze ludzi badanych w celu uzyskania wtajemniczenia w
ich zachowanie i zwyczaje, a jednoczenie obserwuje ich z punktu widzenia bezstronnego,
obiektywnego badacza. No c, to teoria. W praktyce przypomina to dziecic zabaw, w
ktrej prbuje si jednoczenie jedn rk klepa si po gowie, a drug masowa brzuch.
Trudno si chyba dziwi, e prowadzc badania w terenie, antropolodzy czsto trac
obiektywizm: tak bardzo angauj si i wnikaj w kultur tubylcw, e nie udaje im si
zachowa niezbdnego dystansu naukowego. Najsynniejszym przykadem takiej nadmiernie
optymistycznej etnografii jest Margaret Mead, ale te Elizabeth Marshall Thomas, ktra
napisaa ksik pt. The Harmless People (Nieszkodliwy nard), o plemieniu, w ktrym
wskanik zabjstw okaza si wyszy ni w Chicago.
Metoda obserwacji uczestniczcej i rola uczestniczcego obserwatora jest dla

antropologw rdem udrki i dyskutujc o niej, uwielbiaj oni dzieli wos na czworo. W
mojej ostatniej ksice, The Racing Tribe, zaartowaam sobie z tego; zapoyczyam
pseudopsychologiczny argon od autorw poradnikw ksikowych i opisaam problem jako
cig walk midzy moim Wewntrznym Uczestnikiem a Wewntrznym Obserwatorem.
Opisaam zoliwe ktnie, w ktrych oba te gosy wewntrzne odzyway si za kadym
razem, gdy zaistnia konflikt midzy mn, jako honorowym czonkiem plemienia, a mn jako
obiektywnym naukowcem. (Poniewa w podobnych dyskusjach uywa si zwykle tonu
miertelnie powanego, mj brak szacunku graniczy z herezj, dlatego te byam zaskoczona
i zirytowana, gdy dostaam list od pewnego wykadowcy uniwersyteckiego, ktry napisa mi,
e wykorzystuje The Racing Tribe, aby uczy studentw metody obserwacji uczestniczcej.
Czowiek stara si jak moe zasuy na miano niezalenego obrazoburcy, a oni robi z tego
podrcznik!).
Podejcie czciej spotykane (a w kadym razie ostatnio bardzo modne) zaleca
powici co najmniej jeden rozdzia wasnej ksiki lub doktoratu na udrczon,
samokrytyczn rozpraw o etycznych i metodologicznych trudnociach zwizanych z
obserwacj uczestniczc. Chocia uczestniczca sugeruje zrozumienie danej kultury z
perspektywy tubylca, w dobrym tonie jest porozwodzi si na co najmniej trzech stronach
nad tym, i nasze niewiadome etnocentryczne uprzedzenia, jak i rne inne bariery
kulturowe, najprawdopodobniej to uniemoliwiaj. Nastpnie naley zakwestionowa ca
podstaw moraln terminu obserwacja oraz, jeli to moliwe, wyrazi powane
zastrzeenie, czy caa wspczesna nauka zachodnia jest w ogle w stanie wyjani
cokolwiek.
W tym miejscu zdziwiony czytelnik ma pene prawo zada pytanie, dlaczego nie
przestaniemy wykorzystywa metody, ktra jest, jak wida, wtpliwa moralnie,
niewiarygodna albo i taka, i taka. Sama si nad tym zastanawiaam, a doszam do wniosku,
e owo aosne wyliczanie zagroe i minusw naszej metody badawczej to rodzaj mantry
ochronnej, rytualnej pieni, podobnej do sympatycznej praktyki plemion indiaskich, ktre
przed wyruszeniem na polowanie czy przed ciciem drzewa pieway pene skruchy pieni
aobne, aby udobrucha ducha zwierzcia, ktre mieli zabi, lub drzewa, ktre mieli ci. A
oto wytumaczenie mniej wielkoduszne: antropolodzy piesz z nieszczer samokrytyk,
uprzedzajc ewentualne reakcje negatywne, przyznajc si do niedoskonaoci, jak samolubny
i niedbay kochanek, ktry mwi: Ach, taki jestem samolubny i niedbay, zupenie nie wiem,
jak ty ze mn wytrzymujesz, by wywoa w nas wraenie, e ta samokrytyka i szczere
wyznanie winy to ju prawie niewinno.

Jakiekolwiek s motywy autora, wiadome czy nie, w standardowy rozdzia, w

ktrym biadoli on na temat roli uczestniczcego obserwatora, jest zwykle strasznie nudny,
dlatego ja zrezygnuj z zaklepania sobie ewentualnego rozgrzeszenia, jakie mogabym w ten
sposb uzyska, i powiem po prostu: owszem, obserwacja uczestniczca ma swoje minusy,
jednak to do niezgrabne poczenie zaangaowania i obiektywizmu wci pozostaje
najlepsz ze znanych metod badania zoonoci ludzkich kultur, bdziemy wic musieli si
ni zadowoli.
Dobrzy, li i speszeni
Dla mnie problemy z uczestniczeniem s nieco mniejsze, jako e postanowiam
zbada zawioci wasnej kultury. Nie dlatego, e uwaam Anglikw za bardziej
interesujcych ni inne nacje, ale dlatego, e jestem istot sab, majc awersj do brudu,
dyzenterii, zabjczych owadw, okropnego jedzenia i prymitywnych warunkw sanitarnych,
ktre charakteryzuj mieszkajce w lepiankach spoeczestwa plemienne, badane przez mych
bardziej odwanych kolegw.
W etnografii, ktra jest domen prawdziwych mczyzn, moje unikanie niewygd i
niezrozumiae preferowanie kultur posiadajcych w domach kanalizacj, uwaane jest za
niedopuszczaln sabo, dlatego te staraam si do niedawna troch zrehabilitowa, badajc
mniej przyjemne aspekty ycia Anglikw: zbieraam materiay w penych agresywnych
typw pubach, podejrzanych lokalach nocnych, zapyziaych punktach przyjmowania
zakadw itp. Mimo to, po tylu latach bada nad agresj, chaosem, przemoc, przestpczoci
i innymi przejawami dewiacji i dysfunkcji, z ktrych wszystkie bez wyjtku wystpuj w
nieprzyjemnych miejscach i o niedogodnych porach, widz, e w ocenie etnografw od
lepianek, nawykych do warunkw daleko gorszych, cigle nie awansowaam ani o jeden
stopie.
Skoro nie przeszam prby terenowej i nie zdaam egzaminu inicjacyjnego, doszam
do wniosku, e rwnie dobrze mog skierowa swoj uwag na temat, ktry mnie naprawd
interesuje, a mianowicie: przyczyny dobrego zachowania. Jest to fascynujce pole do bada,
niemal cakowicie zaniedbane przez specjalistw od nauk spoecznych. Z kilkoma chlubnymi
wyjtkami2, badacze spoeczni maj zwykle obsesj na punkcie zachowa dysfunkcyjnych, a
nie podanych, i powicaj ca swoj energi na badanie przyczyn zachowa, ktrych
nasze spoeczestwo chciaoby unikn, a nie takich, ktre aprobuje.
Gdy okazao si, e Peter Marsh, ktry razem ze mn kieruje SIRC (Orodkiem
Badania Problemw Spoecznych), take jest rozczarowany i sfrustrowany podejciem nauk
spoecznych do spraw trudnych, postanowilimy skupi si na badaniu pozytywnych

aspektw kontaktw midzyludzkich. Gdy ustalilimy ten nowy obiekt bada, ju nie
musielimy duej wyszukiwa pubw mordowni; moglimy zacz spdza czas w tych
przyjemnych (maj one te ten plus, e atwiej do nich trafi, bo przecie wikszo pubw
jest sympatyczna i bezpieczna). Zamiast wypytywa ochroniarzy i detektyww sklepowych o
metody dziaania zodziejaszkw i wandali, moglimy obserwowa zwyczajnych,
praworzdnych obywateli na zakupach. Do nocnych lokali chodzilimy obserwowa flirty,
nie bjki. Gdy zauwayam wyjtkowo towarzyskie i uprzejme zachowanie ludzi w tumie na
wycigach konnych, natychmiast rozpoczam zbieranie materiaw, ktre przeksztacio si
w trzyletnie badania na temat czynnikw wpywajcych na dobre maniery amatorw
wycigw. Zbieralimy take dane na takie tematy jak: uroczystoci, randki internetowe,
wakacje letnie, skrpowanie, biznesmeni a gocinno, kierowcy ciarwek, podejmowanie
ryzyka, Maraton Londyski, seks, plotki przez telefon komrkowy oraz zaleno midzy
piciem herbaty a majsterkowaniem (ten ostatni temat podejmuje palcy problem spoeczny:
Ile filianek herbaty potrzebuje przecitny Anglik, eby zamontowa pk?).
W cigu minionych dwunastu lat dzieliam swj czas mniej wicej rwno midzy
badanie mrocznych aspektw spoeczestwa angielskiego, jak i zgbianie jego bardziej
atrakcyjnych, pozytywnych elementw (w poczeniu z midzykulturowymi badaniami
porwnawczymi w innych zaktkach wiata), wic chyba mog miao stwierdzi, e badania
do niniejszej ksiki rozpoczam ze spojrzeniem racjonalnie wywaonym.
Moja rodzina i inne krliki dowiadczalne
Mj status tubylca da mi wic nieco przewagi na starcie, jeli chodzi o sowo
uczestniczca, ale co z obserwacj? Czy potrafi si zdoby na dystans niezbdny, aby
stan z boku i obserwowa moj wasn rdzenn kultur jak obiektywny naukowiec?
Chocia bada miaam gwnie stosunkowo nieznane mi subkultury, to jednak cigle chodzio
o moich ziomkw. Obawiaam si wic, e nie bd w stanie traktowa ich jak krliki
dowiadczalne (cho tylko poow mojej rozdwojonej jani - klepicym si po gowie
obserwatorem w odrnieniu od gadzcego si po brzuchu uczestnika).
Nie martwiam si jednak zbyt dugo, poniewa znajomi, koledzy, wydawcy i agenci
cigle mi przypominali, e w kocu przez ponad dziesi lat drobiazgowo analizowaam
zachowanie moich rodakw, wykazujc, jak to ujli, mniej wicej tyle emocji, ile naukowiec
w biaym kitlu, z pincetk, pochylony nad szalk Petriego. Rodzina przypomniaa mi take, e
mj ojciec - Robin Fox, znakomity antropolog - przygotowywa mnie do tej roli od
wczesnego dziecistwa. W odrnieniu od wikszoci niemowlt, ktre spdzaj pocztek
ycia, lec w wzku lub eczku i gapic si w sufit lub na karuzel ze zwierztkami, ja

byam w pozycji pionowej przypinana paskami do koyski Indian Cochiti, abym w

strategicznych punktach obserwacyjnych w naszym domu moga studiowa typowe modele
zachowa rodziny angielskich naukowcw.
Ojciec by dla mnie take pierwszym wzorem naukowego obiektywizmu. Gdy matka
powiedziaa mu, e jest ze mn w ciy, a byam ich pierwszym dzieckiem, natychmiast
zacz j przekonywa, eby pozwolia mu naby mae szympansitko i wychowywa nas
razem w ramach eksperymentu: studium porwnawcze rozwoju ssaka z rzdu naczelnych i
istoty ludzkiej. Matka stanowczo si sprzeciwia i wiele lat pniej opowiedziaa mi o tym
zdarzeniu, podajc je jako przykad ekscentrycznego i niepraktycznego podejcia mojego ojca
do bycia rodzicem. Nie doceniam morau tej historii i wykrzyknam: Ach, co za wietny
pomys - to by byo fascynujce!. Matka skomentowaa to, nie po raz pierwszy zreszt, e
jestem cakiem jak mj cholerny tatu. Znowu nie zrozumiawszy istoty sprawy, uznaam to
za komplement.
Zaufaj mi, jestem antropologiem
Zanim wyjechalimy z Anglii, kiedy to rozpoczam do chaotyczn edukacj w
przypadkowych szkoach w Ameryce, Irlandii i Francji, ojciec mnie ukry rozczarowanie co
do szympansiego eksperymentu i postanowi szkoli mnie na etnografa. Miaam tylko pi
lat, ale wspaniaomylnie zignorowa t drobn niedogodno: byam wprawdzie troch
mniejsza ni inni jego studenci, ale to nie powinno mi przeszkadza w zrozumieniu
podstawowych prawide metodologii bada etnograficznych. Do najwaniejszych, jak si
nauczyam, naleao poszukiwanie zasad. Gdy znalelimy si w jakiej nieznanej kulturze,
miaam szuka prawidowoci i konsekwentnych schematw w zachowaniu tubylcw oraz
stara si rozpracowywa zasady ukryte - konwencje lub zbiorowe porozumienia - rzdzce
owymi schematami.
Z czasem to polowanie na zasady staje si procesem niemal niewiadomym odruchem lub (wedug niektrych moich anielsko cierpliwych znajomych) patologicznym
natrctwem. Na przykad dwa lata temu Henry, mj narzeczony, zabra mnie ze sob, gdy
jecha odwiedzi znajomych w Polsce. Poniewa jechalimy angielskim samochodem,
powierzy mi, jako pasaerce, zadanie informowania go, kiedy moe bezpiecznie wyprzedza.
Dwadziecia minut po przekroczeniu polskiej granicy zaczam mwi: Teraz jed, jest
bezpiecznie, nawet gdy zbliay si do nas z naprzeciwka samochody na drodze z dwoma
pasami ruchu.
Gdy dwa razy zahamowa raptownie, w ostatniej chwili rezygnujc z wyprzedzania,
wyranie zacz powtpiewa w moj ocen. Co ty wyprawiasz? Wcale nie byo

bezpiecznie! Nie widziaa tego tira?. Tak - odpowiedziaam. - Ale tu, w Polsce, s inne
zasady. Najwyraniej wszyscy tu traktuj szerok drog z dwoma pasami, jakby miaa ich
trzy, wic gdy wyprzedzasz, kierowca przed tob i jadcy z naprzeciwka usun si na bok,
aby ci zrobi miejsce.
Henry uprzejmie zapyta, skd to wiem, skoro jestem tu krcej ni p godziny, a
nigdy wczeniej w Polsce nie byam. Moja odpowied - e obserwuj polskich kierowcw i
e wszyscy wyranie przestrzegaj tej zasady - zostaa przyjta z do zrozumiaym
sceptycyzmem. To, e dodaam: Zaufaj mi, jestem antropologiem, te raczej nie pomogo, i
mino troch czasu, zanim Henry da si przekona do sprawdzenia mojej teorii. Gdy to
zrobi, pojazdy zaczy si posusznie rozstpowa jak Morze Czerwone, eby stworzy dla
nas trzeci pas, a pniej jeszcze nasz polski gospodarz potwierdzi, e faktycznie istnieje
nieoficjalna etykieta, ktra zawiera takie zasady.
Moje poczucie triumfu osabia jednak siostra gospodarza, ktra dodaa, e jej rodacy
syn take z nieostronej i niebezpiecznej jazdy. Okazao si, e gdybym bya bardziej
spostrzegawcza, zauwayabym przydrone krzye oplecione u podna kwiatami, ustawiane
przez rodziny w miejscach wypadkw drogowych, w ktrych doszo do ofiar miertelnych.
Henry wielkodusznie powstrzyma si od komentarza na temat zaufania do antropologw, za
to zapyta, dlaczego nie mogam si zadowoli sam obserwacj i analiz polskich
obyczajw: dlaczego musiaam si naraa, nawiasem mwic, naraa przy tym take i jego,
biorc w tym aktywny udzia.
Wyjaniam, e ten przymus to w jakim stopniu efekt podszeptw mojego
Wewntrznego Uczestnika, ale upieraam si, e w moim pozornym szalestwie jest metoda.
Zaobserwowawszy jak prawidowo lub schemat w zachowaniu tubylcw, etnograf moe
zastosowa rne testy w celu potwierdzenia, czy istotnie jest to regua. Mona
poinformowa reprezentatywn grup tubylcw, e zauwayo si schematy ich zachowa, i
zapyta ich, czy trafnie rozpoznao si regu, konwencj lub zasad lec u podstaw tych
schematw. Mona zama t (hipotetyczn) zasad i czeka na oznaki dezaprobaty czy wrcz
sankcje. W niektrych wypadkach, jak polska zasada trzeciego pasa, mona przetestowa
regu, przestrzegajc jej i obserwujc, czy otrzymuje si za to nagrod.
Nudne, ale wane
Niniejsza ksika nie jest pisana dla innych badaczy nauk spoecznych, ale raczej dla
tych trudnych do zdefiniowania istot, ktre wydawcy nazywali kiedy inteligentnymi
laikami. Moje nieakademickie podejcie nie moe jednak usprawiedliwia mtnego
rozumowania, niedbaego jzyka czy niewyjaniania terminw. Poniewa jest to ksika o

zasadach angielskoci, nie mog tak sobie po prostu zaoy, e wszyscy wiemy, co
oznacza sowo zasada, i nie wyjani znaczenia (lub znacze), w jakich tego terminu
uywam.
A uywam do szerokiej interpretacji tego pojcia, opierajc si na czterech
definicjach z Oxford English Dictionary, a mianowicie:
prawido, przepis lub maksyma rzdzca indywidualnym postpowaniem;
norma uywana do rozrniania lub oceny; kryterium, sprawdzian, miara;
przykadowa osoba lub rzecz; wzr do naladowania;
fakt lub stwierdzenie faktu, ktre obowizuje powszechnie; normalny lub zwyky stan
rzeczy.
Tym samym moja prba ustalenia zasad angielskoci nie ogranicza si do
poszukiwania konkretnych regu postpowania, ale obejmuje zasady w szerszym znaczeniu:
standardw, norm, ideaw, zasad przewodnich i faktw dotyczcych normalnego lub
zwykego angielskiego zachowania.
W tym ostatnim znaczeniu uywamy sowa zasada, mwic: Anglicy z zasady
maj tendencj do bycia X (lub preferowania Y, bd nielubienia Z). Gdy uywamy terminu
zasada w ten sposb, nie mamy na myli - uwaga, to wane - e wszyscy Anglicy zawsze
lub bez wyjtku przejawiaj dan cech, tylko e jest to schemat zachowania na tyle
powszechny czy na tyle wyrany, eby by zauwaalny i znaczcy. Co wicej,
fundamentalnym wymogiem zasady spoecznej - pomijajc definicje - jest to, e mona j
ama. Zasady postpowania (czy te normy, czy reguy) tego rodzaju nie s, jak prawa
naukowe czy matematyczne, stwierdzeniem wymaganego stanu rzeczy; s z definicji
wzgldne. Gdyby na przykad wepchnicie si gdzie bez kolejki byo cakowicie
niewyobraalne i niemoliwe, niepotrzebna byaby zasada zabraniajca tego zachowania3.
Mwic zatem o niepisanych zasadach angielskoci, oczywicie nie sugeruj, e s
one powszechnie przestrzegane przez spoeczestwo angielskie czy te e nie mona trafi na
adne wyjtki i odstpstwa. Byoby to niedorzeczne. Twierdz tylko, e te zasady s na tyle
normalne i zwyke, i pomagaj w zrozumieniu i okreleniu naszego narodowego
charakteru.
Czsto wyjtki i odstpstwa mog pomc udowodni (w sensie przetestowa)
jak zasad. Dzieje si tak, gdy zaskoczenie lub oburzenie wywoane odstpstwem jest tak
wielkie i powszechne, e potwierdza wano zasady i normalno zachowania, ktre ona
zaleca. Wielu z tych ekspertw, ktrzy przedwczenie pogrzebali angielsko, popenia
zasadniczy bd i na dowd stwierdzenia jej zgonu powouje si na przykady amania jej

tradycyjnych zasad (takie, powiedzmy, jak niesportowe zachowanie pikarza czy krykiecisty),
zapominajc przy tym o reakcjach opinii publicznej na takie zachowanie, ktre wyranie
dowodz, e jest ono uwaane za nienormalne, niedopuszczalne i nieangielskie.
Natura kultury
Moja analiza angielskoci skupi si na zasadach (regukach), poniewa uwaam, e
jest to najprostsza droga do opracowania gramatyki angielskoci. Jednak poniewa terminu
zasada uywam w bardzo szerokim znaczeniu, moje poszukiwanie zasad angielskoci
bdzie w praktyce prb zrozumienia i zdefiniowania angielskiej kultury. To kolejny termin,
ktry wymaga okrelenia: przez sowo kultura rozumiem sum schematw zachowa,
obyczajw, stylu ycia, idei, opinii i systemu wartoci jakiej grupy spoecznej.
Nie sugeruj przez to, e postrzegam kultur angielsk jako jednorodn cao, e nie
spodziewam si znale adnego urozmaicenia w schematach zachowa, obyczajach,
opiniach itd., nie sugeruj te, e zasady angielskoci s przestrzegane powszechnie.
Podobnie jak w wypadku zasad, spodziewam si odkry wiele rnorodnoci w kulturze
angielskiej, ale mam te nadziej, e odkryj pewien wsplny rdze, zestaw podstawowych
schematw, ktre pomog mi zdefiniowa angielsko.
Jednoczenie jestem wiadoma, e istnieje wiksze niebezpieczestwo, ryzyko
midzykulturowego etnograficznego olepienia (niedostrzegania podobiestw midzy
kultur angielsk a innymi). W ferworze definiowania charakteru narodowego atwo jest
skupi si nadmiernie na rzucajcych si w oczy cechach danej kultury i zapomnie, e
wszyscy naleymy do tego samego gatunku4. Na szczcie kilku wybitnych antropologw
opracowao spisy midzykulturowych poj oglnych - praktyk, obyczajw i przekona
spotykanych we wszystkich spoecznociach ludzkich - ktre powinny pozwoli mi omin t
puapk. Nie ma wrd antropologw wyranego konsensusu co do tego, jakie dokadnie
obyczaje i temu podobne powinny si znale w tej kategorii (ale czy naukowcy
kiedykolwiek byli co do czego zgodni?)5. Na przykad Robin Fox proponuje nastpujc
list:
Prawa dotyczce wasnoci, reguy okrelajce maestwo i kazirodztwo, obyczaje
zwizane z tabu i unikaniem, metody rozstrzygania sporw przy minimalnym rozlewie krwi,
wierzenia dotyczce si nadprzyrodzonych i obyczaje z nimi zwizane, hierarchia spoeczna i
sposoby wyraania statusu spoecznego, ceremonie inicjacji modych mczyzn, obyczaje
dotyczce zalotw i zwizane z nimi ozdoby kobiece, sposoby symbolicznego ozdabiania
ciaa, niektre dziaania zarezerwowane dla mczyzn, a wykluczajce udzia kobiet, rne
rodzaje hazardu, wytwrstwo narzdzi i broni, mity i legendy, taniec, cudzostwo, rnego

rodzaju zabjstwa, samobjstwa, homoseksualizm, schizofrenia, psychozy i neurozy oraz

rne profesje wykorzystujce lub leczce te ostatnie, w zalenoci od tego, jak s one
postrzegane.
George Peter Murdoch podaje o wiele dusz i bardziej szczegow list
uniwersaliw6, w wygodnym porzdku alfabetycznym, cho mniej atrakcyjnie sformuowan:
Biesiadowanie, dawanie prezentw, edukacja, eschatologia, etnobiologia, etyka,
etykieta, folklor, fryzury, gesty, gocinno, handel, hierarchia wiekowa, higiena, imiona,
interpretacja snw, jzyk, kalendarz, koncepty duszy, kontrola pogody, kosmologia, kuchnia,
lecznictwo, liczby, magia, maestwo, mieszkania, mitologia, muzyka, nauka czystoci,
nomenklatura dotyczca pokrewiestwa, obrzdy pogrzebowe, obrzdy religijne, obyczaje
zwizane z osigniciem dojrzaoci pciowej, odstawianie od piersi, ofiary przebagalne dla
si nadprzyrodzonych, operacje chirurgiczne, opieka poporodowa, organizacja ycia we
wsplnocie, ozdabianie ciaa, podzia pracy, pokrewiestwo, polityka urodze, poonictwo,
pory posikw, powitania, prawa wasnoci, prawo, restrykcje dotyczce wspycia
pciowego, rodzina, rozpalanie ogniska, skadanie wizyt, sport, system kar, system rzdw,
sztuka dekoracyjna, tabu dotyczce jedzenia, tabu dotyczce kazirodztwa, taniec, uzdrawianie
modami, wrbiarstwo, wsplna praca, wstydliwo zwizana z fizjologi, wyrb narzdzi,
zabawa, zaloty, zasady dotyczce zamieszkiwania, zasady dziedziczenia, zrnicowanie ze
wzgldu na status, zwyczaje zwizane z ci, aoba, arty.
Cho nie znam z autopsji wszystkich istniejcych kultur ludzkich, spisy tego typu
pomagaj mi upewni si, e skupiam si konkretnie na tym, co jest unikalne czy
charakterystyczne, jeli chodzi o angielski system klasowy, a nie na fakcie, e taki system
mamy, jako e wszystkie kultury maj system statusu spoecznego i sposoby wyraania go.
Moe si to wydawa do oczywiste, ale inni autorzy nie spostrzegli tego wczeniej7, a wielu
z nich take regularnie popenia zwizany z tym bd, zakadajc, e pewne cechy typowe dla
angielskiej kultury (jak np. zwizek alkoholu z przemoc) s cechami uniwersalnymi
wszystkich spoeczestw ludzkich.
Tworzenie zasad
W powyszych spisach brakuje jednej wanej rzeczy8, chocia oba zawieraj wyran
do niej aluzj, a mianowicie tworzenia zasad. Rodzaj ludzki jest uzaleniony od tworzenia
zasad. Kada bez wyjtku czynno ludzka (w tym naturalne funkcje biologiczne, takie jak
jedzenie czy seks) obwarowana jest skomplikowanymi zestawami zasad i regulaminami, ktre
dyktuj szczegowo, kiedy, gdzie, z kim i w jaki sposb dana czynno moe by wykonana.
Zwierzta te rzeczy po prostu robi; ludzie wyczyniaj z nimi ceregiele i nazywaj je

cywilizacj.
Zasady mog si rni w rnych kulturach, ale zawsze istniej. Jedzenie rnych
potraw moe by zabronione w rnych spoeczestwach, ale wszystkie spoeczestwa
wyksztaciy pewne tabu dotyczce jedzenia. Zasady dotycz wszystkich dziedzin ycia. W
przytoczonych wyej spisach kade sowo czy zwrot mona by poprzedzi sowami zasady
dotyczce (na przykad: zasady dotyczce dawania prezentw, zasady dotyczce fryzur,
zasady dotyczce taca, powitania, gocinnoci, artw, odstawiania od piersi itd.). Zatem
moje skupienie na zasadach nie wynika z jakiego dziwnego osobistego kaprysu, tylko z
uznania znaczenia zasad (i ich tworzenia) dla psychiki ludzkiej.
Jeli si nad tym dobrze zastanowi, wszyscy odrniamy jedn kultur od drugiej po
zasadach. Pierwsz rzecz, jak zauwaamy, jadc na wakacje czy w interesach za granic,
jest fakt, e tam robi si rne rzeczy inaczej, przez co rozumiemy zwykle, e zasady
dotyczce, powiedzmy, jedzenia, pr posikw, ubioru, powita, higieny, handlu, gocinnoci,
artw, rozrniania statusu itd., rni si od naszych wasnych zasad dotyczcych tych
poj.
Globalizacja i organizacja plemienna
To za wie si nieodcznie z problemem globalizacji. Podczas prowadzenia bada
do tej ksiki czsto byam pytana (przez czonkw wyksztaconej klasy wyszej), jaki jest
sens pisania o angielskoci, czy waciwie o tosamoci dowolnego narodu, gdy nieubagana
ekspansja kultury amerykaskiej niedugo odoy ten problem do lamusa? Mwiono mi:
przecie ju yjemy w uproszczonym, zhomogenizowanym Mcwiecie, w ktrym bogaty
kalejdoskop

rnorodnych

odrbnych

kultur

ulega

zamazaniu

za

spraw

wszechogarniajcego konsumpcjonizmu Nike, CocaColi, McDonalds, Disneya i innych

midzynarodowych kapitalistycznych gigantw.
Czyby? Bdc typow lewicowoliberaln, czytajc Guardiana, przedstawicielk
pokolenia antythatcherystw, nie ywi wrodzonej sympatii do rekinw biznesu, ale jako
obserwatorka trendw spoecznych i kulturalnych mam obowizek donie, e wieci o ich
potdze s przesadzone - albo raczej bdnie interpretowane. Gwnym efektem globalizacji,
o ile mi wiadomo, jest pogbienie si nacjonalizmw i plemiennoci, wzmoenie walk o
niepodlego, decentralizacj wadzy i samostanowienie oraz odrodzenie si obaw o
tosamo etniczn i kulturow niemal we wszystkich zaktkach wiata, rwnie w tak
zwanym Zjednoczonym Krlestwie.
No dobrze, moe nie efektem - wspzaleno to nie to samo co zwizek
przyczynowy, jak wie kady naukowiec - ale trzeba przynajmniej uzna, e zwizek tych

ruchw ze wzrostem globalizacji stanowi uderzajcy zbieg okolicznoci. To, e ludzie na

caym wiecie chc nosi sportowe buty marki Nike i pi col, nie znaczy od razu, e
zmniejsza si ich zainteresowanie wasn tosamoci kulturow - wielu z nich jest wrcz
gotowych walczy i gin za swj nard, religi, terytorium, kultur czy jakikolwiek inny
aspekt tosamoci plemiennej, ktry ich zdaniem jest zagroony.
Wpywy ekonomiczne amerykaskich gigantw biznesu rzeczywicie mog by
przytaczajce, a nawet zgubne, ale ich wpywy kulturowe s chyba sabsze, ni wydaje si im
samym czy ich wrogom. Biorc pod uwag nasze gboko zakorzenione instynkty plemienne i
coraz czstszy podzia narodw na coraz mniejsze jednostki kulturowe, nie ma sensu
argumentowa, e wiat skadajcy si z szeciu miliardw ludzi staje si ogromn
monokultur. Postpujca globalizacja niewtpliwie wprowadza zmiany w kulturach, do
ktrych dociera, ale przecie kultury te i wczeniej nie stay w miejscu, wic zmiany
niekoniecznie oznaczaj rezygnacj z tradycyjnych wartoci. Co wicej, nowe media
globalne, takie jak internet, s skutecznym rodkiem promowania tradycyjnych kultur podobnie jak globalna subkultura antyglobalistw.
W Wielkiej Brytanii, mimo oczywistych wpyww kultury amerykaskiej, wida o
wiele wicej dowodw na wzrost plemiennoci ni na zmniejszanie si rnorodnoci
kulturowej. Zapau i siy szkockich i walijskich nacjonalistw nie wydaje si specjalnie
osabia ich upodobanie do amerykaskich filmw, napojw czy niezdrowego jedzenia.
Przeciwnie, to mniejszociom etnicznym w Wielkiej Brytanii zaley coraz bardziej na
utrzymaniu odrbnej tosamoci kulturowej, natomiast Anglicy coraz czciej narzekaj na
wasny kulturowy kryzys tosamoci. W Anglii patriotyzm lokalny jest powszechny, a
nawet si nasila (kornwalijskich nacjonalistw sycha coraz goniej, a ostatnio spekuluje
si te partem, e hrabstwo Yorkshire bdzie kolejnym regionem, ktry zada wasnego
parlamentu), zaznacza si rwnie wyrana opozycja przeciw byciu czci Europy, nie
mwic ju o byciu czci jakiej globalnej monokultury.
Dlatego te nie widz powodu, aby z powodu ostrzee o zbliajcej si zagadzie tej
czy innej kultury zniechca si do prby zrozumienia angielskoci.
Klasa i rasa
Gdy dopiero planowaam t ksik, prawie kady, z kim o tym rozmawiaam, pyta,
czy umieszcz w niej rozdzia o podziaach klasowych. Ja od pocztku uwaaam, e osobny
rozdzia byby nie na miejscu: podziay klasowe przenikaj wszystkie aspekty ycia i kultury
Anglikw i jako takie bd si przewija we wszystkich rozdziaach ksiki.
Chocia Anglia jest spoeczestwem bardzo klasowym, sposb, w jaki Anglicy

faktycznie postrzegaj klas spoeczn - i okrelaj pozycj danej osoby w strukturze

klasowej - nie ma wiele wsplnego ani ze zbyt uproszczonym trzypoziomowym modelem
(klasa wysza, rednia, robotnicza), ani z do abstrakcyjnym podziaem alfabetycznym (A,
B, C1, C2, D, E), opartym cakowicie na wykonywanych zawodach, preferowanym przez
specjalistw od bada rynku. Formalnie rzecz biorc, zarwno nauczyciel, jak i porednik w
obrocie nieruchomociami nale do klasy redniej. Mog nawet obaj mieszka w
szeregowcu, jedzi volvo, pi w tym samym pubie i zarabia mniej wicej tyle samo. Jednak
klas spoeczn ocenia si po szczegach o wiele bardziej subtelnych i zoonych: po tym,
jak kto swj szeregowiec urzdzi, umebluje i ozdobi; nie tylko po marce samochodu, ale po
tym, czy myje go samodzielnie w niedziel, zabiera do myjni czy te liczy, e najgorszy brud
spucze za niego angielski deszcz. Analogiczne subtelne rnice dotycz tego, co, gdzie,
kiedy, jak i z kim si je i pije; sw, ktrych si uywa, i sposobu, w jaki si je wymawia;
gdzie i w jaki sposb robi si zakupy; tego, jakie ubrania si nosi; zwierzt, ktre trzyma si
w domu; jak spdza si wolny czas; na ktre strony randkowe wchodzi si w internecie i tak
dalej.
Kady Anglik (czy si do tego przyznaje, czy nie) wiadom jest wszystkich
delikatnych podziaw i kalibracji zawartych w takich ocenach i jest na nie bardzo
wyczulony. Dlatego nie prbuj prezentowa oglnej taksonomii angielskich klas
spoecznych i ich cech charakterystycznych, ale postaram si przekaza niuanse postrzegania
podziaw klasowych przez pryzmat tematw wymienionych wyej. Niemoliwa jest
dyskusja o klasach spoecznych bez odwoania si do domw, ogrodw, samochodw, ubioru,
zwierzt domowych, jedzenia, napojw, seksu, rozmw, hobby itd., nie jest te moliwe
zgbianie zasad ktregokolwiek z tych aspektw ycia Anglikw bez nieustannego wpadania
na wielkie klasowe bariery czy potykania si o mniejsze, mniej oczywiste. Dlatego te zajm
si tymi liniami demarkacyjnymi wwczas, gdy mi akurat wejd w drog.
Jednoczenie postaram si unikn olepienia rnicami klasowymi, pamitajc, co
mwi Orwell, e takie rnice znikaj w chwili, gdy dwch Brytyjczykw spotyka
Europejczyka i e nawet rnice midzy bogatymi i biednymi troch si zmniejszaj, gdy
patrzy si na ten nard z zewntrz. Jako e jestem osob z wasnego wyboru patrzc z
zewntrz - mona powiedzie, e gram tu rol cudzoziemki - moim celem w deniu do
zdefiniowania angielskoci jest szukanie podstawowych cech wsplnych, nie ekscytowanie
si powierzchownymi rnicami.
Trudniejszy problem stanowi rasa, o ktr take pytao wielu znajomych i kolegw.
Gdy dowiadywali si, e w wygodny dla siebie sposb unikam kwestii narodowych

tosamoci: szkockiej, walijskiej i irlandzkiej, ograniczajc moje badania do Anglikw

zamiast Brytyjczykw czy mieszkacw Zjednoczonego Krlestwa, kolejne pytanie pewne jak w banku - brzmiao: czy w mojej definicji angielskoci znajdzie si miejsce dla
Azjatw, czarnoskrych osb pochodzenia karaibskiego i czonkw innych mniejszoci
etnicznych.
Na to pytanie odpowiedzi jest kilka. Pierwsza: mniejszoci etniczne z definicji bierze
si pod uwag przy kadej prbie zdefiniowania angielskoci. To, w jakim stopniu populacja
imigrantw adaptuje si, przyswaja kultur i obyczaje goszczcego ich kraju, a nastpnie
sama wywiera na nie wpyw, zwaszcza na przestrzeni kilku pokole, to problem zoony.
Badania zwykle koncentruj si na adaptacji i przyswajaniu (najczciej wrzucajc je do
jednego worka z napisem akulturacja) kosztem rwnie interesujcej i wanej kwestii wpyww. To dziwne: dopuszczamy, e turyci bawicy gdzie przejazdem mog wywrze
gboki wpyw na kultur kraju, ktry odwiedzaj (co wicej, badanie towarzyszcych temu
zjawisku procesw spoecznych stao si wrcz ostatnio modn dyscyplin nauki), ale nie
wiedzie czemu naszych naukowcw mniej interesuj procesy, dziki ktrym kultura
mniejszoci okrzepych imigrantw moe ksztatowa schematy zachowa, obyczaje, idee,
przekonania i systemy wartoci w krajach ich osiedlania. Cho mniejszoci etniczne stanowi
tylko okoo szeciu procent populacji Wielkiej Brytanii, ich wpyw na wiele aspektw
angielskiej kultury jest znaczny. Kada fotografia zachowania Anglikw, uwieczniajca
obecn rzeczywisto, taka, jak ja sprbuj tutaj wykona, nieuchronnie zabarwiona bdzie
tym wpywem. Mimo e bardzo niewielu Azjatw, Afrykanw i osb pochodzenia
karaibskiego mieszkajcych w Anglii nazwaoby siebie samych Anglikami (wikszo mwi
o sobie jako o Brytyjczykach, co jest uwaane za termin bardziej oglny), maj oni swj
wyrany wkad w gramatyk angielskoci.
Moja druga odpowied na pytanie dotyczce rasy odnosi si do lepiej poznanego
tematu akulturacji. Tu schodzimy do poziomu raczej grupy i jednostki ni caej kultury
danej mniejszoci. Ujmujc to najprociej - by moe upraszczajc - niektre grupy i
jednostki mniejszoci etnicznych s bardziej angielskie ni inne. To znaczy, niektre, z
wasnego wyboru czy te zmuszone okolicznociami, czy moe z obu tych powodw,
przyswoiy sobie wicej obyczajw, wartoci i wzorcw zachowa kultury kraju gospodarza
ni inne. (Problem komplikuje si w wypadku kolejnych pokole imigrantw, kultura bowiem
danego kraju gospodarza nosi ju wwczas, przynajmniej do pewnego stopnia, lady
wpyww ich przodkw).
Przy takim spojrzeniu na te sprawy przestaje to by problem rasy. Gdy mwi, e

niektre grupy i jednostki nalece do mniejszoci etnicznych s bardziej angielskie ni

inne, nie mam, rzecz jasna, na myli koloru ich skry czy kraju pochodzenia; mwi o stopniu
angielskoci, ktry wykazuj przez swoje zachowanie, sposb bycia i obyczaje. Tak samo
mog opisa biae anglosaskie grupy i jednostki.
Wszyscy to robimy. Okrelamy grup spoeczn, osob, czy nawet, powiedzmy, tylko
jedn z reakcji czy charakterystycznych cech tej osoby, jako bardzo angielsk lub typowo
angielsk. Rozumiemy, co ma na myli kto, kto mwi: Niektre z moich przyzwyczaje s
bardzo angielskie, ale inne wcale, czy te Jeli chodzi o t spraw, ty jeste bardziej
angielski ni ja. Mamy wizj skali angielskoci. Na co dzie wietnie orientujemy si w
niuansach angielskoci czciowej czy wrcz fragmentarycznej lub wyselekcjonowanej.
Uznajemy, e moemy wszyscy, przynajmniej do pewnego stopnia, wybra nasz skal
angielskoci. I chc podkreli, e te pojcia mog by rwnie dobrze stosowane do
mniejszoci etnicznych.
Zaryzykowaabym nawet stwierdzenie, e angielsko jest bardziej kwesti wyboru w
wypadku mniejszoci narodowych w Anglii ni nas, tubylcw. W wiadomoci kogo, kto nie
mia wczeniej bezporedniego kontaktu z inn kultur, niektre aspekty angielskoci mog
by tak gboko zakorzenione, e praktycznie nie jest w stanie si od nich uwolni, nawet jeli
ley to wyranie w jego interesie (dobrym przykadem jestem ja, gdy staram si
przeprowadza prby w warunkach naturalnych, jak wpychanie si do kolejek). Imigranci
maj przewag, bo mog wybiera z wiksz swobod, czsto przyswajajc sobie bardziej
aprobowane spoecznie angielskie dziwactwa i zwyczaje, a ostronie unikajc tych
groteskowych.
Osobicie dowiadczyam takiej selekcji kulturowej. Moja rodzina wyemigrowaa do
Ameryki, gdy miaam pi lat, i mieszkalimy tam przez lat sze, w ktrym to okresie
konsekwentnie odmawiaam przyswojenia sobie choby ladu amerykaskiego akcentu,
argumentujc, e jest mi niemiy pod wzgldem estetycznym (brzmi okropnie - tak to
wtedy ujmowaam, bdc paskudnym zarozumialcem), mimo e chtnie przyjam wikszo
innych elementw tamtej kultury. Jako nastolatka mieszkaam przez cztery lata na francuskiej
wsi. Chodziam do lokalnej szkoy pastwowej i moja mowa, zachowanie i sposb bycia byy
nie do odrnienia od innych nastolatkw z Brianon. Z tym, e wiedziaam, e jest to
kwestia wyboru i e mog wiadomie pozby si tych elementw francuskoci, ktre
irytoway moj matk, gdy wracaam wieczorem ze szkoy - lub te celowo je uwypukla, aby
j rozzoci (niektre zachowania nastolatkw s uniwersalne) - i odrzuci te, ktre okazay
si niekorzystne pod wzgldem towarzyskim, gdy wrcilimy do Anglii.

Imigranci mog, oczywicie, podj wiadom decyzj o asymilacji i niektrzy w tym

kraju staj si bardziej angielscy ni Anglicy. Dwaj z moich przyjaci, ktrych bez
wahania opisaabym jako bardzo angielskich, to hinduski imigrant w pierwszym pokoleniu
i polski uchodca w pierwszym pokoleniu. Obaj wiadomie zdecydowali, jak bardzo
angielscy chc si sta, i cho angielsko staa si od tego czasu ich drug natur, nadal
potrafi stan z boku i przeanalizowa swoje zachowanie - i wyjani zasady, ktrych
nauczyli si przestrzega - czego nie potrafiaby wikszo z nas, rodowitych Anglikw,
poniewa dla nas zazwyczaj s one oczywiste.
Moja

siostra

miaa

podobne

dowiadczenie,

gdy polubia

Libaczyka

wyemigrowaa do Libanu (z Ameryki) okoo omiu lat temu. Bardzo szybko staa si dla
swojej rodziny i ssiadw z doliny Bekaa w peni zasymilowan gospodyni domow z
libaskiej wioski, potrafi jednak przeczy si z powrotem na angielsko (czy
amerykasko, a nawet sw nastoletni francusko) z tak sam swobod, z jak przechodzi
na inny jzyk - czsto w poowie zdania. Jej dzieci s amerykaskimi Arabami z domieszk
angielskoci i rwnie sprawnie przeczaj si na inny jzyk, sposb bycia czy obyczaje w
zalenoci od sytuacji.
Wielu z perorujcych na temat akulturacji nie docenia owego elementu wyboru.
Czsto sugeruje si, e kultura dominujca jest po prostu narzucana niewiadomym,
biernym mniejszociom, a nie bierze si pod uwag, do jakiego stopnia jednostki cakiem
wiadomie, celowo, sprytnie, a nawet wykazujc poczucie humoru, wybieraj sobie
zachowania i zwyczaje kultury kraju gospodarza. Zgadzam si, e pewien stopie akulturacji
czy podporzdkowania si angielskim obyczajom jest czsto wymagany czy w praktyce
wymuszany (chocia to samo mona powiedzie o kulturze kadego kraju gospodarza,
chyba e kto przyjeda do danego kraju jako najedca w celu podbicia go lub przejazdem
jako turysta) i trzeba mwi o dobrych i zych stronach konkretnych wymogw. Ale chodzi
mi o to, e podporzdkowanie si takim wymogom mimo wszystko pozostaje wiadomym
procesem, a nie, jak sugeruj niektre opisy akulturacji, form prania mzgu.
Prbujc zrozumie ten problem, zakadam, e kady imigrant przybywajcy do
Wielkiej Brytanii jest co najmniej tak bystry i sprytny jak ja wwczas, gdy moja rodzina
wyemigrowaa do Francji, i tak samo zdolny do wiczenia silnej woli i zachowywania
wasnej tosamoci kulturowej podczas dostosowywania si do wymogw lokalnej kultury,
nawet irracjonalnych czy niesprawiedliwych. Mogam podkrci lub stonowa moj
francusko, subtelnie i stopniowo, w cakowicie przemylany sposb. Moja siostra potrafi
regulowa i kalibrowa swoj arabsko, a moi zaprzyjanieni imigranci potrafi robi to

samo ze swoj angielskoci, czasem dla praktycznych celw spoecznych, jak unikanie
izolacji, ale take dla czystej rozrywki. By moe powani naukowcy zgbiajcy tajniki
akulturacji po prostu nie chc dostrzec, e ich badane obiekty wszystko sobie
wykombinoway, rozumiej nasz kultur lepiej ni my i przewanie si z nas po cichu
miej.
Powinno by ju oczywiste (jednak powiem to wyranie), e gdy mwi o
angielskoci, nie wartociuj, nie wynosz jej ponad jakkolwiek inn -sko. Mwic, e
niektrzy imigranci s bardziej angielscy ni inni, nie sugeruj (w odrnieniu od Normana
Tebbita i jego niesawnego testu krykietowego - zob. rozdzia Rozrywka), e osoby te s w
jakimkolwiek sensie lepsze lub e ich prawa czy status obywatelski powinny by inne od
praw tych, ktrzy s mniej angielscy. A gdy mwi, e kady potrafi - przy odrobinie czasu i
wysiku - nauczy si angielskoci lub sobie j przyswoi, nie sugeruj, e powinien to
zrobi.
To, w jakim stopniu od imigrantw i mniejszoci etnicznych oczekuje si adaptacji i
dopasowania do kultury angielskiej, jest kwesti do dyskusji. Jeli chodzi o imigrantw z
dawnych kolonii brytyjskich, by moe skala wymaganej akulturacji powinna odpowiada tej,
ktr my osignlimy, panoszc si w ich krajach. Ze wszystkich narodw Anglicy maj
najmniejsze prawo wypowiada si o znaczeniu adaptacji do obyczajw kultury kraju
gospodarza. Nasze wasne osignicia w tej dziedzinie s beznadziejne. Gdziekolwiek
osiedlamy si w dowolnej liczbie, nie tylko tworzymy enklawy kompletnie wyizolowanej
angielskoci, ale take czsto jeszcze prbujemy narzuca nasze obyczaje i normy kulturowe
tubylcom.
Ale ta ksika ma opisywa, nie nakazywa. Interesuje mnie zrozumienie angielskoci
w obecnym status quo, ze wszystkimi jej wadami i zaletami. Zadaniem antropologa nie jest
moralizowa i rozprawia o tym, jak opisywane przez niego plemi powinno traktowa swych
ssiadw czy czonkw wasnej spoecznoci. Mog mie swj osobisty pogld na te sprawy,
ale nie ma on zwizku z moj prb odkrycia zasad rzdzcych angielskoci. Moe si
zdarzy, e mimo wszystko wyra ten pogld (to moja ksika, wic mog robi, co mi si
podoba), ale postaram si czyni wyrane rozrnienie midzy opini a obserwacj.
Angielsko i brytyjsko
Waciwie w tym miejscu powinnam przeprosi wszystkich Szkotw i Walijczykw,
ktrzy (a) mimo wszystko uwaaj si za Brytyjczykw i (b) zastanawiaj si, czemu pisz o
angielskoci zamiast o brytyjskoci (nawiasem mwic, mam tu na myli prawdziwych,
urodzonych i wychowanych w swoim kraju Szkotw i Walijczykw, a nie Anglikw - jak np.

ja sama - ktrzy lubi si pochwali kropl walijskiej lub szkockiej krwi przy odpowiedniej
okazji).
Odpowiadam, e opisuj angielsko, a nie brytyjsko:
czciowo z czystego lenistwa;
czciowo dlatego, e Anglia to nard, a wic mona logicznie oczekiwa, e bdzie
posiada jaki rodzaj spjnej i odrbnej kultury narodowej lub narodowego charakteru,
natomiast Wielka Brytania jest tworem czysto politycznym, zoonym z kilku nacji o
wasnych odrbnych kulturach;
czciowo dlatego, e cho by moe kultury te w duym stopniu si zazbiaj, bez
wtpienia nie s identyczne i nie powinny by traktowane jako takie przez wrzucenie ich do
worka z napisem brytyjsko;
i wreszcie, poniewa brytyjsko wydaje mi si terminem raczej bezsensownym:
ludzie uywaj go prawie wycznie w znaczeniu angielsko. Nie mwi si, e kto jest
okropnie szkocki lub walijski.
Czasu i energii mam akurat tyle, eby sprbowa zrozumie jedn z tych kultur, i
wybraam moj wasn, kultur Anglikw.
Zdaj sobie spraw, e jeli kto by zechcia, moe przyczepi si do tych argumentw
- chociaby dlatego, e nard to twr bardzo sztuczny - i kornwalijscy nacjonalici, a
nawet zagorzali patrioci lokalni z innych czci Anglii (przychodz mi od razu na myl
Yorkshire i Norfolk) na pewno bd si upiera, e oni take maj swoj wasn odrbn
tosamo i nie powinno si ich wrzuca do jednego worka z pozostaymi mieszkacami
Anglii.
Problem w tym, e praktycznie kady nard ma wiele regionw, z ktrych kady bez
wyjtku uwaa si za inny i waniejszy ni wszystkie pozostae. Tak jest we Francji,
Woszech, Stanach, Rosji, Meksyku, Hiszpanii, Szkocji, Australii - i waciwie w kadym
innym miejscu, jakie nam przyjdzie do gowy. Mieszkacy Petersburga mwi o
moskwianach, jakby ci byli przedstawicielami innego gatunku; Amerykanie ze Wschodniego
Wybrzea i rodkowego Zachodu praktycznie take pochodz z innych planet, tak samo
Toskaczycy i neapolitaczycy, Meksykanie z pnocy i poudnia itd.; nawet mieszkacy
Melbourne i Sydney uwaaj, e maj radykalnie odrbne charaktery - a dyskusji o
Edynburgu i Glasgow moe lepiej w ogle nie zaczynajmy. Patriotyzm lokalny nie jest wcale
zjawiskiem specyficznie angielskim. Jednak w kadym z tych przypadkw mieszkacy tych
bardzo indywidualnych regionw i miast mimo wszystko maj ze sob wystarczajco wiele
wsplnego, aby mona ich byo rozpozna jako Wochw, Amerykanw, Rosjan, Szkotw

itd. Mnie interesuj wanie te cechy wsplne.

No c, mam nadziej, e wyjdziesz poza stereotypy - to by kolejny popularny
komentarz, ktry pada, gdy mwiam, e robi badania do ksiki o angielskoci.
Prawdopodobnie bra si z zaoenia, e stereotyp jest niejako z definicji nieprawdziwy, e
prawda ley gdzie indziej - niewane gdzie. Troch mnie to dziwi, bo przecie stereotypy o
Anglikach na pewno zawieraj jeli nawet nie prawd, ca prawd i tylko prawd, to co
najmniej jedno lub dwa jej ziarnka. Przecie w kocu nie bior si znikd, z czego musiay
wykiekowa i wyrosn.
Tak wic moja standardowa odpowied brzmiaa: nie, nie mam zamiaru wychodzi
poza stereotypy, mam zamiar sprbowa je rozbi od rodka. Nie bd ich specjalnie szuka,
ale bd na nie otwarta; a jeli moje badania wyka, e pewne schematy angielskich
zachowa maj powizanie z danym stereotypem, wo ten stereotyp pod mikroskop, rozo
go na czynniki pierwsze, poddam jego skadniki rnym testom, rozplcz jego DNA i, hm,
oglnie rzecz biorc, bd tak dugo w nim grzeba i gowi si nad nim, a znajd te ziarnka
(czy geny) prawdy.
No dobrze, moe pomieszaam tu troch metafor, mam te pewnie do mgliste
pojcie o tym, co prawdziwi naukowcy robi w laboratoriach, ale chyba orientujecie si, o co
mi chodzi. Wiele rzeczy pod mikroskopem wyglda zupenie inaczej, i jak mona si byo
spodziewa, odkryam, e takie etykietki jak angielska rezerwa, uprzejmo, rozmowy o
pogodzie, chuligastwo, hipokryzja, umiowanie prywatnoci, antyintelektualizm,
upodobanie do stania w kolejkach, skonno do kompromisu, fair play, humor,
klasowo, ekscentryczno i tak dalej, nie s cakiem tym, czym wydaj si by - i e
wszystkie posiadaj skomplikowane warstwy zasad i systemw, niewidoczne goym okiem.
Cho nie chciaabym naduywa metafor laboratoryjnych, myl, e moj prac o
angielskoci mona traktowa jako prb okrelenia sekwencji genomu kultury angielskiej zamania kodw kulturowych, dziki ktrym jestemy tacy, jacy jestemy.
Taaak. Okrelenie Sekwencji Genomu Kultury Angielskiej - zapowiada si na
przedsiwzicie powane, ambitne i imponujco naukowe. Takie, ktre moe potrwa trzy
razy duej ni okres ustalony w umowie z wydawc, zwaszcza gdy si uwzgldni wszystkie
przerwy na herbat.
Termin ukuty przez mego ojca, antropologa Robina Foksa, oznaczajcy niemono
ujrzenia faktycznych podobiestw midzy grupami ludzi i caymi kulturami z powodu
olepienia o wiele wyraniejszymi rnicami powierzchownymi.[]
Np. psychologa spoecznego Michaela Argylea, ktry bada szczcie, i antropologa

Lionela Tigera, ktry jest autorem ksiek na temat optymizmu i przyjemnoci i prowadzi
kurs zatytuowany Antropologia przyjemnoci i zabaw.[]
Tak naprawd mamy pewne zasady zabraniajce zachowa, ktre, nawet jeli nie s
nie do pojcia, s mao prawdopodobne lub nawet nienaturalne - zob. np. prac Robina Foksa
na temat tabu kazirodztwa - chodzi o przypadki, gdzie rzeczowe stwierdzenie tego si nie
robi zostaje sformalizowane jako zakazujce nie bdziesz... (mimo e filozofowie
utrzymuj, i logicznie niemoliwe jest wyprowadzenie powinien od jest), jednak
zazwyczaj s to zasady uniwersalne, nie za zasady waciwe dla danej kultury, o ktrych tu
mwimy.[]
Chocia dostaam ostatnio urocz skdind ksik, wydan w 1931 r. i zatytuowan:
The English: Are They Human? (Czy Anglicy to ludzie?). Pytanie jest retoryczne, jak mona
si spodziewa. Autor (G.J. Renier) doszed do wniosku, e wiat jest zamieszkany przez
dwa gatunki istot: rodzaj ludzki i Anglikw.[]
Istnieje spora rnica zda co do tego, czy takie uniwersalia powinno si uwaa za
najwaniejsze cechy natury ludzkiej, jednak od tej dyskusji take si odegnam - z tego
powodu, e nie ma ona bezporedniego zwizku z nasz dyskusj na temat angielskoci.
Sama uwaam, o ile to kogo interesuje, e caa ta debata na temat natura a wychowanie
jest przedsiwziciem do bezsensownym, w ktre angaujemy si, bo jak wykaza
LviStrauss, umys ludzki lubi rozumowa w kategoriach przeciwiestw binarnych (czarne biae, lewa - prawa, mczyzna - kobieta, oni - my, natura - kultura itd.). Dlaczego tak
robimy, to temat do dyskusji, jednak to binarne rozumowanie ley u podstaw wszelkich
ludzkich instytucji i obyczajw, w tym debat na przyjciach naukowcw i wyksztaconej
klasy redniej.[]
Gwoli sprawiedliwoci, Fox przytoczy przykady ludzkich uniwersaliw, natomiast
Murdoch dokona prby sporzdzenia wyczerpujcej listy.[]
Ale nie Hegel, ktry uchwyci esencj tego problemu, mwic, e Duch narodu jest...
duchem uniwersalnym w konkretnym ksztacie. (Zakadajc, e dobrze go zrozumiaam Hegel nie zawsze jest tak jasny, jak by si chciao).[]
Tak naprawd dwch: ta druga to uywanie substancji zmieniajcych nastrj lub
wiadomo, praktyka obecna we wszystkich kulturach ludzkich, ktrej szczeglna angielska
wersja bdzie omawiana w innym miejscu tej ksiki.[]

Cz pierwsza
Kody konwersacyjne

Pogoda
Jak kada angielska rozmowa, take i dyskusja na temat angielskich rozmw musi si
zacz od pogody. A wic trzymajc si ducha tego tradycyjnego protokou, rozpoczn tak
jak wszyscy inni autorzy piszcy o angielskoci, czyli od synnego cytatu z doktora Johnsona,
ktry powiedzia: Gdy spotykaj si dwaj Anglicy, najpierw zaczynaj rozmawia o
pogodzie, i pozwol sobie wtrci, e uwaga ta jest tak samo aktualna dzi, jak ponad
dwiecie lat temu.
Wikszo komentatorw w tym miejscu albo koczy dyskusj, albo prbuje - bez
powodzenia - poda przekonujce wyjanienie angielskiej obsesji na punkcie pogody. Bez
powodzenia, poniewa przyjmuj bdnie, e nasze rozmowy o pogodzie s rozmowami o
pogodzie. Innymi sowy, zakadaj, e rozmawiamy o pogodzie, poniewa wykazujemy
gorliwe (wrcz patologiczne) zainteresowanie tym tematem. Nastpnie wikszo z nich
prbuje zgbi, co w tej angielskiej pogodzie jest takiego fascynujcego.
Bill Bryson na przykad dochodzi do wniosku, e pogoda angielska wcale nie jest
interesujca. Zdaje si, e nasza obsesja na jej punkcie jest dla niego niewytumaczalna: Dla
obcokrajowca najbardziej uderzajce w angielskiej pogodzie jest to, e nie ma jej wiele.
Wszystkie te fenomeny, ktre gdzie indziej czyni natur bardziej ekscytujc,
nieprzewidywaln i niebezpieczn - tornada, monsuny, szalejce nieyce, grone dla ycia
gradobicia - s prawie zupenie nieznane na Wyspach Brytyjskicha.
Jeremy Paxman, w nietypowym i zapewne niewiadomym przypywie patriotyzmu,
czuje si uraony lekcewacymi uwagami Brysona i dowodzi, e angielska pogoda jest w
istocie fascynujca:
Bryson nie pojmuje sedna sprawy. Angielska obsesja na punkcie pogody nie ma nic
wsplnego z melodramatem - podobnie jak angielska wie, pogoda jest przewanie
dramatycznie pozbawiona dramatyzmu. Zainteresowanie nasze dotyczy w mniejszym stopniu
samych zjawisk, a bardziej niepewnoci... jedna z niewielu rzeczy, ktre mona stwierdzi o
Anglii z absolutn pewnoci, to ta, e pogody jest tu obfito. Nie ma moe tropikalnych
cyklonw, ale jak ycie na krawdzi oceanu, tak i ycie na krawdzi kontynentu oznacza, e
nigdy nie mona by naprawd pewnym, co nas spotka.
Moje badania przekonay mnie, e sedna sprawy nie pojmuje ani Bryson, ani Paxman.
Nasze rozmowy o pogodzie tak naprawd wcale nie dotycz pogody: jest to rodzaj kodu,
wynaleziony po to, by pomc nam pokona nasz wrodzon rezerw, ebymy w ogle mogli
si do siebie odzywa! Kady wie, na przykad, e adny dzie, prawda?, Ale zimno,
nie?, Cigle pada, co? i inne wariacje na ten temat, to nie pytania o dane meteorologiczne;

to rytualne powitania, zagajenia i standardowe wypeniacze. Inaczej mwic, rozmowa

Anglikw o pogodzie to rodzaj dialogu integracyjnego - ludzkiego ekwiwalentu
towarzyskich zabiegw higienicznych naszych kuzynw, naczelnych, ktre powicaj cae
godziny na iskanie sobie nawzajem futer, nawet gdy te s idealnie czyste - w celu tworzenia
wizi spoecznych.
Regulamin rozmw o pogodzie
Reakcja
Jeremy Paxman nie moe zrozumie, dlaczego blondynka w rednim wieku, ktr
spotka przed Instytutem Meteorologii w Bracknell, zwrcia si do niego: Ale zimno,
prawda?, i przypisuje jej irracjonaln, specyficznie angielsk zdolno nieograniczonego
dziwienia si pogodzie. W rzeczywistoci Ale zimno, prawda?, tak samo jak adny dzi
dzie, prawda? i temu podobne, to angielski kod oznaczajcy Chc z tob porozmawia porozmawiasz ze mn? lub te, jeli kto woli, po prostu alternatywny sposb powitania.
Nieszczsna kobieta prbowaa po prostu nawiza rozmow z panem Paxmanem.
Niekoniecznie dug rozmow - chodzio po prostu o wzajemn akceptacj, przyjcie do
wiadomoci istnienia tej drugiej osoby, wymian pozdrowie. Zgodnie z regulaminem
rozmw o pogodzie, on mia tylko odpowiedzie Mhm, wanie lub udzieli jakiejkolwiek
innej banalnej odpowiedzi, czyli przekaza zaszyfrowan wiadomo: Tak, porozmawiam z
tob/przywitam si z tob. Nie odpowiedziawszy nic, Paxman naruszy nieco etykiet,
przekazujc do niegrzeczny komunikat: Nie, nie wymieni z tob pozdrowie. (Nie byo
to jednak powane wykroczenie, poniewa waniejsze od zasad etykiety s zasady
zachowania prywatnoci i powcigliwoci; rozmawianie z nieznajomymi nigdy nie jest
obowizkowe).
Kiedy mielimy jeszcze jedno rozwizanie, przynajmniej w niektrych sytuacjach
towarzyskich, mianowicie pozdrowienie How do you do?, jednak dzi zwrot ten (na ktry
poprawn, pozornie niedorzeczn odpowiedzi jest rwnie How do you do?) uwaany jest za
nieco archaiczny i nie stanowi ju uniwersalnego standardowego pozdrowienia. Dialog
zaczynajcy si od adny dzi dzie, prawda? naley jednak postrzega w tym samym
duchu, a nie bra dosownie; How do you do? (Jak si masz?) nie jest prawdziwym pytaniem
o czyje zdrowie czy samopoczucie, a adny dzi dzie, prawda? nie jest prawdziwym
pytaniem o pogod.
Uwagi na temat pogody wyraane s w formie pyta (czy te z intonacj pytajc),
poniewa wymagaj odpowiedzi - ale chodzi tu o reakcj, a nie o tre. Kada uwaga jest
dobra, by zainicjowa dialog, a kade wymamrotane potwierdzenie (albo nawet powtrzenie

tego samego, np. Tak, prawda?) wystarczy za odpowied. Rytuay angielskich rozmw o
pogodzie czsto do zudzenia przypominaj katechizm albo wezwania i odpowiedzi
wymieniane midzy ksidzem a wiernymi w kociele: Panie, zmiuj si nad nami, Chryste,
zmiuj si nad nami; Zimno, prawda?, Tak, prawda? i tak dalej.
Nie zawsze jest to tak oczywiste, jednak kada angielska rozmowa o pogodzie ma
charakterystyczn struktur, wyrany schemat rytmiczny, co dla antropologa wyrnia je od
razu jako rytua. Wyranie odnosi si wraenie, e s to ukierunkowane wymiany zda (z
wasn choreografi), przeprowadzane w zgodzie z niepisanymi, acz milczco
akceptowanymi zasadami.
Kontekst
Bardzo wana zasada dotyczy kontekstu, w ktrym mona przeprowadza rozmowy o
pogodzie. Inni autorzy twierdz, e Anglicy rozmawiaj o pogodzie bez przerwy, e jest to
narodowa obsesja czy fiksacja, ale to niedokadne spostrzeenie: w rzeczywistoci istniej
trzy do konkretne konteksty, w ktrych zaleca si o niej rozmawia. Rozmawia o pogodzie
mona zatem:
w ramach zwykego przywitania;
aby przeama lody, zanim przejdzie si do rozmowy na inne tematy;
traktujc j jako temat domylny, zastpczy lub wypeniacz, gdy rozmowa na inne
tematy si nie klei i zapada niezrczna, niewygodna cisza.
Trzeba przyzna, e ta regua pozwala na czste rozmowy o pogodzie - std wraenie,
e o niczym innym nie rozmawiamy. Typowa angielska rozmowa moe rozpocz si od
pozdrowienia, w ktrym wspomnimy o pogodzie, przej do etapu przeamywania lodw,
rwnie z wykorzystaniem aktualnego stanu pogody, a pniej odwoywa si do pogody
regularnie co jaki czas. atwo zrozumie, dlaczego wielu cudzoziemcw, a nawet wielu
angielskich komentatorw uwaa, e musimy mie na tym punkcie obsesj.
Nie twierdz, e nie interesujemy si w ogle sam pogod. Wybr pogody jako
szyfru, ktry pomaga odgrywa owe niezbdne role spoeczne, nie jest cakiem przypadkowy
i w tym sensie Jeremy Paxman ma racj: zmienny i nieprzewidywalny charakter angielskiej
pogody czyni z niej wyjtkowego sprzymierzeca w kontaktach spoecznych. Gdyby pogoda
nie bya tak zmienna, musielibymy pewnie znale inne medium dla naszych komunikatw
towarzyskich.
Jednak zakadajc, e rozmowy o pogodzie wskazuj na przemone ni
zainteresowanie, Paxman i inni popeniaj ten sam bd, co dawni antropolodzy, przekonani,
e niektre zwierzta czy roliny wybierane s na totemy plemienne dlatego, e czonkowie

danego

plemienia

darz

je

wyjtkowym

szacunkiem

czy

zainteresowaniem.

rzeczywistoci, jak w kocu wyjani LviStrauss, totemy to symbole uywane do okrelania

struktury spoecznej oraz stosunkw spoecznych. Fakt, e jaki klan ma za totem czarn
kakadu, nie wynika z adnego gbokiego znaczenia przywizywanego do czarnych kakadu
per se, tylko z chci ustalenia i wyznaczenia granic stosunkw z innym klanem, ktrego
totemem jest biaa kakadu. Wybr kakadu nie jest wprawdzie kompletnie przypadkowy:
totemy zwykle przedstawiaj zwierzta czy roliny z najbliszego otoczenia, ktre
czonkowie plemienia dobrze znaj, nie s to symbole abstrakcyjne. Wybr totemw nie jest
zatem dzieem przypadku jak wtedy, gdy mwimy: Dobra, to wy bdziecie druyn
czerwonych, a my niebieskich; prawie zawsze do opisania i wytyczenia granic wiata
spoecznego symbolicznie wykorzystywany jest dobrze znany wiat przyrody.
Przytakiwanie
Anglicy najwyraniej wybrali na czynnik sprzyjajcy kontaktom towarzyskim bardzo
odpowiedni aspekt naszego wasnego znajomego wiata przyrody; kapryny i zmienny
charakter naszej pogody gwarantuje, e zawsze co nas moe zaskoczy, zawsze co da si
skomentowa, zawsze jest na co ponarzeka, o czym spekulowa czy, i to jest chyba
najwaniejsze, co do czego si zgodzi. To za wie si z inn wan zasad angielskich
rozmw o pogodzie: zawsze przytakuj. Zasad t zauway humorysta wgierski George
Mikes, ktry pisa, e w Anglii nigdy nie naley nikomu zaprzecza w rozmowie o
pogodzieb. Ustalilimy ju, e na powitanie czy zagajenie wykorzystujce temat pogody, jak
Zimno, prawda?, naley zareagowa, ale etykieta wymaga take, by zgodzi si z
rozmwc, mwic na przykad: Uhm, wanie albo Tak, bardzo zimno.
Nieprzytaknicie jest powanym naruszeniem etykiety. Gdy ksidz mwi Panie,
zmiuj si nad nami, nie odpowiadamy Ale waciwie po co?. Intonujemy posusznie
Chryste, zmiuj si nad nami. Na tej samej zasadzie, byoby bardzo niegrzecznie na Ale
zimno, prawda? odpowiedzie Nie, tak naprawd jest cakiem ciepo. Jeli sucha si
uwanie, tak jak ja, setek angielskich dialogw o pogodzie, wida, e takie odpowiedzi s
niezwykle rzadkie, wrcz niesychane. Rozmwcy nie maj pojcia, e postpuj zgodnie z
jakim regulaminem: po prostu nie zaprzecza si, i tyle.
Jeli kto celowo zamie t zasad (jak ja, wiadomie, kilka razy, w interesie nauki),
poczuje, e atmosfera staje si do napita i niezrczna, a rozmwcy nawet nieco uraeni.
Nikt si nie poskary ani nie zrobi awantury (mamy wszak zasady dotyczce narzekania i
robienia scen), ale obecni bd dotknici i w subtelny sposb to oka. Moe zapa
niezrczna cisza, potem kto moe powiedzie obraonym tonem: No c, mnie jest zimno

albo Naprawd? Tak uwaasz?, lub (co najbardziej prawdopodobne) zgromadzeni zmieni
temat wzgldnie bd kontynuowa rozmow o pogodzie midzy sob, uprzejmie, acz
lodowato ignorujc twoje faux pas. W rodowiskach, w ktrych ceni si uprzejmo, ludzie
mog stara si zatuszowa twj bd i uzna go bardziej za przejaw gustu lub indywidualny
ekscentryzm ni co, co wynika ze sfery faktw. Wrd bardzo grzecznych rozmwcw
reakcj na twoje Nie, tak naprawd jest cakiem ciepo moe by, po lekko zakopotanej
pauzie: Och, moe ty po prostu nie czujesz zimna - cakiem jak mj m: zawsze mwi, e
mu ciepo, gdy ja si trzs z zimna i narzekam. Moe kobiety odczuwaj zimno bardziej ni
mczyni, jak sdzisz?.
Wyjtki od zasady przytakiwania
Takie askawe rozmydlenie problemu jest moliwe, poniewa zasady angielskich
rozmw o pogodzie s skomplikowane, maj wiele wyjtkw i subtelnych wariantw. W
wypadku zasady przytakiwania, wariant gwny dotyczy osobistego upodobania lub rnic
zwizanych z wraliwoci na pogod. Zawsze naley przytakn rzeczowym
twierdzeniom o pogodzie (ktre s niemal z reguy sformuowane jak pytanie, ale jak ju
ustalilimy, to dlatego, e wymagaj towarzyskiej reakcji, a nie racjonalnej odpowiedzi),
nawet gdy s wyranie niezgodne z prawd. Wolno nam jednak okazywa nasze osobiste
upodobania, ktre rni si od upodoba naszych towarzyszy, czy wyraa niezgod w
kategoriach osobistych dziwactw i indywidualnej wraliwoci.
Jeli wic uwaamy, e absolutnie nie moemy si zgodzi z czyim Ale zimno,
prawda?, poprawn reakcj jest: Tak, ale ja nawet lubi tak pogod - jest cakiem rzeko,
nieprawda? albo Tak, ale wiesz, ja zwykle nie czuj zimna - dzi jest mi nawet ciepo.
Zauwamy, e obie odpowiedzi zaczynaj si od przytaknicia, nawet jeli w drugim
wypadku nastpuje po nim jawny sprzeciw: Tak... jest mi nawet ciepo. Takie zaprzeczenie
samemu sobie jest jak najbardziej dopuszczalne, bo etykieta jest o wiele waniejsza ni
logika, jednak jeli ju naprawd nie moemy si zdoby na rozpoczcie od zwyczajowego
Tak, zastpmy je pozytywnie brzmicym Uhm i skinieniem gowy - jest to cigle wyraz
zgody, nawet jeli mniej dobitny.
Jeszcze lepsza byaby tradycyjna reakcja pod hasem nie narzekam: Tak (lub
Uhm plus skinienie), ale przynajmniej nie pada. Jeli lubimy zimno albo nie uwaamy, e
jest zimno, taka reakcja praktycznie gwarantuje, e i my, i nasz trzscy si z zimna znajomy
osigniemy sympatyczne porozumienie. Wszyscy zawsze zgodz si, e zimny soneczny
dzie jest bardziej podany ni dzie deszczowy - a w kadym razie tak si przyjo uwaa.
w wariant zwizany z indywidualnym gustem/wraliwoci jest waciwie bardziej

modyfikacj zasady przytakiwania ni wyjtkiem od niej: dobitne zaprzeczenie rzeczowego

stwierdzenia to wci tabu; moemy je zagodzi, tylko jeli dopucimy istnienie rnic we
wraliwoci lub gustach indywidualnych (pod warunkiem, e jasne jest, i chodzi wanie o
nie).
Istnieje mimo to jeden kontekst, w ktrym od dyskutujcych o pogodzie Anglikw
wcale nie wymaga si przestrzegania zasady przytakiwania: chodzi o wymian zda midzy
mczyznami, a zwaszcza msk dyskusj w pubie. Ten kontekst bdzie si tu pojawia
czsto, a szczegowo opisany jest w rozdziale Jzyk pubu, ale na razie najwaniejsze jest to,
e w mskich dyskusjach Anglikw (zwaszcza tych prowadzonych w specyficznym
otoczeniu pubu) nieustanny, wyrany sprzeciw - nie tylko co do pogody, ale i kadego innego
tematu - jest sposobem okazywania sympatii i tworzenia wsplnoty.
Hierarchia pogodowa
Wspomniaam wyej, e niektre uwagi na temat pogody, takie jak Przynajmniej nie
pada wypowiedziane w zimny dzie, praktycznie gwarantuj porozumienie. To dlatego, e
istnieje nieoficjalna angielska hierarchia dotyczca pogody, z ktr zgadzaj si waciwie
wszyscy. W porzdku malejcym, od najlepszego do najgorszego, hierarchia ta wyglda
nastpujco:
sonecznie i ciepo/letnio;
sonecznie i chodno/zimno;
pochmurno i ciepo/letnio;
pochmurno i chodno/zimno;
deszczowo i ciepo/letnio;
deszczowo i chodno/zimno.
Nie twierdz, e wszyscy w Anglii wol soce od chmur czy ciepo od zimna, po
prostu inne preferencje s uwaane za odstpstwa od normy1. Nawet nasze telewizyjne
pogodynki wyranie podpisuj si pod tymi zasadami: gdy zapowiadaj deszcz, przybieraj
przepraszajcy ton, ale czsto staraj si wple nut wesooci, dodajc, e przynajmniej
bdzie troch cieplej, bo wiedz, e pogoda deszczowa i ciepa jest bardziej podana ni
deszczowa i zimna. Podobnie mrocznego tonu uywa si do zapowiadania zimnej pogody, ale
rozjania go perspektywa towarzyszcego soca, bo wszyscy wiemy, e dzie soneczny i
zimny jest lepszy ni pochmurny i zimny. Jeli wic pogoda nie jest zarazem deszczowa i
zimna, zawsze pozostaje nam odpowied: Ale przynajmniej nie jest....
Jeli jest zarazem mokro i zimno, albo gdy po prostu nie mamy humoru, moemy da
upust czemu, co Jeremy Paxman nazywa nasz fenomenaln zdolnoci do cichego

narzekania. Podoba mi si ta uwaga, dodaabym tylko, e to angielskie rytualne narzekanie

na pogod spenia wan misj spoeczn, bo stwarza szans na przyjazne porozumienie, a w
tym wypadku dodatkow korzyci jest istnienie podziau: oni i my, gdzie oni to albo
sama pogoda, albo jej zapowiadacze. Rytualne narzekanie to demonstracja jednomylnoci
(jak rwnie dowcipu i humoru). Wytwarza ono poczucie solidarnoci przeciw wsplnemu
wrogowi - a to wszystko mocno sprzyja tworzeniu si wizi towarzyskich.
Rwnie dopuszczaln, cho bardziej pozytywn reakcj na pogod z dolnego koca
hierarchii jest przepowiednia rychej poprawy. W odpowiedzi na Okropna pogoda, prawda?
mona stwierdzi: Tak, ale mwi, e po poudniu si przejani. Jeli jednak nasz
towarzysz jest w nastroju Kapouchego2, jego riposta moe brzmie Tak, ale wczoraj mwili
to samo i lao cay dzie. W tym momencie mona rwnie dobrze zrezygnowa z pogodnej
postawy Polyanny i pozwoli sobie na odrobin cichego narzekania. Tak naprawd to
niewane: chodzi o to, eby si porozumiewa, zgadza, mie ze sob co wsplnego; a
wsplne narzekanie rwnie skutecznie stymuluje kontakty towarzyskie i wizi spoeczne, jak
wsplne spekulacje, optymizm czy stoicyzm.
Ci, ktrych gusta prywatne rni si od nieoficjalnej hierarchii pogodowej, powinni
pamita, e im niej w hierarchii le ich preferencje, tym bardziej bd musieli
modyfikowa swoje komentarze, zgodnie z klauzul o osobistym gucie/wraliwoci. Na
przykad przedkadanie zimna nad ciepo jest bardziej dopuszczalne ni jawne rozkoszowanie
si deszczem. Jednak nawet najdziwaczniejsze gusta mog zosta zaakceptowane jako
nieszkodliwa ekscentryczno, pod warunkiem e przestrzega si regulaminu.
nieg i zasada umiaru
nieg nie jest wymieniony w hierarchii, czciowo dlatego, e wystpuje wzgldnie
rzadko, w porwnaniu z innymi rodzajami pogody, ktre spotyka si na okrgo, czsto w
cigu jednego dnia. nieg jest take pod wzgldem towarzyskim i konwersacyjnym
przypadkiem specyficznym i niezrcznym, jako e jest estetycznie miy, ale praktycznie
niewygodny. Zawsze jednoczenie podnieca i niepokoi. Std te jest wspania poywk dla
konwersacji, ale powszechnie akceptowany jest tylko wtedy, gdy pada na Boe Narodzenie,
czyli prawie nigdy. Nieustajco jednak mamy nadziej, e to nastpi, i kadego roku
zostawiamy u bukmacherw tysice funtw w zakadach, czy Boe Narodzenie bdzie
biae.
Jedyn zasad konwersacji, ktr mona zastosowa bezpiecznie do niegu, jest
oglna i typowo angielska zasada umiaru: za duo niegu, jak za duo wszystkiego,
zasuguje na ubolewanie. Nawet ciepo i soce s do przyjcia tylko w umiarkowanych

dawkach: zbyt wiele nastpujcych po sobie gorcych sonecznych dni, i wypada zacz
zadrcza si wizj suszy, narzekajc na zakaz uywania ww ogrodowych, i przypomina
sobie wzajemnie, tonem wieszczcym zagad, lato tysic dziewiset siedemdziesitego
szstego.
By moe Anglicy maj, jak twierdzi Paxman, zdolno nieograniczonego dziwienia
si pogodzie, ma on te racj, zauwaajc, e lubimy by przez ni zaskakiwani. Ale my do
tego spodziewamy si, e zostaniemy zaskoczeni: jestemy przyzwyczajeni do zmiennoci
naszej pogody i oczekujemy, e bdzie si ona zmienia do czsto. Jeli jaki stan pogody
utrzymuje si duej ni kilka dni, zaczynamy si czu nieswojo: ponad trzy dni deszczu i
zaczynamy si martwi wizj powodzi; wicej ni par dni niegu i ogaszamy stan klski
ywioowej, a cay kraj wpada w polizg i zostaje sparaliowany.
Pogoda jak rodzina
My moemy godzinami narzeka na pogod, cudzoziemcom krytykowa jej nie
wolno. Pod tym wzgldem traktujemy angielsk pogod jak czonka rodziny: czowiek moe
narzeka na zachowanie wasnych dzieci lub rodzicw, ale nawet cie krytyki ze strony osoby
z zewntrz jest niedopuszczalny i wiadczy o braku wychowania.
Mimo e mamy wiadomo stosunkowo niedramatycznego charakteru angielskiej
pogody - braku ekstremalnych temperatur, burz, nieyc, tornad i monsunw - stajemy si
okropnie draliwi i defensywni w obliczu kadej sugestii, e nasza pogoda jest w zwizku z
tym gorsza lub nudna. Chyba najgorszym grzechem przeciw regulaminowi jest ten, ktry
popeniaj gwnie cudzoziemcy, zwaszcza Amerykanie, czyli lekcewaenie angielskiej
pogody. Gdy temperatura w lecie dochodzi do dwudziestu kilku stopni i narzekamy Uff, ale
upa, prawda?, nie jestemy zachwyceni, gdy turyci amerykascy czy australijscy miej si
z nas i kpico mwi: T o ma by upa? To jest nic. Przyjedcie do Teksasu (Brisbane), to
dopiero zobaczycie prawdziwy upa!.
Takie uwagi s nie tylko powanym naruszeniem zasady przytakiwania oraz zasady
pogoda jak rodzina, ale do tego reprezentuj one karygodnie ilociowe podejcie do sprawy,
co my uwaamy za pospolite i w zym gucie. Rozmiar, zauwaamy z pogard, to nie
wszystko, a angielska pogoda zasuguje na naleyte uznanie jej subtelnych zmian i niuansw,
a nie na prymitywn obsesj na punkcie iloci i wielkoci.
Co wicej, pogoda jest chyba jedn z niewielu rzeczy, co do ktrych Anglicy
wykazuj otwarty i bezwstydny patriotyzm. Podczas moich bada angielskoci, ktrych
naturalnym elementem byo wiele rozmw o pogodzie, co i rusz spotykaam si z t draliw
defensywnoci co do naszej pogody, wrd przedstawicieli wszystkich klas i rodowisk

spoecznych. Pogarda dla amerykaskiej obsesji na punkcie iloci bya powszechna - jeden z
moich informatorw (waciciel pubu) wyrazi otwarcie nastroje wikszoci, mwic mi: U
Amerykanw zawsze nasze jest wiksze, jeli chodzi o pogod czy cokolwiek innego. Oni
s tacy prymitywni. Wiksze steki, wiksze budynki, wiksze nieyce, wicej gorca, wicej
huraganw, wicej wszystkiego. Zero subtelnoci, k... oto jest ich problem. Jeremy Paxman
bardziej elegancko, ale rwnie patriotycznie zbywa wszystkie monsuny, szalejce nieyce,
tornada i gradobicia jako melodramat. Przytyk bardzo w angielskim stylu.
Rybacka prognoza pogody
Osobliwe przywizanie Anglikw do wasnej pogody znajduje najbardziej wymowny
wyraz w postawie wobec typowo angielskiej instytucji narodowej: rybackiej prognozy
pogody. Szperajc ostatnio w pewnej ksigarni nad morzem, znalazam atrakcyjn
ilustrowan ksik duego formatu, z pejzaem morskim na okadce, zatytuowan Po
poudniu deszcz. Dobra (Rain Later, Good). Uderzya mnie myl, e niemal wszyscy Anglicy
natychmiast rozpoznaj to dziwne, na pozr bezsensowne, a nawet nielogiczne wyraenie,
jako cz tajemniczej, nastrojowej i w jaki sposb gboko kojcej mantry nadawanej
bezporednio po wiadomociach w stacji radiowej BBC4.
Rybacka prognoza pogody to prognoza przybrzena z dodatkowymi informacjami na
temat siy wiatru i widocznoci dla jednostek rybackich, statkw wycieczkowych i
frachtowcw na morzach wok Wysp Brytyjskich. Informacje te nie s ani troch przydatne,
ani istotne dla suchajcych ich milionw ludzi, ktrzy nie odbywaj akurat podry morskiej,
ale sucha, wszyscy suchamy z wielk uwag, zahipnotyzowani spokojn, rytmiczn,
znajom recytacj listy nazw stref morskich, po ktrych nastpuj informacje na temat wiatru,
pogody, widocznoci - ale z pominiciem gwnych sw (wiatr, pogoda, widoczno), w
wyniku czego brzmi to nastpujco: Viking, North Utsire, South Utsire, Fisher, Dogger,
German Bight. Zachodni lub poudniowozachodni, trzy do czterech, w cigu dnia na pnocy
wzrastajcy do piciu. Po poudniu deszcz. Dobra przechodzca w umiarkowan, miejscami
za. Faroes, Fair Isle, Cromarty, Forties, Forth. Pnocny zmieniajcy kierunek na zachodni,
trzy do czterech, w cigu dnia wzrastajcy do szeciu. Przelotne opady. Dobra. I tak dalej, i
tak dalej, miarowym, beznamitnym tonem, a zostanie omwione wszystkie trzydzieci
jeden stref morskich, a miliony angielskich suchaczy3, z ktrych wikszo nie ma pojcia,
gdzie si one znajduj ani co oznaczaj te sowa i liczby, wyczaj wreszcie radia, czujc si
dziwnie pokrzepieni, a nawet podniesieni na duchu tym, co poeta Sean Street nazwa zimn
poezj informacji rybackiej prognozy pogody.
Niektrzy z moich cudzoziemskich informatorw - gwnie imigranci i turyci, od

jakiego czasu mieszkajcy w Anglii - natknli si na ten osobliwy rytua, i wielu z nich
uznao go za dziwaczny. Przede wszystkim, w jakim celu kto chciaby wysuchiwa tych list
nieznanych miejsc i nieistotnych danych meteorologicznych, nie mwic ju o upieraniu si,
aby wysuchiwa tej bezsensownej litanii do koca, i traktowaniu kadego, kto odway si j
wyczy, jak gdyby dopuci si witokradztwa? Byli skonsternowani widokiem
nagwkw w krajowej prasie, telewizji i radiu i zaartymi dyskusjami, gdy zmieniona zostaa
nazwa jednej z morskich stref (z Finisterre na FitzRoy), a byliby te niewtpliwie rwnie
zdumieni oglnokrajowymi protestami, ktre nastpiy, gdy BBC miaa czelno zmieni
por nocnej emisji, przesuwajc j, bagatelka, na godzin o pitnacie minut wczeniejsz
(Ludzie nie posiadali si z oburzenia, jak to uj rzecznik Instytutu Meteorologii).
Mylaby kto, e chcieli zmieni tekst Ojcze nasz! - skomentowa jeden z moich
amerykaskich informatorw wrzaw wok problemu Finisterre/FitzRoy. Prbowaam
wyjani, e tu nie chodzi o przydatno czy stosowno informacji, e dla Anglikw
suchanie rybackiej prognozy pogody jest jak suchanie dobrze znanej modlitwy - co gboko
krzepicego, nawet dla niewierzcych - i e jakakolwiek modyfikacja tak wanego rytuau
bdzie dla nas zawsze traumatyczna. Moemy nie wiedzie, gdzie s te akweny, mwiam, ale
ich nazwy s wyryte w narodowej psychice: ludzie nawet nazywaj od nich swoje zwierzaki.
Moemy sobie artowa z rybackiej prognozy pogody (autor ksiki Po poudniu deszcz.
Dobra4 zauwaa, e niektrzy ludzie rozmawiaj z ni - Burza dobra? Chyba nie), ale w
kocu my artujemy ze wszystkiego, nawet, a moe zwaszcza z rzeczy, ktre s dla nas
najwitsze. Jak nasza Pogoda i nasza Rybacka Prognoza Pogody.
Rozmowy o pogodzie a angielsko
Zasady angielskich rozmw o pogodzie mwi nam cakiem sporo o samej
angielskoci. Zanim nawet jeszcze zaczniemy bada szczegowo inne angielskie kody
konwersacyjne i zasady postpowania, ju sama pogoda dostarcza nam wielu wskazwek co
do gramatyki angielskoci.
W zasadach reakcji i kontekstu widzimy wyrane oznaki rezerwy i zahamowa
towarzyskich, ale take pomysowe uycie czynnikw wspomagajcych przezwycienie tych
uomnoci. Zasada przytakiwania i wyjtki od niej dowodz wagi uprzejmoci i unikania
konfliktw (a take aprobaty konfliktu w specyficznych kontekstach towarzyskich) - oraz
nadrzdnoci etykiety nad logik. W wariantach zasady przytakiwania i w klauzulach do
zasady hierarchii pogodowej znajdujemy oznaki przyzwolenia na ekscentryczno i pewne
lady stoicyzmu, dla ktrych przeciwwag jest upodobanie do narzekania na mod
Kapouchego. Zasada umiaru ujawnia niech i dezaprobat wobec ekstremw, a zasada

pogoda jak rodzina ukazuje do zaskakujcy patriotyzm, razem z dziwacznym uznaniem

dla subtelnego uroku. Rytua rybackiej prognozy pogody wiadczy o gboko zakorzenionej
potrzebie bezpieczestwa i cigoci - oraz o tendencji do irytacji, gdy owe wartoci s
zagroone - a take wskazuje na angielskie umiowanie sw i nieco ekscentryczne
upodobanie do zagadkowych i z pozoru irracjonalnych czynnoci i hobby. W podtekcie daje
si wszdzie wyczu humor i niech do brania rzeczy zbyt powanie.
Oczywicie, na ustalenie, czy owe cechy znajduj si wrd definiujcych cech
charakterystycznych angielskoci, ktre postanowilimy odkry, potrzebujemy dalszych
dowodw, ale przynajmniej widzimy ju, w jaki sposb badania nad naszymi niepisanymi
zasadami mog pomc nam zrozumie angielsko.

Dialogi integracyjne
W poprzednim rozdziale opisaam rozmowy o pogodzie jako form dialogw
integracyjnych czy te nawet pielgnacyjnych. Waciwie ludzka zdolno do
produkowania mowy zoonej w wikszoci przekada si na rozmowy tego typu - s one
werbalnym odpowiednikiem wzajemnego wybierania sobie pche z futra czy drapania po
grzbiecie.
Przywitanie
Dialogi integracyjne zaczynaj si od przywitania. Tu przydaje si pogoda, poniewa
powitania i przedstawianie si stanowi dla Anglikw duy problem, szczeglnie bolesny od
czasu zaniku How do you do?, uywanego jako powitanie standardowe i dobre w kadej
sytuacji. Zwrot How do you do? (na ktry stosown reakcj jest nie odpowied na pytanie, ale
powtrzenie: How do you do?, jak echo lub papuga5) jest nadal w uyciu wrd klasy wyszej
i grnych warstw klasy redniej, natomiast dla caej reszty powitanie jest gehenn, bo nigdy
nie wiedz, co powiedzie. Zamiast szydzi ze starowieckiego How do you do?, lepiej
bymy zrobili, organizujc kampani na rzecz jego odrodzenia; rozwizaoby to wiele
problemw.
Skrpowanie
A tak - witamy si i przedstawiamy na og niezgrabnie i bez wdziku. Midzy
dobrymi znajomymi niezrcznoci jest mniej, cho czsto i wwczas nie jestemy pewni, co
zrobi z rkami, czy kogo przytuli, czy pocaowa. Francuski zwyczaj caowania w oba
policzki przyj si wrd liberalnej inteligencji i w pewnych krgach waciwej klasy
redniej oraz jej warstwy wyszej, ale przez czonkw innych grup spoecznych uwaany jest
za gupi i pretensjonalny, zwaszcza gdy przybiera form cmoknicia w powietrzu. Kobiety,
ktre uywaj tej odmiany pocaunku (bo uywaj jej tylko kobiety, mczyni nie cmokaj
na odlego, chyba e s gejami zachowujcymi si w stereotypowy sposb, a nawet wtedy
robi to ironicznie), s pogardliwie nazywane, od wydawanego odgosu, mama. Nawet
w tych krgach spoecznych, gdzie akceptuje si caowanie w policzek, nigdy nie mona mie
cakowitej pewnoci: caowa raz czy dwa. Nastpuje wic duga chwila niezrcznego
wahania, a potem zderzamy si twarzami, usiujc odgadn intencje drugiej osoby.
Uciski doni s obecnie norm, jeli chodzi o przedstawianie si w kontekcie
biznesowym - lub raczej s norm, gdy biznesmeni s sobie przedstawiani po raz pierwszy.
Paradoksalnie, pierwsza prezentacja, kiedy wymaga si pewnej oficjalnoci, jest
najatwiejsza. (atwo jednak zauway, e ucisk doni Anglika jest zawsze nieco niezrczny,
bardzo krtki, wykonywany na wycignicie rki i bez zaangaowania drugiej doni - czyli

adnego obejmowania, klepania po ramieniu itd., jakie spotyka si wrd mniej

zahamowanych nacji).
W trakcie kolejnych spotka, zwaszcza w miar jak nasi biznesmeni poznaj si
lepiej, ucisk doni przy powitaniu czsto zaczyna wydawa si zanadto oficjalny, ale z kolei
caowanie w policzek byoby zbyt nieoficjalne (lub pretensjonalne, zalenie od krgu
spoecznego), a tak czy inaczej niedozwolone midzy mczyznami, wic wracamy do
tradycyjnego penego zakopotania chaosu, gdzie nikt nie jest pewien, co robi. Wyciga si
donie do poowy, a potem wycofuje lub zmienia gest w co w rodzaju niewyranego
machnicia; moe nastpi niezgrabny, niezdecydowany ruch sugerujcy ch cmoknicia w
policzek albo potrzeb innego rodzaju fizycznego kontaktu, jak dotknicie ramienia - bo
cakowity brak kontaktu wydaje si troch nieprzyjazny - ale z nich take rezygnuje si w
poowie drogi. To jest tak nieznonie angielskie: zbytnia oficjalno jest kopotliwa, ale
zbytnia swoboda te (znowu problem ze skrajnociami).
Tylko bez nazwisk
W sytuacjach czysto towarzyskich problemy s jeszcze wiksze. Tu nie obowizuje
uniwersalne zalecenie, by podczas pierwszej prezentacji ucisn komu do. Mogoby to
nawet zosta odebrane jako zbyt biznesowe - a biznesowy zwyczaj podawania w tej
sytuacji swojego nazwiska te uwaa si za niestosowny. Nie podchodzi si do kogo na
przyjciu (czy w jakiej innej sytuacji towarzyskiej, gdzie dopuszczalna jest konwersacja z
nieznajomymi, na przykad przy ladzie barowej w pubie) i nie mwi si Cze, jestem John
Smith ani nawet Cze, jestem John. Waciwie jedyne, co mona wtedy zrobi, to nie
przedstawia si w ogle, tylko znale jaki inny sposb rozpoczcia konwersacji... na
przykad zrobi uwag na temat pogody.
Metoda obcesowych Amerykanw: Cze, jestem Bill z Iowa, zwaszcza w
poczeniu z wycignit doni i promiennym umiechem, powoduje, e Anglik wzdryga si
i kuli w sobie. Amerykascy turyci, z ktrymi rozmawiaam w trakcie moich bada, byli
zaskoczeni i uraeni tak reakcj. Nie pojmuj tego - stwierdzia jedna kobieta. - Mwisz
swoje imi, a oni jako tak marszcz nos, jakby powiedziaa im co zbyt osobistego i
krpujcego. Wanie - doda jej m. - A potem umiechaj si sabo przez zacinite
wargi i mwi: Cze - jakby specjalnie nie chcieli poda swojego imienia, eby ci da do
zrozumienia, e popenie okropn gaf towarzysk. Na lito bosk, co jest tak strasznie
osobistego w podaniu komu swojego imienia?.
Musiaam wyjania, tak, eby ich nie urazi, e Anglik nie chce zna twojego imienia
ani wyjawi ci swojego, dopki nie osigniecie o wiele wikszego stopnia zayoci... na

przykad, gdy bdzie wydawa za ciebie swoj crk. Zamiast podawa swoje imi,
zasugerowaam, lepiej zagai jak uwag na temat pogody (ewentualnie przyjcia, pubu czy
miejsca, w ktrym si znajdujecie). Nie naley tego robi zbyt gono, a ton powinien by
lekki i swobodny, nie powany i gboki. Celem jest niewinne, jakby przypadkowe,
nawizanie rozmowy. Nawet jeli druga osoba wydaje si nastawiona do pogawdki
yczliwie, mimo wszystko powcigamy ch zdradzenia si ze swoim imieniem.
Kiedy moe wreszcie nadej okazja do wzajemnego przedstawienia si sobie, pod
warunkiem e nastpi to w swobodny, niewymuszony sposb - cho zawsze najlepiej jest
poczeka, a inicjatyw przejmie ta druga osoba. Gdy dotrzesz do koca dugiego, miego
wieczoru, nie przedstawiwszy si, moesz przy poegnaniu powiedzie: Do widzenia, mio
byo ci pozna, ach - nie dosyszaem twojego imienia? - jakby dopiero teraz zauway
niedopatrzenie. Twj nowy znajomy powinien wwczas wyjawi swoje imi, a wtedy ty
moesz wreszcie sam si przedstawi - ale od niechcenia, jakby to w ogle nie byo wane:
Aha, przy okazji, jestem Bill.
Pewna spostrzegawcza turystka holenderska, po wysuchaniu moich wyjanie na
temat tej procedury, skomentowaa je tak: Aha, ju wiem. To jak w O tym, co Alicja odkrya
po drugiej stronie lustra: wszystko robisz odwrotnie. Nie przyszoby mi do gowy
rekomendowa Alicji jako przewodnika po angielskiej etykiecie, ale to chyba cakiem niezy
pomys.
Problem z Mio mi pozna
Podczas niewielkiego spotkania towarzyskiego, takiego jak na przykad proszony
obiad, gospodarz moe rozwiza problem przedstawiania si, podajc przy wzajemnej
prezentacji goci ich imiona; nie unikniemy jednak niezrcznych sytuacji, poniewa zanik
How do you do? oznacza, e nikt nie jest cakiem pewien, co mwi, gdy kto nas sobie w ten
sposb przedstawia. Zwrot How are you?, mimo e znaczy mniej wicej to samo (Jak si
masz?/Jak si pan/pani ma?) i rwnie jest uznawany za zwrot niepytajcy (waciw
odpowiedzi jest Bardzo dobrze, dzikuj albo Dziki, wietnie, bez wzgldu na to, jaki
jest stan naszego ciaa i umysu), nie nadaje si na pierwsz prezentacj, poniewa tradycyjnie
mona go uywa tylko jako powitania midzy ludmi, ktrzy ju si znaj. Chocia How are
you? nie wymaga szczerej odpowiedzi, jest pytaniem stanowczo zbyt osobistym i poufaym
jak na pierwszy kontakt.
Dzi najpopularniejszym rozwizaniem jest Mio mi pozna lub co w podobnym
stylu. Jednak w niektrych krgach - gwnie od wyszej warstwy klasy redniej wzwy, cho
problem pojawia si take na szczycie redniej warstwy klasy redniej - ta popularna

odpowied jest uwaana za pospolit, za zwrot w stylu klasy niszej. Ludzie, ktrzy tak
uwaaj, raczej nie ujm tego w ten sposb, prdzej stwierdz, e zwrot Mio mi pozna
jest niewaciwy, i rzeczywicie, mona znale podrczniki savoirvivreu, ktre to
potwierdzaj. Niektre z nich wyjaniaj kwesti w nastpujcy sposb: nie powinno si
mwi Mio mi ci/pana/pani pozna, poniewa jest to oczywiste kamstwo; nie mona
by w takiej chwili pewnym, czy poznanie danej osoby sprawia nam przyjemno, czy nie.
Biorc pod uwag tradycyjn nieracjonalno i hipokryzj angielskiej etykiety, takie
tumaczenie wydaje si niepotrzebnie i dziwnie skrupulatne.
Bez wzgldu na to, jakie jest pochodzenie i wtpliwa logika uprzedzenia do zwrotu
Mio mi pozna, jest on nadal bardzo rozpowszechniony, czsto wrd ludzi, ktrzy nie
wiedz, dlaczego uwaaj ten zwrot za niezrczny. Maj po prostu niejasne wraenie, e co
jest z nim nie tak. Jednak nawet ci, ktrzy nie maj uprzedze klasowych wobec Mio mi
pozna, ktrzy uwaaj, e jest to reakcja waciwa i uprzejma, rzadko uywaj tej formuy z
cakowit pewnoci siebie: zazwyczaj mamrocz j niezrcznie i najszybciej jak si da Mimipanpozn. Paradoksalnie, niezrczno moe wynika wanie z faktu, e ludzie
uwaaj, e mwi waciw rzecz. Oficjalno jest krpujca. Ale nieoficjalno te.
Wszystko jest krpujce.
Zaenowanie
Na dobr spraw, jedyn pewn zasad w caym tym zamieszaniu z powitaniem i
przedstawianiem jest ta, e aby by nienagannie angielskim, naley wykonywa te rytuay le.
Naley wydawa si skrpowanym, sztywnym, niezrcznym, a nade wszystko zaenowanym.
Gadko, wygadanie i pewno siebie s niestosowne i nieangielskie. Wahanie, brak
zdecydowania i nieudolno s, cho to moe zaskakujce, zachowaniem waciwym.
Prezentacji naley dokonywa jak najszybciej i jak najmniej umiejtnie. Nazwisko, jeli si je
w ogle ujawnia, naley wymamrota; do trzeba niepewnie wycign, a nastpnie
niezgrabnie wycofa; przyjt reakcj sown jest co w rodzaju Yy... jak si... mm...
mimi... yy... dzie dobry?.
Jeli jest si obytym towarzysko albo te pochodzi si z kraju, gdzie te sprawy
zaatwia si w bardziej rozsdny, bezporedni sposb (to znaczy wszdzie indziej na
planecie), by moe trzeba bdzie troch powiczy, eby osign podany stopie
skrpowanej, sztywnej nieudolnoci.
Plotki
Gdy przebrniemy przez zwyczajowe niezrczne prezentacje i skrpowane powitania
oraz par uwag o pogodzie dla przeamania lodw, przechodzimy do kolejnych form dialogu

integracyjnego. (Trzeba przecie co mwi - jak powiedziaa Elbieta do Darcyego. Wygldaoby dziwnie, gdybymy milczeli przez bite p godzinyc).
Nieznajce si osoby mog trzyma si pogody i innych wzgldnie neutralnych
tematw niemal bez koca (cho waciwie pogoda jest jedynym tematem cakowicie
bezpiecznym - wszystkie inne s potencjalnym zagroeniem, przynajmniej w niektrych
sytuacjach, i wszystkie nios ze sob pewne ograniczenia co do tego, kiedy, gdzie i z kim
mona je podejmowa). Natomiast midzy znajomymi, w Anglii i poza ni, najpopularniejsz
form dialogu integracyjnego jest plotkowanie. Anglicy zdecydowanie s narodem plotkarzy.
Ostatnie badania udowodniy, e okoo dwch trzecich czasu powiconego na konwersacj
zajmuj nam tematy towarzyskie, to znaczy: kto robi co z kim, kto jest modny, kto ju nie i
dlaczego, jak sobie radzi z trudnymi sytuacjami towarzyskimi, zachowanie i stosunki
pomidzy znajomymi, krewnymi i znanymi osobistociami, nasze wasne problemy z rodzin,
znajomymi, kochankami, kolegami i ssiadami, najdrobniejsze szczegy codziennego ycia
towarzyskiego - sowem - plotki6.
Jeli kto yczy sobie bardziej oficjalnej definicji plotki, najlepsza, jak znalazam, to
ta Noona i Delbridgea (1993): Proces nieformalnego przekazywania znaczcych informacji
na temat czonkw jakiego krgu towarzyskiego. Nie obejmuje ona wszystkich aspektw
plotek - na przykad wyklucza te o znanych ludziach, chyba e koncept czonkw krgu
towarzyskiego ma w intencji obejmowa gwiazdy filmu, piosenki, czonkw rodziny
krlewskiej i politykw, co wydaje si niezbyt prawdopodobne. Ale bdmy sprawiedliwi,
plotkujc o gwiazdach, w pewnym sensie rzeczywicie traktujemy je tak, jakby byy czci
naszej wasnej grupy spoecznej. Nasze rozmowy o konfliktach midzy bohaterami oper
mydlanych, problemach uczuciowych topmodelek oraz maestwach, karierze i dzieciach
gwiazd filmowych czsto nie rni si niczym od plotek o rodzinie, znajomych i ssiadach tote w tym wzgldzie wierz na sowo autorom powyszej definicji.
Podoba mi si ona midzy innymi dlatego, e do krgu osb, o ktrych przekazywane
s plotkarskie informacje, zalicza samych plotkarzy. Badania wykazay, e przez okoo
poow czasu plotkowania omawia si dziaania wasne lub najbliszego audytorium, a nie
osb postronnych. Ta definicja wskazuje take na oceniajcy charakter plotek. Cho, jak
wykazano, krytyka i oceny negatywne zajmuj tylko pi procent czasu plotkowania, plotki
przewanie opieraj si na wyraaniu opinii lub odczu. Plotkujcy Anglicy owe opinie czy
odczucia czsto mog raczej sugerowa ni wyraa wprost, albo przekazywa je bardziej
subtelnie, tonem gosu, rzadko jednak zdarza si, by omawiali kto robi co z kim, w ogle
nie sygnalizujc wasnych pogldw na dan spraw.

Prywatno
Przedstawiajc rezultaty bada nad wszechobecnoci angielskich plotek, nie
sugeruj, e Anglicy plotkuj bardziej ni przedstawiciele innych kultur. Jestem pewna, e
badania przeprowadzone wszdzie indziej wykazayby, e dwie trzecie czasu konwersacji
powica si tym samym tematom towarzyskim. Naukowiec odpowiedzialny za wyniki bada
angielskich (psycholog Robin Dunbar) jest przekonany, e plotkowanie to uniwersalna cecha
ludzka, i utrzymuje, e jzyk ewoluowa po to, aby ludzie mogli plotkowa7, zastpujc w ten
sposb fizyczne sposoby kontaktw towarzyskich naszych przodkw - naczelnych; w o wiele
szerszych ludzkich krgach spoecznych straciy one sens.
Sugeruj tu, e plotkowanie moe by szczeglnie wane dla Anglikw ze wzgldu na
nasz obsesj na punkcie prywatnoci. Gdy przeprowadzaam rozmowy o plotkach z
Anglikami w rnym wieku i z rnych rodowisk spoecznych, wida byo wyranie, e
przyjemno, jak czerpi z plotek, ma duy zwizek z zawartym w nich elementem
ryzyka. Mimo e wikszo naszych plotek jest do nieszkodliwa (krytyka i oceny
negatywne to tylko pi procent czasu powiconego na plotkowanie), s to jednak rozmowy
o yciu prywatnym innych ludzi, w zwizku z czym ma si wraenie, e robi si co
niestosownego lub zakazanego.
Naruszenie prywatnoci zwizane z plotkowaniem ma szczeglne znaczenie dla
penych rezerwy i zahamowa Anglikw, dla ktrych prywatno jest spraw niesychanie
powan. Znaczenia prywatnoci w kulturze angielskiej nie da si przeceni. Jeremy Paxman
zauwaa: Troska o prywatno przenika kady aspekt organizacji kraju, od zaoe, na
ktrych opiera si nasze prawo, do budynkw, w ktrych mieszkaj Anglicy. George Orwell
twierdzi: Najbardziej znienawidzonym przymiotnikiem dla angielskiego ucha jest
wcibski.
Dodaabym od siebie, e ogromna liczba naszych najwaniejszych zasad spoecznych
i popularnych powiedze dotyczy zachowania prywatnoci: od dziecka uczy si nas, eby
pilnowa wasnego nosa, nie wciubia nosa w nie swoje sprawy, trzyma si z daleka, nie
robi zamieszania, nie robi scen, nie zwraca na siebie uwagi i nigdy nie pra brudw
publicznie. Warto tu zauway, e pytanie How are you? (Jak si masz?) jest traktowane jako
prawdziwe pytanie tylko wrd bardzo dobrych znajomych lub krewnych; w kadej innej
sytuacji automatyczna, rytualna odpowied to Dziki, w porzdku, Nie mog narzeka,
czy co w tym gucie, bez wzgldu na nasz stan fizyczny i umysowy. Jeli kto jest
miertelnie chory, dopuszczalna jest odpowied W sumie nie tak le.
Poniewa oczywicie dziaa efekt owocu zakazanego, jestemy narodem ludzi

podgldajcych zza firanki, nieodmiennie zafascynowanych objtymi tabu prywatnymi

ywotami czonkw naszego krgu towarzyskiego. Anglicy moe nie plotkuj duo wicej
ni inne narody, ale dziki naszym zasadom prywatnoci plotka znacznie zyskuje na wartoci.
Dziki zasadom poday i popytu, dla Anglikw plotka jest cennym towarem towarzyskim.
Informacje prywatne nie s powierzane lekko i swobodnie wszystkim bez wyjtku, ale
tylko tym, ktrych znamy i ktrym ufamy.
To jedna z przyczyn, dla ktrych cudzoziemcy czsto narzekaj, e Anglicy s zimni,
powcigliwi, nieyczliwi i nieprzystpni. W wikszoci innych krajw ujawnienie
podstawowych danych osobowych - jak si nazywasz, gdzie pracujesz, czy masz on/ma i
dzieci, gdzie mieszkasz - to nic nadzwyczajnego; w Anglii wyciganie tych pozornie
banalnych informacji od nowego znajomego moe by jak wyrywanie zba - kade pytanie
sprawia, e krzywimy si i wzdrygamy.
Zgadujzgadula
Na przykad uwaa si, e niezbyt uprzejme jest zagadnicie kogo wprost: Kim
jeste z zawodu?, mimo e trudno sobie wyobrazi bardziej oczywiste pytanie skierowane do
nowo poznanej osoby, a poza tym jest to najprostszy sposb, eby zacz rozmow. Ale
oprcz skrupuw co do prywatnoci, my, Anglicy, czujemy chyba jak perwersyjn
potrzeb, eby sobie utrudnia ycie towarzyskie, wic etykieta wymaga, by znale bardziej
okrn drog ustalenia, jak kto zarabia na ycie. Mona si niele ubawi, suchajc, ile
trudu potrafi zada sobie Anglicy, eby odkry zawd nowego znajomego, nie zadajc
ostatecznie zakazanego pytania. Na niemal wszystkich spotkaniach towarzyskich klasy
redniej, gdzie niektrzy poznaj si po raz pierwszy, odbywa si ta zabawa w odgadywanie
zawodu danej osoby po wskazwkach zawartych w komentarzach na inne tematy.
Na przykad na uwag o strasznych korkach w okolicy mona zareagowa: O, tak, to
koszmar - a w godzinie szczytu jest jeszcze gorzej: czy jedzi pan samochodem do pracy?.
Rozmwca wietnie wie, jakie pytanie si pod tym kryje, i z reguy posusznie udziela
odpowiedzi zarwno na pytanie zadane, jak i niezadane, mwic co w rodzaju: Tak, ale ja
pracuj w szpitalu, wic przynajmniej nie musz przejeda przez centrum. Pytajcemu
wolno teraz zada pytanie wprost: Ach, w szpitalu - wic jest pan lekarzem? (Gdy w gr
wchodzi kilka zawodw, wypada wymieni na pierwszym miejscu zawd o najwyszym
statusie - lekarza przed pielgniark, recepcjonistk czy studentem medycyny; adwokata
przed sekretark. Poza tym, mimo e na tym etapie dozwolona jest prba odgadnicia wprost,
najlepiej wyrazi j jako stwierdzenie z intonacj pytajc ni pytanie bezporednie).
Zasady tej zabawy znaj wszyscy i wikszo ludzi zwykle podrzuca na pocztku

rozmowy pomocne wskazwki, aby uatwi jej dalszy przebieg. Nawet jeli kto jest
niemiay, wstydzi si swojej pracy albo chce pozosta tajemniczy, nadmierne przeduanie
etapu tropienia ladw uwaa si za niegrzeczne, i gdy rozmwca wyrazi ju trafne
przypuszczenie, mamy obowizek ujawni swj zawd. Prawie tak samo nieuprzejme jest
ignorowanie oczywistych ladw zostawianych przez nowego znajomego. Jeli (kontynuujc
temat medyczny) wspomni on mimochodem: Mj gabinet jest tu za rogiem, mamy wity
obowizek zaryzykowa stwierdzenie: Ach, czyli jest pan lekarzem?.
Gdy ju profesja zostanie ujawniona, w dobrym tonie jest, bez wzgldu na to, jak
banalny jest to zawd, wyrazi zdumienie. Standardow odpowiedzi na Tak, jestem
lekarzem

(nauczycielem,

ksigowym,

informatykiem,

sekretark

itd.)

jest

Och,

naprawd?!, jakby ta informacja bya niespodziewana i fascynujca. Potem przewanie

nastpuje pena zakopotania chwila ciszy, bo desperacko szukamy stosownego komentarza
lub pytania na temat zawodu rozmwcy - on tymczasem usiuje wymyli w odpowiedzi co
skromnego, zabawnego, ale w jaki sposb te robicego wraenie.
Podobne techniki czsto stosowane s, aby dowiedzie si, gdzie kto mieszka, jaki
jest jego stan cywilny, do jakiej chodzi szkoy, gdzie studiowa, i tak dalej. Niektre pytania
wprost s mniej uprzejme od innych. Grzeczniej jest na przykad zapyta Gdzie pan
mieszka? ni Gdzie pan pracuje?, nawet jednak i to wzgldnie niewinne pytanie lepiej
sformuowa bardziej ogldnie, na przykad Czy mieszka pan niedaleko? lub jeszcze
ostroniej: Czy musia pan tu przyjecha z daleka?. Bardziej dopuszczalne jest pytanie, czy
kto ma dzieci ni czy ma on/ma, a wic pytania pierwszego zwykle uywa si jako drogi
okrnej, by skoni rozmwc do zostawienia tropw, ktre udziel odpowiedzi na pytanie
drugie. (Wielu onatych Anglikw nie nosi obrczek, wic pytanie o dzieci jest czsto
uywane przez niezamne panie, by zachci panw do ujawnienia swojego stanu
cywilnego). Jednak moe to nastpi wycznie w odpowiednim kontekcie konwersacyjnym,
poniewa zadanie ni std, ni zowd pytania o dzieci byoby zbyt oczywist prb ustalenia
dostpnoci danego pana.
Rytuay zgadywanki pozwalaj nam w kocu wycign od rozmwcw podstawowe
dane typowe dla formularza spisu powszechnego, zgodnie jednak z angielskimi zasadami
prywatnoci, wszelkie ciekawsze szczegy dotyczce naszego ycia i zwizkw s
zarezerwowane dla bliskich przyjaci i rodziny. S to informacje dla uprzywilejowanych, o
ktrych nie trbi si na lewo i prawo. Anglicy czerpi z tej cechy pewn dum i szydz ze
stereotypowych Amerykanw, ktrzy w pi minut od poznania ci opowiedz ci wszystko o
swoim rozwodzie, psychoterapii i histerektomii. Ten stereotyp, cho nie cakiem

pozbawiony podstaw, chyba mwi nam wicej o Anglikach i naszych zasadach prywatnoci
ni o Amerykanach.
Nawiasem mwic, angielskie zasady prywatnoci, zwaszcza tabu zwizane ze
wcibskoci,

potrafi

bardzo

utrudni

ycie

nieszczsnej

badaczce

stosunkw

spoecznych, ktra niezwykle wane dane moe uzyska wycznie poprzez nieustann
wcibsko. Wiele odkry dla potrzeb niniejszej ksiki uzyskano wskutek dziaa
trudniejszych ni wyrywanie zbw lub te, czciej, przez wynajdywanie podstpw i
forteli, ktre pomogy obej zasady prywatnoci. A jednak proces wymylania takich
sztuczek i eksperymentowania z nimi sprawi, e odkryam niespodzianie pewne interesujce
zjawiska, jak na przykad zasad dystansu.
Dystans
Anglicy plotkuj o wasnych prywatnych poczynaniach tylko z bliskimi przyjacimi,
o yciu prywatnym przyjaci i krewnych w nieco wikszym krgu towarzyskim, na temat
spraw osobistych znajomych, kolegw z pracy i ssiadw - w wikszej grupie; a o intymnych
szczegach z ycia osb publicznych i gwiazd praktycznie z kadym. To jest zasada
dystansu. Im bardziej przedmiot plotki jest od nas oddalony, tym szerszy jest krg ludzi, z
ktrymi mona o tej osobie rozmawia.
Zasada dystansu pozwala plotkom spenia zasadnicze funkcje spoeczne, czyli
tworzenie wsplnoty, orientacj co do rangi i statusu, ocen i wydawanie opinii,
przekazywanie form towarzyskich, norm i wartoci - bez nadmiernej inwazji w prywatno.
Co waniejsze, pozwala take wcibskim antropologom formuowa swoje wcibskie pytania
w tak okrny sposb, aby obej zasady prywatnoci.
Jeli, na przykad, chcemy dowiedzie si, jakie s pogldy Anglika na jak delikatn
kwesti, powiedzmy maestwo, nie pytamy go o jego wasny zwizek - rozmawiamy o
maestwie kogo innego, najlepiej jakiej nieznanej nam obojgu osoby publicznej. Gdy
jestemy w wikszej zayoci ze swoim rozmwc, moemy z nim omwi osobiste
problemy kolegi lub ssiada, a moe nawet przyjaciela czy krewnego. (Jeli nie znamy nikogo
ze stosownymi problemami maeskimi, zawsze moemy takie osoby wymyli).
Wzajemne odsanianie
Gdy postanowimy zgbi stosunki maeskie naszego nowego angielskiego
znajomego lub jakie inne prywatne jego sprawy, prawdopodobnie bdziemy musieli si
uciec do strategii wzajemnego odsaniania. Istnieje mniej wicej uniwersalna regua, zgodnie
z ktr ludzie podwiadomie staraj si osign w rozmowie pewien poziom rwnowagi czy
symetrii, tak e jeli powiemy im co o swoim wasnym prywatnym yciu, bd czuli si

zobligowani, choby tylko przez odruchow uprzejmo, aby si odwzajemni wyznaniem

porwnywalnie intymnym. Potem mona stopniowo zwiksza poziom zayoci, zdradzajc
co nieco bardziej osobistego, w nadziei na uzyskanie podobnej reakcji, i tak dalej.
Jednake w przypadku Anglikw radziabym zacz od ujawnienia czego banalnego,
niezbyt wanego - czego waciwie nie mona nawet nazwa osobistym, co mona wtrci
do rozmowy mimochodem - i rozwija strategi, krok po kroku, od tego niewinnego punktu
wyjcia. Strategia wzajemnego odsaniania to procedura mudna i mozolna, ale czsto jest to
jedyny sposb, eby podstpem zmusi Anglika do zamania tabu prywatnoci.
Jeli kto ma ochot poeksperymentowa, moe wybra sobie najbardziej penych
rezerwy i zamknitych w sobie Anglikw, jakich uda mu si znale, i sprawdzi, do jakiego
stopnia mona zmusi ich do rozlunienia si przy uyciu tej techniki. Jako e sama jestem
Angielk, czsto atwiej mi byo przy takich okazjach wymyla jakie osobiste rewelacje
ni ujawnia prawdziwe fakty z mojego prywatnego ycia. Przepraszam, e okrywam
niesaw moj profesj, przyznajc si do takich oszustw, ale bez tego raport z moich bada
byby nieuczciwy.
Wyjtek od zasad prywatnoci
Istnieje ciekawy wyjtek od powyszych zasad, ktry cho dotyczy tylko pewnej do
uprzywilejowanej grupy spoeczestwa angielskiego, wart jest przytoczenia, poniewa mwi
nam co o angielskoci. Ja go nazywam wyjtkiem sowa drukowanego. Ot drukiem (w
gazetach, czasopismach, ksikach itd.) moemy ogasza prywatne sprawy, o ktrych
niechtnie lub z zakopotaniem rozmawialibymy na przykad z nowo poznan osob na
przyjciu. Moe si to wydawa dziwactwem lub nawet perwersj, jednak jako bardziej do
przyjcia jest zdradzanie szczegw ycia prywatnego w ksice, felietonie gazetowym lub
artykule w czasopimie ni na o wiele mniej publicznym forum niewielkiej imprezy
towarzyskiej.
Waciwie jest to jeden z tych wyjtkw, ktre potwierdzaj regu, poniewa wynika
z niego, e moda na dziennikarstwo buduarowe i inne nieprzemilczajce niczego pisarstwo
nie wpyna specjalnie na zasady zachowania Anglikw na co dzie. Felietonistka gazety lub
czasopisma moe opowiada milionom nieznajomych czytelnikw o swym trudnym
rozwodzie, raku piersi, anoreksji czy cellulicie, ale nie bdzie zachwycona, gdy zada jej
osobiste pytania na te tematy kto na prywatnym przyjciu. amanie tabu przez ni sam ma
charakter czysto zawodowy; w prawdziwym yciu zachowuje ona angielskie zasady
prywatnoci i dystansu jak wszyscy inni, intymne sprawy omawiajc wycznie z bliskimi
znajomymi i uwaajc podobne pytania ze strony kogokolwiek spoza tego cisego grona za

impertynenckie i wcibskie. Tak jak nie poprosilibymy profesjonalnej modelki topless, eby
zdja gr w czasie niedzielnego lunchu w gronie rodzinnym, tak nie prosimy osoby, ktra
zajmuje si wyznaniami zawodowo, o obnaanie duszy nad talerzem kanapek na przyjciu
prywatnym.
Wyjtek sowa drukowanego czasem rozciga si na inne przekazy medialne, takie
jak filmy dokumentalne czy reportae radiowe oraz talkshow. W tych jednak kontekstach
zawodowi angielscy obnaacze dusz generalnie ujawniaj raczej mniej ni za pomoc druku.
Na przykad dokument telewizyjny o nieyjcym ju Johnie Diamondzie i jego walce z
rakiem garda by o wiele bardziej dyskretny i mniej osobisty ni jego gazetowe felietony na
ten sam temat. Czasem mona te zaobserwowa osobliwe zjawisko, gdy angielski autor
ksiki czy felietonu, w ktrym naprawd bardzo si odsania, staje si wstydliwy i
skrpowany, ucieka si do eufemizmw i nerwowych arcikw, gdy pyta si go o to w
wywiadzie podczas talkshow. To nie znaczy, e wszyscy s w takich kontekstach bardziej
powcigliwi i zahamowani, istnieje jednak subtelna, cho zauwaalna rnica, gdy idzie o
brak zahamowa, pomidzy sowem pisanym a mwionym. Nawet ci, ktrzy nie
przestrzegaj tego subtelnego rozrnienia i swobodnie rozmawiaj o swoich prywatnych
sprawach w programach dokumentalnych i talkshow, mimo wszystko przestrzegaj zasad
prywatnoci poza anten.
Oczywicie i w Anglii, jak wszdzie na wiecie, s ludzie, ktrzy zrobi, powiedz
czy ujawni niemal wszystko i wszdzie, eby zdoby swoje pitnacie minut sawy,
omieszy kogo czy zarobi pienidze. Ci jednak, ktrzy ami zasady prywatnoci (a mwi
tu o wyranych naruszeniach, nie odstpstwach) w tak racy sposb, stanowi nieznaczn
mniejszo, a ich wybryki spotykaj si z dezaprobat i kpin ze strony reszty spoeczestwa,
co dowodzi, e przestrzeganie tych zasad nadal jest norm.
Rnica pci a plotki
Badacze8 odkryli, e wbrew obiegowej opinii, mczyni plotkuj tyle samo co
kobiety. Jedna z angielskich ankiet wykazaa, e obie pci powicaj t sam ilo (okoo 65
procent) czasu rozmowy tematom towarzyskim, takim jak stosunki osobiste; w innej rnica
okazaa si bardzo maa, bo plotki zajmoway 55 procent czasu rozmw mskich i 67 procent
damskich. Poniewa, jak wykazano, okoo 10 procent czasu rozmw zajmuj sport i
rozrywka, moliwe, e odpowiedzialne za t rnic s dyskusje na temat futbolu.
Okazao si, e mczyni wcale nie s bardziej skonni ni kobiety do rozmw na
tematy wane czy intelektualne, takie jak polityka, praca, sztuka i kultura - chyba e (i to
jest uderzajca rnica) w obecnoci kobiet. Mczyni, gdy s sami, plotkuj, powicajc

nie wicej ni pi procent czasu rozmowy na tematy takie jak praca czy polityka. Tylko w
towarzystwie mieszanym, gdy obecne s panie, na ktrych mona zrobi wraenie, czas
mskich rozmw powicony tematom bardziej intelektualnym wydua si znaczco, do
15-20 procent.
Ostatnie badania wykazay zaledwie jedn znaczc rnic merytoryczn midzy
plotkami mczyzn i kobiet: mczyni o wiele czciej mwi o sobie. Mczyni dwie
trzecie czasu rozmowy o zwizkach towarzyskich powicaj na dyskusj o wasnych
sprawach, natomiast kobiety mwi o sobie tylko przez jedn trzeci tego czasu.
Mimo tych odkry, nadal szeroko rozpowszechniony jest mit, zwaszcza wrd
mczyzn, e oni, rozmawiajc, rozwizuj problemy tego wiata, podczas gdy kobiety
plotkuj w kuchni. W trakcie przeprowadzonych przeze mnie wywiadw wikszo
angielskich mczyzn pocztkowo twierdzia, e nie plotkuje, natomiast wikszo kobiet
chtnie przyznawaa, e one tak. Przy dalszych jednak pytaniach okazywao si, e rnica
jest tu kwesti bardziej semantyki ni praktyki - to, co kobiety bez wahania nazyway
plotkowaniem, mczyni okrelali jako wymian informacji.
Wyglda na to, e angielskim mczyznom z plotkowaniem kojarzy si jakie pitno.
Niepisana zasada brzmi wic: nawet jeli to jest plotkowanie, trzeba to nazwa inaczej. Co
wicej: powinno to brzmie jak co innego. Badajc temat, odkryam, e gwna rnica
midzy plotkowaniem kobiet i mczyzn jest taka, e plotki kobiet w istocie brzmi jak
plotki. Chodzi tu o trzy zasady: tonu, szczegw i reakcji.
Ton
Wszystkie Angielki, z ktrymi rozmawiaam, zgodziy si z ogln opini, e do
plotek potrzebny jest szczeglny ton gosu. Ton plotkowania powinien by wysoki i szybki,
czasem jak teatralny szept, ale zawsze wielce oywiony. Jedna z kobiet wyjania:
Plotkowanie musi si zaczyna mniej wicej tak (szybki, wysoki, podekscytowany ton
gosu): Och, wiesz, co si stao? Nie uwierzysz! albo: Hej, suchajcie (szybki, natarczywy
szept sceniczny) - wiecie, co syszaam?. - Inna powiedziaa mi: Trzeba sprawia
wraenie, e wiadomo jest zaskakujca lub bulwersujca, nawet jeli tak nie jest. I zwykle
mwi si: Nie mw nikomu, ale... - nawet jeli to wcale nie jest jaka wielka tajemnica.
Wiele moich rozmwczy narzekao, e mczyni nie przybieraj stosownego tonu i
relacjonuj plotki w ten sam paski, pozbawiony emocji sposb, jak inne wydarzenia, tak e
nie mona nawet stwierdzi, czy to plotka. Oczywicie, mczyznom wanie o to chodzi.
Szczegy
Kobiety podkrelay te znaczenie szczegw, i znowu ualay si na niedocignicia

mczyzn w tej materii, twierdzc, e mczyni nigdy nie potrafi poda szczegw.
Mczyni nie relacjonuj, co powiedzia ten, a co tamta - zauwaya jedna informatorka - a
jaki jest sens plotkowa, jeli si tego nie wie?. Inna stwierdzia: Kobiety zwykle snuj
wicej domysw... Zastanawiaj si, dlaczego kto co zrobi, dorabiaj do sytuacji to. Dla
kobiet ta szczegowa spekulacja na temat potencjalnych motyww i przyczyn, ktra wymaga
wyczerpujcego roztrzsania ta, jest zasadniczym elementem plotek, tak samo jak
szczegowa spekulacja co do ewentualnych rezultatw. Angielscy mczyni uwaaj, e te
wszystkie szczegy s nudne, nieistotne i, oczywicie, niemskie.
Reakcja
Angielki s przekonane, e bycie dobrym plotkarzem wymaga czego wicej ni
oywionego tonu i dbaoci o szczegy; potrzebujemy take dobrego audytorium, czyli
penych uznania suchaczy, ktrzy odpowiednio reaguj. Zasada reakcji w damskich plotkach
wymaga, eby suchacze wykazywali co najmniej takie oywienie i entuzjazm jak mwicy.
Najprawdopodobniej chodzi tu o uprzejmo - osoba dostarczajca plotek postaraa si, eby
informacja zabrzmiaa zaskakujco i bulwersujco, suchacz wic moe wykaza tyle dobrej
woli, eby si odwzajemni i sprawia wraenie osoby odpowiednio zbulwersowanej. Moje
rozmwczynie zgodnie twierdz, e angielscy mczyni nie pojmuj tej zasady. Nie
rozumiej, e oczekuje si od ciebie, e powiesz: NIE! Naprawd? i O, mj BOE!.
Mimo to moje rozmwczynie zgodziy si, e mczyzna, ktry reagowaby w
tradycyjny kobiecy sposb, sprawiaby wraenie zniewieciaego. Nawet geje, z ktrymi
rozmawiaam, uwaali, e reakcja typu: NIE! Naprawd?, zostaaby odebrana jako
zdecydowanie przesadna afektacja. Niepisane zasady etykiety angielskiego plotkowania
wprawdzie pozwalaj mczyznom na wyraenie szoku czy zaskoczenia w reakcji na jak
szczeglnie pikantn plotk, powszechnie jednak przyjmuje si, e wrd mczyzn takie
zaskoczenie lepiej wyraa stosowne przeklestwo.
Mczyni, oywienie i zasada trzech emocji
Moliwe, e to owe rnice pci w zasadach plotkowania s odpowiedzialne za
utrzymywanie si mitu, e plotkuj tylko kobiety. Jeli opinia publiczna stawia znak
rwnoci midzy plotk a wysokim, szybkim, oywionym tonem gosu i czstym uyciem
zwrotw takich jak: Wiesz co? Nie uwierzysz! oraz NIE! Naprawd?, to mskie
rozmowy, przynajmniej w Anglii, rzadko brzmi jak plotkowanie, mimo e ich tre mona
tak okreli. Plotkujcy angielscy mczyni sprawiaj wraenie, e rozmawiaj o wanych
sprawach (czy to samochodach, czy pice nonej) - co jest, oczywicie, dokadnie ich
intencj.

Niektre z tych zasad i rnic pci mog by charakterystyczne nie tylko dla
Anglikw. Na przykad zasada szczegu moe nawet by uniwersaln cech kobiet,
poniewa powszechnie wiadomo, e kobiety zwykle s bardziej elokwentne od mczyzn.
Myl te, e podobne badania w Ameryce i by moe w Australii take wykazayby wyszy
poziom oywienia w plotkach damskich, zarwno jeli chodzi o prezentacj, jak i reakcj. S
to jednak kraje pozostajce, przynajmniej do pewnego stopnia, pod wpywem kultury
angielskiej, a moje, co prawda bardziej ograniczone, badania w innych krajach europejskich
dowodz, e mczyni tam s o wiele mniej powcigliwi i wykazuj znacznie wicej
oywienia, dyskutujc na tematy towarzyskie. Na przykad: NON! Cest pas vrai? Ah, mon
Dieu! - to z ca pewnoci normalna i dopuszczalna mska reakcja na bulwersujc plotk
we Francji, a syszaam mczyzn plotkujcych z podobnym oywieniem we Woszech,
Hiszpanii, Belgii, Polsce, Rosji i Libanie.
Nie chodzi o to, e mczyni w tych krajach obawiaj si mniej ni Anglicy, e
zostan uznani za zniewieciaych. Obawa, e kto oceni ich jako niemskich, jest
niewtpliwie uniwersaln cech mczyzn we wszystkich kulturach. Rzecz w tym, e tylko
angielscy mczyni (i nasi kolonialni potomkowie) uwaaj oywiony ton i pene ekspresji
reakcje za zniewieciae.
Nie twierdz te, e angielskie kody konwersacyjne nie pozwalaj mczyznom
wyraa emocji. Angielskim mczyznom wolno wyraa emocje. No, niektre. Dokadnie
trzy: zaskoczenie (pod warunkiem e za pomoc przeklestw), zo (podobnie) i uniesienie
/triumf, co take czsto polega na krzyczeniu i przeklinaniu. Tak wic czasem moe by
trudno odrni, ktr z trzech dozwolonych emocji Anglik prbuje wanie wyrazi.
Rozmowy zacieniajce wizi uczuciowe
Rozmowy majce na celu zacienianie wizi uczuciowych (inny rodzaj dialogw
integracyjnych) take s specyficzne dla danej pci; wygldaj i brzmi cakiem inaczej wrd
mczyzn ni wrd kobiet, cho kilka gwnych zasad cz wsplne wartoci, ktre mona
uzna za definiujce cechy charakterystyczne angielskoci.
Kobiety: odwzajemnienie komplementu
Tego typu rozmowy midzy kobietami czsto zaczynaj si od rytualnej wymiany
komplementw. Waciwie rytua ten mona zaobserwowa podczas prawie kadego zebrania
towarzyskiego, w ktrym bior udzia przynajmniej dwie kobiety. Podsuchiwaam wymian
komplementw midzy kobietami w pubach, restauracjach, kawiarniach i nocnych klubach,
ponadto na wycigach i innych imprezach sportowych, a take w teatrach, na koncertach,
zebraniach k gospody i zlotach rowerzystw. Suchaam ich w centrach handlowych i na

ulicach, w autobusach i pocigach, na boiskach szkolnych, w uniwersyteckich bufetach i

biurowych stowkach. Odkryam, e w towarzystwie mczyzn kobiety zwykle prezentuj
nieco skrcon wersj tego rytuau, cho czsto wycofuj si do damskich toalet, eby
dokoczy dialog (owszem, szam za nimi); natomiast w grupach zoonych tylko z kobiet
mona by wiadkiem penej wersji.
Obserwujc wiele odmian tego rytuau, czstokro biorc w nim udzia, zauwayam,
e komplementy nie s wymieniane chaotycznie, ale wedug wyranego wzoru, zgodnie z
tym, co nazwaam sobie zasad odwzajemnienia komplementu. Model jest nastpujcy.
Pierwsza kwestia moe by albo komplementem wprost, na przykad wietn masz
fryzur!, lub poczeniem komplementu i samokrytycznego komentarza: wietn masz
fryzur; chciaabym mie takie wspaniae wosy - moje s takie mysie i bezbarwne. Zasada
odwzajemnienia komplementu wymaga, by zaprzeczy, umniejszajc nasze wasne zalety,
oraz odwzajemni komplement, na przykad: Ach, nie! Moje wosy s okropne. Tak mi si
strasznie skrcaj - chciaabym mc nosi krtkie, jak ty, ale moja twarz si do tego nie
nadaje; ty masz wietne koci policzkowe. T wypowied naley skontrowa kolejn
samokrytyczn uwag i kolejnym komplementem, co prowokuje do jeszcze jednego
autokrytycznego protestu i jeszcze jednego odbitego komplementu, i tak dopenia si rytua.
Robic dowcipne samokrytyczne uwagi, zbiera si towarzyskie punkty - niektre Angielki
maj ten rodzaj artobliwej autoironii doprowadzony do perfekcji, a w ich samokrytykach
mona wrcz dostrzec element licytacji.
Konwersacja moe zej z wosw na uda, buty, dokonania zawodowe, sprawno
fizyczn, atrakcyjno towarzysk, powodzenie wrd mczyzn, dzieci, zdolnoci i
osignicia - ale formua pozostaje niezmienna. adnego komplementu si nie akceptuje;
adnej samokrytycznej uwagi nie pozostawia bez reakcji. Gdy komplement jest zbyt
ewidentnie zasuony, by odbi go tradycyjnym stanowczym lub artobliwym zaprzeczeniem,
reaguje si zakopotanym, popiesznym: Och, dzikuj, ee..., po czym robi si jakie
skromne zastrzeenie albo przynajmniej prbuje zmieni temat.
Pytaam Angielek, dlaczego nie mog po prostu przyj jakiego konkretnego
komplementu. Odpowiadajc mi, wzbraniay si przed jego przyjciem i czsto przy tym
prboway przemyci komplement dla mnie. Nie na wiele mi si to przydao, chyba do
potwierdzenia, e zasada jest gboko zakorzeniona, prbowaam wic formuowa moje
pytanie bardziej oglnie, mwic, jakie schematy zaobserwowaam w ich rozmowie, i
pytajc, co by sobie pomylay, gdyby jaka kobieta po prostu przyja komplement bez
zastrzee, nie oferujc adnego w zamian. Typowa odpowied brzmiaa: byoby to

niegrzeczne, nieyczliwe i aroganckie - prawie tak okropne, jak przechwaki. Otoczenie

uznaoby, e ta osoba bierze siebie troch zbyt serio. Jedna z kobiet odpowiedziaa
(przysigam, e to prawda i e wcale jej nie podpuciam): No c, byoby jasne, e to nie
jest Angielka!.
Mczyni: Moje jest lepsze
Zasada odwzajemniania komplementw jest typowo angielska, ale take typowo
kobieca. Nie mona sobie nawet wyobrazi, e w taki dialog angauj si mczyni.
Pomylcie tylko. Chciabym gra w bilard tak dobrze jak ty, ja jestem w tym beznadziejny.
Och nie, ja gram jak noga, serio, po prostu udao mi si trafi - ty za to wspaniale grasz w
rzutki!. Jeli nadal nic dziwnego w tym nie widzicie, sprbujcie sobie wyobrazi co takiego:
Jeste takim wietnym kierowc - mnie zawsze ganie silnik i myl mi si biegi!. Ja? Nie,
ze mnie kierowca do kitu - a w ogle twj samochd jest o wiele lepszy ni mj, szybszy i o
wikszej mocy. Mao prawdopodobne...
Mczyni maj inne sposoby zacieniania kontaktw towarzyskich, na pierwszy rzut
oka oparte na zaoeniach diametralnie rnych ni odwzajemnianie komplementw.
Angielki zajmuj si prawieniem sobie duserw, Anglicy natomiast zwykle docinaj sobie,
rywalizujc w rytuale, ktry nazywam zabaw w moje jest lepsze.
Moje, w tym kontekcie, moe by cokolwiek: marka samochodu, druyna
pikarska, partia polityczna, miejsce, w ktrym spdza si wakacje, rodzaj piwa, teoria
filozoficzna - przedmiot nie ma wikszego znaczenia. Anglicy potrafi sprowadzi niemal
kad

rozmow

do

zabawy

moje

jest

lepsze.

Kiedy

wysuchaam

czterdziestoomiominutowej (tak, mierzyam czas) rozmowy pod hasem moje jest lepsze
na temat zalet golenia si przy uyciu pdzla w porwnaniu z goleniem si maszynk
elektryczn. Dyskusje na tematy bardziej intelektualne niewiele si rni: ostatnia
dugotrwaa listowna debata na temat Foucaulta na amach dodatku literackiego Timesa,
odbywaa si dokadnie wedug tego samego szablonu, z wykorzystaniem praktycznie takich
samych argumentw ad hominem jak dyskusja na temat golenia si.
Zasady gry s nastpujce: zaczyna si albo od pochway wybranej kategorii moje
(golarki elektryczne, Manchester United, Foucault, niemieckie samochody, cokolwiek), albo
od podwaenia czyjej sugestii lub aluzji, e jego jest najlepsze. Owiadczenie takie zawsze
zostanie skontrowane lub podwaone, nawet jeli ten drugi mczyzna (lub mczyni) po
cichu si z nim zgadza albo, racjonalnie rzecz biorc, nie powinien si nie zgodzi. Nawet
trudno sobie wyobrazi rozmow majc na celu umocnienie mskiej przyjani, w ktrej na
wypowied typu: Nie wiem, po co kto miaby kupowa ten japoski cham, skoro mona

mie bmw, kto odpowiedziaby Jasne, masz racj. To by byo niewyobraalne,

bezprecedensowe zamanie etykiety macho.
Taka wymiana zda moe by do haaliwa, moe zawiera sporo przeklestw i
wyzwisk, niemniej jednak gra w moje jest lepsze jest cakiem dobroduszna i przyjacielska,
zawsze z ukryt nut humoru; obie strony rozumiej, e rnic opinii nie powinno si bra
zbyt powanie. Przeklestwa, szyderstwa i obelgi s dozwolone, a nawet spodziewane, ale na
przykad obraa si czy wypada z pomieszczenia jak burza nie wolno. W tej zabawie chodzi
o udawany gniew, faszywe oburzenie, artobliwe udowadnianie wasnej wyszoci. Bez
wzgldu na to, jak mocno kto wierzy w swoj opini na temat produktu, druyny, teorii czy
metody golenia, ktrej broni, nie moe sobie pozwoli na okazanie tych uczu. miertelna
powaga jest niedozwolona; nadgorliwo jest niemska; obie s nieangielskie i prowokuj do
kpin. I mimo e nazwa, jak nadaam tej zabawie, moe sugerowa chepliwo, chwali si
take nie naley. Zalety ulubionego samochodu, golarki, pogldw politycznych czy szkoy
teorii literackiej mona wychwala pod niebiosa i uzasadnia w najdrobniejszych
szczegach, ale nie wolno sugerowa wprost, e takie preferencje wiadcz o naszym
dobrym gucie czy inteligencji. Wszelka ostentacja czy autokreacja s bardzo le widziane,
chyba e nasze aluzje s ironiczne, tak przesadne, e wyranie wida, i artujemy.
Wszyscy take rozumiej, e w tej grze waciwie nie ma wygranych. Nikt nie
kapituluje ani nie przejmuje punktu widzenia drugiej osoby. Uczestnikw po prostu w kocu
nudzi lub mczy ta dyskusja, wic zmieniaj temat, moe tylko krcc gowami ze
wspczuciem nad gupot przeciwnikw.
Zabawa w moje jest lepsze jest domen mczyzn. Towarzyszce im kobiety
czasem psuj zabaw, bo nie rozumiej zasad i prbuj wprowadzi element rozsdku.
Czsto, znudzone przewidywalnoci rytuau, mog nawet zrobi co nie do pomylenia, na
przykad zapyta uczestnikw, czy nie mogliby po prostu ustali, e maj odmienne opinie.
Takie wtrty s zazwyczaj ignorowane. Rozdranione kobiety nie potrafi poj, e w tych
sporach nie ma rozwiza racjonalnych i e nikomu nawet o to nie chodzi. Z prawdziw
dyskusj maj one tyle wsplnego, co piewy kibicw rywalizujcych druyn, a przecie
kibice nie oczekuj, e ich rytualne pieni skoni przeciwnikw, eby si z nimi zgodzili.
(Nie chc przez to powiedzie, e kobiece rytuay zacieniania wizi s zawsze sodkie i
uprzejme. Moe s mniej nastawione na rywalizacj ni mskie, ale zdarzyo mi si ju
zapisywa sesje damskie - gwnie wrd modszych kobiet, ale z wszystkich klas
spoecznych - ktre skaday si niemal w caoci z wymiany niesychanie ironicznych
pseudowyzwisk i w ktrych wszystkie uczestniczki odnosiy si do siebie z du i ewidentn

czuoci - per suka czy zdzira).

Te dwa przykady rozmw majcych na celu umocnienie przyjani - odbijanie
komplementw i moje jest lepsze - na pierwszy rzut oka wydaj si bardzo rne i
rzeczywicie mog odzwierciedla jakie gboko zakorzenione uniwersalne rnice
pomidzy kobietami a mczyznami. Ostatnie badania socjolingwistyczne bior te podziay
pod lup. Bez odwoywania si do bardziej ekstremalnych teorii genderlectu (o tym, e
jzyk kobiet rni si zasadniczo od jzyka mczyzn) jasne jest, e mskie rozmowy tego
typu czsto maj tendencj do rywalizacji, kobiece natomiast polegaj zazwyczaj w
wikszym stopniu na upodabnianiu i wsppracy.
Jednake rytuay rozmw jednego i drugiego typu maj rwnie pewne wane cechy
wsplne, jeli chodzi o fundamentalne zasady i wartoci, ktre mog przybliy nam nieco
angielsko. Oba na przykad zawieraj zakaz chwalenia si i nakaz artowania. Oba take
wymagaj pewnej uprzejmej hipokryzji - a przynajmniej ukrywania swoich prawdziwych
opinii czy emocji (udawany podziw w rytuale odwzajemniania komplementw, faszywa
beztroska gry w moje jest lepsze) - i w obu wypadkach etykieta triumfuje nad prawd i
rozsdkiem.
I wreszcie... dugie poegnanie
Rozpoczlimy ten rozdzia od przywita, wic stosownie bdzie zakoczy na
poegnaniach. Bardzo chciaabym zakoczy czym pozytywnym i stwierdzi, e tu Anglicy
wypadaj lepiej, ale prawda jest taka, e nasze poegnania z reguy s rwnie niezrczne,
pene zaenowania i nieudolne jak powitania. Znowu nie ma jasnoci, co robi i co mwi,
czego skutkiem s takie same niedokoczone uciski doni, niezgrabne zderzanie si
policzkw i urywane zdania, jak podczas procesu witania si. Jedyn rnic jest to, e
powitania s zwykle popieszne - przedzieramy si przez nie, rozpaczliwie starajc si mie je
jak najszybciej za sob - natomiast poegnania, jakbymy si chcieli zrehabilitowa, s czsto
mudnie przecigane.
W pierwsz faz procesu egnania si wpisany czsto jest niestosowny (i obudny)
popiech; nikt nie chce wyj ostatni, z obawy przed zasiedzeniem si (czyli powanym
naruszeniem zasad prywatnoci). Dlatego te skoro tylko jedna osoba, para lub rodzina wstaje
i zaczyna przepraszajco mamrota co o toku na ulicach, babysitterkach czy te pnej
godzinie, wszyscy pozostali natychmiast spogldaj na zegarki, wydaj zdumione okrzyki,
zrywaj si, szukaj okry i torebek i wstpnie si egnaj. (Chocia Mio mi pozna jako
haso powitalne jest kontrowersyjne, teraz dopuszcza si zwrot Mio mi byo pana/pani
pozna, jeli egnamy si z ludmi, ktrym zostalimy niedawno przedstawieni - nawet gdy

wymienilimy z nimi nie wicej ni tylko kilka wymamrotanych zwrotw powitalnych).

Odwiedzajc dom Anglika, naley mie w zapasie co najmniej dziesi minut - a rwnie
dobrze moe to by pitnacie lub nawet dwadziecia - od tego wstpnego poegnania do
ostatecznego wyjcia.
Jest taki stary skecz Dudleya Moorea - parodia ekstrawaganckich, nieznajcych
umiaru kompozytorw romantycznych - w ktrym gra on na fortepianie pewien utwr, i za
kadym razem, gdy wydaje si, e ju skoczy (pa pa PAM), utwr cignie si dalej, trylem
prowadzcym do kolejnego dramatycznego zakoczenia (taram, taram, pam, PAM,
PAPAM), i tak dalej, bez koca. Ten skecz zawsze mi przypomina typowy obrazek: grup
Anglikw usiujcych si ze sob poegna. Gdy ju wydaje si, e wypowiedziano
ostateczne sowa poegnania, zawsze kto zaczyna ca procedur na nowo, kolejnym No to
do zobaczenia wkrtce..., co prowokuje jeszcze jeden chrek gosw: Och, tak, musimy si
spotka... no to... do widzenia..., Do widzenia, Jeszcze raz dzikujemy, Byo bardzo
mio, Ach, drobiazg, dzikuj, No to do widzenia..., Tak, musimy ju i - potem
bdzie trudno std wyjecha..., Nie stj tak, bo zmarzniesz!, Nie, w porzdku..., No to
trzymaj si.... Wtedy kto mwi: Teraz ty musisz nas odwiedzi... albo To przyl ci jutro
emaila..., i znowu zaczynaj si akordy kocowe.
Gocie bardzo chc ju wyj, a gospodarze, ktrzy stercz na progu, tylko marz o
tym, eby zamkn za nimi drzwi, ale da to do zrozumienia, nawet delikatnie, byoby
nietaktem, wic wszyscy musz bra udzia w przedstawieniu pt. Ach, jak nam si trudno
rozsta. Nawet gdy ju przebrzmi naprawd ostatnie sowa poegnania i wszyscy ju siedz
w samochodzie, czsto jeszcze opuszcza si szyb, eby powiedzie kilka poegnalnych sw.
Gdy gocie odjedaj, zawsze jaka do unosi si do ucha z wycignitym kciukiem i
maym palcem, w gecie suchawki, czyli obietnicy, e bdziemy w kontakcie. Nastpnie jest
w zwyczaju, aby obie strony dugo do siebie machay, a samochd zniknie z oczu. Gdy
gehenn dugiego poegnania mamy wreszcie za sob, wszyscy, wyczerpani, wydajemy z
siebie westchnienie ulgi.
W tym momencie przewanie natychmiast zaczynamy utyskiwa na tych samych
ludzi, od ktrych przecie chwil wczeniej nie moglimy si oderwa. Boe, ju mylaem,
e nigdy sobie nie pjd!, Jonesowie s bardzo mili i w ogle, ale ona troch przynudza....
Nawet jeli bardzo dobrze si bawilimy podczas przyjcia, nasze pene uznania komentarze
po dugim poegnaniu bd przemieszane z narzekaniem, jak to jest ju pno, jak bardzo
jestemy zmczeni, jak bardzo potrzebujemy teraz filianki herbaty/mocnego drinka - i jak
dobrze jest znowu mie dom tylko dla siebie (czy wraca do domu do wasnego ka).

A jednak, jeli z jakiej przyczyny dugie poegnanie ulego skrceniu, czujemy si

niezrcznie, jestemy niezadowoleni - i albo mamy poczucie winy, jeli to my naruszylimy
zasad, albo urazy, jeli to druga strona zbytnio si popieszya z poegnaniem. Moemy nie
by cakiem wiadomi faktu, e zostaa zamana jaka zasada, ale mamy niejasne poczucie
niespenienia; wiemy, e w jaki sposb nie poegnalimy si jak naley. Aby zapobiec
takim uczuciom, angielskie dzieci s indoktrynowane, jeli chodzi o etykiet rytuau dugiego
poegnania, od najmodszych lat: Poegnaj si teraz z babci. Co si mwi? Mwi si,
dzikuj, babciu!. I poegnaj si jeszcze z cioci Jane. Ale ADNIE si poegnaj!. I
powiedz papa Mruczkowi. Ju wychodzimy, powiedz jeszcze raz do widzenia. No, chod
ju, pomachaj, zrb papa!9.
Anglicy w swojej wersji zwrotu poegna si czsto uywaj liczby mnogiej - to say
ones

goodbyes

zamiast

goodbye

(dosownie:

wypowiedzie

swoje

poegnania).

Rozmawiaam o tym z turyst amerykaskim, ktry powiedzia: Wiesz, pierwszy raz, gdy
usyszaem ten zwrot, waciwie nie zauwayem tej liczby mnogiej - a moe mylaem, e
chodzi o to, e kady si egna osobno, czy co w tym gucie. Teraz wiem, e chodzi o
WIELE poegna.
Dialogi integracyjne a angielsko
Zasady rozmw na temat pogody day nam ju pewne pojcie o gramatyce
angielskoci, a zasady dialogw integracyjnych mog nam teraz pomc ustali kilka innych
cech charakterystycznych, ktrych szukamy.
Zasady obowizujce przy witaniu si potwierdzaj odkrycia dokonane przy okazji
rozmw o pogodzie, z ich problemami rezerwy i zahamowa towarzyskich, i pokazuj, e bez
podprek czy protez jestemy praktycznie niezdolni do pokonania tych przeszkd. W tym
momencie musimy do naszej gramatyki wczy skonno do niezrcznoci, skrpowania i
oglny brak obycia towarzyskiego - to wany czynnik, poniewa skonno ta ma bez
wtpienia duy wpyw na wszystkie aspekty angielskich stosunkw spoecznych.
Zasada tylko bez nazwisk podkrela trosk Anglikw o ich prywatno oraz pewn
nietowarzysk, podejrzliw sztywno. Ta zasada zapowiada take zawiy, nieracjonalny
charakter angielskiej etykiety, jak w O tym, co Alicja odkrya po drugiej stronie lustra.
Problem ze zwrotem Mio mi pozna dostarcza nam pierwszego dowodu na to, jak bardzo
klasowo przenika kady aspekt ycia i kultury Anglikw, ale take odsania nasz niech
do uznania tego problemu.
Zasady plotkowania ujawniaj wiele wanych cech charakterystycznych, z ktrych
najbardziej uderzajca jest, znowu, angielska obsesja na punkcie prywatnoci - uwypuklona

przez zasad zgadujzgaduli, zasad dystansu oraz wyjtku, ktry potwierdza reguzasad
sowa drukowanego. Rnice pci w zasadach plotkowania przypominaj nam, e w kadej
kulturze nie wszystkich obowizuj te same zasady. Nastpna rzecz jest do oczywista, ale
czsto bya ignorowana przez wczesnych antropologw, a i wspczeni komentatorzy
angielskoci przechodz czasem nad ni do porzdku dziennego: obie grupy mianowicie maj
tendencj do zakadania, e zasady mskie s zasadami dominujcymi. Kady, kto na
przykad uwaa, e Anglicy nie s zbyt pobudliwi ani oywieni podczas rozmw
codziennych, najwyraniej nigdy nie sysza plotkujcych ze sob dwch Angielek.
Tradycyjne zasady powcigliwoci i rezerwy w tym przypadku maj zastosowanie wycznie
do plotkujcych mczyzn.
Zasady rozmw umacniajcych przyja midzy mczyznami i kobietami
potwierdzaj to, co ju ustalilimy, e nie wszystkich obowizuj te same zasady, ale spod
jaskrawych (potencjalnie nawet olepiajcych) rnic powierzchownych wyaniaj si
kluczowe cechy wsplne, w tym zakaz chepliwoci, nakaz artowania i wstrt do miertelnej
powagi, uprzejma hipokryzja i triumf etykiety nad rozsdkiem.
Wreszcie, zasada dugiego poegnania zwraca uwag (po raz kolejny) na znaczenie
zaenowania i skrpowania w angielskich stosunkach towarzyskich - nasz najwyraniej
wrodzon niezdolno do opanowania tak prostych spraw jak witanie si i egnanie z
konsekwencj i elegancj - ale take daje niezwyky przykad irracjonalnego nadmiaru
angielskiej uprzejmoci.

Humor
W jzyku angielskim oryginalny tytu tego rozdziau, Humour Rules, mona
zrozumie dwojako: zasady dotyczce humoru lub, jak na graffiti, humor rzdzi!.
Waciwie to drugie jest bardziej odpowiednie, bo jeli chodzi o humor w rozmowach
Anglikw, najwyraniejsz i najwaniejsz cech jest jego dominacja i wszechobecno.
Humor panuje. Humor rzdzi. Humor jest wszechobecny i wszechwadny. Nawet nie miaam
pocztkowo zamiaru pisa osobnego rozdziau na temat humoru, poniewa wiedziaam, e
podobnie jak kwestia spoeczestwa klasowego, przenika on kady aspekt ycia i kultury
Anglikw i dlatego bdzie si przewija w sposb naturalny przez ca ksik. I
rzeczywicie, problem jednak w tym, e humor angielski jest tak wszechobecny, e aby
stosownie opisa jego rol w naszym yciu, musiaabym wspomina o nim w co drugim
akapicie, co w kocu staoby si nuce - wic jednak otrzyma swj wasny rozdzia.
Na temat angielskiego poczucia humoru mwi si wiele bzdur, w tym czsto prbuje
si udowadnia w duchu patriotycznym, e nasze jest nie wiedzie czemu wyjtkowe i lepsze
ni poczucie humoru innych nacji. Wielu Anglikw wydaje si wierzy, e mamy co w
rodzaju globalnego monopolu, jeli nie na sam humor, to przynajmniej na pewne jego
odmiany - te ekskluzywne, jak inteligentny dowcip, a zwaszcza ironia. Z moich bada
wynika, e cho moe faktycznie istnieje co, co humor angielski wyrnia, rzeczywist
cech definiujc jest warto, jak przypisujemy humorowi, jego absolutnie centralne
znaczenie w angielskiej kulturze i stosunkach spoecznych.
W innych krajach na humor jest czas i miejsce; tam jest to specjalny, osobny rodzaj
jzyka. W rozmowie Anglikw zawsze kryje si nuta humoru. Nie umiemy nawet powiedzie
cze, czy zrobi uwagi na temat pogody, bez robienia sobie z tego artw. Wikszo
angielskich konwersacji zawiera przynajmniej pewn doz przekomarzania, docinkw, aluzji,
ironii, artobliwej autoironii, kpiny czy po prostu wygupw. Humor to, inaczej mwic, nasz
tryb domylny; nie musimy go wiadomie wcza i nie moemy go wyczy. Dla
Anglikw zasady humoru s kulturowym odpowiednikiem praw natury - przestrzegamy ich
automatycznie, mniej wicej tak jak prawa grawitacji.
Byle nie zbyt serio
Fundamentaln zasad wszelkich angielskich rozmw jest zakaz bycia serio. Cho
moe nie mamy monopolu na humor, czy nawet ironi, prawdopodobnie jestemy bardziej ni
ktrykolwiek inny nard wyczuleni na rnic midzy powag a namaszczeniem, midzy
szczeroci a patosem.
To rozrnienie jest kluczowe dla zrozumienia angielskoci. Bd to powtarza do

znudzenia: jeli kto nie jest w stanie poj tych subtelnych, ale zasadniczych rnic, nigdy
nie zrozumie Anglikw - i nawet mwic pynnie po angielsku, nigdy nie bdzie si czu
swobodnie, ani sprawia wraenia swobodnego, rozmawiajc z Anglikami. Jego angielski
moe by bez zarzutu, ale gramatyka jego zachowania bdzie pena racych bdw.
Gdy kto ju uwraliwi si na owe rnice, zasada byle nie zbyt serio staje si
cakiem prosta. Powaga jest dopuszczalna, namaszczenie zakazane. Szczero jest dozwolona,
patos surowo wzbroniony. Pompa i nadcie s skazane na banicj. Mona rozmawia na
powanie o powanych sprawach, ale nie wolno bra siebie samego zbyt powanie. Zdolno
do podrwiwania z samych siebie, cho moe wywodzi si z pewnej formy arogancji, jest
jedn z najbardziej ujmujcych cech Anglikw (a przynajmniej mam nadziej, e si nie
myl: jeli przeceniam nasz umiejtno kpienia z samych siebie, ta ksika bdzie raczej
niepopularna).
eby posuy si przykadem wiadomie ekstremalnym - ten rodzaj egzaltowanej, a
nawet nawiedzonej sierioznoci i pompatycznego namaszczenia, z kadzeniem rki na
sercu, ktry uwielbiaj niemal wszyscy amerykascy politycy, u nas nigdy nie zdobyby ani
jednego gosu wyborczego - ogldamy te ich wystpienia z obojtnym rozbawieniem i pewn
wyszoci, zastanawiajc si, jak te wiwatujce tumy mog by tak naiwne, eby dawa si
nabra na tego rodzaju bzdury. Albo skrcamy si z zaenowania: jak tym politykom
przechodz przez usta takie karygodnie pompatyczne banay, wypowiadane groteskowo
nawiedzonym tonem? Oczywicie, nie dziwi nas, e politycy mwi banay - nasi wcale nie
s pod tym wzgldem lepsi - tylko nie moemy zdziery caego tego patosu. Tak samo jest w
przypadku wylewnych, paczliwych mw wygaszanych przez aktorw amerykaskich
podczas gali oscarowej czy innych ceremonii rozdania nagrd, na ktrych widok i dwik
angielscy widzowie w caym kraju jak jeden m reaguj gestem palec w gardo, czyli
zaraz zwymiotuj. Rzadko widzi si, by angielscy laureaci Oscara pozwalali sobie na takie
manifestacje emocji - ich mowy zwykle s albo krtkie i pene godnoci, albo autoironiczne, i
nawet wtedy prawie zawsze udaje im si sprawia wraenie skrpowanych i zakopotanych.
Gdy ktry angielski aktor odway si zama te niepisane zasady, jest wymiewany i dostaje
etykietk lalu.
W dodatku Amerykanie, cho s jednym z najatwiejszych obiektw do kpinek, wcale
nie s jedynym celem naszego cynicznego potpienia. Rwnie drwico i pogardliwie jest
przez Anglikw traktowany sentymentalny patriotyzm przywdcw i pompatyczne
namaszczenie pisarzy, malarzy, aktorw, muzykw, ekspertw oraz innych osb publicznych
wszelkich narodowoci. Potrafimy wyczu na odlego najmniejszy przejaw zadufania w

sobie, nawet na malekim ekranie telewizyjnym i w niezrozumiaym jzyku.

Daj spokj!
Angielski zakaz miertelnej powagi, a zwaszcza zakaz brania zbyt powanie samego
siebie, oznacza, e los naszych politykw i innych osb publicznych jest wyjtkowo ciki.
Spostrzegawcza angielska opinia publiczna jest jeszcze mniej tolerancyjna, jeli chodzi o
naruszanie tych zasad na gruncie domowym, i nawet najmniejsze uchybienie, kady
nieznaczny sygna, e mwca zaczyna si zbytnio wczuwa i jest bliski przekroczenia
cienkiej granicy midzy szczerym zaangaowaniem a sztywn powag - zostaje natychmiast
wychwycony i wytknity, z towarzyszeniem pogardliwego okrzyku: Ach, daj spokj!.
W zwyczajnych codziennych rozmowach jestemy dla siebie tak samo surowi jak dla
osb publicznych. Gdyby kady kraj mia jakie wasne narodowe haso, dla Anglii
zaproponowaabym Daj spokj!. Myl, e mogoby zrobi karier. Jeremy Paxman
sugeruje: Znam swoje prawa - no, moe nie nazywa tego zdania hasem, ale czsto si do
niego odnosi, i jest to jedyne takie zdanie, ktre umieszcza na swojej osobistej licie cech
definiujcych angielsko. Rozumiem go, bo deklaracja Znam swoje prawa idealnie oddaje
swoicie angielski rodzaj upartego indywidualizmu i mocne poczucie sprawiedliwoci. Ja
jednak utrzymywaabym, e kanapowy cynizm zdania Daj spokj! prawdziwiej
odzwierciedla angielsk psychik ni wojowniczy aktywizm sugerowany przez Znam swoje
prawa. By moe to dlatego, jak kto kiedy stwierdzi, Anglicy maj satyr zamiast
rewolucji.
Naturalnie w przeszoci dzielne jednostki walczyy o prawa i swobody, ktrymi teraz
si moemy cieszy, ale wikszo przecitnych Anglikw dzi raczej uwaa je za co
oczywistego i woli dogadywa, sarka i zrzdzi z boku na wszelkie przejawy aktywnego
zaangaowania w ich obron lub utrzymanie. Wielu z nas nawet nie chce si gosowa w
wyborach powszechnych, cho ankieterzy i eksperci jako nie potrafi si zgodzi, czy nasz
haniebnie nisk frekwencj wyborcz przypisywa cynizmowi, czy apatii - a moe, co chyba
jest najbardziej prawdopodobne, jednemu i drugiemu. Wikszo z tych, ktrzy gosuj,
wybiera najlepszego z tej caej bandy czy mniejsze zo, w duchu wielce sceptycznym,
bynajmniej nie z byszczcymi oczami, z arliwym przekonaniem, e ta czy tamta partia
naprawd naprawi wiat. Podobna sugestia zostaaby skwitowana tradycyjnym Daj spokj!.
Modzie i ludzie, ktrzy staraj si nada za nowoczesnym slangiem, by moe
zamiast Daj spokj stwierdz ironicznie: Taaa, jasne - ale zasada jest ta sama. Podobnie
ten, ktry amie zasad byle nie zbyt serio, moe zamiast zadufanym w sobie by nazwany
bufonem czy waniach, a w momencie, gdy bdziecie to czyta, by moe w obiegu bd

jeszcze inne, nowe sowa, chodzi jednak o to, e zasady s fundamentalne, a wartoci gboko
zakorzenione, i pozostaj niezmienne.
Ironia
Anglicy z reguy nie maj skonnoci do patriotycznych przechwaek - i patriotyzm, i
przechwaki uwaane s wrcz za niestosowne, dlatego te poczenie tych dwch grzechw
jest podwjnie obrzydliwe. Istnieje wszake jeden wany wyjtek od tej zasady, a jest to
patriotyczna duma, ktr odczuwamy z powodu naszego poczucia humoru, zwaszcza z
powodu naszej biegoci w ironii. Popularnie uwaa si, e mamy lepsze, bardziej subtelne, o
wiele bardziej rozwinite poczucie humoru ni ktrykolwiek inny nard, a ju na pewno, e
wszystkie inne nacje s nuco dosowne i niezdolne do zrozumienia czy docenienia ironii.
Prawie wszyscy Anglicy, z ktrymi rozmawiaam, podpisywali si pod tym pogldem, a
wielu cudzoziemcw, do zaskakujco, pokornie si z tym godzio.
Cho najwyraniej udao nam si przekona samych siebie i wielu innych o naszym
lepszym wyczuciu ironii, ja, jak ju mwiam wczeniej, pozostaj nie cakiem przekonana.
Humor jest uniwersalny; ironia jest uniwersalnie wanym skadnikiem humoru i aden kraj
nie moe zawaszcza sobie na ni monopolu. Moje badania sugeruj, e, znowu, kwestia
ironii jest kwesti skali - spraw raczej ilociow ni jakociow. Wyjtkowa w angielskim
humorze jest wszechobecno ironii i znaczenie, jakie jej przypisujemy. Ironia jest
dominujcym skadnikiem humoru angielskiego, a nie tylko pikantn przypraw. Ironia
rzdzi.

Anglicy,

wedug

przenikliwego

obserwatora

najdrobniejszych

przejaww

angielskoci10, s podzeni w ironii. Jestemy w niej zanurzeni ju w onie matki. Ironia to

wody podowe (...) artowanie, ale bez artw. Przejmowanie si, ale bez przejcia.
Powanie, ale bez powagi.
Trzeba powiedzie, e wielu moich zagranicznych informatorw uwaa ten aspekt
angielskoci za nie zabawny, lecz frustrujcy. Problem z Anglikami polega na tym - skary
mi si pewien amerykaski biznesmen - e nigdy nie wiesz, kiedy artuj. Nigdy nie wiesz,
czy mwi serio, czy nie. Jego towarzyszka, Holenderka, przez chwil z wyteniem
mylaa, a wreszcie niemiao podsumowaa: Zdaje si, e przewanie artuj... mam
racj?.
Miaa. I szkoda mi byo ich obojga. Podczas rozmw z cudzoziemcami
odwiedzajcymi nasz kraj odkryam, e angielskie upodobanie do ironii stanowi wikszy
problem dla ludzi biznesu ni dla turystw i innych osb przyjedajcych tu dla
przyjemnoci. J.B. Priestley zauway: Atmosfera, w ktrej yj Anglicy, sprzyja humorowi.
Czsto jest mga i bardzo rzadko wszystko jest wyrane. I umieci talent do ironii na

szczycie swojej listy skadnikw angielskiego humoru. Nasza sprzyjajca artom atmosfera
jest bardzo fajna, gdy si jest na wakacjach, ale gdy negocjuje si umowy o wartoci setek
tysicy dolarw, jak to robili moi nieszczni rozmwcy cytowani powyej, ten mglisty,
przesiknity ironi klimat kulturowy moe zdecydowanie przeszkadza11.
Ci, ktrzy staraj si zaaklimatyzowa w tej atmosferze, musz zapamita
najwaniejsz zasad: e ironia wystpuje endemicznie - jak humor w ogle, ironia to
constans, pewnik, normalny element zwyczajnej codziennej konwersacji. Anglicy moe nie
artuj bez przerwy, ale zawsze s w stanie gotowoci do artw. Nie zawsze mwimy co
odwrotnego do tego, co mamy na myli, ale zawsze jestemy wyczuleni na potencjaln ironi.
Gdy zadamy komu proste pytanie (np. Jak tam dzieciaki?), jestemy w rwnym stopniu
przygotowani na prost odpowied (Dobrze, dziki), co na ironiczn (Ach, wspaniale urocze, uczynne, schludne, pilne.... Na co z pewnoci kto odpowie: O, kurcz. Widz, e
masz zy dzie?).
Niedomwienie
Wstawiam je jako podtytu rozdziau o ironii, bo niedomwienie (bardzo ogldne
wyraenie czego) jest raczej form ironii ni odrbnym i osobnym typem humoru. Dodajmy,
form bardzo angielsk - zasada niedomwienia jest blisk kuzynk zasady byle nie zbyt
serio, zasady Daj spokj! i rnych zasad dotyczcych powcigliwoci i skromnoci,
ktre reguluj nasze codzienne stosunki spoeczne. Niedomwienie, oczywicie, wcale nie
jest wycznie angielsk form humoru; znowu mwimy tutaj bardziej o iloci ni jakoci.
George Mikes napisa: Niedomwienie, dalej tu praktykowane, jest nie tylko szczegln
cech angielskiego poczucia humoru, lecz take stylem ycia. Anglicy susznie syn ze
swego uycia niedomwienia nie dlatego, e to mymy je wynaleli czy stosujemy je lepiej
ni inni, ale dlatego, e robimy to tak czsto. (No, moe faktycznie ciut lepiej - choby tylko
dziki czstszej praktyce).
Przyczyny naszego powszechnego niedopowiadania nietrudno odkry: nasze
rygorystyczne zakazy namaszczenia, wylewnoci, zbytniej emocjonalnoci oraz chepliwoci
wymagaj prawie nieustannego uywania niedomwie. eby unikn posdzenia o choby
lad niedozwolonej pompatycznoci, zbytnich emocji czy nadmiernego zapau, popadamy w
przeciwn skrajno i udajemy obojtno. Zgodnie z zasad niedomwienia, wycieczajca,
bolesna, przewleka choroba musi by okrelana jako maa niedyspozycja; naprawd
przeraajce przeycie to no c, nie cakiem to, czego si spodziewaem; pikny widok
zapierajcy dech w piersiach jest cakiem adny; wybitne wykonanie lub osignicie jest
nieze; akt odraajcego okruciestwa niezbyt przyjemny, a niewybaczalnie gupia opinia

niezbyt mdra. Antarktyka jest do zimna, a Sahara ciut za gorca jak na mj gust;
kady wyjtkowo zachwycajcy przedmiot, osoba lub zdarzenie, w innych krajach
wywoujce powd superlatyww, zwykle kwitowane s jako adne/mie albo, jeli
chcemy wyrazi bardziej arliwy entuzjazm, bardzo adne/mie.
Rzecz jasna, angielskie niedomwienie to kolejna cecha, ktra u wielu cudzoziemcw
wywouje niesychan konsternacj i poirytowanie (lub jakbymy to okrelili my, Anglicy,
lekk dezorientacj). Nie rozumiem! - wykrzykn pewien mj informator doprowadzony
do rozpaczy. - To ma by mieszne? Jeli to ma by mieszne, to dlaczego oni si nie miej albo przynajmniej nie umiechn? Skd, do cholery, mam wiedzie, kiedy nieze znaczy
absolutnie wspaniae, a kiedy po prostu okay? Czy oni uywaj przy tym jakich
tajemnych znakw? Dlaczego nie mog po prostu powiedzie tego, co myl?.
To jest problem z angielskim humorem. Spora jego cz, w tym, a moe zwaszcza,
niedomwienie, nie jest tak naprawd bardzo zabawna - albo przynajmniej nie w oczywisty
sposb, nie tak, eby mia si na gos, i na pewno nie mieszy ludzi we wszystkich krajach.
Nawet sami Anglicy, ktrzy niedomwienie rozumiej, syszc je, nie pkaj ze miechu.
Zgrabne i zaserwowane w odpowiednim momencie, w najlepszym razie zostaje skwitowane
nieznacznym umieszkiem. Ale, z drugiej strony, przecie o to chodzi w niedomwieniu: jest
zabawne, ale tylko w niedopowiedziany sposb. Jest to humor, ale w swojej powcigliwej,
wyrafinowanej, subtelnej odmianie.
Nawet ci cudzoziemcy, ktrzy doceniaj angielskie niedomwienie i uwaaj je za
zabawne, mimo wszystko maj problemy, gdy przychodzi im go uy. Ojciec opowiada mi o
swoich znajomych Wochach, gorliwych anglofilach, ktrzy strasznie chcieli by tak
angielscy, jak tylko si da - mwili pynnie po angielsku, nosili angielskie ubrania, nawet
polubili angielsk kuchni. Ale skaryli si, e nie wychodzi im angielskie niedomwienie,
i naciskali na niego, eby im udziela instrukcji. Pewnego dnia jeden z nich opisywa,
szczegowo i z pasj, jaki koszmarny posiek w lokalnej restauracji - dania byy niejadalne,
lokal odraajco brudny, obsuga niewyobraalnie gburowata itd., itp. Ach - odezwa si mj
ojciec pod koniec tej tyrady. - Rozumiem, e raczej by jej nie poleca?. WIDZISZ? krzykn jego woski przyjaciel. - To jest wanie to! Jak ty to robisz? Skd wiesz, jak to
robi? Skd wiesz, kiedy?. Nie wiem - odpar ojciec przepraszajco. - Nie potrafi
wyjani. My to po prostu robimy. To nam przychodzi naturalnie.
To inny problem z angielskim niedomwieniem: jest to zasada, ale zasada w
czwartym znaczeniu podawanym przez Oxford English Dictionary, normalny lub zwyky
stan rzeczy - nie jestemy wiadomi, e jej przestrzegamy; w jaki sposb jest ona

podczona do naszych umysw. Nikt nas nie uczy uycia niedomwienia, uczymy si go
przez osmoz. Niedomwienie przychodzi naturalnie, poniewa jest gboko wronite w
nasz kultur, jest czci angielskiej psychiki.
Niedomwienie take ciko zapa cudzoziemcom, poniewa w gruncie rzeczy jest
to dowcip zrozumiay tylko dla wtajemniczonych w temat naszych niepisanych zasad
humoru. Opisujc, powiedzmy, straszliwe, bolesne i traumatyczne przeycie jako niezbyt
przyjemne, skadamy hod tabu miertelnej powagi oraz zasadom ironii, ale jednoczenie
wymiewamy nasze niedorzecznie sztywne posuszestwo tym kodom. Zachowujemy
rezerw, ale z tak przesad, e (po cichu) kpimy z siebie samych. Parodiujemy sami siebie.
Kade niedomwienie jest maym prywatnym arcikiem z angielskoci.
Autoironia
Podobnie jak angielskie niedomwienie, rwnie angielsk autoironi mona
postrzega jako form ironii. Zwykle polega ona nie na autentycznej skromnoci, ale na
mwieniu czego odwrotnego do tego, co naprawd mamy na myli - lub przynajmniej
odwrotnego do tego, co chcemy, eby zrozumia rozmwca.
Kwestia angielskiej skromnoci bdzie si w tej ksice pojawia co i rusz, wic
powinnam od razu wyjani wszelkie nieporozumienia. Mwic o zasadach skromnoci,
mam na myli wanie zasady; nie to, e Anglicy s z natury bardziej skromni i powcigliwi
ni inne narody, ale e mamy surowe zasady, ktre mwi, e naley wydawa si skromnym.
S to zarwno zasady negatywne, takie jak zakaz wszelkiego przechwalania si i
zarozumialstwa, jak i zasady pozytywne, nakazujce kpiny z samych siebie i umniejszanie
wasnej wartoci. Ju sama obfito tych niepisanych zasad sugeruje, e Anglicy nie s z
natury czy instynktownie skromni: najlepsze, co mona o nas powiedzie, to, e przykadamy
du warto do skromnoci, e do niej aspirujemy. Skromno, ktr w istocie okazujemy,
jest generalnie faszywa - lub, ujmujc rzecz askawiej, ironiczna.
I w tym tkwi humor. I znw, nie mwimy o rzeczach jawnie miesznych, z ktrych
przyczyny klepiemy si po udach: humor angielskiej autoironii, jak humor niedomwienia,
jest powcigliwy, czsto do tego stopnia, e niemal niedostrzegalny - a dla nieobeznanych z
zasadami angielskiej skromnoci - praktycznie niezrozumiay.
Aby wykaza, jak to dziaa, przytocz do ewidentny przykad. Mj narzeczony jest
neurochirurgiem. Gdy si poznalimy, zapytaam, co go skonio do wyboru tej profesji.
Odpowiedzia: W Oksfordzie studiowaem filozofi, nauki polityczne i ekonomi, ale
stwierdziem, e sobie z nimi nie radz, wic, hm, pomylaem, e lepiej wezm si do czego
atwiejszego. Rozemiaam si, ale potem (czego na pewno oczekiwa) zaprotestowaam, bo

przecie neurochirurgii nie sposb uzna za atwy wybr. To dao mu kolejn szans na
autoironiczny komentarz. Ach, wcale nie trzeba do niej takiej mdroci; szczerze mwic,
dziaamy waciwie troch na chybi trafi. To po prostu hydraulika, naprawd, hydraulika
pod mikroskopem - z tym, e hydraulika jest troch bardziej precyzyjna. Pniej wydao si,
a musia wiedzie, e si wyda, e nie tylko radzi sobie z intelektualnymi wymogami
Oksfordu, ale zaczyna ze stypendium naukowym, a skoczy z najwysz ocen na
dyplomie. Byem wstrtnym kujonem - wyjani.
A wic, czy mwic to, by naprawd skromny? Nie, ale te jego humorystycznych
autoironicznych odpowiedzi nie mona nazwa celow, wykalkulowan faszyw
skromnoci. Po prostu przestrzega zasad. eby poradzi sobie z zaenowaniem wasnymi
sukcesami i prestiem, zrobi z nich umniejszajcy wasn warto art, jak to u nas jest w
zwyczaju. I o to chodzi, w jego taktownych kpinkach z siebie nie byo nic nadzwyczajnego
czy niezwykego: po prostu zachowa si jak Anglik. Wszyscy to robimy, automatycznie, bez
przerwy. Nawet ci z nas, ktrzy nie maj tak imponujcych osigni czy kwalifikacji do
ukrycia. Ja sama mam szczcie - wiele osb nie wie, co robi antropolog, a ci, ktrzy wiedz,
z reguy uwaaj nas za najnisz form ycia naukowego, istnieje wic bardzo niewielkie
ryzyko, e kto uzna mnie za chwalipit, gdy pyta mnie, gdzie pracuj. Ale na wszelki
wypadek, gdyby kto podejrzewa mnie o bycie (lub roszczenie sobie pretensji do bycia)
intelektualistk, zawsze szybko wyjaniam tym, ktrzy nie znaj terminu antropolog, e
to tylko wyszukane swko na okrelenie kogo, kto wciubia nos w sprawy innych, a
ludziom wyksztaconym, e to, co robi, to w gruncie rzeczy tylko antropologia w stylu
pop, nie za bohaterska odmiana terenowa z prawdziwego zdarzenia.
Wrd Anglikw system dziaa perfekcyjnie: wszyscy rozumiej, e typowa
autoironia oznacza mniej wicej przeciwiestwo tego, co kto mwi, i s pod stosownym
wraeniem zarwno osigni mwicego, jak i jego niechci do chepienia si nimi. (Nawet
w moim wasnym przypadku, gdy moja wypowied z trudem moe uchodzi za autoironi, bo
jest, niestety, zgodna z prawd, ludzie czsto niesusznie zakadaj, e to, co robi, nie moe
by przecie tak gupie, jak brzmi). Problemy zaczynaj si, gdy prbujemy gra w t gr z
ludmi spoza naszej wasnej kultury, ktrzy nie rozumiej zasad, nie potrafi doceni ironii, i
w zwizku z tym maj niefortunn tendencj do przyjmowania naszych autoironicznych
deklaracji za dobr monet. My co tam mamroczemy skromnie na swj temat,
niewtajemniczeni cudzoziemcy akceptuj nasz rzekomo nisk ocen wasnych osigni i
pozostaj niewzruszeni. Nie moemy przecie wwczas zmieni frontu i powiedzie: Nie,
zaczekaj, teraz powiniene si umiechn domylnie i sceptycznie, okazujc, e zdajesz

sobie spraw, e artuj, uywam autoironii, e nie wierzysz w ani jedno sowo i jeszcze
bardziej podziwiasz moje osignicia i moj skromno. Nie wiedz, e taka jest przepisowa
angielska reakcja na przepisow angielsk autoironi. Nie wiedz, e gramy w zawi gr,
polegajc na blefowaniu. Mimowolnie zmuszaj nas do wyoenia kart, i caa zabawa godzi
w nas rykoszetem. I szczerze mwic, dobrze nam tak, bo po co si wygupiamy.
Humor i komedia
Poniewa te dwa pojcia czsto s mylone i czone w jedno, warto zauway, e
mwi tu wyranie o zasadach angielskiego humoru, nie o angielskiej komedii. To znaczy,
chodzi mi bardziej o nasze wykorzystanie humoru w yciu codziennym, zwykych
rozmowach, ni o humorystyczn powie, wiersz, skecz, monolog satyryczny, komediow
sztuk, film czy dowcip rysunkowy. eby zanalizowa te ostatnie, trzeba byoby napisa
osobn ksik - i musiaby to zrobi kto bardziej kompetentny ni ja.
Nie udaj wic, e jestem ekspertem w tej materii, wydaje mi si jednak jasne, e
angielska komedia podlega wpywom i opiera si na naturze codziennego angielskiego
humoru, tak jak go tu opisaam, i na niektrych innych zasadach angielskoci,
zidentyfikowanych w innych rozdziaach, jak na przykad zasada skrpowania (wikszo
angielskich komedii obraca si zasadniczo wok skrpowania). Angielska komedia, jak
mona si spodziewa, przestrzega zasad angielskiego humoru, a take odgrywa wan rol
spoeczn, poniewa przekazuje je i umacnia. Praktycznie we wszystkich najlepszych
angielskich komediach kpimy z siebie samych.
Nie powiedziaabym, e angielska komedia jest lepsza od komedii innych krajw,
jednake fakt, i nie istnieje u nas koncept osobnego czasu i miejsca dla humoru, e humor
przenika wiadomo Anglikw, oznacza, e angielscy komediowi pisarze, artyci i
wykonawcy musz si niele natrudzi, eby nas rozmieszy. Musz dokona czego wicej
i wyj poza humor obecny we wszystkich naszych codziennych kontaktach. To, e Anglicy
maj poczucie humoru, nie znaczy, e atwo nas rozbawi - wprost przeciwnie: nasze
wyostrzone, wyczulone poczucie humoru i przesycona ironi kultura prawdopodobnie
sprawiaj, e rozbawi nas jest trudniej ni wikszo innych nacji. Czy w rezultacie tego
mamy lepsz komedi, to inna sprawa; niewtpliwie efektem caej sytuacji jest niesamowita
mnogo komedii - dobrych, zych i nijakich; jeeli Anglikw co nie bawi, to na pewno nie
jest to wina braku stara ze strony naszych rozlicznych humorystw.
Przemawia przeze mnie autentyczne zrozumienie, bo szczerze mwic, ten rodzaj
antropologii, ktry uprawiam, nie jest zbyt odlegy od monologw satyrycznych na stojaka
- a przynajmniej ich nurtu opartego na artach zaczynajcych si od: Czy zauwayli

pastwo, e ludzie zawsze...?. Najlepsi monologujcy komicy niezmiennie kocz to zdanie

jak celn, bystr uwag na temat niuansw ludzkiego zachowania i stosunkw spoecznych.
Badacze z dziedziny nauk spoecznych, tacy jak ja, usiuj robi to samo, ale jest rnica:
komikowi musi si uda. Jeli jego uwagi nie zabrzmi przekonujco, czy nie uderz we
waciw strun, widzowie nie bd si mia, a jeli bdzie si to powtarza, nie zarobi on na
ycie. Naukowcy za mog gada bzdury przez cae lata i mimo to spaca kredyt w banku. W
najlepszej swej formie jednak nauki spoeczne czasem potrafi by tak odkrywcze, jak dobry
monolog na stojaka.
Humor a klasa
Chocia w innych rozdziaach tej ksiki skrupulatnie opisuj rnice w
przestrzeganiu zasad przez poszczeglne klasy spoeczne, moe zwrci uwag fakt, e w
tym rozdziale nie wspominam nic o klasie. To dlatego, e zasady przewodnie angielskiego
humoru s ponadklasowe. Tabu miertelnej powagi oraz zasady ironii, autoironii i
niedomwienia przekraczaj wszelkie klasowe bariery. adna zasada spoeczna nie jest
przestrzegana uniwersalnie, ale zasady humoru wrd Anglikw s rozumiane i akceptowane
powszechnie (aczkolwiek podwiadomie). Bez wzgldu na kontekst klasowy, kade ich
naruszenie jest dostrzegane, odrzucane i wymiewane.
Mimo e zasady angielskiego humoru s ponadklasowe, trzeba powiedzie, e spora
cz codziennego angielskiego humoru bierze na tapet problemy rnic klasowych. To nie
dziwi, jeli wzi pod uwag nasz narodow obsesj na punkcie klasy i nasz skonno do
robienia ze wszystkiego obiektu drwin. Bez przerwy miejemy si z nawykw i sabostek
zwizanych z przynalenoci do danej klasy, wymiewamy aspiracje i enujce gafy snobw
i stroimy sobie arty ze spoeczestwa klasowego.
Humor a angielsko
Co zasady humoru mwi nam o angielskoci? Powiedziaam, e samo znaczenie,
jakie przywizujemy do humoru, jego centralna rola w angielskiej kulturze i dialogach jest
bardziej cech definiujc ni jaka konkretna cecha humoru. Jednak mimo wszystko trzeba
zada pytanie, czy w angielskim humorze oprcz jego dominacji i wszechobecnoci jest te
co charakterystycznego, czy mwimy tu nie tylko o iloci, ale te o jakoci. Moja odpowied
to ostrone tak.
Zasada byle nie zbyt serio to nie tylko inaczej wyraone haso humor rzdzi;
chodzi tu o cienk granic midzy powag a pomp, i wydaje mi si, e nasze wielkie
wyczulenie na t rnic i nasza nietolerancja dla patosu s typowo angielskie.
Jest te co typowo angielskiego w sposobie, w jaki reagujemy na patos. Zasada Daj

spokj! zawiera osobliwie angielsk mieszank kanapowego cynizmu, ironicznego dystansu,

odrazy do sentymentalizmu, determinacji, by nie da si oszukiwa i nabiera na finezyjne
pustosowie, a take zoliwego upodobania do przekuwania balonw nadcia i
zarozumialstwa.
Rozwaylimy take zasady ironii i jej podzasady - niedomwienie i artobliw
autoironi, i sdz, e moemy wysnu wniosek, e cho adna z tych form humoru nie jest
sama w sobie unikalna dla Anglikw, skala ich uycia w angielskiej konwersacji nadaje
typowo angielski smak naszym artom. A skoro wiczenie czyni mistrza, Anglicy, chcc
nie chcc, musieli troch lepiej opanowa ironi i jej bliskie relacje z komizmem ni inne
narody z mniejsz obsesj na punkcie humoru. Wic, bez przechwaek czy patriotycznych
uniesie, sdz, e moemy miao stwierdzi, e ironi, autoironi i niedomwienie mamy
opanowane, oglnie rzecz biorc, cakiem niele.

Jzykowe kody klasowe

Nie sposb mwi o angielskich kodach konwersacyjnych, nie wspominajc o klasach
spoecznych. W Anglii nie mona si odezwa, eby nie zdradzi natychmiast swojej
przynalenoci klasowej. By moe do pewnego stopnia jest tak na caym wiecie, jednak
najpopularniejsze aforyzmy na ten temat s angielskie - od Bena Jonsona: Jzyk najbardziej
pokazuje czowieka. Mw, ebym mg ci zobaczy, do Georgea Bernarda Shawa, cytatu
o wiele wyraniej odnoszcego si do klasy: Wystarczy, e jeden Anglik otworzy usta, eby
drugi natychmiast go znienawidzi lub zacz nim pogardza. Wolelibymy myle, e dzi
mamy mniejsz obsesj na punkcie klas, a jednak uwaga Shawa jest dzi rwnie prawdziwa,
jak dawniej. Wszyscy Anglicy, czy si do tego przyznaj, czy nie, s wyposaeni w pewnego
rodzaju spoeczny GPS, ktry, gdy tylko nasz rozmwca otworzy usta, informuje nas o jego
pozycji na mapie klasowej.
Dla ustalania tej pozycji kluczowe s dwa czynniki: terminologia i wymowa - sowa,
ktrych si uywa, i sposb, w jaki si je wymawia. Bardziej wiarygodnym wskanikiem jest
wymowa (terminologii innej klasy stosunkowo atwo jest si nauczy), zaczn wic od niej.
Samogoski kontra spgoski
Pierwszy wskanik klasy dotyczy tego, ktry rodzaj liter faworyzuje si w wymowie lub raczej, ktry rodzaj si w wymowie opuszcza. Ci, ktrzy znajduj si na szczycie drabiny
spoecznej, lubi myle, e ich sposb mwienia jest prawidowy, poniewa jest wyrany,
zrozumiay i precyzyjny, natomiast jzyk klas niszych jest nieprawidowy, jest to mowa
leniwa - niewyrana, czsto niezrozumiaa i w ogle za. Dowd rzeczowy numer jeden tej
argumentacji to niepoprawne wymawianie spgosek przez klasy nisze, w szczeglnoci
zwarcie krtaniowe - pomijanie (poykanie, opuszczanie) t i opuszczanie h. Mona jednak
powiedzie: przygania kocio garnkowi. Ludzie z niszych sfer moe i opuszczaj niektre
spgoski, ale za to grzechem sfer wyszych jest opuszczanie samogosek. Pewnie jest to
szalenie eleganckie, ale jednak brzmi jak SMS, i jeli kto nie jest do tego przyzwyczajony, ta
mowa wcale nie jest bardziej zrozumiaa ni przy poykaniu spgosek przez klasy nisze.
Jedyn zalet tej SMSowej mowy jest to, e nie trzeba przy niej zbytnio otwiera ust, co
pozwala mwicemu na utrzymanie wyniosego wyrazu kamiennej twarzy oraz tzw. sztywnej
grnej wargi.
Klasa wysza oraz wysza i rednia warstwa klasy redniej przynajmniej wymawiaj
prawidowo spgoski (chocia tyle, zwaywszy, e gubi poow samogosek), natomiast
klasa nisza czsto wymawia th jak f, czasem jak v. G na kocu wyrazu moe
zamieni si w k. Wymowa samogosek take mwi nam sporo o przynalenoci klasowej.

Klasa nisza czsto wymawia ej jak dugie aj, np. imi Dave - Dajw zamiast Dejw,
Tracey - Trajsi zamiast Trejsi. (Mieszkacy pnocnej Anglii o pochodzeniu robotniczym
maj tendencj do przeduania ej i mog take ujawni swoje pochodzenie, mwic nasz
Deeejw i nasza Treeejsi). Z kolei aj w wykonaniu klasy robotniczej moe brzmie jak
oj, podczas gdy w najwyszych sferach czasem mwi si or zamiast o. Klasa wysza
nie lubi uywa zaimka I (czyli ja); o wiele bardziej woli, jeli to moliwe, mwi o sobie,
uywajc formy bezosobowej one. Nawiasem mwic, jej czonkowie w ogle nie przepadaj
za zaimkami, opuszczajc je, razem z przedimkami i spjnikami, gdzie si tylko da - jakby
wysyali szalenie kosztowny telegram. Mimo wszystkich tych osobliwoci, klasa wysza
pozostaje przewiadczona, e jej sposb mwienia jest jedyny prawidowy; jej mowa jest
norm, a wszyscy inni mwi z akcentem - a gdy klasa wysza twierdzi, e kto mwi z
akcentem, ma na myli akcent klasy robotniczej.
Chocia mowa klasy wyszej z reguy nie jest wcale bardziej zrozumiaa ni mowa
klas niszych, faktem jest, e bdne wymawianie niektrych sw jest czsto sygnaem
przynalenoci do klasy niszej i wiadczy o tym, e mwicy jest mniej wyksztacony.
Istnieje jednak rnica midzy mow klasy wyszej a mow ludzi wyksztaconych - to
niekoniecznie to samo. Istnieje wyraenie angielski z BBC czy angielski z Oksfordu oznacza to rodzaj mowy ludzi wyksztaconych - ale raczej z wyszej warstwy klasy redniej
ni z samej klasy wyszej: brak w niej charakterystycznych dwikw, poykania samogosek
i fobii na punkcie zaimkw, typowej dla klasy wyszej, poza tym jest zdecydowanie bardziej
zrozumiaa dla niewtajemniczonych.
Mimo e oglnie uwaa si, i bdna wymowa wiadczy o niskim pochodzeniu (w
tym bdna wymowa zagranicznych sw i nazw), silenie si na zbyt cudzoziemsk wymow
popularnych wyrae i nazw miejsc to jeszcze inna historia. Na przykad prby imitowania
gardowego francuskiego r w zwrocie en route lub wymawianie nazwy Barcelona z
seplenionym hiszpaskim s, albo mwienie wszystkim, e jedzie si do Firenze zamiast do
Florencji - nawet jeli wymawia si t nazw prawidowo - jest afektowane i pretensjonalne, i
prawie zawsze wiadczy o pochodzeniu z niszej lub redniej warstwy klasy redniej.
Czonkowie wyszej warstwy klasy redniej, klasy wyszej i klasy robotniczej nie czuj
zwykle potrzeby popisywania si w ten sposb. Uywanie prawidowej zagranicznej
wymowy tych sw jest by moe usprawiedliwione, jeli mwi si biegle w danym jzyku jednak o wiele bardziej skromne (i angielskie) byoby powstrzymanie si przed
prezentowaniem tych umiejtnoci.
Czsto syszymy, e w dzisiejszych czasach akcenty regionalne stay si o wiele

bardziej akceptowane - nawet podane, jeli marzy si o karierze w mediach - i e osoba z

akcentem, powiedzmy z Yorkshire, Liverpoolu, Newcastle czy poudniowozachodniej czci
Wielkiej Brytanii, nie jest ju automatycznie klasyfikowana jako osoba z klasy niszej i
traktowana z pogard. Tak... no... moe. Ja nie jestem o tym przekonana. Fakt, e obecnie
wielu prezenterw popularnych programw radiowych i telewizyjnych mwi z regionalnym
akcentem moe oznacza, e jest to atrakcyjne dla suchaczy, ale nie dowodzi, e w jaki
cudowny sposb zaniky skojarzenia midzy akcentem a przynalenoci klasow. Moe nam
si podoba jaki akcent regionalny, moemy nawet uwaa, e jest on czarujcy i melodyjny,
ale jednak rozpoznajemy go jako akcent klasy robotniczej. Jeli tak naprawd chodzi o to, e
w wielu niegdy snobistycznych profesjach bardziej akceptuje si dzi przynaleno do klasy
robotniczej, to tak powinno si to uj, a nie serwowa nam uprzejme (nieszczere) eufemizmy
na temat akcentw regionalnych.
Dobr sownictwa - powtrka z rzeczownikw
W artykule w Encounter z 1955 roku Nancy Mitford ukua fraz sowa u i
nieu, od pierwszej litery wyrazu upper (class) - klasa wysza, i chocia niektre z
przytoczonych przez ni sw, wiadczcych o przynalenoci do danej klasy, s ju
przestarzae, zasada si nie zmienia. By moe niektre hasa rozpoznawcze ulegy zmianie,
nadal jednak jest ich w brd, a my cigle oceniamy pochodzenie czowieka po tym, czy na
posiek w rodku dnia mwi lunch czy dinner.
Prosty dwuczonowy model wprowadzony przez Mitford nie jest jednak wystarczajco
subtelny jak na moje potrzeby: niektre zwroty mog po prostu oddziela klas wysz od
innych, ale inne bardziej konkretnie oddzielaj klas robotnicz od niszej warstwy klasy
redniej, czy te redni warstw klasy redniej od niszej warstwy klasy redniej. W kilku
przypadkach uycie sw przez klas robotnicz i klas wysz jest zdumiewajco podobne, a
rni si znacznie od klas porednich.
Siedem grzechw gwnych
Jest jednak siedem sw, ktre angielscy czonkowie klasy wyszej i wyszej warstwy
klasy redniej uwaaj za niezawodne hasa rozpoznawcze. Uyjmy ktrego z tych siedmiu
grzechw gwnych w obecnoci kogo z wyszych sfer, a jego radar wykrywajcy
pochodzenie natychmiast zacznie piszcze i byska: bezzwocznie zostaniemy zdegradowani
do redniej warstwy klasy redniej (w najlepszym razie), a by moe niej - a w niektrych
przypadkach automatycznie zakwalifikowani jako klasa robotnicza.
Sucham?
Najbardziej znanym z tych sw, szczeglnie obmierzym dla klasy wyszej i wyszej

warstwy klasy redniej, jest pardon?. Jilly Cooper wspomina, jak jej syn powiedzia do
kolegi: Mama mwi, e pardon to o wiele gorsze sowo ni fuck. Mia sporo racji: dla
wyej wymienionych wyraz o niewtpliwym pochodzeniu z klasy niszej jest gorszy ni
przeklestwo. Niektrzy nawet okrelaj zamieszkane przez nisze warstwy klasy redniej
przedmiecia jako Pardoni. A oto dobry test klasowy, ktry mona przeprowadzi,
rozmawiajc z Anglikiem: celowo powiedzcie co zbyt cicho, eby nie usysza. Czowiek z
niszej lub redniej warstwy klasy redniej zareaguje swkiem Pardon?; kto z wyszej
warstwy klasy redniej powie Sorry? (a moe Sorry - what? lub What - sorry?); ale zarwno
przedstawiciel klasy wyszej, jak i robotniczej powiedz zgodnie: What?. Czonek klasy
najniszej moe przy tym opuci t - Wha? - ale to bdzie jedyna rnica. Niektrzy ludzie
z wyszej warstwy klasy robotniczej z aspiracjami do klasy redniej mog nierozsdnie uy
sowa pardon, eby wyda si z wyszej sfery.
Toaleta
Toilet to kolejne sowo, na ktrego dwik klasy wysze si wzdrygaj - lub
wymieniaj porozumiewawcze spojrzenia, jeli wypowiada je parweniusz z pretensjami.
Prawidowy termin uywany przez wysz warstw klasy redniej i klas wysz oznaczajcy
toalet to loo lub lavatory. Czasem dopuszczalne jest sowo bog, ale tylko wtedy, gdy
wypowiada si je w ewidentnie ironicznoartobliwy sposb, jakby w cudzysowie. Klasa
robotnicza mwi toilet, podobnie jak wikszo niszej i redniej warstwy klasy redniej, z t
jedn rnic, e klasa robotnicza opuszcza kocowe t. (Klasa robotnicza moe take
czasem uy sowa bog, tyle e bez ironicznego cudzysowu). Jednak czonkowie niszej i
redniej warstwy klasy redniej z pretensjami lub aspiracjami, mog zrezygnowa ze sowa
toilet na rzecz wytwornych eufemizmw rodem z przedmiecia, jak gents, ladies,
bathroom, powder room, facilities i convenience; lub artobliwych eufemizmw jak latrines,
heads i privy (te ostatnie preferuj mczyni, poprzednie kobiety).
Serwetka
Serviette - tak mieszkacy Pardonii nazywaj serwetk stoow. Jest to kolejny
przykad wytwornoci z pretensjami - w tym wypadku nierozsdna prba podwyszenia
wasnego statusu przez uycie wymylnego francuskiego sowa zamiast zwyczajnego starego
angielskiego. Kiedy pojawia si sugestia, e serviette przyjli wybredni przedstawiciele
niszej warstwy klasy redniej, stwierdziwszy, e angielskie sowo napkin (serwetka) troch
za bardzo przypomina sowo nappy (pielucha) i zapragnli czego, co ma bardziej
wyrafinowane brzmienie. Niezalenie od swego pochodzenia sowo serviette jest teraz
uwaane za nierozerwalnie zwizane z klas nisz. Matki z klasy wyszej i wyszej warstwy

klasy redniej bardzo si irytuj, gdy ich dzieci ucz si mwi serviette od dziaajcych w
dobrej wierze nia z klasy niszej, i mozolnie wicz je w mwieniu napkin.
Obiad
W samym sowie dinner nie ma nic zego, poza tym, e wiadczy ono o pochodzeniu
robotniczym, jeli si go uywa w odniesieniu do posiku poudniowego, ktry naley
nazywa lunchem. O tym samym wiadczy nazywanie wieczornego posiku tea; grne
warstwy spoeczne mwi na ten posiek dinner lub supper. (Formalnie rzecz biorc, dinner
jest troch bardziej uroczysty ni supper: jeli kto nas zaprasza na supper,
najprawdopodobniej bdzie to nieoficjalny posiek w gronie rodzinnym, spoywany w kuchni
- czasem daje si to do zrozumienia otwarcie, mwic family supper lub kitchen supper.
Czonkowie klasy wyszej i wyszej warstwy klasy redniej uywaj terminu supper czciej
ni ci ze redniej i niszej warstwy klasy redniej). Tea, dla klasy wyszej, jest spoywana
okoo czwartej po poudniu i skada si z herbaty, ciastek lub babeczek zwanych scones, i by
moe malekich kanapek. Klasy nisze nazywaj ten posiek afternoon tea. Wszystko to
moe stanowi pewien problem dla cudzoziemcw: jeli kto nas zaprasza na dinner, czy
powinnimy przyj w poudnie, czy wieczorem? Czy przyjd na tea znaczy przyjd o
czwartej, czy o sidmej? Na wszelki wypadek trzeba zapyta, o ktrej godzinie gospodarz nas
oczekuje. Odpowied pomoe nam umiejscowi zapraszajcych na drabinie spoecznej.
Kanapa
Mona te zapyta gospodarzy, jak nazywaj swoje meble. Jeli tapicerowane
siedzenie dla dwch lub wicej osb nosi u nich nazw settee lub couch, pochodz co
najwyej ze redniej warstwy klasy redniej. Jeli mwi na nie sofa, nale do wyszej
warstwy klasy redniej lub klasy wyszej. Istniej rzadkie wyjtki od uycia tego sowa, ktre
nie jest a tak dokadnym wskanikiem klasy jak pardon. Czasem modzie z wyszej
warstwy klasy redniej, pod wpywem amerykaskich filmw i programw telewizyjnych,
moe mwi couch - chocia raczej nie uyje sowa settee, chyba e artem lub eby
zdenerwowa swoich rodzicw, niepokojcych si o wizerunek swojej klasy. Kto chce, moe
si zabawi w zgadywank, w oparciu o inne, dodatkowe wskaniki klasy, jak te opisane dalej
w rozdziale Dom. Na przykad: jeli dany mebel jest czci nowiutkiego kompletu
wypoczynkowego (kanapa i dwa fotele) w tym samym kolorze, ktry dodatkowo jest dobrany
do zason, jego waciciele prawdopodobnie nazywaj go settee.
Salon
A jak nazywaj pokj, w ktrym znajduje si settee/sofa? Kanap zwan settee
moemy znale w pomieszczeniu zwanym lounge lub living room, a kanap zwan sofa w

sitting room lub drawing room. Drawing room (skrcona wersja withdrawing room) kiedy
by jedynym prawidowym terminem, ale wielu przedstawicieli klas wyszych uznao za
troch pretensjonalne i niemdre nazywanie tak, powiedzmy, niewielkiego pokoiku w
zwyczajnym szeregowcu, zaakceptowano wic sitting room. Czasem mona usysze, jak kto
z wyszej warstwy klasy redniej mwi living room (chocia nie jest to dobrze widziane),
jednake tylko w redniej warstwie klasy redniej i niej mwi si lounge. To sowo jest
szczeglnie przydatne, jeli chce si wytropi snobw ze redniej warstwy klasy redniej,
ktrzy usiuj uchodzi za wysz warstw klasy redniej - nawet jeli nauczyli si ju, e nie
mwi si pardon i toilet, czsto nie s wiadomi, e lounge to take grzech miertelny.
Deser
Podobnie jak obiad, sowo to take samo w sobie nie jest wskanikiem klasy, ale
staje si nim, gdy jest le uywane. Klasy wysze upieraj si, e sodkie danie pod koniec
posiku nazywa si pudding - nigdy sweet, afters czy dessert, z ktrych wszystkie s
niedopuszczalne i degradujce spoecznie. Sweet mona uywa swobodnie w znaczeniu
przymiotnikowym sodki, natomiast jako rzeczownik oznacza wyrb cukierniczy, to, co
Amerykanie nazywaj candy (czyli cukierek) - i nic poza tym. Danie pod koniec posiku to
zawsze pudding, bez wzgldu na to, z czego si skada: puddingiem bdzie nawet kawaek
ciasta czy sorbet cytrynowy. Pytanie Kto chce sweet? pod koniec posiku natychmiast
zakwalifikuje nas jako redni warstw klasy redniej lub niej. Afters take uruchomi radar
wykrywajcy klas i przyczyni si do naszej spoecznej degradacji. Niektrzy modzi
czonkowie wyszej warstwy klasy redniej pod wpywem amerykaszczyzny zaczynaj
mwi dessert i dlatego jest to najmniej nieprzyzwoite sowo z tych trzech - i najmniej
wiarygodny wskanik klasy. Moe take wywoa zamieszanie, dla klas wyszych bowiem
dessert tradycyjnie oznacza wybr wieych owocw, podawanych na samym kocu posiku
zwanego dinner, po puddingu, spoywanych za pomoc noa i widelca.
Smart i common
Owe siedem grzechw to najbardziej ewidentne i wiarygodne wskaniki klasy, ale
nasze niezwykle czue radary wyapi take wiele innych sw. Jeli chcemy mwi jak
wysze sfery, to przede wszystkim musimy przesta uywa sowa posh, ktre oznacza z
wyszych sfer; prawidowym terminem uywanym przez wysze sfery jest smart, dosownie
elegancki. W krgu klas wyszych mona uy sowa posh, ale tylko ironicznie,
przybierajc artobliwy ton gosu, eby zaznaczy, e wiemy, e jest to sowo z niszych sfer.
Przeciwiestwem sowa smart jest uywany przez wszystkich od redniej warstwy
klasy redniej wzwy przymiotnik common (pospolity) - snobistyczny eufemizm oznaczajcy

z klasy robotniczej. Ale uwaga: uywanie tego terminu zbyt czsto wiadczy niezbicie o
kompleksach charakterystycznych dla redniej warstwy klasy redniej. Nieustanne nazywanie
rzeczy i ludzi pospolitymi sprawia wraenie, e sami za bardzo si przed tym bronimy i
zbyt usilnie prbujemy zdystansowa si od klas niszych. Tylko niepewni siebie zdradzaj
si w ten sposb ze swoim snobizmem. Lepszym wyjciem jest sowo naff jako termin mniej
jednoznaczny, ktry moe oznacza to samo co common, czyli pospolity, ale take
kiczowaty, w zym gucie. Sta si ostatnio oglnym wielofunkcyjnym wyraeniem
dezaprobaty i niechci: nastolatki czsto uywaj sowa naff wymiennie ze sowami uncool
(obciachowy, wieniacki) i mainstream (konwencjonalny), ktre w ich jzyku s ulubionymi
obelgami.
Dzieci i modzie, ktre s common, nazywaj swoich rodzicw Mum i Dad,
natomiast te, ktre s smart, mwi Mummy i Daddy (niektre mwiy dawniej Ma i Pa, ale
te sowa dzisiaj s uwaane za starowieckie). Mwic o swoich rodzicach, pospolite dzieci
okrelaj ich my Mum i my Dad (lub nawet me Mum i me Dad), natomiast dzieci z rodzin
eleganckich mwi my mother i my father. Nie s to nieomylne wskaniki, poniewa niektre
dzieci z klas wyszych mwi dzi Mum i Dad, a niektre bardzo mae dzieci z rodzin
robotniczych mog mwi Mummy i Daddy; ale jeli dziecko ma ponad dziesi lat, no, na
wszelki wypadek powiedzmy dwanacie, i wci mwi na swoj matk Mummy, jest to do
wyrany sygna, e pochodzi z klasy wyszej. Doroli, ktrzy wci mwi Mummy i Daddy,
prawie na pewno nale do wyszej warstwy klasy redniej lub wyej.
Matki nazywane Mum nosz torebki, na ktre mwi handbag; matki nazywane
Mummy, po prostu bag. Mum stosuje perfume, Mummy nazywa je scent. Rodzice nazywani
Mum i Dad, udajc si na wycigi konne, mwi o nich horseracing, eleganccy Mummy i
Daddy id na racing. Wybierajc si na imprez, pospolici obywatele mwi, e id na do,
rednia warstwa klasy redniej nazywa j function, a sfery eleganckie po prostu party.
Przekski serwowane na functions klasy redniej nazywaj si refreshments, natomiast grne
warstwy spoeczne na swoich parties maj food and drink. Nisza i rednia warstwa klasy
redniej spoywaj jedzenie w kolejnych portions; wysza warstwa klasy redniej i wyej
dobieraj sobie helpings. Pospolici ludzie zaczynaj posiek od dania zwanego starter,
eleganccy od first course (cho to ostatnie jest kryterium mniej wiarygodnym).
Nisza i rednia warstwa klasy redniej mwi na swj dom home lub property,
natomiast klasy wysze nazywaj go house. Domy ludzi pospolitych maj patio, a domy ludzi
eleganckich - terrace. Przedstawiciele klasy robotniczej mwi indoors, majc na myli w
domu. Ta lista absolutnie nie jest wyczerpujca: klasa przenika wszystkie aspekty

angielskiego ycia, dlatego w niemal kadym rozdziale tej ksiki znajdzie si jeszcze wicej
werbalnych wskanikw klasowych - jak rwnie dziesitki sygnaw niewerbalnych.
Zaprzeczenie klasy
W gruncie rzeczy dzi jestemy tak samo wiadomi podziaw klasowych jak dawniej,
jednak w tych politycznie poprawnych czasach wielu z nas coraz bardziej odczuwa
zakopotanie z powodu owej wiadomoci i stara si, jak moe, zaprzeczy jej lub j ukry.
Najwikszy dyskomfort z tego powodu odczuwa klasa rednia, a najbardziej przeczulona jest
(powodowana najlepszymi intencjami) wysza warstwa klasy redniej. Czego to jej
czonkowie nie zrobi, eby unikn nazwania kogo czy czego robotniczym! Wymylaj
uprzejme eufemizmy, jak grupa o niszych dochodach, mniej uprzywilejowani, zwykli
ludzie, warstwy mniej wyksztacone, przecitny, szary czowiek, czytelnicy prasy
brukowej, pracownik fizyczny, szkoa pastwowa, osiedle domw komunalnych,
ludowy. (Czasem, midzy sob, uywaj eufemizmw mniej uprzejmych, jak Sharon i
Tracey, Kevin, Essex Man i Mondeo Man).
Ta przesadnie taktowna wysza warstwa klasy redniej moe nawet stara si w ogle
unika sowa klasa, ostronie mwic o czyim rodowisku. Ja zawsze wtedy wyobraam
sobie posta wyaniajc si ze sceny ulicznej Lowryego czy z portretu pastwa z dworu
Gainsborough lub Reynoldsa, zalenie od tego, o jakim rodowisku tu mwimy. (To
zawsze wynika jasno z kontekstu: C chcesz, biorc pod uwag, e to takie rodowisko,
trzeba by wyrozumiaym... - to bardziej Lowry; Wolimy, eby Saskia i Fiona utrzymyway
kontakty z dziewcztami z tego samego rodowiska... - Gainsborough/Reynolds).
Jednake wszystkie te dyplomatyczne eufemizmy s cakiem niepotrzebne, poniewa
Anglicy o pochodzeniu robotniczym generalnie nie maj problemu z tym newralgicznym
sowem i nie maj nic przeciwko nazywaniu ich klas robotnicz. Take Anglicy z klasy
wyszej przewanie traktuj kwesti klasy do bezceremonialnie i rzeczowo. Nie chodzi o
to, e te dwie klasy, najnisza i najwysza, nie maj takiej wiadomoci klasowej jak te
porodku; po prostu ludzie z grup kracowych zwykle nie s tak podszyci niepokojem i
zakompleksieni na tym punkcie. Rwnie w wielu wypadkach ich wiadomo klasowa jest
wyranie mniej subtelna i zoona ni klasy redniej: zazwyczaj nie dostrzegaj a tylu
warstw czy niuansw. Ich radar rozpoznaje w najlepszym razie trzy klasy: robotnicz, redni
i wysz; a czasem tylko dwie, przy czym klasa robotnicza dzieli wiat na nas i wysze sfery
(the posh), a klasa wysza widzi tylko nas i plebs.
Nancy Mitford jest tu dobrym przykadem, ze swoim prostym podziaem
spoeczestwa na u i nieu, ktry nie uwzgldnia subtelnej gradacji midzy nisz, redni

i wysz warstw klasy redniej, nie mwic ju o mikroskopijnych niuansach

odrniajcych, powiedzmy, pewnych siebie czonkw wyszej warstwy klasy redniej o
ustalonej pozycji od zakompleksionych czonkw wyszej warstwy klasy redniej z
pogranicza, bo te detale interesuj ju tylko udrczon klas redni. Oraz wcibskich
antropologw.
Jzykowe kody klasowe a angielsko
A wic co owe kody mwi nam o angielskoci? We wszystkich kulturach istnieje
hierarchia spoeczna i sposoby sygnalizowania statusu spoecznego; co wic, poza nasz by
moe rozdmuchan wiadomoci podziaw klasowych, jest charakterystyczne w angielskim
systemie klasowym i jego sygnaach?
Przede wszystkim kody jzykowe, ktre opisalimy, wskazuj na to, e klasa w Anglii
nie ma nic wsplnego z pienidzmi i bardzo mao z zawodem. Najwaniejsza jest mowa.
Osoba z akcentem klasy wyszej, uywajca typowego dla tej klasy sownictwa,
rozpoznawana jest jako osoba z klasy wyszej, nawet jeli dochody ma na granicy minimum
socjalnego, wykonuje podejrzan, niewymagajc kwalifikacji prac i mieszka w
zapuszczonym mieszkaniu komunalnym. Moe nawet by bezrobotna, bezdomna i y w
ndzy. Analogicznie, czowiek z wymow charakterystyczn dla klasy robotniczej, ktry na
kanap mwi settee, a na poudniowy posiek dinner, utosamiany jest z klas robotnicz,
nawet jeli jest multimilionerem i mieszka w okazaej wiejskiej rezydencji. S take inne
sygnay klasy, takie jak gust dotyczcy ubra, mebli, wystroju wntrz, samochodw, zwierzt
domowych, ksiek, hobby, jedzenia i picia - jednak mowa zdradza klas najprdzej i jest
wskanikiem najbardziej wiarygodnym.
Znaczenie

mowy

tym

kontekcie

moe

wskazywa

na

jeszcze

inn

charakterystyczn cech Anglikw: nasze umiowanie sw. Czsto nazywa si nas kultur
bardziej werbaln ni wizualn, mwi si, e jestemy o wiele bardziej znani ze swojej
literatury ni sztuki, czy nawet muzyki. Nie jestemy take specjalnie manualni czy
ekspresyjni fizycznie, nie mamy skonnoci do dotykania i gestykulacji, polegajc bardziej na
komunikacji werbalnej ni niewerbalnej. Naszym ulubionym medium s sowa, wic chyba
nic dziwnego, e to one s naszym gwnym sposobem sygnalizowania i rozpoznawania
statusu spoecznego.
Ogromne znaczenie sygnaw jzykowych oraz nieistotno profesji i poziomu
zamonoci jako wskanikw klasy przypominaj nam te, e nasza kultura nie jest
merytokracj. Akcent i sownictwo wiadcz o klasie, w ktrej przyszo si na wiat i zostao
wychowanym, nie o tym, co osigno si dziki wasnemu talentowi i wysikom. A

obojtnie, co osigniemy, nasza pozycja na drabinie spoecznej bdzie zawsze rozpoznawalna

dziki naszemu sposobowi mwienia, chyba e mozolnie wywiczymy si w uywaniu
wymowy i sownictwa innej klasy.
Ju sama ta zoono zasad jzykowych wiadczy o zawiej naturze angielskiego
systemu klasowego - wszystkie te warstwy, wszystkie te drobne rnice; gra planszowa w
awans spoeczny. A zasada zaprzeczenia klasy sugeruje nam osobliwie angielskie
przewraliwienie na tym punkcie. Owo skrpowanie moe by bardziej widoczne wrd klasy
redniej, ale w jakim stopniu jest to przypado wikszoci z nas - chtnie udawalibymy, e
rnice klasowe nie istniej, lub nie s ju dzisiaj wane, albo przynajmniej, e my sami nie
mamy adnych uprzedze klasowych.
To za czy si z kolejn typowo angielsk cech: hipokryzj. Nie twierdz, e nasze
zakamanie i zaprzeczanie obsesji na punkcie klasy jest wiadomie obliczone na
wprowadzenie kogo w bd - to raczej kwestia oszukiwania samych siebie ni celowego
nabierania innych; moe co w rodzaju zbiorowego autooszukiwania? Mam przeczucie, e ten
wyranie angielski rodzaj hipokryzji pojawi si jeszcze, a nawet moe si okaza jedn z
cech definiujcych, ktrych szukamy.

Komrka - gar nowych zasad

Dzi prawie wszyscy w Anglii maj telefony komrkowe, ale poniewa jest to
wynalazek stosunkowo nowy, nie powstaa jeszcze etykieta rzdzca kwestiami, kiedy, jak i
w jaki sposb go uywa. Musimy wymyla i testowa te nowe zasady niejako w praniu fascynujce jest obserwowanie tego procesu, a szczeglnie ekscytujce dla badacza nauk
spoecznych, poniewa nieczsto ma si okazj do badania nowego zestawu niepisanych
zasad spoecznych w procesie ich formowania.
Na przykad: odkryam, e wikszo Anglikw, jeli si ich o to zapyta, zgadza si,
e gona rozmowa na banalne tematy czy o sprawach domowych przez komrk w pocigu
jest niegrzeczna i wiadczy o nieliczeniu si z innymi. A jednak wiele osb to robi, a
wsppasaerowie, mimo e wzdychaj i wznosz oczy ku niebu, bardzo rzadko wystpuj
otwarcie przeciw winowajcom - jako e to oznaczaoby zamanie innych tradycyjnych
angielskich zasad oraz przezwycienie wasnych zahamowa w rozmowach z nieznajomymi
(przed robieniem scen czy ciganiem na siebie uwagi). Winni, mimo czstych publicznych
dyskusji na ten temat, wydaj si niewiadomi efektw swego zachowania, podobnie jak
ludzie, ktrzy dubic w nosie czy drapic si pod pachami w swoich samochodach, wyranie
zapominaj, e nie s niewidzialni.
Jak zostanie rozwizany ten pozorny impas? S ju pierwsze oznaki, e wyaniaj si
nowe zasady dotyczce uywania telefonw komrkowych w miejscach publicznych, i jest
szansa, e gone rozmowy pod hasem jestem w pocigu czy komrki dzwonice w kinach
i teatrach z czasem stan si rwnie niedopuszczalne jak wpychanie si do kolejek, ale jeszcze
nie mona mie co do tego pewnoci, zwaszcza jeli wzi pod uwag zahamowania
Anglikw przed jawnym protestem. Niestosowne uywanie telefonw komrkowych w
pocigach i innych miejscach publicznych jest problemem spoecznym, ktrego wszyscy
jestemy dzi wiadomi. Ale s te inne aspekty rodzcej si etykiety komrkowej, jeszcze
bardziej niejasne i kontrowersyjne.
Nie uzgodniono na przykad dotychczas zasad etykiety na temat uywania komrek w
czasie spotka biznesowych. Czy wyczy dyskretnie telefon przez wejciem na zebranie?
Czy wzi go ze sob i zrobi przedstawienie, ostentacyjnie go wyczajc, w
przypochlebnym gecie pod tytuem: Zobacz, jak si z tob licz: wyczam dla ciebie mj
telefon? A potem, czy pooy swj wyczony telefon na stole, eby przypomina o naszej
uprzejmoci i statusie naszego klienta czy kolegi? Jeli za nie wycza, to trzyma go przy
sobie czy zostawi w teczce? Czy odbiera rozmowy podczas spotkania? Moje wstpne
obserwacje wskazuj, e biznesmeni niszego szczebla zazwyczaj s mniej grzeczni, prbuj

pokazywa swoj wano, nie wyczajc komrki i odbierajc telefony podczas spotka,
natomiast ci na wyszych stanowiskach kierowniczych, ktrzy nie musz niczego
udowadnia, zwykle bardziej licz si z innymi.
A co z lunchem? Czy dopuszczalne jest ponowne wczenie telefonu w czasie
roboczego lunchu? Czy musimy poda powd? Przeprosi? Tutaj znw moje wstpne
obserwacje i rozmowy sugeruj podobny model. Ludzie o niszym statusie, niepewni swojej
pozycji, zwykle odbieraj, a nawet sami dzwoni podczas roboczego lunchu - czsto
przepraszajc i usprawiedliwiajc si, ale w tak zarozumiay sposb (Jestem taki zajty i
niezastpiony), e ich przeprosiny to w gruncie rzeczy ukryta przechwaka. Ich koledzy z
wyszego szczebla (bez kompleksw) albo zostawiaj telefony wyczone, albo jeli
koniecznie musz mie je z jakiego powodu wczone, z zakopotaniem przepraszaj w
szczery, czsto autoironiczny sposb.
Istnieje wiele innych, duo bardziej subtelnych sposobw wykorzystania telefonw
komrkowych w kontekcie spoecznym. Czasem nie chodzi nawet wcale o rozmowy.
Komrka moe na przykad suy jako oznaka statusu wrd rywalizujcych nastolatkw lub
jako rekwizyt do popisw moje jest lepsze (substytut samochodu) wrd dorosych
mczyzn, gdzie dyskusje na temat wzgldnych zalet rnych marek, sieci i opcji zajmuj
miejsce bardziej tradycyjnych konwersacji na temat k z obrczami z lekkich stopw,
przypieszenia, mocy silnika itp.
Zauwayam take, e wiele kobiet, ktre przychodz same do kawiarni i innych
miejsc publicznych, uywa dzi komrki jako bariery, w zastpstwie tradycyjnej gazety czy
czasopisma, eby zasygnalizowa swoj niedostpno i zaznaczy osobiste terytorium.
Komrka, nawet jeli w danej chwili nie jest uywana, pooona na stole spenia rol
skutecznego symbolicznego ochroniarza, zabezpieczenia przed niechcianym kontaktem
towarzyskim: kobiety dotykaj telefonu lub podnosz go, gdy zblia si potencjalny intruz.
Jedna z kobiet wyjania: Po prostu czujesz si pewniej, gdy j masz - na stoliku, pod rk...
Waciwie jest lepsza ni gazeta, bo s w niej prawdziwi ludzie - to znaczy, prawdziwi ludzie,
do ktrych moesz zadzwoni lub wysa SMS, jak bdziesz chciaa. Czujesz si jako
bezpieczniej. Poczucie, e sie towarzyskiego wsparcia w postaci naszych przyjaci i
rodziny jest w pewien sposb w rodku telefonu, sprawia, e nawet dotykanie lub trzymanie
telefonu w rce daje nam wraenie ochrony - i jest sygnaem dla innych, e nie jestemy same
i bezbronne.
Ten przykad wskazuje na waniejsze funkcje spoeczne telefonu komrkowego.
Pisaam o tej kwestii szczegowo gdzie indziej12, ale warto take wyjani to krtko tutaj.

Uwaam, e komrka staa si wspczesnym odpowiednikiem opotkw lub wiejskiej drogi.

Ultranowoczesna technologia telefonw komrkowych pozwala nam na powrt do bardziej
naturalnych i ludzkich wzorcw komunikacyjnych z czasw przedindustrialnych, gdy
mieszkalimy w maych, stabilnych spoecznociach i czsto bralimy udzia w dialogach
integracyjnych z mocno zyt sieci spoeczn rodziny i przyjaci. W pdzcym
wspczesnym wiecie zarwno intensywno, jak i jako komunikacji z nasz sieci
spoeczn znacznie si pogorszya. Wikszo z nas ju nie angauje si w przytulne
pogaduszki przy pocie ogrdka. Czsto nie wiemy nawet, jak nazywaj si nasi ssiedzi, a
komunikacja jest ograniczona do przelotnego, lekko niemiaego skinienia gow, jeli w
ogle. Krewni i znajomi s porozrzucani po wiecie, a nawet jeli mieszkaj niedaleko, czsto
jestemy zbyt zajci albo zbyt zmczeni, eby ich odwiedzi. Cigle jestemy w ruchu,
wikszo czasu spdzajc w drodze do pracy i z pracy - wrd nieznajomych w pocigach i
autobusach, albo sami i odizolowani we wasnych samochodach. Te czynniki s szczeglnie
kopotliwe dla Anglikw, poniewa jestemy z reguy bardziej powcigliwi i zahamowani
towarzysko ni inne kultury; nie rozmawiamy z nieznajomymi i nie zawieramy znajomoci
szybko i atwo.
Telefoniczne linie naziemne pozwalaj nam si ze sob porozumiewa, ale nie tak
czsto, swobodnie i spontanicznie jak w tradycyjnych niewielkich spoecznociach, do ycia
w ktrych przystosowaa nas ewolucja i w jakich wikszo ludzi ya w czasach
przedindustrialnych. Telefony komrkowe - zwaszcza moliwo wysyania krtkich,
czstych, tanich wiadomoci tekstowych - przywracaj nam poczucie cznoci i wsplnoty
oraz oferuj antidotum na alienacj i stresy wspczesnego miejskiego ycia. S swego
rodzaju towarzysk lin bezpieczestwa w podzielonym i izolujcym wiecie.
Wyobramy sobie typow, krtk rozmow na wiejskiej drodze: Witaj, co tam u
ciebie?. W porzdku, id do sklepu - a jak twoja mama?. Dziki, ju lepiej. O, to
dobrze, pozdrw j ode mnie. To na razie!. Przypomina mi to dialekt SMSowy komunikat jest skpy - yczliwe pozdrowienie, strzp wiadomoci - ale zostaje nawizane
osobiste poczenie, ludzie przypominaj sobie, e nie s samotni. Do czasu pojawienia si
wiadomoci tekstowych w komrkach wielu z nas musiao y bez tej drobnej, ale z punktu
widzenia psychologicznego i spoecznego bardzo wanej formy komunikacji.
Jednake ta nowa forma wymaga nowego zestawu niepisanych zasad, a negocjacje w
sprawie ich ustalenia powoduj pewne napicia i konflikty - szczeglnie kwestia, czy
wiadomoci tekstowe to odpowiednie medium dla pewnego typu rozmw. Podrywanie i
flirtowanie przez SMS jest akceptowane, nawet mile widziane, ale niektre kobiety narzekaj,

e mczyni uywaj SMSw, eby unikn rozmowy. Zerwanie z kim przez SMS jest
powszechnie uwaane za tchrzostwo i rzecz absolutnie niedopuszczaln, ale ta zasada
jeszcze nie okrzepa na tyle, eby powstrzyma niektrych przed koczeniem zwizku w ten
sposb.
Mam nadziej zdoby fundusze na wykonanie porzdnych bada nad etykiet
komrkow, na monitorowanie wszystkich tych nowo powstajcych zasad, jak dojrzewaj i
staj si niepisanymi prawami, wic moe bd w stanie dostarczy uaktualnionych
informacji w przyszych wydaniach tej ksiki. A na razie mam nadziej, e zidentyfikowanie
bardziej oglnych, staych zasad angielskoci pomoe nam przewidzie, przynajmniej do
pewnego stopnia, najbardziej prawdopodobny rozwj tego procesu.
eby odkry te cechy definiujce, najpierw musimy zbada zasady o wiele bardziej
stabilnej, okrzepej formy angielskiej komunikacji: rozmw w pubie.

Jzyk pubu
Pub to zasadniczy element angielskiego ycia i kultury. Moe to brzmi jak zdanie z
banalnego przewodnika, ale mwi szczerze: znaczenia pubu w kulturze angielskiej nie
sposb przeceni. Ponad trzy czwarte dorosych Anglikw chodzi do pubw, a ponad jedna
trzecia to stali bywalcy, ktrzy odwiedzaj pub co najmniej raz w tygodniu. Dla wielu jest on
drugim domem. Pub take przedstawia idealn prb reprezentatywn angielskiej populacji
dla kadego badacza nauk spoecznych, poniewa do pubw uczszczaj ludzie w rnym
wieku, z rnych klas spoecznych, o rnym poziomie wyksztacenia i wykonujcy wszelkie
moliwe zawody. Nie da si nawet prbowa zrozumie angielskoci bez spdzenia sporej
iloci czasu w pubach. Mona te si sporo o niej nauczy, w ogle z pubu nie wychodzc.
Mwi sporo, a nie wszystko, bo pub - jak wszystkie miejsca, gdzie si pije, we
wszystkich kulturach - jest otoczeniem wyjtkowym, z wasnymi zasadami i dynamik
spoeczn. Moi koledzy z SIRC i ja przeprowadzilimy do szczegowe midzykulturowe
badania na temat miejsc, gdzie pije si alkohol13 (no, kto musia), ktre wykazay, e picie
jest, we wszystkich spoeczestwach, czynnoci w zasadzie spoeczn, i e wikszo kultur
posiada specjalne, wydzielone miejsca do wsplnego picia. Nasze badania ujawniy trzy
wane midzykulturowe podobiestwa, czy te aksjomaty, jeli chodzi o miejsca, w
ktrych si pije:
We wszystkich kulturach miejsce takie jest rodowiskiem specyficznym, odrbnym
wiatem spoecznym z wasnymi zwyczajami i systemem wartoci.
Miejsca te zazwyczaj s rodowiskami integrujcymi towarzysko, egalitarnymi, lub
przynajmniej takimi, w ktrych rnice w statusie opieraj si na innych kryteriach ni te
obowizujce w wiecie zewntrznym.
Gwn funkcj takiego miejsca jest uatwienie zacieniania wizi towarzyskich.
A wic, chocia pub jest w duym stopniu czci angielskiej kultury, ma take swj
wasny mikroklimat spoeczny14. Jak wszystkie miejsca, w ktrych pije si alkohol, jest pod
pewnymi wzgldami stref progow, stanem niejednoznacznym, na krawdzi, na granicy,
w ktrym czowiek dowiadcza pewnej remisji kulturowej, przez co rozumiem
zorganizowane, chwilowe rozlunienie czy zawieszenie tradycyjnych spoecznych ogranicze
(znane rwnie jako usankcjonowana dewiacja lub efekt przerwy w grze). To czciowo
z powodu tego zastrzeenia badanie zasad rozmw w pubie powinno powiedzie nam sporo o
angielskoci.
Angielskie rozmowy w pubach
Towarzysko

Pierwsza zasada angielskich rozmw w pubach mwi nam, dlaczego puby s tak
wan czci naszej kultury. Jest to zasada towarzyskoci: lada barowa w pubie to jedno z
bardzo niewielu miejsc w Anglii, gdzie dopuszczalne pod wzgldem towarzyskim jest
nawizanie rozmowy z kim zupenie obcym. Przy barze tradycyjne zasady prywatnoci i
powcigliwoci

zostaj

zawieszone,

nastpuje

tymczasowa

remisja

naszych

konwencjonalnych spoecznych zahamowa, i przyjacielska pogawdka z nieznajomymi jest

uwaana za zachowanie cakiem stosowne i normalne.
Cudzoziemcom z reguy trudno jest zaakceptowa fakt, e w angielskich pubach nie
ma obsugi kelnerskiej. Faktycznie, latem jednym z najaoniejszych widokw w Anglii
(albo najzabawniejszych, zalenie od naszego poczucia humoru) jest grupa spragnionych
turystw, ktrzy cierpliwie siedz przy stoliku w pubie i czekaj, a kto przyjdzie i wemie
od nich zamwienie.
Moja pierwsza reakcja na ten widok bya bezdusznie naukowa: wyjam stoper i
zaczam mierzy czas. Interesowao mnie, jak dugo zajmie turystom rnych narodowoci
zorientowanie si, e nie ma obsugi kelnerskiej. (Gwoli cisoci, najszybszy czas - dwie
minuty dwadziecia cztery sekundy - nalea do bystrej pary Amerykanw; najduszy czterdzieci pi minut i trzynacie sekund - do grupy modych Wochw, chocia, prawd
mwic, byli oni pochonici oywion dyskusj o futbolu i nie wydawali si zbytnio
zaniepokojeni brakiem obsugi. Para Francuzw wymaszerowaa z pubu, mruczc pod nosem
gorzkie uwagi o marnej obsudze i w ogle o les Anglais, po dwudziestu czterech minutach
czekania). Gdy ju jednak zaspokoiam ciekawo naukow, ogarno mnie wspczucie, do
tego stopnia, e napisaam nawet broszurk na temat etykiety pubu angielskiego dla turystw.
Badania terenowe do tej ksieczki - dziewiciomiesiczna wdrwka krajoznawcza od pubu
do pubu - zaowocoway rwnie uytecznym materiaem na temat angielskoci.
W ksieczce na temat etykiety pubw wyjaniam, e zasada towarzyskoci ma
zastosowanie wycznie przy barze, dlatego te fakt, e trzeba podej do baru, eby kupi
drinki, daje Anglikom cenn okazj do kontaktw towarzyskich. Zwracam uwag, e obsuga
kelnerska odizolowaaby ludzi przy osobnych stolikach. Moe to nie problem dla bardziej z
natury otwartych i towarzyskich nacji, ktrych przedstawiciele nie potrzebuj pomocy, eby
nawiza znajomo z kim siedzcym obok, ale, jak argumentuj do defensywnie, Anglicy
s nieco powcigliwi i zahamowani, kady wic rodzaj wsparcia jest na wag zota. O wiele
atwiej jest nam si wcign niezobowizujco w przypadkow pogawdk, czekajc przy
barze, ni z premedytacj wtrci si do rozmowy przy ssiednim stoliku. System bez obsugi
jest zaprojektowany tak, by wspiera towarzysko.

Ale bynajmniej nie spontaniczn czy rozbuchan. Remisja kulturowa to nie tylko
wymylny naukowy zwrot na wyluzowanie. Nie oznacza, e wyzbywamy si wszystkich
zahamowa

idziemy

na

ywio.

Oznacza

cakiem

konkretne,

zorganizowane,

skonwencjonalizowane rozlunienie tradycyjnych konwencji towarzyskich. W angielskich

pubach zawieszenie normalnych zasad prywatnoci jest ograniczone do lady barowej, a w
niektrych wypadkach, w mniejszym stopniu, do stolikw usytuowanych bardzo blisko baru
(stojce najdalej od niego s powszechnie uwaane za najbardziej prywatne). Odkryam
kilka innych wyjtkw: zasada towarzyskoci dziaa te w bardziej ograniczonym stopniu (i
podlega do surowym zasadom pierwszego kontaktu) wok tarczy do gry w rzutki i stou
bilardowego, ale odnosi si tylko do osb stojcych blisko graczy; stoliki w ssiedztwie tych
gier s wci prywatne.
Anglicy potrzebuj uatwienia towarzyskiego w postaci usankcjonowanej dewiacji
przy barze, ale mimo wszystko cenimy sobie swoj prywatno. Podzia pubu na stref
prywatn i publiczn jest idealnym, i bardzo angielskim, kompromisem: pozwala nam na
amanie zasad, ale gwarantuje, e robimy to w sposb bezpiecznie uporzdkowany i
regulowany zasadami.
Niewidzialna kolejka
Zanim w ogle zaczniemy zgbia skomplikowan etykiet rozmw w pubie,
potykamy si o kolejn zasad zachowania. Wymaga ona krtkiej dygresji od naszego
gwnego tematu, czyli zasad konwersacji, ale pomoe nam udowodni (w prawidowym
znaczeniu sowa przetestowa, sprawdzi) jedn z zasad angielskoci. Chodzi o stanie w
kolejce. Bar w pubie jest jedynym miejscem w Anglii, gdzie wszystko sprzedaje si bez
formowania kolejki. Wielu komentatorw kultury angielskiej zauwaa, e stanie w ogonku
jest niemal narodowym hobby Anglikw, ktrzy odruchowo ustawiaj si w uporzdkowane
kolejki na przystankach autobusowych, przy kasach sklepowych, budkach z lodami,
wejciach, wyjciach, windach - a take, wedug relacji niektrych zdezorientowanych
turystw, czasem na pustkowiu, bez wyranego powodu.
Wedug Georgea Mikesa: Anglik, nawet gdy jest sam, ustawia si w porzdn
jednoosobow kolejk. Gdy przeczytaam ten komentarz po raz pierwszy, uznaam, e to
zabawna przesada, ale potem zaczam obserwowa ludzi uwaniej i przekonaam si, e to
prawda, i co wicej, e sama te to robi. Gdy czekam samotnie na autobus lub na takswk,
nie wasam si tu i tam bez celu po przystanku, jak ludzie w innych krajach - ustawiam si
dokadnie pod znakiem, z twarz zwrcon w odpowiednim kierunku, dokadnie tak, jakbym
staa na czele kolejki. Ustawiam si w porzdn jednoosobow kolejk. Jeli jeste

Anglikiem, prawdopodobnie postpujesz tak samo.

Jednake w przybytkach, gdzie pija si alkohol, wcale nie tworzymy porzdnych
kolejek: gromadzimy si w nieuporzdkowany sposb wzdu lady barowej. Najpierw
uderzyo mnie to jako co przeciwnego wszelkim angielskim instynktom, zasadom i
zwyczajom, a uwiadomiam sobie, e tak naprawd tam jest kolejka, cho niewidzialna, i e
zarwno barmani, jak i klienci s wiadomi pozycji kadej osoby w tej kolejce. Kady wie,
kto jest nastpny: osoba, ktra dotara do lady przed tob, bdzie obsuona przed tob,
wszelkie ewidentne prby wymuszenia obsugi poza kolejk zostan przez barmanw
zignorowane, a pozostali klienci bd na nie patrze bardzo krzywym okiem. Innymi sowy,
zostan one potraktowane jako wpychanie si do kolejki. System nie jest niezawodny, jednak
angielscy barmani wykazuj niezwyke zdolnoci, jeli chodzi o rozpoznawanie, kto jest
nastpny w niewidzialnej kolejce. Lada barowa jest wyjtkiem potwierdzajcym regu,
jeli chodzi o angielskie kolejki: jest to tylko pozorny wyjtek - oraz kolejny przykad
uporzdkowanego charakteru angielskiego nieuporzdkowania.
Pantomima
Zasady angielskich rozmw w pubie reguluj zarwno komunikacj werbaln, jak i
niewerbaln - waciwie to niektre z nich wrcz zakazuj uywania sw, na przykad zasada
pantomimy. Barmani staraj si, jak mog, eby zagwarantowa wszystkim obsug w
prawidowej kolejnoci, mimo to naley przycign ich uwag i uwiadomi im, e
czekamy, by nas obsuono. Istnieje jednak surowa etykieta przycigania uwagi barmanw:
naley to robi bez sw, bez wydawania adnych dwikw i bez uciekania si do
impertynencji wyranych gestw. (Tak, znowu jestemy w Krainie Po Drugiej Stronie Lustra.
Prawda o angielskiej etykiecie jest naprawd dziwniejsza ni najdziwniejsza fikcja).
Zalecane podejcie najlepiej okreli jako co w rodzaju subtelnej pantomimy - nie
takiej jak w teatrze na Gwiazdk, bardziej takiej jak w filmach Bergmana, gdzie jedno
uniesienie brwi jest niezwykle wymowne. Celem jest nawizanie kontaktu wzrokowego z
barmanem. Jednak woanie go jest zabronione; rwnie le widziane s prawie wszystkie inne
dobrze znane sposoby zwracania uwagi, jak stukanie monet w lad, strzelanie palcami czy
machanie rk.
Mona da znak obsudze, e si czeka, trzymajc w doni pienidze lub pust
szklank. Zasada pantomimy zezwala na przechylenie pustej szklanki albo na obracanie jej
powoli w kko (niektrzy wytrawni bywalcy pubw mwili mi, e to oznacza upyw czasu).
Tutaj etykieta jest przeraajco precyzyjna: wolno, na przykad, oprze na barze okie, z
pienidzmi albo pust szklank w wycignitej doni, ale ju nie podnie cae rami i

wymachiwa banknotami czy szklank.

Zasada pantomimy wymaga przyjcia wyczekujcego, penego nadziei, nawet nieco
zatroskanego wyrazu twarzy. Jeli klient wyglda na zbyt zadowolonego, obsuga moe
zaoy, e ju jest obsugiwany. Ci, ktrzy czekaj na obsuenie, musz pozostawa czujni i
przez cay czas obserwowa barmanw. Gdy ju zostanie nawizany kontakt wzrokowy,
szybki ruch brwi, czasem z towarzyszeniem lekkiego uniesienia podbrdka i penego nadziei
umiechu, daje zna obsudze, e czekamy. Obsuga odpowiada na te pantomimiczne sygnay
umiechem lub skinieniem gowy, uniesieniem palca lub doni, i czasem podobnym ruchem
brwi. Ten kod oznacza: Widz, e czekasz, i obsu ci, najszybciej jak si da.
Anglicy wykonuj t pantomim w odpowiedniej kolejnoci instynktownie,
niewiadomi, e przestrzegaj jakiej sztywnej etykiety, i nigdy nie kwestionuj tych
nadzwyczajnych utrudnie (nie mwi, nie macha, nie wydawa dwikw, by non stop
wyczulonym na subtelne niewerbalne sygnay), narzucanych przez wspomnian zasad.
Cudzoziemcw pantomima z unoszeniem brwi zbija z tropu - sceptyczni turyci czsto mwi
mi, e nie pojmuj, jak Anglikom w ogle udaje si kupi drinka - jest ona jednak
zaskakujco skuteczna. Kady zostaje obsuony, zazwyczaj w odpowiedniej kolejnoci i bez
zbdnego zamieszania, haasu czy sporw.
Prowadzenie bada nad zasad pantomimy (i innymi niepisanymi zasadami
zachowania w pubie) byo dla mnie samej pewnego rodzaju testem, na ile jestem zdolna
stan obok moich rodakw i obserwowa ich z dystansu, jak obiektywny naukowiec. Jako
Angielka i bywalczyni pubw, zawsze wykonywaam ten rytua automatycznie, jak wszyscy
inni, nigdy nie kwestionujc ani nawet nie zauwaajc jego dziwnych i skomplikowanych
zasad. Ale eby napisa ksik o pubowej etykiecie, musiaam na si sta si profesjonaln
cudzoziemk, nawet w moim wasnym lokalnym pubie. Jest to cakiem interesujce (cho
lekko niepokojce) wiczenie - oczyci umys ze wszystkiego, co zwykle uznaje si za
naturalne, po czym analizowa, rozkada na czynniki i kwestionowa kady szczeg
rutynowej procedury, ktra jest niemal tak swojska, bezmylna i mechaniczna jak mycie
zbw. Gdy ukazaa si moja broszurka o etykiecie pubw, niektrzy angielscy czytelnicy
mwili mi, e czytanie o rezultatach tego wiczenia byo rwnie niepokojce.
Wyjtek od zasady pantomimy
Istnieje jeden wany wyjtek od zasady pantomimy i jak zwykle jest to wyjtek
rzdzony reguami. Czekajc na obsuenie przy barze w pubie, mona usysze, jak kto
woa do barmanw: Hej, jest jaka szansa, e dostan mojego cholernego drinka jeszcze w
tym tysicleciu?, albo: Ruszcie si, tkwi tutaj od zeszego czwartku!, lub te popenia

inne wykroczenia od zasady pantomimy. Radzimy ich nie naladowa: odzywa si w ten
sposb maj prawo wycznie stali bywalcy danego pubu, te niegrzeczne uwagi s robione w
kontekcie specjalnej etykiety, ktra reguluje stosunki midzy obsug a staymi klientami.
Prosz i dzikuj
Natomiast zasady rzdzce zamawianiem drinkw odnosz si do wszystkich. Po
pierwsze, w Anglii jest taki zwyczaj, e z caej grupy podchodzi do baru jeden jej czonek
(lub co najwyej dwch), eby zamwi drinki dla pozostaych, i ten jeden paci za
zamwienie. (Tej zasady nie wymylono tylko po to, eby uatwi ycie obsudze albo eby
unikn tego, czego Anglicy tak nie znosz, zamieszania. Jest ona powizana z innym
zestawem zasad: etykiet stawiania kolejek, o ktrej bdzie mowa pniej). Po drugie,
prawidowym sposobem zamawiania piwa jest: A pint of bitter (lub lager), please (Prosz
due ciemne/jasne). W przypadku maego piwa (halfpint), zwykle skraca si to do Half a
bitter (lub lager), please (Mae ciemne/jasne, prosz).
Prosz jest bardzo wane: cudzoziemcom lub nowicjuszom wybacza si pomyki w
pozostaych elementach zamwienia, ale opuszczenie sowa prosz to powane
wykroczenie. Bardzo wane jest te pamitanie o dzikuj (lub dziki, lub w najgorszym
wypadku przynajmniej o jego odpowiedniku niewerbalnym, jak kontakt wzrokowy, skinienie
gow i umiech), gdy dostaniemy ju swoje drinki, i jeszcze raz, gdy wydadz nam reszt.
Ta zasada ma zastosowanie nie tylko w pubach, ale przy zamawianiu lub kupowaniu
czegokolwiek, w caej Anglii: w sklepach, restauracjach, pocigach, autobusach i hotelach,
obsuga oczekuje uprzejmego traktowania, czyli mwienia prosz i dzikuj. Uprzejmo jest
obustronna: barman czy ekspedient powie: Cztery pidziesit, prosz i zazwyczaj
dzikuj (lub co podobnego), gdy wrczymy pienidze. Oglna zasada jest taka, e kada
proba (czy to ze strony obsugi, czy klienta) musi koczy si sowem please, a kade
spenienie proby (jak wyej) wymaga thank you.
Zgbiajc tajniki angielskoci, pilnie zliczaam wszystkie prosz i dzikuj
podczas kadych zakupw, i odkryam, e na przykad typowa transakcja w kiosku z gazetami
lub pobliskim sklepiku (taka jak, powiedzmy, moje tradycyjne zakupy czekoladowego
batonika, gazety i paczki papierosw) zazwyczaj zawiera dwa prosz i trzy dzikuj
(cho na dzikuj nie ma limitu i czsto zdarzao mi si naliczy pi). Prosty zakup drinka
i paczki chipsw w pubie take zazwyczaj wymaga dwch prosz i trzech dzikuj.
Cho Anglia jest spoeczestwem o wysokiej wiadomoci podziaw klasowych, owe
zasady uprzejmoci dowodz, e nasza kultura jest rwnie pod wieloma wzgldami
niezwykle egalitarna - lub przynajmniej, e nie wypada zwraca uwagi na rnice w statusie.

Cho personel obsugujcy czsto pochodzi z niszej klasy spoecznej ni klienci (a jzykowe
wskaniki klasy gwarantuj, e jeli tak jest, obie strony s tego wiadome), w ich postawie
rzuca si w oczy brak sualczoci, a niepisane zasady wymagaj, by traktowa ich grzecznie
i z szacunkiem. Jak wszystkie zasady, take i te s czasem amane, ale gdy tak si dzieje, jest
to zauwaane i le odbierane przez innych.
I jeden dla pana?. Uprzejmy egalitaryzm
Odkryam, e w specyficznym spoecznym mikroklimacie pubu zasady egalitarnej
uprzejmoci s jeszcze bardziej skomplikowane i jeszcze surowiej si ich przestrzega. Na
przykad, nie ma zwyczaju dawania napiwkw wacicielowi pubu lub obsugujcym nas
barmanom. Zamiast tego, zazwyczaj kupuje si im drinka. Danie napiwku barmanowi byoby
niegrzeczn aluzj do jego suebnej roli, gdy natomiast oferujemy drinka, traktujemy go
jak rwnego sobie. Zasady mwice, w jaki sposb proponowa takie drinki, odzwierciedlaj
zarwno uprzejmy egalitaryzm, jak i typowo angielskie przewraliwienie na punkcie
pienidzy. Etykieta zaleca, by pod koniec skadania zamwienia zwrci si do barmana: I
jeden dla pana? lub: Napije si pan?. Propozycja musi by wyranie sformuowana jak
pytanie, nie polecenie, i naley j zrobi dyskretnie, nie wykrzykiwa, niestosownie
manifestujc nasz hojno.
Nawet jeli nie zamawia si drinkw, dopuszczalne jest zapytanie barmana lub
waciciela pubu: Napije si pan?, cho o wiele bardziej preferuje si wersj: I jeden dla
pana?, ktre sugeruje, e klient i barman napij si razem, e barman jest ujty w kolejce.
Zauwayam, e Anglicy maj te tendencj do unikania sowa kupowa. Pytanie Mog
panu kupi drinka? byoby teoretycznie dopuszczalne, ale w praktyce syszy si je rzadko,
poniewa zawiera ono sugesti, e w gr wchodz pienidze. Anglicy wietnie wiedz, e w
gr wchodz pienidze, ale nie lubi zwraca na ten fakt publicznej uwagi. Wiemy, e
waciciel pubu i jego podwadni wiadcz nam usug w zamian za pienidze - i waciwie
rytua I jeden dla pana? jest nieco zawiym sposobem wrczenia im napiwku - byoby
jednak w zym gucie podkrela aspekty pienine tej wzajemnej relacji.
A obsuga baru odpowiada tym samym. Jeli propozycja I jeden dla pana? zostanie
przyjta, zgodnie ze zwyczajem barman mwi: Dziki, wezm mae (albo co innego), i
dodaje cen swego wybranego drinka do oglnego kosztu zamwienia. Nastpnie wyranie
podaje now cen ogln: Pi dwadziecia, prosz - w ten okrny sposb dajc nam zna,
za ile wybra sobie drink, ktry mu wanie postawilimy, bez podawania ceny (ktra i tak nie
bdzie dua, bo niepisane reguy wymagaj, eby wybierali drinki stosunkowo niedrogie).
Przez podanie zaktualizowanej ceny, rwnie w subtelny i okrny sposb obsuga

uwiadamia klientowi swj wstrzemiliwy wybr napoju.

To, e wszyscy rozumiej, i nie jest to napiwek, ale zaproszenie do wsplnego
picia z klientem, wida te w zachowaniu obsugi baru przy konsumpcji tego drinka. Zawsze
unosz kufel/kieliszek w kierunku klienta i mwi Zdrowie! albo Dziki!, co jest
normaln praktyk wrd znajomych, po otrzymaniu drinka w ramach kolejki. Gdy w barze
jest wielki ruch, obsuga moe nie mie czasu, eby sobie nala i wypi drinka od razu. W
tych okolicznociach dopuszcza si, eby obsuga przyja propozycj I jeden dla pana?,
dodaa cen drinka do zamwienia klienta i cieszya si swoim drinkiem pniej, gdy bar jest
mniej zatoczony. Jednake nalewajc sobie tego drinka, nawet kilka godzin pniej, czonek
obsugi dooy stara, by zapa wzrok danego klienta i unie szklank w gecie
wdzicznoci, ze skinieniem gowy i umiechem - i zwrotem Zdrowie!, jeli klient znajduje
si w zasigu suchu.
Mona by si tu spiera, e to jednostronne wspbiesiadowanie - dawanie bez
otrzymywania czegokolwiek w zamian - cho bardziej egalitarne ni konwencjonalne
napiwki, jest mimo wszystko sygnaem dominacji. Moglibymy rozwaa ten argument,
gdyby nie to, e gest ten jest czsto odwzajemniany przez waciciela pubu i barmanw,
ktrzy zwykle nie pozwol, eby klient, zwaszcza stay, kupowa im wiele drinkw bez
prby rewanu. W ostatecznym rozrachunku mimo wszystko pozostanie pewna asymetria, ale
takich rozrachunkw si nie dokonuje, i nawet okazjonalny rewan ze strony waciciela pubu
lub obsugi suy podtrzymaniu wraenia przyjacielskiej wymiany midzy rwnymi sobie.
Dla wielu cudzoziemcw rytua I jeden dla pana? wydaje si niepotrzebnie ogldn
i skomplikowan drog dawania napiwku - gestem realizowanym prawie wszdzie indziej na
wiecie po prostu przez wrczenie kilku monet. Skonsternowany Amerykanin, ktremu
wyjaniaam t zasad, wyrazi niedowierzanie co do icie bizantyjskiego charakteru
etykiety angielskiego pubu, a Francuz bez ogrdek skwitowa ca procedur jako typowo
angielsk hipokryzj.
Chocia inni cudzoziemcy mwili mi, e uwaaj nasze zagmatwane uprzejmoci za
czarujce, mimo e troch dziwne, musz przyzna, e te dwa przykady krytyki s zasadne.
Angielskie zasady uprzejmoci niewtpliwie s do skomplikowane i w swoich zawiych
prbach zaprzeczenia lub ukrycia rnic w statusie bezsprzecznie pene hipokryzji.
Ale z drugiej strony, przecie uprzejmo w ogle jest form hipokryzji: niemal z
definicji zawiera ona pewien fasz. Socjolingwici Brown i Levinson twierdz, e uprzejmo,
zakadajc z gry pewien potencja agresji midzy stronami, stara si je rozbroi i umoliwi
ich wzajemn komunikacj. Jeremy Paxman w kontekcie dyskusji na temat agresji

zauwaa, e wyglda na to, i nasze surowe etykiety i kodeksy manier wymylili Anglicy,
eby broni si sami przed sob.
Jestemy, prawdopodobnie bardziej ni inne kultury, gboko wiadomi rnic
klasowych i rnic w statusie. George Orwell susznie opisywa Angli jako najbardziej
opanowany przez klas kraj pod socem. Nasze pokrtne zasady i regulaminy uprzejmego
egalitaryzmu to

kamufla, misterna farsa, ciki zbiorowy przypadek tego, co

psychoterapeuci nazwaliby zaprzeczaniem. Nasz uprzejmy egalitaryzm nie jest wyrazem

autentycznych relacji spoecznych, podobnie jak uprzejmy umiech rzadko jest demonstracj
autentycznej przyjemnoci, czy uprzejme skinienie gowy sygnaem prawdziwej zgody.
Okraszanie wszystkich wypowiedzi sowem prosz udaje, e rozkazy i polecenia to proby;
nasze cige dzikowanie podtrzymuje iluzj serdecznej rwnoci; rytua I jeden dla pana?
polega na niezwykym akcie wsplnego samooszukiwania, zgodnie z ktrym wszyscy
zgadzamy si udawa, e kupno drinkw przy barze nie ma nic wsplnego z czym tak
wulgarnym jak pienidze ani tak poniajcym jak suenie.
Hipokryzja? Z jednej strony oczywicie tak: nasza uprzejmo to zwyka fikcja,
pozory, symulacja - sztuczna fasada harmonii i rwnoci, przykrywajca cakiem inn
rzeczywisto spoeczn. Ale w moim rozumieniu termin hipokryzja sugeruje wiadome,
celowe oszukiwanie innych, natomiast angielski uprzejmy egalitaryzm wydaje si polega na
zbiorowym, nawet zespoowym oszukiwaniu samych siebie. Nasza uprzejmo ewidentnie
nie jest odbiciem szczerych, pyncych z gbi serca przekona, ale nie jest te cyniczn,
wykalkulowan prb oszustwa. I moe rzeczywicie potrzebny nam jest ten uprzejmy
egalitaryzm, eby nas broni przed nami samymi - eby nie dopuci, by nasza dotkliwa
wiadomo rnic klasowych wyraaa si w sposb mniej dyplomatyczny.
Jzyk staych klientw
Wspomniaam wyej, w kontekcie zasady pantomimy, e istnieje specjalna etykieta
regulujca zachowanie i jzyk staych klientw danego pubu, ktra prcz innych przywilejw,
pozwala im na amanie zasady pantomimy. Nie pozwala im ona jednak na wpychanie si do
niewidzialnej kolejki - poniewa to naruszyoby generaln angielsk zasad stania w kolejce,
ktra sama w sobie podlega nadrzdnej zasadzie angielskoci dotyczcej bycia fair. Warto
baczniej przyjrze si zasadom jzyka staych bywalcw, poniewa reprezentuj one
skonwencjonalizowane odchylenie od konwencji, co powinno dostarczy nam dalszych
wskazwek pomocnych w poszukiwaniu cech definiujcych angielsko.
Powitanie
Gdy stay klient wchodzi do pubu, czsto wita go serdeczny chrek innych staych

bywalcw, waciciela pubu i obsugi. Waciciele i barmani zawsze zwracaj si do staych

klientw po imieniu, a stali klienci zawsze zwracaj si po imieniu do waciciela, barmanw
i do siebie nawzajem. Zauwayam nawet, e w pubie imion uywa si czciej, ni potrzeba,
jakby w celu podkrelenia poufaoci i osobistych relacji midzy czonkami tego niewielkiego
plemienia. Uderza to zwaszcza w kontracie z gwnym nurtem angielskich kodw
konwersacyjnych, zgodnie z ktrym imion uywa si znacznie rzadziej ni w innych
kulturach, a ich naduywanie jest le widziane, jako ckliwie amerykaskie.
Efekt wizi midzy staymi klientami pubu jeszcze bardziej podkrela uywanie
przezwisk - puby zawsze pene s ludzi nazywanych May, Yorkshire, Doktorek,
Dugi itp. Zwracanie si do kogo jego przezwiskiem wskazuje na wysoki stopie
poufaoci. Zazwyczaj robi to tylko czonkowie rodziny i przyjaciele. Czste uywanie
ksywek przez staych klientw, waciciela i obsug daje im poczucie przynalenoci - a
nam cenny wgld w charakter relacji towarzyskich w angielskich pubach 15. Warto zauway
w tym kontekcie, e niektrzy stali klienci danego pubu maj przydomek pubowy, ktrego
nie uywaj ich przyjaciele i krewni poza pubem i ktrego mog nawet nie zna. Przydomki
te s czsto ironiczne: na przykad bardzo niski klient moe by znany jako Dugi, czyli
wysoki. W moim wasnym lokalnym pubie, cho normalnie byam znana jako Stick
(Tyczka) - aluzja do mojej chudej sylwetki - by czas, gdy waciciel pubu nazywa mnie
Pillsbury (tusty chopiec - symbol amerykaskiej firmy spoywczej).
Zasady powitania wymagaj, by waciciel, obsuga i inni stali klienci zareagowali na
wejcie staego klienta chrkiem: Cze, Bill, Serwus, Bill, Jak tam, Bill?, To samo,
co zwykle, Bill? i tak dalej. Nowo przybyy musi odpowiedzie na kade pozdrowienie,
zwykle zwracajc si do pozdrawiajcego jego imieniem lub przezwiskiem: Cze,
Doktorku, Serwus, Joe, Jako leci, Dugi, To samo, dziki, Mandy. Zasady nie
zalecaj, jakich dokadnie sw uywa w tych dialogach, czsto wic sycha odzywki
pomysowe, humorystyczne lub nawet pozornie impertynenckie, takie jak: W sam por,
eby nam kupi kolejk, Bill! czy Ty znowu tutaj, Doktorku? Domu nie masz czy co?.
Kody rozmw w pubie
Jeli spdza si setki godzin, siedzc w pubie, mona zauway, e wiele rozmw
posiada wasn choreografi, w tym sensie, e odbywaj si wedug zalecanego wzoru i
prowadzone s zgodnie z surowymi reguami - mimo e uczestnicy rozmowy nie s tego
wiadomi i przestrzegaj regu instynktownie. Cho zasady tych kierowanych przez
niewidzialnego choreografa rozmw mog nie by oczywiste dla kogo z zewntrz, udaje si
za nimi nada i cakiem dobrze je rozumie. Ale jeden rodzaj rozmowy pubowej jest

kompletnie niejasny dla osb postronnych i rozumiej go tylko stali klienci konkretnego
pubu. To dlatego, e stali klienci posuguj si kodem, uywajc prywatnego jzyka. Oto mj
ulubiony przykad zakodowanego dialogu, z broszurki o etykiecie pubu:
To akcji: pora lunchu w zatoczonym lokalnym pubie, niedziela. Kilku STAYCH
KLIENTW stoi przy barze, gdzie obsuguje WACICIEL. Wchodzi STAY KLIENT,
mczyzna, i zanim dochodzi do baru, WACICIEL ju zaczyna mu nalewa to co
zwykle, due piwo. WACICIEL stawia piwo na ladzie przed STAYM KLIENTEM,
ktry szuka w kieszeni pienidzy.
STAY KLIENT 1: Gdzie kotlet z surwk?
WACICIEL: Nie wiem, stary - ju tu powinien by.
STAY KLIENT 2: Moe si bawi w Harryego!
(wszyscy si miej)
STAY KLIENT 2: Wstaw mu na razie do beczki - a dla ciebie?
WACICIEL: Dziki, na razie ruch.
Aby odkodowa t rozmow, naleaoby wiedzie, e pierwsza kwestia, o kotlecie z
surwk to nie proba o posiek, ale pytanie o to, gdzie jest inny stay klient, o przezwisku
Kotlet z surwk z powodu swojej do beznamitnej, konserwatywnej natury (jako e
miso z dwoma rodzajami warzyw to najbardziej tradycyjny, banalny angielski posiek).
Takie dowcipne przezwiska s powszechne: w innym pubie jest stay klient znany jako ATL,
co jest skrtem od Akronim z Trzech Liter, z powodu jego zamiowania do argonu szkoy
biznesu.
Przydaoby si take wiedzie, e w tym pubie bawi si w Harryego jest kodem
oznaczajcym zgubi si, zabdzi. Harry to inny stay klient, nieco roztargniony, ktremu
raz, trzy lata wczeniej, udao si zgubi po drodze do pubu i ktremu wci si z tego
powodu dokucza. Wstaw mu do beczki to lokalna wersja bardziej typowego pubowego
wyraenia, oznaczajcego zarezerwuj due piwo dla niego, ktre mu dasz, gdy przyjdzie, a
ja teraz za nie zapac (bardziej typowe wyraenie to Od mu... lub Zostaw dla
niego...; Wstaw mu do beczki... to regionalna odmiana, zwykle wystpujca gdzieniegdzie
w Kent). Wyraenie a dla ciebie? to skrt od i jeden dla pana/ciebie?, ustalonej formuy
oferowania drinka. Na razie ruch oznacza wypij, gdy si troch rozluni.
Czyli: Stay klient kupuje drinka, ktry zostanie podany tradycjonalicie Kotletowi z
surwk, gdy ten przyjdzie (zakadajc, e nie powtrzy bdu Harryego i si nie zgubi), i
oferuje wacicielowi drinka, ktrego ten przyjmuje, ale skonsumuje go dopiero pniej, gdy
bdzie mniej zajty. To naprawd proste - pod warunkiem e jest si czonkiem tego

szczeglnego pubowego plemienia i zna si wszystkie jego legendy, przezwiska, dziwactwa,

szyfry, skrty i dowcipy dla wtajemniczonych.
Podczas naszych naukowych wdrwek po pubach odkrylimy, e kady pub ma swj
wasny kod, skadajcy si z prywatnych artw, przezwisk, zwrotw i gestw. Podobnie jak
prywatne jzyki innych grup spoecznych, takich jak rodziny, pary, szkolni przyjaciele i
koledzy z pracy, zakodowany jzyk pubu podkrela i wzmacnia wizi towarzyskie midzy
staymi jego klientami. Podkrela take i wzmacnia poczucie rwnoci midzy nimi. W pubie
nasza pozycja w hierarchii spoecznej gwnego nurtu jest niewana: akceptacja i
popularno w tym progowym wiecie opiera si na cakiem innych kryteriach, ktre
zwizane s z osobistymi cechami, dziwactwami i przyzwyczajeniami. Kotlet z surwk
moe by dyrektorem banku albo bezrobotnym murarzem. Jego serdeczne, cho zoliwe
przezwisko jest aluzj do jego konwencjonalnego gustu, jego do konserwatywnego
wiatopogldu. W pubie jest lubiany i wykpiwany za te swoiste sabostki; jego klasa
spoeczna i status zawodowy s nieistotne. Harry moe by roztargnionym nauczycielem
lub roztargnionym hydraulikiem. Gdyby by nauczycielem, mgby mie przezwisko
Profesorek (a syszaam o wielu hydraulikach, ktrych niefortunnym przydomkiem by
Lejek), ale to roztargnienie Harryego, nie jego zawd, jest cech, z ktrej jest znany, za
ktr go lubi i z ktrej artuj sobie Pod R i Koron.
A wic zaszyfrowany jzyk pubw uatwia budowanie wizi towarzyskich i wzmacnia
egalitarne wartoci. Wczeniej wspominaam jednak, e gwn rol wszystkich miejsc, w
ktrych pije si alkohol, we wszystkich kulturach, jest wzmacnianie wizi towarzyskich i e
wszystkie te miejsca s zwykle rodowiskami integrujcymi towarzysko, egalitarnymi - czy
jest wic co typowo angielskiego, jeli chodzi o tworzenie wizi i egalitaryzm w kodowanej
rozmowie pubowej?
Pewne aspekty tej rozmowy wydaj si typowo angielskie, na przykad celebrowanie
ekscentrycznoci, zawsze obecny podtekst humorystyczny, dowcip i pomysowo jzykowa.
Natomiast cechy uniwersalne, jak wzmacnianie wizi i egalitaryzm, tu rzucaj si w oczy
tylko dlatego, e tak bardzo odbiegaj od kultury gwnego nurtu, ktra charakteryzuje si
wiksz rezerw i zahamowaniem towarzyskim, i wiadomoci klasow bardziej
wszechobecn i gbok ni w wielu innych spoeczestwach. Nie chodzi o to, e
towarzysko i rwno mona spotka w Anglii tylko tam, gdzie pije si alkohol, ale o to, e
na tle naszych konwencjonalnych norm kontrast ten jest bardziej uderzajcy i e, by moe,
mamy wiksz ni inni potrzeb posiadania takich miejsc, sprzyjajcych egalitaryzmowi
towarzyskiemu, takich wiatw progowych, w ktrych tradycyjne zasady s zawieszone.

Sprzeczka w pubie
Wczeniej wspominaam, e stali klienci s nie tylko zwolnieni z zasady pantomimy,
ale take wolno im robi uwagi takie jak: Hej, Spadge, jak ju skoczysz swoje pogaduszki,
nie pogardz jeszcze jednym piwem, jeli to, do cholery, nie za duy dla ciebie kopot!.
Przekomarzanie si, odszczekiwanie i udawane obelgi (czsto z uyciem mocnej ironii) to
standardowa cecha konwersacji midzy staymi klientami i obsug przy barze, a take wrd
staych klientw midzy sob.
Sprzeczki w pubie, ktre s inne ni prawdziwe spory w prawdziwym wiecie,
nale do tej samej rodziny przekomarzanek. Sprzeczanie si to chyba najpopularniejsza
forma rozmw w pubach, zwaszcza wrd mczyzn. Sprzeczki pubowe potrafi sprawia
wraenie bardzo gorcych. Wikszo z nich jednake jest prowadzona zgodnie z surow
etykiet, opart na tym, co naley uwaa za Pierwsze Przykazanie pubowego kodeksu: Nie
bdziesz bra niczego zbyt serio.
Zasady sprzeczek pubowych wynikaj z regu zawartych w czym, co mona nazwa
niepisan konstytucj, normujc wszystkie wzajemne relacje towarzyskie w tym
specyficznym otoczeniu. Konstytucja ta nakazuje rwno, wzajemno, denie do bliskoci
i cichy pakt o nieagresji. Uczeni badajcy relacje midzyludzkie rozpoznaj, e s to zasady
lece u podstaw wszelkich wizi spoecznych - i wydaje si, e istotnie to osignicie
wsplnoty jest celem sprzeczki pubowej.
Wszyscy wiedz, cho o tym si nie mwi, e sprzeczka w pubie (tak jak rytua moje
jest lepsze opisany wczeniej) jest zasadniczo rozrywk. Staym klientom pubu do
angaowania si w oywione dyskusje niepotrzebne s skrajne opinie ani gbokie
przekonania - tak naprawd byyby one przeszkod. Stali klienci czsto rozpoczynaj spr na
jakikolwiek temat, albo bez przyczyny, dla czystej zabawy. Znudzony klient potrafi celowo
roznieci sprzeczk, wygaszajc jakie bulwersujce lub kontrowersyjne owiadczenie, a
nastpnie usi wygodnie i czeka na nieuchronny okrzyk: Bzdury!. Wtedy prowokator
musi zacz gorco broni swojego twierdzenia, ktre jak skrycie wie, jest nie do obrony.
Przystpuje wtedy do kontrataku, oskarajc swoich rozmwcw o gupot, ignorancj lub
co jeszcze mniej uprzejmego. Taki dialog czsto cignie si przez jaki czas, cho ataki i
kontrataki nierzadko odbiegaj od pierwotnego problemu, kierujc si w stron innych
kwestii spornych - a potrzeba spierania si wrd mczyzn16 przychodzcych do pubu jest
tak wielka, e kwesti sporn moe sta si niemal kady temat, nawet najbardziej niewinny.
Wyjtkowy talent do wywoywania sporu z kapelusza maj stali bywalcy. Podobnie
jak zdesperowani licytatorzy przyjmuj oferty od urojonych kupujcych, ci mog

gwatownie odpiera zarzuty, ktrych nikt nie postawi, lub kaza milczcemu towarzyszowi,
eby si zamkn. Uchodzi im to na sucho, poniewa pozostali take szukaj pretekstu do
sprzeczki. Oto przykad, nagrany w moim wasnym lokalnym pubie (cakiem typowy):
STAY KLIENT 1 (oskarycielsko): Co?
STAY KLIENT 2 (zdziwiony): Nic nie mwiem.
STAY KLIENT 1: Mwie!
STAY KLIENT 2 (wci skonsternowany): Nie!
STAY KLIENT 1 (wojowniczo): Powiedziae, e teraz moja kolejka - a to
nieprawda!
STAY KLIENT 2 (ktry zaapa, o co chodzi): Do cholery, nic nie mwiem, ale
jeli ju o tym wspominasz, to faktycznie jest twoja kolejka!
STAY KLIENT 1 (z udawanym oburzeniem): Chrzanisz - to kolejka Joeya!
STAY KLIENT 2 (drwico): No to czemu si mnie czepiasz, co?
STAY KLIENT 1 (teraz ju wietnie si bawic): Ja si czepiam? To ty zacze!
STAY KLIENT 2 (tak samo): Wcale nie!
STAY KLIENT 1: Tak!
I tak dalej. Gdy tak sobie tam siedziaam, sczc swoje piwo i umiechajc si
tolerancyjnie, acz z pewn wyszoci, umiechem charakterystycznym dla kobiet cierpliwie
wysuchujcych mskich sprzeczek pubowych, spr potoczy si dalej w kierunku innych
problemw, ale oponenci przez cay czas kupowali sobie nawzajem drinki i pod koniec
wszyscy ju, jak zwykle, zapomnieli, czego miaa dotyczy sprzeczka. Zasady mwi, e w
sprzeczce pubowej nikt nigdy nie ma ostatecznie racji, ale te nikt si nigdy nie poddaje.
(Sprzeczka pubowa jest jednym z tych kontekstw, ktrych dotyczy wci aktualny, typowo
angielski dentelmeski dekret, e wane jest, by bra udzia, a nie by wygrywa).
Antagonici pozostaj najlepszymi kumplami, i wszyscy wietnie si bawi.
Moe si wydawa, e ten rodzaj bezprzedmiotowego, dziecinnego szukania zwady
jest naruszeniem konstytucji pubu, z jej nakazem nieagresji i denia do bliskoci, ale
jednak sprzeczanie si jest dla angielskich mczyzn gwnym sposobem denia do
bliskoci. Sprzeczka w pubie pozwala im wykaza zainteresowanie sob nawzajem, wyrazi
emocje, ujawni swoje osobiste pogldy, przekonania i aspiracje - i pozna je u swoich
towarzyszy. Pozwala im na zblienie si i wiksz zayo, bez przyznawania, e taki
wanie jest ich cel. Sprzeczka w pubie pozwala im osign poczucie wsplnoty,
zakamuflowane jako samcza rywalizacja. Skonno angielskiego faceta do agresji zostaje
skanalizowana w nieszkodliw werbaln wersj walki na pici, a symboliczny ucisk doni w

postaci kupowania kolejnych kolejek ma zapobiec eskalacji w przemoc fizyczn17.

Podobne sprzeczki majce umacnia msk przyja oczywicie odbywaj si te
poza pubem - wrd kolegw z pracy, czonkw druyn i klubw sportowych albo po prostu
w gronie przyjaci - i praktycznie wedug takich samych regu. Jednake sprzeczka pubowa
jest najlepszym (najbardziej archetypowym) przykadem angielskiej sprzeczki zacieniajcej
mskie wizi. Ma ona te sporo elementw wsplnych z podobnymi praktykami w innych
kulturach: wszystkie takie rytualne spory opieraj si na cichym pakcie o nieagresji; na
przykad wszyscy maj wiadomo, e adnych obelg i atakw nie naley bra nazbyt serio.
Wydaje mi si, e to, co w wersji angielskiej jest typowo angielskie, to to, e nasza naturalna
awersja do zbytniej powagi - a w szczeglnoci nasze upodobanie do ironii - sprawia, e t
wiadomo jest o wiele atwiej zdoby i utrzyma.
Swobodne skojarzenia
W pubie nawet trzymanie si tego samego tematu duej ni kilka minut moe zosta
wzite za objaw nadmiernej powagi. Psychoanalitycy uywaj techniki swobodnych
skojarze, w ktrej terapeuta prosi pacjenta, aby mwi, cokolwiek przychodzi mu na myl
w skojarzeniu z konkretnym sowem lub wyraeniem. Jeli spdzi si troch czasu,
podsuchujc rozmowy w pubie, mona zauway, e angielski jzyk pubw czsto wykazuje
takie same cechy jak owe sesje swobodnych skojarze. Moe to tumaczy jego terapeutyczne
(w sensie towarzyskim) dziaanie. W pubie zwykle powcigliwi i ostroni Anglicy
pozbywaj si niektrych zahamowa i wypowiadaj kad myl, ktra przyjdzie im do
gowy.
Wedug zasady swobodnych skojarze, konwersacje w pubie nie musz toczy si w
aden logiczny czy uporzdkowany sposb; nie trzeba trzyma si tematu, nie trzeba
dochodzi do adnych wnioskw. Gdy klienci pubu s w nastroju do wolnych skojarze
(czyli prawie zawsze), prby skonienia ich, aby skupili si na konkretnym temacie przez
wicej ni kilka minut s bezowocne, i mona si tylko narazi.
Zasada swobodnych skojarze pozwala dialogom w pubie pyn w tajemniczy
sposb - zwykle na drodze pozornie chaotycznych dygresji. Uwaga na temat pogody jakim
cudem wywouje krtk sprzeczk na temat futbolu, ktra skania do przewidywa co do losu
bohatera telewizyjnej opery mydlanej. Te prowadz do dyskusji o biecym skandalu
politycznym, ktra przechodzi w przekomarzanie si na temat ycia erotycznego barmana,
przerwane przez ktrego ze staych klientw, domagajcego si natychmiastowej pomocy
przy hale do krzywki. To z kolei prowadzi do komentarzy na temat gronej choroby, ktr
strasz w telewizji, te za jakim cudem przeradzaj si w dyskusj o urwanym pasku od

zegarka innego staego klienta, a potem w przyjacielski spr o to, czyja teraz kolejka, i tak
dalej. Czasem wida w tych skojarzeniach jak mglist logik, przewanie jednak zmiany
tematu s przypadkowe i bior si ze swobodnego skojarzenia ktrego z uczestnikw z
jakim sowem czy wyraeniem.
Zasada swobodnych skojarze nie jest tylko kwesti unikania powagi. To licencja na
odejcie od konwencjonalnych norm spoecznych, na chwilow utrat czujnoci. U Anglikw
ten rodzaj lunej, swobodnej, chaotycznej konwersacji, podczas ktrej ludzie s zrelaksowani
i czuj si na tyle komfortowo, by mwi, co im przyjdzie do gowy, na og ma miejsce
wycznie midzy bliskimi przyjacimi lub rodzin. Zauwayam jednak, e w pubie
rozmowa z uyciem swobodnych skojarze wydaje si toczy naturalnie nawet midzy
nieznajomymi. Najczciej spotykana jest wrd staych klientw, ale przy barze take
nieznajomi daj si wciga w nieplanowan pogawdk. W kadym razie trzeba tu sobie
uwiadomi, e ludzie, ktrzy regularnie przychodz do tego samego pubu, niekoniecznie s,
a waciwie zazwyczaj nie s, bliskimi znajomymi w tradycyjnym znaczeniu tego sowa.
Bardzo rzadko si zdarza, na przykad, eby klienci tego samego pubu zapraszali si
nawzajem do domu, nawet jeli spotykaj si i rozmawiaj o tym i o owym codziennie od
wielu lat.
A wic: schematy konwersacyjne angielskich klientw pubu, oparte na swobodnych
skojarzeniach, nawet midzy stosunkowo sabo znajcymi si ludmi, przypominaj rozmowy
midzy zytymi ze sob czonkami rodziny - co wydaje si przeczy tradycyjnemu
postrzeganiu Anglikw jako powcigliwych, sztywnych i zahamowanych. Gdy jednak
przypatrzyam si bliej i posuchaam troch uwaniej, dostrzegam ograniczenia i restrykcje.
Odkryam, e jest to jeszcze jeden przykad cile regulowanej kulturowej remisji. Zasada
swobodnych skojarze pozwala nam odej od tradycyjnych kodw konwersacji publicznej
i cieszy si pewn swobod rozmowy prywatnej czy intymnej - ale nie do koca.
Wskazwk jest tu sowo schematy. Struktura rozmowy w pubie, opartej na swobodnych
skojarzeniach, jest taka jak rozmowy prywatnej midzy bliskimi przyjacimi czy rodzin, ale
tre podlega restrykcjom. Wsptowarzysze z pubu, nawet jeli maj nastrj do swobodnych
skojarze, ale nie s rwnoczenie bliskimi przyjacimi, nie otwieraj przed sob nawzajem
serc; nie ujawniaj - chyba e niechccy - osobistych obaw lub sekretnych pragnie.
Waciwie to w ogle nie wypada rozmawia o sprawach osobistych, chyba e
mona je przedstawi w sposb niepowany, zgodnie z Pierwszym Przykazaniem. arty na
temat wasnego rozwodu, depresji, choroby, problemw w pracy, le zachowujcych si
dzieci czy innych prywatnych kopotw s w porzdku; nawet gorzkie arty z tragedii

yciowych s standardow cech dialogw w pubie. Ale szczere wywntrzanie si nie jest
mile widziane. Oczywicie, takie skropione zami rozmowy te maj miejsce w pubie, ale s
to rozmowy prywatne, midzy przyjacimi, par partnerw czy rodzin; nie uwaa si za
stosowne prowadzi ich przy ladzie barowej, i co najwaniejsze, te prywatne rozmowy nale
do tych niewielu, ktre nie podlegaj zasadzie swobodnych skojarze.
Jzyk pubu a angielsko
A wic. Czego si nauczylimy? Co zasady rozmw w pubie mwi nam o
angielskoci?
Zasada towarzyskoci potwierdza cech ujawnion przez zasady rozmw o pogodzie kontekstu i reakcji - mianowicie pomysowego uycia podprek w celu przeamania naszej
naturalnej rezerwy i zahamowa. Ale ta zasada uzupenia temat o kilka nowych rzeczy. Po
pierwsze, okazuje si, e Anglicy jak najbardziej s za towarzyskoci, ale starannie unikaj
powicania swej prywatnoci. Po drugie, surowe ograniczenia i zastrzeenia do zasady
towarzyskoci wiadcz o tym, e nawet odchodzc od konwencji, robimy to w
kontrolowany, uporzdkowany sposb.
W

zasadzie

niewidzialnej

kolejki

znajdujemy

jeszcze

jeden

przykad

uporzdkowanego chaosu oraz dowd, jak wane jest dla nas stanie w kolejce, co
sygnalizuje nasz stosunek do sprawiedliwoci (tradycyjna angielska cze dla fair play jest
jednak chyba wci silniejsza, ni ka nam wierzy ci, co wieszcz zagad). W zasadzie
pantomimy znowu wida nadrzdno etykiety nad logik - oraz wyran niech do
wywoywania zamieszania, robienia haasu i cigania na siebie uwagi, co potwierdza
wczeniejsze dowody na to, e zahamowania towarzyskie prawdopodobnie znajd si wrd
cech definiujcych angielsko.
Zasady prosz i dzikuj potwierdzaj nadrzdne znaczenie uprzejmoci oraz
nasze przeczulenie na punkcie zwracania uwagi na rnice klasowe i rnice w statusie.
Zasada I jeden dla pana? odsania zarwno zalety, jak i hipokryzj angielskiego
uprzejmego egalitaryzmu.
Odchylenia od konwencji zawarte w zasadach jzyka staych klientw s wyjtkowo
bogatym rdem wskanikw angielskoci. Przesadnie czste uywanie imion (i przezwisk),
nakazane przez zasady powitania, pozostaje w ostrym kontracie do tradycyjnych angielskich
kodw konwersacyjnych, w ktrych naduywanie imion jest le widziane jako zbyt
sentymentalnie poufae. By moe nasza oficjalna, nadta pogarda dla takiej poufaoci po
prostu maskuje jej skryt potrzeb, wyraan tylko w strefach progowych.
Oprcz uatwiania nam nietypowej dla nas towarzyskoci, zasady kodowanego jzyka

pubw uwypuklaj jeszcze jedn dewiacj: ucieczk od tradycyjnych hierarchii

spoecznych. Widzimy, e cho towarzysko i egalitaryzm to uniwersalne cechy miejsc, w
ktrych pija si alkohol, ich kontrast z konwencjonalnymi normami jest szczeglnie
uderzajcy w przypadku Anglikw (dorwnuj nam w tym tylko Japoczycy, rwnie nacja
znana z rezerwy, oficjalnoci i przewraliwienia na punkcie rnic w statusie, i rwnie, co
jest moe nie bez znaczenia, spoeczestwo okupujce ma ciasn wysp). W kodowanym
jzyku pubw i zasadach tamtejszych sprzeczek odkrywamy take ten podtekst
humorystyczny, ktry charakteryzuje wikszo angielskich rozmw, razem z ostrym
dowcipem i kreatywnoci jzykow. Wreszcie zasada swobodnych skojarze jest kolejnym
przykadem na uregulowane rozregulowanie, uporzdkowany baagan, metod w (pozornym)
szalestwie.
Podsumujemy to wszystko pniej, gdy ju przebadamy do aspektw kultury
angielskiej, by stworzy reprezentatywn prb jej niepisanych zasad, z ktrej bdziemy
mogli wydestylowa nasz kwintesencj angielskoci. Zgbiajc najdrobniejsze szczegy
kodw konwersacyjnych, ju zaczynamy rozpoznawa pewne powracajce motywy, musimy
by jednak bezwzgldni: czy motywy te pojawi si ponownie w innych kontekstach, jak
sposb urzdzania domw, zachowanie w pocigach i autobusach, zwyczaje i rytuay miejsc
pracy, zasady jedzenia, picia, zakupw i seksu?
Na poparcie tego twierdzenia (i na dowd ogromnego znaczenia rozmw o pogodzie)
przytocz fakt, e w sowniku synonimw angielskich z siedmiu synonimw sowa adny a
pi jest zwizanych wycznie z pogod, a mianowicie: pogodny, jasny, letni, bezchmurny,
soneczny.[]
Dla tych, ktrzy nie znaj bliej kultury angielskiej: Kapouchy to smutny osio
pesymista z Kubusia Puchatka.[]
Nie tylko przedstawicieli skonnych do nostalgii starszych pokole; rybacka prognoza
pogody ma wielu modych mionikw, a ostatnio aluzje do niej pojawiy si w tekstach
piosenek popowych. Spotkaam 19-letniego barmana, ktry nazwa swego psa Cromarty, od
nazwy jednej ze stref morskich.[]
Warto moe te zauway, e ksika Po poudniu deszcz. Dobra, po raz pierwszy
wydana w 1998 roku, doczekaa si ju trzech kolejnych wyda, w latach 1999, 2000 i 2002
(wtedy trzeba byo opublikowa wydanie drugie poprawione, z powodu owej kontrowersyjnej
zmiany nazwy Finisterre).[]
Gwoli cisoci, powinnam zauway, e cho zwrot How do you do? z formalnego
punktu widzenia jest pytaniem, i pisany jest jak pytanie, wypowiada si go jak twierdzenie -

bez wzrastajcej, pytajcej intonacji na kocu - a wic zwyczaj odpowiadania tym samym nie
jest a tak absurdalny, jak mogoby si wydawa (troch, ale nie cakiem).[]
A byy to badania przeprowadzane w sposb, ktry aprobuj, nie na drodze
kwestionariusza czy eksperymentw w laboratorium, ale przez podsuchiwanie autentycznych
rozmw w naturalnych warunkach, moemy wic do pewnego stopnia tym wynikom
wierzy.[]
Istniej oczywicie inne teorie ewolucji jzyka, z ktrych najbardziej atrakcyjna jest
sugestia Geoffreya Millera, e jzyk ewoluowa jako narzdzie zalotw - aby umoliwi nam
flirtowanie. Na szczcie teoria ewolucji jzykowej podrywu nie przystaje do teorii
plotek, chyba e zaakceptuje si, e plotka ma wielorakie funkcje, w tym pokaz statusu dla
celw zalotw.[]
W tym zesp profesora Robina Dunbara i grupa zaangaowana w mj wasny projekt
w SIRC, badajcy plotkowanie przez telefony komrkowe.[]
Moe nie jest zaskoczeniem, e niektre dzieci si buntuj; zwaszcza nastolatki
przechodz czasem etap odmowy uczestniczenia w tym rytuale i czsto prowokuj starszych,
wybierajc przeciwn skrajno, gdzie poegnanie skada si z wykrzyknitego To nara! i
trzanicia drzwiami. Zotego rodka chyba nie ma.[]
Chodzi o dramaturga Alana Bennetta - a waciwie posta z jego sztuki The Old
Country.[]
Rol ironii w kulturze biznesu zajm si bardziej szczegowo w rozdziale W
pracy.[]
Zob. K. Fox, Evolution, Alienation and Gossip: the role of mobile telecommunications
in the 21st century (2001). (Byo to sprawozdanie z badania zamwionego przez
Telekomunikacj Brytyjsk, opublikowane take na stronie internetowej SIRC www.sirc.org. Jest o wiele mniej pompatyczne, ni moe sugerowa jego tytu).[]
Zob. K. Fox, Socialand Cultural Aspects of Drinking, The Amsterdam Group, London
2000.[]
Spoeczny mikroklimat jest konceptem, ktry wprowadziam w ksice The Racing
Tribe, gdzie sugerowaam, e tak jak mwi si, e pewne miejsca geograficzne (wyspy,
doliny, oazy itd.) kreuj swoj wasn pogod, pewne rodowiska spoeczne (np. tory
wycigowe, puby, uniwersytety itd.) take maj charakterystyczny mikroklimat, ze
schematami zachowa, normami i wartociami, ktre mog rni si od gwnego nurtu
kulturowego.[]

Ksywek mona oczywicie uywa do mniej yczliwych celw, np. wyraenia

wrogoci, podziaw spoecznych i kontroli spoecznej, ale to nie jest ich funkcja w pubie.[]
Kobiety czasem bior udzia w tych przekomarzankach pubowych, ale o wiele
rzadziej i zazwyczaj ze znacznie mniejszym entuzjazmem ni mczyni. Gdy kobiety si
sprzeczaj, to przewanie na serio.[]
Oczywicie, niektre sprzeczki w pubie eskaluj do przemocy fizycznej, ale spory
typu opisanego tutaj maj miejsce bez przerwy i nasze badanie wykazao, e przemoc
fizyczna jest bardzo rzadka, zdarza si tylko w niektrych sytuacjach, gdy kto amie opisane
powyej zasady. Problemem agresji, przemocy i ich zwizkiem z alkoholem zajmiemy si
bardziej szczegowo w dalszych rozdziaach.[]

Cz druga
Kody zachowa

Dom
Do odkrycia niektrych zasad angielskoci wcale niepotrzebne s lata bada. Na
przykad zasady prywatnoci s tak oczywiste, e mona je zauway z helikoptera, nie
stawiajc nawet stopy na angielskim ldzie. Gdyby pokry par minut w powietrzu nad
jakimkolwiek angielskim miastem, zobaczylibymy, e dzielnice mieszkaniowe skadaj si
niemal w caoci z rzdw pudeeczek, z ktrych kade ma swj wasny skrawek zieleni. W
niektrych rejonach kraju pudeeczka bd popielate, w innych czerwonobrzowe. W
dzielnicach bogatszych bd one ustawione dalej od siebie, a skrawki zieleni bd wiksze.
Ale zasada jest jasna: wszyscy Anglicy chc mieszka we wasnym pudeeczku z prywatnym
skrawkiem zieleni1.
Most zwodzony i fosa
To, czego nie wida z helikoptera, zobaczymy, gdy tylko sprbujemy odwiedzi
Anglika w domu. Moemy mie adres i plan miasta, ale ze znalezieniem waciwego budynku
bd spore kopoty. Wgierski humorysta George Mikes twierdzi, e angielskie miasto to
wielkie przedsiwzicie konspiracyjne, majce na celu wywiedzenie cudzoziemcw w pole.
Mia na myli, e - nie da si ukry - nasze ulice nigdy nie s proste, e gdy tylko jaka ulica
zakrca, dostaje inn nazw (chyba e zakrt jest tak ostry, e istotnie powoduje, i mamy do
czynienia z dwiema rnymi ulicami), e mamy co najmniej szedziesit wprowadzajcych
w bd synonimw sowa ulica w adresach (moe to by street, ale te place, mews,
crescent, terrace, rise, lane, gate itd.), a ju na pewno nazwy ulic s zawsze dokadnie ukryte.
Nawet jeli uda nam si znale waciw ulic, numeracja domw bdzie beznadziejnie
niekonsekwentna i subiektywna, skomplikowana jeszcze bardziej przez to, e wiele osb
zamiast numerw nadaje swoim domom nazwy.
Dodaabym do tego, e numery i nazwy domw s zwykle co najmniej tak
zakamuflowane, jak nazwy ulic, co wiadczy o tym, e prawdziwym powodem tego caego
baaganu jest raczej obsesja na punkcie prywatnoci ni jaki specjalny spisek majcy na celu
zmylenie Wgrw. Nie moemy, nawet gdybymy chcieli, zburzy i przeprojektowa naszych
chaotycznych miast, stosujc amerykask zasad siatki - ale gdybymy chcieli uatwi
innym odnalezienie naszego domu, moglibymy przynajmniej namalowa nazw lub numer
wyranie i w takim miejscu, gdzie byyby widoczne z ulicy.
A jednak tego nie robimy. Numery naszych domw s w najlepszym razie bardzo
dyskretne, a w najgorszym - kompletnie ukryte pod pnczami, za werandami, albo nawet w
ogle ich nie ma, pewnie zgodnie z zaoeniem, e nasz numer da si wydedukowa na
podstawie numerw domw najbliszych ssiadw. Podczas bada do tej ksiki nabraam

zwyczaju pytania takswkarzy, dlaczego tak si dzieje. Wleczenie si wzdu krawnikw i

wygldanie przez okno samochodu w poszukiwaniu dobrze ukrytego lub nieistniejcego
numeru zabiera im tyle czasu, e pomylaam, i musieli si nieraz zastanawia nad t
kwesti, wic moe doszli do jakich interesujcych wnioskw.
Co do zastanawiania si, miaam racj. Ich pierwsz reakcj byo nieodmiennie:
Kurcz, dobre pytanie!, lub co w tym rodzaju. Problem w tym, e czsto by to dla nich
sygna do rozpoczcia tyrady i narzekania na wyblake, schowane i nieobecne numery
domw. Zazwyczaj koczyli mniej wicej tak: Mona by pomyle, e robi to celowo!, a
od tego przecie na dobr spraw zaczlimy. Prbujc bardziej przebiegej taktyki, pytaam
ich wtedy, czy ich wasne domy s wyranie oznakowane. Na to wikszo przybieraa troch
zmieszany wyraz twarzy i przyznawaa, e nie, jak si nad tym zastanowi, numery i nazwy
ich wasnych domw te nie rzucaj si szczeglnie w oczy. Dlaczego? Dlaczego nie
namalowali numeru czy nazwy swojego domu duymi, wyranymi literami na drzwiach
wejciowych lub na supie bramy? No c, to by wygldao troch dziwnie, jakby na pokaz;
wyrniaoby si, przycigao uwag; a poza tym oni praktycznie nigdy nie jed
takswkami, ich dom nietrudno znale, wszyscy znajomi i krewni wiedz, gdzie oni
mieszkaj - plus inne kulawe wykrty (szczerze mwic, bardzo podobne do tych, jakie
otrzymywaam, gdy zadawaam to pytanie wacicielom domw nietakswkarzom).
Oprcz przypomnienia mi, e nasza niech do ujawniania numerw domw jest
zwizana z typowo angielsk rezerw oraz obsesj na punkcie prywatnoci, moje pocztkowe
rozmowy z takswkarzami nie okazay si zbyt pomocne. Nie poddawaam si jednak, i w
kocu jeden z nich da mi bystr i zwiz odpowied. Wyjani: Dom Anglika jest jego
twierdz, prawda? Nie moe tak naprawd mie mostu zwodzonego i fosy, ale moe za to
cholernie utrudni do niego dostp. Odtd postrzegam angielsk praktyk ukrywania
numerw domw jako zasad mostu zwodzonego i fosy.
Jednak dom Anglika to co wicej ni tylko jego twierdza, ilustracja zasady
prywatnoci, to take jego tosamo, gwny wskanik statusu i gwna obsesja. Dotyczy to
w rwnym stopniu mczyzn jak i kobiet. To dlatego dom nie jest czym, co si biernie ma,
to jest co, co si tworzy, nad czym si pracuje.
Budowanie gniazda
A ta myl naprowadza mnie na temat angielskiej manii ulepszania domw albo
inaczej zrb to sam. Gdy Pevsnerd opisywa przysowiowego Anglika jako pracujcego
wasnymi rkami w domu, ogrodzie i garau, trafi w samo sedno. Zapomnijcie o futbolu, bo
to dopiero jest prawdziwa narodowa obsesja. Jestemy narodem budujcym gniazda. Prawie

caa populacja jest mniej lub bardziej zaangaowana w majsterkowanie. W ankiecie

przeprowadzonej przez moich kolegw okoo pitnastu lat temu tylko 2 procent angielskich
mczyzn i 12 procent kobiet stwierdzio, e nigdy nie majsterkowao w domu.
Ostatnio zaktualizowalimy wyniki tych bada, gdy SIRC dosta zlecenie
przeprowadzenia bada na temat domorosych majsterkowiczw od pewnej firmy
herbaciarskiej. (To wcale nie taki gupi pomys, jak si zdaje: odkrylimy, e kade zadanie
typu zrb to sam wymaga konsumpcji ogromnej iloci herbaty). Okazao si, e w
kategoriach liczbowych niewiele si zmienio, poza tym, e chyba zwikszy si odsetek
majsterkujcych kobiet. I okazao si, e Anglicy maj jeszcze wiksz obsesj na punkcie
budowania swoich gniazd2.
Nie byam bezporednio zaangaowana w te badania, ale przeprowadzono je w
sposb, ktry aprobuj - ankieterzy nie odfajkowywali odpowiedzi na pytania przez telefon,
tylko wybrali si do wity majsterkowiczw, marketw takich jak Homebase, DoItAll, B
& Q itp., i odbyli z klientami szczegowe rozmowy na temat ich motywacji, obaw, stresw i
radoci. Mj kolega Peter Marsh, sam gorliwy majsterklepka, uzna, e potencjalnych
rozmwcw do odpowiedzi na pytania trzeba czym specjalnie skusi. Wymyli genialne
rozwizanie: herbata i pczki - znajomy, tradycyjny element rytuau majsterkowania rozdawane za darmo z furgonetki zaparkowanej strategicznie przy supermarkecie z
narzdziami dla majsterkowiczw.
To by strza w dziesitk. Przerwa na herbatk jest do tego stopnia integralnym
elementem procedury majsterkowania, e osobnicy budujcy gniazda, ktrzy w yciu nie
pozwoliliby typowemu ankieterowi przeszkodzi sobie w zbieraniu gazek, z wielk radoci
zebrali si wok minibusa SIRC, po czym wlewali w siebie kolejne kubki herbaty, uli
pczki i opowiadali naszym badaczom wszystko o swoich planach ulepszenia domu,
nadziejach, obawach i porakach.
Znakowanie terytorium
Jako gwn motywacj do majsterkowania nasi budowniczowie gniazd podawali
odcinicie osobistego pitna na wasnym domu. To niepisana zasada wacicieli domw i
gwny element rytuau przeprowadzki, ktry czsto polega na zniszczeniu jakichkolwiek
ladw oznakowania terytorium przez poprzedniego waciciela. Jak si wyprowadzasz,
trzeba co wypru - wyjani jeden mody czowiek. - Na tym ta zabawa polega, nie?.
Mia racj. Poobserwujmy ktrkolwiek ulic w Anglii przez jaki czas, a
zauwaymy, e krtko po znikniciu szyldu na sprzeda pojawia si kontener na gruz, ktry
zapenia si czsto cakiem zdatnymi jeszcze do uytku rzeczami z wyprutej kuchni czy

azienki, razem z wyprutymi dywanami, szafkami, obramowaniem kominka, pkami,

kafelkami, balustradami, drzwiami, a nawet cianami i sufitami.
Ta zasada to co wicej ni zauwaalna prawidowo w zachowaniu: ten rodzaj
obsesyjnego znaczenia terytorium jest dla wikszoci Anglikw obowizkiem, czym, co
czujemy si zmuszeni zrobi: Trzeba co wypru....
Moe to by problem dla tych, ktrzy wprowadzaj si do swoich pierwszych
nowiutekich domw czy innych nowych mieszka, gdzie absurdem byoby zaczyna od
wypruwania dziewiczych azienek i nieskazitelnych kuchni. Jednake w przybytkach dla
majsterkowiczw spotkalimy tumy ludzi gotowych doda wszelkie moliwe osobiste
akcenty, aby oznaczy swoje nowe bezbarwne terytorium. Nawet jeli nie da si niczego
wypru, trzeba co zrobi: dom, przy ktrym si nie pomajstrowao, na dobr spraw nie jest
domem.
Klasa spoeczna a dom
Angielska obsesja na punkcie ulepszania domw nie objawia si oczywicie tylko
znakowaniem terytorium. Chodzi tu te o wyraenie siebie w szerszym sensie: nasz dom to
nie tylko nasze terytorium, to gwny wyraz naszej tosamoci. A przynajmniej tak lubimy o
tym myle. Prawie wszyscy przepytywani przez nas majsterkowicze uwaali, e
wykorzystuj swoje kreatywne talenty, a inne rozmowy z budowniczymi gniazd w sklepach
meblowych, domach towarowych i domach prywatnych potwierdzaj, e chocia zrb to
sam bierze si u niektrych jedynie z potrzeby ekonomicznej, wszyscy postrzegamy
urzdzenie, umeblowanie i wystrj naszych domw jako wyraz naszego niepowtarzalnego
osobistego gustu i artystycznego polotu.
I tak jest, ale tylko do pewnego stopnia. Im dogbniej badaam ten problem, tym
wyraniej widziaam, e sposb, w jaki urzdzamy, meblujemy i ozdabiamy nasze domy, jest
zdeterminowany naszym pochodzeniem spoecznym. Nie ma to wiele, a moe nawet nic
wsplnego z poziomem zamonoci. Domy klasy wyszej i wyszej warstwy klasy redniej
najczciej s zaniedbane i zapuszczone w sposb, ktrego nie tolerowaby aden czonek
redniej lub niszej warstwy klasy redniej, a domy najbogatszych nuworyszy pochodzenia
robotniczego pene s niezwykle kosztownych przedmiotw, ktre klasy wysze uwaaj za
szczyt wulgarnoci. Nowiutkie skrzane kanapy i krzesa do jadalni imitujce antyki,
ukochane przez redni warstw klasy redniej, mog kosztowa dziesi razy wicej ni ich
odpowiedniki w domach ludzi z wyszej warstwy klasy redniej, ktrzy pogardzaj skr i
imitacjami.
W domach redniej warstwy klasy redniej oraz warstw niszych, w salonie

(przypominam, nazywanym przez nich lounge) prawdopodobnie zobaczymy wykadzin

dywanow (w przypadku starszych osb z klasy robotniczej moe to by wzorzysty dywan, a
u nuworyszy - dywan z puszystym wosem). Kasty wysze preferuj goe deski podogowe,
czsto zarzucone starymi perskimi dywanikami. Salon redniej warstwy klasy redniej moe
mie barek, a jadalnia barek na kkach. To, co kryje pokj od ulicy niszej warstwy klasy
redniej i czasem wyszej warstwy klasy robotniczej, jest czsto zasonite firankami (ktre
s przydatne jako wskanik klasy, ale stanowi nieznon przeszkod dla podgldajcych
naukowcw), zazwyczaj jednak bdzie to wielki telewizor, a w przypadku starszych pokole,
wyszywane lub koronkowe serwety na porczach foteli oraz starannie wyeksponowane
kolekcje bibelotw (yek, szklanych zwierztek, hiszpaskich laleczek, figurynek)
przywiezionych z wczasw lub zamwionych poprzez katalogi wysykowe.
Modsi czonkowie niszej warstwy klasy redniej i wyszej klasy robotniczej
nierzadko preferuj mniejsze przeadowanie w swoich salonach, ktre czsto s do tego
stopnia pozbawione sprztw, e kojarz si z ponur sterylnoci gabinetu dentystycznego
(by moe aspirujc do wytwornego minimalizmu, nigdy jednak si do niego nie zbliajc).
w brak rnorodnoci wizualnej gospodarze rekompensuj sobie jeszcze wikszym ni u
wczeniej wspomnianych szerokoekranowym telewizorem, ktry nazywaj TV lub telly i
ktry zawsze jest centralnym punktem pomieszczenia (i tak si skada, e obecnie pokazuje
co najmniej sze programw tygodniowo o domach, przerbkach i remontach), oraz
najnowoczeniejszym sprztem grajcym z duymi gonikami. Take wiele domw
czonkw wyszej warstwy klasy redniej ma due telewizory i wiee, ale zazwyczaj ukryte
w innym pokoju dziennym (sitting room), ktry czasem nazywany jest back room (pokojem
na zapleczu) lub family room (pokojem, w ktrym toczy si ycie rodzinne) (ale nie music
room; gdy wysza warstwa klasy redniej mwi music room, ma na myli pomieszczenie z
pianinem, nie z wie hifi).
Podkadki z korka pod szklanki to kolejny przydatny wskanik klasy: raczej nie
znajdzie si ich w domach wyszej warstwy klasy redniej lub klasy wyszej, rwnie
nieczsto widzi si je w domach niszej warstwy klasy robotniczej. Podkadki s domen
redniej i niszej warstwy klasy redniej oraz wyszej warstwy klasy robotniczej - albo raczej,
mwic cilej, tych spord wyszej warstwy klasy robotniczej, ktrzy aspiruj do statusu
klasy redniej.
Nowe i pod kolor
Sanitariaty niszej warstwy klasy redniej i klasy robotniczej (ktre oni nazywaj
toilets), na og maj dopasowane kolorystycznie sedesy i umywalki, nazywane przez

wacicieli zestawem azienkowym, a nawet papier toaletowy pod kolor. W przypadku

wyszej warstwy klasy redniej i wyej prawie zawsze s one gadkie i biae, chocia czasem
mona trafi na drewnian desk sedesow.
Na najwyszym i najniszym kracu skali (wysza warstwa klasy redniej i wyej,
nisza warstwa klasy robotniczej i niej) znajdziemy stare, porysowane i niedopasowane do
siebie meble, natomiast klasy porednie preferuj nowiutkie komplety dobranych
kolorystycznie kanap (settees!) i foteli, zestawy skadajce si ze stow jadalnych i krzese,
oraz komplety mebli sypialnianych, do ktrych kolorystycznie dobrane s narzuty,
poduszki ozdobne i zasony. (Owo starannie zharmonizowane wyposaenie moe zawiera
rustykalne motywy kwiatowe, prostot rodem z Ikei czy Conrana lub tematy przewodnie
inspirowane telewizj, ale zasada jest ta sama). Grne warstwy spoeczne, dumne ze swych
eklektycznych antykw, kpi z dobranych kompletw; warstwy najnisze, ktre wstydz
si le dobranych uywanych rzeczy, do kompletw aspiruj.
Waciwie klas spoeczn Anglika mona natychmiast ustali, biorc pod uwag jego
nastawienie wobec drogich nowych mebli: jeli uwaa, e s posh, jego pochodzenie to w
najlepszym razie nie wyej ni rednia warstwa klasy redniej; jeli sdzi, e s naff, naley
do grnej warstwy klasy redniej lub klasy wyszej. Pewien konserwatywny pose z klasy
wyszej, drwic raz z partyjnego kolegi Michaela Heseltinea, wyrazi si, e Heseltine
musia sobie kupi wszystkie meble - przykro aluzji polegaa na tym, e jedynie
nuworysze musz sobie kupowa meble; klasa wysza meble dziedziczy.
ciana przechwaek
Kolejnym uytecznym wskanikiem klasy jest lokalizacja czego, co Amerykanie
nazwaliby cian przechwaek. W ktrym pomieszczeniu w domu wystawiamy otrzymane
prestiowe nagrody czy zdjcia, na ktrych nasz do ciskaj znane osoby? Jeli jestemy
ze redniej warstwy klasy redniej lub niszych, przedmioty te bd dumnie eksponowane w
salonie, w korytarzu przy wejciu lub innym honorowym miejscu. Jednake dla wyszej
warstwy klasy redniej i wyej, jedynym dopuszczalnym miejscem na tak wystawk jest
toaleta na parterze.
To sprytna sztuczka: najprawdopodobniej gocie prdzej czy pniej skorzystaj z tej
wanie toalety i nasze osignicia zrobi na nich stosowne wraenie, ale wystawiajc je tam,
jednoczenie sobie z nich artujemy, i w ten sposb nie mona nas posdzi o przechwalanie
si czy branie samych siebie zbyt serio.
Antena satelitarna
Nawet jeli kto nie zna si na semiotyce klasowej rolin i kwiatw, do czego przejd

pniej, to stojc przed angielskim domem, moe pobienie oceni klas spoeczn
waciciela na podstawie obecnoci (klasy nisze) lub nieobecnoci (klasy wysze) anteny
satelitarnej. Nie jest to wskanik idealny - cho wiele osb klasyfikuje cae dzielnice,
zliczajc wystpujce w nich anteny satelitarne - ale dom z talerzem zalicza si do niszego
kraca drabiny spoecznej, chyba e dziki jednoznacznym cechom wskazujcym na szczeble
wysze okae si, e to pomyka.
Talerz anteny na bardzo okazaym starym domu w dzielnicy klasy wyszej moe
mimo wszystko by znakiem zasiedlenia przez nowobogackich. Jednak eby si upewni,
musielibymy wej do rodka i poszuka barku, grubego dywanu, nowiutkiej skrzanej sofy,
okrgej wanny i zotych kurkw. Jeli zamiast tego znajdziemy wyblake kolory, bezcenne
acz wytarte orientalne dywaniki, sfatygowan adamaszkow sof pokryt psi sierci oraz
popkan drewnian desk sedesow, przyjdzie nam zrewidowa wstpne ustalenia;
przesuniemy lokatorw wyej w hierarchii spoecznej i uznamy, e maj oni jaki stosowny
powd do ogldania telewizji satelitarnej - moe na przykad pracuj w mediach (sprawdmy
wtedy, czy w toalecie na dole nie ma nagrd BAFTA) lub ywi ekscentryczn namitno do
koszykwki, sitcomw czy jakiego innego aspektu kultury popularnej.
Ekscentryczno
I tu mamy kolejny czynnik komplikujcy spraw: w kategoriach spoecznych gust
czsto jest oceniany nie wedug czynu, a wedug jego sprawcy. Dom osoby o bezpiecznej,
stabilnej pozycji czonka konkretnej klasy moe wykazywa wiele wyjtkw od zasad, ktre
wymieniam, bez niebezpieczestwa reklasyfikacji w d czy w gr. Czytaam gdzie, e
dom ksiniczki Anny, Gatcombe Park, jest zagracony wszelkimi prezentami, jakie
kiedykolwiek dostaa, jak na przykad kiczowate laleczki w strojach narodowych i tanie
afrykaskie rzeby, zwykle widywane tylko w pokojach od ulicy klasy robotniczej. Wrd
klasy wyszej, a nawet mocno zakorzenionej wyszej warstwy klasy redniej, takie oznaki
plebejskiego gustu s zwykle uznawane za nieszkodliwe dziwactwo.
Dziaa to take w drug stron. Miaam koleank o rodowodzie nieskazitelnie
robotniczym (bya sprztaczk w szkole, mieszkaa w zapuszczonym osiedlu domw
komunalnych), ktrej pasj by typowy dla klasy wyszej sport hippiczny, wszechstronny
konkurs konia wierzchowego (take, przypadkowo, uprawiany chtnie przez ksiniczk
Ann). Koleanka trzymaa konia (za darmo, w zamian za sprztanie stajni) w pobliskiej
szkce jedzieckiej, a jej kuchnia w budynku komunalnym bya przyozdobiona rozetkami i
fotografiami jej samej uczestniczcej w lokalnych rozgrywkach z udziaem koni uywanych
do polowa i w rnych innych imprezach. Jej robotniczy znajomi i ssiedzi zaakceptowali

jej hobby z wyszych sfer i te ozdoby jako niewinne dziwactwo, nieco ekscentrycznego
konika, ktry w aden sposb nie wpywa na jej status osoby spoecznie im rwnej.
Owa klauzula ekscentrycznoci sprawdza si najlepiej na szczycie i na samym dole
drabiny spoecznej. Strefy porednie s bardziej naraone na reklasyfikacj z powodu
odchylenia od normy klasowej. Jedno uchybienie, jeli chodzi o gust w urzdzaniu wntrz,
mona im wybaczy lub zignorowa, ale ju dwa i wicej mog im zaszkodzi. Nawet tym
mniej wraliwym radzimy wybra sobie dziwactwo z klasy na przeciwlegym kocu skali, a
nie z tej ssiadujcej z ich wasn. Na przykad czonek wyszej warstwy klasy redniej,
wykazujcy dowody gustu typowego dla redniej warstwy tej samej klasy, bdzie traktowany
bardziej podejrzliwie i prdzej moe zosta zdegradowany spoecznie ni osoba z wyszej
warstwy klasy redniej z zamiowaniem do czysto proletariackich mebli czy ozdb.
W przypadkach granicznych pewne prezenty, nawet podyktowane najlepszymi
intencjami, mog stanowi problem dla wiadomych klasowo Anglikw. Raz podarowano mi
bardzo adne drewniane podkadki pod szklanki, a poniewa nie mam adnych stow, ktre
warto byoby chroni przed plamami z napojw - no i, musz to przyzna, nie chc, eby
podejrzewano mnie o instynkty drobnomieszczaskie - uywam ich do blokowania okien.
Mogabym oczywicie zleci napraw popkanych ram, ale co wtedy zrobiabym z
podkadkami? Bycie Anglikiem czasem nie jest atwe.
Jak rozmawia o domach
Bez wzgldu na klas spoeczn istniej zasady normujce nie tylko to, co musimy
zrobi po wprowadzeniu si do nowego domu, ale take jak powinnimy o tym mwi - a
cilej biorc, jak powinnimy na to narzeka.
Koszmar!
Mwic o przeprowadzce, naley zawsze opisywa j jako przeycie traumatyczne,
najeone trudnociami i kopotami, nawet jeli tak naprawd proces przebiega gadko i
bezstresowo. Ta zasada dotyczy szukania domu, jego kupna, przeprowadzki, wszelkich
przerbek wykonanych po wprowadzeniu si oraz roboty fachowcw; powszechnie
wiadomo, e to wszystko to koszmar. Opowiadanie o tym w tonie cho troch bardziej
pogodnym lub nawet neutralnym zostaoby odebrane jako dziwne, moe nawet aroganckie mogoby sugerowa, e jestemy odporni na stres i zdenerwowanie, na ktre podatni s
wszyscy nabywcy domw.
Tutaj w podtekcie jest te zasada skromnoci. Im bardziej okazaa lub godna podziwu
jest nasza nowa rezydencja, tym bardziej musimy podkrela kopoty, niedogodnoci i
koszmary zwizane z jej kupnem i remontem. Nie wypada si chwali nabyciem piknego

domku w Cotswold czy nawet zamku we Francji; trzeba narzeka na okropnych agentw
nieruchomoci, niedbao firmy od przeprowadzek, tpot lokalnych budowlacw lub
opakany stan kanalizacji, dachu, podg i ogrodu.
Takie biadolenie, odgrywane ze stosownym cierpitniczym humorem, moe by
bardzo przekonujce i wielce skuteczne, jeli chcemy odwrci uwag zazdronikw. Ja sama
zapaam si na wspczuciu - szczerym wspczuciu - dla znkanych nabywcw domkw
klejnocikw i ogromnych paacw. Nawet jeli im nie wierzymy, a nawet jeli gotujemy si z
zazdroci, niechci lub susznego oburzenia, wypada wyrazi wspczucie: Jakie to
irytujce!, Musicie by wykoczeni!, Co za koszmar!.
W jakim sensie to rytualne narzekanie jest, rzecz jasna, zawoalowan przechwak pretekstem do rozmowy o nowej posiadoci i omwienia jej atrakcji bez sprawiania
wraenia, e si chwalimy. Jednak mona je te potraktowa jako kolejny przejaw
angielskiego uprzejmego egalitaryzmu, przyjemniejsz form hipokryzji. Narzekajcy,
podkrelajc przyziemne detale i trudnoci z nabywaniem domu lub przeprowadzk, skupiaj
si na problemach, ktre dotycz zarwno ich, jak i ich suchaczy, na sprawach, z ktrymi
wszyscy moemy si identyfikowa, i uprzejmie odwracaj uwag od wszelkich potencjalnie
kopotliwych rnic w statusie czy poziomie zamonoci. Mogam wspczu moim
znajomym nabywajcym zamek, poniewa ich skargi koncentroway si na jedynym
elemencie ich sytuacji, ktry mona byo porwna z moimi wasnymi skromnymi
przeprowadzkami z jednego taniego mieszkanka do innego. T jednak praktyk stosuj
wszystkie klasy, i to w kontekcie o wiele mniej dramatycznej nierwnoci dochodw. Tylko
najbardziej prostaccy nuworysze ami t zasad i opowiadaj historie o przeprowadzkach,
ktre w ewidentny sposb reklamuj ich bogactwo.
Rozmawiamy o pienidzach...
Podobne zasady skromnoci obowizuj w dyskusjach na temat cen nieruchomoci.
Tu dochodzi jeszcze typowe dla Anglikw przewraliwienie na punkcie mwienia o
pienidzach. Mimo e konwersacje o cenach domw stay si gwnym tematem przyj
klasy redniej, prowadzone s zgodnie z subteln etykiet. Nie wolno pyta wprost, ile kto
zapaci za dom (lub jakikolwiek przedmiot w tym domu): to jest prawie tak niewybaczalne,
jak pytanie, ile zarabia.
W interesie nauki celowo zamaam t zasad kilka razy. C, jeli mam by szczera,
to tak naprawd dwa. Pierwsza prba si nie liczy, bo tak si przy tym skadaam,
usprawiedliwiaam i przepraszaam (wymyliam sobie znajomego, ktry chciaby kupi dom
w tej okolicy), e nie mogo to zosta uznane za pytanie wprost. A jednak dowiadczenie nie

poszo na marne, poniewa reakcja moich niewiadomych krlikw dowiadczalnych

dowioda, e moje przeprosiny i usprawiedliwienia nie byy bynajmniej niepotrzebne czy nie
na miejscu.
W tych za dwch przypadkach, gdy udao mi si zebra si w sobie, wzi gboki
oddech i zapyta o cen domu jak naley (lub raczej jak nie naley), krliki zareagoway z przewidywalnym - zaenowaniem. Odpowiedziano na moje pytanie, ale w niezrczny,
niezdarny sposb: mczyzna zmusi si do wymamrotania przyblionej ceny, a potem
popiesznie zmieni temat; kobieta rozemiaa si nerwowo i wymienia cen, zakrywajc
rk usta, podczas gdy inni gocie patrzyli na mnie z ukosa, niespokojnie pokasywali i
unoszc brwi, wymieniali spojrzenia przez st. No dobrze: uniesione brwi i zakopotane
chrzkanie to najgorsze, co moe nam si przydarzy, gdy naruszymy etykiet angielskiego
przyjcia, wic moje eksperymenty mog nie wydawa si szczeglnie heroiczne. Moe
trzeba by Anglikiem, by poj, jak bardzo te brwi i to chrzkanie potrafi zabole.
Wedug zasad rozmw o domach, nie wypada te wymienia w rozmowie ceny
wasnego domu bez wanej przyczyny i odpowiedniego wstpu. Cena domu moe by
wspomniana wycznie w kontekcie, a i wtedy - tylko jeli da si to zrobi w sposb
autoironiczny lub przynajmniej tak, eby byo jasne, e nie chcemy ostentacyjnie popisywa
si bogactwem. Moemy na przykad wspomnie cen domu, jeli kupilimy go wiele lat
temu, za sum, ktra teraz wydaje si miesznie maa.
Obecna warto naszego domu, z jakiego niezbadanego powodu, to inna sprawa,
ktra moe by tematem niekoczcych si dyskusji i spekulacji - cho aktualne ceny
nieruchomoci, w tym przyblion warto naszego wasnego domu, naley zawsze okrela
jako niepowane, szalone, absurdalne lub oburzajce. Moe to jest wskazwka,
dlaczego warto domu mona omawia, a ceny nie: prawdopodobnie aktualn warto domu
uwaa si za spraw kompletnie poza nasz kontrol (troch jak pogod), natomiast cen
faktycznie zapacon za wyrany wskanik finansowego statusu waciciela.
...i o przerbkach
Niezalenie od naszej klasy czy statusu finansowego, i niezalenie od wartoci domu,
do ktrego si wprowadzamy, wypada skrytykowa gust poprzedniego lokatora. Jeli brakuje
nam czasu, zdolnoci lub funduszy, aby wypru wszystkie dowody zego gustu
poprzedniego waciciela, musimy, oprowadzajc znajomych po nowym domu, gboko
wzdycha, przewraca oczami lub krzywi si i mwi: No c, my bymy tego nie wybrali,
oczywicie, ale przez jaki czas bdziemy musieli to znosi, albo, bardziej zwile: Za ten
pokj si jeszcze nie bralimy. Oszczdzi to take naszym gociom kopotliwej sytuacji,

kiedy to po wygoszeniu komplementw pod naszym adresem w zwizku z pokojem, ktry

jeszcze nie zosta przerobiony, musieliby wycofywa si z niezrcznymi komentarzami,
eby zachowa twarz: Ach, oczywicie, mwic liczne miaam na myli proporcje, ee,
widok z okna, mmm... to znaczy, ten pokj ma taki potencja....
Pokazujc gociom rezultaty wasnego majsterkowania czy mwic o wasnych
ulepszeniach na przyjciu lub w pubie, naley si stosowa do surowej zasady skromnoci.
Nawet jeli mamy spore talenty, zawsze musimy bagatelizowa wasne osignicia i jeli to
moliwe, wyolbrzymia najbardziej krpujce bdy i wpadki. Badania pracownikw naszego
instytutu w sklepach dla majsterkowiczw, jak i moje wasne w domach towarowych plus
podsuchiwanie rozmw w pubach, wykazay niezmienno tej zasady - bohaterowie
usiowali niemal licytowa si, jeli chodzi o autoironiczne uwagi, prbujc przebi zabawne
opowieci innych o ich katastrofalnej nieudolnoci. Mnie si udao podczas ukadania
dywanu przedziurawi tylko trzy rury!. Ja zniszczyem drogi dywan, bo obciem cztery
cale za krtko, wic musiaem wstawi kilka regaw, eby zakry dziur. Ja jakim cudem
zamontowaem zlew tyem do przodu - i zanim si spostrzegem, pooyem wszystkie
kafelki. To ja zrobiem jeszcze lepiej: godzin mocowaem wieszak na ubrania - poszy trzy
filianki herbaty - a potem okazao si, e powiesiem go do gry nogami!. No wic
zamalowaem ten trefny kawaek i prbowaem udawa, e tak miao by, ale moja
dziewczyna na mnie napada: Ty ciki idioto!.
Rozmowy o domach - warianty klasowe
Rozmowy o domach, jak wszystko inne w Anglii, podlegaj zasadom klasowym.
Oprowadzanie wycieczek goci po domu czy zapraszanie ich na inspekcj naszej nowej
azienki, aneksu kuchennego, zaadaptowanego strychu czy wieo odnowionego pokoju od
ulicy jest uwaane za zwyczaj klas niszych. No, chyba e dopiero si wprowadzilimy i
oblewamy now siedzib, lub przypadkiem mieszkamy w szczeglnie dziwnym czy
niezwykym domu (na przykad w przerobionej latarni morskiej czy kociele). Czonkowie
redniej warstwy klasy redniej i niszych maj skonno do takich rytualnych pokazw potrafi nawet zaprasza znajomych, specjalnie eby si popisa swoj now werand lub
kuchni - ale w wyszej warstwie klasy redniej i wyej, jest to w zym tonie. W najwyszych
sferach angielskiego spoeczestwa zarwno od goci, jak i od gospodarzy wymaga si
udawanego braku zainteresowania; niestosownie jest, odwiedzajc kogo w domu, zwraca
uwag na otoczenie, a ju komplementy uwaane s za zdecydowanie naff, jeli nie po prostu
impertynencj. Podobno pewien ksi po wizycie nowego ssiada fukn ze zoci: Ten
czowiek pochwali moje krzesa, co za tupet!.

Pewne lady tego przewraliwienia klas wyszych na punkcie domu na pokaz

przecieky w d, przynajmniej do warstw rednich; pozwalaj sobie one czasem na
popisywanie si oszklonymi werandami itp., ale czsto z pewn niezrcznoci czy
zakopotaniem. Zaprowadz nas do nowej kuchni, ktra jest ich dum i radoci, ale postaraj
si sprawia wraenie lekcewacych lub obojtnych, robic skromne uwagi, takie jak: No
c, musielimy co z ni zrobi - bya ju w strasznym stanie, chwalc si bez przekonania:
Przynajmniej teraz ze wietlikiem jest janiej, lub skupiajc si na nieuniknionych
trudnociach (koszmarach), ktre wystpiy przy remoncie: Mia trwa tydzie, ale
mielimy tu gips, py i totalny chaos przez ponad miesic.
Jednak w odrnieniu od kast wyszych, ci skromni czonkowie klasy redniej nie
obra si za pochwa, cho oglnie zaleca si komplementy raczej zawoalowane ni
konkretne. Anglicy zwykle s bardzo draliwi na punkcie swoich domw, i jeli mwimy za
bardzo wprost, zawsze istnieje ryzyko skomplementowania nie tych aspektw przerbek,
co trzeba, lub pochway nieodpowiednimi sowami - na przykad gdy nazwiemy pokj
przytulnym lub wesoym, gdy celem naszych gospodarzy byo stworzenie aury
wytwornej elegancji. Lepiej trzyma si oglnych wyrazw aprobaty, takich jak pikne
albo bardzo adne, chyba e znamy tych ludzi na tyle dobrze, e moemy pozwoli sobie na
wiksz bezporednio.
Ten okropny agent
Ta kracowa draliwo - dowd na to, jak bardzo z naszym domem wie si nasza
tosamo - moe nam wyjani powszechn i chyba do irracjonaln niech Anglikw do
agentw handlu nieruchomociami. W Anglii rzadko syszy si dobre sowo o
przedstawicielach tej profesji. Nawet ludzie, ktrzy nigdy z nimi nie mieli do czynienia,
mwi o nich z pogard. Istnieje niepisana zasada, e z agentw naley bez przerwy drwi,
potpia ich i obraa. Zrwnuje si ich w tym z funkcjonariuszami sub parkingowych i
akwizytorami wciskajcymi nam na przykad podwjne szyby - jednake grzechy tych dwch
ostatnich grup s oczywiste, nikt natomiast, jak odkryam, nie potrafi sprecyzowa, czym
waciwie zasuyli sobie na oczernianie porednicy w obrocie nieruchomociami.
Gdy prosiam rozmwcw, by uzasadnili swoj awersj do agentw, odpowiedzi byy
niewyrane, niekonsekwentne i czsto sprzeczne; agenci obrotu nieruchomociami s
wymiewani jako gupie i niekompetentne pacany, ale take atakowani jako osobnicy
chytrzy, pazerni, podstpni i zwodniczy. Poniewa trudno mi byo zrozumie, w jaki sposb
agent moe by jednoczenie ograniczony umysowo i sprytnie przebiegy, w kocu
przestaam naciska na racjonalne wyjanienie ich niepopularnoci i sprbowaam szuka

tropw, badajc szczegowo mechanizm naszych z nimi kontaktw. Co zatem waciwie

robi agenci handlu nieruchomociami? Przychodz dokona ogldzin naszego domu, tocz
po nim obiektywnym okiem, wyceniaj jego warto, daj o nim ogoszenie, oprowadzaj po
nim ludzi i prbuj go sprzeda. Co w tym jest takiego obraliwego? No c - wszystko, jeli
sowo dom zastpi si sowem tosamo, osobowo, status spoeczny czy gust.
Agenci obrotu nieruchomociami wydaj opini nie o jakiej neutralnej nieruchomoci, ale o
nas, o naszym stylu ycia, pozycji spoecznej, naszym charakterze, o naszym wasnym ja. I
przyczepiaj na tym metk z cen. Nic dziwnego, e nie moemy ich znie. Robic sobie z
nich obiekt artw i pogardy, redukujemy ich moc ranienia naszych uczu; jeli wszyscy si
zgadzamy, e agenci obrotu nieruchomociami s gupi, nieudolni i nieszczerzy, ich opinie i
osdy trac na znaczeniu, ich wtargnicie w nasz sfer prywatnoci staje si mniej
traumatyczne.
Ogrd
Z naszego helikoptera na pocztku rozdziau widzielimy, e wszyscy Anglicy chc
mieszka we wasnych pudeeczkach z prywatnym skrawkiem zieleni. To nasze upieranie si
przy wasnym kawaku zielonego jest, paradoksalnie, gwn przyczyn profanacji
angielskiej wsi przez tworzenie nieokieznanych zielonych przedmie i zniszczenie
rodowiska i zanieczyszczenia, ktre one za sob pocigaj. Anglicy po prostu nie chc
mieszka w mieszkaniach czy dzieli podwrek z innymi, jak mieszkacy miast w obcych
krajach. My musimy mie nasze prywatne pudeka i skrawki zieleni.
Niezalenie od wielkoci, skrawek zieleni jest co najmniej tak wany jak pudeko.
Malekie spachetki ziemi, ktre niemal wszdzie indziej na wiecie uznano by za zbyt mae,
eby sobie nimi zawraca gow, s traktowane jak wspaniae wiejskie posiadoci. Nasze
fosy i mosty zwodzone mog by wyimaginowane, ale zamek kadego Anglika ma swoje
miniaturowe tereny zielone. Wemy typow, niczym si niewyrniajc ulic na
przedmieciach lub w dzielnicy mieszkaniowej, na og z dwoma rzdami nieduych, nijakich
bliniakw lub szeregowcw - tak ulic, przy jakiej mieszka ogromna wikszo Anglikw.
Kady dom zwykle posiada maleki ogrdek od frontu i wikszy kawaek zieleni z tyu. W
nieco bardziej zamonych dzielnicach kawaek od frontu jest troch wikszy, a dom
cofnity o kilka stp w gb. W dzielnicach uboszych ogrdek z przodu domu moe si
skurczy do rozmiarw symbolicznego skrawka, cho wci moe mie bramk wejciow,
ciek prowadzc par krokw do drzwi frontowych i jakie roliny lub odrobin zieleni po
obu stronach cieki, na dowd, e jednak kwalifikuje si jako ogrdek od frontu. (Ogrdek
taki, ze swoj ciek, moe take by uwaany za rodzaj symbolicznej fosy i mostu

zwodzonego).
Wasnym ogrdkiem frontowym cieszy si nie wolno
Na wszystkich typowych ulicach tego rodzaju wszystkie ogrdki, czy to od frontu, czy
od tyu, s otoczone murkiem lub ogrodzeniem. Murek wok ogrdka frontowego jest
zwykle niski, tak eby kady mg do niego zajrze, a ten z tyu - wysoki, eby nikt nie mg.
Ogrdek z przodu jest z reguy staranniej zaprojektowany i utrzymany ni ogrd z tyu. Nie
dlatego, e Anglicy spdzaj wicej czasu, upajajc si swymi ogrdkami frontowymi.
Wprost przeciwnie: w ogrdkach od frontu Anglicy w ogle nie przebywaj, poza czasem
koniecznym do pielenia, podlewania i dokadania stara, by byy adne.
To jedna z najwaniejszych zasad dotyczcych ogrdkw: nigdy, przenigdy nie
siedzimy w naszych ogrdkach frontowych. Nawet jeli jest tam miejsce na jak awk,
nigdy jej si nie widuje. Nie tylko byoby to nie do pomylenia, eby kto siedzia w swoim
ogrdku frontowym, dziwne byoby nawet, gdyby tam przez duszy czas sta, nie kucajc,
eby wyrwa chwast, czy nie pochylajc si, by przyci ywopot. Jeli kto nie kuca, nie
pochyla si, nie zgina czy nie wyglda na zajtego prac w inny sposb, jest co najmniej
podejrzany.
Ogrdki z przodu domu, niewane jak pikne i skaniajce do relaksu, s wycznie na
pokaz; s po to, eby podziwiali je inni, nie ich waciciele. Ta zasada zawsze przypomina mi
prawa spoeczestw plemiennych o skomplikowanym systemie wymiany darw, wedug
ktrego ludziom zabrania si konsumowania owocw wasnej pracy: Wasnych wi je nie
wolno... to najsynniejszy i najczciej cytowany przykad; odpowiednikiem angielskim jest
Wasnym ogrdkiem frontowym cieszy si nie wolno.
Dostpno towarzyska w ogrdku frontowym. Metoda gbki
Gdy jestemy w swoim ogrdku frontowym i rzeczywicie kucamy, schylamy si i
przycinamy, moemy si przekona, e jest to jedna z bardzo niewielu okazji, gdy odzywaj
si do nas ssiedzi. Osoba zajta prac w swoim ogrdku frontowym jest uwaana za
towarzysko dostpn i wtedy ssiedzi, ktrym do gowy by nie przyszo zapuka do
naszych drzwi frontowych, mog zatrzyma si na pogaduszki (niemal zawsze zaczynajc od
komentarza na temat pogody lub uprzejmej uwagi pod adresem naszego ogrdka). Znam
wiele ulic, na ktrych ludzie majcy do omwienia jak wan spraw z ssiadem (na
przykad podanie o zezwolenie na budow) lub wiadomo do przekazania, bd cierpliwie
czeka - czasem cae dni czy tygodnie - a dany ssiad zacznie pracowa w swoim ogrdku
frontowym, zamiast nachodzi go, naciskajc dzwonek przy jego drzwiach.
Owa dostpno towarzyska ogrodnikw frontowych okazaa si bardzo pomocna dla

moich bada, jako e mogam podchodzi do nich z niewinnym pytaniem o drog, nastpnie
w celu przeamania lodw zagaja na temat pogody i komentowa ich ogrdki, a wreszcie
stopniowo wciga ich w rozmow na temat ich zwyczajw ogrodowych, remontw
domowych, dzieci, zwierzakw itd. Czasem udawaam, e ja, moja matka, siostra czy
kuzynka mamy zamiar przeprowadzi si do tej dzielnicy, co dawao mi pretekst do
zadawania bardziej wcibskich pyta o ssiedztwo, lokalne puby, szkoy, sklepy, kluby,
organizacje i imprezy - i odkrywania wielu informacji na temat zwizanych z nimi
niepisanych zasad spoecznych. Podczas tych rozmw, cho czasem skupiaam si na jakiej
mojej aktualnej obsesji, powiedzmy na agentach obrotu nieruchomociami, czsto nasikaam
ca mas przypadkowych danych na rozmaite tematy, w nadziei, e kiedy pniej je sobie
uporzdkuj. Nie jest to wcale taka gupia metoda badawcza, jak si wydaje - moe nawet ma
jak naukow nazw, ale nigdy nie mog sobie przypomnie stosownego terminu, wic
nazywam j metod gbki.
Wyjtek: ogrodowa sofa kontrkultury
Istnieje zaledwie jeden wyjtek mniejszociowy od zasady wasnym ogrdkiem
frontowym cieszy si nie wolno, ktry jak zwykle potwierdza regu. Ogrdki frontowe
niedobitkw hipisw, New Ageowcw i przedstawicieli wielu innych kontrkultur czasem
szczyc si star, zapadnit wersalk, na ktrej siedz mieszkacy danego domu, wiadomie
przeciwstawiajc si konwencji i czerpic autentyczn rado ze swojego ogrdka (ktry, te
w ramach buntu przeciw konwencji, jest zazwyczaj zaniedbany i zaronity).
Ten wyjtek od zasady w ogrdku frontowym si nie siedzi jest wyranie aktem
celowego nieposuszestwa: ludzie ci siedz zawsze na kanapie, nigdy na drewnianej awce,
plastikowym krzele czy jakimkolwiek innym meblu stosownym do postawienia przed
domem. Owa wysiedziana, czsto zawilgocona i w rezultacie gnijca kanapa jest deklaracj,
tak, ktra zwykle wystpuje w poczeniu z innymi deklaracjami, jak picie herbaty zioowej,
jedzenie organicznej wegaskiej ywnoci, palenie marihuany, ubieranie si w stylu
wojujcych ekologw, ozdabianie okien plakatami z hasem Nie dla modyfikacji
genetycznej... tematyka i trendy mog si rni, ale wiecie, co mam na myli: te typowe
kontrkultury.
Wygniatajcy ogrodow kanap osobnicy mog by obiektem dezaprobaty ze strony
bardziej konserwatywnych ssiadw, zgodnie jednak z tradycyjnymi angielskimi zasadami
narzekania, podgldacze zza firanki wydziwiaj zwykle tylko we wasnym gronie, zamiast
stawi czoo winowajcom. Tak naprawd, dopki kanapowcy trzymaj si swego
kontrkulturowego zestawu jasnych zasad i konwencji i nie robi nic dziwnego ani

niepokojcego - to znaczy nie wstpuj do lokalnego koa gospody ani nie zaczynaj gra w
golfa - s oglnie tolerowani, z t niechtn, biern wyrozumiaoci, do ktrej Anglicy maj
szczeglny talent.
Ogrd na tyach
Ogrd z tyu domu, ten, ktrym wolno nam si cieszy, jest czsto do niechlujny
lub, przynajmniej, kompletnie bez wyrazu, i tylko zupenie wyjtkowo bywa t pikn,
wielobarwn kompozycj r, malw, bratkw, treliay, ozdobnych furteczek i Bg wie czego
jeszcze, jak wszyscy uwaaj za typowy angielski ogrd. To, co powiem, graniczy z
blunierstwem, ale musz zauway, e prawdziwie typowy angielski ogrd tylny jest w
istocie do nudnym prostoktem trawy z jakim brukowanym patio na jednym kocu i
szop bez szczeglnej wartoci estetycznej czy architektonicznej na drugim, ciek z jednej
strony i czasem grzdk krzeww i kwiatw zasadzonych raczej bez fantazji wzdu drugiej.
Wystpuj oczywicie odmiany tematyczne. cieka moe biec wzdu grzdki
kwiatowej lub przez rodek trawiastego prostokta, z grzdkami wzdu obu murw. Zdarzy
si moe par drzew. Czasem jakie krzaki czy donice, lub moe roliny pnce na murach.
Brzegi klombw mog by wygite lub proste. Podstawowy jednak model konwencjonalnego
angielskiego ogrodu - szablon: wysokie mury, kawaek bruku, kawaek trawy, cieka, klomb,
szopa - jest natychmiast rozpoznawalny, krzepico wyrany, kojco swojski. Ten schemat
musi by jako wyryty w angielskiej duszy, poniewa jego wierne kopie, z niewielkimi tylko
odchyleniami i wariacjami, wida z tyu prawie wszystkich domw na kadej ulicy w kraju3.
Turyci nie maj szans na zobaczenie zwykego, typowego angielskiego tylnego
ogrdka. Te jake prywatne miejsca ukryte s przed ulic z tyu naszych domw, a nawet
ukryte przed ssiadami dziki wysokim murom, ywopotom czy ogrodzeniom. Nigdy nie
widniej w ilustrowanych albumach o ogrodzie angielskim i nigdy nie wspomina si o nich w
przewodnikach dla turystw czy w ogle w jakichkolwiek innych publikacjach o Anglii, ktre
powtarzaj jak papuga powszechn opini, e Anglicy to nard kreatywnych geniuszy sztuki
ogrodowej. To dlatego, e autorzy tych ksiek nie prowadz bada, ac po domach
zwykych ludzi, wspinajc si na dachy i mury z tyu standardowych przedmiejskich
bliniakw i gapic si przez lornetk na rzdy normalnych, przecitnych angielskich
ogrodw. (No to teraz ju wiecie: mylelicie, e to wamywacz lub podgldacz, a to byam
ja). Trzeba jasno stwierdzi: z estetycznego punktu widzenia, nabierani turyci, anglofile i
entuzjaci ogrodnictwa, ktrzy czytaj te wszystkie rzeczy o angielskim ogrodzie, raczej
wiele nie trac.
A jednak jestem troch niesprawiedliwa. Przecitny angielski ogrd, niewane, jak

wtrny czy banalny, jest waciwie, w pogodny soneczny dzie, do przyjemnym miejscem,
gdzie mona posiedzie, wypi filiank herbaty, rzuca chleb ptakom i cicho utyskiwa na
limaki, prognoz pogody, rzd i kota ssiadw. (Zasady rozmw w ogrodach wymagaj, by
takie narzekanie rwnoway bardziej pogodnymi uwagami, na przykad, jak to adnie si w
tym roku uday irysy i orliki).
I trzeba te powiedzie, e nawet w najbardziej przecitnym angielskim ogrodzie
wida, e Anglicy wkadaj we znacznie wicej pracy, ni inwestuje w swe poletka
wikszo innych nacji. Na przykad typowy ogrd amerykaski nawet nie zasuguje na t
nazw, susznie wic jest okrelany sowem yard [ktre w brytyjskim angielskim oznacza
podwrko], a wikszo zwykych ogrodw europejskich to po prostu miejsca poronite
traw4. Jedynie starania Japoczykw - podobnych do nas mieszkacw innej zatoczonej
wysepki - mona porwna z naszymi, i pewnie nie jest przypadkiem, e bardziej trendy
angielscy ogrodnicy, o wikszej wiadomoci estetycznej, czsto pozostaj pod wpywem
stylw japoskich (patrz aktualna moda na drewniane dachy, kamyki i urzdzenia wodne).
Ale awangardowi ogrodnicy s niewielk mniejszoci; wydaje mi si, e nasza reputacja
narodu ogrodnikw musi bra si z naszej obsesji na punkcie naszych skrawkw trawy,
naszej mioci do ogrodw, a nie z jakiego wyjtkowego artystycznego polotu, jeli chodzi o
ich wygld.
KTOO
Nasze zwyczajne ogrdki na tyach domw moe nie s szczeglnie pikne, ale
niemal wszystkie wiadcz o zainteresowaniu, uwadze i staraniach wacicieli. Ogrodnictwo
jest bodaj najpopularniejszym hobby w tym kraju - ostatecznie ponad dwie trzecie populacji
okrelio si jako aktywni ogrodnicy. (Czytajc te sowa, nie mog si oprze refleksji, na
czym mogoby polega ogrodnictwo bierne - czy da si tu zaliczy irytacj dwikiem
kosiarek, jak przy biernym paleniu? - ale wiadomo, o co chodzi).
Prawie wszystkie angielskie domy maj jaki ogrdek i prawie wszystkie ogrdki s
zadbane i wypielgnowane. Niektre bardziej starannie i fachowo ni inne, ale rzadko si
widzi ogrd cakowicie zapuszczony. A jeli ju, to jest po temu jaki powd: moe dom jest
niezamieszkany albo wynajmuje go grupa studentw (ktrzy uwaaj, e zajmowanie si
ogrodem naley do obowizkw waciciela), albo zajmuje go kto, dla kogo zaniedbywanie
ogrodu stanowi jaki rodzaj manifestu na temat ideologii lub stylu ycia; wreszcie moe kto
bardzo biedny, niepenosprawny lub kto, kto cierpi na depresj i ma waniejsze problemy na
gowie.
To ostatnie mona jeszcze, aczkolwiek niechtnie, wybaczy, ale pozostae powody s

przedmiotem niezadowolenia i dezaprobaty ssiadw. Istnieje co w rodzaju nieoficjalnego

Krajowego Towarzystwa Ochrony Ogrodw, dla ktrego czonkw zapuszczenie ogrodu to
prawie tak ciki grzech jak zncanie si nad zwierztami czy dziemi.
Zasada KTOO, by moe tak samo jak nasze autentyczne zainteresowanie
ogrodnictwem, moe tumaczy, dlaczego czujemy si zobligowani do powicania takiej
iloci czasu i wysiku naszym ogrdkom5.
Ogrd a klasa
Historyk ogrodnictwa Charles QuestRitson miao odrzuca aktualny, do
pretensjonalny trend studiowania ogrodnictwa jako formy sztuki, a historii ogrodnictwa jako
dziau historii sztuki. Ogrodnictwo, jego zdaniem, ma niewiele wsplnego z histori sztuki
czy rozwojem teorii estetycznych... Tu chodzi o aspiracje spoeczne, styl ycia, pienidze i
klas. Skonna jestem si z nim zgodzi, poniewa moje wasne badania nad Anglikami i ich
ogrodami sugeruj, e wygld i zawarto ogrodu Anglika s zazwyczaj zdeterminowane lub przynajmniej bardzo mocno inspirowane - trendami obowizujcymi w klasie, do ktrej
waciciel ogrodu naley lub do ktrej aspiruje.
Dlaczego - pyta QuestRitson - setki Angielek z klasy redniej maj ogrd biay,
ogrdek warzywny i kolekcj starowieckich r? Poniewa te rzeczy s eleganckie, lub moe
byy jakie dziesi lat wczeniej - nie dlatego, e ich wacicielki sdz, e s one pikne czy
poyteczne, ale poniewa zapewniaj im dobre samopoczucie, sprawiaj, e czuj si lepsze
od ssiadw. Ogrody s symbolami statusu spoecznego i ekonomicznego. Ja bym to
zagodzia; wydaje mi si, e nie jestemy a tak wiadomi czynnikw socjoekonomicznych
nadajcych wygld naszym klombom, jak sugeruje QuestRitson. Moemy naprawd uwaa,
e nasz kierowany przynalenoci klasow wybr rolin i projektw jest pikny - cho wcale
nie mniej uwarunkowany spoecznie.
Wskaniki klasy i ekscentryczno
Na nasz gust wpywa to, co widzimy w ogrodach znajomych, rodziny i ssiadw. W
Anglii, gdy czowiek dorasta, uczy si, e niektre kwiaty i ich zestawienia s adne i w
dobrym gucie, a inne brzydkie i ordynarne. Do chwili zaoenia wasnego ogrdka
wiemy ju, jeli jestemy z wyszych sfer spoecznych, na co instynktownie krci nosem:
kiczowate roliny jednoroczne (jak cynia, szawia byszczca, aksamitki i petunie), ozdobne
ogrdki skalne, traw pampasow, wiszce doniczki, niecierpki, chryzantemy, gladiole,
ogrodowe krasnale i staw ze zotymi rybkami. Natomiast za mie dla oka uwaamy ywopoty
z bukszpanu, starowieckie krzewy rane, rabatki z bylin trwaych, powojniki, zotokap,
desenie w stylu neoTudorw i ArtsandCrafts oraz kamienne cieki w stylu York.

Mody ogrodowe s zmienne, a tak czy inaczej bdem byoby ustala klas spoeczn
waciciela ogrodu na podstawie paru kwiatkw czy ozdb. Take i tutaj znajduje
zastosowanie klauzula ekscentrycznoci; jak zauwaa QuestRitson: Gdy waciciel ogrodu
raz zdobdzie reputacj dobrego ogrodnika, wolno mu ju dawa wyraz uwielbienia dla tego,
co niemodne, plebejskie i prostackie. Ja powiedziaabym, e wystarczy mie mocn i
jednoznaczn pozycj jako czonka klasy wyszej lub wyszej warstwy klasy redniej,
mniejsza o rk do rolin - ale chodzi mniej wicej o to samo. W takim wypadku pojedynczy
krasnal czy cynia raczej nie przyczyni si do degradacji waciciela, a mog by tolerowane
jako indywidualne dziwactwo.
Aby oceni wic klas spoeczn waciciela ogrodu, zamiast wariowa na punkcie
semiotyki klasowej poszczeglnych rolin, lepiej spojrze na oglny styl ogrodu - zwaszcza
jeli nie potrafimy odrni starowieckiej ry od odmiany Hybrid Tea. Oglnie mwic,
ogrody niszych warstw spoecznych s zwykle bardziej krzykliwe (ich waciciele
powiedzieliby kolorowe lub wesoe) i bardziej uporzdkowane (schludne, zadbane)
ni te ze spoecznych wyyn.
Ogrody klasy wyszej przewanie maj wygld bardziej niezobowizujcy, bardziej
naturalny, wiadczcy o mniejszych staraniach, a barwy bardziej wyblake lub subtelne.
Podobnie jak naturalny wygld w makijau, osignicie tego efektu moe wymaga bardzo
duo czasu i wysiku - moe nawet wicej, ni pochaniaj wykrojone jak ciasteczka klomby i
rwniutkie grzdki w ogrodzie klasy niszej - ale tego wysiku nie wida; mamy wraenie
uroczego, niewymuszonego nieadu, przy czym zwykle midzy rolinami wida niewiele
ziemi lub wcale. Nadmierne zadrczanie si i zamartwianie z powodu paru chwastw i
nadgorliwe pielgnowanie trawnikw jest uwaane przez klasy wysze jako co w gucie
klasy niszej.
Zamoniejsze osoby z klasy wyszej do zamartwiania si i pielgnowania maj
oczywicie (pochodzcych z klasy niszej) ogrodnikw, dlatego te ich ogrody mog czasem
wyglda troch zbyt schludnie - ale gdy si z nimi rozmawia, okazuje si, e czsto
narzekaj na perfekcjonizm swoich ogrodnikw (Fred to straszny panikarz - dostaje ataku,
gdy jaka stokrotka mie podnie swoj brzydk gwk na jego trawniku!) w taki sam
protekcjonalny sposb, w jaki niektrzy biznesmeni i ludzie na stanowisku wymiewaj
schludno swoich supersekretarek (Och, mnie nawet nie wolno znale si w pobliu szafki
z aktami - mgbym zburzy jej cenny system ustawiania wedug kolorw!).
Ironiczny krasnal
Abstrahujc od proletariackiej schludnoci gorliwych ogrodnikw, jeli ju

zauwaymy w takim ogrodzie jaki element nieoczekiwanie i niewtpliwie plebejski, warto o

niego zapyta waciciela. Reakcja powie nam o wiele wicej o klasie waciciela ni sam
dany przedmiot. Ja kiedy wyraziam delikatne zdziwienie obecnoci krasnala w ogrodzie
czowieka z wyszej warstwy klasy redniej (rzuciam inteligentn uwag, co w stylu: O,
krasnal!). Waciciel ogrodu wyjani, e krasnal jest ironiczny. Zapytaam go,
przepraszajc za moj ignorancj, w jaki sposb mona stwierdzi, e jego krasnal ogrodowy
ma by ironicznym manifestem, a nie po prostu krasnalem. Z pewn wyszoci
odpowiedzia, e wystarczy, i spojrz na reszt ogrodu, a stanie si dla mnie oczywiste, e
krasnal to art.
Ale przecie, upieraam si, krasnale ogrodowe zawsze s pewnego rodzaju artem, w
kadym ogrodzie - to znaczy, nikt ich nie bierze na powanie ani nie uwaa za dzieo sztuki.
Jego odpowied bya do chaotyczna i zawia (nie mwic ju o uraonym tonie), ale
sprowadzaa si do tego, e klasy nisze postrzegaj krasnale jako autentycznie zabawne, jego
krasnal natomiast jest mieszny li tylko z powodu swojej niestosownej obecnoci w
eleganckim ogrodzie. Innymi sowy, krasnale w osiedlach komunalnych to art, a jego
krasnal to art z gustu mieszkacw osiedli komunalnych, czyli w gruncie rzeczy art na
temat klasy. Subtelna, ale zasadnicza rnica. Nie trzeba chyba dodawa, e nigdy wicej
mnie nie zaprosi.
Reakcja tego czowieka na moje pytania jasno okrelia go jako czonka wyszej
warstwy klasy redniej, a nie waciwej wyszej. Praktycznie ju sama jego uwaga, e
krasnal, ktrego zobaczyam, jest ironiczny, zdegradowaa go o p klasy w stosunku do
mojej pocztkowej oceny. Autentyczny czonek klasy wyszej albo miao przyznaby si do
pasji do krasnali ogrodowych (i gorliwie pokazywa inne przykady tego gatunku, rozsiane po
jego skdind niewymuszenie eleganckim ogrodzie), albo powiedziaby co w rodzaju: A,
tak, mj krasnal. Bardzo lubi mojego krasnala - i pozwoli mi wycign wasne wnioski.
Klasa wysza nie dba o to, co wcibska antropolog (ani ktokolwiek inny) o niej myli, a ju
na pewno nie potrzebuje ironicznych krasnali, eby podkreli swj status.
Dom a angielsko
Czy te niepisane zasady dotyczce angielskich domw i ogrodw mog pomc nam
objani, udoskonali czy rozszerzy gramatyk angielskoci? Czy odkrylimy lub
potwierdzilimy jakie nowe kandydatki do statusu cech definiujcych? Biorc pod uwag,
e nasze domy i ogrody s dwiema naszymi gwnymi obsesjami, dziwne byoby, gdyby
analiza ich fundamentalnych zasad nie zaowocowaa jakim uytecznym przyczynkiem do
zrozumienia naszego charakteru narodowego.

Wszystkie istoty ludzkie maj instynkt terytorialny, ale angielska obsesja na punkcie
domw i mania budowania gniazd wykracza daleko poza niego. Prawie wszyscy
komentatorzy wypowiadali si na temat tej angielskiej fiksacji, ale aden jeszcze nie
zaproponowa satysfakcjonujcego wyjanienia. Jeremy Paxman jest najbliszy zrozumienia
tej cechy charakterystycznej, gdy mwi, e Dom to jest co, co Anglicy maj zamiast
Ojczyzny6, ale to i tak nie tumaczy naszej neurotycznej obsesji na punkcie domw. Prby
przypisania tej fiksacji angielskiemu klimatowi nie s przekonujce - mieszkacy innych
krajw maj warunki pogodowe o wiele bardziej sprzyjajce siedzeniu w domu, a nie
podzielaj naszych fanatycznych tendencji do gniazdowania.
Sdz, e niektre spostrzeenia na temat tej naszej obsesji mona znale w
zasadach angielskoci, ktre ustalilimy w tym i poprzednich rozdziaach. W postaci zasady
fosy i mostu zwodzonego ju po raz pity objawia si nam angielska fiksacja na punkcie
prywatnoci (przebyski widoczne s take w zasadzie ten okropny agent, w zasadach
ogrodu frontowego i ogrodu na tyach), a ju po raz co najmniej dziewity czy dziesity
pojawia si temat rezerwy i zahamowa towarzyskich. Na tym etapie mam przeczucie, e te
wanie cechy bd kwalifikowa si jako cechy definiujce angielsko i e s one cile
powizane ze sob. Wydaje mi si, e nasza obsesja na punkcie domw jest bezporednio
zwizana z nasz niemal patologiczn potrzeb prywatnoci, a ta z kolei nierozerwalnie czy
si z naszymi zahamowaniami towarzyskimi, powcigliwoci i skrpowaniem - naszym
brakiem swobody i ogady towarzyskiej.
Wyglda na to, e Anglicy maj trzy gwne sposoby radzenia sobie z t chorob
spoeczne: jeden to uycie rekwizytw i protez uatwiajcych pokonanie zahamowa i
maskujcych brak obycia towarzyskiego; drugi to zachowania agresywne; a ten, ktry teraz
interesuje nas najbardziej, to wycofywanie si w prywatno i azyl naszych domwtwierdz,
zamykanie drzwi, podnoszenie wyimaginowanego mostu zwodzonego i unikanie tematu.
Dom istotnie moe by dla nas substytutem Ojczyzny, ale na innej paszczynie,
stwierdziabym, e dom zastpuje Anglikom umiejtnoci towarzyskie.
Zasady klasowe ujawniaj nowy aspekt naszej wyostrzonej wiadomoci klasowej ktry nazywam problemem klas ociennych. Okazuje si, e lepiej jest wybra sobie
dziwactwo z klasy znajdujcej si na przeciwlegym kracu drabiny spoecznej ni z
ssiadujcej z nasz. Kada klasa angielska wyjtkowo pogardza t, ktr ma zaraz pod sob,
tote myl, e kto pomyli nas z czonkiem klasy ociennej, jest nam wyjtkowo obmierza.
Zasada ciany przechwaek odzwierciedla jeszcze inny rodzaj typowo angielskiej
hipokryzji i prowadzi nas znowu do tematu humoru. Tym razem widzimy wykorzystanie

dowcipu i humoru jako czego, co usprawiedliwia amanie zasad skromnoci i byle nie zbyt
serio. Jedna z zasad rozmw o domach, zasada Koszmar!, przypomina nam znw o
angielskim upodobaniu do narzekania, ale jest take kolejnym przejawem zasady skromnoci,
ktra na pewno mocno aspiruje do statusu cechy definiujcej. Koszmar! jest take pen
hipokryzji przykrywk: moemy si chwali, nie sprawiajc wraenia, e si chwalimy.
Zasady rozmw o remontach uwydatniaj ekstremaln wersj oglnej zasady
skromnoci, nastawionej wrcz na rywalizacj, ktr da si opisa tylko jako umniejszanie
siebie. Innym nacjom take nieobca jest taktowna skromno i autoironia (tu natychmiast na
myl przychodz Japoczycy), ale angielskie bagatelizowanie wasnych zdolnoci przy okazji
rozmw o domowych przerbkach wyrnia si wielk wag humoru: nie wystarczy mwi
lekcewaco o wasnych nieumiejtnych prbach majsterkowania (podobnie savoirvivre
japoski nakazuje deprecjacj prezentu, ktry si wrcza), trzeba to jeszcze robi w dowcipny
i zabawny sposb.
Nakaz niewyranej pochway wzbudza wiele nieporozumie, jeli chodzi o
angielsk rezerw i uprzejmo, trzeba si wic mu przyjrze. Istnieje typowo angielska
forma beznamitnej, bezbarwnej uprzejmoci, ktra, nawet jeli w gr wchodz
komplementy, ma na celu bardziej uniknicie obraenia kogo czy wprawienia go w
zakopotanie, ni zrobienie mu autentycznej przyjemnoci czy wyraenie naszego podziwu.
Ow rezerw, ktr cudzoziemcy czsto bior za chd czy sztywno, naley rozumie w
wietle zasadniczej dla Anglikw rnicy midzy znajomymi a przyjacimi i midzy
przyjacimi a bliskimi przyjacimi. To nie jest tak, e Anglicy s zimni, niezdolni do
otwartoci i ekspresji, tylko trudniej ni wielu innym narodom przychodzi nam pozbywa si
zahamowa w towarzystwie ludzi, ktrych dobrze nie znamy - a ta powcigliwo z kolei
oznacza, e zanim poznamy kogo na tyle, aby zrzuci przy nim pancerz, mija sporo czasu.
Bdne koo, ktrego rezultatem jest, midzy innymi, problem notorycznego uywania sowa
nice.
Zasada ten okropny agent nie tylko podkrela, do jakiego stopnia identyfikujemy si
z wasnym domem, ale take, kolejny raz, uwypukla znaczenie humoru w kulturze
angielskiej. Agenci stanowi niepodane zagroenie dla naszego poczucia tosamoci,
neutralizujemy wic ich wadz, wymiewajc si z nich. Do pewnego stopnia jest to
uniwersalny mechanizm adaptacyjny; we wszystkich krajach ludzie, ktrych w jaki sposb
si obawiamy, s obiektem defensywnych artw, Anglicy jednak stosuj chyba t strategi
czciej ni ktokolwiek inny. Wykorzystujemy humor, by radzi sobie nie tylko z czym
nieznanym lub gronym, ale z kadym spoecznym czy praktycznym problemem, od

najbardziej banalnych kopotw po kwestie o znaczeniu narodowym.

Zasady dotyczce zarwno ogrodu frontowego, jak i tego na tyach, potwierdzaj
angielsk trosk o prywatno. Zasady ogrodu frontowego podkrelaj te pokrewiestwo
pomidzy naszymi zahamowaniami a uprzejmoci: jeli dom oznacza nas samych, ogrd
frontowy to nasza twarz publiczna - oficjalny i zadbany rolinny odpowiednik
przylepionego towarzyskiego umiechu.
Wyjtek od zasad pod nazw ogrodowa sofa kontrkultury uwypukla znane ju nam
motywy

uporzdkowanego

chaosu

oraz

bezproduktywnego,

cho

dziaajcego

terapeutycznie narzekania - ale take ujawnia nasz bardziej sympatyczn cech: typowo
angielsk zdolno do tolerancji. Wprawdzie nasza tolerancja dla sof ogrodowych i innego
dziwnego zachowania jest bardziej niechtna i stoicka ni ciepa i serdeczna - ale nawet ta
bierna, gderajca wyrozumiao jest warta odnotowania, a moe nawet godna pochway.
Moe to by cecha odpowiedzialna za wzgldnie dobre stosunki rasowe w naszym kraju
(oczywicie, kluczowym sowem jest tu wzgldnie; stosunki rasowe w Anglii s, jak ujmuje
to Jeremy Paxman, oglnie rzecz biorc, nieze tylko na tle innych o wiele mniej
tolerancyjnych narodw).
Zasada ogrodu na tyach, powizana z obaleniem kilku zbyt rowych mitw na temat
angielskiego ogrodu, podkrela spokojne, umiarkowane aspekty angielskoci, nasz niech
do racych skrajnoci, upodobanie do umiaru, domatorstwa, do tego, co krzepico swojskie i
znane. Zasada KTOO wskazuje take na siln potrzeb stosowania si do niepisanych zasad i
oczekiwa spoecznych oraz na poczucie obowizku. Wreszcie, zasady klasowe, klauzula
ekscentrycznoci oraz zasada ironicznego krasnala, przypominaj nam o zawiej naturze
angielskich rnic klasowych, a take o skomplikowanych zasadach rzdzcych angielsk
ekscentrycznoci. Okazuje si, e ekscentryczno wymuszona, na przykad w postaci
ironicznego krasnala, moe mie skutek odwrotny: dziwactwo czy niekonwencjonalny gust
przyjmowane s pozytywnie tylko jako autentyki, wycznie gdy s niesfabrykowanymi
produktami szczerego wariactwa.
Zaczynam ju dostrzega pewne schematy. Mam nadziej, e pomog mi one
sporzdzi wykres, na ktrym ujm nie tylko cechy definiujce angielsko, ale take
wspzalenoci midzy tymi cechami. Wykresy nie s moj mocn stron - prbowaam raz
zrobi wykres szczeglnego rodzaju sieci spoecznej, ktr badaam, i wyszo mi co
podobnego do sieci uplecionej przez pajka po LSD - ale jeli nastpne rozdziay pomog mi
wyjani relacje gramatyczne midzy zasadami angielskoci, nawet ja powinnam by w
stanie przedstawi je na jakim wykresie.

Na drodze
Jeli dom jest tym, co wyspiarskim, zahamowanym Anglikom zastpuje talenty
towarzyskie, jake sobie radzimy, gdy omielimy si opuci nasz twierdz? Pierwsza
odpowied, jak mona si spodziewa, brzmi: tak sobie. Ale po ponad dziesiciu latach
obserwacji uczestniczcej na dworcach, w autobusach i na ulicach, powinnam odpowiedzie
troch konkretniej i zama tajne kody interesujcych nas zachowa. Nazwaam je sobie tutaj
w skrcie kodeksem drogowym, ale chodzi mi o wszelkie rodzaje transportu - samochody,
pocigi, samoloty, takswki, autobusy, rowery, motocykle, nogi itd. - i o wszystkie elementy
procesu przemieszczania si z punktu A do punktu B.
Mwic o samochodach, powinnam wspomnie, e nie umiem prowadzi. Raz
prbowaam si nauczy, ale po kilku lekcjach zgodzilimy si z instruktorem, e nie jest to
dobry pomys i e mog oszczdzi ycie wielu niewinnych osb, trzymajc si komunikacji
publicznej. Z punktu widzenia bada ta pozorna niedogodno okazaa si bogosawiona w
skutkach, poniewa dziki niej spdzam wiele czasu, obserwujc zachowanie Anglikw i
prowadzc sprytne eksperymenty terenowe w pocigach i autobusach, oraz przepytujc
wzitych do niewoli takswkarzy na temat dziwactw i zwyczajw ich pasaerw. A jeli ju
jad samochodem, prowadzi zawsze jaki znajomy lub krewny o witej cierpliwoci, co
pozwala mi drobiazgowo analizowa zachowanie kierowcy i pozostaych uytkownikw
drg.
Transport publiczny
Zaczn jednak od zasad zachowania w rodkach transportu publicznego, poniewa one
lepiej ilustruj problemy, przed jakimi staj Anglicy, gdy opuszczaj bezpieczne zacisze
prywatnego domu.
Zaprzeczanie
Nasz podstawowy mechanizm radzenia sobie w rodkach transportu publicznego to
rodzaj tego, co psychologowie nazywaj zaprzeczaniem: nie chcemy przyj do
wiadomoci, e znajdujemy si wrd przeraajcego tumu obcych ludzi, staramy si
zachowa jak najwicej prywatnoci, udajc, e oni nie istniej - i przewanie udajc, e nas
te nie ma. Wedug zasady zaprzeczania naley unika rozmowy z nieznajomymi,
nawizywania kontaktu wzrokowego czy w ogle jakiejkolwiek reakcji na ich obecno,
chyba e jest to absolutnie niezbdne. Jednoczenie zasada ta nakada na nas obowizek
niezwracania uwagi na siebie samych i pilnowania swoich wasnych interesw.
Jest zjawiskiem powszechnym i uwaanym za cakiem normalne, e Anglicy
dojedajcy codziennie do pracy, przez wiele lat odbywaj swoje poranne i popoudniowe

podre pocigiem z t sam grup ludzi, nigdy si do nikogo nie odzywajc. Wydaje si to
kompletnie nieprawdopodobne, a jednak potwierdzili to wszyscy moi rozmwcy.
Jedna z dojedajcych powiedziaa mi: Jeli zawsze widzisz t sam osob rano na
peronie i na przykad do czsto siedzisz naprzeciw niej w pocigu, po jakim czasie po
przyjciu na peron moecie zacz si sobie kania, ale to waciwie tyle. Ile to jest jaki
czas? - zapytaam. Okoo roku - to zaley, niektrzy ludzie s bardziej otwarci ni inni, no
wiesz?. Tak - powiedziaam (zastanawiajc si, co waciwie rozumie przez otwarci). Czyli osoba wyjtkowo otwarta moe zacz si z tob wita skinieniem gowy po, ja
wiem, paru miesicach?. Nooo, moe - moja informatorka nie wydawaa si przekonana ale to byoby tak naprawd troch, no, nachalne, poczuabym si troch nieswojo.
Ta moda kobieta, pracujca jako sekretarka w agencji public relations w Londynie,
nie bya osob wyjtkowo niemia czy wstydliw. Waciwie powiedziaabym, e wrcz
przeciwnie: bya yczliwa, energiczna i towarzyska. Cytuj j tutaj, poniewa jej odpowiedzi
s typowe - prawie wszyscy dojedajcy, z ktrymi rozmawiaam, mwili, e nawet
przelotne skinienie stanowi do drastyczn eskalacj poufaoci, tote wikszo z nich jest
niesychanie ostrona, jeli chodzi o przechodzenie do tego etapu, poniewa, jak wyjani
kolejny typowy pasaer: Jak ju zaczniesz si tak wita z ludmi - to znaczy kania im si jeli jeste nie do ostrony, moe si skoczy na tym, e zaczniecie sobie mwi dzie
dobry czy co, a potem moe si zdarzy, e trzeba bdzie si do nich odezwa. Nagraam
te wypowiedzi innych pasaerw, ktrzy uywali wyrae typu wierzchoek gry lodowej
czy rwnia pochya, aby wyjani, dlaczego unikaj przedwczesnego skinienia gow czy
nawet nawizania kontaktu wzrokowego z innymi pasaerami (kontakt wzrokowy w
miejscach publicznych w Anglii nigdy nie trwa duej ni uamek sekundy: jeli przypadkiem
spotkasz si wzrokiem z nieznajomym, musisz natychmiast odwrci wzrok - utrzymywanie
kontaktu wzrokowego ju choby przez pen sekund moe zosta zinterpretowane jako flirt
lub agresja).
Ale co by si stao takiego strasznego, zapytaam kadego z moich informatorw,
gdyby doszo do krtkiej yczliwej pogawdki ze wsppasaerem? Uznali to za wyjtkowo
gupie pytanie. To jasne, problem z odezwaniem si do wsppasaera polega na tym, e jeli
zrobisz to raz, ten kto moe oczekiwa, e to si bdzie powtarza. Jeli raz zareagujesz na
czyj obecno, nie moesz ju si cofn i udawa, e ta osoba nie istnieje, i moe si
skoczy na tym, e bdziesz musia wymienia z ni uprzejme uwagi codziennie. A
najpewniej nie macie ze sob nic wsplnego, wic te rozmowy byyby bardzo niezrczne i
kopotliwe. W innym razie musiaby wynajdywa sposoby na unikanie tego kogo - na

przykad stawa na drugim kocu peronu albo chowa si za kiosk z gorcymi napojami, a
potem celowo wybiera inny przedzia w pocigu, co byoby nieuprzejme i rwnie
kopotliwe. Caa sytuacja zamieniaby si w koszmar; lepiej nawet o tym nie myle.
Najpierw oczywicie si umiaam, ale zastanowiwszy si nad spraw uczciwie,
uwiadomiam sobie, e czsto sama w podobny sposb unikam kontaktu, a przecie mam po
temu o wiele sabsze powody. Jak mog mia si z obaw i skomplikowanych strategii uniku
stosowanych przez Anglikw dojedajcych do pracy, skoro sama wykorzystuj prawie
identyczn taktyk, eby oszczdzi sobie zaledwie okoo p godziny niewygodnej rozmowy
podczas jednorazowej podry? Tymczasem oni mog by potem skazani na kogo
codziennie przez wiele lat. Maj racj: lepiej nawet o tym nie myle. Najlepiej nawet nie
kiwa gow przez co najmniej rok, bez dwch zda.
Jedyny wyjtek od typowo angielskiego zachowania w rodkach transportu
publicznego robi wtedy, gdy jestem nastawiona na badania terenowe, to znaczy gdy musz
zapyta ludzi o wane rzeczy lub przetestowa pewne hipotezy, i sama wyszukuj obiekty
do rozmw lub eksperymentw. Inne formy pracy w terenie, takie jak zwyczajna obserwacja,
pozostaj jak najbardziej w duchu przesadnego angielskiego unikania kontaktu - notes
badacza przydaje si tu jako bariera psychologiczna. Ale eby rozmawia z ludmi albo
przeprowadza eksperymenty terenowe, musz wzi gboki oddech i sprbowa pokona
moje lki i zahamowania. Przepytujc Anglikw w rodkach transportu publicznego, musz
take przeama i ich opory. W pewnym sensie wszystkie moje wywiady terenowe z
dojedajcymi do pracy, jak i innymi pasaerami autobusw, pocigw i metra, byy take
eksperymentami w amaniu zasad, jako e w ogle odzywajc si do nich, automatycznie
amaam zasad zaprzeczania. Dlatego tam, gdzie byo to moliwe, prbowaam
zminimalizowa dyskomfort (dla obu stron), wykorzystujc jeden z wyjtkw od tej zasady.
Wyjtki od zasady zaprzeczania
S trzy sytuacje, w ktrych wolno nam zama zasad zaprzeczania, dopuci myl, e
jednak istniej inni pasaerowie, i wrcz odezwa si do nich wprost.
Uprzejmo
Pierwsz sytuacj nazywam wyjtkiem uprzejmoci. Ma on zastosowanie wtedy,
gdy milczenie byoby wikszym grubiastwem ni naruszenie czyjej prywatnoci przez
odezwanie si - na przykad gdy przypadkowo si kogo potrci i trzeba przeprosi albo gdy
musi si powiedzie przepraszam, by obok kogo przej, albo zapyta, czy miejsce obok
jest wolne, lub czy nie bdzie komu przeszkadza, gdy otworzymy okno. Warto jednak
pamita, e tych grzecznoci nie uwaa si za prb przeamania lodw czy uzasadniony

wstp do dalszej rozmowy; wypowiedziawszy niezbdne przeprosiny lub prob, naley

natychmiast powrci do stanu zaprzeczenia, w ktrym obie strony udaj, e ta druga nie
istnieje. Wyjtek uprzejmoci nie przydaje si wic zbytnio naukowcowi, najwyej po to, by
zorientowa si, jak due zagroenie czy irytacj moe spowodowa, kontynuujc rozmow.
Gdyby reakcja na moje uprzejme przeprosiny czy prob bya niechtna i monosylabowa lub
byby to wrcz sygna niewerbalny, jak krtkie skinienie gowy, byabym mniej skonna
uwaa t osob za potencjalnego informatora.
Udzielanie informacji
Troch bardziej skorzystaam na wyjtku udzielania informacji, zgodnie z ktrym
mona zama zasad zaprzeczania, aby zapyta o co wanego, na przykad Czy to jest
pocig do Paddington? albo Czy ten zatrzymuje si w Reading?, lub Nie orientuje si pan
przypadkiem, czy z tego peronu odchodzi pocig do Clapham Junction?. Odpowiedzi na
takie pytania s czsto agodnie artobliwe; ju nie zlicz, ile razy moje panikarskie Czy to
pocig do Paddington? wywoywao odpowiedzi typu: Mam nadziej! albo Jeli nie, to
mam problem!. Gdy pytam: Czy to jest pocig popieszny do Londynu? (co oznacza
pocig bezporedni, w odrnieniu od osobowego, ktry zatrzymuje si na wielu maych
stacjach), zawsze znajdzie si kto o dowcipie Kapouchego, kto odpowie: To zaley, co
pani rozumie przez popieszny.... Cho formalnie rzecz biorc, podobnie jak w przypadku
wyjtku uprzejmoci, oczekuje si, e zaraz po udzieleniu niezbdnych informacji obie strony
powrc do stanu zaprzeczenia, bardziej artobliwe reakcje mog czasem wskazywa na ch
zamienienia jeszcze przynajmniej paru sw - zwaszcza gdy kto potrafi subtelnie
pokierowa rozmow w kierunku kategorii wyjtek narzekania.
Narzekanie
Ten wyjtek od zasady zaprzeczania zazwyczaj ma miejsce tylko wtedy, gdy co jest
nie tak - w wypadku ogoszenia przez goniki, e pocig czy samolot jest opniony lub
odwoany, czy zatrzymania si pocigu /metra gdzie w rodku tunelu bez wyranego
powodu, przesadnie dugiego czekania, a zmieni si kierowcy autobusu, czy jakiego
innego nieprzewidzianego problemu lub zakcenia.
W takich sytuacjach angielscy pasaerowie nagle przypominaj sobie o swoim
wzajemnym istnieniu. Nasze reakcje s zawsze takie same i przewidywalne co do jednego
szczegu, niemal jakby byy kierowane przez choreografa. Zapowied opnionego pocigu
lub gwatowne szarpnicie i postj w szczerym polu natychmiast oywiaj towarzyski jzyk
ciaa: ludzie nawizuj kontakt wzrokowy, gono wzdychaj, wymieniaj cierpitnicze
umiechy, wzruszaj ramionami, unosz brwi i przewracaj oczami - po czym niezmiennie

nastpuj rzucane z sarkazmem lub znueniem uwagi na temat opakanego stanu kolei.
Zawsze kto wykrzyknie: No tak, to typowe!, inny powie: Co znowu? czy Na lito
bosk, co si stao tym razem?, czy te bardziej zwile: Jasna cholera!.
Dzisiaj prawie zawsze usyszy si te co najmniej jeden komentarz zawierajcy
wyraenie niewaciwe licie, aluzj do legendarnej ju wymwki podanej przez
pracownikw kolei, gdy licie na torach spowodoway powane zakcenia przejazdw w
sporej czci kraju. Gdy zwrcono im uwag, e opade licie to cakiem normalne zjawisko
jesieni i jako nigdy wczeniej nie powodoway one zastoju na kolei, stwierdzili, e to byy
niewaciwe licie. Ta, nie da si ukry, gupia uwaga znalaza si wtedy w nagwkach
wszystkich gazet i wiadomoci i od tej pory jest nieustajcym powodem do artw. Czsto
przystosowuje si j do okolicznoci danego opnienia czy zakce; jeli przez gonik
obwinia si o opnienie nieg, zawsze znajdzie si kto, kto powie: To pewnie niewaciwy
nieg!. Kiedy czekaam na pocig na stacji w Oksfordzie, gdy ogoszono opnienie z
powodu krowy na torach pod Banbury7 - troje ludzi na peronie odezwao si jednoczenie:
Niewaciwa krowa!.
W obliczu takich problemw angielscy pasaerowie natychmiast zaczynaj
nawizywa ywy kontakt, niewtpliwie oparty na zasadzie kontrastu oni i my. Pokusa,
eby sobie ponarzeka, co wicej, eby sobie ponarzeka dowcipnie, jest nie do odparcia.
Orgie narzekania wywoywane przez opnione pocigi i inne zakcenia w transporcie
publicznym s bardzo podobne do narzekania na pogod: kompletnie bezpodne, poniewa
wszyscy wiemy (i stoicko akceptujemy), e nic nie mona zrobi i nic si nie zrobi, eby
sytuacj poprawi, ale przyjemne i bardzo skuteczne jako protezy kontaktw towarzyskich.
Wyjtek narzekania okazuje si jednak kolejnym z tych wyjtkw, ktre
potwierdzaj regu. Cho na pozr, oddajc si naszej ulubionej rozrywce, amiemy zasad
zaprzeczania i czasem moemy nawet wcign si w cakiem dug dyskusj na temat wad i
saboci danego rodka transportu (a tym samym niekompetencji wadz, firm czy ministerstw
odpowiedzialnych za jego braki), powszechnie uwaa si, e takie rozmowy s jednorazowe.
W gr wchodzi tu nie prawdziwe naruszenie zasady zaprzeczania, ale chwilowe jej
zawieszenie. Dojedajcy do pracy wiedz, e mog z kim wsplnie mio ponarzeka na
opniony pocig bez obowizku kolejnej rozmowy z t osob nastpnego ranka czy nawet
zareagowania na jej obecno. Zasada ulega zawieszeniu tylko na czas zbiorowego
biadolenia. Po jego zakoczeniu znowu milczymy i ignorujemy si nawzajem przez kolejny
rok - albo do nastpnej plagi wrednych lici czy krw samobjczy. Wyjtek narzekania
potwierdza regu wanie dlatego, e jest wyranie postrzegany jako wyjtek.

Chwilowe zawieszenie tej zasady podczas narzekania jest jednak szans dla
nieustraszonej antropolog w starciu z jadcym do pracy zwariowanym na punkcie
prywatnoci Anglikiem - moe wtedy zada kilka potrzebnych pyta bez posdzenia o
wtrcanie si czy narzucanie. Musiaam jednak dziaa szybko, eby unikn wraenia, e nie
rozumiem czysto tymczasowej natury sytuacji i przygotowuj si do duszej pogawdki.
Kto moe pomyle, e czekanie na takie zbiegi okolicznoci jest do chybionym i
mao wiarygodnym sposobem prowadzenia bada - ale to znaczy, e ten kto nie zna
kaprysw angielskiej komunikacji publicznej. Kady, kto tu mieszka, wie, e niewiele
podry udaje si odby bez co najmniej jednego opnienia czy zakcenia. A jeli jeste
Anglikiem (i to wielkodusznym), na pewno bdzie ci mio usysze, e w tym kraju jest jedna
osoba, ktr bardzo ciesz te wszystkie licie, krowy, podtopienia, problemy z silnikiem,
zatory na drodze, oddalajcy si samowolnie kierowcy, wady sygnalizacji, awarie zwrotnic i
inne tajemnicze defekty i przeszkody, bo zyskuje na tym jej praca.
W rodkach transportu publicznego musiaam rwnie czsto przeprowadza
oficjalne wywiady, to znaczy takie, gdy rozmwcy wiedzieli, e przeprowadza si z nimi
wywiad. Moja ulubiona metoda udawania, e wywiad jest zwyk, swobodn rozmow technika wielce skuteczna przy ladzie barowej w pubie, na wycigach, przyjciach i w innych
miejscach, gdzie konwersacja z nieznajomymi jest dozwolona (cho regulowana surowym
protokoem) - nie sprawdzaa si w otoczeniu zniewolonym zasad zaprzeczenia. W tych
warunkach zamiast prbowa ama zasad i wciga ludzi w spontaniczn pogawdk, lepiej
byo wyzna prawd i powiedzie im, e robi badania do ksiki, pytajc grzecznie, czy
zechcieliby mi odpowiedzie na kilka pyta. Oczywicie, naukowiec z notesem w rku jest
utrapieniem, ale o wiele mniej przeraajcym ni przypadkowy nieznajomy, usiujcy
nawiza rozmow bez wyranego powodu. Jeli nagle, ni z tego, ni z owego, zaczniesz
gawdzi z Anglikami w pocigach czy autobusach, uznaj, e jeste pijany, napany lub
szalony8. My, badacze nauk spoecznych, nie jestemy powszechnie lubiani czy doceniani, ale
jednak spoeczestwo nieco bardziej akceptuje nas ni alkoholikw lub zbiegych z zakadu
szalecw.
Podejcie oficjalne nie byo za potrzebne w przypadku cudzoziemcw, poniewa oni
nie cierpi na angielskie lki, zahamowania i obsesj prywatnoci, i z reguy sprawiali
wraenie cakiem zadowolonych, e mog wzi udzia w niezobowizujcej rozmowie.
Waciwie wielu turystw byo wrcz zachwyconych, e wreszcie spotkali towarzysk i
yczliw reprezentantk tubylcw, zwaszcza e zdradzaa autentyczne zainteresowanie ich
wraeniami na temat Anglii i Anglikw. Pomijajc ju moj preferencj do rozmw

nieoficjalnych, incognito, nie mogam zdoby si na to, by rozwia ich zudzenia i zepsu im
urlop, zdradzajc moje ukryte pobudki - cho musz si przyzna, e raz czy dwa poczuam
wyrzuty sumienia, gdy rozlunieni turyci wyznawali, e dziki mnie zweryfikowali swoj
opini o zimnych i sztywnych Anglikach. Jeli tylko byo to moliwe, staraam si wyjani,
e wikszo Anglikw przestrzega w rodkach transportu publicznego zasady zaprzeczania, i
prbowaam skierowa ich do bardziej towarzyskich miejsc, jak lada barowa w pubie - ale
jeli przypadkiem, Czytelniku, jeste jednym z tych nieszczsnych turystw, ktrych zmyliy
moje wywiady, mog tylko przeprosi, podzikowa Ci za pomoc w moich badaniach i
mie nadziej, e niniejsza ksika rozwieje wszelkie wtpliwoci, ktre wzbudziam.
Telefon komrkowy - wyjtek strusia
Wspominaam wczeniej, e zasada zaprzeczania ma dwa aspekty: udawanie, e inni
nie istniej, a take, moe przede wszystkim, udawanie, e nas te nie ma. W rodkach
transportu publicznego nie wypada zwraca na siebie uwagi. S ludzie, ktrzy ami t
zasad, rozmawiajc i miejc si gono, zamiast w sposb oglnie aprobowany schowa si
skromnie za gazet - ale oni zawsze stanowili nieakceptowan mniejszo.
A cilej mwic, byo tak do czasu pojawienia si telefonu komrkowego, ktry
ujawnia w nas cechy strusia: tak samo jak gupi stru z gow w piasku myli, e go nie
wida, gupi angielski pasaer, rozmawiajc przez komrk, myli, e go nie sycha.
Rozmawiajc przez komrk, ludzie czsto zachowuj si, jakby znajdowali si w prywatnej
przezroczystej bace, niepomni na tumy dookoa, poczeni tylko z osob po drugiej stronie.
Bez enady bd omawia szczegy swoich spraw domowych czy zawodowych, ktre
zazwyczaj uwaa si za prywatne i poufne, na tyle gono, eby syszao ich p wagonu.
Frajda dla podsuchujcych wcibskich naukowcw - od strusi czerpi mas danych - ale
koszmar dla wszystkich innych pasaerw, ktrzy jednak oczywicie nie reaguj, poza
cmokaniem, wzdychaniem, wznoszeniem oczu do gry i krceniem gow.
Nie wszyscy jestemy strusiami. Wielu angielskich pasaerw - a nawet wikszo jest na tyle mdrych, by zdawa sobie spraw, e inni sysz, co si mwi przez komrk, i
staraj si jak najbardziej ciszy gos. Bezmylni krzykacze wci s mniejszoci, jednak
bardzo zauwaaln i denerwujc. Czci problemu jest to, e Anglicy haasujcej osobie nie
zwrc uwagi wprost, tylko bd si skary po cichu sobie nawzajem, kolegom w pracy,
wspmaonkowi lub napisz list do gazety. Nasze programy komediowe w radiu i w
telewizji pene s zabawnych skeczy na temat irytujcej gupoty strusi komrkowych i banau
czy kompletnej jaowoci ich konwersacji typu Jestem w pocigu!. Rwnie dowcipnie
komentuj zjawisko felietonici gazetowi.

W typowo angielski sposb kanalizujemy nasz gniew w inteligentne dowcipy,

rytualne narzekanie, cae ryzy papieru i godziny na antenie, ale nie zajmujemy si
prawdziwym rdem problemu. Nikt z nas nie jest na tyle odwany, by podej do strusia i
po prostu poprosi go, eby ciszy gos. Niektre przedsibiorstwa kolejowe, znajc problem,
wydzieliy pewne czci w swoich pocigach jako strefy ciszy, gdzie uywanie telefonw
komrkowych jest zabronione. Wikszo ludzi przestrzega tego zakazu, ale gdy zdarzy si
sporadycznie, e jaki samotny stru zignoruje oznakowanie, nikt nie mie stawi czoa
winowajcy. Nawet w wyznaczonym cichym wagonie najgorsze, czego moe spodziewa
si stru, to wymowne lub piorunujce spojrzenia.
Uprzejmo
Cho wielu cudzoziemcw, z ktrymi rozmawiaam, narzekao na angielsk rezerw,
wszyscy przewanie byli pod wraeniem naszej uprzejmoci. T pozorn sprzeczno trafnie
wyraa Amerykanin Bill Bryson, zdumiony i w pewnym sensie przestraszony
zdyscyplinowan cisz w londyskim metrze: ... wszystkie te tysice ludzi przemieszczaj
si po ruchomych i zwykych schodach, wchodz do zatoczonych wagonikw i z nich
wychodz, przejedaj w ciemnoci z trzscymi si gowami i nigdy nie rozmawiaj - jak
postacie z Nocy ywych trupw. Kilka stron dalej, na innej stacji kolejowej, wychwala
grzeczne zachowanie wielkiej grupy kibicw rugby: Wsiadali oni cierpliwie i bez
rozpychania si, przepraszajc za kadym razem, gdy kto wpad na kogo innego lub
nieumylnie naruszy jego prywatno. Podziwiaem ten instynktowny wzgld na innych i
uderzyo mnie, jakie to jest normalne w tym kraju i jak rzadko si to zauwaaf.
Uprzejmo negatywna
Jednake nasza bardzo oczerniana rezerwa i bardzo podziwiana uprzejmo s, wydaje
mi si, dwoma stronami tego samego medalu. Tak naprawd, na jednym poziomie, nasza
rezerwa jest rodzajem uprzejmoci - tego rodzaju uprzejmoci, ktr socjolingwici Brown i
Levinson nazywaj uprzejmoci negatywn, majc na myli trosk o potrzeby innych
ludzi, eby im nie przeszkadza i nie narusza ich prywatnoci (w odrnieniu od
uprzejmoci pozytywnej, dbania o wasn potrzeb przynalenoci do grupy i aprobaty
spoecznej). Powcigliwo, ostrono i unikanie kontaktu przez angielskich pasaerw sztywno, na ktr skar si cudzoziemcy - wszystko to s cechy charakterystyczne
uprzejmoci negatywnej. To, co sprawia wraenie chodu, to w rzeczy samej wzgld na
uczucia innych; oceniamy innych po sobie i zakadamy, e wszyscy podzielaj nasz
obsesyjn potrzeb prywatnoci - pilnujemy wic swego nosa i uprzejmie ich ignorujemy.
We wszystkich krajach praktykuje si obie formy uprzejmoci, zwykle skaniajc si

nieco bardziej w kierunku jednej ni drugiej. Kultura angielska jest zasadniczo kultur
uprzejmoci negatywnej, natomiast na przykad Amerykanie maj tendencj do
preferowania cieplejszej, bardziej serdecznej uprzejmoci pozytywnej. Cho istniej
elementarne rnice i w obu typach wystpuj odmiany klasowe i subkulturowe, wydaje si
prawdopodobne, e turyci z krajw uprzejmoci pozytywnej bd czu si uraeni
uprzejm wyniosoci Anglikw, bo jej nie zrozumiej, odwrotnie ni ci z kultur
podobnych pod tym wzgldem do naszej. (Wedug Brown i Levinsona, do krajw
uprzejmoci negatywnej nale Japonia, Madagaskar i niektre grupy spoeczestwa
hinduskiego).
Eksperymentalne potrcanie. Odruch mwienia przepraszam
To przypomina mi eksperymenty z wpadaniem na ludzi. Spdziam kilka zabawnych
popoudni w zatoczonych, ruchliwych miejscach publicznych (dworcach kolejowych,
stacjach metra, dworcach autobusowych, centrach handlowych, na rogach ulic itd.), niby to
przypadkowo potrcajc przechodniw, eby sprawdzi, czy powiedz przepraszam. Wielu
z moich informatorw, Anglikw i cudzoziemcw, od dawna przytaczao te odruchowe
przeprosiny jako szczeglnie uderzajcy przykad angielskiej uprzejmoci, i byam pewna,
e sama tego w przeszoci dowiadczaam - ale czuam si zobligowana, by zachowa si
profesjonalnie i sprawdzi teori w paru eksperymentach w terenie.
Pierwszy eksperyment zacz si niezbyt fortunnie. Kilka pocztkowych zderze
technicznie byo udanych, to znaczy udao mi si sprawi wraenie, e s przypadkowe9, ale
wci psuam dowiadczenie, bo wyrywao mi si przepraszam, zanim poszkodowany
zdy otworzy usta. Jak zwykle, zmienio si to w sprawdzian mojej wasnej angielskoci:
odkryam, e nie potrafi wpa na kogo, nawet delikatnie, bez automatycznych przeprosin.
Po kilku falstartach wreszcie udao mi si opanowa odruch przeprosin, bo wpadajc na
kogo, mocno i do bolenie gryzam si w jzyk. Udoskonaliwszy technik, prbowaam
nada

moim

dowiadczeniom

charakter

jak

najbardziej

naukowy,

wpadajc

na

reprezentatywny przekrj spoeczestwa angielskiego, w reprezentatywnej prbie miejsc.

Niejako ku memu zaskoczeniu, Anglicy potwierdzili swoj reputacj: okoo 80 procent moich
ofiar powiedziao przepraszam, gdy si na nich zatoczyam, mimo e kolizje wynikay
wyranie z mojej winy.
Byy pewne drobne wariacje w odpowiedziach: odkryam, e ludzie starsi s nieco
bardziej skonni do przeprosin ni modsi (najmniej - starsze nastolatki, zwaszcza w grupie),
a brytyjscy Azjaci zdaj si mie nieco silniejszy odruch przeprosin ni Brytyjczycy
pochodzenia afrokaraibskiego (moliwe, e wynika to z tendencji do uprzejmoci

negatywnej w kulturze hinduskiej - takie przeprosiny to wyrany przejaw uprzejmoci

zwizanej przede wszystkim z unikaniem narzucania si). Ale te rnice byy marginalne:
ogromna wikszo tych, na ktrych wpadam, z kadej grupy wiekowej, etnicznej i warstwy
spoecznej, przepraszaa, gdy ich przypadkowo potrciam.
Te eksperymenty powiedziayby nam niewiele lub zgoa nic o angielskoci, gdyby
takie same rezultaty uzyskano w innych krajach; aby wic wykona dowiadczenie
kontrolne, z powiceniem wpadaam na ludzi we Francji, Belgii, Woszech, Rosji, Polsce i
Libanie. Zdajc sobie spraw, e nie bdzie to reprezentatywna prba midzynarodowa,
potrcaam te turystw rnych narodowoci (Amerykanw, Niemcw, Japoczykw,
Hiszpanw, Australijczykw, Skandynaww) w zatoczonych miejscach w Londynie i
Oksfordzie. Tylko Japoczycy (niespodzianka, prawda?) wykazywali co w rodzaju
angielskiego odruchu przeprosin, a w dodatku byli frustrujco trudnym materiaem do
eksperymentw, jako mistrzowie w unikaniu prowokowanych przeze mnie kolizji10. Nie
znaczy to, e moje ofiary innych narodowoci byy nieuprzejme czy niemie - wikszo po
prostu mwia: Uwaga! albo Ostronie! (wzgldnie to samo w swoim wasnym jzyku),
wielu reagowao w autentycznie yczliwy sposb, wycigajc pomocne rami, by mnie
podtrzyma, czasem nawet troskliwie sprawdzajc przed pjciem dalej, czy jestem caa jednake automatyczne przepraszam naprawd wyglda na reakcj specyficznie angielsk.
George Orwell stwierdzi, e Anglicy to niepoprawni hazardzici, pij tyle piwa, na
ile pozwalaj im zarobki, uwielbiaj sprone arty i uywaj chyba najbardziej wulgarnego
jzyka pod socem, ale jednak doszed do wniosku, nie uwaajc tego za sprzeczno, e
agodno angielskiej cywilizacji jest chyba jej najbardziej znamienn cech. Jako dowd,
obok agodnoci naszych kontrolerw w autobusach i nieuzbrojonych policjantw, przytoczy
fakt, e w adnym kraju zamieszkanym przez biaych nie jest atwiej zepchn ludzi z
chodnika. To szczera prawda, a jeli potrcenie wydaje si autentycznie przypadkowe,
zepchnity do rynsztoka moe ci nawet przeprosi.
Moe czytelnik zastanawia si, czemu Anglicy zakadaj, e za kad przypadkow
kolizj to oni s odpowiedzialni, i natychmiast, przepraszajc, bior win na siebie. To nie
tak. Odruchowe przeprosiny s wycznie odruchem - automatyczn reakcj, jak odruch
kolanowy, a nie przemylanym przyznaniem si do winy. To zasada gboko zakorzeniona:
gdy zdarzy si jakikolwiek mimowolny, niepodany kontakt (a dla Anglikw prawie kady
kontakt jest z definicji niepodany), mwimy przepraszam.
Narzucanie si i naruszanie prywatnoci, niewane jak minimalne czy nieszkodliwe,
zawsze wymaga przeprosin. Uywamy sowa przepraszam jako wstpu do niemal kadej

proby czy pytania: Przepraszam, nie wie pan, czy ten pocig zatrzymuje si w Banbury?,
Przepraszam, czy to miejsce jest wolne?, Przepraszam, ktra godzina?, Przepraszam, ale
chyba pani siedzi na moim paszczu. Mwimy przepraszam, gdy otrzemy si niechccy
ramieniem o kogo w drzwiach; nawet jeli nie dochodzi do kontaktu fizycznego, czsto obu
stronom wyrywa si automatyczne przepraszam. Czsto mwimy przepraszam, gdy
mamy na myli zejd mi z drogi, jak w przypadku gdy prosimy kogo, eby si posun, bo
chcemy przej. Przepraszam? z intonacj pytajc oznacza: Nie dosyszaem, co pan
powiedzia - czy moe pan powtrzy? (albo: co?). Oczywicie, wszystkie te
przepraszam nie s szczerymi, z gbi serca pyncymi przeprosinami. Podobnie jak
angielskie sowo nice, sorry jest wygodnym, uniwersalnym, wszechstronnym swkiem,
odpowiednim na wszystkie okazje i okolicznoci. W razie wtpliwoci, powiedz
przepraszam. Angielsko oznacza przymus mwienia przepraszam w kadej sytuacji.
Prosz i dzikuj
Anglicy w rodkach komunikacji publicznej moe nie mwi zbyt wiele, ale gdy ju
otworz usta, oprcz przepraszam usyszymy najprawdopodobniej prosz i dzikuj. W
czasie zbierania materiaw do tej ksiki zadaam sobie trud liczenia przypadkw uycia
tych sw. Jadc autobusem, siadaam lub stawaam jak najbliej kierowcy (poza centrum
Londynu w wikszoci autobusw nie ma ju kontrolerw - pasaerowie kupuj bilety
bezporednio u kierowcy), eby przekona si, ile osb wsiadajcych do autobusu, kupujc
bilet, mwi prosz i dzikuj. Okazao si, e wikszo, a wikszo kierowcw i
kontrolerw dzikuje te, inkasujc pienidze za bilety.
To jeszcze nie wszystko: wielu pasaerw dzikuje kierowcy jeszcze raz, gdy
wysiadaj na swoim przystanku. Ten zwyczaj jest mniej powszechny w wielkich
aglomeracjach, ale w mniejszych miastach i miasteczkach jest norm. Podczas jednego
typowego krtkiego przejazdu z osiedla domw komunalnych na peryferiach Oksfordu do
centrum zauwayam, e wszyscy pasaerowie, wysiadajc z autobusu, mwili dzikuj - z
zauwaalnym wyjtkiem zagranicznych studentw, ktrzy te omijali prosz przy
kupowaniu biletw. Wielu moich zagranicznych rozmwcw komentowao uprzejmo
angielskich pasaerw, a z wasnych bada midzykulturowych wiem, e uprzejmo o takiej
skali jest niezwyka. W innych krajach, gdy widziaam, jak ludzie dzikuj kierowcy
autobusu, dziao si to wycznie w bardzo maych spoecznociach, gdy znali kierowc
osobicie.
To powiedziawszy, powinnam doda, e w tych angielskich prosz i dzikuj nie
ma nic specjalnie ciepego czy yczliwego - zwykle mamrocze si je, bez kontaktu

wzrokowego czy umiechu. To, e wyrniamy si publicznie uprzejmoci, nie oznacza, e

jestemy yczliwi i wielkoduszni. Mamy tylko zasady uywania prosz i dzikuj,
ktrych wikszo z nas z reguy przestrzega. Nasze skrupulatne proszenie i dzikowanie
kierowcy autobusu, konduktorowi, takswkarzowi i tym podobnym, jest tylko kolejnym
przejawem uprzejmego egalitaryzmu omawianego wczeniej - odzwierciedla nasze
przeczulenie na punkcie zwracania uwagi na rnice w statusie i nasze zaenowanie
wszystkim, co ma zwizek z pienidzmi. Lubimy udawa, e ci ludzie w jaki sposb robi
nam przysug, a nie wiadcz usug za wynagrodzeniem.
A oni nam w tym udawaniu pomagaj. Zwaszcza takswkarze pod koniec jazdy
oczekuj nie tylko pienidzy, ale i podzikowa, i czuj si uraeni, gdy pasaer po prostu
wrcza im pienidze - cho zwykle s tolerancyjni wobec cudzoziemcw, ktrzy inaczej nie
potrafi, jak to uj jeden z londyskich takswkarzy, gdy przepytywaam go na t
okoliczno. U wikszoci Anglikw to jest po prostu automatyczne - wyjani. - Mwi
dzikuj przy wysiadaniu, a ja mwi dzikuj w odpowiedzi. Czasem si zdarza jaki
prymityw, ktry nie podzikuje, ale wikszo robi to automatycznie.
Takswkowe wyjtki od zasady zaprzeczania - rola lusterek
W rewanu angielscy takswkarze s zwykle uprzejmi w stosunku do klientw - a
czsto autentycznie yczliwi, nawet do tego stopnia, e ami normalne zasady
zaprzeczania prywatnoci i powcigliwoci. Wrd Anglikw staym powodem do artw
jest nadmierna gadatliwo takswkarzy. W istocie, wielu z nich t reputacj potwierdza.
Gwny stereotyp przedstawia takswkarza z pretensjami tabloidowego felietonisty, ktry
zanudza lub drani pasaerw zajadymi monologami bez koca na wszystkie tematy, od
nieudolnoci obecnego rzdu czy trenera pikarskiej reprezentacji Anglii do ostatniego
skandalu z udziaem jakiej gwiazdy. Znam ten typ kierowcw i jak wikszo angielskich
pasaerw, zwykle jestem zbyt zaenowana, by poprosi ich, eby si zamknli, lub
polemizowa z ich co bardziej kontrowersyjnymi pogldami. Narzekamy, e takswkarze
ami zasad zaprzeczania, ale w typowo angielski sposb prdzej zrobimy z tego narodowy
dowcip, ni zmierzymy si z problemem wprost.
Jest jednak inny typ gadatliwego taksiarza, ktry nie wygasza monologw jak z
brukowca, ale raczej prbuje wcign pasaerw do przyjaznej rozmowy. Zwykle zaczyna,
zgodnie z angielsk etykiet, jak uwag na temat pogody, ale potem zrywa z tradycj,
wyraajc zainteresowanie celem podry pasaera (na przykad dworzec kolejowy czsto
prowokuje pytanie: co, jedziemy sobie na wakacje?). Pytania potrafi by bardziej osobiste
(lub przynajmniej takie, jakie Anglicy uwaaj za osobiste - na przykad o prac lub rodzin),

ale wikszo takich takswkarzy jest niezwykle wyczulona na niuanse tonu gosu i mowy
ciaa, i nie nalegaj, jeli pasaer zachowuje si jak typowy Anglik i odpowiada
monosylabami czy wierci si i zdradza oznaki dyskomfortu. Wielu Anglikw uwaa te
pytania za wcibskie, ale prawie wszyscy jestemy zbyt uprzejmi lub zbyt skrpowani, eby
powiedzie kierowcy, by pilnowa swego nosa - jedyne wic, co moemy zrobi, to wysya
takie sygnay.
W rozmowach z takswkarzami - i z pewnymi przedstawicielami innych zawodw,
jak na przykad fryzjerzy - jest take element remisji kulturowej - zgodnie z ktr
zwyczajowe zasady rezerwy i dyskrecji zostaj czasowo zawieszone i mona, jeli si chce,
pozwoli sobie na o wiele bardziej osobist i poufa pogawdk, ni to zwykle jest przyjte
midzy obcymi. Lekarze na pewno yczyliby sobie, eby takie zawieszenie zasad prywatnoci
miao miejsce w ich gabinetach, gdzie z Anglikw zwykle wychodzi ich typowa,
zahamowana, skrpowana natura. Mog im tylko podpowiedzie, eby sprbowali rozmawia
z pacjentami przez lusterko: albo stojc za nimi, jak fryzjer, albo montujc sobie lusterko
wsteczne, jak takswkarz, bo wyglda na to, e przynajmniej czciowo to wanie brak
bezporedniego kontaktu wzrokowego twarz w twarz pozwala Anglikom pozby si oporw
w takich sytuacjach.
By moe do pewnego stopnia jest to jedna z cech uniwersalnych dotyczcych istot
ludzkich - ksia katoliccy wszystkich narodowoci od dawna s wiadomi, e parawan
sprzyja

wikszej

otwartoci

przy

spowiedzi,

wykorzystanie

kozetki

przez

psychoanalitykw, eby unikn kontaktu wzrokowego z pacjentami, nie moe by

przypadkiem. Jak zwykle jednak mwimy tu o proporcjach zjawiska; wydaje si, e wanie
Anglikom jest szczeglnie trudno otworzy si bez pomocy takich trikw i s oni
szczeglnie podatni na zudzenie anonimowoci, ktr one zapewniaj. Waciwie to
radziabym lekarzom zapomnie o tych wszystkich modnych teraz szkoleniach pod hasem
bliej pacjenta, gdzie mwi im si, eby siadali blisko chorego, nie odgradzajc si od
niego biurkiem, pochylali si w jego kierunku, utrzymywali kontakt wzrokowy i tak dalej czyli robili wszystko to, co skania przecitnego Anglika, by skutecznie i na amen zamkn
si w sobie. Wedug lekarzy, ktrych o to pytaam, dokadnie w ten sposb reaguje wikszo
angielskich pacjentw: o tym, co im naprawd dolega, mwi lekarzowi dopiero, gdy ju
maj wychodzi z gabinetu, zwykle odwrceni do niego plecami i z doni na klamce.
Stanie w kolejce
I rzek Pan do Mojesza: Sta na ich czele!. I stan czym prdzej, ale odesali go
na koniec kolejki...

W 1949 roku humorysta wgierski George Mikes okreli stanie w kolejce jako nasz
narodow pasj. Na Kontynencie - napisa - ludzie czekajcy na przystanku na autobus
krc si bezadnie, jakby na nic nie czekali. Kiedy autobus nadjeda, rzucaj si hurmem ku
niemu (...). Anglik, nawet gdy jest sam, ustawia si w porzdn jednoosobow kolejk. W
uaktualnionym wydaniu ksiki ponad trzydzieci lat pniej, w 1977 roku, potwierdzi, e to
wci prawda. Mino kolejne trzydzieci lat i wydaje si, e niewiele si zmienio - jednak
angielskie stanie w kolejce nie jest a tak proste, jak wydawaoby si po lekturze Mikesa.
Niedawno widziaam nagwek w jednej z powanych niedzielnych gazet,
lamentujcy, e Anglicy zatracili sztuk stania w kolejce. Zdziwiona, jako e moje wasne
obserwacje tego nie potwierdzay, czytaam dalej. Okazao si, e autorka staa w kolejce, do
ktrej kto prbowa si wepchn, i zarwno ona, jak i pozostali kolejkowicze byli oburzeni
i zdegustowani - ale nikt nie mia odwagi stawi czoa niesfornemu klientowi (tylko mruczeli
i cmokali z dezaprobat), uszo mu to wic na sucho. Moim zdaniem, to nie tylko nie jest
aden dowd na upadek angielskiej sztuki stania w kolejce, ale wrcz idealny jej opis.
Nigdy wprost
Anglicy oczekuj od siebie nawzajem przestrzegania zasad stania w kolejce, czuj si
wielce obraeni, gdy te zasady zostaj pogwacone, brak im jednak pewnoci siebie lub
talentw towarzyskich, aby wyrazi irytacj wprost. W innych krajach to nie problem: w
Ameryce, gdzie wepchnicie si do kolejki to wystpek, a nie grzech ciki, reakcja jest
gona i jednoznaczna: winowajcy mwi si po prostu: Hej, ty, wracaj do kolejki!, lub co
podobnego. Na Kontynencie reakcje zwykle s gone i wywouj sprzeczk; w innych
czciach wiata winowajcy mog zosta bezceremonialnie wepchnici z powrotem na swoje
miejsce - ale rezultat kocowy jest mniej wicej taki sam. Tylko w Anglii, o ironio, gdzie
wpychanie si jest uwaane za gboko niemoralne, temu, kto si wpycha, przewanie
uchodzi to na sucho. Narzekamy, patrzymy spode ba, mruczymy, kipimy witym
oburzeniem, ale bardzo rzadko po prostu mwimy winowajcy, eby wraca do kolejki.
Jeli mi nie wierzycie, sprbujcie sami. Ja musiaam, wic nie widz powodu, czemu
kto inny nie miaby te pocierpie. Przepraszam za opryskliwo, ale moje eksperymenty z
wpychaniem si do kolejki byy najtrudniejsze, najbardziej obrzydliwe i irytujce ze
wszystkich amicych zasady dowiadcze, ktre przeprowadziam w ramach bada do tej
ksiki. O wiele gorsze ni wpadanie na ludzi, o wiele gorsze nawet ni pytanie ludzi o cen
ich domu albo jak zarabiaj na ycie - sama myl o wepchniciu si do kolejki bya tak
straszna, e o mao nie zarzuciam caego projektu, nie chcc przechodzi takiej gehenny. Po
prostu nie mogam si do tego zmusi. Wahaam si, drczyam i odkadaam na pniej, a

potem, nawet gdy sdziam, e ju jestem gotowa, w ostatniej chwili traciam zimn krew i
chykiem przemykaam na ty kolejki, majc nadziej, e nikt nie zauway, e w ogle co
podobnego przeszo mi przez gow.
Paranoiczna pantomima
Ten ostatni fragment by moe brzmi gupio, a moe nawet wiadczy o paranoi
klinicznej, ale szczerze mwic, czego si przy tym potulnym czajeniu si przy kolejkach
nauczyam, a mianowicie, e Anglicy natychmiast zauwaaj, gdy kto rozwaa podobny
desant. Zaczynaj na delikwenta zerka z ukosa, podejrzliwie, mruc oczy. Potem podsuwaj
si ciut bliej osoby stojcej z przodu, na wszelki wypadek, gdyby przyszo ci do gowy
usytuowa si midzy nimi. Przyjmuj postaw bardziej wojownicz i zaborcz - kadc do
na biodrze, jakby stawali do walki z potencjalnym zagroeniem, lub ostentacyjnie odwracajc
si do ciebie plecami. Mowa ciaa jest tu do subtelna - moe nawet niewidoczna dla
cudzoziemca nienawykego do naszych zwyczajw - ale dla Anglika, ktremu przyszo do
gowy zaatwi co bez kolejki, niewerbalny komunikat jest jasny: Wiemy, co ci chodzi po
gowie, ty wstrtny oszucie, ale nie myl sobie, e ci si uda, bo mamy ci na oku.
Trzeba zauway, e ten rodzaj paranoicznej pantomimy wystpuje tylko wtedy, gdy
struktura danej kolejki jest niejednoznaczna. Nikomu nie przyszoby do gowy pcha si na
przd pojedynczej, wyranej, ewidentnej kolejki. (To jest nie do pomylenia do tego stopnia,
e jeli co takiego miaoby miejsce, ludzie uznaliby, e to jaki dramatyczny nagy wypadek
lub cudzoziemiec ignorant). Okazja do wepchnicia si do kolejki nadarza si tylko wwczas,
gdy nie jest jasne, gdzie kolejka si zaczyna i gdzie koczy - bo na przykad jest w niej luka
(na drodze co stoi lub trzeba umoliwi innym przechodzenie) - gdy za lad obsuguj dwie
osoby (i nie do koca wiadomo, czy to jedna kolejka, czy dwie osobne) lub wystpuje jaki
inny powd dezorientacji.
Anglicy maj bardzo silne poczucie sprawiedliwoci i to, co w innych krajach uznano
by za cakiem suszny oportunizm - jak na przykad podejcie do wolnej kasjerki, gdy przed
kas obok czekaj dwie inne osoby, ktre po prostu nie byy do szybkie - u nas uwaane
jest za czynno rwnoznaczn z wepchniciem si do kolejki. Nie twierdz, e Anglicy
nigdy tego nie robi; robi, ale po ich skrpowaniu i nieszczerej postawie, zwaszcza po
sposobie, w jaki starannie unikaj wzroku stojcych w kolejce, pozna, e wiedz, i
oszukuj, a reakcje kolejkowiczw dowodz, e takie zachowanie jest bardzo le widziane.
Wida to w surowym marszczeniu brwi.
Mowa ciaa i pomruki
Jednak marszczenie czy unoszenie brwi, piorunowanie wzrokiem i pogardliwe

spojrzenia - ktrym towarzysz cikie westchnienia, znaczce pokasywanie, lekcewace

prychanie, cmokanie jzykiem i mruczenie pod nosem (Co takiego!, Jasna cholera!, No
tak, typowe!, Co do diaba...) to zwykle najbardziej radykalne reakcje, z jakimi spotka si
kto, kto wepchnie si bez kolejki. Kolejkowicze maj nadziej, e zawstydz go na tyle, e
wycofa si on na koniec. Nie bd ama zasady zaprzeczania, robic scen, zamieszanie
czy kierujc na siebie uwag przez zwrcenie si do niego wprost.
Paradoksalnie, czsto w tych okolicznociach ami zasad zaprzeczania, zwracajc
si do siebie nawzajem. Niewinne wepchnicie si przez kogo do kolejki moe sprowokowa
nieznajomych do wymiany reakcji takich jak uniesienie brwi, przewracanie oczami, krcenie
gow z zacinitymi ustami, cmokanie, wzdychanie, a nawet (ciche) komentarze sowne. Co
do tych ostatnich, bd to wspomniane pomruki oraz zwroty, ktre wyranie powinny by
adresowane do winowajcy, na przykad: Halo, tu jest kolejka!, Nami prosz si nie
przejmowa! i Jestemy niewidzialni, czy jak?. Od czasu do czasu znajdzie si miaek,
ktry uczyni tak uwag na tyle gono, eby winny usysza, bdzie jednak unika patrzenia
na niego i natychmiast spuci oczy, gdy zdarzy mu si niechccy spotka wzrokiem z
winowajc.
Te okrne metody mog si wydawa sabe i kompletnie nieracjonalne, a jednak
czsto s niesychanie skuteczne. Tak, by moe w Anglii prdzej ni gdziekolwiek indziej
wepchnicie si do kolejki ujdzie nam na sucho, ale tylko pod warunkiem, e potrafimy
znie upokorzenie tych wszystkich brwi, kasania, cmokania i mruczenia - inaczej mwic,
tylko jeli nie jestemy Anglikiem czy Angielk. Obserwujc kolejki caymi godzinami,
zauwayam, e wielu cudzoziemcw po prostu nie ma pojcia o tych sygnaach, o niemej
furii angielskich kolejkowiczw, ale wikszoci wpychajcych si do kolejek Anglikw
trudno jest zignorowa zaporowy ogie westchnie i spojrze spode ba. Gdy ju dopuszcz
si wystpku, mog bezczelnie i w zaparte, ale wida, e nastpnym razem gboko si
zastanowi, zanim to powtrz. W wielu przypadkach wpychanie si do kolejki jest
skutecznie tumione w zarodku przez same niewerbalne sygnay. Czsto widziaam, jak
potencjalni przestpcy zaczynaj si zblia, a potem, syszc ostrzegawczy kaszelek i
widzc pogardliwe uniesienie brwi oraz przyjmowanie postawy zaborczej, raptownie
zmieniaj zdanie i pokornie wycofuj si na koniec kolejki.
Czasem uwaga wymruczana do gono, eby usysza j winowajca, ale zwrcona
niebezporednio do niego, te moe mie podany efekt, nawet w o wiele pniejszym
stadium wykroczenia. Odkryam, e obserwowanie reakcji obu stron w tych sytuacjach jest
fascynujce. Kto stojcy w kolejce mruczy (do ssiada lub w powietrze): Ale prosz si

mn nie przejmowa! lub co innego, z przeksem. Przestpca, udajc wielkie zdziwienie,

mwi co w rodzaju: Och, przepraszam! Pan sta przede mn? - i natychmiast przesuwa si,
ustpujc miejsca temu, ktry si odezwa. Teraz role si odwracaj i to ten pierwszy rumieni
si, skrca ze wstydu i unika kontaktu wzrokowego. Stopie dyskomfortu jest zazwyczaj
proporcjonalny do stopnia impertynencji pocztkowego przytyku, ktry nagle okaza si
nieuzasadnion lub przynajmniej bardzo niegrzeczn reakcj na niewinn pomyk. Ten,
ktry tak zareagowa, zajmuje ponownie swoje legalne miejsce w kolejce, ale ze spuszczon
gow i mamroczc podzikowania lub przeprosiny - najwyraniej nie czerpic adnej
przyjemnoci ani satysfakcji ze zwycistwa. Widziaam nawet przypadki, gdy upokorzeni
mruczcy cakiem zmieniaj front, mwic: Och, ee, nie, w porzdku, pan pierwszy.
Niewidzialny choreograf
Oczywicie, mona by unikn caego tego zaenowania i wrogoci, gdyby Anglicy
potrafili zdoby si na asertywno i po prostu powiedzieli wpychajcym si: Przepraszam,
tu jest kolejka. Ale nie. Nasze typowe reakcje s blisze temu, co psychoterapeuci nazwaliby
biern agresj. A psychoterapeuci, ktrzy czytaj ten tekst, pewnie poradziliby, eby cay
nard wysa na kurs asertywnoci. I moe maj racj: asertywno zdecydowanie nie jest
nasz mocn stron. Jestemy zdolni zarwno do przemocy (w tym do otwartej brutalnoci, a
take przewrotnej, nieskutecznej biernej agresji), jak i do czego przeciwnego - nadmiernej
skromnoci i stoickiej rezygnacji. Ale miotamy si midzy tymi dwoma ekstremami: nigdy
jako nie udaje nam si osign zotego rodka, dochodzi naszych praw w dojrzay,
umiejtny towarzysko, racjonalny sposb. Lecz z drugiej strony, wiat byby naprawd
strasznie nudny, gdyby wszyscy zachowywali si poprawnie, rozsdnie i asertywnie, jak ucz
kursy komunikacji. I ja nie miaabym tyle uciechy z obserwacji.
A poza tym angielski stosunek do stania w kolejce ma pewien pozytywny aspekt. W
razie jakiego problemu, jak dwie kasjerki za jedn lad, czsto rozwizujemy go sami, po
cichu i bez zamieszania - w tym wypadku ustawiajc si w pojedyncz uporzdkowan
kolejk, kilka stp od lady, tak eby klient z przodu kolejki mg podej do jednej lub
drugiej kasy, w zalenoci od tego, ktra pierwsza bdzie wolna.
Jeli jeste Anglikiem, pewnie czytasz i mylisz: Tak? No i co z tego? Jasne, e tak
robimy. To oczywiste. My uwaamy to za naturalne - waciwie robimy to automatycznie,
jakby nasze ruchy kontrolowa jaki niewidzialny obiektywny choreograf, ustawiajc nas w
porzdn, demokratyczn kolejk. Ale wielu cudzoziemcw, z ktrymi przeprowadzaam
rozmowy, patrzy na te procedury z wielkim zdumieniem. Bill Bryson w swojej ksice o
Anglii opowiada w samych superlatywach o tym typowym scenariuszu kolejkowym;

spotkaam amerykaskich turystw, ktrzy czytali jego ksik i nie uwierzyli mu albo
uwaali, e przesadza dla efektu komicznego, dopki nie przyjechali tutaj i nie zobaczyli tego
na wasne oczy. Jeszcze mniej skonni byli uwierzy moim opowieciom o niewidzialnej
kolejce w pubach - w kocu musiaam ich zacign do najbliszego pubu, eby udowodni,
e sobie tego nie wymyliam.
Fair play
A s te drobniejsze, bardziej subtelne codzienne grzecznoci kolejkowe, ktrych
mog nie zauway nawet bystroocy cudzoziemcy. Jeden z moich zapiskw na ten temat
dotyczy kolejki w kafejce dworcowej.
Mczyzna stojcy przede mn wychodzi na chwil z kolejki, eby wzi kanapk z
chodziarki. Potem waha si lekko, niepewny, czy przez to nie straci prawa do miejsca w
kolejce. Ja robi krok w ty, dajc mu do zrozumienia, e nie straci, wic on z powrotem
zajmuje swoje miejsce przede mn, z niewielkim skinieniem gowy na znak podzikowania.
Nie padaj adne sowa, nikt nikomu nie patrzy w oczy.
Inny zapisek z dworca:
Dwch mczyzn przede mn, przy ladzie okienka Informacja. Nie jest cakiem
jasne, ktry stoi pierwszy (przed chwil obsugiway dwie osoby, teraz jedna). Wykonuj
pantomim, zerkaj z ukosa, ostronie podsuwaj si do przodu, pozoruj postaw zaborcz
itd. Bystra kasjerka zauwaa to i pyta: Kto nastpny?. Obaj wygldaj na zakopotanych.
Ten po lewej gestem otwartej doni pokazuje drugiemu prosz bardzo. Ten po prawej
mruczy: Nie, w porzdku, pan pierwszy. Ten po lewej waha si, No, ee.... Osoba stojca
za mn wydaje z siebie pokasywanie oznaczajce: No, dalej, popieszcie si. Mczyzna
po lewej mwi szybko: Ach, no, dobrze - dzikuj panu, i zadaje pytanie, ktre mia zada;
wyranie czuje si niezrcznie. Mczyzna po prawej czeka cierpliwie, wyglda na
zadowolonego z siebie.
Te incydenty nie byy wcale odosobnione czy niezwyke: wybraam akurat te opisy z
dziesitek moich zapiskw dlatego, e s to najbardziej typowe, najbardziej prozaiczne
przykady z ycia codziennego. Teraz widz, e wsplny mianownik, niepisana zasada
rzdzca tymi incydentami, jest natychmiast widoczna: jeli gramy fair i dajemy wyranie do
zrozumienia, e uznajemy prawa tych przed nami w kolejce - lub wspaniaomylnie wierzymy
im na sowo tam, gdzie jest jaka wtpliwo - oni natychmiast porzuc wszystkie swoje
paranoiczne podejrzenia oraz taktyk biernej agresji i w odpowiedzi potraktuj nas
sprawiedliwie, a nawet wynagrodz.
W staniu w kolejce przede wszystkim chodzi o sprawiedliwo. Jak zauwaa Mikes:

Czowiek w kolejce to czowiek porzdny: pilnuje swoich spraw, sam yje i pozwala y
innym, dajc innym szans; praktykuje obowizek, czekajc na wyegzekwowanie swoich
praw; robi prawie wszystko, co w przekonaniu Anglika naley robi.
Dramaturgia stania w kolejce
Cudzoziemcw zawioci naszych niepisanych zasad kolejkowych mog zaskakiwa,
ale dla Anglikw to ich druga natura. Przestrzegamy wszystkich tych praw instynktownie,
nawet o nich nie mylc. I mimo wszystkich pozornych sprzecznoci, caej irracjonalnoci
czy wrcz absurdw, ktre wanie opisaam, w rezultacie (ktry uznaje cay wiat) jestemy
w staniu w kolejce bardzo dobrzy. Trzeba przyzna, e wiat nie traktuje tego jako
komplementu - gdy ludzie mwi o angielskim talencie do stania w kolejce, zwykle robi to z
nieznaczn drwin, sugerujc, e tylko istoty nudne, o mentalnoci potulnych owieczek,
byyby dumne z tego, e potrafi sta cierpliwie w zdyscyplinowanych kolejkach. (Anglicy
poradziliby sobie pod rzdami komunistw - miej si - tak dobrze czuj si w kolejkach).
Nasi krytycy - lub ci, ktrzy chwal nas bez przekonania - chtnie przyznaj, e czowiek w
kolejce jest czowiekiem porzdnym, ale zauwa, e raczej nikt nie nazwie go penym
fantazji czy nawet interesujcym.
Ale to dlatego, e nie przyjrzeli si do dokadnie angielskim kolejkom. To troch jak
obserwowanie mrwek czy pszcz. Goym okiem wida, e angielska kolejka wyglda do
nudno i nieciekawie - ot, zdyscyplinowany ogonek ludzi cierpliwie czekajcych na
obsuenie. Ale jeli zbadamy angielskie kolejki pod mikroskopem nauk spoecznych,
odkryjemy, e kada z nich to miniatura dramatyczna - nie tylko zabawna komedia, ale
prawdziwy dramat obyczajowy, peen intryg i spiskw, problemw moralnych, honoru i
altruizmu, zmieniajcych kierunek sojuszy, wstydu i prb zachowania twarzy, gniewu i
pojedna. W tej chwili patrz na kolejki do kasy biletowej na stacji Clapham Junction i widz,
no, moe nie a Wojn i pokj, ale... co nieco bardziej powcigliwego i angielskiego,
powiedzmy Dum i uprzedzenie.
Hod bardzo angielski
W tym, jak media relacjonoway mier ksinej Diany, rozbawio mnie midzy
innymi pene uniesienia, nieustajce zdumienie reporterw nieangielskoci reakcji
publicznej. Bya ona niezmiennie opisywana jako bezprecedensowy niekontrolowany
publiczny wybuch alu lub te niespotykana publiczna manifestacja emocji, za czym szy
przesadne proroctwa, e ten niesychany brak zahamowa zapowiada diametraln
transformacj angielskiej natury, e nasza sztywna grna warga zaczyna dre, e wszyscy
teraz nosimy serce na doni, e odtd ju nigdy nie bdziemy tacy sami, itepe, itede.

A na czyme to polegaa ta niespotykana manifestacja emocji? Popatrzmy na

zdjcia i filmy pokazujce tumy. Co robi ci wszyscy ludzie? Stoj w kolejkach, ot co. W
kolejkach po kwiaty, w kolejkach do zoenia kwiatw, w kilometrowych kolejkach do ksig
kondolencyjnych, w wielogodzinnych kolejkach, by zapa pocig czy autobus do domu po
caym dniu stania w kolejkach. Potem, jaki tydzie pniej, stali w kolejkach, eby zapa
pocig czy autobus, aby dojecha na pogrzeb; eby zaj sobie dobre miejsce (czasem
pilnowane przez ca noc), aby obejrze kondukt; eby kupi kolejne kwiaty, napoje, flagi,
gazety; stali cierpliwie w kolejkach przez cae godziny, czekajc, a przejdzie orszak
pogrzebowy; i wreszcie znowu, aby zapa autobus, autokar, metro, pocig. Byy to kolejki
spokojne, zdyscyplinowane i pene godnoci.
Oczywicie, byy zy, ale nie krzyczelimy z blu, nie zanosilimy si od paczu, nie
rozdzieralimy szat, nie posypywalimy gw popioem. Obejrzyjcie filmy. Usyszycie kilka
sabych szlochw (w momencie, gdy wynoszono trumn z bram paacowych), ktre wyranie
od razu zostay uznane za niestosowne, szybko uciszone, i niepodjte przez reszt tumu,
ogldajcego procesj w milczeniu. Pierwsi ludzie, ktrzy pojawili si w dniu po mierci
Diany, zoyli kwiaty; to uznano za stosowne, wic wszyscy kolejni te posusznie zoyli
kwiaty. Po pogrzebie kilka osb zaczo rzuca kwiaty na przejedajcy karawan, i znowu
inni posusznie poszli za ich przykadem. (Oczywicie, nikt nie rzuca kwiatw wczeniej, na
trumn cignion przez

konie; niezalenie od tego, jak wielkie, nieangielskie,

bezprecedensowe emocje nami powoduj, wiemy, e nie naley straszy koni).

A wic zy i kwiaty. Ani jedno, ani drugie nie zdumiewa mnie szczeglnie jako
niezwyka reakcja na czyj mier czy pogrzeb. Poza tym zoylimy Dianie najlepszy
angielski hod z moliwych: wystajc w kolejkach.
Samochody
Zanim przyjrzymy si niepisanym angielskim zasadom spoecznym dotyczcym jazdy
samochodami i samym samochodom, oto kilka poj oglnych, ktre wymagaj wyjanienia.
We wszystkich krajach ludzie maj dziwn i skomplikowan relacj z samochodem. W tym
kontekcie naley przede wszystkim wyjani, e nie jest to gwnie rodek transportu - lub
raczej, jeli to brzmi troch zbyt radykalnie, e nasz zwizek z samochodem ma bardzo
niewiele wsplnego z faktem, e transportuje nas on z punktu A do punktu B. Z A do B
przewo nas pocigi i autobusy; samochody s czci naszego osobistego terytorium i
czci naszej indywidualnej i spoecznej tosamoci. Autobusem moemy pojecha do
sklepu i z powrotem, ale nie czujemy si w nim jak w domu, nie czujemy si te jego
wacicielem. Pocigiem dotrzemy do pracy, ale pocig nie jest adn psychologiczn czy

spoeczn deklaracj na nasz temat.

Istniej zasadnicze, do oczywiste, wsplne dla wszystkich kultur uniwersalia
dotyczce ludzi i samochodw. Ale teraz moemy cofn si prosto do dyskusji o
angielskoci, poniewa najprawdopodobniej to wanie Anglicy opieraj si, czy nawet
gwatownie zaprzeczaj, co najmniej jednemu z tych zasadniczych faktw.
Status nie ma znaczenia
Przede wszystkim Anglicy chc wierzy, i czsto zawzicie si przy tym upieraj, e
przy wyborze samochodu w ogle nie kieruj si pozycj spoeczn. Na przykad, nawet w
czasie, gdy bmw przeywao szczyt wietnoci zwizany z wizerunkiem yuppie, wspinajcy
si po drabinie spoecznej Anglicy na kierowniczych stanowiskach twierdzili, e kupuj bmw
z powodu wietnego niemieckiego wykonawstwa i konstrukcji, komfortu, solidnoci,
szybkoci, atwoci w obsudze, BHP, momentu obrotowego, niskiego wspczynnika oporu i
innych racjonalnych, praktycznych cech. Absolutnie nie ze wzgldu na wizerunek bmw w
oczach innych. Ani na status. Czy prno. Czy eby zaimponowa kolegom, ssiadom lub
dziewczynie. O, nie. To po prostu cholernie dobre auto.
Angielki i niektrzy Anglicy czsto twierdz, e za ich wyborem konkretnego
samochodu kryj si powody estetyczne, a nawet emocjonalne. Mczyni mwi, e ich
olniewajce porsche czy mercedes to pikny samochd, kobiety zwierzaj si, e
chciayby mie modnego nowego volkswagena beetle, bo jest taki sodki, obie pcie mog
nawet wyzna, e zakochay si w cudownym samochodzie z salonu wystawowego albo
e zawsze ywiy namitno do mg albo mini, albo e s zwizane uczuciowo ze swoim
zardzewiaym gruchotem.
Czasem posuwamy si jeszcze dalej i przyznajemy, e wybieramy auta, ktre naszym
zdaniem wyraaj nasz indywidualn osobowo albo jaki aspekt naszego wyobraenia o
sobie samych (cool, wyrafinowany, stylowy, zabawny, dziwaczny, ekscentryczny,
wysportowany, szykowny, sexy, uczciwy, subtelny, praktyczny, mski, fachowy, powany
itd.). Ale nigdy z powodu naszego statusu spoecznego. Nie przyznamy si, e kupilimy lub
chcielibymy mie samochd konkretnej marki dlatego, e kojarzy si z klas spoeczn lub
kategori, do ktrej (po wygldzie auta) chcielibymy, eby nas zaliczano.
Klasa
Test forda mondeo
Jednak prawda jest taka, e przy wyborze auta, jak w wypadku prawie wszystkich
innych rzeczy w Anglii, chodzi o klas spoeczn. Jeli przeprowadza si badania - lub ma si
po prostu zoliwy charakter - mona podstpem zmusi Anglika, eby przyzna (cho nie

wprost), jakie byy prawdziwe, zwizane z systemem klasowym powody jego wyboru. Robi
si to, nie rozmawiajc o marce samochodu, ktry on ma albo chciaby mie, ale pytajc o
marki, ktrych nie lubi i ktrych nigdy by nie kupi. Powiedzmy na prb ford mondeo11 w
rozmowie z czonkiem redniej lub wyszej warstwy klasy redniej. Natychmiast zrobi on
jak drwic uwag na temat ludzi z Essexg lub agentw ubezpieczeniowych - innymi
sowy, na temat tego rodzaju lumpenludzi, z dolnej warstwy klasy redniej, ktrzy kojarz
si z t konkretn mark samochodu. Eufemizmem uywanym obecnie w stosunku do tej
grupy spoecznej jest mondeo man.
Niektrzy przedstawiciele wyszej warstwy klasy redniej nie chc uchodzi za
snobw lub mog by zbyt dobrze wychowani, eby kpi z innych wprost, trzeba wic
uwanie obserwowa ich twarze, eby zauway ten charakterystyczny przelotny grymas czy
leciutkie wygicie warg z niesmakiem, jakie wywoa haso mondeo. U klasy wyszej lub
bardziej pewnych siebie reprezentantw wyszej warstwy klasy redniej, reakcja
prawdopodobnie bdzie agodniejsza, co w rodzaju pobaliwego rozbawienia12, a sfery
najwysze mog po prostu nie mie pojcia, o czym jest mowa. Odkryam, e test forda
mondeo jest wietnym probierzem, na ile pewnie w swojej klasie czuje si nasz rozmwca; im
bardziej pogardliwie i zjadliwie wyraa si o mondeo, tym mniejsze jego poczucie
bezpieczestwa co do wasnej pozycji w hierarchii spoecznej.
To nie jest kwestia ceny auta. Samochody, ktrymi jed pogardzajce mondeo klasy
wysze czsto s o wiele tasze ni ten odsdzany od czci i wiary ford czy prawie tak samo
wymiewany vauxhall oraz inne hurtowo kupowane przez firmy auta produkcji brytyjskiej.
Bez wzgldu na to, jak tani, niewygodny i zdecydowanie nieluksusowy jest samochd osoby,
ktra pogardza fordem mondeo, raczej na pewno jest produkcji zagranicznej, najchtniej
europejskiej (japoskie nie s specjalnie preferowane, cho nieznacznie bardziej
dopuszczalne ni fordy i vauxhalle). Jedyne wyjtki od reguy niebrytyjskoci to mini oraz
due, terenowe samochody z napdem na cztery koa, jak landrover i rangerover. Ci, ktrzy
uwaaj, e stoj klas lub dwie wyej od mondeo mana, mog te jedzi tanim
uywanym peugeotem, renaultem, volkswagenem lub fiatem hatchback - a jednak bd
odczuwa pewne zadowolenie z siebie i wyszo, gdy minie ich mondeo man w swoim
wikszym, szybszym, wygodniejszym wozie.
Test mercedesa
Czonkowie wyszej warstwy klasy redniej, ktrzy pomylnie przejd test forda
mondeo - to znaczy ci, ktrzy wyka zaledwie lekkie rozbawienie nasz sugesti, e mogliby
jedzi mondeo - mog jednak wykaza ukryty niepokj klasowy w wypadku mercedesa. Gdy

ju razem pomiejecie si z mondeo, sprbuj powiedzie: Okay, niech zgadn... pan pewnie
jedzi wielkim mercedesem.
Jeli przedmiot naszych bada wyglda na uraonego lub zirytowanego i odpowiada
do porywczo, z wymuszonym miechem lub robi pogardliw uwag na temat bogatej
hooty lub zamonych biznesmenw, uderzylimy w strun odpowiedzialn za kompleksy
zwizane z klas ocienn. Naszemu rozmwcy udao si dosta do krgw wyszej warstwy
klasy redniej (inteligencji, kierowniczych stanowisk lub ziemiastwa) i bardzo mu
zaley, aby odci si od pogardzanej klasy kupieckiej (rednia warstwa klasy redniej), z
ktr prawie na pewno cz go powizania rodzinne. Moemy na przykad odkry, e jego
ojciec (lub nawet dziadek - te uprzedzenia przechodz z pokolenia na pokolenie) by
drobnomieszczaninem z klasy redniej i prowadzi jaki interes - moe by niele
prosperujcym wacicielem sklepu, kierownikiem dziau sprzeday lub nawet zamonym
handlarzem samochodami - ktry posa swoje dzieci do ekskluzywnej szkoy prywatnej,
gdzie nauczyy si lekceway drobnomieszczaskich biznesmenw o korzeniach z klasy
redniej.
Wielu Anglikw powie nam, e odium z czasw Jane Austen, otaczajce ludzi
zwizanych z handlem, to ju historia. Nie maj racji. I wcale nie tylko mniejszo w postaci
arystokracji czy ziemiastwa krci nosem na wiat kupiecki. Ludzie z wyszej warstwy klasy
redniej, wykonujcy szacowne zawody, jak adwokat, lekarz, pracownik administracji
pastwowej, oficer, czsto tak samo zadzieraj nosa - a najbardziej ze wszystkich gardz
biznesmenami tzw. klasy paplajce (wyksztacona wysza warstwa klasy redniej, ze swoj
fajn robot w mediach, sztuce, rodowisku akademickim, dziaalnoci wydawniczej,
charytatywnej, krgach ekspertw itd.). Bardzo niewielu z nich jedzi mercedesami i
wikszo patrzy na klasy woce si nimi co najmniej z pewn doz nieprzychylnoci,
jednak tylko ci niepewni swojej pozycji gorczkuj si i obraaj na najmniejsz choby
sugesti, e mogliby by kojarzeni z takim prostackim pojazdem klasy biznesowej.
I znowu nie chodzi tu o cen samochodu. Pogardzajcy mercedesem czsto prowadz
tak samo drogie, drosze lub o wiele tasze auta ni mercedes, ktrym tak si brzydz.
Poziom zamonoci per se rwnie nie jest tu problemem. Lekcewacy mercedesy
przedstawiciele wyszej warstwy klasy redniej pochodz ze wszystkich grup zarobkowych;
mog zarabia tyle, co prostacki bogaty biznesmen w swoim mercu (jak to on go
przewanie nazywa), a nawet wicej, albo o wiele mniej. Problem klasowy dotyczy tutaj
sposobu, w jaki zarabia si te pienidze i w jaki si to manifestuje. Gardzcy mercedesem
adwokat lub redaktor naczelny moe rwnie dobrze prowadzi najwyszej jakoci audi, ktre

kosztuje mniej wicej tyle samo co duy mercedes, ale jest uwaane za bardziej eleganckie i
subtelne.
W tej chwili do pewnego stopnia skaone t sam etykietk co mercedes jest bmw,
cho oglnie kojarzy si ze stereotypem kogo modszego, handlowca z City, yuppie. Jaguar
take ucierpia troch z powodu skojarzenia z handlem, czony z bogatymi handlarzami
uywanych samochodw, ludmi ze slumsw, bukmacherami i podejrzanymi typami z
pwiatka. Ale jaguar to take oficjalny samochd ministrw, co wedug niektrych otacza
go nimbem szacunku, a wedug innych tylko potwierdza opini, e jest podejrzany. W obu
wypadkach jednak te skojarzenia mog by nietrwae, i nie stwierdziam, eby ktry z tych
dwch samochodw by wiarygodnym wskanikiem kompleksw klasowych. Gdyby kto
chcia powtrzy moje jake naukowe eksperymenty z kompleksami na tle klasy lub jeli po
prostu chce si podroczy z drcymi o swj status spoeczny czonkami wyszej warstwy
klasy redniej - doradzam test mercedesa.
Jak dbamy o samochd. Ozdoby
Jednak rnice klasowe i obawy o wasn pozycj nie kocz si na wyborze marki
samochodu. Anglicy oceni nasze miejsce w hierarchii spoecznej take po wygldzie i stanie
naszego samochodu - po tym, jak o niego dbamy lub nie dbamy.
Niepisane zasady klasowe dotyczce troski o samochd potrafi powiedzie nam
jeszcze wicej ni te zwizane z wyborem marki, poniewa w tym wypadku jestemy mniej
wiadomi, e stosujemy si do jakich zasad. Wszyscy Anglicy wiedz, cho nie przyznaj si
do tego, e wybr samochodu jest wskanikiem klasy spoecznej; i wszyscy dokadnie wiedz
(cho udaj, e nie), ktre samochody kojarz si z ktr klas. Ale wielu ludzi nie ma
wiadomoci, e stan i wygld ich auta moe ujawni o wiele wicej ni marka.
Jak bardzo czysty i lnicy - lub brudny i niechlujny - jest twj samochd? Zasada
niemal niezawodna: nieskazitelne, lnice samochody s wizytwk redniej warstwy klasy
redniej, niszej warstwy klasy redniej i wyszej warstwy klasy robotniczej; natomiast
brudne i zaniedbane s charakterystyczne dla klas wyszych, wyszej warstwy klasy redniej
oraz niszej warstwy klasy robotniczej (a w wielu wypadkach grupy niepracujcej - ubogich,
bezrobotnych). Inaczej mwic, brudny samochd kojarzy si zarwno z najwyszym, jak i
najniszym kracem skali spoecznej, czysty - ze rodkowymi.
Jednak nie jest to a takie proste. Rnice dotycz nie tylko stopnia czystoci, ale
take tego, dlaczego jest taki czysty. Myjesz i polerujesz go sam, pedantycznie i z czuoci,
co weekend, na podjedzie lub na ulicy przed domem? W takim razie jeste prawie na pewno
z niszej warstwy klasy redniej albo wyszej robotniczej. Zabierasz go czsto do myjni?

Wic pochodzisz prawdopodobnie albo ze redniej warstwy klasy redniej, albo niszej
warstwy klasy redniej z aspiracjami do redniejredniej (jeli pochodzisz z wyszejredniej,
twoje zwyczaje co do dbania o samochd zdradzaj korzenie rednierednie). A moe po
prostu zdajesz si na angielsk pogod, czekajc, a spucze za ciebie najgorszy brud, a do
myjni lub wiadra uciekasz si tylko wtedy, gdy ju nic nie widzisz przez okna albo gdy
zaczynaj ci na nim pisa brudas? W takim wypadku jeste z klasy wyszej 13, wyszej
warstwy klasy redniej lub niszej robotniczej, wzgldnie z marginesu spoecznego.
Moe si wic wydawa, e nie sposb odrni samochodu osoby z klasy wyszej i z
marginesu. Jeli chodzi o stopie zaniedbania, to prawda, ale tutaj trzeba te wzi pod uwag
mark pojazdu. Na najwyszym szczeblu drabiny spoecznej brudne auto prawdopodobnie
bdzie produkcji europejskiej (a jeli brytyjskiej, to albo terenowy samochd z napdem na
cztery koa, mini albo co okazaego, jak stary jaguar, bentley lub daimler); na najniszym
szczeblu niechlujny pojazd najpewniej bdzie brytyjski, amerykaski lub japoski.
Podobna zasada dotyczy stanu wntrza samochodu. Nieskazitelnie schludne wskazuje
na waciciela od wyszej warstwy klasy robotniczej do redniejredniej, a masa mieci,
ogryzkw, okruchw, zgniecionych papierkw, i oglny baagan, sugeruje, e wacicielem
jest kto ze szczytu lub samego dou hierarchii. A i tu jeszcze mamy do dyspozycji bardziej
subtelne wskazwki i niuanse w rnicach. Jeli nie tylko masz czyciutki samochd, ale
jeszcze starannie wieszasz marynark od garnituru na maym haczyku specjalnie
zaprojektowanym do tego celu przez producenta, jeste z niszej warstwy klasy redniej lub
moe z niszego koca redniejredniej. (Wszystkie pozostae klasy po prostu rzucaj
marynark na tylne siedzenie). Jeeli dodatkowo wieszasz marynark na wieszaku
przyczepionym do tego haczyka, jeste zdecydowanie z niszej warstwy klasy redniej. Jeli
do tego jeszcze umieszczasz na tym wieszaku idealnie wyprasowan koszul, eby si w ni
przebra przed wanym spotkaniem, jeste z niszej warstwy klasy redniej o korzeniach
robotniczych i zaley ci na tym, eby podkreli swj status pracownika umysowego.
Istniej subtelne warianty zasad klasowych dotyczcych dbaoci o wntrze
samochodu, gwnie zwizane z rnic pci. Kobiety z wszystkich klas spoecznych zwykle
maj nieco wikszy baagan w samochodzie ni mczyni - s bardziej skonne do
rozrzucania papierkw po sodyczach i papierowych chusteczek i zostawiania na siedzeniach
rkawiczek, szalikw, map, notatek oraz innych przedmiotw. Mczyni zazwyczaj s
bardziej dumni ze swych aut i czsto przesadnie pedantyczni, jeli chodzi o trzymanie tego
typu rzeczy w schowkach i bocznych kieszeniach; oglnie gorzej toleruj baagan w
samochodzie. A z drugiej strony, przedstawiciele klasy wyszej i wyszej warstwy klasy

redniej obu pci maj wysoki prg tolerancji brudu i baaganu robionego przez psy (cecha,
ktr znowu dziel z nisz warstw klasy robotniczej i z marginesem). Wntrza ich
samochodw s czsto pokryte psi sierci, a tapicerka podrapana pazurami. Czonkowie
redniej i niszej warstwy klasy redniej ka swoim psom siedzie kamieniem z tyu. Ci
ostatni mog nawet powiesi na lusterku wstecznym paskie perfumowane drzewko, eby
zneutralizowa zapach psa czy w ogle wszelkie nieprzyjemne zapachy. Take ich domy
zazwyczaj pene s odwieaczy powietrza, odwieaczy toalet, odwieaczy dywanw i
innych dezodorantw - tak samo jak u redniej warstwy klasy redniej, ktra jednak ma
wiadomo, e wieszanie perfumowanych drzewek i innych dyndajcych przedmiotw na
lusterku wstecznym jest w stylu posplstwa. W samochodach nalecych do redniej warstwy
klasy redniej i wyszych nie zobaczy si adnych ozdbek. Kiwajce gow pieski na tylnej
pce, nalepki z kotem Garfieldem oraz inne kiczowate motywy zwierzce to wskaniki
niszej warstwy klasy redniej oraz klasy robotniczej, tak samo nalepki na tylnych zderzakach
i na przedniej szybie, informujce nas, jak pasaerowie tego auta lubi spdza wakacje i
jakie maj hobby. Istniej tylko dwa wyjtki od zasady na samochd nic nie przylepiamy:
nalepki w susznej sprawie, jak obrona praw zwierzt, oraz napisy wiadczce o tym, e
waciciele dbaj o bezpieczestwo: Jedzie z nami dziecko, ktre mona zobaczy na tylnej
szybie samochodw zarwno niszej, jak i redniej warstwy klasy redniej - cho na
naklejkach tych drugich rzadko widnieje logo producenta pieluch. (Niektre osoby z wyszej
warstwy klasy redniej bliej granicy ze redniredni te czasem naklejaj Jedzie z nami
dziecko, s wtedy jednak wymiewane przez wikszo czonkw swojej sfery, zwaszcza
przez krgi inteligencji).
Twierdza na kkach
Wspomniaam na pocztku tego rozdziau, e wanym elementem naszej relacji z
samochodem jest czynnik terytorium osobistego. Ford, opisujc swj model z 1949 roku
jako salon na kkach, sprytnie nawiza do gboko zakorzenionej ludzkiej potrzeby
bezpieczestwa i posiadania wasnego terytorium. Ten aspekt psychologii samochodowej jest
cech uniwersaln we wszystkich kulturach, ale dla Anglikw ma znaczenie szczeglne, z
powodu naszej obsesji na punkcie domu, ktra z kolei jest zwizana z nasz patologiczn
trosk o prywatno.
Dom Anglika to jego twierdza, a gdy Anglik wyjeda na drog swoim samochodem,
cz twierdzy zabiera ze sob. Widzielimy ju, jak w rodkach transportu publicznego
Anglicy robi, co mog, aby podtrzyma iluzj prywatnoci: staraj si udawa, e otaczajcy
ich nieznajomi po prostu nie istniej, i wytrwale unikaj wszelkiego kontaktu. W naszych

ruchomych twierdzach to samooszukiwanie si staje si o wiele atwiejsze: nie jestemy ju

otoczeni niewidzialn bak nieprzystpnoci, tylko realnym, solidnym pancerzem z metalu
i szka. Moemy udawa nie tylko, e jestemy sami, ale te, e jestemy w domu.
Strusie
Z tej iluzji prywatnoci czsto wynika do dziwne i zdecydowanie nieangielskie
zachowanie. Jak strusie z gowami w piasku, Anglicy w swoich samochodach wydaj si
uwaa, e s niewidzialni. Widzi si kierowcw dubicych w nosie, drapicych si w
intymne miejsca, piewajcych i podrygujcych w takt muzyki z radia, urzdzajcych swoim
wspmaonkom karczemne awantury z wrzaskami, caujcych si i obciskujcych wszystko to normalnie robiliby tylko w zaciszu wasnych domw, a tu folguj sobie na
oczach dziesitek innych kierowcw i pieszych, nierzadko znajdujcych si tylko kilka stp
dalej.
Poczucie domowego bezpieczestwa i nietykalnoci, zapewniane przez nasze
ruchome twierdze, rwnie zachca do bardziej obraliwych przejaww braku zahamowa.
Nawet zazwyczaj cakiem uprzejmi Anglicy w zaciszu wasnych samochodw nagle
zaczynaj wykonywa obsceniczne gesty, wypowiada bezgonie przeklestwa i groby pod
adresem innych uytkownikw drg - w wielu wypadkach mwic rzeczy, ktrych nigdy nie
mieliby miaoci wypowiedzie poza tym ochronnym pancerzem.
Agresja na drogach. Nostalgia ju nie jest tym, czym bya kiedy
Mimo tych uchybie wikszo cudzoziemcw przyznaje, e oglnie Anglicy s
wyjtkowo uprzejmymi kierowcami. Turystw zaskakuj, a jeszcze czciej bawi tradycyjne
diatryby w brytyjskich gazetach o tym, e jestemy wiadkami epidemii agresji na drogach.
Czy ci ludzie nigdy nie byli za granic? - zapyta z niedowierzaniem jeden byway w wiecie
turysta. - Czy nie maj pojcia, jak uprzejmi i dobrze wychowani s angielscy kierowcy w
porwnaniu z praktycznie kadym innym miejscem na ziemi?. Wy to nazywacie agresj
na drogach? - zapyta inny. - Chcecie zobaczy agresj na drogach, jedcie do Ameryki,
Francji, Grecji - kurcz, jedcie wszdzie, tylko nie do Anglii! To, co wy nazywacie agresj
na drogach, to po prostu normalna jazda.
To takie typowo angielskie - powiedzia mi spostrzegawczy znajomy imigrant
anglofil. - Zdarza si kilka incydentw, gdzie kilku kierowcw traci cierpliwo i wymienia
par ciosw, i od razu robi si z tego sprawa narodowa, zaczyna si mwi o nowej gronej
chorobie ogarniajcej cay kraj, lepiej nie wychodzi na ulic, bo drogi s pene agresywnych
maniakw... mia mi si chce. Anglicy to najporzdniejsi i najgrzeczniejsi kierowcy na
wiecie, ale wy zawsze tak strasznie chcecie wierzy, e ten kraj schodzi na psy.

Ma racj. Anglicy rzeczywicie cierpi na syndrom hasa z graffiti: Nostalgia ju nie

jest tym, czym bya kiedy. Przekonanie, e nasz kraj zmierza ku klsce, e wszystko kiedy
byo lepsze, e kolejny chroniony bastion czy symbol angielskoci (jak pub, kolejki, sportowe
zachowanie, monarchia, uprzejmo) upad lub upada, wydaje si rozpowszechnione.
Prawda o agresji drogowej jest taka, e ludzie to zwierzta zaborcze, jeli chodzi o
wasne terytorium, a samochd, jako dom na kkach, to specjalny rodzaj terytorium, tote
nasze reakcje defensywne przybieraj na sile, gdy widzimy, e jest zagroone. Tak zwana
agresja drogowa jest wic, co zrozumiae, zjawiskiem oglnowiatowym, a mimo wszystkich
tych sensacji gazetowych angielskie sposoby demonstracji tej uniwersalnej ludzkiej cechy s
zwykle mniej powszechne i raczej mniej brutalne ni w wikszoci innych krajw.
Zawsze jestem troch ostrona, jeli chodzi o wyraanie takich pozytywnych opinii o
Anglikach, i zwykle robi wszystko, by nie brzmiay zbyt stanowczo, poniewa wiem z
dowiadczenia, e chwalenie Anglikw - czy to w ksice, czy w zwyczajnej rozmowie nieodmiennie prowokuje o wiele wicej sporw i kontrowersji ni krytykowanie tej nacji.
Gdy robi jak krytyczn lub nawet potpiajc uwag na temat jakiego aspektu angielskiej
kultury, wszyscy ponuro kiwaj gowami, przytakujc, czasem nawet przytaczajc przykady
z wasnego dowiadczenia. Za to pochwaa, nawet umiarkowana i asekuracyjnie obwarowana
zastrzeeniami, zawsze zostaje podana w wtpliwo; oskara si mnie o patrzenie na wiat
przez rowe okulary i zasypuje przykadami przeciwnymi - kady ma w zanadrzu jak
anegdot lub dane statystyczne, ktre przecz moim obserwacjom i udowadniaj, e Anglicy
to tak naprawd ludek do paskudny14.
Dzieje si tak po trosze dlatego, e od badaczy nauk spoecznych oczekuje si, e bd
zgbia problemy (dewiacje, dysfunkcje, zaburzenia, przestpczo), a ja tu ami niepisane
zasady swojej wasnej profesji, upierajc si przy badaniu spraw przyjemnych. Ale to nie
wyjania, dlaczego to tylko konsekwentnie niepatriotyczni Anglicy buntuj si przeciw moim
bardziej pozytywnym wnioskom na ich temat. Gdy przeprowadzaj ze mn wywiady
zagraniczni dziennikarze lub gdy po prostu gawdz z turystami i imigrantami, oni zawsze
chtnie przyznaj, e Anglicy maj pewne mie, a nawet godne podziwu cechy. Wyglda na
to, e sami Anglicy nie potrafi tego zaakceptowa - na najmniejsz aluzj do komplementu
robi si sceptyczni, draliwi i bior si do sprzeczki. No c, przykro mi, ale nie bd
zmienia swoich odkry tylko po to, eby zadowoli wszystkich tych Kapouchych,
wieszczcych nasz rych zgub. Bd jako musieli tu i wdzie przekn zasuon
pochwa.
Uprzejmo

Wiem, e si naraam, ale powiem, e oprcz okazjonalnych wykrocze (gdy broni

wasnego

terytorium),

angielscy

kierowcy

cakiem

susznie

syn

ze

swego

zdyscyplinowanego, rozsdnego, grzecznego zachowania. Moi zagraniczni informatorzy

wymieniaj mie zwyczaje i dobre maniery, ktrych wikszo z nas, Anglikw, nawet nie
zauwaa: e nigdy nie trzeba dugo czeka, a kto pozwoli nam wyjecha z bocznej drogi
czy z podjazdu, e jeli kogo pucimy, to on zawsze nam podzikuje, e prawie wszyscy
kierowcy zachowuj pen szacunku odlego i nie siedz nikomu na ogonie, ani nie trbi
z caych si, gdy chc wyprzedzi. e na drodze jednopasmowej, wzgldnie ulicy, gdzie auta
zaparkowane s po obu stronach, tak e w efekcie powstaje jeden pas, ludzie bardzo dbaj o
to, eby zjecha na bok i wzajemnie pozwoli sobie przejecha, i prawie zawsze unosz do
w gecie podzikowania; e wszyscy kierowcy zatrzymuj si przed pieszymi na przejciu,
nawet gdy piesi stoj na chodniku i nie postawili jeszcze stopy na jezdni. (Spotkaam
pewnego turyst, dla ktrego byo to tak zdumiewajce, e powtarza ten eksperyment bez
koca, zachwycony faktem, e potrafi sam doprowadzi do tego, e sznury aut zatrzymuj si
z szacunkiem, bez pomocy czerwonych wiate czy znakw stopu); e trbienie jest uwaane
za niegrzeczne i uywane w wyjtkowych wypadkach jako ostrzeenie, nie jako uniwersalny
sposb komunikacji czy dawania upustu emocjom, jak wszdzie indziej w Europie i poza ni.
Nawet jeli nie zauwaymy, e wiato zmienio si na zielone, angielscy kierowcy za nami
zwykle wahaj si dobr chwil, majc nadziej, e ruszymy z miejsca sami, dopiero potem
mona usysze ciche, niemal przepraszajce pip, ktre ma zwrci uwag na zielone
wiato.
Nie twierdz, e angielscy kierowcy s wzorem cnt automobilowych albo e s w
jaki cudowny sposb bardziej obdarzeni wit cierpliwoci ni inne narody, tylko e mamy
zasady i zwyczaje, ktre nakazuj pewn powcigliwo. Angielscy kierowcy, gdy s
sfrustrowani lub rozzoszczeni, wykrzykuj obelgi jak wszyscy inni, a jzyk, ktrego
wwczas uywaj, wcale nie jest mniej soczysty, ale raczej robi to zza zamknitych szyb, nie
otwierajc okien ani nie wysiadajc, eby zrobi scen. Jeli kto ju wyjdzie z siebie tak,
e zacznie wrzeszcze lub nawet grozi innym fizycznie, jest to niesychany incydent, nad
ktrym jeszcze dugo pniej ubolewa si i cmoka, krcc z oburzeniem gow. Jest on
cytowany jako dowd na epidemi agresji na drogach, upadek obyczajw itd. Na pewno nie
traktuje si go, jak prawie wszdzie indziej, jako wydarzenie irytujce, lecz raczej przecitne.
Fair play
Zachowanie Anglikw na drodze mona postrzega jako analogi zachowania w
kolejkach w tym sensie, e maj tu zastosowanie te same zasady gry fair oraz dobre maniery.

Tak samo jak w wypadku kolejek, ludzie oczywicie czasem oszukuj, ale amanie zasad
fair play na szosie wywouje takie samo wite oburzenie jak wpychanie si do ogonka.
Podobnie jak kolejkowicze, kierowcy s w peni wiadomi potencjalnych oszustw i na
przykad podjedaj demonstracyjnie ciut do przodu, rzucajc podejrzliwe spojrzenia z
ukosa, i zamykaj powstae luki, aby popsu szyki innemu kierowcy, ktry zdaje si rozwaa
jaki oportunistyczny manewr, przy czym starannie unikaj kontaktu wzrokowego.
Gdy ruch na pasie prowadzcym do zjazdu z autostrady czy innej drogi gwnej jest
bardzo powolny, niektrzy bezwzgldni kierowcy mog uciec si do oszustwa, czyli
mign ktrym z zewntrznych pasw, po ktrym auta jad szybciej, aby pniej w pewnej
chwili prbowa wcisn si z powrotem na pas prowadzcy do zjazdu z autostrady. To jest
rwnoznaczne z wpychaniem si do kolejki, ale jedyna kara, jaka spotyka tu winowajcw, to
mniej wicej taki sam grad chmurnych spojrze, piorunowanie wzrokiem i mamrotane obelgi,
jakie spadaj na winowajcw w sytuacji pozadrogowej - moe z dodatkiem kilku gniewnych
czy obscenicznych gestw, prawie zawsze demonstrowanych zza bezpiecznej osony
zamknitego okna. Klaksonu rzadko si w takich wypadkach uywa, poniewa istnieje
niepisana zasada, e rozzoszczone trbienie powinno by zarezerwowane dla takiego
zachowania kierowcy, ktre jest potencjalnie niebezpieczne, a nie po prostu gboko
niemoralne.
Taka taktyka wydaje si nieco mniej skuteczna, jeli chodzi o przestrzeganie fair play
wrd kierowcw ni wrd pieszych, poniewa trudniej jest tu kogo zawstydzi. Bezpieczni
w swoich ruchomych twierdzach, z moliwoci szybkiej ucieczki od penych dezaprobaty
spojrze i gniewnych gestw, Anglicy s mniej wraliwi na te do subtelne czynniki
odstraszajce i sankcje, a wic bardziej skonni zama zasady fair play. Warto jednak
zauway, e cho wpychanie si do kolejek i inne zachowania oportunistyczne s bardziej
powszechne wrd kierowcw ni wrd pieszych, tylko niewielki procent kierowcw amie
te zasady; wikszo angielskich kierowcw przewanie gra fair.
Kodeks drogowy a angielsko
Co te zasady mwi nam o angielskoci? Zasada zaprzeczania dostarcza nam
kolejnego znamiennego dowodu na angielskie zahamowanie i skrpowanie towarzyskie i
dalszych przykadw naszej ciasnoty pogldw i obsesji na punkcie prywatnoci. W ostatnim
rozdziale zasugerowaam, e te dwie tendencje maj ze sob co wsplnego, e nasza
nadmierna potrzeba prywatnoci przynajmniej czciowo wynika z naszej niezrcznoci
towarzyskiej, e dom to jest to, co Anglikom zastpuje umiejtnoci towarzyskie. Moe to
do miae stwierdzenie, adne jednak dane w rozdziale o zachowaniu na drodze, dotyczce

tego, co si dzieje, gdy odwaymy si wyj poza prywatno i bezpieczestwo naszych

domw, nie skoniy mnie do rewizji tej opinii. Zarwno zasada zaprzeczania, jak i zasada
twierdzy na kkach potwierdzaj nasz niezdolno do radzenia sobie z nieuchronnoci
kontaktw towarzyskich; udaje nam si przetrwa tylko dlatego, e sigamy po rne formy
samooszukiwania si, udajemy albo e inni nie istniej, albo e my sami nie wyszlimy z
domu.
Zasady uprzejmoci, zarwno w rodkach transportu publicznego, jak i w wypadku
kierowcw na szosie, rwnie przypominaj nam o znaczeniu uprzejmoci w kulturze
angielskiej, ale sdz, e teraz zbliamy si do lepszego zrozumienia jej niuansw. Wniosek,
e Anglia to w przewaajcej mierze kraj uprzejmoci negatywnej - skupionej gwnie na
tym, by nie by intruzem i si nie narzuca - wydaje mi si cakiem uyteczny. Tu warto
podkreli, e grzeczno i uprzejmo w takim ksztacie, w jakim okazuj je Anglicy, maj
bardzo mao wsplnego z autentyczn yczliwoci czy dobrodusznoci.
Wyglda na to, e w miar jak zgbiamy rne aspekty angielskiego ycia i kultury,
wyania si jaki schemat, powracajcy motyw, ktry jak sdz, moe by kluczowy dla
zrozumienia natury Anglikw. Zauwaam, e jeli chodzi o kontakty midzyludzkie, u
Anglikw rzadko co jest jasne i bezporednie. Zdaje si, e mamy wrodzon cech:
niezdolno do bycia szczerym, zdecydowanym czy asertywnym. Zawsze krcimy, zawsze
gramy w jak zagmatwan gr. Jeli nie robimy czego wspak (mwienie czego odwrotnego
do tego, co mylimy, przedstawianie si dopiero pod koniec spotkania, przepraszanie, gdy
kto na nas wpadnie, i inne praktyki rodem z O tym, co Alicja odkrya po drugiej stronie
lustra), robimy to na ukos (adresujc oburzone mamrotanie na temat wpychajcych si do
kolejki do pozostaych kolejkowiczw, a narzekania na opnienie pocigu do innych
pasaerw, zamiast stawi czoo winnym). Kada sytuacja towarzyska przesycona jest
dwuznacznoci, tonie po kolana w komplikacjach, ukrytych znaczeniach, zawoalowanych
prbach si, biernej agresji i paranoicznej dezorientacji. Mona odnie wraenie, e kieruje
nami jaka perwersyjna determinacja, by jak najbardziej sobie wszystko utrudni. Dlaczego,
jak zapytaa mnie tsknie pewna amerykaska turystka, Anglicy nie mog by troch
bardziej bezporedni, no wiesz, troch bardziej otwarci? Zauwaya, e zaoszczdzilibymy
sobie i wszystkim innym caej masy problemw.
Chodzi o to - tak sdz - e gdy robimy si bezporedni i otwarci, zaczynamy
przesadza, stajemy si haaliwi, agresywni, chamscy i oglnie nieznoni. Ile razy
rozmawiam z Anglikami o moich badaniach nad angielskoci i wspominam, e zwykle
jestemy zahamowani i mamy mas zasad dotyczcych uprzejmoci, oni mwi: Ale nie

jestemy zahamowani i uprzejmi - spjrz na naszych chuliganw futbolowych i pijanych

prostakw, ktrzy s wszdzie - jestemy haaliwi, okropni i w ogle, pena kompromitacja.
Abstrahujc od tego, co sama ta odpowied ujawnia, jeli chodzi o nasze narodowe
zamiowanie do umniejszania samych siebie, powiedziaabym, e nasza skrpowana
uprzejmo i haaliwa okropno to dwie strony tego samego medalu. Obie tendencje
odzwierciedlaj fundamentaln i wyranie angielsk form uomnoci towarzyskiej,
chronicznej i najwyraniej nieuleczalnej niezdolnoci do normalnego porozumiewania si
wprost z innymi istotami ludzkimi. Wypracowalimy sobie wiele pomysowych sposobw
maskowania i pokonywania tej niefortunnej uomnoci (protezy, takie jak pogoda, pub i
wsteczne lusterko w takswce), ale nigdy nie uda nam si jej cakowicie pozby.
Upoledzeni pod wzgldem towarzyskim, mamy jednak pewne zalety. Na przykad
wiele zasad badanych w tym rozdziale podkrela ogromne znaczenie bycia fair w kulturze
angielskiej. To nie znaczy, e inne nacje nie maj takiego konceptu - to, co jest w nim typowo
angielskie, to nasza przemona narodowa obsesja na punkcie fair play.
Wikszo pozostaych zasad w tym rozdziale wydaje si dotyczy tej drugiej wielkiej
angielskiej obsesji: hierarchii klasowej. Zasady dbania o samochd zwizane z brudem,
porzdkiem i psami wskazuj na osobliwy, ale wyranie konsekwentny schemat: odkrywamy,
e najwysze i najnisze koce drabiny spoecznej maj wicej ze sob wsplnego ni
ktrykolwiek z nich z warstwami rodkowymi. Ten czynnik wsplny przewanie dotyczy
lekcewaenia spoecznych niuansw lub braku zainteresowania tym, co ludzie powiedz.
Przychodzi mi do gowy, e to moe dlatego wikszo wybitnych i wyrazistych angielskich
ekscentrykw zawsze pochodzia z najwyszych lub najniszych warstw spoecznych. Jako
nie ma wielu przykadw wyranej, barwnej ekscentrycznoci w redniej lub niszej warstwie
klasy redniej.
Wreszcie kwestia agresji na drogach rzuca nowe wiato na problem angielskiego
patriotyzmu, lub raczej jego wyrany brak. Czy moe istnie jakakolwiek inna nacja tak
zdecydowanie niepatriotyczna, tak skonna do samobiczowania, tak niechtna i przeczulona
na punkcie przyjmowania komplementw? Ten niedostatek poczucia wasnej wartoci, to
niezachwiane przekonanie, e w naszym kraju nie ma czego chwali, i w ogle przecie on
pdem schodzi na psy, musi zapewne by jedn z cech definiujcych angielsko. Cho z
drugiej strony, podejrzewam, e ta cecha jest tak naprawd podkategori, symptomem lub
skutkiem ubocznym naszych zasad skromnoci, narzekania i humoru (zwaszcza zasady
autoironii i zasady byle nie zbyt serio), a nie cech definiujc sam w sobie. Tak czy
inaczej, mog z ca pewnoci przepowiedzie, e mimo wszystkich moich uwag

krytycznych na temat Anglikw w tej ksice dostanie mi si, gdy ju zostanie ona wydana,
za to, e wyraam si zbyt pozytywnie, e maluj zbyt pochlebny portret, e ignoruj lub
tuszuj nasze ciemniejsze strony - i tak dalej, i w podobnie ponurym tonie. Jeli mwi to w
tej chwili troch cynicznie, opryskliwie i pesymistycznie, to pewnie dlatego, e jestem
Angielk.

W pracy
Ustalenie i analiza zaszyfrowanych zachowa Anglikw w miejscu pracy to zadanie
wielkie, zoone i trudne - tak zniechcajce, e wikszo ostatnio wydanych ksiek o
Anglikach albo po prostu cakiem ignoruje temat pracy, albo przelizguje si po nim za
pomoc kilku krtkich wzmianek. Zakadam, e ten aspekt angielskiego ycia i kultury jest
zaniedbywany jako zbyt trudny, no bo przecie nie nudny czy bahy. Moe to, e ja w ogle
prbuj mierzy si z tym tematem, wiadczy o mojej arogancji? Moje osobiste bezporednie
dowiadczenie, jeli chodzi o angielski wiat pracy i biznesu, jest do niekonwencjonalne,
poniewa prawie cae ycie pracuj w malekiej, borykajcej si z trudnociami, niezalenej
placwce badawczej SIRC (Orodku Badania Problemw Spoecznych), prowadzonej przez
dwie ani troch nieprzypominajce biznesmenw osoby (czyli mnie i drugiego dyrektora
placwki, doktora Petera Marsha, psychologa spoecznego). A jednak mimo e sam SIRC nie
jest typowym miejscem pracy, to, czym si zajmujemy, umoliwio nam wgld w
zrnicowan i w miar reprezentatywn grup rodowisk pracowniczych w caym kraju (a
take w innych krajach, co dao te pewn podstaw do porwna midzykulturowych).
Prawie wszyscy cudzoziemcy, z ktrymi rozmawiaam w trakcie bada do tej ksiki,
byli lekko zakopotani postaw Anglikw wobec pracy i ich zachowaniem w miejscu pracy;
wszyscy jakby wyczuwali, e jest problem, ale trudno im byo dokadnie go okreli. W
pewnym sensie te rne opinie, ktre usyszaam, byy odbiciem ta kulturowego moich
informatorw - ci z krajw rdziemnomorskich, Ameryki aciskiej, Karaibw i niektrych
krajw afrykaskich najczciej postrzegali Anglikw jako do sztywnych wyznawcw
protestanckiej etyki zawodowej, natomiast wielu Hindusw, Pakistaczykw, Japoczykw i
mieszkacw

Europy

Pnocnej

uwaao

nas

za

leniwych,

niezaradnych

nieodpowiedzialnych (Azjaci zwykle starali si uj to uprzejmie, cho byo cakiem jasne, co

maj na myli; Niemcy, Szwedzi i Szwajcarzy byli bardziej bezceremonialni).
Ale niektre z tych sprzecznoci wydaway si typowo angielskie; ci sami ludzie
czsto wyraali podziw dla naszej pomysowoci i innowacyjnoci, krytykujc nasz nudny,
gupio uparty tradycjonalizm. Amerykanie, rzekomo nasi najblisi kulturowo krewni, zdawali
si by najbardziej zdumieni (nie mwic ju o irytacji) osobliwociami angielskiej etyki
zawodowej. Moe to dlatego, e s bardziej nastawieni na dostosowanie si i wzajemne
zrozumienie, wic tym bardziej wytrca ich z rwnowagi wsppraca z obc kultur, ale
nawet obserwatorzy angielscy uwaaj podejcie Anglikw do pracy za niekonsekwentne. W
podrczniku zatytuowanym British Cultural Identities autorzy twierdz w pewnym miejscu,
e wrd Anglikw przewaa opinia, e praca to kierat, z ktrego ludzie marz, by uciec, a

na nastpnej stronie, e etyka zawodowa w Wielkiej Brytanii jest bardzo silna. Ju

abstrahujc od tego, e najwidoczniej nie s pewni, o ktrym kraju, czy krajach, mwi, ta
sprzeczno wiadczy o tym, e w angielskiej kulturze pracy jest wiele nieuchwytnych
zawiych rozbienoci, ktre wystpuj naturalnie i cakiem niezalenie od kulturowej
perspektywy, w jakiej s postrzegane. Teraz sprbuj je ustali i rozwika.
Mtlik
Francuski autor Philippe Daudy zauway: Ludzi z Kontynentu nieodmiennie zbija z
tropu stosunek Anglikw do pracy. Wyglda na to, e ani nie traktuj jej jako cikiego
brzemienia naoonego im przez los, ani nie przyjmuj skwapliwie jako wity obowizek.
Inaczej mwic, nasz stosunek do pracy nie podporzdkowuje si ani modelowi
katolickofatalistycznemu ani protestanckiej etyce zawodowej, podczas gdy w wikszoci
krajw Europy obowizuje jeden lub drugi. Nasza pozycja jest gdzie porodku midzy tymi
dwoma skrajnociami - typowo angielska prba kompromisu i umiaru. Lub te typowo
angielski mtlik, zalenie od punktu widzenia. Ale nie jest to mtlik nie do ogarnicia;
regulowany jest on zasadami, a jego gwne wytyczne s nastpujce:
Traktujemy prac serio, ale nie zbyt serio.
Uwaamy, e praca to obowizek, ale nie posunlibymy si a tak daleko, eby
nazwa j witym obowizkiem. Uwaamy j te troch za utrapienie i zawracanie gowy,
wymuszone bardziej przez praktyczn konieczno ni jaki mistyczny los.
Bezustannie narzekamy na prac, ale take czerpiemy pewnego rodzaju stoick dum
z tego, e staramy si, jak moemy i e jako leci.
Z oburzeniem i dezaprobat patrzymy na tych, ktrzy unikaj pracy - od pomniejszych
czonkw rodziny krlewskiej na szczycie drabiny spoecznej do domniemanych pasoytw
na zasiku na samym dole - ale wynika to bardziej z naszej surowej, niemal religijnej wiary
w bycie fair ni z wiary w sam wito pracy (takich ludzi postrzega si jako tych,
ktrym na sucho uchodzi prniactwo, podczas gdy my wszyscy pozostali, ktrzy te
chcielibymy sobie poprnowa, musimy i do pracy, a to po prostu nie jest fair).
Czsto stwierdzamy, e wolelibymy nie pracowa, jednak nasza prywatna i spoeczna
tosamo jest w gruncie rzeczy w duym stopniu cile zwizana z prac (chodzi albo o sam
fakt, e ma si prac i przynosi si do domu pensj, albo, w przypadku wykonujcych
bardziej z natury ciekawe lub prestiowe zawody - o satysfakcj i status z nimi zwizane).
Temat pienidzy uwaamy za niesmaczny. Nadal mocno trzymaj si resztki
uprzedze do wiata handlu czy wiata kupieckiego, co moe uczyni robienie
interesw spraw do niezrczn.

Pokutuj wci u nas pozostaoci mitu kultury amatorw, co pociga za sob

instynktown nieufno do profesjonalizmu i biznesowej skutecznoci. Moe to by
przeszkod w prowadzeniu profesjonalnego, skutecznego biznesu.
Wreszcie, przynosimy ze sob do naszego miejsca pracy wszystkie dobrze nam ju
znane angielskie zasady humoru, skrpowania, zahamowa, prywatnoci, skromnoci,
narzekania, uprzejmoci, fair play itd. - z ktrych wikszo take koliduje z produktywn i
wydajn prac.
Mimo to jednak jako sobie radzimy i w sumie nawet czsto praca wychodzi nam
cakiem niele.
To wanie z tych wytycznych wywodzi si wiele szczegowych zasad normujcych
zachowanie w miejscu pracy.
Humor w pracy
Jeli kto spdzi jeden dzie w jakimkolwiek angielskim miejscu pracy, czy to na
targu ulicznym, czy w banku handlowym, zauway, e jedn z najbardziej uderzajcych jego
cech jest ukryta nuta humoru. Nie twierdz, e wszyscy pracujcy Anglicy przez cay czas
strzelaj dowcipami, ani e jestemy bezustannie weseli i umiechnici; mwi o bardziej
subtelnych

formach

humoru:

ironii,

inteligentnym

dowcipie,

niedomwieniu,

przekomarzaniu, droczeniu si, przekuwaniu balonw sztucznoci - ktre s integraln

czci niemal wszystkich angielskich kontaktw spoecznych.
Waciwie to w pierwszym zdaniu skamaam: jeli ten kto jest Anglikiem, atwo
moe spdzi cay dzie wrd innych Anglikw w pracy, w ogle nie zauwaajc tego
wszechobecnego humoru - tak naprawd, pewnie sam praktykuje go codziennie. Nawet jeli
zwrciam wam tu na to uwag, prawdopodobnie humor u was w pracy jest tak swojski, tak
naturalny, tak gboko zakorzeniony, e moe wam by ciko spojrze na t spraw z boku.
Natomiast cudzoziemcy zauwaaj to od razu - albo raczej zauwaaj co, co nie zawsze daje
si od razu zidentyfikowa jako humor, a to troch zbija ich z tropu. W moich rozmowach z
imigrantami i innymi informatorami z zagranicy odkryam, e angielskie poczucie humoru, w
rnych postaciach, jest jedn z najczstszych przyczyn nieporozumie w ich kontaktach
zawodowych z Anglikami. Do ich zdezorientowania przyczyniaj si w jakim stopniu
wszystkie niepisane zasady angielskiego humoru, najboleniej jednak mona si potkn o
zasad ironii i zasad byle nie zbyt serio.
Byle nie zbyt serio w pracy
Nasze szczeglne uwraliwienie na rnic midzy powag a nadciem, midzy
szczeroci a arliwoci, nie zawsze w peni rozumiej czy doceniaj cudzoziemcy z krajw,

w ktrych granice midzy tymi cechami s bardziej pynne. W wikszoci innych kultur
branie siebie samego zbyt serio moe by bdem, ale nie jest grzechem - troch napuszenia
czy gorliwoci toleruje si, moe nawet oczekuje, w dyskusjach na temat powanej pracy czy
spraw zawodowych. Jednake w angielskim miejscu pracy przesadna wylewno i nadte
wymdrzanie si s bezlitonie wymiewane - jeli nie w twarz, to za plecami delikwenta.
Oczywicie, e tacy ludzie si zdarzaj, a im wyszy jest ich status, tym mniej
prawdopodobne, e kto zwrci im na to uwag, oglnie jednak rzecz biorc, Anglicy zwykle
s podwiadomie wyczuleni na owe tabu i unikaj przekraczania niewidzialnych granic.
Zasada byle nie zbyt serio przenika ca nasz postaw wobec pracy. Pierwsza
zasada przewodnia, o ktrej wspominaam, jest taka, e traktujemy prac serio, ale nie zbyt
serio. Jeli nasza praca jest interesujca, wolno nam si ni pasjonowa - a nawet by troch
pracoholikiem; ale jeli wykazujemy zbytni pracoholizm albo zbyt gorliwie podniecamy si
nieciekaw w istocie prac, uznaj nas za aosnych i zasugeruj, ebymy przestali
nudzi. Nie wypada za bardzo si przejmowa.
wiczenie si w zasadzie byle nie zbyt serio zaczyna si wczenie; wrd
angielskich uczniw istnieje niepisana zasada zabraniajca wykazywania zbytniego
entuzjazmu do nauki. W niektrych szkoach dopuszczalne jest pilne uczenie si do
egzaminw, ale trzeba wtedy duo jcze i narzeka, a ju na pewno nigdy nie przyznawa
si, e nauka sprawia ci przyjemno. Nawet w szkoach najbardziej nastawionych na sukcesy
naukowe zbyt gorliwy kujon czy pupilek nauczyciela (aktualnie uywane angielskie sowa
to geek, nerd, suck i boffin) - s niepopularni i staj si obiektem kpin. Dzieci, ktre lubi si
uczy, pasjonuj si jakim konkretnym przedmiotem albo s dumne ze swoich zdolnoci,
przewanie starannie ukrywaj zapa pod mask udawanego znudzenia i cynicznej
obojtnoci.
Anglikw czsto oskara si o antyintelektualizm, i cho moe w tym by ziarenko
prawdy, jestem skonna uwaa, e jest to cokolwiek bdna interpretacja; to, co wyglda na
antyintelektualizm, to czsto kombinacja antygorliwoci i antychepliwoci. Nie mamy nic
przeciw ludziom, ktrzy s zdolni czy byskotliwi, pod warunkiem, e nie robi z tego
ceregieli, nie prawi nam kaza, nie wymdrzaj si, nie popisuj i nie bior siebie zbyt
powanie! Jeli kto wykazuje oznaki ktrej z tych tendencji (niestety, wszystkie s do
powszechne wrd intelektualistw), Anglicy odpowiadaj swoim cynicznym narodowym
sloganem: Daj spokj!.
Z naszego instynktownego unikania nadmiernej powagi wynika styl prowadzenia
interesw lub rozmw biznesowych, ktry dla niewtajemniczonego cudzoziemca jest do

niepokojcy: jakby bezceremonialny, beznamitny, obojtny - zawsze sprawiajcy wraenie,

jak uj to jeden z moich spostrzegawczych informatorw, e waciwie to s rozczarowani
ca t sytuacj, w tym samymi sob i produktem, ktry chc mi sprzeda. Ta beznamitna,
powcigliwa postawa wydaje si by normaln praktyk we wszystkich zawodach i na
wszystkich stanowiskach, od pracujcych dorywczo budowlacw do wysoko opacanych
adwokatw. Nie wypada si zbytnio ekscytowa wasnymi produktami czy usugami - nie
mona pokaza po sobie, e nam zaley, bez wzgldu na to, jak rozpaczliwie pragniemy dobi
targu; to byby brak godnoci. To obojtne podejcie wietnie si sprawdza w wypadku
klientw angielskich, bo nic nie budzi wikszej pogardy w Angliku ni nadgorliwy
sprzedawca, a nadmierny zapa powoduje tylko, e si kulimy i wycofujemy. Jednake nasz
chodny styl moe stanowi problem w kontaktach biznesowych z cudzoziemcami, ktrzy
oczekuj, e wykaemy cho odrobin entuzjazmu dla naszej pracy, zwaszcza gdy staramy
si przekona innych o jej walorach czy korzyciach.
Ironia i niedomwienie w biznesie
Angielska sabo do ironii, zwaszcza nasze uycie niedomwienia, dodatkowo
pogarsza spraw. Nie tylko nie udaje nam si wykaza spodziewanego entuzjazmu dla naszej
pracy czy produktw, ale brniemy dalej, robic takie uwagi jak: No, w sumie niele albo
Mogo by o wiele gorzej, prbujc przekona kogo, e nasze adaptacje strychw,
przedsibiorczo czy cokolwiek innego s naprawd najlepsze na rynku. Potem lubimy
rzuci: No c, myl, e jako sobie poradz, co ma znaczy: Tak, oczywicie, nie ma
najmniejszego problemu, oraz Przydaoby si to dzisiaj zrobi, czyli Na lito bosk,
miae to skoczy wczoraj!, i Zdaje si, e mamy may problem, gdy wydarzy si jaki
totalny i nieodwracalny kataklizm. (Inna typowo angielska reakcja na, dajmy na to,
katastrofalne spotkanie biznesowe, na ktrym przepad kontrakt wart milion funtw, to:
Nawet do niele poszo, nie uwaasz?).
Zagranicznym klientom i partnerom zajmuje troch czasu, zanim zrozumiej, e jeli
Anglik mwi: Och, naprawd? To ciekawe, moe rwnie dobrze mie na myli: Nie
wierz w ani jedno twoje sowo, ty kamco. Ale nie zawsze. To moe te po prostu znaczy:
Jestem znudzony i waciwie nie sucham, ale staram si by uprzejmy. Ale moe te by
autentycznie zaskoczony i zainteresowany! Tego si nigdy nie dowiemy. Nie ma sposobu,
eby si o tym przekona; nawet sami Anglicy, ktrzy maj cakiem niezy szsty zmys,
pomagajcy w wykrywaniu ironii, nie zawsze s w stu procentach pewni. I to jest problem z
angielskim nawykiem ironizowania: czasem mwimy to, co mylimy, ale nasze nieustanne
uycie ironii jest troch jak igranie z faszywym alarmem - gdy naprawd jest powd do

alarmu, czyli gdy naprawd mamy akurat na myli dokadnie to, co mwimy, nasi rozmwcy
robi si, co cakiem zrozumiae, nieco sceptyczni, a w wypadku cudzoziemcw - cakiem
skonsternowani. Anglicy s przyzwyczajeni do tej nieustannej niepewnoci, a ta, jak mwi
Priestley, mglista atmosfera, w ktrej bardzo rzadko co jest wyrane, z ca pewnoci
sprzyja humorowi. Mimo to nawet jeden z moich najbardziej lojalnych angielskich
informatorw przyzna, e w wiecie pracy i biznesu nie zaszkodzioby ciut wicej jasnoci,
cho, doda, wyglda na to, e jako sobie radzimy.
Imigrant z Indii, ktry od wielu lat dzielnie stara si prowadzi interesy z Anglikami,
powiedzia mi, e nie od razu poradzi sobie z angielsk ironi, bo cho ironia jest
uniwersalna, Anglicy nie uywaj jej tak jak Hindusi. My robimy to w bardzo toporny
sposb, puszczamy oczka, unosimy brwi, mwimy przesadnym tonem, eby rozmwca
wiedzia, e to ironia. Gdy komu nie wierzymy, moemy powiedzie: Ach tak, tak
uwaasz?, ale zrobimy to z towarzyszeniem tych wszystkich jawnych sygnaw. Waciwie
z dowiadczenia wiem, e robi tak wikszo ludzi innych narodowoci - to znaczy, daj ci
sporo wskazwek. Tylko Anglicy uywaj ironii z kamienn twarz. Zdaj sobie spraw, e
tak si to powinno robi, Kate, i owszem, jest to o wiele bardziej zabawne - tak naprawd
hinduska ironia w ogle nie jest mieszna, gdy towarzysz jej te wszystkie migajce neony z
napisem ironia - ale wiesz, Anglicy potrafi te by, cholera, troch zbyt subtelni.
Jednak wikszo pracujcych Anglikw nie tylko nie martwi si, e cudzoziemiec
moe mie z tym problem, ale wrcz jest ogromnie dumna ze swego poczucia humoru. W
ankiecie przeprowadzonej przez znajomego psychologa spoecznego, Petera Colletta,
dowiadczeni brytyjscy biznesmeni robicy interesy w Europie uznali klimat biznesowy w
naszym kraju za lejszy i bardziej zabawny ni w jakimkolwiek innym kraju w Europie,
oprcz Irlandii (tylko nie jest cakiem jasne, czy uwaamy, e Irlandczycy maj wiksze
poczucie humoru, czy tylko uwaamy ich za mieszniejszych). Jedynie Hiszpanie zbliyli si
nieco do nas w tej konkurencji, a nieszczni Niemcy dostali najnisze wyniki ze wszystkich,
co odzwierciedla popularny w Anglii stereotyp, e Niemcy kompletnie nie maj poczucia
humoru - albo moe my nie potrafimy znale zbyt wiele powodw, eby si z nich mia - a
to jednak nie cakiem to samo.
Skromno i styl reklamy Bumpex
Kolejn potencjaln przeszkod w osigniciu powodzenia w biznesie jest angielska
zasada skromnoci. Cho Anglicy nie s wcale bardziej skromni z natury ni przedstawiciele
innych kultur - mamy nawet skonno do lekkiej arogancji - bardzo sobie cenimy t cech, i
mamy wiele niepisanych zasad, ktre nakazuj przynajmniej zachowanie pozorw

skromnoci. Moe zasada skromnoci dziaa jako przeciwwaga dla naszej naturalnej
arogancji, tak jak zasady uprzejmoci broni nas przed nasz tendencj do agresji? Niewane,
jakie jest rdo angielskich zasad zabraniajcych chepliwoci i nakazujcych zachowanie
skromne i bezpretensjonalne; wane, e czsto mog si one kci z praktykami
wspczesnego biznesu.
W czasie moich bada nad wiatem wycigw konnych raz poproszono mnie, jako
oficjalnego antropologa z plemienia mionikw wycigw, ebym wygosia odczyt dla
grupy wacicieli i dyrektorw torw wycigowych o tym, jak mogliby zwikszy swoje
osignicia w tym biznesie. Zasugerowaam, e moe powinni postara si bardziej
zareklamowa unikalne atrakcje towarzyskie wycigw - pogodny mikroklimat spoeczny
torw wycigowych. Jeden z kierownikw zaprotestowa ze zgroz: Musielibymy si
chwali!. Usiujc zachowa powag, powiedziaam: Moim zdaniem, w dzisiejszych
czasach to si nazywa marketing - jednak zasada skromnoci okazaa si silniejsza ni
ktrykolwiek z moich argumentw, tote w kierownik i wielu jego kolegw do koca nie
dao si przekona.
To jest przykad ekstremalny i wikszo angielskich biznesmenw teraz miaaby si
z tej starowieckiej postawy, mimo to w wielu angielskich firmach wci znajdziemy lady tej
mentalnoci. Cho wikszo z nas nie posunaby si do takiej skrajnoci, eby odrzuca
kady rodzaj marketingu jako typowe przechwaki, niemal uniwersalny jest niesmak
odczuwany w stosunku do nachalnej reklamy, natarczywoci, do tego rodzaju obcesowego,
drapienego podejcia do marketingu, ktre Anglicy zawsze opisuj tonem pogardy jako
amerykaskie. Jak zwykle ten stereotyp ujawnia wicej o Anglikach ni o szkalowanych
przez nas Amerykanach; lubimy myle, e nasze podejcie do sprzeday produktw jest
bardziej subtelne, powcigliwe, ironiczne - i na pewno mniej otwarcie chepliwe.
I tak jest. Jak ju mwiam, nie mamy monopolu na te cechy, ale z reguy s one
bardziej rozpowszechnione tutaj ni w innych krajach, a poza tym doprowadzamy je do
ekstremum, zwaszcza jeli chodzi o nasz stosunek do reklamy. Ostatnio na przykad w
telewizji pojawia si seria reklam Marmite15, w ktrych pokazywano ludzi reagujcych z
obrzydzeniem, wrcz odruchem wymiotnym, na najmniejszy lad smaku lub zapachu
Marmite. Oglnie wiadomo, e Marmite albo si kocha, albo nienawidzi, jednak kampania
reklamowa skupiajca si wycznie na wstrcie, jaki niektrzy ludzie czuj do naszego
produktu, zaskakuje wielu cudzoziemcw jako swoista perwersja. Co takiego nie udaoby
wam si nigdzie indziej na wiecie - powiedzia pewien Amerykanin. - To znaczy, owszem,
api, o co chodzi. Ludzie albo uwielbiaj Marmite, albo go nie znosz, i poniewa tych,

ktrzy go nie cierpi, i tak nie da si przekona, rwnie dobrze mona zrobi z tego art.
Jednake reklama z przesaniem niektrzy to jedz, ale wielu nie znosi nawet samego
zapachu? Tylko w Anglii!.
Humorysta George Mikes twierdzi w roku 1960, e wszystkie reklamy - zwaszcza
telewizyjne - s absolutnie i beznadziejnie nieangielskie. Przegadane, zbyt definitywne, za
bardzo zachwalajce. Sugerowa, eby zamiast niewolniczo naladowa amerykaski styl
zatykajcych dech superlatyww, Anglicy wynaleli swj wasny skromny styl
reklamowania produktw, polecajc np. Sprbuj szczcia z Sokiem Owocowym
Bumpex. Wikszo ludzi nie znosi go. Ty moesz by wyjtkiem.
Intencj jego bya niewtpliwie komiczna przesada, karykatura stereotypu, a jednak
teraz, czterdzieci lat pniej, unikanie zatykajcych dech superlatyww jest w angielskiej
reklamie norm i producenci Marmite zaproponowali bardzo skuteczn reklam o dokadnie
takim samym przesaniu jak fikcyjny Bumpex Mikesa. Podobiestwo jest niesamowite:
wyglda, jakby ta agencja reklamowa korzystaa wprost z instrukcji w jego ksice. A wic
gwna argumentacja Mikesa, e samo zjawisko reklamy jest zasadniczo nieangielskie i aby
odpowiadao angielskim zasadom skromnoci i powcigliwoci, naleaoby je radykalnie
zmieni, jest czym o wiele wicej ni zabawn przesad. Mia wit racj, a jego sowa
okazay si niewiarygodnie prorocze. Reklama, a tym samym wszystkie formy marketingu i
sprzeday produktu s niemal z definicji chepliwe - a jako takie, fundamentalnie rni si
od zasad przewodnich kultury angielskiej.
Cho raz nasze dobrowolnie narzucone ograniczenia odniosy skutek pozytywny:
reklama nie mieci si w naszym systemie wartoci, zamiast wic porzuca nasze niepisane
zasady, nagilimy i zmienilimy zasady reklamy i wymylilimy tak jej form, ktra
pozwala nam przestrzega zasady skromnoci. Dowcipna, nowatorska reklama, z ktrej, jak
mwi mi ludzie z tej brany, Anglicy s znani na caym wiecie i bardzo s za ni
podziwiani, waciwie jest po prostu naszym sposobem na zachowanie skromnoci.
My, Anglicy, potrafimy si chwali, jeli trzeba; potrafimy ostentacyjnie okazywa
wylewny entuzjazm dla naszych produktw czy usug, jednak zasady antychepliwoci i
antypompatycznoci oznaczaj, e wielu z nas uwaa takie dziaanie za niestosowne i
ogromnie enujce, i w zwizku z tym najczciej jestemy w nim nieprzekonujcy. A nie jest
to tylko problem wyszego kierownictwa - odkryam, e pracownicy z dou drabiny
spoecznej wcale nie s mniej przewraliwieni czy cyniczni na punkcie przechwaek ni
wyksztacona klasa rednia i wysza warstwa klasy redniej.
Uprzejme odwlekanie

Cho podczas pierwszego spotkania biznesowego wolno nam omin rafy zasady
tylko bez nazwisk i dylematu ciskania rki, tu koczy si bezpieczna oficjalno, a
zaczynaj sytuacje potencjalnie krpujce.
Przede wszystkim, gdy tylko dopenimy wstpnych przedstawie, zawsze nastpuje
niezrczna faza spotkania - ktra zwykle trwa pidziesi minut, ale moe zabra i
dwadziecia - kiedy to wszystkie lub niektre strony uwaaj, e niegrzecznie byoby tak od
razu przej do interesw, i kady udaje, e waciwie jest to tylko zwyke spotkanie
towarzyskie. Odwlekamy przejcie do sedna sprawy za pomoc standardowych rozmw o
pogodzie, pyta, jak mina podr, obowizkowych kpicoartobliwych utyskiwa na ruch
uliczny, uprzejmych uwag na temat klarownych wskazwek, jakich udzieli nam gospodarz,
artw na temat wasnej beznadziejnej orientacji w terenie, a take niekoczcego si
zamieszania z herbat i kaw (w tym tradycyjnie dziesitki prosz i dzikuj, pene
uznania pomruki ze strony goci i artobliwe samokrytyczne przeprosiny ze strony
gospodarza, itd.).
Zawsze trudno mi utrzyma powag podczas tego rytuau uprzejmego odwlekania,
bo przypomina mi on obrazki z filmw przyrodniczych, w ktrych widzimy ptaki i inne
stworzenia zajte czynnociami przemieszczenia - odwracaj si, zaczynaj iska lub
nerwowo dzioba ziemi, w samym rodku walki o terytorium, w trakcie godw itp. W
sytuacjach penych napicia lub wrogoci zwierzta czsto wykonuj te bezsensowne
procedury przemieszczenia, bdce swego rodzaju mechanizmem obronnym. Cakiem
podobnie jest z Anglikami podczas spotka biznesowych: cay proces robienia interesw
krpuje nas i zawstydza, tote odwracamy od niego uwag i prbujemy odwlec sprawy,
wykonujc wiele drobnych, niewanych rytuaw.
I biada temu, kto mie nam przeszkodzi w terapeutycznym dziobaniu i wierceniu si.
Kanadyjski biznesmen skary si: Szkoda, e nikt mnie wczeniej o tym nie uprzedzi. Par
dni temu byem na spotkaniu; wszyscy grali na zwok, gawdzili o pogodzie i artowali na
temat obwodnicy M25 chyba z p godziny, wic zaproponowaem, eby zacz rozmawia o
kontrakcie, a oni wszyscy popatrzyli na mnie, jakbym puci bka czy co takiego! e niby
jak mogem si zachowa tak grubiasko?. Inny powiedzia mi, e gdy pracowa w Japonii,
zapraszano go do udziau w ceremonii picia herbaty, ale u nich chodzi albo o herbat, albo o
biznes, nie prbuj udawa, e spotkanie w interesach to niewinne przyjcie przy herbatce,
jak wy tutaj.
Pienidze - temat tabu
Ale dlaczego? - zapyta inny zdezorientowany cudzoziemiec, iraski imigrant, z

ktrym rozmawiaam o rytuaach uprzejmego odwlekania. Masz racj, dokadnie tak si

zachowuj. To trwa cae wieki. Doprowadza mnie do szau. Ale dlaczego to robi? Co jest z
nimi nie tak? Co ich tak powstrzymuje przed przejciem do interesw?.
Dobre pytanie - na ktre, obawiam si, nie ma racjonalnej odpowiedzi. Anglicy
uwaaj robienie interesw za niezrczne i kopotliwe czciowo na pewno z powodu
gboko zakorzenionej, acz kompletnie nieracjonalnej niechci do rozmw o pienidzach. Na
pewnym etapie rozmowa biznesowa nieuchronnie zmierza w stron finansw. We wszystkich
innych aspektach dyskusji biznesowych czujemy si bezpiecznie, oczywicie na tyle, na ile
pozwalaj nam nasze zahamowania towarzyskie. Jeli tylko nie trzeba si chwali czy by
nadmiernie powanym, rozprawiamy wzgldnie swobodnie o szczegach produktu czy
projektu i o kwestiach pragmatycznych, takich jak cele, co ma by zrobione, jak, gdzie, przez
kogo i tak dalej. Ale gdy przychodzi do tego, co nazywamy brudnym tematem pienidzy,
zapominamy jzyka w gbie i tracimy wszelk pewno siebie. Niektrzy pokrywaj
zmieszanie artami albo przyjmuj postaw awanturnicz, nawet agresywn; niektrzy s
nerwowi i rozgorczkowani, inni mog by skruszeni i zbyt grzeczni lub draliwi i
defensywni. Rzadko mona zobaczy cakiem swobodnego Anglika, ktry ma zacz
rozmow o pienidzach. Czasem sprawia on wraenie obcesowego i haaliwego, ale to
czsto jest tak samo objaw uomnoci towarzyskiej jak nerwowe arty czy ugrzecznienie.
Sfrustrowana imigrantka amerykaska powiedziaa mi, e w kocu odkrya, e
najlepiej jest odbywa wszelkie finansowe negocjacje poczt lub emailem. Anglicy po
prostu nie potrafi rozmawia o pienidzach twarz w twarz, trzeba to robi na pimie. Na
pimie jest bezpiecznie, bo nie musz ci patrze w oczy i wypowiada na gos wszystkich
tych brudnych sw. Gdy tylko to powiedziaa, zdaam sobie spraw, e sama wanie tak
radz sobie z tym problemem. Na punkcie pienidzy jestem przeczulona w typowo angielski
sposb, i gdy przychodzi do negocjowania stawek za doradztwo lub zdobywanie funduszy na
badania naukowe, zawsze staram si te wszystkie brudne sowa - pienidze, koszty, cena,
stawki, patnoci itd. uj na pimie, zamiast wypowiada je komu prosto w twarz czy nawet
przez telefon. (Szczerze mwic, to nawet pisa o nich nie lubi i zwykle prbuj nakoni
mojego koleg dyrektora, czowieka o anielskiej cierpliwoci, eby przeprowadza wszystkie
negocjacje za mnie. Uywam kiepskiej wymwki, e jestem nog z matematyki).
Poniewa jestem Angielk, zawsze byo dla mnie do oczywiste, e to unikanie
rozmw o pienidzach jest normalne, e wszyscy wol omawia ten temat tabu na pimie, ale
moi bywali w wiecie informatorzy stanowczo twierdzili, e to jest

problem

charakterystyczny dla Anglikw. Tego nie ma nigdzie indziej w Europie - powiedzia jeden.

- Wszdzie mona o pienidzach rozmawia szczerze. Nikogo to nie zawstydza ani nie
krpuje; po prostu si o tym rozmawia, nie prbuje si okra tematu i nie ma si poczucia,
e trzeba przeprasza albo artowa - a jeli chodzi o Anglikw, zawsze usyszysz ten
nerwowy mieszek, kto zawsze bdzie si stara obrci to w art.
Dowcipkowanie to oczywicie kolejny mechanizm przystosowawczy, nasz ulubiony
sposb radzenia sobie ze wszystkim, co nas przeraa lub wprawia w zakopotanie. Nawet
wpywowi finansici i maklerzy z londyskiego City - ludzie, ktrzy musz przez cay dzie
rozmawia o pienidzach - skaeni s tym tabu. Pewien bankowiec powiedzia mi, e z
niektrymi rozmowami i negocjacjami nie ma problemu, bo to nie s prawdziwe pienidze,
ale gdy on sam musi negocjowa wasne stawki, cierpi z powodu tego przeczulonego
skrpowania jak wszyscy inni. Inni finansici z City twierdzili to samo i wyjanili, e jak
wszyscy inni ludzie obracajcy pienidzmi, radz sobie z zakopotaniem, artujc. Na
przykad gdy psuj si stosunki midzy firmami, pytaj: Ale nie przestaniecie nam wysya
kartek na wita?.
Szczerze mwic, troch mnie dziwi tabu dotyczce rozmw o pienidzach, mimo e
sama go instynktownie przestrzegam. Introspekcja nie pomaga mi zrozumie, skd si bierze
angielskie przeczulenie, jeli chodzi o pienidze w kontekcie zawodowym. Nasza niech do
takich rozmw w sytuacjach towarzyskich jest powszechnie znana: nigdy nie pyta si kogo,
ile zarabia, ani nie ujawnia si wasnych dochodw; nigdy nie pyta si, ile kto za co
zapaci, ani nie oznajmia, ile kosztowao co, co kupilimy. W kontekcie towarzyskim
istnieje pewna wewntrzna logika dotyczca tego tabu: w pewnym stopniu tumacz je
odniesienia do innych podstawowych zasad angielskoci, zwizanych ze skromnoci,
prywatnoci, uprzejmym egalitaryzmem i innymi formami hipokryzji. Ale rozciga tabu
rozmw o pienidzach na prac, wiat biznesu - wydaje si co najmniej perwersj. Przecie to
powinien by wyjtek od reguy - jedyny kontekst, w ktrym, z oczywistych wzgldw
praktycznych, odkadamy na bok lub zawieszamy pruderyjn niech i rozmawiamy o
interesach powanie, jak wszyscy inni normalni ludzie. Ale to znaczyoby oczekiwa od
Anglikw, eby zachowywali si racjonalnie.
Cho jestem tu bezwzgldnie szczera, musz przyzna, e stwierdzenie, e w tabu
rozmw o pienidzach jest wewntrzna logika, to troch wykrt. Tak, to tabu jest wyranie
zwizane, w gramatyczny sposb, z zasadami prywatnoci, skromnoci i uprzejmego
egalitaryzmu, ale, z drugiej strony, w ten sposb antropologowie zawsze usiuj wyjani co
bardziej dziwaczne i nieracjonalne przekonania oraz groteskowe praktyki badanych przez
siebie plemion i spoecznoci. Jaki pogld czy zwyczaj moe wydawa si irracjonalny (a

czasem wrcz gupi lub okrutny), ale, dowodzimy, ma on sens w odniesieniu do innych
elementw kulturowego systemu pogldw, zwyczajw i wartoci danej grupy. Uywajc tej
sprytnej sztuczki, potrafimy znale wewntrzn logik dla wszelkiego rodzaju gupich i
cakiem niezrozumiaych wierze i obyczajw, od czarw i zaklinania deszczu po obrzezanie
dziewczt. Owszem, rzeczywicie pomaga nam to je zrozumie, i wane jest, by rozumie,
dlaczego ludzie robi te rzeczy. Jednake nie staj si one przez to ani troch mdrzejsze.
Nie porwnuj tu oczywicie angielskiego tabu rozmw o pienidzach z obrzezaniem
dziewczt; mwi tylko, e czasem antropologowie powinni przyzna, e dane miejscowe
wierzenie czy rytua s dziwaczne jak cholera i by moe wcale nie su interesom tubylcw.
Przynajmniej w tym wypadku nie mona mnie oskary o etnocentryzm, kolonializm czy
protekcjonalno (antropologiczne odpowiedniki blunierstwa, ktrymi mona sobie zasuy
na ekskomunik), poniewa gupie tabu, ktre wanie omieszam, jest niepisan zasad
mojej wasnej tubylczej kultury, i to tak, ktrej lepo i niewolniczo sama przestrzegam.
Odmiany i inwersja z Yorkshire
Tabu rozmw o pienidzach jest kodem zachowania typowo angielskim, ale nie
uniwersalnym dla caego kraju. Istniej wane odmiany: Anglicy z poudnia s zwykle
bardziej skrpowani, rozmawiajc o pienidzach, ni ci z pnocy, a klasy rednia i wysza s
bardziej przeczulone na tym punkcie ni klasa robotnicza. Dzieci z klasy redniej i wyszej
czsto uczy si uwaa rozmowy o pienidzach za wulgarne czy pospolite.
W wiecie biznesu przestrzeganie tego tabu jest wprost proporcjonalne do
starszestwa. Bez wzgldu na klas czy pochodzenie geograficzne, ludzie wysi rang w
angielskich firmach s zazwyczaj bardziej przewraliwieni, jeli chodzi o rozmowy na temat
pienidzy. Ci, ktrzy wywodz si z klasy robotniczej i/lub z pnocy, mog zaczyna karier,
nie wykazujc skrpowania (lub wykazujc niewielkie) w rozmowach o finansach, gdy
jednak awansuj, ucz si niezrcznoci i skrpowania, przepraszajcych artw, odwlekania
i unikania problemu.
Istniej jednak enklawy silnego oporu w stosunku do tego tabu, zwaszcza w
Yorkshire, hrabstwie, ktre szczyci si swoj bezceremonialnoci i szczeroci, zwaszcza w
kwestiach, ktre zmanierowani ludzie z poudnia Anglii uwaaj za krpujce, na przykad
pieninych. Aby zilustrowa t trzew postaw, ludzie z Yorkshire przytaczaj typowy
dialog midzy lokalnym komiwojaerem a lokalnym sklepikarzem:
KOMIWOJAER (wchodzc do sklepu): Owt?
SKLEPIKARZ: Nowt16.
Komiwojaer wychodzi.

To oczywicie karykatura - mieszkacy Yorkshire pewnie w wikszoci wcale nie s

bardziej obcesowi ni inni Anglicy z pnocy - ale karykatura, z ktr utosamia si wielu
ludzi z tego regionu. A niektrzy bardzo si staraj, eby utrzyma t reputacj. Daleki od
owijania w bawen i typowego dla Anglikw wymylania eufemizmw na sowo
pienidze, dumny z siebie biznesmen z Yorkshire czerpie perwersyjn przyjemno z
lekcewaenia tabu rozmw o pienidzach - mwic, wprost i bez artw czy niepotrzebnych
wstpw: Dobra, to ile mnie to wszystko bdzie kosztowa?.
Jednak nie jest to wyjtek, ktry obala czy nawet kwestionuje regu. Jest to celowe,
dramatyczne, odwrcenie reguy, jej inwersja - co, co moe si zdarzy tylko wwczas, gdy
regua jest powszechnie znana i rozumiana. Jest to druga strona tego samego medalu, nie
osobny medal. Obcesowi mieszkacy Yorkshire wiedz, e odwracaj zasady do gry
nogami; robi to wiadomie, artuj z tego, s dumni ze swego indywidualistycznego,
obrazoburczego statusu w kulturze angielskiej. W wikszoci innych krajw ich
bezporednio w sprawach finansowych przeszaby bez echa jako zachowanie cakiem
normalne. W Anglii si j komentuje, kpi z niej, uznaje za odchylenie.
Klasa i szcztkowa zasada uprzedze do handlu
Nie staram si broni czy usprawiedliwia tabu rozmw o pienidzach, widz jednak,
e poza do mtnymi wyjanieniami gramatycznymi mona takie zachowanie uzasadni
historycznie. Wczeniej wspomniaam, e wci pokutuj resztki uprzedze zwizanych z
handlem, pozostae z czasw, gdy arystokracja i ziemiastwo, a waciwie kady, kto chcia
si mieni dentelmenem, y z dochodu z majtkw ziemskich i nie angaowa si w nic tak
wulgarnego jak wytwrstwo i sprzeda towarw. Handel by zajciem dla niszych klas
spoecznych, a ci, ktrzy dorabiali si w ten sposb fortun, zawsze szybko kupowali majtek
ziemski i prbowali ukry wszelkie dowody na swoje dawne niestosowne koneksje. Innymi
sowy, uprzedzenie klas wyszych w stosunku do handlu w istocie podzielay te nisze klasy
spoeczne, cznie z tymi ich przedstawicielami, ktrzy sami go uprawiali.
W kadym szkolnym wypracowaniu na temat Jane Austen wspomina si, e mimo i
autorka lekko drwi ze snobistycznych uprzedze swojej epoki wobec handlu, waciwie nie
kwestionuje ich na serio - jednak uczniom nie mwi si, e szcztkowe, podwiadome lady
tego samego snobizmu wci kryj si w postawach Anglikw wobec pracy i zachowania w
miejscu pracy. Uprzedzenia te najsilniejsze s wrd klasy wyszej, wyszej warstwy klasy
redniej na stanowiskach (w dawnym znaczeniu tego sowa, tzn. ludzi wykonujcych jeden
z tradycyjnie powaanych zawodw, jak prawnik, lekarz, duchowny czy wojskowy),
inteligencji oraz klasy paplajcej.

Niech do buruja szczeglnie gboko zakorzeniona jest w tych wanie klasach,

ale naznaczanie pitnem wszelkiego kupiectwa jest powszechne. Nawet marki samochodw
kojarzonych z bogatymi biznesmenami (mercedes) albo przedstawicielami handlowymi
(mondeo) s wyszydzane przez niepewnych swej spoecznej pozycji ludzi we wszystkich
klasach - a nie zapominajmy te o niemal powszechnej pogardzie dla jeszcze jednej rasy
sprzedawcw: porednikw w obrocie nieruchomociami.
Te przykady dowodz, e angielskie uprzedzenie wobec handlu, mimo e osabo
(cho nie znikno), ulego od czasw Austen lekkiemu przemieszczeniu, w tym sensie, e
wytwrstwo towarw stao si znacznie bardziej dopuszczalne ni ich sprzeda. Naturalnie
obie te rzeczy s nierozerwalnie ze sob zwizane, ale wydaje si, e za najbardziej
niesmaczn i podejrzan uwaamy natrtn sprzeda bez godnoci, skupion na pienidzu.
Istnieje niepisana zasada - a nawet prawda powszechnie znanah - e kady, kto co
sprzedaje, jest podejrzany. Nieufno wobec kupcw nie jest oczywicie cech wycznie
Anglikw, ale nasze podejrzenia i sceptycyzm, a nade wszystko pogardliwa niech, wydaj
si by gbsze i mocniejsze ni w innych krajach. Anglicy s mniej ni Amerykanie skonni
do pieniactwa, gdy dojd do wniosku, e kto ich oszuka, lub gdy s niezadowoleni z
jakiego zakupu (wtedy narzekamy midzy sob, zamiast zaatakowa rdo naszego
niezadowolenia), ale nasza wyraniejsza nieufno i niech do ludzi handlu oznacza, e
przede wszystkim jestemy o wiele mniej atwowierni.
W innych krajach handlowcom moe si nie ufa, ale w jaki sposb si ich spoecznie
akceptuje, inaczej ni w Anglii. W innych czciach wiata sprzedawanie towarw uwaa si
za uczciwy sposb zarabiania na ycie, a biznesmeni, ktrzy w tym odnieli sukces i zbili na
tym majtek, s jednak darzeni pewnym respektem. W Anglii za pienidze kupi si wiele
rzeczy, w tym dostp do wadzy i wpyww, ale na pewno nie respekt - wprost przeciwnie;
zarabianie pienidzy obcione jest prawie takim samym tabu jak rozmowy o nich. Gdy
Anglik okrela kogo jako bogatego czy zamonego, robi to prawie zawsze z lekk
drwin, a ci, ktrych mona w ten sposb okreli, rzadko powiedz tak o sobie samych;
mog najwyej przyzna niechtnie, e do niele im si powodzi. Moe i jestemy, jak
powiedzia Orwell, najbardziej opanowanym przez klas krajem pod socem, ale sdz, e
mona miao powiedzie, e nie ma innego takiego kraju, w ktrym klasa spoeczna
kompletnie nie zaley od poziomu zamonoci. A akceptacja spoeczna w szerszym sensie
jest odwrotnie proporcjonalna do powodzenia finansowego. Zauwaa si czasem objawy
sualczoci, jednak grube ryby s obiektem pogardy i szyderstw, jeli nie rzucanych w
twarz, to na pewno za plecami. Jeli ju mamy to nieszczcie, e powodzi si nam

finansowo, w zym gucie jest zwraca na ten fakt czyj uwag. Musimy bagatelizowa swj
sukces i sprawia wraenie zawstydzonych wasnym bogactwem.
Wspominaam ju, e gwna rnica midzy angielskim systemem statusu
spoecznego opartego na klasie (tj. urodzeniu) a amerykask merytokracj jest taka, e w
Ameryce ludzie bogaci i wpywowi, poniewa uwaaj, e zasuguj na swoje bogactwo i
wadz, s bardziej zadowoleni z siebie, natomiast w Anglii nierzadko maj wiksze poczucie
odpowiedzialnoci spoecznej, wicej wspczucia dla biedniejszych od siebie. Bardzo tutaj
upraszczam - napisano na ten temat cae ksiki - moliwe jednak, e angielskie skrpowanie
kwestiami pieninymi i brak szacunku dla wiata kupieckiego maj co wsplnego z t
tradycj.
Z drugiej strony jasne jest, e angielskie przeczulenie na punkcie pienidzy to w
duym stopniu hipokryzja. Anglicy wcale nie s z natury mniej ambitni, chciwi, samolubni
czy skpi ni inne narody - mamy tylko wicej sztywniejszych zasad, ktre ka nam te
tendencje ukrywa, wypiera i tumi. Nasze zasady skromnoci i uprzejmego egalitaryzmu ktre moim zdaniem s regukami gramatycznymi lub kulturowym DNA u podoa tabu
rozmw o pienidzach oraz uprzedze wobec sukcesu w biznesie - s fasad, prb
zbiorowego samooszukiwania si. Nasza skromno jest oglnie faszywa, a pozorna niech
do podkrelania rnic w statusie skrywa bolesn wiadomo tych rnic. Ale przynajmniej
doceniamy te zalety i przestrzegamy zasad mimo ich zgubnego wpywu na nasze biznesowe
transakcje.
Umiar
Zwrot pracuj ciko, baw si ostro sta si popularny w Anglii w latach 80.
ubiegego wieku i wci mona do czsto usysze, jak ludzie opisuj w ten sposb swj
ekscytujcy styl ycia i dynamiczne podejcie do pracy i rozrywki. Prawie zawsze kami.
Anglicy nie pracuj ciko i nie bawi si ostro; obie rzeczy robimy, jak wikszo innych, z
umiarem. Oczywicie, pracuj z umiarem i baw si z umiarem nie brzmi ju tak dobrze, ale
obawiam si, e jest to o wiele bardziej trafny opis typowych obyczajw zwizanych z prac i
rozrywk Anglikw. Pracujemy do pilnie, a w czasie wolnym do dobrze si bawimy.
Nikt mi raczej nie bdzie wdziczny za ten nasz nudnawy portret, powinnam wic
chyba wyjani, e nie jest to wycznie wraenie czy ocena subiektywna; to wyniki
dogbnych bada nie tylko mojego instytutu na temat obyczajw i podejcia do pracy, ale
take wszystkich innych bada, jakie udao mi si znale na ten temat. Stateczne,
konwencjonalne, konserwatywne obyczaje nie s te wcale domen ludzi w rednim wieku
czy z klasy redniej. Wbrew obiegowej opinii dzisiejsza modzie to nie szukajcy

mocnych wrae nieodpowiedzialni hedonici. Przeciwnie, zarwno nasze wasne badania,

jak i inne ankiety i testy ujawniy, e modzie ze wszystkich klas spoecznych jest bardziej
rozsdna, pracowita, powcigliwa i ostrona ni pokolenie ich rodzicw. Troch mnie to
martwi, bo jeli nasze mode pokolenie, dorastajc, nie pozbdzie si postaw typowych dla
wieku redniego (a nic na to nie wskazuje), jest ryzyko, e nard angielski zrobi si jeszcze
nudniejszy i bardziej umiarkowany.
Jeli kto sdzi, e przesadzam z tym zrwnowaeniem u angielskiej modziey, moe
przekona go kilka przykadw bada SIRC:
Bezpieczne, rozsdne, drobnomieszczaskie aspiracje
Na pytanie w naszej ankiecie, jak modzi ludzie widz siebie za dziesi lat, niemal
trzy czwarte (72 procent) wybrao bezpieczne, rozsdne opcje: jako ustatkowanych lub
odnoszcych sukcesy w pracy, w porwnaniu z zaledwie 38 procentami starszego
pokolenia. Tylko 20 procent modziey midzy 16 a 24 rokiem ycia wybrao bardziej mia
opcj jako podrujcych po wiecie/mieszkajcych za granic, w porwnaniu z 28
procentami 45-54-latkw. Starsza grupa wiekowa take dwa razy czciej wybieraa
odpowied wolny od zobowiza. Podczas rozmw nieformalnych, gdy pytalimy o
aspiracje yciowe, prawie wszyscy pracujcy chcieli by finansowo zabezpieczeni i
stabilni. Celem dugofalowym byo posiadanie domu.
Stabilna przyszo waniejsza ni zabawa
Rany, co za nudne towarzystwo, pomylaam, gdy dostaam te wyniki. Z nadziej, e
znajd bardziej oryginalne i buntownicze postawy, przejrzaam pytania o rozrywk. Z
rozczarowaniem stwierdziam, e jeli chodzi o pogldy w kwestii bieca rozrywka kontra
mylenie o przyszoci, gdzie mona by oczekiwa, e modsze pokolenie bdzie cho troch
mniej dojrzae i odpowiedzialne, pogldy modych i starszych byy prawie identyczne. Tylko
14 procent 16-24-latkw uwaao: w moim wieku waniejsze jest, eby si dobrze bawi ni
za duo myle o przyszoci. Beztrosko zabawowych okazao si mniej wicej tyle samo
45-54-latkw.
Z naszych odkry wynika, e jedyn ekstrawagancj rozrywkow, na jak pozwalaj
sobie modzi pracujcy ludzie, jest chodzenie do pubw i klubw w pitkowe i sobotnie
wieczory albo czasem szalestwo kupowania ciuchw. Wielu naszych badanych starao si,
eby te odpowiedzi wyglday na jak najbardziej szalone; jeden z dum ogosi: wikszo
pienidzy wydaj tak naprawd na maltretowanie swojego ciaa - chodz do pubw i klubw,
pal, ale zasadniczo wszystko sprowadzao si do do nudnej procedury weekendowego
picia, taczenia i zakupw.

Pracowici, pilni, oszczdni

Nie podniosa mnie te specjalnie na duchu kolejna gar odpowiedzi, z ktrych
wynikao, e modzi ludzie zdaj si by bardziej pracowici ni pokolenie ich rodzicw: 70
procent 16-24-latkw uwaa, e sukces yciowy zaley od cikiej pracy i powicenia.
Tylko 53 procent starszego pokolenia podziela ten pogld, a 41 procent wybiera bardziej
swobodn opini, e sukces to kwestia szczcia, kontaktw lub odpowiednich okazji.
Odkrylimy rwnie, e modzie tak samo jak starsi skania si ku oszczdnoci i
rozsdnemu gospodarowaniu pienidzmi; nawiasem mwic, 16-24-latkowie przeznaczaj
wikszy procent swoich zarobkw na oszczdnoci ni 45-54-latkowie. Nasza ankieta
pokazaa, e modzi ludzie s znacznie mniej skonni popada w dugi ni grupa starszych:
tylko 44 procent miao debety na kartach kredytowych, w porwnaniu z 66 procentami
generacji ich rodzicw.
Ryzyko nadmiernego umiaru
Miaam ochot powiedzie: Na lito bosk, odprcie si! Zacznijcie y!
Zbuntujcie si troch! Co si stao z powiedzeniem: Wcz si, dostrj i odle?. No
dobrze, zdaj sobie spraw, e dla wielu osb wyniki tych bada s krzepice. Nawet
niektrzy moi koledzy stwierdzili, e niepotrzebnie si czepiam. To chyba dobrze, e
wikszo modziey jest pilna, rozsdna i odpowiedzialna? - pytali. - Dlaczego ci to
przygnbia?.
Mnie chodzi o to, e te w duej mierze chwalebne tendencje s jednoczenie
symptomami trendu szerszego i bardziej niepokojcego. Ot nasze badania wykazay, e
modzie coraz bardziej ulega kulturze strachu, coraz bardziej kieruje si awersj do ryzyka i
obsesj na punkcie bezpieczestwa, ktre stay si cechami definiujcymi dzisiejsze
spoeczestwo. Ten trend, nazwany przez jednego z socjologw kulturowym klimatem
wszechogarniajcego lku, kojarzy si z uwidem aspiracji, ostronoci, konformizmem i
brakiem yki awanturniczej, co udowodnio wielu modych ludzi w naszej ankiecie i
rozmowach nieformalnych.
Oczywicie, w standardowych lamentach na temat dzisiejszej modziey, jej
nieodpowiedzialnoci i niezaradnoci, zawsze byo sporo przesady, a nawet wymysw. Wic
moe nasze badania dowiody po prostu tego, co zawsze byo prawd: e modzie jest
bardziej konwencjonalna i odpowiedzialna, ni si wydaje. No tak. A wykazujc
przywizanie do zasady umiaru, nasi modzi respondenci udowodnili, e s do pewnego
stopnia po prostu Anglikami. Czy mi si to podoba, czy nie, jestemy gboko
konserwatywni. Zaniepokoi mnie jednak fakt, e ci modzi ludzie w ankietach jawi si jako

bardziej konserwatywni, umiarkowani i konformistyczni ni pokolenie ich rodzicw, e z

bada wynika, i trend zmierza w kierunku jeszcze wikszych nadmiarw umiaru (jeli tak w
ogle mona powiedzie). I cho pod wieloma wzgldami jestem bardzo angielska, s granice
umiaru, jakie mog zaakceptowa. W umiarze nie ma nic zego, byle z umiarem.
Fair play
Ale eby odda sprawiedliwo, nasze badania nad Anglikami w pracy ujawniy take
wiele pozytyww, zwaszcza zwizanych z uczciwoci. Cho czsto uywam tych terminw
wymiennie, na tytu tego podrozdziau wybraam fair play zamiast uczciwo, poniewa
uwaam, e fair play to koncept szerszy i nie tak sztywno egalitarny, dokadniej obrazujcy
angielskie wartoci, ktre staram si opisa. Fair play, ze swoim sportowym podtekstem,
sugeruje, e kademu naley da rwne szanse, e nikt nie powinien mie nieuczciwej
przewagi ani forw i e ludzie powinni postpowa honorowo, przestrzega zasad i nie
oszukiwa ani nie wykrca si od obowizkw. Jednoczenie fair play dopuszcza rnice w
sprawnoci zawodnikw i akceptuje, e bd wygrani i przegrani - rwnoczenie
utrzymujc, e dobra i uczciwa gra jest waniejsza ni wygrana. Niektrzy powiedz, e ten
ostatni element to zapomniany archaizm, a jednak moje badania przekonay mnie, e wci
jest to zasada (w znaczeniu: najwyszy standard), do ktrej Anglicy aspiruj, nawet jeli idea
nieczsto jest osigany.
Pod pewnym wzgldem zasada fair play suy nam dobrze w wiecie pracy i biznesu.
Mimo e bez wtpienia, jak wszdzie, s u nas obuzy i oszuci, a i reszta z nas wcale nie jest
wita, Anglicy wci s uwaani, nie bez pewnych podstaw, za wzgldnie uczciwych i fair w
interesach - a ju na pewno jest w nas mniej wyrana tolerancja dla apwek, korupcji i
oszustw ni w wikszoci innych krajw. Gdy syszymy o takich incydentach, wikszo z
nas nie wzrusza porozumiewawczo ramionami, jakby chciaa powiedzie: No tak, ycia nie
znasz?. Jestemy zaszokowani, susznie oburzeni, zbulwersowani. Moe po czci dlatego,
e Anglikom szok i zbulwersowanie sprawiaj wielk przyjemno, a wite oburzenie to
jedna z naszych ulubionych narodowych rozrywek. Niemniej wyraane uczucia s
autentyczne.
Wszyscy moi zagraniczni informatorzy, proszeni o porwnanie angielskich praktyk
zawodowych i biznesowych z zagranicznymi, mwili o angielskim poczuciu fair play, a
zwaszcza naszym poszanowaniu prawa i stosunkowej wolnoci od korupcji, ktra, ich
zdaniem, jest powszechna i milczco akceptowana (cho w rnym stopniu) gdzie indziej.
Wielu uwaa, e my nie jestemy wystarczajco wiadomi tej swojej cechy i e jej nie
doceniamy. Po prostu uwaacie to za oczywiste - narzeka polski imigrant. Zakadacie, e

ludzie bd gra fair, i jestecie zaszokowani i zdenerwowani, gdy tego nie robi. W innych
krajach nikt tak do tego nie podchodzi.
A wic moe jestemy troch nudni i zbyt umiarkowani, ale chyba (cho nie chc si
tu roznamitnia patriotycznie) ten idea fair play to jest co, z czego wci moemy by
troch dumni.
Narzekanie
Troch mniej godny podziwu angielski zwyczaj cigego narzekania to kolejna cecha
wyrniajca nasze zachowanie w miejscu pracy i nasz stosunek do pracy. Gwn zasad w
tym kontekcie jest to, e praca jest, niemal z definicji, czym, na co naley narzeka. Wida
tu zwizek z zasad byle nie zbyt serio w tym sensie, e jeli nie oddamy si tradycyjnemu
gremialnemu narzekaniu na prac, istnieje ryzyko, e uznaj nas za zbyt gorliwych i zbyt
serio i dostaniemy etykietk smtnego gupka, sualczego lizusa lub zarozumiaego
nadtego palanta.
Poniedziaek rano
Angielskie

narzekanie

na

prac

to

rytua

przewidywalny,

systematyczny,

zsynchronizowany. Na przykad w poniedziaek rano w kadym miejscu pracy w Anglii, od

fabryk przez sklepy do biur i sal konferencyjnych, kto na pewno poprowadzi narzekanie
poranne. Mog si zaoy o wszystko. Powszechnie wiadomo, e wszyscy nienawidz
poniedziaku; e wszyscy mielimy problem ze zwleczeniem si z ka; e waciwie
przydaby nam si jeszcze jeden dzie, eby doj do siebie po weekendzie; e ruch
uliczny/metro/pocigi/autobusy s coraz gorsze; e w tym tygodniu mamy o wiele za duo do
roboty, jak zwykle, cholera; e ju jestemy zmczeni i bol nas plecy/gowa/nogi, a tydzie,
na lito bosk, dopiero si zacz, i prosz, kserokopiarka znowu nawalia, tak eby nie byo
nudno, no, typowe!
Istniej niezliczone odmiany wczesnoponiedziakowego narzekania, i nie ma dwch
identycznych - jednak, jak ten patek niegu o niezliczonych odmianach17, s niezwykle
podobne. Wikszo z nich zaczyna si, a czasami i koczy, wtrtem na temat pogody.
Cholernie zimno albo Znowu leje - utyskujemy na wejcie, zdejmujc paszcze i szaliki,
co nadaje ton konwersacji i prowokuje kolejn skarg, na pogod albo ruch uliczny, pocigi
itd. Pod koniec wstpnego rytuau porannego narzekania kto zwykle zamyka temat, mwic:
A do tego cigle pada lub No, ale - tu stoickie westchnienie - przynajmniej przestao
pada. To sygna dla pozostaych, eby przestawi si z tradycyjnego trybu narzekania i
zacz niechtnie to, co ma si do wykonania w danym dniu, mruczc: No wanie, chyba
trzeba zacz albo Z powrotem do kieratu, albo jeli mwi si z pozycji wadzy: No

dobra, bierzmy si do roboty.

Potem wszyscy pracujemy, umiarkowanie ciko, a do nastpnej sposobnoci do
narzekania, zwykle pierwszej przerwy na kaw czy herbat, kiedy to poniedziakowa litania
narzeka oywa wraz z kolejn seri skarg: Boe, to dopiero jedenasta? Jestem taka
zmczona. No c, to by dugi tydzie. Ju jedenasta? Tyle mam roboty, a ledwo
ruszyem. Ten cholerny automat do kawy znowu mi pokn pidziesit pensw!
Typowe!. I tak dalej. A potem jeszcze jedno narzekanko przy lunchu, podczas kolejnych
przerw i pod koniec dnia, przy wyjciu z pracy albo przy popoudniowych drinkach w
lokalnym pubie czy barze.
Narzekanie na czas i zebrania
Miejsce pracy dostarcza wielu powodw do narzeka, w wikszoci jednak
przewidywalnych. Na przykad wszyscy narzekaj na czas, ale pracownicy modsi wiekiem i
niej usytuowani w hierarchii bardziej skonni s narzeka, e mija on zbyt wolno, e znowu
musz przebrn przez pieprzone siedem godzin tej zmiany, e s znudzeni, maj do i nie
mog si doczeka, kiedy pjd do domu, natomiast ludzie na wyszych stanowiskach zwykle
jcz, e czas pdzi, e nigdy nie maj go tyle, eby przebrn przez swoj absurdaln prac,
a teraz jeszcze znowu musz i na jakie cholerne zebranie.
Wszyscy pracownicy umysowi - czonkowie kierownictwa a do poziomu
najwyszych czonkw zarzdu - zawsze narzekaj na zebrania. Przyzna, e lubi si zebrania
albo uwaa, e s one poyteczne, byoby wieckim ekwiwalentem blunierstwa. Zebrania z
definicji s bez sensu, nudne i okropne. Bestsellerowy kurs wideo, jak przeprowadza
spotkania w pracy (lub przynajmniej, co zrobi, by byy ciut mniej okropne) mia tytu
Zebrania, te cholerne zebrania - bo tak si o nich zawsze mwi. Angielscy pracownicy
walcz, by dosta si na wystarczajco wysoki szczebel drabiny firmowej, eby zaczto ich
zaprasza na zebrania, a potem reszt swojego ycia zawodowego spdzaj, narzekajc na
wszystkie zebrania, na ktre musz chodzi.
Wszyscy nie cierpimy zebra albo przynajmniej tak gono mwimy. Ale musimy
zwoywa ich duo, poniewa poczenie zasad fair play, umiaru, kompromisu i uprzejmego
egalitaryzmu uczy nas, e jednostka nie powinna podejmowa decyzji na wasn rk; trzeba
zawsze skonsultowa si z caym zastpem innych, i naley osign konsensus. Wic
organizujemy niekoczce si zebrania, kady uczestnik jest pytany o opini, omawiamy
wszystko i wreszcie dochodzimy do porozumienia. Czasem nawet uda nam si podj jak
decyzj.
A potem idziemy sobie na to wszystko ponarzeka.

Udawane narzekanie. Typowe!

Tyle tu pisz o narzekaniu, e Anglicy mog wydawa si smtni i skwaszeni, ale tak
nie jest. Ciekawe w tych wszystkich sesjach gderania jest to, e ton maj one waciwie
cakiem pogodny, dobroduszny, a przede wszystkim artobliwy. To chyba jest jedna z
najwaniejszych zasad narzekania: narzeka trzeba we wzgldnie pogodny, lekki sposb.
Niewane, jak bardzo naprawd jeste skwaszony, naley to ukry za skwaszeniem
udawanym. Rnica jest subtelna i moe nie od razu oczywista dla niewprawnego ucha lub
dla kogo z zewntrz, ale Anglicy maj szsty zmys, pomocny w jej wykrywaniu, i z daleka
potrafi odrni dopuszczalne narzekanie pozorowane od prawdziwej, powanej skargi.
Dla narzekania powanego jest miejsce w innych sytuacjach, jak na przykad szczere
rozmowy najbliszych przyjaci, ale podczas zbiorowych sesji narzekania w miejscu pracy
uwaane jest ono za niestosowne i niewaciwe. Tutaj jeli wida, e twoje ale i gorycz s
autentyczne, dostaniesz etykietk marudy, a takich nikt nie lubi - nie ma dla nich miejsca w
rytualnych sesjach narzekaniowych. Rytualne narzekanie w miejscu pracy to forma
zacieniania wizi towarzyskich, okazja do ustalenia i wzmocnienia wsplnych wartoci na
drodze wymiany paru bolczek i skarg na temat tego, co nas wszystkich irytuje. Wszyscy
przy tym wietnie wiemy, e jeli chodzi o problemy, na ktre psioczymy, nic nie mona
poradzi. Gderamy midzy sob, zamiast zmierzy si z prawdziwym rdem naszego
niezadowolenia, i ani nie spodziewamy si znale rozwizania problemw, ani tego nie
chcemy - potrzebujemy tylko troch tej radoci, e moemy sobie na nie wsplnie
ponarzeka. Nasz rytua narzekania jest czysto terapeutyczny, nie strategiczny czy celowy:
narzekanie jest celem samym w sobie.
Podczas tych sesji porusza si czasem autentyczne bolczki, jak zarobki, warunki
pracy, szef tyran lub inne, ale nawet w tym wypadku naley robi zabawne miny, wzrusza
ramionami, wznosi oczy do gry, unosi brwi z udawan rozpacz i wydawa przesadne
westchnienia. Absolutnie zakazane s: drenie warg, zy wzbierajce w oczach czy
autentyczne grymasy gniewu. To ma by lekki show, nie dramat obyczajowy. Prawidowy ton
znajduje idealne podsumowanie w hale angielskiego rytuau narzekania: Typowe!.
Syszymy go wiele razy dziennie w kadym miejscu pracy w caym kraju. Sowa Typowe!
uywa si w wielu innych kontekstach, na przykad przy spnionych pocigach czy
autobusach, w korkach ulicznych, waciwie wszdzie, gdzie co idzie nie tak. Obok sowa
nice, typical jest jednym z najbardziej przydatnych i uniwersalnych sw w angielskim
sowniku - jest to oglne, wielofunkcyjne okrelenie dezaprobaty, ktre mona zastosowa do
kadego problemu, niefortunnego zbiegu okolicznoci czy katastrofy, od najdrobniejszej

irytacji do niekorzystnych wydarze o randze krajowej lub nawet midzynarodowej.

Podsuchujc ludzi w pubie w burzliwym okresie politycznym 2003 roku, usyszaam
kocwk czyjej wypowiedzi: A jeszcze do tego wszystkiego groby terrorystw i wojna z
Irakiem. Typowe!.
W sowie Typowe! jest co kwintesencjonalnie angielskiego. Przekazuje ono
rwnoczenie uraone oburzenie i poczucie biernej, naznaczonej rezygnacj akceptacji,
przyznanie, e sprawy zawsze id le, a ycie pene jest maych frustracji i trudnoci (oraz
wojen i terrorystw), i fakt, e trzeba po prostu jako sobie z tym radzi. W pewnym sensie
Typowe! to demonstracja tego, co kiedy nazywano sztywn grn warg: jest to skarga,
ale taka, ktra zarazem wyraa bardzo angielski rodzaj niechtnej wyrozumiaoci i rozwagi pewien cyniczny, zgryliwy stoicyzm.
Drinki po pracy
Ostatnio rozmawiaam z moj siostr, ktra jest badaczk z dziedziny nauk
spoecznych, na temat drinkw po pracy. Zacza mi opowiada, e widziaa ostatnie
angielskie badania na temat stresu w miejscu pracy. Wiem - przerwaam jej - wykazano, e
pracownicy, ktrzy id po pracy do pubu na drinka z kolegami, mniej cierpi z powodu stresu
ni ci, ktrzy tego nie robi, prawda?. Oczywicie, e tak - odpowiedziaa. - Jakbymy o
tym nie wiedziay! - i praktycznie kady pracujcy Anglik, znajcy rytua drinkw po pracy,
mgby wam powiedzie to samo. Na pewno dodaby przy tym, e naukowcy zawsze
odkrywaj co cholernie oczywistego. Sdz jednak, e mio jest, gdy nasz instynktown
wiedz o tych sprawach odpowiednio zmierzy i potwierdzi obiektywne badanie. Bycie
naukowcem od spraw spoecznych to jednak do niewdziczne zajcie, zwaszcza wrd
wiecznie cynicznych Anglikw, ktrzy zawsze zbywaj nasze odkrycia jako oczywisto (gdy
zgadzaj si one z tym, co wszyscy wiedz), bzdury (gdy podwaaj jak popularn
mdro ludow) lub bekot (gdy nie jest jasne, jaki popenilimy grzech, bo wyniki s ujte
w niezrozumiay akademicki argon). Podejmujc ryzyko znalezienia wynikw moich bada
w jednej lub we wszystkich z tych kategorii, sprbuj wyjani, w jaki sposb ukryte zasady
rytuau drinkw po pracy sprawiaj, e jest to tak skuteczne antidotum na stres zawodowy.
Po pierwsze, istniej pewne uniwersalne zasady co do alkoholu i co do miejsc, w
ktrych si go pija. We wszystkich kulturach alkohol suy jako symboliczny znak
przestankowy - aby okreli, uatwi i wzmocni przejcie z jednego stanu lub sytuacji
towarzyskiej do innej. Rytuay przejcia, w ktrych alkohol odgrywa wan rol, rozcigaj
si od obrzdw inicjacyjnych gwnego cyklu yciowego (jak narodziny, osignicie
dojrzaoci, maestwo i mier) do przej o wiele mniej doniosych (jak np. codzienne

przejcia z trybu pracy do trybu rozrywki lub zacisza domowego). W naszej kulturze, tak jak
w wielu innych, alkohol jest odpowiednim symbolicznym medium dla przejcia z pracy do
rozrywki, bo kojarzy si wycznie z zabaw - rekreacj, humorem, atmosfer witeczn,
spontanicznoci i luzem - i uwaany jest za co przeciwstawnego pracy18.
S take uniwersalne prawa dotyczce spoecznej i symbolicznej funkcji miejsc, w
ktrych pija si alkohol. Wymieniaam je na pocztku rozdziau o rozmowach w pubie, ale
warto przypomnie sobie tutaj, e wszystkie takie miejsca, we wszystkich kulturach, maj
swj wasny spoeczny mikroklimat. S to strefy progowe, charakteryzujce si
kulturow remisj - czasowym zawieszeniem lub rozlunieniem tradycyjnych spoecznych
ogranicze. S to take rodowiska egalitarne, a przynajmniej takie, gdzie rnice w statusie
opieraj si na innych kryteriach ni te obowizujce w wiecie zewntrznym. I, co moe
najwaniejsze, zarwno picie, jak i miejsca, w ktrych si pija, powszechnie kojarzone s z
umacnianiem wizi towarzyskich.
A wic, angielski rytua drinkw po pracy funkcjonuje jako skuteczne narzdzie
odstresowujce czciowo dlatego, e, na mocy tych uniwersalnych praw, w alkoholu,
zwaszcza konsumowanym w towarzyskim, egalitarnym otoczeniu pubu, rozpuszczaj si
hierarchie i presje miejsca pracy. Zabawne jest to, e rytua drinkw po pracy w lokalnym
pubie ma w duym stopniu ten sam efekt redukcji stresu, nawet gdy pije si tylko col lub sok
owocowy. Symboliczna moc samego miejsca czsto wystarcza, by wywoa natychmiastowe
poczucie odprenia i serdecznej atmosfery, nawet bez uatwiajcego kontakty towarzyskie
alkoholu.
Specyficzne, dobrowolne zasady angielskiego rytuau drinkw po pracy s gwnie
obliczone na wzmocnienie tego efektu. Na przykad dozwolona jest dyskusja na tematy
zawodowe - nawet czsto podczas takich sesji podejmuje si wane decyzje - ale zarwno
zasada byle nie zbyt serio, jak i zasada uprzejmego egalitaryzmu s tu przestrzegane o wiele
bardziej rygorystycznie ni w miejscu pracy.
Zasada byle nie zbyt serio stanowi, e wolno rozmawia z kolegami o wanym
projekcie czy problemie, ale niedopuszczalne s pompatyczne, zarozumiae lub nudne
przemowy. Jeli jeste na wystarczajco wysokim stanowisku, mog ci one uj pazem na
zebraniach w miejscu pracy (cho nie przysporz ci popularnoci), ale w pubie, jeli zaczniesz
mwi rozwlekle, zbyt powanie lub z afektacj, zostaniesz bezzwocznie wezwany, eby
da spokj.
Zasada uprzejmego egalitaryzmu nakazuje moe nie cakowite zapomnienie o
hierarchii z miejsca pracy, ale o wiele bardziej artobliwe, pozbawione respektu podejcie do

rnic w randze zawodowej. W sesjach drinkw po pracy czsto uczestnicz grupy kolegw o
mniej wicej tym samym statusie, ale jeli zdarzy si inaczej, wszelki szacunek okazywany w
miejscu

pracy,

pubie

zostaje

zastpiony

ironicznym

szacunkiem

udawanym.

Menederowie, ktrzy id ze swoim zespoem na drinka po pracy, mog usysze

skierowane do siebie sowo: szefie, ale wypowiedziane w artobliwy, czsto lekko
bezczelny sposb, na przykad: Hej, szefie, twoja kolej!. Nie stajemy si nagle w pubie
wszyscy rwni, ale mamy przyzwolenie na kpinki z hierarchii miejsca pracy, aby pokaza, e
nie bierzemy jej zbyt serio.
Zasady drinkw po pracy i oglne zasady rozmw w pubie s gboko zakorzenione w
angielskiej psychice. Jeli kiedykolwiek uznasz, e jaka dyskusja biznesowa lub rozmowa,
jak prowadzisz z Anglikiem, jest nieco sztywna, zbyt oficjalna lub idzie jako ciko, popro
rozmwc, eby mwi tak, jakbymy byli w pubie. Wszyscy bd dokadnie wiedzieli, co
masz na myli: rozmowa w pubie jest lun, nieoficjaln, przyjacielsk rozmow, kiedy to nie
staramy si zrobi wraenia i nie bierzemy rzeczy zbyt serio. Oczywicie, najlepiej byoby
naprawd zabra t osob do najbliszego pubu, ale odkryam, e nawet samo przywoanie
towarzyskiego mikroklimatu pubu moe w ten sposb zredukowa napicie i zahamowania.
Impreza w pracy
Te same zasady dotycz, w zintensyfikowanej formie, imprez w pracy (mam tu na
myli wszelkie przyjcia wydawane przez firm dla pracownikw, umysowych czy
fizycznych) - zwaszcza dorocznego przyjcia gwiazdkowego, dawnego rytuau, teraz
niezmiennie kojarzonego z pijack orgi i rnymi innymi formami zego zachowania.
Badaam troch ten temat, w ramach wikszego badania SIRC na temat spoecznych i
kulturowych aspektw picia, i zawsze wiem, e wanie zacza si przygrywka do Boego
Narodzenia, bo to wtedy zaczynam odbiera telefony od dziennikarzy z pytaniem: Dlaczego
ludzie zawsze le si zachowuj na przyjciach gwiazdkowych?. Odpowied brzmi:
poniewa o to wanie chodzi w przyjciach gwiazdkowych; ze zachowanie jest wpisane w
zasady tych imprez, zego zachowania si oczekuje, to tradycja.
Jednak mwic o zym zachowaniu, nie mam na myli szczeglnej deprawacji czy
ajdactwa - po prostu wikszy brak zahamowa, ni to zwykle jest przyjte wrd Anglikw.
W moich SIRCowskich ankietach 90 procent respondentw przyznao si do jakiego rodzaju
zego zachowania podczas gwiazdkowych przyj w pracy, ale najpowszechniejszym
grzechem byo obarstwo i pijastwo; wyznao go prawie 70 procent. Odkrylimy take, e
standardowe elementy biurowych przyj gwiazdkowych to flirty, caowanie si, opowiadanie
spronych dowcipw i robienie z siebie durnia.

Wrd osb poniej trzydziestki poowa postrzega biurowe przyjcie gwiazdkowe

jako gwn okazj do flirtw i caowania, a 60 procent przyznaje si do wygupw.
Trzydziesto - i czterdziestolatkowie byli tylko troch bardziej powcigliwi, 40 procent
wydurniao si na przyjciach gwiazdkowych, czsto mwic rzeczy, ktrych nigdy
normalnie by nie powiedzieli. Chocia taki witeczny bekot moe powodowa
zakopotanie, moe mie take efekty pozytywne; na gwiazdkowym przyjciu 37 procent
osb zaprzyjanio si z dawnym wrogiem czy rywalem lub pogodzio po jakiej ktni, a 13
procent zebrao si na odwag, eby powiedzie komu, e ten kto im si podoba.
Jednake nawet najdziwaczniejsze wygupy podczas przyj biurowych s z reguy
bardziej gupie ni naganne. Podczas moich luniejszych rozmw z angielskimi
pracownikami, gdy zadawaam pytania oglne o to, do czego posuwaj si ludzie w czasie
przyjcia gwiazdkowego w pracy, moi informatorzy czsto przywoywali zwyczaj
kserowania wasnych poladkw (czasem biustu) na biurowej kopiarce. Nie jestem pewna, jak
czsto si to zdarza, faktem jest, e zwyczaj ten sta si tematem dyurnym artw na temat
imprez w pracy i pozwala si zorientowa, jak traktowane s te przyjcia, jakie wchodz tu w
gr oczekiwania i niepisane zasady - i jak zachowuj si Anglicy w warunkach kulturowej
remisji.
Bd miaa o wiele wicej do powiedzenia o rnych rodzajach kulturowej remisji,
usankcjonowanej dewiacji oraz efektu przerwy w grze w dalszych rozdziaach, ale
powinnimy sobie tu przypomnie, e nie s to tylko fantazyjne naukowe wersje zwrotu
zrelaksowa si. Nie oznaczaj pjcia na ywio i robienia wszystkiego, co nam si
podoba, lecz cakiem konkretnie dotycz okresowych, skonwencjonalizowanych odstpstw od
konwencji, gdy mona zama tylko niektre zasady, i to tylko stosujc pewne, regulowane
zasadami, sposoby.
Anglicy lubi w swoich rozmowach sprawia wraenie, e ich doroczne imprezy
biurowe to szalone rzymskie orgie, ale trzeba to traktowa jako prb poprawienia sobie
nastroju lub pobone yczenia. Rzeczywisto w wikszoci wypadkw jest taka, e nasza
orgia to zasadniczo nadmierne jedzenie i picie, piewanie i taczenie w bardziej
ekstrawagancki sposb ni zwykle, wkadanie za krtkich spdnic i zbyt wydekoltowanych
bluzek, pozwolenie sobie na odrobin flirtu, i moe na zakazany caus czy mae
obciskiwanko, rozmowy z kolegami bardziej swobodne ni zwykle, a z szefem prowadzone
z mniejszym ni zazwyczaj szacunkiem - no i moe, jeli wprawimy si w nastrj naprawd
rozpustny i rozwizy, skserowanie wasnego tyka.
Istniej wyjtki i drobne wariacje, ale to, co opisaam wyej, to dopuszczalna norma w

wikszoci angielskich firm. Niektrzy modzi angielscy pracownicy ucz si tych zasad na
bdach, przekraczajc niewidzialne granice, idc ten jeden krok za daleko i odkrywajc, e
ich wybryki spotykaj si z dezaprobat; w rezultacie cierpi na tym ich kariera. Ale wikszo
z nas instynktownie przestrzega wyej wymienionych zasad, cznie z t, ktra pozwala
znacznie wyolbrzymia relacje z biurowej imprezy.
Praca a angielsko
Gdy patrz na zasady przewodnie podane na pocztku tego rozdziau i staram si
ustali, co mwi nam one o angielskoci, natychmiast uderzaj mnie ambiwalencja i
sprzecznoci w angielskiej postawie wobec pracy. Zasady mtliku wydaj si by pene
rnych ale. Jestemy powani, ale bez powagi, sumienni, ale bez entuzjazmu, jestemy
pomysowi, ale i mao elastyczni, narzekamy, ale ze stoicyzmem. Na pewno nie
zaryzykowaabym twierdzenia, e mamy do pracy stosunek typu mio i nienawi w
jednym. To by byo zbyt arliwe, ekstremalne i takie nieangielskie. Ju prdzej
powcigliwe upodobanie/umiarkowana niech w jednym - troch niechtny kompromis
bardziej ni podszyty lkiem konflikt.
Mam wraenie, e w tym caym mtliku, umiarze i niezajmowaniu konkretnego
stanowiska jest co typowo angielskiego. Angielska etyka zawodowa jest chaosem penym
sprzecznoci, naszym sprzecznociom jednak brakuje dramatyzmu, napicia, ktre to sowo
zwykle sugeruje. Sprawy zaatwia si poowicznie, na drodze osobliwie angielskiego
mtnego, niesatysfakcjonujcego kompromisu. Nie potrafimy ani podchodzi do pracy z
entuzjastycznym protestanckim zapaem, ani traktowa jej z latynoskordziemnomorskim
beztroskim fatalizmem. Siedzimy wic niezgrabnie na pocie porodku, gdzie na wsplnym
gruncie, i utyskujemy na to wszystko - po cichu.
Koncept kompromisu wydaje si gboko utrwalony w angielskiej psychice. Nawet w
tych rzadkich wypadkach, gdy kto nas sprowokuje do arliwej dyskusji, zazwyczaj koczy
si na kompromisie. Angielska wojna domowa toczya si midzy zwolennikami monarchii a
zwolennikami parlamentu - i na czym stano? e mamy i to, i to. Kompromis. Nie lubimy
dramatycznych zmian, rewolucji, nagych powsta i wstrzsw politycznych. Prawdziwie
angielski marsz protestacyjny wygldaby tak, e szlibymy i skandowali: Czego damy?
STOPNIOWYCH ZMIAN! Kiedy? W ODPOWIEDNIM CZASIE!.
Gdy nie jestemy pewni, co robi (czyli przewanie), uciekamy si do naszego
ulubionego, wielofunkcyjnego mechanizmu przystosowawczego: humoru. Sdz, e zasady
humoru w miejscu pracy naday nowy wymiar naszemu rozumieniu angielskiego humoru i
jego roli w naszych kodach kulturowych. Wiedzielimy ju, e dla Anglikw humor jest

bardzo wany, ale widzielimy go w akcji w sytuacjach czysto towarzyskich, gdzie

potrzeba jasnych sytuacji jest chyba mniejsza ni w miejscu pracy. Warto humoru moemy
oceni dopiero teraz, gdy zobaczylimy, co Anglicy gotowi s dla niego powici - na
przykad klarowno, pewno i skuteczno.
Humor w miejscu pracy i zasady skromnoci pomogy nam take wej w gb innego
stereotypu, czyli angielskiego antyintelektualizmu, ktry wsadzilimy pod mikroskop i
rozbilimy na czci skadowe, czyli na zakazy bycia serio i przechwalania si. Majc ju
antyintelektualizm w mojej szalce Petriego, poszturchaam j troch ze wszystkich stron i
wycignam pincetk inny komponent, ktry wyglda, niestety, jak empiryzm, zwaszcza
antyteoretyczne,

antydogmatyczne,

antyabstrakcyjne

elementy

tradycji

empiryzmu

angielskiego, nasza flegmatyczna sympatia dla faktw, konkretw i zdrowego rozsdku, a

take gboka niech do obskuranckiego, kontynentalnego teoretyzowania i retoryki. W
angielskim zwrocie Daj spokj! jest co zasadniczo empirycznego. Waciwie to w
wikszoci aspektw angielskiego poczucia humoru jest co zasadniczo empirycznego. Mam
wraenie, e jeszcze do tego wrcimy.
Zasada skromnoci wyglda na kolejny uparcie powracajcy motyw - i, tak jak w
wypadku humoru, w miejscu pracy udao nam si praktycznie i odkrywczo przetestowa
moc tej zasady. Odkrylimy, e gdy wymogi reklamy i marketingu nie zgadzaj si z
angielsk zasad skromnoci, wygrywa zasada, wic reklam trzeba zmodyfikowa, eby by
w zgodzie z zakazem chwalenia si.
Zasada uprzejmego odwlekania podkrela kolejn znan nam ju cech, t, ktr
przywykam w skrcie nazywa angielsk uomnoci towarzysk, majc na myli notoryczne
zahamowania, perwersyjn niejasno wypowiedzi, wrodzon niezdolno do bezporednich
kontaktw z innymi istotami ludzkimi. Tabu rozmw o pienidzach, objaw teje choroby,
wprowadza nas znowu w odwieczne tematy wiadomoci klasowej, skromnoci i hipokryzji a wszystkie one to silne kandydatki do statusu cech definiujcych, razem z nasz saboci do
nadmiernego umiaru.
Co czuj, e fair play take okae si fundamentalnym prawidem angielskoci.
Podobnie jak humor i uomno towarzyska, idea fair play zdaje si przenika nasze
zachowania i wpywa na wiele z nich. Nie zapominajmy te, e czsto przejawia si jako
uprzejmy egalitaryzm, co sugeruje, e rwnie wan dla nas cech jest hipokryzja.
W zasadach narzekania w pracy pojawia si wicej znajomych motyww, cho z
pewnym urozmaiceniem. Odkrywamy, e nawet nasze ustawiczne Kapousze narzekanie
podlega wszechobecnym zasadom humoru, zwaszcza oficjalnemu zakazowi bycia serio. A

zasada Typowe! ujawnia to, co moe by wspczesnym wariantem sztywnej grnej

wargi - cech typowo angielsk, ktr na razie nazywam zgryliwym stoicyzmem.
Wreszcie, zasady drinkw po pracy i imprez biurowych prowadz nas znowu do
tematu angielskiej uomnoci towarzyskiej, a zwaszcza przypominaj, jak nieodzowne s
protezy i podprki (na przykad alkohol i specjalne miejsca o specjalnych zasadach) dla
pokonania naszych licznych towarzyskich zahamowa. Wicej na ten temat w nastpnym
rozdziale.

Rozrywka
Uywam tu sowa rozrywka w bardzo szerokim sensie, dla oznaczenia wszystkiego,
co si odbywa w czasie wolnym: hobby, zabawa, urlop, sport - wszystkiego, co nie jest prac,
co dzieje si w czasie przeznaczonym na wypoczynek (z wyjtkiem konkretnych rzeczy
opisywanych w dalszych rozdziaach o jedzeniu, seksie i obrzdach przejcia).
Anglicy prezentuj trzy rne postawy wobec czasu wolnego, ktre wi si z
naszymi trzema gwnymi metodami radzenia sobie z uomnoci towarzysk, nasz
niekompetencj na tym polu (minowym, mona by doda) kontaktw towarzyskich:
Po pierwsze, zajcia prywatne i domowe, na przykad majsterkowanie, praca w
ogrdku i hobby (metoda: i do domu, zamkn drzwi, podnie most zwodzony).
Po drugie, czynnoci publiczne, towarzyskie, jak sport, gry, kluby i puby (metoda:
pomysowe wykorzystanie rekwizytw i protez).
Po trzecie, zajcia i rozrywki antyspoeczne, jak upijanie si i burdy (metoda: sta si
gony, agresywny i wstrtny).
Prywatno - zajcia prywatne i domowe
Podobnie jak w wypadku humoru, ten tytu [w oryginale Privacy rules] mona
odczyta jako zasady prywatnoci, ale take w poetyce graffiti: prywatno rzdzi! pamitajc, jak bardzo angielska obsesja na punkcie prywatnoci dominuje nad naszym
myleniem i rzdzi naszym zachowaniem. Anglik najlepiej radzi sobie z uomnoci
towarzysk, unikajc w ogle sytuacji towarzyskich, wybierajc albo czynnoci, ktre mona
wykonywa w zaciszu domowym, albo pozadomowe, ktre nie wymagaj wikszego
kontaktu z nikim poza najblisz rodzin, na przykad pjcie na spacer, do kina, na zakupy tam, gdzie rzdzi zasada zaprzeczania, obowizujca w prawie wszystkich miejscach
publicznych.
W ostatnich ankietach ponad poowa rozrywek wymienianych przez respondentw
miaa wanie taki charakter domowy, a z dziesiciu ulubionych tylko dwie (zapraszanie
znajomych na kolacj lub drinka i chodzenie do pubu) mona jednoznacznie opisa jako
towarzyskie. Najbardziej domowe rozrywki to te najbardziej popularne: ogldanie telewizji,
suchanie radia, czytanie, majsterkowanie i uprawianie ogrdka. Wyniki ankiety pokazuj, e
nawet gdy Anglicy s w nastroju towarzyskim, wikszo woli zabawia kilku najbliszych
przyjaci lub krewnych w zaciszu wasnego domu ni ryzykowa wyjcie midzy
nieznajomych.
Domy i ogrody
Omawiaam ju do szczegowo (w rozdziale Dom) angielsk obsesj na punkcie

domu i prywatnoci, ale warto tu powtrzy moj teori, e dom to to, co maj Anglicy
zamiast umiejtnoci towarzyskich. Nasz romans z wasnym domem i ogrodem wie si w
moim przekonaniu bezporednio z obsesj na punkcie prywatnoci, ktra z kolei wynika z
naszej uomnoci towarzyskiej.
Ogldanie telewizji jest rozrywk uniwersaln - nie ma w niej nic typowo
angielskiego. Podobnie jak nie ma nic osobliwie angielskiego w innych wymienionych tu
gwnych domowych rozrywkach, jak czytanie, praca w ogrdku czy majsterkowanie, a
przynajmniej nie per se. Jednak jest co wyrazistego w fenomenalnym stopniu ich
popularnoci, zwaszcza w wypadku majsterkowania i pracy w ogrdku. Wemy jakikolwiek
wieczr lub weekend: w co najmniej poowie angielskich domostw zawsze kto ulepsza
dom, za pomoc kawakw drewna czy puszek z farb, albo ogrd, kopic lub tylko si po
nim krztajc. W badaniach moich kolegw z SIRC na temat angielskiego majsterkowania
tylko 12 procent kobiet i 2 procent mczyzn przyznao, e nigdy si nim nie zajmowali.
Podczas ostatniego spisu powszechnego ponad poowa caej dorosej mskiej populacji
stwierdzia, e majsterkowaa w cigu miesica poprzedzajcego spis. Prawie jedna trzecia
kobiet take zajmowaa si ulepszaniem gospodarstwa domowego; rwnie ewidentna bya
nasza obsesja na punkcie ogrdkw: krtko przed spisem przycinao i pielio 52 procent
wszystkich Anglikw i 45 procent Angielek.
Porwnajcie sobie te liczby z danymi na temat chodzenia do kocioa, a zrozumiecie,
co jest prawdziw religi narodow. Nawet wrd ludzi, ktrzy twierdz, e s wyznawcami
konkretnej religii, tylko 12 procent bierze udzia w naboestwach co tydzie. Reszt
populacji mona spotka co niedziel w lokalnym centrum ogrodniczym lub hipermarkecie
dla majsterkowiczw. A gdy chcemy zrobi sobie przerw w obsesji na punkcie wasnych
domw i ogrodw, udajemy si na minipielgrzymki, eby gapi si na wiksze i lepsze ich
wersje, jak wiejskie rezydencje i ogrody otwarte dla publicznoci przez National Trust i
Krlewskie Towarzystwo Ogrodnicze. Zwiedzanie majtkw ziemskich niezmiennie zajmuje
miejsca w rankingach jako jedna z najulubieszych narodowych rozrywek. To wcale nie jest
zaskakujce, poniewa w tych miejscach jest wszystko, czego mgby sobie yczy Anglik na
niedzielnej wycieczce: nie tylko inspiracja do ulepsze wasnego domu i ogrodu (Ooo,
popatrz, to wanie ten rowobeowy odcie, o jakim mylaam do naszego salonu!) i
folgowanie obsesji na punkcie klasy i oglnej wcibskoci, ale take swojskie kolejki,
pokrzepiajce filianki herbaty i due samozadowolenie, bo przecie cay ten wypad jest
bardzo edukacyjny - a przynajmniej o wiele bardziej ni wizyta w hipermarkecie czy centrum
ogrodniczym - w kocu, jakkolwiek by patrze, miejsce jest zabytkowe19. Te drobne

purytaskie cigoty, ta potrzeba udowodnienia, e nasze rozrywki to co wicej ni

bezmylny konsumpcyjny hedonizm, s najbardziej widoczne wrd klasy redniej; klasa
robotnicza i klasa wysza s zwykle bardziej otwarte i szczere w swojej konsumpcji
przyjemnoci, bo nie zaley im specjalnie, co inni o nich pomyl.
Telewizja
Jeli kto si martwi tego typu rzeczami, moe pociesz go wyniki bada, z ktrych
wynika, e w rzeczywistoci wcale nie jestemy narodem telemaniakw. Na pierwszy rzut
oka liczby z tej ankiety mog sprawia wraenie mylce: gdy widzi si, e 99 procent
ludnoci regularnie oddaje si ogldaniu telewizji, wydaje si ono by zdecydowanie w
czowce domowych rozrywek. Gdy jednak zauwaamy, jak sformuowane s pytania
ankietowe - Ktr z tych rzeczy robie/a w cigu ostatniego miesica? - obraz si
zmienia. W kocu trudno by byo w cigu caego miesica nie wczy przynajmniej raz na
jaki czas wiadomoci. Zaznaczenie odpowiedzi tak przy telewizji niekoniecznie od razu
znaczy, e ankietowany co wieczr by przyklejony do ekranu.
Naprawd ogldamy duo telewizji - rednia krajowa wynosi jakie 3-3,5 godziny
dziennie - ale nie mona powiedzie, e telewizja zabija sztuk konwersacji. Wedug tej
samej ankiety 97 procent respondentw rwnie w cigu ostatniego miesica gocio u
znajomych lub ich podejmowao. Jestem nieco sceptyczna, jeli chodzi o statystyki dotyczce
ogldania telewizji, od kiedy wziam udzia w badaniu, w ktrym zesp psychologw
zainstalowa kamery wideo w salonach zwykych ludzi, eby zbada, jak czsto ogldaj
telewizj i jak si zachowuj podczas ogldania. Byam w tym eksperymencie tylko skromn
asystentk; moim zadaniem byo ogldanie tam ze stoperem i mierzenie, przez ile dokadnie
czasu nasze nieszczsne obiekty faktycznie patrzyy na ekran, oraz robienie notatek na temat
wszystkich innych czynnoci, jakie ogldajcy mogli poza tym wykonywa, na przykad
uprawia seks lub duba w nosie. Wszyscy badani wypeniali codziennie formularze,
podajc, jakie programy widzieli, i oceniajc, ile z danego programu w istocie obejrzeli.
Rnica midzy ich ocen a rzeczywistoci, mierzona moim stoperem, wykazaa, e
gdy ludzie mwi ankieterowi, e spdzili cay wieczr, albo godzin, ogldajc telewizj,
najpewniej nie mwi prawdy. Najczciej maj na myli, e telewizor by wczony, gdy oni
gawdzili z rodzin lub znajomymi, bawili si z psem, czytali gazet, kcili si o pilota,
plotkowali przez telefon, obcinali sobie paznokcie u ng, strofowali wspmaonka,
przygotowywali i jedli kolacj, zasypiali, prasowali, odkurzali, wrzeszczeli na dzieci i tak
dalej, by moe od czasu do czasu zerkajc na ekran telewizora.
Oczywicie, s ludzie, ktrzy bardzo zaniaj ilo czasu powicanego telewizji, ale

oni zwykle kami, w odrnieniu od naszych respondentw, ktrzy przynajmniej prbuj by

dokadni. Ludzie tego pokroju, ktrzy twierdz, e nigdy nie ogldaj telewizji, zwykle
chc nas przekona, e s w jaki sposb moralnie i/lub intelektualnie lepsi ni cae to
posplstwo, ktre nie ma nic lepszego do roboty ni co wieczr godzinami wytrzeszcza
gay na bezmylne bzdury. Najprdzej znale mona t postaw wrd mczyzn z klasy
redniej, w rednim wieku, ktrzy wykazuj taki sam poziom kompleksw na punkcie
pochodzenia spoecznego jak ci, ktrzy szydz z wacicieli mercedesw. Ta antytelewizyjna
poza zawsze wydaje mi si irracjonaln afektacj w Anglii, gdzie mamy telewizj uznawan
oglnie za najlepsz na wiecie, w ktrej naprawd prawie codziennie jest co wartego
ogldania, nawet dla osb o wyniole przeintelektualizowanych gustach.
Dla reszty z nas, zwykych miertelnikw, telewizja jest narzdziem wspierajcym
sztuk konwersacji, dostarczajc upoledzonym towarzysko Anglikom kolejnego jake
upragnionego rekwizytu. W jednym z ostatnich bada programy telewizyjne okazay si
najpopularniejszym tematem rozmw wrd znajomych i krewnych, nawet bardziej
popularnym ni narzekanie na koszty utrzymania. Telewizj jako protez kontaktw
towarzyskich Anglikw wyprzedza tylko pogoda. To jest co, co wszyscy znamy. W razie
wtpliwoci, albo gdy wyczerpalimy wszystkie pogodowe zagajenia i wypeniacze, zawsze
moemy zapyta: A oglda pan...?. Przy zaledwie piciu kanaach naziemnych, istnieje
prawdopodobiestwo, e wielu z nas ogldao przynajmniej kilka tych samych ostatnich
programw. I mimo stosunkowo wysokiej jakoci angielskiej telewizji prawie zawsze
znajdziemy co, na co mona sobie wsplnie ponarzeka.
Opery mydlane
Nasze zahamowania towarzyskie i obsesja na punkcie prywatnoci znajduj te
odbicie w rodzaju programw telewizyjnych, jakie robimy i jakie ogldamy, zwaszcza jeli
chodzi o opery mydlane. Najpopularniejsze angielskie telenowele s zupenie wyjtkowe i
bardzo rni si od swoich odpowiednikw w innych krajach. Chocia wtki, motywy i
tematyka s bardzo podobne (jak wszdzie, jest to mieszanka zdrad maeskich, przemocy,
mierci, kazirodztwa, niechcianych ci, sporw rodzinnych i innych nieprawdopodobnych
wypadkw i przypadkw), tylko w Anglii wszystko to odbywa si wycznie z udziaem
zwykych, pospolicie wygldajcych ludzi z klasy robotniczej, czsto w rednim wieku lub
starszych, ktrzy wykonuj nudn lub niewymagajc kwalifikacji prac, nosz tanie ubrania,
jedz fasol z frytkami, pij w niechlujnych pubach i mieszkaj w realistycznie maych,
ciasnawych, zupenie nieolniewajcych domkach.
Amerykaskie opery mydlane skierowane s do tej samej widowni z klasy niszej, co

nasze EastEnders i Coronation Street20 (mona to stwierdzi po rodzaju produktw

reklamowanych w przerwach), ale dotycz klasy redniej, ich bohaterowie s bogaci i modzi,
wntrza pene przepychu, styl ycia atrakcyjny. To sami prawnicy, lekarze i biznesmeni,
ktrzy odnieli sukces, s zadbani i piknie uczesani, prowadz swoje zaburzone ycie
rodzinne w nieskazitelnych drogich domach, a z kochankami spotykaj si potajemnie w
eleganckich restauracjach i luksusowych hotelach. Prawie wszystkie telenowele na wiecie
opieraj si na tym aspiracyjnym modelu amerykaskim. Tylko Anglicy wol
nieupikszony realizm ycia klasy robotniczej. Nawet seriale australijskie, najbardziej
zblione do naszych, wydaj si olniewajce, w porwnaniu z ponurymi i niechlujnymi
produkcji brytyjskiej. Dlaczego? Dlaczego miliony zwykych Anglikw chc oglda
telenowele o zwykych Anglikach takich jak oni sami, o ludziach, ktrzy mogliby by
ssiadami zza ciany?
Odpowied tkwi, jak sdz, czciowo w empiryzmie i realizmie21, ktre s tak
gboko zakorzenione w angielskiej psychice, i w zwizanych z nimi naszych cechach, takich
jak przyziemno, rzeczowo, upr przy wszystkim, co realne, konkretne i oparte na faktach,
oraz odraza do sztucznoci i pretensjonalnoci. Gdyby Pevsnerowi przyszo napisa dzisiaj o
Angielskoci angielskiej opery mydlanej, sdz, e odkryby w EastEnders i w Coronation
Street te same wybitnie angielskie cechy: preferencj namacalnych faktw i dowiadczenia
osobistego, baczn obserwacj otoczenia i prawd oraz jej codzienne akcesoria, ktre
znalaz u Hogartha, Constablea i Reynoldsa.
Jest to jednak wyjanienie niewystarczajce. Szwajcarski malarz Fuseli moe i mia
racj w swoim komentarzu, e u nas wszystkie gusta i uczucia id w stron realiw, ale
Anglicy wietnie potrafi doceni o wiele mniej realistyczne formy sztuki i dramatu; tylko w
kwestii telenoweli rnimy si tak bardzo od wiata i koniecznie chcemy dosta lustro, ktre
bdzie odbija nasz przecitno. Mam wraenie, e ten osobliwy gust jest w jaki sposb
cile powizany z nasz obsesj na punkcie prywatnoci, z nasz tendencj, eby z nikim si
nie zadawa, pj do domu, zamkn drzwi i podnie most zwodzony. Omawiaam ju t
fiksacj w poprzednich rozdziaach i sugerowaam, e naturaln jej konsekwencj jest nasza
skrajna wcibsko, ktr tylko czciowo zaspokaja bezustanne plotkowanie. Dziaa tu
syndrom zakazanego owocu: z powodu angielskich zasad prywatnoci zwykle wiemy bardzo
niewiele o yciu osobistym i poczynaniach ludzi spoza naszego najbliszego krgu przyjaci
i rodziny. Nie wypada pra brudw publicznie, nie wolno te zadawa takich pyta
osobistych, ktre wydobyyby tego rodzaju brudy.
Nie wiemy wic, jakich wystpkw dopuszczaj si nasi ssiedzi za swoimi

zamknitymi drzwiami (chyba e s tak haaliwi, e ju zdylimy zoy na nich skarg na

policji i do samorzdu lokalnego). Gdy na przecitnej angielskiej ulicy zostanie popenione
morderstwo, reakcje ssiadw przepytywanych przez policj czy dziennikarzy s zawsze
jednakowe: No, waciwie to ich nie znalimy..., Oni si z nikim nie zadawali...,
Wydawali si mili..., My tutaj pilnujemy swoich interesw..., Troch dziwni, ale
czowiek nie chce si wtrca, wie pan.... Tak naprawd, to czowiek z radoci by si
wtrci;

jestemy

narodem

nienasyconych

ciekawskich

podgldaczy

zza

firanki,

sfrustrowanych drakoskim charakterem naszych niepisanych zasad prywatnoci. Kluczem do

zrozumienia popularnoci realistycznych telenowel jest uwaga, e ich bohaterowie to ludzie,
ktrzy mogliby by naszymi ssiadami zza ciany. Ogldanie seriali takich jak EastEnders
czy Coronation Street przypomina otrzymanie zezwolenia na zerkanie przez judasz w
drzwiach na ukryte, zakazane, prywatne ycie naszych ssiadw, rwnych nam statusem
spoecznym - ludzi takich jak my, ale o ktrych yciu moemy na co dzie tylko snu
domysy i spekulowa. Powodujcy uzalenienie urok tych seriali tkwi w tym, e pozwala
nam zastpczo zaspokaja t niezdrow ciekawo: telenowele s form podgldactwa. I
oczywicie potwierdzaj wszystkie nasze najgorsze podejrzenia dotyczce tego, co si dzieje
za szczelnie zamknitymi drzwiami i nieprzeniknionymi firankami naszych ssiadw; chodzi
o zdrady, alkoholizm, bicie on, kradziee sklepowe, handel narkotykami, AIDS, cie
nastolatek, morderstwa... Rodziny z oper mydlanych s ludmi takimi jak my, ale robi
jeszcze gorszy, a przy tym o wiele barwniejszy baagan w swoim dysfunkcjonalnym yciu,
ni my sami.
Wymieniam tylko najpopularniejsze angielskie telenowele - ktre jednoznacznie
traktuj o klasie robotniczej: EastEnders i Coronation Street. Ale nasi producenci telewizyjni
to ekipa sprytna i yczliwa, zrobi wszystko, eby zaspokoi wszystkie warstwy angielskiego
spoeczestwa klasowego, a nawet rne grupy demograficzne w obrbie tych warstw.
EastEnders i Coronation Street reprezentuj, odpowiednio, miejsk klas robotnicz z
poudnia i z pnocy. Emmerdale plasuje si o jedendwa szczeble drabiny spoecznej wyej,
ma du liczb gwnych bohaterw z klasy redniej i niszejredniej, i jest bardziej wiejska
ni miejska. Hollyoaks to w zasadzie podmiejska wersja EastEnders dla nastolatkw;
rnica si nieco od nieupikszonego standardu tym, e niektrzy bohaterowie s wrcz
atrakcyjni fizycznie, acz ubrani realistycznie w tani produkcj masow. Nawet klasa rednia
a do wyszejredniej dostaj czasem co dla siebie; przez jaki czas goci na naszych
ekranach serial This Life, pokazujcy grup adnie si wysawiajcych, cho neurotycznych
prawnikw po trzydziestce. Byli do atrakcyjni i elegancko ubrani, ale w przeciwiestwie do

bohaterw telenowel amerykaskich nie budzili si rano z penym makijaem i nieskaziteln

fryzur; ich (czste) pijastwo byo przekonujco wymiotne; ich ktnie i awantury zawieray
wiarygodn ilo przeklestw, a w zlewie mieli stosy brudnych naczy.
Sitcomy
Prawie takie same zasady bezlitosnego realizmu odnosz si do angielskich komedii
sytuacyjnych. Niemal wszystkie opowiadaj o yciowych nieudacznikach - ludziach, ktrym
si nie powiodo, ktrzy wykonuj nieatrakcyjne zawody, trwaj w niesatysfakcjonujcych
zwizkach, mieszkaj, w najlepszym razie, w ponurych podmiejskich domach. To przewanie
klasa robotnicza lub nisza warstwa klasy redniej, ale nawet najlepiej sytuowani bohaterowie
nigdy nie s orami. Wszyscy bohaterowie - lub raczej antybohaterowie, ci, z ktrych si
miejemy - s ofiarami losu.
To powoduje problemy z eksportem; gdy popularne angielskie sitcomy, takie jak Men
Behaving Badly, s tumaczone na rynek amerykaski, oryginalni angielscy bohaterowie
czsto okazuj si zbyt niskiej jakoci, zbyt nieudaczni, za mao atrakcyjni, zbyt prymitywni i generalnie, troch za bardzo realistyczni, eby widz si z tym dobrze czu. W wersjach
amerykaskich dostaj oni awans, bardziej regularne rysy twarzy, lepsze wosy, elegantsze
ciuchy, atrakcyjniejsze kobiety, bardziej ekskluzywne domy i styl ycia. Ich obrzydliwe
nawyki s tonowane, a jzyk odkaany razem z azienk i kuchni22.
Nie znaczy to, e w amerykaskich sitcomach nie ma nieudacznikw; s, ale to
nieudacznicy lepszej klasy: nie a tak beznadziejni, mniej obrzydliwi, niechlujni i
nieapetyczni ni ich wersja angielska. Na przykad kilku bohaterw Przyjaci nie ma moe
olniewajcych karier, ale za to nie sterczy im ani jeden wosek; moe zostaj wyrzuceni z
pracy, ale na pewno idealne rysy i opalenizna stanowi jak pociech. Jest tylko jeden od
dawna nadawany popularny sitcom amerykaski, Roseanne, ktry zblia si do tej skali
realistycznego zapuszczenia, jakie jest norm w telewizji angielskiej i jakiego domaga si
empiryczna, przyziemna, cyniczna angielska widownia, czyli ci podgldacze zza firanki, o
niezdrowych zainteresowaniach, ktrzy chc widzie Pevsnerowsk prawd i jej codzienne
akcesoria nie tylko w swoich telenowelach, ale i w sitcomach.
Angielskie komedie wcale niekoniecznie s lepsze, bardziej subtelne czy bardziej
wyrafinowane ni amerykaskie czy jakiekolwiek inne. Przeciwnie, humor wikszoci
angielskich sitcomw jest raczej mniej subtelny i wyrafinowany ni amerykaski, i zazwyczaj
uwaany za bardziej dziecinny, prymitywny i gupi. Powiedziaabym, e w yciu codziennym
i rozmowach Anglicy wykazuj nawet bardziej wyostrzone i subtelne poczucie humoru ni
wikszo innych nacji, tote owo biege opanowanie inteligentnego dowcipu, ironii i

niedomwienia jest take widoczne w niejednej naszej komediowej produkcji telewizyjnej istnieje te jednak wielka liczba takich, w ktrych puszczanie bkw, mwienie co chwil
dupa czy w ogle wszystko, co wie si z t czci ciaa, uwaane jest za szczyt
komizmu.
Moemy susznie by dumni z byskotliwego dowcipu programw takich jak Tak jest,
panie ministrze, i jestemy bezsprzecznie wietni w parodiach i satyrze (nic dziwnego, to
zamiast wciekania si i urzdzania rewolucji), ale nie zapominajmy, e spodzilimy take
Benny Hilla i filmy z cyklu Do dziea!, ktre rni si od przecitnego seksualnego
euroslapsticku (jak rwnie jego amerykaskich, australijskich i japoskich odpowiednikw)
wycznie nadmiarem kiepskich kalamburw, aluzji i dwuznacznoci - co wiadczy o
angielskim zamiowaniu do sw, jak przypuszczam, ale poza tym niespecjalnie przynosi nam
chlub. Monty Python mieci si w innej kategorii, zarwno ze spoecznego, jak i jzykowego
punktu widzenia, wci jednak jest to humor do dziecinny, sztubacki.
Wydaje mi si, e wanym pytaniem jest nie to, czy nasze komedie s lepsze, czy
gorsze ni zagraniczne, mdrzejsze czy bardziej prymitywne, ale czy maj jaki wyrany
wsplny motyw lub cech charakterystyczn, ktra mogaby nam co powiedzie na temat
angielskoci. Pracowaam nad t kwesti dugo i ciko, konsultowaam si z kilkoma
autorami komedii i innymi ekspertami, posusznie obejrzaam dziesitki sitcomw, satyr,
parodii i wystpw na stojaka - przy czym nieziemsko wkurzaam ca moj rodzin i
znajomych, uparcie nazywajc to badaniami naukowymi. Wreszcie jednak znalazam
odpowied: wydaje mi si, e wszystkie prymitywne angielskie komedie telewizyjne oraz
cakiem sporo wyrafinowanych opieraj si zasadniczo na tym odwiecznym frasunku
Anglikw: skrpowaniu.
Skrpowanie peni rwnie wak rol w komediach zagranicznych - i by moe w
ogle w komedii jako takiej - Anglicy jednak wydaj si by bardziej naraeni na
skrpowanie ni cudzoziemcy, robi wraenie, jakby dowiadczali go czciej i w wikszym
stopniu nieustannie martwili si i przeywali obawy z jego powodu. Zwykle artujemy z
rzeczy, ktrych si boimy (to znaczy my ludzie, nie tylko my Anglicy), a Anglicy szczeglnie
boj si krpujcych sytuacji, nie dziwi wic specjalnie, e tak wiele naszych komedii obraca
si wok tego tematu. Dla upoledzonych pod tym wzgldem Anglikw prawie kada
sytuacja towarzyska jest potencjalnie kopotliwa, dlatego te dysponujemy wyjtkowo
bogatym rdem materiau komicznego. Na polu komedii sytuacyjnej nawet nie musimy
wymyla dziwacznych czy nieprawdopodobnych sytuacji, eby osign podany efekt
skrpowania; wiele z naszych komedii nie ma te adnej wyranie zarysowanej sytuacji,

chyba e uwzgldnimy przecitn rodzin z przedmiecia yjc swoim bezbarwnym

yciem (My Family, 2.4 Children, Butterflies itp.) czy zwyczajne nudne dni z ycia
zwyczajnego nudnego biura (The Office), czy nawet przecitn rodzin z klasy robotniczej
bez przerwy tkwic przed telewizorem (The Royle Family), a jednak wydaje si, e
generuj one do sporo zabawnie kopotliwych momentw. Mog si myli, ale
podejrzewam, e bardzo trudno byoby je zareklamowa jako wietne pomysy na sitcom w
jakimkolwiek innym kraju23.
Reality TV
Tak zwana reality TV dostarcza jeszcze wicej dowodw (gdyby kto ich
potrzebowa) na angielskie zahamowania towarzyskie i na to, co psychoterapeuta
prawdopodobnie nazwaby naszymi problemami z prywatnoci. Tego, co wida w reality
TV, nikt przy zdrowych zmysach raczej nie nazwaby realizmem, jako e zwykle
konfrontuje si tam ludzi z dziwacznymi, wielce nieprawdopodobnymi sytuacjami i zmusza
ich do rywalizacji przy wykonywaniu groteskowych zada. Ci ludzie jednak s realni, w
tym sensie, e nie s to zawodowi aktorzy, tylko zwyczajni miertelnicy nieudacznicy,
wyrniajcy si jedynie desperackim pragnieniem pojawienia si w telewizji. Reality TV nie
jest bynajmniej wynalazkiem angielskim czy brytyjskim. Najsynniejszy i najbardziej
popularny z tych programw, Big Brother, zosta wymylony w Holandii, a teraz wiele
innych krajw ma

wasn jego wersj, co jest idealn okazj do porwna

midzykulturowych. Format jest cakiem prosty. Spord wielu tysicy chtnych wybiera si
dwunastu uczestnikw i umieszcza w specjalnie wybudowanym domu, gdzie mieszkaj przez
dziewi tygodni. Ukryte kamery rejestruj kady ich ruch dwadziecia cztery godziny na
dob, a najciekawsze momenty pokazywane s co wieczr w telewizji. Ich ycie jest
cakowicie kontrolowane przez producentw show, znanych jako zbiorowy Wielki Brat,
ktry stawia przed nimi zadania, nagradza i karze. Co tydzie wszyscy lokatorzy musz
nominowa dwch wspuczestnikw do usunicia ich z domu, potem widzowie przed
telewizorami gosuj na tego, ktrego chc wyrzuci z domu Wielkiego Brata, i jeden z nich
ten dom opuszcza. Na kocu zwycizca - uczestnik, ktry si osta - wygrywa cakiem spor
nagrod w gotwce. Kady z nich ma swoje pitnacie minut sawy, a niektrzy zostaj
gwiazdami kategorii D.
Wielka Brytania i Ameryka to jedyne kraje, w ktrych ani razu nie zobaczono
adnego mieszkaca domu Wielkiego Brata uprawiajcego seks (myl, e powody s rne:
my jestemy zahamowani, a Amerykanie pruderyjni). W Holandii, zdaje si, musiano im
mwi, eby przestali bez przerwy uprawia seks, bo widzw zaczynao ju nuy nieustanne

bzykanie. W Wielkiej Brytanii gazety podniecay si strasznie, gdy dwoje uczestnikw

choby si pocaowao. Gdy w trzeciej serii dwoje modych ludzi posuno si troch dalej,
zadbali o to, by szczelnie otulaa ich kodra, i nie sposb byo stwierdzi, co tam si dzieje.
Nawet gdy producenci naszego Big Brothera, rozpaczliwie prbujc urozmaici show,
zafundowali mieszkacom niewielkie gniazdko mioci, pozwalajc parom baraszkowa z
dala od wcibskich oczu wsplokatorw (cho wci pod obstrzaem ukrytych kamer), nie
skusio to adnego z zahamowanych uczestnikw. Zaczli uywa tego pokoiku do
prywatnych sesji plotkowania. W 2003 roku jeden z tabloidw zaofiarowa nagrod
wysokoci 50 tysicy funtw (prawie tyle, ile wynosia nagroda za wygranie Big Brothera) za
skonienie kogo z nich do seksu, ale i tak nic nie zaszo.
W innych krajach mieszkacy domu Wielkiego Brata regularnie urzdzaj awantury, a
nawet walki i burdy, w ktrych ami si krzesa i fruwaj naczynia. W brytyjskiej wersji
nawet podniesiony gos czy rednio sarkastyczna uwaga urasta do rangi powanego
incydentu, ktry jest omawiany i roztrzsany przez wiele dni, zarwno w samym domu, jak i
wrd wielu oddanych fanw programu. Jzyk naszych uczestnikw jest czsto wulgarny, ale
to raczej z powodu ich ograniczonego sownictwa ni silnych emocji. Ich zachowanie jest
wyjtkowo powcigliwe i uprzejme. Rzadko wyraaj wprost zo na wsplokatora;
czciej, w prawdziwie angielski sposb, nieustannie skar si na t osob i obmawiaj j za
jej plecami.
Cho program ten opiera si na rywalizacji, wszelkie przejawy rzeczywistej
rywalizacji s przez uczestnikw naszego Big Brothera odbierane bardzo le. Oszukiwanie
to najgorszy grzech - naruszenie bardzo wanego etosu fair play - ale nawet przyznanie si, e
ma si jaki plan, e gra si, by wygra, jest tematem tabu, jak przekona si na wasnej
skrze jeden z uczestnikw, ktrego chepliwe uwagi o tym, jak ma sprytn strategi,
skoczyy si na bojkocie przez reszt grupy i prdkim wyrzuceniu. Gdyby nie przyznawa
si do swojej motywacji, gdyby udawa, e jest tam dla zabawy, jak wszyscy inni, miaby
takie same szanse jak pozostali. Hipokryzja rzdzi.
Powcigliwo, zahamowanie, rezerwa, niemiao, skrpowanie, brak otwartoci,
hipokryzja, uprzejmo przez zacinite zby - wszystko to cechy bardzo angielskie,
powiecie, niespecjalnie zaskakujce. Ale pomylcie przez chwil, kim s ci uczestnicy Big
Brothera. Ci, ktrzy zgaszaj si na przesuchania, eby wzi udzia w tym programie, sami
chc by wystawieni na widok publiczny, dwadziecia cztery godziny na dob, przez
dziewi tygodni, bez adnej prywatnoci, nawet w toalecie czy pod prysznicem - nie mwic
ju o przymusie wykonywania idiotycznych i enujcych zada. To nie s normalni, zwykli

ludzie; to najwiksi ekshibicjonici w kraju, najbardziej bezwstydni, najbardziej bezczelni,

najbardziej dni popularnoci, najmniej zahamowani ludzie w caej Anglii. A jednak ich
zachowanie w domu Wielkiego Brata przewanie charakteryzuje si typowo angielsk
rezerw, zahamowaniem, przewraliwieniem i niezrcznoci. ami zasady tylko wtedy, gdy
s bardzo pijani - lub raczej, upijaj si, eby usankcjonowa swoje odejcie od zasad24 - a
nawet wtedy pewnych granic nie przekraczaj.
Postrzegam Big Brothera jako poyteczny eksperyment, testujcy si zasad
angielskoci. Jeli nawet jaskrawi ekshibicjonici w Big Brotherze stosuj si do tych zasad,
musz one by bardzo gboko zakorzenione w angielskiej psychice.
Czytanie
Angielskie uwielbienie dla sw wystpuje w takiej czy innej formie w wielu spisach
naszych cech narodowych, na ktre si natknam, robic badania do tej ksiki. A fakt, e
tych spisw sporzdza si tak wiele, jedynie potwierdza t kwesti: z lkami zwizanymi z
nasz tosamoci narodow radzimy sobie, robic adekwatne spisy - zaatwiamy problem
sowami. To zdaje si Orwell zapocztkowa trend sporzdzania list, ale teraz ju chyba robi
to wszyscy.
Jeremy Paxman, ktrego wasna orwellowska lista typowo angielskich rzeczy zawiera
kwizy i krzywki, nazywa Anglikw narodem optanym sowami i na dowd przytacza
fenomenaln produktywno naszego przemysu wydawniczego (100 tysicy nowych ksiek
rocznie), wicej gazet na osob ni w jakimkolwiek innym kraju, nasz nieprzerwany
strumie listw do gazet, nasz nienasycony apetyt na wszelkie gry sowne i amigwki,
nasze wietnie prosperujce teatry i ksigarnie.
Dodam, e w ankietach na temat sposobw spdzania wolnego czasu czytanie ksiek
zajmuje pozycj wysz ni majsterkowanie i ogrodnictwo, a ponad 80 procent z nas
regularnie czyta ktr z gazet codziennych. Nasza namitno do gier sownych jest wietnie
znana, ale warto take zauway, e kademu z niewerbalnych hobby i rozrywek - jak
wdkarstwo, filatelistyka, obserwowanie pocigw, obserwowanie ptakw, piesze wdrwki,
sporty, zwierzta domowe, ukadanie kwiatw, robtki na drutach i hodowla gobi powicony jest przynajmniej jeden, jeli nie o wiele wicej, specjalistyczny magazyn. Kade
bardziej popularne hobby ma przynajmniej kilka publikacji cotygodniowych lub
miesicznych oraz niezliczone strony internetowe; czsto spdzamy o wiele wicej czasu na
czytaniu o naszej ulubionej rozrywce ni na jej wykonywaniu.
Lektura kibelkowa
Czytamy naogowo, zawsze, wszdzie. W wielu angielskich domach znajdziecie co,

co nazywam lektur kibelkow: sterty ksiek i magazynw obok toalety, lub nawet
uoonych porzdnie w specjalnym stojaku lub na peczce, do czytania w trakcie posiedze
na sedesie. Par razy widziaam jak ksik czy magazyn w toaletach w innych krajach, ale
na pewno nigdzie nie jest to tak powszechny zwyczaj jak w Anglii. Wielu Anglikw zwaszcza mczyzn - w ogle nie potrafi si wyprni, jeli nie maj nic do czytania. Gdy
pod rk nie ma odpowiedniej lektury, zaczn czyta instrukcje na dozowniku z mydem lub
list skadnikw na pojemniku z odwieaczem powietrza.
Pewien mj cyniczny znajomy zauway, e to moe mie wicej wsplnego z nasz
skonnoci do zatwardze ni z uwielbieniem sw, ale ja nie jestem przekonana. Czsto si
mwi, e Anglicy maj obsesj na punkcie swoich jelit, a sdzc z zawartoci szafek
azienkowych (tak, zawsze po nich myszkuj - wy nie?) i z zaopatrzenia pek aptecznych,
istotnie wydaje si, e uywamy wicej ni inni rodkw na zaparcia i biegunki, co wiadczy
o nieustannej walce o utrzymanie jakiego nieosigalnego stanu regularnoci i solidnoci. Ale
czy mamy wiksz obsesj ni Niemcy? Nie konstruujemy, tak jak oni, naszych muszli
klozetowych z ma peczk, by z niepokojem dokonywa inspekcji wasnych odchodw lub
je z zadowoleniem kontemplowa (zakadam, e to po to s te peczki, bo nie wydaj si
mie adnego innego logicznego celu). W rzeczywistoci nasz zwyczaj lektury kibelkowej
wskazuje na pewne zakopotanie caym tym procesem: wolimy rozrywa si sowami ni
skupia (!) ze zbytnim przejciem na produktach naszych jelit. Ale moe to po prostu kolejny
przejaw angielskiej hipokryzji.
Niepisane zasady czytania w kibelku mwi, e odnone ksiki i magazyny powinny
by stosunkowo lekkie - humor, antologie cytatw, zbiory listw czy pamitnikw, dziwne
lub niezrozumiae wydawnictwa encyklopedyczne, stare magazyny; wszystko, co mona
przeglda od niechcenia; byle nie cikie tomiska wymagajce wytonej koncentracji.
Lektura kibelkowa, jak prawie wszystko inne w domu Anglika, jest uytecznym
wskanikiem klasy spoecznej:
lektura klasy robotniczej to przewanie humorystyczna, lekka lektura, czsto zwizana
ze sportem - ksiki z kawaami, dowcipami rysunkowymi, od czasu do czasu amigwki czy
kwizy, moe kilka kolorowych magazynw plotkarskich lub sportowych. Czasem take
znajdziemy magazyny na temat hobby i zainteresowa, jak motocykle, muzyka czy jazda na
deskorolce;
przedstawiciele klas niszejredniej i redniejredniej nie przepadaj za czytaniem w
kibelku; mog czasem zabra ze sob do toalety ksik czy gazet, ale nie lubi robi
wystawek z lektur, bo uwaaj, e moe to wyglda wulgarnie. Kobiety z tej grupy czsto

w ogle nie przyznaj si do czytania na sedesie;

wysza warstwa klasy redniej jest oglnie o wiele mniej pruderyjna, jeli chodzi o te
rzeczy, i czsto ma w swoich toaletach minibiblioteczki. Czasem ich kolekcje lektury
kibelkowej s nieco pretensjonalne, zawieraj ksiki i magazyny, ktre wygldaj na
wybrane, by zrobi wraenie, a nie dostarczy rozrywki25, ale wiele jest prawdziwie
eklektycznych i tak zabawnych, e czasem gocie, czytajc, zapominaj o caym wiecie i
trzeba ich woa z powrotem do stou;
lektura klasy wyszej jest zwykle zbliona do gustw klasy robotniczej, skada si
gwnie ze sportu i humoru, cho magazyny sportowe powicone s tu raczej
polowaniu/strzelectwu/wdkowaniu ni, powiedzmy, pice nonej. Niektre kibelkowe
biblioteczki czonkw klasy wyszej zawieraj fascynujce stare ksiki dla dzieci i bardzo
stare, rozlatujce si egzemplarze magazynw Horse and Hound czy Country Life, w
ktrych mona natrafi na portret zarczynowy pani domu z lat pidziesitych.
Gazety
Gdy na dowd angielskiego uwielbienia dla sw pisz, e ponad 80 procent z nas
czyta jaki oglnokrajowy dziennik26, kto nieobeznany z kultur angielsk moe bdnie
wyobraa sobie nard superwyksztaconych intelektualistw, pochonitych analiz
wydarze biecych i polityki na amach Timesa, Guardiana czy innej duej, powanie
wygldajcej gazety. Tak naprawd, cho mamy ich a cztery, tylko okoo 16 procent z nas
czyta tak zwane powane dzienniki.
Czsto mwi si o nich broadsheets (wielkoformatowe) z powodu ich duych
rozmiarw. Nigdy nie mogam zrozumie, dlaczego gazety te s tak nieporczne, a zaczam
obserwowa, jak dojedajcy do pracy Anglicy czytaj je w pocigach, i uwiadomiam
sobie, e nie ma znaczenia, czy atwo si je czyta i bez trudu przewraca strony; chodzi
najwyraniej o to, by mie na tyle du gazet, eby mc si za ni schowa. Angielska
gazeta wielkoformatowa to przykad bariery, jak ludzie wznosz wok siebie, cho w tym
wypadku moe bardziej fortecy. Nie tylko mona si cakiem schowa za jej
ponadrozmiarowymi, rozpostartymi stronicami, ktre skutecznie uniemoliwiaj jakkolwiek
form interakcji z innymi istotami ludzkimi i z powodzeniem podtrzymuj pokrzepiajc
iluzj, e inni nie istniej - ale jeszcze czowiek jest otoczony, osnuty jak kokonem, solidnym
murem sw. Jakie to angielskie.
Dzienniki powane speniaj te do pewnego stopnia rol sygnaw przynalenoci
politycznej. Times i Daily Telegraph s raczej prawicowe - chocia uwaa si, e
Telegraph, znany take jako Torygraphi, jest bardziej na prawo ni Times.

Rwnowag zapewniaj Independent i Guardian, ktre s nieco na lewo - i znw jeden

z nich, Guardian, jest postrzegany jako nieco bardziej lewicowy ni ten drugi. Termin
czytelnik Guardianato czsto skrt mylowy oznaczajcy lewicujcego liberaa,
poprawnego politycznie, wiadomego ekologicznie. Poniewa jednak jest to Anglia, adne z
tych usytuowa politycznych nie jest bynajmniej ekstremalne; rnice te mog by wrcz
trudno dostrzegalne, chyba e jest si Anglikiem, ktry zna si na wszystkich tych subtelnych
niuansach. Anglicy nie lubi skrajnoci, ani w polityce, ani w adnej innej sferze ycia;
abstrahujc ju od innych rzeczy, polityczni ekstremici i fanatycy, czy to z lewa, czy z
prawa, niezmiennie ami najwaniejsze zasady angielskiego humoru, a zwaszcza zasad
byle nie zbyt serio. Hitler, Stalin, Mussolini i Franco do wielu swoich innych grzechw
mog doda nieuywanie niedomwienia. aden z przywdcw totalitarnych nie miaby
adnych szans w Anglii - nawet gdyby przymkn oko na ich wtpliw moralno, zostaliby
natychmiast odrzuceni za branie siebie samych zbyt serio. George Orwell w tej kwestii si
myli: Rok 1984 raczej nie mgby mie miejsca w Anglii; my Wielkiemu Bratu (temu
prawdziwemu, nie chodzi o program telewizyjny) poradzilibymy: Daj spokj!.
Tabloidy, znane take jako prasa popularna, s mniejsze (cho i tak na tyle due,
eby schowa za nimi gow i ramiona) i nieco mniej ambitne, zarwno pod wzgldem
intelektualnym, jak i z racji wygldu. Ludzie czytajcy dzienniki powane czasem opuszczaj
swe drukowane bariery, eby spojrze z gry na tych, ktrzy czytaj tabloidy. Gdy czytelnicy
dziennikw powanych narzekaj na okropn jako prasy, a robi to bez przerwy, zwykle
maj na myli tabloidy.
Badania

MORIj

dowiody,

wicej

jest

ludzi

niezadowolonych

ni

zadowolonych z naszej prasy krajowej, ale margines by do may i, jak zauwayli

badacze, ironiczny. Szal wagi na niekorzy prasy przechylili czytelnicy dziennikw
powanych (mniejszo), ktrzy o wiele czciej narzekaj na pras krajow ni czytelnicy
tabloidw

(wikszo).

Czytelnicy

dziennikw

powanych

raczej

nie

wyraaj

niezadowolenia z gazet, ktre sami kupuj, wic prawdopodobnie nie podobaj im si te,
ktrych nie czytaj. Badacze stwierdzaj wic, e prasa jako cao jest potpiana przez
ludzi, ktrzy nie czytaj tego, przeciw czemu protestuj!. Trafny argument. Anglicy
uwielbiaj narzeka, a angielskie klasy wyksztacone maj tendencj do gonego narzekania
na rzeczy, o ktrych maj mae pojcie lub adnego. Ale zaryzykowaabym stwierdzenie, e
czytelnicy gazet powanych s skonni do niezadowolenia zarwno z gazet, ktre czytaj, jak
i z tych, ktrych nie czytaj. To, e Anglicy co kupuj, to jeszcze nie znaczy, e naprawd
im si to podoba, czy nawet e s z tego zadowoleni, a ju na pewno nie znaczy to, e

obdzie si bez jczenia i narzekania. Jeli tylko jest okazja do bezprzedmiotowego

biadolenia - na przykad okazja w postaci ankietera MORI, ktry wykazuje zainteresowanie
naszymi opiniami - chtnie sobie ponarzekamy, praktycznie na wszystko.
Jako e nale do klasy z entuzjazmem czytajcej wielkoformatowe powane
dzienniki, pewnie zostan uznana za zdrajczyni, jeli powiem cokolwiek dobrego o
tabloidach, ale uwaam, e pod pewnymi wzgldami s one szkalowane niesprawiedliwie.
Jasne, e czasem sama mam do ich wszenia sensacji i siania paniki, ale tak zwana powana
prasa te czsto nie jest wolna od tych grzechw. Mamy a osiem gwnych oglnokrajowych
dziennikw - cztery tabloidy, cztery powane - bezwzgldnie ze sob rywalizujcych na
stosunkowo niewielkim rynku; wszystkie staraj si przycign nasz uwag, czasem wic
czuj si zobligowane, eby przesadzi czy zasugerowa nieprawd. Ale zostawiajc na boku
kwestie moralne, jako pisania zarwno w dziennikach powanych, jak i tabloidach jest
zazwyczaj bez zarzutu. Midzy pras popularn a powan istnieje rnica w stylu, ale
umiejtnoci autorw s jednakowo wietne. Nie jest to zaskakujce, jako e czsto s to ci
sami autorzy; dziennikarze poruszaj si midzy tabloidami i gazetami powanymi lub nawet
pisz regularnie do jednych i drugich.
Wydaje mi si, e angielskie uwielbienie sw - a zwaszcza uniwersalny charakter
owej pasji, ktra przekracza wszelkie bariery klasowe - najlepiej wida nie w penym erudycji
i inteligencji dowcipie felietonistw powanych dziennikw (mimo e s genialni), ale w
twrczoci dziennikarzy i niszych rang redaktorw, ktrzy ukadaj nagwki w tabloidach.
Wybierzcie i przejrzyjcie kilka pierwszych z brzegu angielskich tabloidw. Prdko
zauwaycie, e niemal co drugi nagwek zawiera jak gr sw - kalambur, aluzj, celowy
artobliwy bd w pisowni, odniesienie do literatury czy historii, inteligentny neologizm,
ironiczny docinek, pomysow rymowank, zabawn aliteracj itp.
Owszem, wiele z tych dowcipw jest okropnych; czsto humor jest nacigany,
wulgarny lub infantylny; przesadza si z aluzjami do seksu, a nieustanne gry sowne mog po
jakim czasie zmczy. Moemy wtedy stwierdzi, e tsknimy do nagwka, ktry po prostu
streci nam tekst, nie silc si na dowcip. Nie mona jednak nie docenia czystej
pomysowoci i artu; cae to obsesyjne bawienie si sowami, rymowanie i dowcipkowanie
jest unikalnie i wspaniale angielskie. Inne kraje moe maj powane gazety co najmniej tak
mdre i dobrze pisane jak nasze, ale nigdzie indziej prasa nie docignie manii gier sownych
w nagwkach angielskich tabloidw. Mamy wic z czego by dumni.
Cyberprzestrze
Ostatnimi czasy Anglicy odkryli nowy idealny pretekst, eby zostawa w domu,

podnosi wyimaginowany most zwodzony i unika traumy spotka towarzyskich twarz w

twarz: internet. Email, chatroomy, surfowanie, komunikatory - by moe, e to wszystko
zostao wynalezione dla wycofanych, upoledzonych towarzysko, kochajcych sowa
Anglikw.
W cyberprzestrzeni jestemy w swoim ywiole: to wiat sw niezwizanych z
konkretnymi ludmi. Nie musimy si martwi, w co si ubra, czy utrzymywa kontakt
wzrokowy, czy ciska donie, caowa w policzki czy tylko si umiecha. Nie ma
niezrcznych pauz ani kopotliwych falstartw; nie trzeba wypenia niezrcznej ciszy
uwagami na temat pogody; adnego uprzejmego odwlekania, robienia herbatki czy innych
czynnoci zastpczych; adnych przeduonych poegna. Bez fizycznoci, bez realnych
cielesnych istot, z ktrymi trzeba si zadawa. Tylko sowo pisane. To, co lubimy najbardziej.
A przede wszystkim, cyberprzestrze uwalnia od zahamowa. Ten jej atrybut jest
zjawiskiem uniwersalnym, charakterystycznym nie tylko dla Anglikw. W wielu krajach
ludzie odkrywaj, e online s bardziej otwarci, swobodni, mniej powcigliwi ni w
relacjach twarz w twarz czy nawet przez telefon. Jednake dla Anglikw ta zaleta internetu
ma szczeglne znaczenie, maj oni bowiem wiksz potrzeb posiadania takich spoecznych
podprek ni przedstawiciele innych kultur.
W moich wywiadach z angielskimi internautami powracajcym motywem jest to, e
komunikacja przez internet pozbawia zahamowa. Wszyscy bez wyjtku uczestnicy rozmw
twierdz, e swobodnie i z mniejsz rezerw wypowiadaj si w cyberprzestrzeni ni podczas
spotka w, jak to niezmiennie okrelaj, prawdziwym yciu. W emailach pisz rzeczy,
ktrych nie miabym komu powiedzie w realu. Tak jest, w internecie pozbywasz si
zahamowa - to prawie tak, jakby si byo lekko pijanym.
Szczeglnie wane wydaje mi si, e tylu moich rozmwcw podkrela kontrast
midzy swoim stylem komunikacji w Sieci a tym, co powiedzieliby (lub nie) w prawdziwym
yciu. To interesujce rozrnienie jest dla nas wskazwk co do natury pozbawiajcego
oporw dziaania komunikacji internetowej. Wydaje si, e William Gibson, ktry uku
termin cyberprzestrze, mia racj, mwic: To nie jest naprawd miejsce, to nie jest
naprawd przestrze. Uwaamy cyberprzestrze za co w pewien sposb odrbnego od
prawdziwego wiata; nasze zachowanie tam jest inne ni nasze zachowanie w wiecie
realnym.
W tym sensie cyberprzestrze moe by postrzegana jako co, co antropolodzy
nazwaliby stref progow - stanem na krawdzi, oddzielonym od codziennej egzystencji, w
ktrym tradycyjne zasady i konstrukcje spoeczne s zawieszone, pozwalajcym na krtk

eksploracj alternatywnych sposobw istnienia. Tak jak w naszych emailach i innych

rodzajach cybermowy porzucamy konwencjonalne zasady ortografii i gramatyki, tak samo
ignorujemy zahamowania towarzyskie i ograniczenia, ktre normalnie rzdz naszym
zachowaniem. Anglicy zachowuj si w sposb niezwykle nieangielski. W chatroomach, na
przykad, inaczej ni w wikszoci miejsc publicznych w prawdziwym yciu w Anglii,
zaczynanie rozmowy z nieznajomymi jest zachowaniem normalnym, a nawet podanym.
Pniej, w komunikatorach i emailach, przechodzimy do ujawniania osobistych szczegw,
ktrych nigdy nie odkrylibymy w prawdziwym yciu. To moe tumaczy, dlaczego
wedug ostatnich bada przyjanie w cyberprzestrzeni zawizuj si atwiej i rozwijaj si
szybciej ni tradycyjne zwizki w realu.
W duym stopniu ten brak zahamowa opiera si na iluzji. Z powodu efektu
progowego email wydaje si bardziej efemeryczny i mniej zobowizujcy ni
sformuowanie czego na pimie na papierze, cho tak naprawd jest on wanie bardziej
trway i znacznie mniej dyskretny. Wic mimo e wielu Anglikw uwaa alternatywn
rzeczywisto komunikacji online za dowiadczenie wyzwalajce, moe ono mie
konsekwencje niepodane. Podobnie jak czasem aujemy powiedzenia czy zrobienia czego
pod wpywem alkoholu, moemy te czasem aowa naszego zbyt swobodnego zachowania
w Sieci. Problem w tym, e cyberprzestrze nie jest oddzielona od prawdziwego ycia,
podobnie jak impreza gwiazdkowa w biurze nie odbywa si w adnym wszechwiecie
rwnolegym. Nadmiernie szczere emaile, podobnie jak grzeszki podczas imprezy biurowej,
mog powrci, eby nas przeladowa. A jednak mimo wszystko uwaam, e plusy efektu
progowego

cyberprzestrzeni,

jeli

chodzi

pokonywanie

angielskiej

uomnoci

towarzyskiej, daleko przewaaj nad minusami.

Zakupy
Moe si wydawa dziwne, e zakupy wkadam do sekcji o zajciach prywatnych i
domowych, jako e zdecydowanie nie odbywaj si one w domu, tylko w sklepach, ktre s
miejscami publicznymi. Mwimy tu jednak o Anglikach, co oznacza, e czynnoci
publiczne mog by tak samo prywatne jak domowe. Zakupy to dla wikszoci ludzi nie
jest towarzyska rozrywka. Dla wikszoci przewanie w ogle nie jest to adna rozrywka,
tylko domowy obowizek - waciwie powinny one zosta omwione w rozdziale o pracy.
Wszak za dziwaczne uznalibycie pewnie zamieszczenie tekstu o zakupach pod
nagwkiem praca. Zakupy oglnie nie s uwaane za prac. Istnieje ciekawy rozdwik
midzy zakupami jako pojciem i zakupami jako wykonywan czynnoci - midzy
sposobem, w jaki mwimy o zakupach abstrakcyjnie, a realnoci naszego prawdziwego

dowiadczenia27. Dyskusje na temat zakupw - w mediach, midzy naukowcami i

komentatorami spoecznymi, a czsto i w zwykych rozmowach - skupiaj si zwykle na
hedonistycznym, materialistycznym, indywidualistycznym postrzeganiu tematu; mwimy o
zakupoholikach, o terapii zakupowej, o potdze reklamy, o ludziach wydajcych mas
pienidzy, ktrych nie maj, na mas rzeczy, ktrych nie potrzebuj, o powieciach typu
seks i zakupy, o zakupach jako dogadzaniu sobie, przyjemnoci, sposobie spdzania
wolnego czasu.
Zakupy rzeczywicie czasem s tym wszystkim. Dla kogo jednak, kto nie jest bardzo
bogaty lub bardzo mody, codzienne dowiadczenie zakupowe zwykle bardzo mao
przypomina bezmylny hedonizm. Przewanie robimy zakupy zaopatrzeniowe - kupujemy
prozaiczne artykuy pierwszej potrzeby, jak ywno, napoje, proszek do prania, papier
toaletowy, pasta do zbw, arwki itd. O wiele bardziej ni materialistyczne dogadzanie
sobie przypomina to szukanie i gromadzenie ywnoci przez naszych przodkw, ktrzy
prowadzili zbieraczoowiecki tryb ycia. Zakupy to nie praca w sensie produkcji - to forma
konsumpcji, i ludzie, ktrzy je robi, s konsumentami - ale dla wielu kupujcych jest to
praca w sensie wykonywania usugi, aczkolwiek bezpatnej.
Z drugiej strony, zakupy mog stanowi przyjemn rozrywk, nawet dla tych, ktrzy
gwnie traktuj je jako nudny obowizek. (W jednym z ostatnich bada 72 procent Anglikw
powiedziao, e w cigu ostatniego miesica robili zakupy dla przyjemnoci). Podczas
moich nieoficjalnych rozmw z ludmi robicymi zakupy wikszo czynia rozrnienie
midzy zakupami rutynowymi i zakupami dla przyjemnoci, robieniem zapasw a
zabaw, prac a rozrywk. Gdy pytaam o zakupy oglnie, czsto proszono mnie, by ucili,
o jaki rodzaj zakupw mi chodzi (jedna kobieta zapytaa: Masz na myli zakupy typu fasolka
w puszce i pieluchy czy babskie wyjcie na zakupy?). Kiedy indziej z odpowiedzi wynikao,
e ludzie zakadaj, e mam na myli konkretnie jeden lub drugi typ zakupw. Czsto
zaleao to od miejsca, w ktrym odbywaa si nasza rozmowa; ludzie w supermarketach
czciej sdzili, e mam na myli zakupy zaopatrzeniowe, natomiast pytani w sklepach z
odzie, z antykami i centrach ogrodniczych, zazwyczaj myleli, e chodzi mi o zakupy dla
przyjemnoci. Wiek te mia znaczenie: nastolatki, studenci i dwudziestoparolatki
przewanie zakadali, e sowo zakupy odnosi si do wersji rozrywka/zabawa/czas wolny,
starsi natomiast czciej skupiali si na aspektach obowizek/zaopatrzenie/rutyna.
Pe a zakupy
Wida te byo znaczce rnice, jeli chodzi o pe: mczyni o wiele rzadziej ni
kobiety rozrniali midzy rozmaitymi typami zakupw i byli o wiele mniej skonni

przyzna, e jakikolwiek rodzaj zakupw, nawet dla zabawy, sprawia im przyjemno.

Odniosam wraenie, e zwaszcza angielscy mczyni maj niepisan zasad zakazujc
czerpania jakiejkolwiek radoci z zakupw, a przynajmniej zakazujc przyznawania si do
tej radoci. Czerpanie radoci z zakupw jest uwaane za zniewieciae. Mczyzna powinien
okrela wszelkie zakupy, w tym kupowanie towarw luksusowych i przedmiotw
nieuytecznych, jako zadanie do wykonania, rodek do celu, nigdy przyjemno sam w
sobie. Dla kontrastu, wikszo kobiet chtnie przyznaje, e zakupy dla zabawy sprawiaj
im przyjemno, niektre mwi nawet, e cakiem lubi zakupy zaopatrzeniowe, a
przynajmniej czerpi dum i przyjemno z wykonywania ich jak naley. Istniej kobiety i
mczyni, ktrzy nie stosuj si do tych regu, ale s oni postrzegani jako odszczepiecy i
sami wiedz, e ich zachowanie jest oryginalne.
Zasady dotyczce stosunku do zakupw wida te w tym, jakiego stylu robienia
zakupw oczekuje si od kobiet, a jakiego od mczyzn. Ja nazywam je zasadami owcw i
zbieraczy: mczyni, jeli uda si ich w ogle namwi na zakupy, powinni je robi jak
owcy, kobiety jak zbieracze. Zakupy mskie nastawione s na cel: wybiera si ofiar, a
potem, skupiwszy si na niej, z determinacj si na ni poluje. Zakupy kobiece s bardziej
elastyczne, bardziej oportunistyczne: przeszukuje si, patrzy, co jest dostpne; wie si mniej
wicej, czego si szuka, ale moe znajdzie si jeszcze co lepszego albo jak okazj, i zmieni
si zdanie.
Jest jednak spora liczba angielskich mczyzn, ktrzy chc udowodni swoj
msko, podkrelajc, jak s beznadziejni, gdy chodzi o zakupy. Robienie zakupw jest
uwaane za umiejtno kobiec; jeli jeste mczyzn i jeste w tym zbyt dobry, nawet w
sposb aprobowany, czyli jako owca, moe to rzuci cie na twoje kwalifikacje jako
macho, a nawet wywoa wtpliwoci co do twojej orientacji seksualnej. Niepewni siebie
mczyni heteroseksualni uwaaj skrycie, e tylko geje - i kilka mskich typw
ultrapoprawnych politycznie, jak mczyzna nowoczesny czy feminista - s dumni ze
swych umiejtnoci robienia zakupw. Prawdziwym mczyznom wypada zakupw
unika, deklarowa, e ich nienawidz, i by w tej sprawie kompletnie do niczego.
Moe jest to czciowo po prostu kwestia lenistwa, uycie sposobu, ktry Amerykanie
nazywaj na oferm - czyli celowe wykonywanie domowego obowizku tak le, eby nikt
ich ju wicej o to nie poprosi. Jednake dla angielskich mczyzn bycie beznadziejnym w
robieniu zakupw jest take znaczcym powodem do dumy. Ich partnerki czsto graj w t
sam gr, pomagajc im udowodni ich msko. Wykonuj skomplikowan pantomim,
okazujc pozorn zo na nieudolno swoich mczyzn, jeli chodzi o orientacj w

supermarkecie, drocz si z nimi bezustannie i opowiadaj wszystkim o ich gupich

pomykach. Och, on jest beznadziejny, nie ma pojcia o zakupach, prawda, kochanie?.
Kobieta, z ktr rozmawiaam w kawiarni w supermarkecie, umiechna si z czuoci do
swego ma, ktry zrobi min biednego misia. Posaam go po pomidory, a on wraca z
butelk keczupu i mwi: No przecie to jest z pomidorw, nie?. A ja na to: Tak, ale jak,
kurcz, zrobisz z tego saatk?. Mczyni! Typowe!. Jej m wrcz pka z dumy i mia
si, zachwycony tym potwierdzeniem jego mskoci.
Oszczdne zakupy
Dla wielu angielskich kobiet, ktre wci jednak robi wikszo zakupw
rutynowego, zaopatrzeniowego rodzaju, kupowanie jest umiejtnoci, i tradycyjnie,
nawet te stosunkowo zamone, czerpi dum z robienia zakupw jak naley, czyli troszczc
si o oszczdno. Niekoniecznie chodzi o to, by kupowa wszystko jak najtaniej, ale tak,
eby si opacao, nie by rozrzutnym czy marnotrawnym. Anglicy uwaaj, e zakupy to nie
akt wydawania pienidzy, tylko oszczdzania28. Nie opowiada si o wydaniu jakiej sumy
na jak rzecz, ale o zaoszczdzeniu jakiej sumy na jakiej rzeczy. Na pewno nie wypada
si chwali wyrzuceniem na co nadmiernej sumy, ale za to wolno by dumnym ze
znalezienia prawdziwej okazji.
Ta zasada dotyczy wszystkich klas spoecznych: grne warstwy uznaj chepienie si
rozrzutnymi wydatkami za wulgarno, a klasy nisze za zadzieranie nosa. Jedynie
nietaktowni, prymitywni Amerykanie obnosz si ze swoim bogactwem, przechwalajc si,
jak duo ich co kosztowao. Jednake bycie dumnym ze zapania okazji czy zaoszczdzenia
pienidzy - chwalenie si tym, jak mao co nas kosztowao - jest powszechnie akceptowane
wrd robicych zakupy Anglikw z wszystkich klas. Jest to jeden z bardzo niewielu
wyjtkw od reguy pienidze to temat tabu. Pojcie okazji, to, czy co jest tanie, czy
warte swojej ceny, moe si rni w zalenoci od klasy i poziomu dochodw, ale zasada
jest jedna: niewane, ile wydae; jeli to moliwe, powiniene twierdzi, e w jaki sposb na
tym oszczdzie.
Opcje przeprosin i narzekania
Gdy nie mona si pochwali oszczdnoci - gdy nie da si ukry, e zapacilimy
pen cen za co niezaprzeczalnie kosztownego - najlepiej po prostu siedmy cicho. Bo jeli
nie, mamy dwie opcje, obie bardzo angielskie: przeprosi albo narzeka. Moemy przeprosi
za swoj wprawiajc w zakopotanie rozrzutno (Ach, wiem, nie powinnam bya, to byo
strasznie drogie, po prostu nie mogam si powstrzyma, jestem okropna...) albo moemy
troch pojcze i ponarzeka na horrendalne ceny (To absurd, nie wiem, jak im co takiego

uchodzi na sucho, ceny z sufitu, zdzierstwo...).

Obu tych opcji czasem uywa si, eby si pochwali, cho nie wprost, subtelnie
zamanifestowa, na ile nas sta, unikajc czego tak wulgarnego jak otwarty pokaz bogactwa.
I obie mog take stanowi form uprzejmego egalitaryzmu; nawet bardzo bogaci ludzie
czsto udaj zakopotan skruch lub oburzenie na cen drogich rzeczy, ktre kupili (cho tak
naprawd mog sobie swobodnie na nie pozwoli), eby nie zwraca czyjej uwagi na rnice
w dochodach. Zakupy, jak kady inny aspekt ycia Anglikw, pene s drobnych przejaww
kurtuazyjnej hipokryzji.
Wyjtek blingbling
Istnieje jeden wany wyjtek od zasady oszczdne zakupy i zwizanych z ni opcji
przeprosin i narzekania. Modzi ludzie, pozostajcy pod wpywem kultury hiphopu/
gangsta/rapu, stworzonych przez czarnych Amerykanw (obecnie spora subkultura
modzieowa w naszym kraju), przyjli styl, ktry wymaga wiadomej ostentacyjnej
demonstracji bogactwa. Polega to na tym, e nosi si drogie markowe ubrania i krzykliw
zot biuteri (wizerunek znany jako blingbling), pije drogiego szampana (Cristal) i koniak,
jedzi drogimi autami - i bynajmniej nie okazuje adnego zakopotania ca t
ekstrawagancj; a nawet si ni szczyci.
Nawet ci, ktrych nie sta na szampana i samochody (czyli wikszo, bo ten styl jest
szczeglnie popularny wrd niezbyt zamonych nastolatkw), zrobi wszystko, eby zdoby
przynajmniej kilka sztuk stosownych markowych ubra, i bd si chwali kademu, kto
zechce sucha, ile kosztoway. Kultura blingbling nie tyle jest wyjtkiem, co wiadomym
wyzwaniem dla zasad angielskoci gwnego nurtu; jest wystawieniem dwch mocno
upiercienionych palcw w kierunku wszystkich niepisanych kodw skromnoci,
powcigliwoci, rezerwy, uprzejmego egalitaryzmu i oglnej hipokryzji. Na swj wasny
sposb jest dowodem trwajcej wanoci tych kodw - potwierdzeniem przez zaprzeczenie,
mona by rzec.
Subkultury modzieowe pojawiaj si i znikaj, dlatego te ten konkretny ich
przykad moe ju by pass w chwili, gdy bdziecie to czyta. Nastpnym razem modzie
moe czepi si jakiego innego aspektu angielskoci gwnego nurtu, eby si przeciw
niemu zbuntowa.
Klasa spoeczna a zakupy
Zasada oszczdne zakupy dotyczy wszystkich klas spoecznych i nawet wyjtek
blingbling nie jest przypisany do konkretnej klasy; styl ten trafia do modych ludzi ze
wszystkich rodowisk spoecznych, w tym niektrych chopcw z klasy wyszej z

ekskluzywnych szk prywatnych, ktrzy nie maj chyba pojcia, jak gupio wygldaj,
starajc si ubiera jak sutenerzy i chodzi i mwi jak twardzi czarni gangstas z
amerykaskiego getta w ubogiej dzielnicy rdmiecia.
Jednake pozostae aspekty robienia zakupw s gboko uwikane w meandry
angielskiego systemu klasowego. Jak mona si spodziewa, gwnym wskanikiem klasy
jest miejsce, w ktrym si kupuje. Nie jest to jednak takie oczywiste, e klasy wysze kupuj
w sklepach droszych, a nisze w taszych. Na przykad wysza warstwa klasy redniej
poluje na okazje w sklepach z rzeczami uywanymi, w ktrych czonkowie niszej warstwy
klasy redniej i klasy robotniczej pokazaliby si tylko po swoim trupie. rednia i wysza
warstwa klasy redniej niechtnie kupowaaby natomiast ywno w ulubionych przez klas
robotnicz tanich supermarketach, ktrych same nazwy sugeruj trosk o ceny. Oni robi
swoje zakupy w marketach klasy redniej, jak Sainsburys i Tesco, lub wyszej warstwy klasy
redniej, jak Waitrose.
Oczywicie, nikt si nie przyzna, e wybiera jaki supermarket dla jego statusu
klasowego. Nie; kupujemy w supermarketach klasy redniej z powodu lepszej jakoci
jedzenia i wikszego wyboru warzyw ekologicznych i egzotycznych, nawet jeli do koszyka
wrzucamy produkty dokadnie tych samych wszechobecnych firm, co klienci z klasy
robotniczej w taszym supermarkecie. Moemy nie mie pojcia, co si robi z pak choi lub
jak je ekologiczny seler, ale lubimy mie wiadomo, e co takiego jest na pce, gdy my
przechodzimy obok z opakowaniem patkw kukurydzianych Kellogs i szamponem Head &
Shoulders.
Test sklepu Marks & Spencer
Jeli kto chce si zorientowa w zawiociach wskanikw klasowych w kwestii
zakupw, niech spdzi troch czasu na obserwacji i rozmowach z klientami sklepw sieci
Marks & Spencer. W tym bardzo angielskim, jednym z najbardziej uczszczanych sklepw, w
kadej alejce potykamy si o niewidzialne bariery klasowe. M&S jest to dom towarowy
sprzedajcy odzie, obuwie, meble, pociel, kosmetyki upikszajce, mydo, itd. - jak rwnie
artykuy spoywcze - a wszystko pod swoim wasnym znakiem handlowym.
Wysza warstwa klasy redniej kupuje jedzenie w bardzo drogich, ale wysokiej
jakoci dziaach spoywczych M&S, chtnie kupi te firmowan przez M&S bielizn, a moe
i od czasu do czasu jaki prosty, podstawowy artyku jak np. Tshirt, ale przewanie nie kupuje
tam adnych innych ubra (najwyej dla dzieci - cho na pewno nic ze wzorkiem, bo to by
by dowd, e rzecz pochodzi z M&S). Czonkowie tej klasy nigdy nie kupiliby w M&S na
przykad sukienki wizytowej, i s bardzo wraliwi na punkcie kupowania tam butw,

niezalenie od ich wietnej jakoci. Kupuj rczniki i bielizn pocielow ze znakiem M&S,
ale nie sofy, zasony czy poduszki.
rednia warstwa klasy redniej take kupuje w M&S jedzenie, cho ci, ktrzy musz
bardziej ciska portfele, nie zrobi tam caych swoich tygodniowych zakupw. Bd
narzeka (midzy sob, nie przed personelem M&S) na wysokie ceny jedzenia, ale powiedz
sobie, e warto, bo jest dobrej jakoci, a patki kukurydziane i papier toaletowy kupi w
Sainsburys. Kupuj o wiele wicej ubra w M&S ni wysza warstwa klasy redniej, w tym
rzeczy we wzorki i desenie, i nie maj nic przeciw nabyciu sofy, poduszki czy zason ze
znakiem M&S. Jednak ich nastoletnie dzieci zwykle patrz z gry na ubrania z t metk, nie z
przyczyn klasowych, ale poniewa wol bardziej modzieowe, modne sklepy.
Nisza warstwa klasy redniej i niektrzy czonkowie wyszej warstwy klasy
robotniczej z cigotami do awansu spoecznego kupuj ywno w M&S, ale tylko przy
specjalnej okazji - dla niektrych, zwaszcza tych z maymi dziemi, gotowe danie z M&S
jest czym w rodzaju wyjcia do restauracji, czym, co mog potraktowa jako
ekstrawagancj, moe raz na tydzie. Nie sta ich, eby kupowa tam jedzenie stale, i
wszystkich, ktrzy to robi, uwaaj za rozrzutnych, cakiem te moliwe, e za
zarozumiaych. Moja bratowa kupuje wszystkie warzywa, pyn do mycia naczy i w ogle, u
Marksa, gupia krowa - zwierzya mi si kobieta w rednim wieku, z pogardliwym, penym
dezaprobaty prychniciem. - Popisuje si po prostu - myli, e jest lepsza od nas. Z drugiej
strony, przyzwoici, oszczdni obywatele z niszej warstwy klasy redniej uwaaj, e ubrania
z M&S s warte swojej ceny: Jasne, e nie s tanie, ale dobrej jakoci. Niektrzy
czonkowie tej grupy to samo sdz w odniesieniu do poduszek, koder i rcznikw, podczas
gdy inni postrzegaj je jako bardzo adne, ale troch zbyt drogie.
Jeli chcesz szybko oceni klas spoeczn Angielki na zakupach, nie pytaj o
pochodzenie jej rodziny, dochd, zawd czy cen domu (wszystko to tak czy inaczej byoby
nieuprzejme); zapytaj j, co kupuje, a czego nie, u Marksa i Spencera. Mwi j, poniewa
ten test wyjdzie wiarygodnie tylko w wypadku kobiet; mczyni czsto s bogo
niewiadomi tej zioncej spoecznej przepaci midzy majtkami z M&S a wzorzyst sukienk
tej samej marki.
Zwierzta domowe i zwizana z nimi etykieta
Trzymanie w domu zwierzt jest dla Anglikw nie tyle zajciem rozrywkowym, co
sposobem na ycie. Nawiasem mwic, trzymanie zwierzt jest wyraeniem niedokadnym
i nieadekwatnym - nawet w przyblieniu nie oddaje wywindowanego statusu naszych
zwierzt. By moe dom Anglika to jego twierdza, ale to jego pies jest w niej prawdziwym

wadc. Ludzie w innych krajach kupuj swoim ulubiecom luksusowe piciogwiazdkowe

budy i wyoone jedwabiem koszyki; Anglicy pozwalaj im obj w posiadanie cay dom.
Niepisane zasady dopuszczaj, aby nasze psy i koty rozwalay si na wszystkich sofach i
fotelach i zawsze zagarniay najlepsze miejsca przed kominkiem czy telewizorem. Otrzymuj
o wiele wicej uwagi, uczucia, uznania i naszego cennego czasu ni dzieci (a czsto i lepsze
jedzenie). Wyobracie sobie straszliwie rozpuszczone, uwielbiane przez rodzin woskie
bambino, a zorientujecie si mniej wicej w statusie przecitnego angielskiego domowego
zwierztka. RSPCA (Krlewskie Towarzystwo Zapobiegania Okruciestwu wobec Zwierzt)
zaoono na dugo przed powstaniem NSPCC (Krajowego Stowarzyszenia Przeciwdziaania
Okruciestwu wobec Dzieci), ktre powstao najwyraniej jako co drugorzdnego i
wtrnego.
Dlaczego tak jest? O co chodzi z tymi zwierztkami? Owszem, w wielu innych
krajach ludzie maj zwierzta domowe i niektrzy, zwaszcza nasi kolonialni potomkowie,
maj podobnego bzika na ich punkcie jak my, ale jednak zwariowana mio Anglikw do
zwierzt jest jedn z gwnych cech, z ktrych jestemy znani, i cecha ta dla wielu
cudzoziemcw jest niezrozumiaa. Moe tylko Amerykanie przecigaj nas w wylewnym
sentymentalizmie i rozrzutnych wydatkach na swoich pupili - wemy te wszystkie tandetne
filmy wyciskacze ez, wyszukane cmentarze dla zwierzt, luksusowe zabawki i pieski ubrane
w groteskowe markowe ubranka. Ale Amerykanie zawsze nas bij na gow w
sentymentalizmie i rozrzutnoci na pokaz.
Stosunek Anglikw do zwierzt jest inny. Nasze zwierztka s czym wicej ni
probierzem statusu (cho temu take su) i nasza sympatia do nich wykracza daleko poza
sentymentalizm. Czsto mwi si, e traktujemy je jak ludzi, ale to nieprawda. Czy ten, kto
tak mwi, widzia, jak traktujemy ludzi? Nie moglibymy by tak zimni i nieyczliwi w
stosunku do zwierzcia. No dobrze, przesadzam - troszeczk. Ale faktem jest, e zazwyczaj
jestemy o wiele bardziej otwarci, swobodni, komunikatywni i wylewni w naszych
stosunkach ze zwierztami ni ze sob nawzajem.
Przecitny Anglik gorliwie unika stosunkw towarzyskich z innymi ludmi, a gdy
musi si z nimi kontaktowa, na og staje si albo niezrczny, albo agresywny, chyba e ma
pod rk pewne rekwizyty i protezy, ktre to uatwiaj. Nie bdzie jednak mia adnego
problemu z nawizaniem ywej przyjacielskiej konwersacji z psem. Nawet psem
nieznajomym, ktremu nie zosta przedstawiony. Jego powitanie bdzie wylewne, bez ladu
tradycyjnie sztywnego skrpowania: Cze, piesku! - wykrzyknie. - Jak si nazywasz? Skd
si tu wzie? Chcesz kawaek kanapki? Mmm, dobra, nie? Chod, wskakuj i usid sobie tu

koo mnie, jest mnstwo miejsca!.

Bo widzicie, Anglicy naprawd s zdolni do latynoskordziemnomorskiego ciepa,
entuzjazmu i gocinnoci; potrafimy by tak samo bezporedni, przystpni, emocjonalni i
otwarci na bodce zmysowe jak kada inna z tak zwanych kultur kontaktowych. Tylko e te
cechy uwidoczniaj si konsekwentnie tylko w naszych kontaktach ze zwierztami. I w
odrnieniu od naszych rodakw, zwierzta nie s skrpowane czy speszone t nieangielsk
demonstracj emocji. Nic dziwnego, e s dla Anglikw tak wane: bez nich wielu z nas nie
wiedziaoby, co to otwarty, emocjonalny kontakt z inn istot rozumn.
Pewna spotkana przeze mnie Amerykanka wycierpiaa tydzie jako go w typowym
angielskim domu, w ktrym rzdziy dwa wielkie, niesforne i chronicznie nieposuszne psy.
Ich nieudolni waciciele gadali do nich non stop, by to niemal strumie wiadomoci,
speniali wszystkie ich zachcianki i z czuoci miali si z ich przewinie. Amerykanka
skarya mi si, e stosunek tych wacicieli do ich psw by nienormalny, niezdrowy i
dysfunkcyjny. Nie, to nie tak - wyjaniam. - To jest prawdopodobnie ich jedyna
normalna, zdrowa, niezaburzona relacja. Ta Amerykanka wyczua wan zasad angielskiej
etykiety odnoszcej si do zwierzt - t, ktra absolutnie zabrania krytyki czyich pupili. Bez
wzgldu na to, jak okropnie zachowuje si koszmarny, zjadajcy ci but, kopulujcy z twoj
nog pies gospodarzy, nie wolno ci powiedzie na bydl zego sowa. To by bya gafa gorsza
ni krytykowanie ich dzieci.
Wolno nam si skary na nasze wasne zwierzaki, ale naley to robi tonem czuym i
pobaliwym: On jest taki niegrzeczny - ju trzeci par butw zniszczy w tym miesicu, a
niech mnie!. W tych narzekaniach pod hasem czy to nie maa paskuda? jest niemale
nuta dumy, jakbymy byli skrycie, przewrotnie wrcz oczarowani wadami naszych pupili. A
czsto nawet zaczynamy si licytowa co do wystpkw naszych zwierzakw. Niedawno na
jakim przyjciu suchaam, jak dwaj waciciele labradorw usiowali si nawzajem
zakasowa historyjkami o tym, co ich psy zjady lub zniszczyy. Nie tylko buty i zwyke
rzeczy, mj zjada telefony komrkowe. A mj pogryz na drobne kawaeczki cay zestaw
hifi!. Mj mi zear volvo! (Jak przebi co takiego, zastanawiaam si: Mj zjad
helikopter? A mj statek Queen Elizabeth II?).
Jestem przekonana, e Anglicy czerpi wielk przyjemno zastpcz z
nieposkromionego zachowania naszych pupili. Dajemy im ca swobod, na ktr nie
pozwalamy sobie samym: najbardziej powcigliwi i zahamowani ludzie na ziemi maj
najbardziej niesforne, niezdyscyplinowane i le wychowane zwierzaki. S one naszymi alter
ego, a moe nawet symbolicznym wcieleniem, jakby to ujli psychoterapeuci, naszego

wewntrznego dziecka (ale nie takiego, jakie oni zwykle maj na myli, o wielkich
smutnych oczach, ktre pragnie, by je przytuli - tylko zarozumiaego, umorusanego,
paskudnego wewntrznego bachora, ktry a si prosi o porzdnego klapsa). Nasze zwierzta
uosabiaj nasz dzik stron; przez nie moemy wyrazi nasze najbardziej nieangielskie
skonnoci, moemy ama zasady, nawet jeli tylko per procura.
Niepisane prawo stwierdza, e nasze zwierzce alter ego/wewntrzne bachory to
swoiste wite krowy. Jeli angielski pies ci ugryzie, to na pewno musiae go sprowokowa;
a nawet jeli wyranie nie byo powodu do ataku, jeli zwierz powzio po prostu do ciebie
nag irracjonaln antypati, waciciele nie bd mieli wtpliwoci, e to w tobie musi by
co podejrzanego. Anglicy gboko wierz, e ich psy (a take koty, winki morskie, papugi,
kucyki itd.) potrafi wietnie oceni charakter czowieka. Gdy nasz ulubieniec uprzedzi si do
kogo, nawet jeli my nie mamy adnego powodu, eby nie lubi tej osoby, wierzymy
nieprzecitnemu instynktowi zwierzaka i stajemy si nieufni i podejrzliwi. Jeli kto nie yczy
sobie, eby skakay po nim, wspinay si na niego, drapay i oglnie tarmosiy go angielskie
zwierzaki, ktre chc si tylko pobawi, najwyraniej jest z nim co nie tak.
Cho nasze zwierzta speniaj wan rol terapeutyczn jako substytut relacji
emocjonalnych z istotami ludzkimi, to, e lepiej dogadujemy si z nimi ni z innymi ludmi,
czasem korzystnie przenosi si na nasze relacje z tymi ostatnimi. Moe si nawet zdarzy, e
nawiemy rozmow z nieznajomym, jeli on albo my jestemy w towarzystwie psa, cho
trzeba przyzna, e obie strony s bardziej skonne mwi do psiej przyzwoitki ni zwraca
si wprost do siebie nawzajem. Sygnay niewerbalne jak i werbalne s wymieniane za
porednictwem niczego niewiadomego psa, ktry z zadowoleniem przyjmuje na siebie cay
kontakt wzrokowy i yczliwy dotyk, ktre byyby uwaane za zbyt aroganckie i natrtne
przez ludzi, ktrzy dopiero si poznali. Zwierzaki mog take dziaa jako mediatorzy i
porednicy nawet w starych zwizkach. Angielskie pary maeskie, ktre maj problemy z
wzajemnym wyraaniem uczu, czsto komunikuj si przez swoje zwierzaki. Mamuka
wyglda na wkurzon, prawda, Patch? Wyglda, wyglda. Mylisz, e jest na nas za?.
Patchuniu, Mamusia jet bajdzio, bajdzio mciona i wolaaby, eby twj leniwy stary Tatu
ruszy si i troch jej pomg, zamiast siedzie na tyku i cay dzie czyta gazet.
Wikszo powyszych zasad tyczy si wszystkich klas spoecznych, istniej jednak
pewne odmiany. Czonkowie redniej i niszej warstwy klasy redniej, cho rwnie stuknici
na punkcie swoich zwierztek jak pozostae klasy, zwykle s nieco mniej tolerancyjni wobec
brudu i bardziej przeczuleni na punkcie niegrzecznego zachowania ni ci na szczycie i dole
drabiny spoecznej. Ich pupile wcale niekoniecznie s lepiej wychowani, ale waciciele

bardziej gorliwie po nich sprztaj i s bardziej zakopotani, gdy ich ulubiecy pchaj komu
nos w krocze lub prbuj uprawia seks z ich ydk.
Jednake bardziej miarodajnym, ni stosunek do zwierzt, wskanikiem pochodzenia
spoecznego jest rodzaj i rasa zwierzcia, ktre ma si w domu. Psy, na przykad, trzymaj
wszyscy, z tym, e wysze warstwy spoeczne preferuj labradory, golden retrievery, spaniele
King Charles i springer spaniele, warstwy nisze natomiast wybior raczej rottweilera,
owczarka alzackiego, pudla, charta afgaskiego, chihuahua czy cockerspaniela.
Wrd klasy wyszej koty s mniej popularne, cho ci, ktrzy mieszkaj w okazaych
wiejskich rezydencjach, uwaaj je za przydatne w tpieniu myszy i szczurw. Dla kontrastu,
przedstawiciele niszych warstw spoecznych czsto trzymaj myszy i szczury jako
zwierztka domowe, tak samo jak winki morskie, chomiki i zote rybki. Niektrzy ze
redniej warstwy klasy redniej i niszej warstwy klasy redniej z aspiracjami z wielk dum
hoduj w ogrodowym stawie drogie egzotyczne ryby jak karp koi. Wysza warstwa klasy
redniej i klasa wysza uwaa to za naff. Konie oglnie uwaane s za zwierzta posh; snobi
czsto obieraj sobie jazd konn za hobby lub kupuj swoim dzieciom kucyki, aby wkra
si w aski koskich krgw, do ktrych aspiruj. Jeli do tego nie uda im si opanowa
odpowiedniego akcentu, stosownego sownictwa, manier i sposobu ubierania, nikogo nie
nabior.
To, co si robi ze swoim zwierztkiem, te moe wiadczy o pochodzeniu
spoecznym. Oglnie rzecz biorc, tylko ludzie ze redniej warstwy klasy redniej i niszych
chodz na wystawy psw, wystawy kotw i na szkolenia, i tylko oni nalepi sobie naklejk na
tylnej szybie samochodu, deklarujc swoj namitno do konkretnej rasy psa lub ostrzegajc
innych kierowcw, e ich auto moe przewozi kota medalist. Klasy wysze uwaaj
wystawianie psw i kotw za do prostackie, ale ju wystawianie koni i kucw jest w
porzdku. Nie ma w tym wszystkim adnej logiki.
rednia warstwa klasy redniej i warstwy nisze s te bardziej skonne do ubierania
swoich psw i kotw w kolorowe obrki, kokardki i inne bzdurki - a jeli zobaczycie psa z
imieniem w cudzysowie na obroy, jego waciciele prawie na pewno nie plasuj si wyej
ni rednia warstwa klasy redniej. Psy wyszej warstwy klasy redniej i klasy wyszej
zazwyczaj po prostu maj na sobie zwyke obroe z brzowej skry. Tylko pewien typ
mczyzny z kompleksami z klasy robotniczej pokazuje si z duym, gronym psem
obronnym o agresywnym wygldzie, w szerokiej, nabitej wiekami czarnej obroy.
Prno oczekiwa, by angielscy waciciele psw przyznali, e ich zwierz jest
symbolem ich statusu spoecznego albo e ich wybr psa ma jakikolwiek zwizek z klas.

Bd si upiera, e lubi labradory (czy springer spaniele, czy inne) z powodu spokojnego
usposobienia tej rasy. Jeli chcecie ich zmusi, eby ujawnili swoje ukryte lki klasowe, albo
po prostu lubicie komu podokucza, moecie przeprowadzi psi odpowiednik testu forda
mondeo lub mercedesa; przybierzcie bardzo niewinn min i powiedzcie wacicielowi
labradora: Och, wyobraaam sobie pana raczej jako kogo, kto lubi owczarki alzackie
(wzgldnie pudle czy chihuahua).
Jeli macie usposobienie bardziej yczliwe i przyjazne, zwrcie uwag, e najszybsza
droga do serca Anglika, bez wzgldu na jego przynaleno klasow, wiedzie przez jego
ulubione zwierz. Zawsze chwalcie zwierztka innych ludzi, a gdy zwracacie si
bezporednio do naszych ulubiecw (co powinnicie robi jak najczciej), pamitajcie, e
zwracacie si do naszego wewntrznego dziecka. Jeli jako turyci chcecie zaprzyjani si z
tubylcami, sprbujcie naby lub wypoyczy psa, ktry bdzie dziaa jako klucz do
konwersacji i przyzwoitka.
Protezy i podprki - dziaania publiczne, towarzyskie
Jeli nie ma si psa, trzeba znale inny rodzaj przepustki do kontaktw towarzyskich.
Tu wchodzimy w inny aspekt spdzania przez Anglikw czasu wolnego, wspomniany na
pocztku tego rozdziau: chodzi o publiczne/towarzyskie zajcia i rozrywki - sporty, gry,
puby, kluby i tak dalej. Wszystkie one wi si bezporednio z nasz drug gwn metod
radzenia sobie z uomnoci towarzysk. Jest to metoda pod tytuem pomysowe uycie
protez i podprek.
Zasady gry
To nie przypadek, e prawie wszystkie najpopularniejsze sporty i gry znane dzi na
caym wiecie zrodziy si w Anglii. Std bierze pocztek pika nona, baseball, rugby i tenis,
a nawet jeli to nie my wynalelimy jaki sport czy gr, zazwyczaj pierwsi sporzdzalimy
dla niej oficjalny zestaw zasad (hokej, wycigi konne, polo, pywanie, wiosowanie, boks - a
nawet narciarstwo!). A nie wspomniaam tu jeszcze o tych wszystkich troch mniej typowo
sportowych grach i rozrywkach, jak rzutki, bilard, karty, cribbage i krgle. Nie zapominajmy
te o polowaniu, strzelectwie i wdkarstwie. Nie stworzylimy i nie skodyfikowalimy
oczywicie ich wszystkich, ale sporty i gry s powszechnie uznawane za zasadniczy element
naszej kultury, naszego dziedzictwa, spucizny - nie mona mwi o angielskoci, nie
wspominajc o grach i sportach.
Testosteron
Wielu badaczy angielskoci prbowao wyjani angielsk obsesj na punkcie gier.
Wikszo komentatorw stara si znale uzasadnienie historyczne. Jeremy Paxman

zastanawia si, czy rozwj tej obsesji moe mie co wsplnego z poczuciem
bezpieczestwa, dobrobytem i dostpnoci czasu wolnego, a moe poniewa wczeniej ni
gdzie indziej w Europie odrzucilimy pojedynki, zaistniaa potrzeba znalezienia wyzwa
alternatywnych. Hm, no c, by moe. Bardziej zblia si on do sedna, zauwaajc, e
nasze wspaniae szkoy mskie z internatem musiay znale sposoby na wiczenie
miczakw. Ale to nazwaabym cech midzykulturow, uzasadnionym powodem, dla
ktrego we wszystkich spoecznociach ludzkich rozwiny si gry i sport, i wrcz jednym z
powodw, dla ktrych w kadej spoecznoci ludzkiej one funkcjonuj. Wszdzie s modzi
mczyni, w ktrych buzuje testosteron, i wszdzie tak sobie z nimi radzimy, e prbujemy
skanalizowa ich potencjalnie destrukcyjn agresj i inne grone tendencje w stosunkowo
nieszkodliwe sporty i gry.
A jednak uniwersalny problem z testosteronem sam w sobie nie wyjania, dlaczego
wanie w Anglii rozkwito tyle tych rozrywek, cho argumentowaabym, e mody Anglik
pci mskiej, bdc zarwno skrpowany towarzysko, jak i upoledzony hormonalnie, by
moe o wiele bardziej potrzebuje takiego skanalizowania. A my, pozostali, te przecie
potrzebujemy jakich sposobw na przezwycianie naszych towarzyskich zahamowa i
uomnoci. Prawdziwe przyczyny angielskiej mioci do gier najlepiej chyba wyjania
przykad z moich bada.
Metoda protez i podprek
Znaczenie gier zaczam rozumie podczas moich bada nad etykiet pubw. Podczas
rozmw z turystami odkryam, e w oczach cudzoziemcw wiele angielskich pubw sprawia
wraenie bardziej placw zabaw dla dzieci ni miejsc, gdzie doroli pij alkohol. Jeden
Amerykanin wyrazi zdumienie liczb i rnorodnoci gier w lokalnym pubie: Popatrz
tylko! Masz tu tarcz do rzutek, st bilardowy, cztery rne gry planszowe, karty, domino i
jak dziwn rzecz z pudekiem i garci patyczkw - i jeszcze mi mwisz, e ten pub ma
wasn druyn futbolow, druyn krykieta i wieczory kwizw... To ma by bar? U nas co
takiego nazywa si przedszkolem!. Na szczcie dla mnie, ten pogardliwy turysta zauway
tylko okoo tuzina typowych gier pubowych, a nie sysza o mniej znanych regionalnych
dziwactwach, jak Aunt Sally (celowanie w kuk), rzucanie kaloszami, trafianie monetami w
rozrysowane na planszy pola, wymachiwanie uwizanym na linie wgorzem w celu strcenia
zawodnikw stojcych na odwrconych doniczkach, wymachiwanie uwizanym na linie
kabaczkiem w celu strcenia zawodnikw jak wyej, ktrzy to zawodnicy maj przy tym na
gowach plastikowe wiadra, czy te zapasy stp. Inny rwnie zdumiony, cho troch
grzeczniejszy turysta zapyta: Co jest z tymi Anglikami? Czemu musicie gra w te wszystkie

gupie gry? Czemu nie moecie po prostu pj do baru, eby si napi i porozmawia jak
caa reszta wiata?.
W ksieczce na temat etykiety pubw wyjaniam, nieco defensywnie, e reszta
wiata nie jest a tak towarzysko zahamowana i upoledzona jak Anglicy. Nie jest nam atwo
inicjowa przyjazn rozmow z nieznajomymi czy nawizywa blisze znajomoci ze
znajomymi z pubu. Potrzebujemy pomocy. Potrzebujemy rekwizytw. Potrzebujemy
pretekstu, eby nawiza kontakt. Potrzebujemy zabawek, sportw i gier, za pomoc ktrych
moemy si do siebie zbliy.
To, co dziaa w mikrokosmosie pubu, dziaa rwnie w caym angielskim
spoeczestwie. A nawet bardziej. Skoro potrzeba nam gier i sportw, nawet w specyficznym
mikroklimacie pubu, gdzie tradycyjne ograniczenia s niejako rozlunione i gdzie wolno
zacz rozmow z nieznajomym, jasne jest, e jeszcze wiksz potrzeb takich protez i
podprek odczuwamy poza tym towarzyskim krgiem.
Samooszukiwanie si
Ale sporty i gry nie tylko dostarczaj rekwizytw, ktrych potrzebujemy, eby
zainicjowa i podtrzyma kontakt towarzyski, one take narzucaj charakter tych kontaktw.
Nie jest to towarzysko chaotyczna, ale zbrojna w zasady, rytuay, regulamin i etykiet,
zarwno oficjalne, jak i nieoficjalne. Anglicy s w stanie wej w kontakt towarzyski,
potrzebuj jednak jasnych i precyzyjnych wskazwek: co robi i co mwi, oraz kiedy i jak.
Gry rytualizuj nasze kontakty towarzyskie, porzdkujc je i nadajc im krzepic struktur.
Skupiajc si na szczegach i rytuaach zasad gry, moemy udawa, e chodzi o sam gr, a
kontakt towarzyski jest tylko jej przypadkowym skutkiem ubocznym.
Naprawd jest odwrotnie: gry s rodkiem do celu, a celem jest ten rodzaj kontaktw
towarzyskich i tworzenia wizi, ktre w innych krajach ludzie wydaj si osiga bez caego
tego zamieszania, forteli i iluzji. Anglicy s ludmi; jestemy istotami spoecznymi tak jak
wszyscy inni, ale musimy podstpem zmusza samych siebie do kontaktw towarzyskich,
kamuflujc je i nadajc im form, na przykad gier, takich jak pika nona, krykiet, tenis,
rugby, rzutki, bilard, domino, karty, scrabble, szarady, rzucanie kaloszami czy zapasy stp.
Etykieta gier
Kada z tych gier ma swoje zasady - nie tylko oficjalne zasady samej gry (ktre
zgodnie z gustem Anglikw powinny by jak najbardziej skomplikowane), ale rwnie zawiy
zestaw nieoficjalnych, niepisanych zasad regulujcych zachowanie i kontakty towarzyskie
graczy i widzw. I znowu, dobrym przykadem s tu gry w pubach. Nawet w tym
towarzyskim mikroklimacie, z powodu naszej naturalnej niemiaoci i niechci do wtrcania

si w sprawy innych, czujemy si swobodniej, gdy istniej ustalone zasady pierwszego

kontaktu,

ktrych

mona

przestrzega.

Znajomo

etykiety,

waciwych

form

grzecznociowych, daje nam odwag do dziaania. Nawet jeli odczuwamy brak towarzystwa,
raczej nie podejdziemy do nieznajomego, ktry siedzi przy stoliku nad piwem, sam czy z
kolegami, ale jeli graj oni w bilard czy rzutki, nie tylko mamy dobry pretekst, eby podej,
ale dodatkowo musimy trzyma si ustalonej formuy, co dodaje nam pewnoci siebie.
W wypadku rnych odmian bilardu formua jest prosta. Podchodzi si do gracza i
pyta: Zwycizca zostaje w grze?. Ten tradycyjny wstp jest zarwno pytaniem o lokalne
zasady co do kolejnoci (ktre mog by rne w rnych regionach, a nawet w rnych
pubach), jak i zaproszeniem do gry ze zwycizc ostatniej partii. Odpowied moe brzmie:
Tak, monety na st albo Zgadza si, nazwisko na tablicy. Jest to zarwno przyjcie
twojego zaproszenia, jak i pouczenie o systemie danego pubu, jak zaklepa sobie miejsce przy
stole i co mona zrobi albo przez pooenie monet na kancie stou, albo napisanie swojego
nazwiska kred na specjalnej tablicy. Tak czy inaczej, rozumie si, e zapacisz za gr, wic
nie ma potrzeby kopotliwego amania tabu rozmw o pienidzach. Jeli odpowied na twoje
pierwsze pytanie brzmi po prostu: Tak, moesz zapyta: Monety na st? lub Nazwisko
na tablicy?.
Dopeniwszy stosownych wstpw, moesz teraz stan z boku i obserwowa biec
gr, stopniowo wczajc si w przekomarzanki podczas oczekiwania na swoj kolej.
Najwaciwszym sposobem inicjowania rozmowy s dalsze pytania o zasady. Zwykle
zaczynamy rwnie bezosobowo, na przykad: Dwa strzay na czarn? lub Konkretna
kiesze czy dowolna?, nie uywajc czego tak poufaego jak zaimki osobowe. Gdy ju
zaakceptuj ci jako zawodnika, niepisana etykieta pozwoli ci take robi odpowiednie uwagi
na temat gry. A waciwie istnieje tylko jeden cakowicie bezpieczny i stosowny komentarz,
jaki moesz zrobi, zwaszcza wrd graczy mczyzn, czyli sowo shot [dosownie
uderzenie] - gdy gracz uderzy wyjtkowo dobrze. By moe tytuem rekompensaty to jedno
sowo wymawiane jest w przewleky sposb, jakby miao przynajmniej dwie sylaby, shoot.
Inni gracze mog sobie dokucza i drwi z siebie wzajemnie po zych uderzeniach, ale nowo
przybyli mdrze odwlekaj uwagi krytyczne, a poznaj si bliej.
Rnica pci i zasada trzech emocji
Istniej pewne rnice, jeli chodzi o pe, w kodeksach normujcych zachowanie
podczas gier w pubie, ale i podczas wielu innych sportw i gier rozgrywanych w innych
miejscach i sytuacjach. Z grubsza rzecz biorc, od mczyzn oczekuje si, e (zarwno
zawodnicy, jak i widzowie) przyjm silne, nieemocjonalne, mskie podejcie do gry. Nie

wypada podskakiwa i wykrzykiwa, komentujc szczcie lub umiejtnoci wasne lub

innego gracza. Na przykad w wypadku rzutek dozwolone jest przeklinanie przy wasnym
bdzie i robienie sarkastycznych komentarzy na temat bdw innych graczy, ale klaskanie w
donie z radoci po zdobyciu podwjnej dwudziestki czy przesadny miech po nietrafieniu w
tarcz s uwaane za dziewczce i niewaciwe.
Ma tu zastosowanie tradycyjna zasada trzech emocji. Angielskim mczyznom
wolno wyraa trzy emocje: zaskoczenie, ale tylko krzykiem lub przeklestwami, gniew, te
jak stosown wizank, i rado/triumf - w ten sam sposb. Dla niewprawnego oka i ucha
rozrnienie midzy tymi trzema dozwolonymi emocjami moe by trudne, ale Anglicy nie
maj problemw z chwytaniem tych niuansw. Kobietom kibicujcym i biorcym udzia w
grze pozwala si na o wiele szersze spektrum emocji i o wiele bardziej rozbudowane
sownictwo, ktrym mog je wyraa. To chyba czste zjawisko - w pewnych sytuacjach od
jednej pci oczekuje si, e bdzie bardziej angielska ni druga. Tutaj mczyni podlegaj
wikszej liczbie restrykcji ni kobiety, ale w innych kontekstach - jak na przykad prawienie i
przyjmowanie komplementw - niepisane zasady bardziej ograniczaj zachowanie kobiet.
By moe bilans wychodzi na zero, mam jednak podejrzenie, e oglnie rzecz biorc, zasady
angielskoci s ciut bardziej surowe dla mczyzn ni dla kobiet.
Fair play
Jak widzimy, troska Anglikw o fair play ley u podstaw prawie wszystkich
przejaww naszego ycia i kultury, a w kontekcie sportu i gier, fair play jest wci - mimo
krakania tych, ktrzy wieszcz nam zagad - ideaem, ktrego kurczowo si trzymamy,
nawet jeli nie zawsze udaje nam si mu sprosta.
Na wyynach krajowych i midzynarodowych sport sta si dla Anglikw, jak i dla
wszystkich innych narodw, biznesem do bezwzgldnym i wyglda na to, e w centrum
zainteresowania s bardziej wygrane i wyczyny poszczeglnych supergwiazd, osobowoci
(to sowo to naprawd nieporozumienie), ni wzniose pojcia, jak duch wsppracy w
druynie i sportowe zachowanie. To znaczy, tak jest do chwili, gdy pojawia si jakie
oskarenie o oszustwo, niesprawiedliwo, chamstwo lub zachowanie niesportowe, na co
wszyscy gotujemy si z oburzenia lub skrcamy ze wstydu i zaenowania, i mwimy do
siebie, e ten kraj schodzi na psy. Reakcje te sugeruj, e etyka sportowa, ktrej wynalezienie
czsto przypisuje si Anglikom, jest dla nas wci bardzo wana.
W ksice Anyone for England, jednym z wielu przedwczesnych nekrologw
angielskiej tosamoci, Clive Aslet lamentuje nad zanikiem wszystkich tych dentelmeskich
ideaw, twierdzc, e nawet krykiet, gra bdca synonimem ideau sportowego, zmienia si

nie do poznania, jeli chodzi o ducha, w jakim jest rozgrywana. Ale poza do niestosown
ktni midzy Ianem Bothamem i Imranem Khanem w 1996 roku, najgorszym grzechem, o
jaki Aslet oskara angielsk druyn, jest ten, e gracze nie wysilaj si specjalnie, by
kultywowa dentelmeski image przez swj strj. Protestuje przeciw baseballowym
czapkom, kilkudniowemu zarostowi, Tshirtom i szortom, ktre maj na sobie krykiecici, w
danej chwili niebiorcy udziau w grze. Mwi o niedentelmeskiej taktyce graczy
reprezentacji narodowej, nie dajc adnych przykadw, a potem jest zaszokowany,
dowiadujc si od grajcych w krykieta znajomych, e owa taktyka przyja si ju nawet na
poziomie rozgrywek krykieta wiejskiego. Podczas midzynarodowych meczw w telewizji
czasem wida grone barwy wojenne i hemy; wybijajcy pik zawodnicy przeciwnej
druyny ju nie zawsze dostaj brawa, jeli jest to ich ostatni mecz; a w roku 1996 druyna
Woodmancote z Hampshire zostaa usunita z krajowego turnieju pucharowego wiejskich
rozgrywek krykieta za zbytni profesjonalizm. Pierwsze dwa przykady nie wydaj mi si
szczeglnie szokujce, a trzeci wydaje si wskazywa na to, e wrcz przeciwnie, stare
zasady amatorstwa i fair play s bardzo ywe i maj si dobrze w krykiecie wiejskim.
Sam Aslet przyznaje, e ludzie opakuj mier etyki sportowej od co najmniej stu lat
- szczerze mwic, nekrologi zaczy si pojawia prawie natychmiast, gdy ludzie epoki
wiktoriaskiej wynaleli dentelmeski idea sportowy. Anglicy maj to do siebie, e
wynajduj tradycje znikd, eby dopasowa si do ducha czasu, po czym niemal od razu
zaczynaj si nad nimi smtnie rozrzewnia, jakby byy fundamentaln, a teraz tragicznie
wymierajc czci naszego dziedzictwa kulturowego.
To naprowadza mnie na temat futbolu oraz, oczywicie, zgubnych skutkw
wspczesnego futbolowego chuligastwa. Przemoc pseudokibicw zawsze wycigaj jako
gwny dowd rzeczowy ci, ktrzy narzekaj, e kraj schodzi na psy, e jestemy narodem
chamw, e sport ju nie jest taki jak kiedy i tak dalej. Co prawda, ci narzekajcy stanowi
cakiem spory procent spoeczestwa, ale jest to dowd na nasz Kapousz sabo do
malkontenctwa i narodowego samobiczowania si, a nie na zasadno naszych narzeka.
Ci, co lamentuj i zrzdz, nie rozumiej, e przemoc w futbolu nie jest niczym
nowym. Znacie ten stary dowcip, Poszedem na bjk, a wybuch mecz? Mniej wicej
wanie w ten sposb zacz si futbol. Gra w pik non kojarzy si z agresj od samych
swoich pocztkw w trzynastowiecznej Anglii. redniowieczne mecze byy zasadniczo
zaartymi bojami midzy modziecami z rywalizujcych miast i wiosek. Bray w nich udzia
setki zawodnikw i czsto byy one wykorzystywane jako okazje do zaatwiania starych
ktni, osobistych sprzeczek i sporw o ziemi. Niektre formy ludowego futbolu istniay

te w innych krajach (jak na przykad niemieckie Knappen i florenckie calcio in costume), ale
korzenie wspczesnego futbolu tkwi w tych agresywnych rytuaach angielskich.
Wiktorianie prezentowali ju o wiele bardziej powcigliw, zdyscyplinowan form
gry, jak znamy obecnie, ale agresja i rywalizacja utrzymyway si, zwaszcza wrd widzw,
na trybunach i w miastach. Jedynie dwa krtkie okresy w historii Anglii - lata midzywojenne
oraz okoo dziesiciu lat po drugiej wojnie wiatowej - byy stosunkowo wolne od przemocy
w pice nonej. Z historycznego punktu widzenia okresy te s raczej wyjtkiem ni regu.
Przykro mi wic, ale nie mog si zgodzi, e wspczesne chuligastwo futbolowe jest
dowodem na upadek sportowych manier i wartoci w ostatnich latach.
W kadym razie nie chc si tu zajmowa caym zestawem zasad dentelmeskich
epoki wiktoriaskiej, tylko podstawowym pojciem fair play, ktre niekoniecznie jest
niekompatybilne z chci wygrania, nieeleganckim strojem, zyskiem finansowym i
komercyjnym sponsoringiem - czy, jeli ju o tym mwimy, z przemoc. Mj kolega Peter
Marsh (midzy innymi) wykaza, e agresja ludzka - w tym specyficznie angielska agresja
pseudokibicw - nie jest chaotyczn wolnoamerykank, ale spraw regulowan zasadami,
gdzie czsto istotny moe by wzgld na fair play. Agresja futbolowa nie jest ani tak
powszechna, ani nawet tak brutalna, za jak uchodzi. Jest tam wiele agresywnego
skandowania i szyderstw, troch zastraszajcych demonstracji, grb i szamotaniny, ale
powana przemoc fizyczna zdarza si waciwie stosunkowo rzadko. Celem chuliganw jest
na tyle zastraszy kibicw druyny przeciwnej, eby zaczli ucieka, a wtedy chodzi o to, by
wyszydzi ich tchrzostwo, a nie spra ich na kwane jabko. Typowa futbolowa piosenka (na
melodi popularnej piosenki Seasons in the Sun) streszcza credo chuligana:
Wszyscy bardzo si cieszyli, gdymy Swindon pogonili,
Ale krtko rado trwaa, bo za szybko banda zwiaa!
Nie prbuj tu wybiela czy broni kiboli. S haaliwi, wstrtni, bez wychowania i
czsto s rasistami. Mwi tylko, e maj swoje kodeksy zachowa i e fair play jest wan
czci etykiety regulujcej ich agresywne i brutalne spotkania.
Po stronie przegranych
W roku 1990 pose Partii Konserwatywnej Norman Tebbit wywoa wielkie oburzenie
w kraju, narzekajc, e zbyt wielu brytyjskich imigrantw z Azji oblao co, co nazwa
testem krykietowym - nie kibicujc Anglii, tylko Indiom czy Pakistanowi, gdy te kraje
gray przeciwko Anglii w krykieta. Jego uwagi byy wymierzone gwnie w drugie pokolenie
imigrantw z Azji lub Karaibw, ktrych oskary o podwjn lojalno. Jego zdaniem
powinni oni demonstrowa swoj przynaleno do narodu brytyjskiego, kibicujc angielskiej

druynie krykieta. Gdy ludzie przyjedaj do nowego kraju, winni by przygotowani na

kompletne i cakowite zanurzenie si w tym kraju - owiadczy.
Rasizm, ignorancja i arogancja testu Tebbita, jak od tej pory si go nazywa, s
poraajce. Czy Tebbit sugerowa, e azjatyccy imigranci w Wielkiej Brytanii powinni i za
wietlanym przykadem, ktrego dostarczylimy im, kolonizujc ich kraje? I komu mieliby,
jego zdaniem, kibicowa angielscy osadnicy w Australii, gdy w ich przybranej ojczynie
Anglia gra z Australi? A co z mieszkajcymi w Anglii Szkotami i Walijczykami - kogo oni
powinni dopingowa? Czy Tebbit zdawa sobie spraw, e Szkoci zawsze, z zasady, kibicuj
wszystkim krajom, ktre graj przeciwko Anglii? Tak samo zreszt, jak czonkowie cynicznej
angielskiej inteligencji, dla ktrej kady przejaw patriotyzmu, zwaszcza w sporcie, jest
gboko prymitywny. Nie mwic ju o wszystkich innych Anglikach, ktrzy po prostu
uwaaj patriotyczny zapa za nieco enujcy i czuliby si gupio i niezrcznie, gdyby si ich
zmuszao do kibicowania Anglii. Czy im wszystkim powinno si w takim razie odmwi
penego obywatelstwa?
Ale nawet abstrahujc od tych kwestii, test Tebbita i tak nie zdaby egzaminu jako
sprawdzian angielskoci. Ci, ktrzy s prawdziwie, kulturowo angielscy - niezalenie od
swojej rasy czy kraju pochodzenia - charakteryzuj si automatyczn, instynktown
skonnoci do kibicowania sabszemu. Wcale nie jestem pierwsz osob, ktra to zauwaya;
angielska tendencja, aby stan po stronie przegrywajcego, jest jednym z tych stereotypw
narodowych, do ktrych postanowiam dotrze w trakcie moich bada terenowych.
Widziaam wiele przykadw, ale raz, podczas finau turnieju mczyzn Wimbledon 2002,
wydarzyo si co, co utkwio mi w pamici i naprawd pomogo zrozumie gbi i
zoono zasady stosunku do sabszego zawodnika.
Entuzjaci tenisa podobno uznali ten mecz za do nudny, jak na fina Wimbledonu,
ale ja poszam tam, aby obserwowa widzw, nie zawodnikw, i okazao si to fascynujce.
Mecz rozgrywa si midzy wiatowej sawy pierwszoligowym tenisist z Australii
Lleytonem Hewittem a praktycznie nieznanym Argentyczykiem Davidem Nalbandianem,
ktry nawet nigdy wczeniej nie gra w Wimbledonie. W rezultacie, jak mona byo atwo
przewidzie, zwyciy czempion australijski, ktry pokona Nalbandiana 6:1, 6:3, 6:2.
Gdy mecz si zacz, wszyscy angielscy widzowie dopingowali Nalbandiana,
klaszczc i krzyczc: Dalej, David! za kadym razem, gdy zdoby punkt czy nawet wykona
dobre uderzenie (czy jak to si tam nazywa w tenisie), Hewitt natomiast dosta tylko kilka
symbolicznych, uprzejmych oklaskw. Gdy zapytaam ssiadw, dlaczego kibicuj
Argentyczykowi - szczeglnie, e Anglia i Argentyna specjalnie si nie kochaj, a nawet nie

tak dawno bylimy w stanie wojny - wyjanili, e nie jest wana narodowo, e Nalbandian
jest sabszy, raczej bez szans na wygran, i dlatego w sposb oczywisty zasuguje na ich
wsparcie. Wygldao na to, e s zaskoczeni, e w ogle zadaj takie pytanie, a kilka osb
nawet wytumaczyo mi wyranie zasad: Zawsze kibicuje si sabszemu; Trzeba by po
stronie tego, ktry przegrywa. Ich ton sugerowa, e powinnam to wiedzie, e to
fundamentalne prawo natury.
Dobra, pomylaam, wietnie, kolejna zasada angielskoci do mojego koszyczka.
Przez chwil jeszcze, zadowolona z siebie, obserwowaam kort i ju zaczynaam si nudzi i
myle, eby si ulotni w poszukiwaniu lodw, gdy stao si co dziwnego. Hewitt zrobi co
wyjtkowo dobrego (nie pytajcie mnie co, nie znam si na tenisie) i ludzie dookoa mnie
zaczli krzycze i go oklaskiwa. Co? - zapytaam. - Zaraz, zaraz. Mylaam, e kibicujecie
Nalbandianowi, temu, ktry przegrywa? Czemu teraz nagle oklaskujecie Hewitta?.
Wyjanienia, jakie otrzymaam, byy troch mniej klarowne, ale w skrcie chodzio o to, e
Hewitt jednak gra wyjtkowo dobrze i e przed chwil wszyscy kibicowali Nalbandianowi,
bo przegrywa, ale tym samym biedny Hewitt, mimo e gra wspaniale, nie dostawa adnej
zachty ze strony tumu, co byo raczej nie fair, wic zrobio im si go al, by osamotniony,
wszyscy dopingowali jego rywala, wic zaczli kibicowa jemu, eby troch przywrci
rwnowag. Innymi sowy, Hewitt, ten silniejszy, w jaki sposb sta si sabszym, tym, ktry
zasugiwa na ich wsparcie.
Ale tylko na chwil. Teraz ju byam czujna, wytrcona z mojego stanu
samozadowolenia, i zwracaam baczn uwag na zachowanie widzw, gdy wic doping dla
Hewitta zmala i widzowie zaczli znowu z caej siy kibicowa Nalbandianowi, miaam
gotowe pytania: A o co teraz chodzi? Dlaczego ju nie kibicujecie Hewittowi? Czy ju nie
gra tak dobrze?. Nie, okazao si, e gra nawet lepiej. I o to chodzio. Hewitt zmierza teraz
do atwej wygranej. Nalbandian walczy, ale wiadomo byo, e klska bdzie sromotna, e nie
ma adnych szans - wic oczywicie jedynym sprawiedliwym wyjciem byo zaadresowa do
niego ca gon zacht i pochway, a zwyciajcemu Hewittowi tylko uprzejmie
poklaska.
Tak wic, wedug logiki angielskiego fair play, zawsze trzeba popiera sabszego, ale
zbyt wiele wsparcia dla sabszego moe by nie fair w stosunku do lepszego, ktrego
wwczas chwilowo traktuje si jak sabszego, wymagajcego wsparcia, pki nie zostanie
przywrcona rwnowaga albo pki prawdziwy sabszy nie zacznie wyranie zmierza ku
klsce, kiedy to trzeba zacz dopingowa prawdziwego sabszego. Naprawd proste. Gdy
zna si reguy. Przynajmniej wtedy podczas Wimbledonu byo to stosunkowo proste,

poniewa nie byo wtpliwoci, kto przegrywa. Gdy nie rzuca si to w oczy, moe by
trudniej, bo Anglicy nie mog si zdecydowa, kto bardziej zasuguje na doping; mog te
pojawi si dalsze problemy, gdy przypadkiem wygrywa Anglik (lub ich druyna), jako e
fair play wymaga, by chocia troch wesprze przegrywajcych rywali.
Kibicom pikarskim, najwikszym patriotom wrd widzw sportowych, obce s
obawy o fair play podczas rozgrywek midzynarodowych lub gdy gra lokalna druyna, ktrej
kibicuj, nawet jednak oni mog czu si w obowizku, by dopingowa sabszego, gdy nie
maj wczeniejszych zwizkw emocjonalnych z adn z druyn biorcych udzia w meczu,
zwaszcza jeli druyna silniejsza za bardzo przechwalaa si swoimi sukcesami lub bya zbyt
pewna siebie co do wyniku meczu. Wielu Anglikw uparcie kibicuje beznadziejnej,
pozbawionej talentu, trzecioligowej druynie podczas caej jej kariery, ani na chwil nie
przestajc by jej wiernym, bez wzgldu na to, jak le ta druyna wypada. Jest niepisana
zasada, ktra mwi, e druyn, ktrej bdzie si kibicowa, wybiera si w bardzo modym
wieku, i raz na zawsze; nigdy nie przenosi si swojej sympatii na inn. Mona docenia czy
nawet podziwia umiejtnoci i talent giganta, jak Manchester United, ale druyn, ktrej si
kibicuje, jest mimo wszystko Swindon lub Stockport, czy jaka inna - w kadym razie ta,
ktr popiera si od dziecistwa. Nie ma obowizku bycia kibicem druyny lokalnej; wielu
modych ludzi w caym kraju kibicuje Manchesterowi United, Chelsea czy Arsenalowi.
Zasada jest taka, e jak ju raz dokonao si wyboru, trzeba pozosta lojalnym; nie
przenosimy sympatii z Manchesteru United na Arsenal tylko dlatego, e ci ostatni
przypadkiem graj lepiej, czy z jakiegokolwiek innego powodu.
Inn angielsk subkultur, ktr badaam przez trzy lata i o ktrej napisaam ksik,
s mionicy wycigw konnych. Wycigi waciwie bardziej ni pika nona zasuguj na
miano naszego sportu narodowego, nie w kategoriach liczby widzw, ale dlatego, e
przycigaj o wiele bardziej reprezentatywn grup spoeczestwa. Na wycigach mona
zaobserwowa jeszcze bardziej skrajne przykady przestrzegania przez Anglikw zasad fair
play i wspierania sabszych - i waciwie angielskoci w ogle. Zachowanie Anglikw na
wycigach jest odpowiednikiem penego stroju narodowego. Unikalny mikroklimat
spoeczny toru wycigowego, charakteryzujcy si poczeniem rozlunionych (wzgldnie)
zahamowa i wyjtkowo dobrych manier, rwnie wydaje si prowokowa ujawnianie
naszych najlepszych cech.
Odkryam, e wycigi dostarczaj te dowodu na to, e, wbrew pozorom, jest
cakowicie moliwe, by cae stada modych mczyzn zbieray si, piy wielkie iloci
alkoholu i uprawiay hazard, z ekscytujc imprez sportow w tle, bez wdawania si w bjki

i innych tego typu problemw. Ci sami modzi mczyni, ktrych agresja, wandalizm i
oglne ze zachowanie podczas meczw piki nonej i w centrach miast w sobotnie wieczory
stay si ju legendarne, na wycigach nie tylko nie wykazuj adnej z tych paskudnych cech,
ale wrcz przepraszaj, gdy kogo potrc (a nawet, w prawdziwie angielskim stylu, gdy kto
potrci ich), i grzecznie otwieraj drzwi kobietom.
W klubie
Istnieje pozorna sprzeczno, ktra zdumiewa wielu komentatorw, midzy silnym
indywidualizmem Anglikw oraz zamiowaniem do tworzenia klubw i wstpowania do nich,
midzy nasz obsesj na punkcie prywatnoci a nasz klubowoci. Jeremy Paxman
zauwaa, e rzekomo wycofani, izolujcy si, zakrceni na punkcie prywatnoci Anglicy
maj kluby powicone niemal wszystkim dziedzinom: S kluby wdkarskie, pikarskie,
karciane, ukadania kwiatw, hodowli gobi, robienia demw, kolarskie, ornitologiczne,
nawet wakacyjnowczasowe. Nie bd nawet prbowa sporzdza bardziej wyczerpujcej
listy, bo zajaby ona p ksiki; podobnie jak kada angielska forma rozrywki ma
powicony sobie co najmniej jeden periodyk, kada ma rwnie klub, jeli nie Narodowe
Stowarzyszenie, z ca sieci Grup Regionalnych i filii. Zazwyczaj zreszt istniej dwa
rywalizujce ze sob Narodowe Stowarzyszenia Czego, ktrych pogldy na dan aktywno
rni si nieznacznie i ktre wikszo czasu z przyjemnoci powicaj na spory
ideologiczne.
Cytujc de Tocquevillea, Paxman zastanawia si, jak Anglikom udaje si by takimi
indywidualistami, a jednoczenie tworzy kluby i stowarzyszenia: jakim cudem duch
zrzeszania si i duch izolacji moe by tak wysoko rozwinity w tym samym narodzie?.
Wyglda na to, e przyjmuje on pragmatyczne, ekonomiczne wyjanienie de Tocquevillea,
e z historycznego punktu widzenia Anglicy zawsze tworzyli stowarzyszenia, w celu zwarcia
szykw, gdy nie mogli dosta, czego chcieli, wysikiem indywidualnym - i podkrela take,
e wstpowanie do klubw jest w duym stopniu kwesti indywidualnego wyboru.
Powiedziaabym mu na to, e w klubach bardziej chodzi o potrzeby towarzyskie ni
praktyczne czy ekonomiczne, ale zgadzam si, e sprawa wyboru jest wana. Anglicy nie
lubi towarzyskoci chaotycznej, bezadnej, spontanicznej, ulicznej; nie jestemy w tym
dobrzy i to nas krpuje. Wolimy spotyka si w sposb zorganizowany, uporzdkowany, o
okrelonych porach i w miejscu przez nas wybranym, na zasadach, o ktre moemy si
spiera, z porzdkiem dziennym, protokoem i comiesicznym biuletynem. Przede wszystkim,
jak w wypadku gier i sportw, mamy potrzeb udawa, e waciwym powodem spotkania
jest dziaalno klubu czy stowarzyszenia (ukadanie kwiatw, teatr amatorski, dziaalno

charytatywna, hodowla krlikw, wszystko jedno co), a kontakty towarzyskie to tylko

dodatek, skutek uboczny.
Znowu to samooszukiwanie si. Anglicy bez przerwy tworz kluby i stowarzyszenia
dokadnie z tego samego powodu, dla ktrego maj tyle gier i dyscyplin sportowych:
potrzebujemy rekwizytw i podprek, ktre pomog nam wej w kontakt towarzyski z
innymi ludmi, przezwyciy uomno towarzysk, potrzebujemy te zudzenia, e tak
naprawd robimy co innego, e zgromadzia nas jaka praktyczna przyczyna, e dziaamy w
konkretnym wsplnym interesie i chcemy poczy rodki w celu osignicia czego, czego
nie dalibymy rady zrobi sami. Pragmatyczne wyjanienie de Tocquevillea i Paxmana jest
bardzo angielskie: idealnie opisuje t iluzj, ale nie dostrzega, e to iluzja, e faktycznym
celem wszystkich tych klubw jest kontakt towarzyski i pielgnacja wizi, ktrych
desperacko akniemy, nie potrafimy jednak przyzna si do tej potrzeby, nawet przed sob.
Jeli jeste bardzo angielski, moliwe, e odrzucisz moje wyjanienie. Sama nie
jestem nim zachwycona. O wiele bardziej wolaabym wierzy, e wstpiam do, na przykad,
Stowarzyszenia Hodowcw Koni Arabskich i chodziam na zebrania jego grupy regionalnej w
Chiltern dlatego, e mam arabskiego ogiera i interesuje mnie hodowla i ujedanie arabw
oraz uczestnictwo w pokazach, wystawach i dyskusjach z innymi entuzjastami. Chciaabym
wierzy, e na studiach wstpiam do ilu tam lewicowych ugrupowa i chodziam na
niezliczone manifestacje, protesty i wiece Ruchu na rzecz Rozbrojenia Atomowego z powodu
swoich niezomnych zasad i przekona29. I rzeczywicie, takie byy moje powody wiadome.
Nie twierdz, e Anglicy celowo planuj wejcie podstpem w kontakty towarzyskie. Ale
jeli mam by okrutnie szczera sama przed sob, musz przyzna, e mnie te podoba si to
poczucie przynalenoci, swoboda towarzyskiego spotykania si z ludmi, z ktrymi czy
mnie wsplna sprawa lub interes - w porwnaniu z niezrcznoci wysikw nawizywania
konwersacji z nieznajomymi w miejscach publicznych lub na zebraniach, ktrych jedynym
celem jest zbieranie si i bycie razem, bez adnych wsplnych hobby czy konikw, ktre
mogyby pomc rozwojowi sytuacji.
Jeli jeste czonkiem jakiego angielskiego klubu lub stowarzyszenia, moesz mie
do mnie pretensje, e wrzucam je tak wszystkie do jednego worka, jakby nie byo wikszej
rnicy midzy Stowarzyszeniem Hodowcw Koni Arabskich a Ruchem na rzecz
Rozbrojenia Atomowego albo, powiedzmy, midzy spotkaniem koa gospody a zebraniem
klubu motocyklistw. C, przykro mi, ale musz donie, e w istocie rnica jest niewielka.
Naleaam do wielu angielskich klubw i stowarzysze i odwiedziam kilka innych w trakcie
swoich bada - wszystkie s takie same. Zebrania regionalnych lub lokalnych filii

Stowarzyszenia Hodowcw Koni Arabskich, Ruchu na rzecz Rozbrojenia Atomowego, Koa

Gospody czy Zwizku Motocyklistw - wszystkie odbywaj si mniej wicej wedug tego
samego schematu. Zaczynaj si od typowych angielskich niezrcznych powita, artw i
jakiej wstpnej rozmowy o pogodzie. Jest herbata, s kanapki lub ciasteczka (albo i to, i to,
jeli ma si szczcie), sporo plotek, duo rytualnego narzekania, wiele dowcipw
zrozumiaych tylko dla wtajemniczonych. Potem nastpuje chrzkanie i prby rozpoczcia
zebrania tak, by nie wyda si pompatycznym czy zbyt gorliwym. Niepisane zasady nakazuj
uycie nieco autoironicznego tonu przy wymienianiu oficjalnych terminw argonu
zebraniowego, jak porzdek dzienny, protok i przewodniczcy, aby pokaza, e nie
bierze si rzeczy zbyt powanie, oraz przewracanie oczami przy rozwlekych przemwieniach
klubowego nudziarza (zawsze si taki znajdzie), ktry... bierze wszystko zbyt powanie.
Potem dyskusja o wanych sprawach, okraszona dowcipami, plotkowaniem o wrogach
(lub konkurencyjnych klubach z tej samej dziedziny - na przykad czonkowie Zwizku
Motocyklistw obmawiaj Brytyjsk Federacj Motocyklistw) oraz grzecznociowe
sprzeczki midzy czonkami, zwykle w sprawie drobiazgw bez znaczenia. Od czasu do
czasu podejmuje si jak decyzj czy uchwa, lub przynajmniej dochodzi si do jakiego
porozumienia, a sam decyzj odkada do nastpnego spotkania. Potem jeszcze troch
herbaty, artw, plotek i narzekania - zwaszcza narzekania (sprbujcie znale angielski klub
czy stowarzyszenie, ktrego czonkowie nie czuj si w jaki sposb niezrozumiani lub
oszukiwani przez innych), i koczy si typowym wyduonym angielskim poegnaniem.
Czasem zaprasza si jakiego prelegenta, ktrego naley fetowa, robi wok niego duo
haasu i uprzejmie oklaskiwa, bez wzgldu na to, jak nudne i mao oryginalne jest jego
wystpienie. Ale gwny schemat jest zawsze taki sam. Jeli kto widzia jedno zebranie
angielskiego klubu czy stowarzyszenia, moe uzna, e widzia je wszystkie. Nawet pewne
zebranie anarchistw, na ktre trafiam, odbywao si wedug tego samego porzdku (cho
byo o wiele lepiej zorganizowane ni wikszo z nich), a na manifestacji nastpnego dnia
wszyscy czonkowie byli umundurowani na czarno, nieli profesjonalnie wygldajce
transparenty, skandowali jednogonie i maszerowali rwnym krokiem.
W pubie
Pewnie ju mona byo si zorientowa do tej pory, e uwaam, i puby s do
wan czci angielskiej kultury. Ze wszystkich podprek towarzyskich, ktre pomagaj
zahamowanym Anglikom czy si i umacnia wizi, pub jest najbardziej popularny. W
Anglii jest jakie pidziesit tysicy pubw, do ktrych regularnie chodzi trzy czwarte
dorosej populacji. Wrd nich jest wielu staych klientw, ktrzy traktuj swj lokalny pub

niemal jako drugi dom. Ten oglnoangielski romans z pubem nie sabnie; okoo jednej
trzeciej dorosej populacji to stali klienci, odwiedzajcy pub co najmniej raz w tygodniu wrd modszych grup wiekowych ta proporcja wzrasta do 64 procent.
Mwi pub, jakby one wszystkie byy takie same, cho w dzisiejszych czasach
istnieje zdumiewajca rnorodno typw: puby studenckie, puby modzieowe, puby
tematyczne, puby rodzinne, puby sportowe, gastropuby, cyberpuby - plus wiele innych
miejsc, w ktrych pije si alkohol, na przykad kawiarnie czy winiarnie. Wok tych
innowacji byo, oczywicie, wiele zamieszania, narzeka, zych przeczu i zowieszczych
ostrzee. Nie ma ju takich pubw, jak kiedy. Wszdzie te modne bary, nie uwiadczysz
prawdziwego tradycyjnego pubu. Ten kraj schodzi na psy. Koniec wiata jest blisko, a ju na
pewno bliej.
Typowe nostalgiczne narzekanie. Typowe przedwczesne nekrologi (Dosownie!
Okoo dwudziestu lat temu wysza ksika zatytuowana The Death of the English Pub, czyli
mier angielskiego pubu. Zastanawiam si, jak czuje si teraz autor, gdy przechodzi obok
pubu Pod R i Koron czy Pod Czerwonym Lwem i widzi ludzi z zadowoleniem pijcych
piwo i grajcych w rzutki). Wiele jednak z tych pochopnych lamentw to po prostu typowy
angielski

styl

Kapouchego,

reszta

jest

rezultatem

syndromu

podobnego

do

etnograficznego olepienia: ci, ktrzy wieszcz zagad, s tak olepieni powierzchownymi

rnicami midzy pubem tradycyjnym a pubem nowego typu, e nie widz fundamentalnych,
trwaych podobiestw - zwyczajw i kodeksw zachowania, dziki ktrym pub jest tym,
czym jest. Nawet gdyby jeden czy drugi Kapouchy mia racj, nowe puby, do ktrych oni
wszyscy maj zastrzeenia, s mimo wszystko tylko niewielk mniejszoci, skupion
gwnie w centrach miast, a przecie wci istniej dziesitki tysicy bardziej tradycyjnych
pubw lokalnych.
To prawda, e wiele wiejskich pubw cienko przdzie, a w bardzo maych wioskach
niektre trzeba byo zamkn, co jest smutne, poniewa wioska bez pubu nie jest prawdziw
wiosk. Zawsze gdy tak si dzieje, lokalna prasa podnosi wrzask protestu i zamieszcza
fotografi ponurej grupki mieszkacw wsi z rcznie zrobionym transparentem Nie
zabierajcie nam pubu. Oczywicie, ich pub utrzymaby si, gdyby wicej z nich wydawao w
nim pienidze, pijc w nim i jedzc, ale im jako ta zaleno nigdy nie przychodzi do gowy.
Ten sam problem mamy ze mierci Wiejskiego Sklepiku: wszyscy chc uratowa sklepik w
swojej wsi, tylko niespecjalnie chc robi w nim zakupy. Typowa angielska hipokryzja.
Ale pub angielski, jako instytucja, jako spoeczestwo w mikroskali, wci yje i ma
si dobrze. I wci rzdzi si staym, trwaym zestawem niepisanych zasad. Omwiam ju

wikszo z nich w rozdziale o jzyku pubw - pub to instytucja przeznaczona do kontaktw

towarzyskich, ktre nawet od Anglikw wymagaj komunikacji, nie dziwi wic, e wikszo
z jego zasad dotyczy jzyka oraz mowy ciaa. Wicej zasad pubowych opisaam w sekcji o
grach, ale wci zostao nam kilka do wanych, na przykad zasady konsumpcji alkoholu.
Nie mam na myli oficjalnego prawodawstwa, ale o wiele waniejsze niepisane kodeksy
towarzyskiego picia.
Picie alkoholu
Sporo si mona nauczy o jakiej kulturze, badajc jej zasady picia alkoholu. No i w
kadej kulturze istniej zasady dotyczce alkoholu; nie ma czego takiego jak picie
przypadkowe. W kadym kraju, gdzie spoywa si alkohol, picie jest czynnoci regulowan
zasadami, obwarowan nakazami, ktre dotycz tego, kto moe pi ile czego, kiedy, gdzie, z
kim, w jaki sposb i z jakim skutkiem. Nie jest to specjalnie zaskakujce. Ju tu zauwayam,
e jedn z cech charakterystycznych homo sapiens jest nasza namitno do przepisw nasza tendencja do ograniczania nawet najbardziej podstawowych, zasadniczych czynnoci,
jak jedzenie czy czenie si w pary, wieloma skomplikowanymi zasadami i rytuaami.
Jednake konkretne niepisane zasady dotyczce spoywania alkoholu w rnych kulturach
odzwierciedlaj charakterystyczne wartoci, pogldy i postawy tych kultur w nawet wikszym
stopniu ni zasady seksu czy jedzenia. Antropolog Dwight Heath uj to jeszcze dobitniej,
piszc, e podobnie jak picie i jego skutki s zakorzenione w innych aspektach kultury, wiele
innych aspektw kultury jest zakorzenionych w akcie picia. A wic, jeli chcemy zrozumie
angielsko, musimy przyjrze si uwaniej angielskoci angielskiego picia.
Kupowanie kolejek
Kupowanie kolejek jest angielsk wersj uniwersalnego obyczaju wsplnego picia lub
wzajemnej wymiany drinkw. Konsumpcja alkoholu we wszystkich krajach jest czynnoci
typowo towarzysk, ktrej rytualne praktyki i etykieta maj za zadanie promowa przyjazne
kontakty towarzyskie. Z pewnoci we wzajemnym oferowaniu drinkw nie ma nic unikalnie
angielskiego. Wyrazicie angielskie, czsto zdumiewajce lub nawet odstraszajce dla
turystw, jest ogromne, niemal religijne znaczenie przywizywane do tej praktyki przez
angielskich bywalcw pubw. Przestrzeganie zasad kupowania kolejek to nie tylko dobre
maniery, to wity obowizek. Niewywizanie si z niego to nie zamanie etykiety picia, to
herezja.
Gdy rozmawiaam o tym z cudzoziemcami w trakcie zbierania materiau do ksieczki
o etykiecie pubw, uwaali to troch za ekstremizm. Dlaczego, pytali, kupowanie kolejek jest
tak strasznie wane dla angielskich bywalcw pubw? W owej ksieczce wyjaniam, e

dlatego, e zapobiega rozlewowi krwi. Majc wiadomo, e to moe brzmie rwnie

ekstremalnie, przynajmniej dla nieantropologw, wyjaniam problem troch dogbniej.
Wymiana darw zawsze bya najskuteczniejszym sposobem zapobiegania agresji midzy
grupami (rodami, klanami, plemionami, narodami) oraz osobami indywidualnymi. Jeli
chodzi o osoby pijce alkohol, a zwaszcza pijcych alkohol Anglikw (mczyzn), w
pokojowy system ma znaczenie zasadnicze. To dlatego, e upoledzony towarzysko Anglik
ma skonno do agresji. Mskie rozmowy w pubie, jak widzielimy, czsto przeradzaj si w
ktnie, istnieje wic potrzeba zastosowania antidotum na te werbalne walki, rodka
zapewniajcego, e sprzeczki nie wemie si na powanie i nie nastpi jej eskalacja w agresj
fizyczn. Kupienie oponentowi drinka jest rodzajem symbolicznego ucisku doni,
dowodzi, e wci jestecie kumplami. Pewna wyjtkowo bystra wacicielka pubu
powiedziaa mi: Gdyby mczyni nie kupowali sobie nawzajem drinkw, rzucaliby si
sobie do garde. Niech sobie krzycz i przeklinaj; pki wci kupuj sobie nawzajem drinki,
wiem, e bdzie spokj. Sama wiele razy osobicie byam wiadkiem pozornie zajadego
obrzucania si botem, ktre pokojowo koczy zwrot: Tak czy owak, teraz ty stawiasz!
albo Cholera, chyba znowu moja kolejka, co?, czy te A, zamknij si ju i przynie
piwko.
Poza zapobieganiem masakrze i chaosowi, kupowanie kolejek jest take bardzo wane
dlatego, e jest to dla Anglika substytut wyraania emocji. Przecitny angielski mczyzna
panicznie boi si bliskoci, ale jest take czowiekiem, ma wic potrzeb tworzenia wizi z
innymi ludmi, zwaszcza innymi mczyznami. A to oznacza, e musi szuka sposobw, aby
powiedzie lubi ci innym mczyznom bez, oczywicie, koniecznoci wykrztuszenia
czego tak ckliwego. Na szczcie pozytywne uczucia mona wyraa, bez utraty mskiej
godnoci, poprzez wzajemne kupowanie sobie kolejek.
Znaczenie, jakie przywizujemy do kupowania sobie nawzajem alkoholu, jest te
kolejnym wskanikiem naszej obsesji na punkcie fair play - kupowanie kolejek, jak stanie w
kolejce, polega na robieniu czego w okrelonym porzdku. Ale, jak w wypadku kadego
aspektu angielskiej etykiety, niepisane zasady kupowania kolejek s skomplikowane, z tymi
wszystkimi tradycyjnymi klauzulami i wyjtkami, a fair play to koncept nieco liski - nie jest
to tylko prosta kwestia dopilnowania, by wydatki na drinki byy mniej wicej rwne. Zasady
kupowania kolejek s nastpujce:
W kadej grupie dwch lub wicej osb jedna musi kupi kolejk drinkw dla caej
grupy. To nie jest gest altruizmu; oczekuje si, e kady z pozostaych czonkw grupy w
swoim czasie te kupi kolejk drinkw. Gdy wszyscy ju to zrobi, procedura rozpoczyna si

znowu od pierwszej osoby.

Jeli grupa nie pije przy ladzie barowej, osoba, ktra kupuje kolejk, musi take
speni rol kelnera. Kupienie kolejki oznacza nie tylko zapacenie za drinki, ale te
podejcie do baru, zamwienie ich i przyniesienie ich wszystkich do stolika. Jeli drinkw jest
duo, zazwyczaj ktry z pozostaych czonkw grupy oferuje swoj pomoc, ale nie jest to
obowizkowe, i stawiajcy kolejk moe kursowa nawet kilka razy. Wysiek w to woony
jest tak samo wany jak poniesiony wydatek - jest to cz podarunku.
Sprawiedliwo w kupowaniu kolejki nie jest kwesti sprawiedliwoci sensu stricto.
Moe si skoczy na tym, e jedna osoba podczas jednej sesji kupi dwie kolejki, a inni
czonkowie grupy tylko po jednej. Jeli sesji jest kilka, przewanie osiga si przyblion
rwnowag, jednak okazywa, e nam na tym zaley, jest w bardzo zym gucie.
Waciwie kady przejaw skpstwa, kalkulacji czy niechci do szczerego brania
udziau w rytuale jest bardzo le widziany. Jeli o Angliku mwi si: on nie stawia kolejek,
jest to wielka obelga. Wane wic, by stara si zawsze by jednym z tych, ktrzy jak
najwczeniej stwierdzaj: Teraz ja stawiam, zamiast czeka, a wszyscy czonkowie grupy
dopeni rytuau i wyranie jest ju nasza kolej.
Odkryam, co moe zaskakujce, e przewanie ci, ktrzy inicjuj kupowanie
kolejek (ci, ktrzy regularnie kupuj pierwsz kolejk), na dusz met wcale nie wydaj
wicej ni zwlekajcy (ci, ktrzy proponuj rundk na pniejszym etapie sesji). Tak
naprawd inicjatorzy s dalecy od bankructwa, a nawet wychodz na swojej
zapobiegliwoci lepiej ni ci, ktrzy zwlekaj, poniewa ich popularno i reputacja
czowieka hojnego oznacza, e pozostali s skonni wykaza hojno w stosunku do nich.
Nigdy nie naley czeka z ofert postawienia kolejnej rundki, a szklanki wszystkich
naszych towarzyszy bd puste. Odpowiedni czas na haso Moja kolej nadchodzi wtedy,
gdy wikszo szklanek jest pusta w okoo trzech czwartych. W tej zasadzie chodzi nie tyle o
hojno, co o dopilnowanie, by alkohol la si strumieniem nieprzerwanym, by nikogo nie
zostawi nawet na pi minut bez drinka.
Od czasu do czasu wolno nam odmwi drinka podczas procedury kupowania kolejek
(pod warunkiem, e nie prbujemy ze swego umiarkowanego spoycia robi kwestii czy
cnoty moralnej), ale to nie zwalnia nas od obowizku kupowania kolejek. Nawet jeli pijemy
mniej ni inni, i tak powinnimy pilnowa swojej kolejki. Byoby jednak bardzo
nieuprzejmym odmwi drinka, ktry kto oferuje nam jako gest na zgod lub ktry jest
wyranie sygnaem osobistej yczliwoci.
Zazwyczaj nie ma usprawiedliwienia dla kogo, kto nie dopeni uwiconego rytuau,

istnieje jednak kilka wyjtkw od zasad kupowania kolejek; s one zwizane z wielkoci
pijcej grupy i demografi jej czonkw.
LICZEBNO W bardzo duej grupie tradycyjne kupowanie kolejek moe okaza si
niezwykle kosztowne. A jednak nie jest to wystarczajcy powd, aby cakiem porzuci rytua.
Dua grupa dzieli si wtedy na podgrupki (nikt tego nie proponuje ani nie organizuje, to si
dzieje naturalnie), z ktrych kada kontynuuje zwyk procedur kupowania kolejek.
Ewentualnie zasad obdarowywania podtrzymuje zrzutka - zebranie drobnych kwot od
wszystkich i utworzenie wsplnej kasy, z ktrej nastpnie kupuje si kolejk drinkw dla
caej grupy. Tylko w ostatecznoci, moe wrd studentw lub innych osb o bardzo maych
dochodach, czonkowie duej grupy godz si kupowa sobie drinki indywidualnie.
PARA W niektrych grupach towarzyskich przy kupowaniu kolejek pary traktowane
s jako jedna osoba, tak e tylko od mczyzny z tej pary oczekuje si, e postawi kolejk.
T odmian rzadko obserwuje si wrd modszych, chyba e celowo przyjm oni wytworne
starowieckie maniery z jakiej specjalnej okazji. W prozaicznych okolicznociach moemy
by wiadkami takiej praktyki tylko wtedy, gdy mczyni w grupie maj ponad
czterdziestk. Dla niektrych starszych mczyzn nie do pomylenia jest, eby kobieta kupia
im drinka, wic rozcigaj wyjtek pary na wszystkie kobiety w grupie, bez wzgldu na to,
czy tym ostatnim towarzyszy jaki mczyzna, czy nie. Wychodzc do pubu z kobiet, ci
starsi mczyni o starowieckich manierach take nalegaj na kupowanie wszystkich
drinkw, modsi natomiast oczekuj zwykle od swoich towarzyszek, e wezm one udzia w
tradycyjnym kupowaniu kolejek.
KOBIETA Kobiety na og okazuj znacznie mniej szacunku wobec zasad kupowania
kolejek ni mczyni. W grupach mieszanych dostosowuj si, dla witego spokoju
przestrzegajc zalecanej etykiety, ale podczas spotka czysto damskich wida wszelkiego
rodzaju dziwne odmiany, a nawet cakowite lekcewaenie zasad. Kupuj sobie nawzajem
drinki, ale waciwy porzdek nie jest dla nich wany - nie zapamituj specjalnie, czyja teraz
kolejka, nie prowadz niekoczcych si przyjacielskich dyskusji o tym, kto kupi, a kto
jeszcze nie, i zwykle uwaaj msk obsesj na tym punkcie za nieco nudn i irytujc.
To gwnie dlatego, e Angielki maj o wiele mniejsz potrzeb stosowania
pynnego ucisku doni ni Anglicy. Ich rodkiem komunikacji nie s sprzeczki, wic nie
potrzebuj gestw na zgod; potrafi wietnie przekaza sobie nawzajem, e si lubi, i
pielgnowa relacje za pomoc innych rodkw, jak np. komplementy, plotki i wzajemne
odsanianie si. Angielki wprawdzie nie odsaniaj si a tak swobodnie jak kobiety z innych,
mniej zahamowanych kultur; nie maj skonnoci, eby w cigu piciu minut od poznania

opowiada komu o swoim rozwodzie, histerektomii czy co powiedzia im ich

psychoterapeuta. Ale gdy Angielki ju si ze sob zaprzyjani, takie dyskusje s na porzdku
dziennym, natomiast wikszo Anglikw nigdy nie osiga tego stadium, nawet z najlepszymi
i najbliszymi przyjacimi.
Nawet sowo przyjaciel jest troch kontrowersyjne, troch zbyt ckliwe dla
niektrych angielskich mczyzn; wol oni sowo kumpel. Mona si z kim kumplowa,
niekoniecznie wiedzc cokolwiek o jego yciu osobistym, nie mwic ju o jego uczuciach,
nadziejach czy obawach - chyba e chodzi o wystp jego druyny futbolowej czy
sprawowanie si samochodu. Uywa si terminw kumpel, dobry kumpel i najlepszy
kumpel, rzekomo, aby przekaza rne stopnie zayoci, ale nawet twj najlepszy kumpel
moe wiedzie bardzo mao lub zgoa nic o twoich problemach maeskich - lub tylko tyle,
ile potrafisz przekaza w sposb artobliwy, pozornie kpicy, co on moe skomentowa tak:
Kobiety! Ha! Typowe!. Jasna rzecz, zaryzykowaby dla niego ycie, a on dla ciebie. Twj
najlepszy kumpel moe lepiej wiedzie, jaki jest twj handicap w golfie ni jak maj na
imi twoje dzieci, ale naprawd bardzo wam na sobie zaley. To si jednak wie samo przez
si, prawda, wic nie ma potrzeby robi zamieszania, mwic o tym gono. A poza tym,
teraz ty stawiasz, stary.
Jeste tym, co pijesz
Wana jest jeszcze jedna ludzka cecha uniwersalna: we wszystkich krajach, gdzie
jest dostpny wicej ni jeden rodzaj napoju alkoholowego, napoje te klasyfikuje si ze
wzgldu na ich znaczenie spoeczne, i ta klasyfikacja pomaga zdefiniowa spoeczny wiat.
aden napj alkoholowy nigdy nie jest spoecznie neutralny. W Anglii, tak jak wszdzie
indziej, pytanie Co pijesz? jest podchwytliwe pod wzgldem spoecznym; na podstawie
odpowiedzi oceniamy i klasyfikujemy ludzi. Wybr napoju rzadko jest jedynie kwesti
osobistego smaku.
Wrd innych funkcji symbolicznych drinki mona uzna za wskaniki statusu
spoecznego i za czynniki rnicujce pod wzgldem pci. S to dwie najwaniejsze
symboliczne funkcje napojw alkoholowych wrd Anglikw; nasz wybr drinka (a w
kadym razie wybr publiczny) jest zdeterminowany gwnie nasz pci i klas spoeczn, z
pewnymi odmianami dotyczcymi wieku. Zasady s nastpujce:
Kobiety z klasy robotniczej i niszej warstwy klasy redniej maj najwikszy wybr
drinkw. Prawie wszystko jest spoecznie akceptowane - koktajle, sodkie lub kremowe
likiery, wszelkie napoje bezalkoholowe, piwa i tak zwane markowe drinki (gotowe drinki w
butelkach). Waciwie jest tylko jedno ograniczenie: rozmiar szklanki, z jakiej kobiety z klasy

niszej mog pi piwo. Picie duego piwa w wielu krgach robotniczych i niszychrednich
jest uwaane za mao kobiece i niegodne damy, tote wikszo kobiet z tej grupy spoecznej
pija mae piwo. Zamawiajc due piwo, kobieta ryzykuje, e uzna si j za tak, ktra
naladuje nieokrzesane, haaliwe zachowanie mocno pijcych facetw. Niektrym kobietom
odpowiada taki wizerunek, cigle jednak s one w mniejszoci.
Nastpne na skali wolnoci wyboru s kobiety od redniej do wyszej warstwy klasy
redniej. Te maj wybr bardziej ograniczony; sodkomde drinki, likiery kremowe i koktajle
uwaane s za nieco wulgarne - zamwienie baileys czy babycham na pewno
spowodowaoby uniesienie kilku brwi i wymian spojrze - ale mog pi praktycznie
wszystkie rodzaje wina, wdek, sherry, jabecznika, piwa oraz napoje bezalkoholowe. W tej
kategorii spoecznej bardziej dopuszczalne jest te zamawianie duego piwa przez kobiety, a
przynajmniej wrd modszych kobiet, zwaszcza studentek. Zauwayam, e studentki z
wyszej warstwy klasy redniej czuy potrzeb usprawiedliwienia si, jeli zamwiy
dziewczce mae piwo zamiast duego.
Wybr mczyzn z klasy redniej i wyszej jest o wiele bardziej ograniczony ni
kobiet z tych samych grup. Im wolno pi tylko piwo, wdk (moe by z dodatkami), wino
(musi by wytrawne, nie sodkie) oraz napoje bezalkoholowe. Wszystko, co sodkie i
kremowe, uwaane jest za podejrzanie babskie, a koktajle dopuszczalne s tylko na
przyjciach typu koktajl lub w koktajlbarze. Nigdy si zamawia si ich w pubie czy zwykym
barze. - Mczyni z klasy robotniczej praktycznie nie maj wyboru. Mog pi tylko piwo lub
wdk - wszystko inne jest dla bab. Wrd starszych przedstawicieli klasy robotniczej nawet
drinki z wdk mog by zabronione; gin z tonikiem jest od biedy akceptowany w niektrych
krgach, ale mniej znane kombinacje s le widziane. Modsi mczyni z klasy robotniczej
maj ciut wicej swobody: wolno im na przykad pi wdk z col, podobnie jak ostatnie
nowoci i markowe drinki butelkowe, pod warunkiem e maj wystarczajco wysok
zawarto alkoholu.
Upijanie si. Metoda: goni, agresywni, okropni
Kolejna prawda uniwersalna: wpyw alkoholu na zachowanie zaley nie od
dziaania chemicznego etanolu, tylko od zasad i norm spoecznych i kulturalnych. Jeli chodzi
o zachowanie pijcych alkohol, istniej ogromne rnice kulturowe. W niektrych krajach (na
przykad w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych, Australii i czciowo w Skandynawii)
picie kojarzone jest z agresj, przemoc i zachowaniem antyspoecznym, w innych natomiast
(na przykad w kulturach latynoskiej i rdziemnomorskiej) zachowanie po alkoholu jest
przewanie spokojne i harmonijne. Owej rnicy nie mona przypisywa rnym poziomom

konsumpcji czy rnicom genetycznym; jest ona wyranie zwizana z rnymi kulturowymi
pogldami na temat alkoholu, rnymi oczekiwaniami co do skutkw picia oraz rnymi
normami spoecznymi regulujcymi zachowanie po wypiciu.
Ten podstawowy fakt udowadniano ju czsto, nie tylko w jakociowych badaniach
midzykulturowych, ale i w starannie kontrolowanych eksperymentach naukowych z
prawdziwego zdarzenia - na przykad z uyciem placebo, czy takich, w ktrych ani badani,
ani badajcy nie wiedz, ktra z grup jest faktycznie testowana, i w wielu innych. Ujmujc
rzecz prosto, eksperymenty dowodz, e gdy ludzie myl, e pij alkohol, zachowuj si
zgodnie z normami swojej kultury co do tego, jak wyglda zachowanie po alkoholu. Anglicy
uwaaj, e alkohol jest czynnikiem usuwajcym zahamowania, a zwaszcza e czyni ludzi
agresywnymi lub skonnymi do zalotw, gdy wic podaje im si co, co jak myl, jest
napojem alkoholowym (a tak naprawd jest bezalkoholowym placebo), pozbywaj si
zahamowa: zaczynaj flirtowa, a mczyni (zwaszcza modzi) czsto staj si agresywni.
To czy si z trzeci metod, ktrej uywaj Anglicy, by radzi sobie ze swoj
chroniczn, nieuleczaln uomnoci: chodzi o metod goni, agresywni, okropni. Na
pewno nie jestem pierwsz osob, ktra zauwaya t ciemn i niemi stron charakteru
Anglikw. Cudzoziemcy komentuj j od wiekw, a e jako nard uwielbiamy
samobiczowanie, nie ma tygodnia, eby kto o tym nie wspomnia w naszych gazetach.
Kibole, agresja na drogach, pijane wyrostki, piekielni ssiedzi, pijackie burdy,
przestpstwa, rozruchy i jawna bezczelno. Te wypadki niezmiennie przypisuje si albo
jakiemu mglistemu samoistnemu upadkowi obyczajw, albo wpywowi alkoholu,
wzgldnie obu tym rzeczom naraz. adne jednak z tych wyjanie nie wystarczy. Nawet
najbardziej pobieny przegld angielskiej historii spoecznej potwierdza, e nasze obecne
wybuchy okropnego pijackiego zachowania nie s niczym nowym i, nawet abstrahujc od
eksperymentw z placebo, jasne jest, e wielu ludziom w innych krajach udaje si spoywa
o wiele wiksze iloci alkoholu ni nam, a nie robi si chamscy, agresywni i oglnie
obrzydliwi.
Same nasze pogldy na wpyw alkoholu na zachowanie s tu z pewnoci
przynajmniej czciowo winne, poniewa dziaaj jak samospeniajce si przepowiednie.
Jeli mocno wierzymy i oczekujemy, e po alkoholu zrobimy si agresywni, tak bdzie.
Wci jednak pozostaje pytanie, dlaczego wyznajemy takie dziwne pogldy. Opinia, e
alkohol ryzykownie rozlunia obyczaje, nie jest typowa tylko dla Anglikw - jest podzielana
przez wiele innych kultur, znanych antropologom badajcym te sprawy jako kultury
ambiwalentne, suche, nordyckie lub abstynenckie - kultury o ambiwalentnym,

nacechowanym moralnie stosunku do alkoholu, typu mio - nienawi, ktre traktuj go

jak zakazany owoc, co czsto wynika z wczeniejszej historii ruchw abstynenckich.
Kontrastem dla nich s kultury zintegrowane, mokre, rdziemnomorskie lub
nieabstynenckie - te, dla ktrych alkohol jest normaln, integraln, oczywist, moralnie
neutraln czci codziennego ycia; sowem, kultury, ktrym udao si uj przed zakusami
uczestnikw kampanii na rzecz abstynencji. Zintegrowane kultury pijce alkohol, mimo e
zwykle maj o wiele wyszy poziom konsumpcji alkoholu per capita, dowiadczaj niewielu
zwizanych z alkoholem spoecznych i psychiatrycznych problemw, ktre dotykaj kultury
ambiwalentne.
Te podstawowe fakty s, wrd moich kolegw - badaczy kultur i innych
obiektywnych alkohologw - tak oczywiste i dobrze znane, e a nudne. Naprawd
jestemy ju znueni powtarzaniem ich, bez koca, angielskim suchaczom, ktrzy albo nie
potrafi, albo nie chc zaakceptowa ich susznoci. W swoim yciu zawodowym wiele czasu
spdziam, badajc rne kwestie zwizane z alkoholem. Od ponad dziesiciu lat powtarzamy
z kolegami w kko te same niezbite dowody z eksperymentw i bada midzykulturowych, a
dzieje si tak za kadym razem, gdy z naszej wiedzy fachowej korzystaj ministerstwa,
organizatorzy konferencji policyjnych, zatroskani piwowarzy i inne zainteresowane
instytucje.
Wszyscy zawsze s strasznie zdziwieni (Naprawd? To znaczy, e s kraje, gdzie
ludzie nie uwaaj, e alkohol powoduje agresj? Jakie to dziwne!) oraz uprzejmie
zdecydowani nie pozwoli sobie, aby cokolwiek zachwiao ich wiar w ze moce
demonicznego napoju. To tak, jakby prbowa wyjani, dlaczego pada deszcz, czonkom
jakiego mieszkajcego w lepiankach plemienia, zniewolonego przez znachorw i zaklinaczy
deszczu. Tak, tak, mwi, ale oczywicie prawdziwym powodem, e nie pada, jest to, e
przodkowie si gniewaj, poniewa szaman nie dopeni rytuau deszczowego taca czy
ofiary z koza w odpowiednim czasie i kto pozwoli nieobrzezanym chopcom lub
miesiczkujcym kobietom dotkn witych czaszek. Kady to wie. Tak jak kady wie, e
picie alkoholu powoduje, i ludzie pozbywaj si oporw i zaczynaj rozwala sobie
nawzajem gowy.
Albo te, wedug naszych niedowiarkw na konferencjach na temat Alkohol a
zakcanie porzdku publicznego, alkohol powoduje, e inni ludzie to robi. Oni sami s
dziwnie odporni: mog sobie niele podchmieli podczas przyjcia gwiazdkowego w pracy
albo wysczy kilka butelek dobrego cabernet sauvignon z przyjacimi, czy ginw z
tonikiem w pubie, i nigdy nikogo nie uderz ani nawet nie bd przeklina. Wyglda na to, e

alkohol ma specyficzn moc czynienia agresywnymi i napastliwymi ludzi z klasy robotniczej.

Gdy si tak nad tym zastanowi, to zakrawa na cud - jest to o wiele bardziej magiczna
sztuczka ni sprowadzanie deszczu. Wierzymy w te dziwne opinie na temat siy alkoholu,
poniewa jak inne nieracjonalne religijne doktryny, pomagaj nam one wytumaczy
niewytumaczalne - i, w tym przypadku, unikn problemu. Obwiniajc alkohol, omijamy
niewygodn kwesti: dlaczego Anglicy, tak powszechnie podziwiani za swoj uprzejmo,
rezerw i powcigliwo, syn take z chamstwa, wulgarnoci i agresji.
Ja uwaam, e nasza uprzejma rezerwa i okropna agresja s dwiema stronami tego
samego medalu, a konkretnie, obie s symptomami tej samej uomnoci towarzyskiej.
Cierpimy na wrodzone zaburzenie towarzyskoci, zesp gboko zakorzenionych
zahamowa, ktre utrudniaj nam wyraanie emocji i wchodzenie w ten rodzaj swobodnych,
przyjaznych kontaktw towarzyskich, jakie najwyraniej przychodz bez oporw wikszoci
innych nacji. Jak to si stao, e tacy jestemy, dlaczego nka nas ta uomno, jest tajemnic,
ktr moe uda mi si rozwiza do koca tej ksiki, a moe nie, ale przecie da si
zdiagnozowa chorob czy zaburzenie, niekoniecznie znajc ich przyczyn. W wypadku
takich zaburze psychologicznych jak to, czy to na poziomie indywidualnym, czy
oglnokrajowym, przyczyna jest czsto trudna lub nawet niemoliwa do okrelenia, ale nie
przeszkadza nam to ogosi, e pacjent jest autystykiem czy agorafobikiem. Miay to by
przykady pierwsze z brzegu, ale gdy si zastanowi gbiej, angielska uomno towarzyska
ma pewne objawy wsplne zarwno z autyzmem, jak i agorafobi. Bdmy jednak pobaliwi
i poprawni politycznie i powiedzmy tylko, e jestemy spoecznie upoledzeni.
Jakkolwiek nazwiemy problem, symptomy angielskiej uomnoci towarzyskiej
zawieraj skrajne przeciwiestwa; gdy czujemy si niezrcznie w sytuacjach towarzyskich
(czyli prawie cay czas), stajemy si albo nadmiernie grzeczni, uprzejmi, spici i niezgrabnie
powcigliwi, albo te haaliwi, chamscy, agresywni i oglnie nieznoni. Wyglda na to, e
nie ma stanw porednich, a ju na pewno nie ma zotego rodka. Obie skrajnoci przejawiaj
regularnie Anglicy ze wszystkich klas spoecznych, z pomoc alkoholu lub bez.
Najgorsza cz skrajnoci haaliwi i wstrtni na szczcie zazwyczaj ogranicza si
do konkretnego, cile okrelonego czasu remisji kulturowej, jak pitkowe i sobotnie
wieczory w centrach miast czy urlopy w kraju i za granic, gdy gromady modziey
tradycyjnie zbieraj si w pubach, barach i nocnych lokalach, eby si upi. Upijanie si nie
jest przypadkowym skutkiem ubocznym wieczornej rozrywki, jest celem gwnym - modzi
angielscy imprezowicze i urlopowicze (obu pci) cakiem wiadomie planuj osign ten cel
i przewanie im si udaje (pamitajcie, e jestemy Anglikami, potrafimy si upi do

nieprzytomnoci bezalkoholowym placebo). Aby udowodni towarzyszom, e osignli

podany towarzysko poziom pijastwa, zwykle czuj si w obowizku zrobi co
szalonego - odstawi co szokujco pozbawionego zahamowa. Repertuar przedstawie
jest, szczerze mwic, do ograniczony i bynajmniej nie skandaliczny; waha si od
stosunkowo nudnego wrzeszczenia i przeklinania do ambitniejszej, bardziej obraliwej
bazenady, jak ciganie spodni i wypinanie goego tyka (tyek jest wrd modych Anglikw
uwaany za nieodparcie mieszny) oraz, rzadziej, do bjek.
Dla bardzo nielicznej mniejszoci sobotnia wieczorna hulanka nie jest wana bez
jakiej bijatyki. Owe incydenty to zwykle wydarzenia normowane zasadami, przewidywalne,
mona by rzec, ze starann choreografi, oparte gwnie na brawurze i przybieraniu pz
macho, czasem eskalujce do niezgrabnej pijackiej wymiany ciosw. Do wywoania takiego
starcia wystarczy czsto o uamek sekundy za dugi kontakt wzrokowy. Z przecitnym
nietrzewym angielskim modziecem niesychanie atwo zacz bjk: wystarczy nawiza
kontakt wzrokowy, wytrzyma go odrobin zbyt dugo (choby ciut duej ni sekund Anglicy nie przepadaj za kontaktem wzrokowym), a potem rzuci: Co si gapisz?.
Odpowiedzi czsto jest powtrzenie tego samego pytania: A ty co si gapisz?, cakiem w
stylu tradycyjnego dialogu angielskiego How do you do? (nasze zachowania okropne s mniej
wicej tak samo niezrczne, irracjonalne i nieeleganckie jak nasze zachowania uprzejme).
Trzeba przyzna, e problemy te o wiele mniej rzucaj si w oczy wrd tych modych
ludzi, ktrzy jako towarzyskich protez uywaj zamiast alkoholu branych okazjonalnie
nielegalnych narkotykw, takich jak marihuana czy ecstasy. Wierzymy, e marihuana
przyjemnie rozlunia (daje chillout, jak si teraz mwi), a ecstasy powoduje, e stajesz si
oywiony, wpadasz w eufori, jeste peen dobrej woli w stosunku do wspimprezowiczw i
wietnie taczysz. Abstrahujc od jakoci tego taca, opinie te s w duej mierze
samospeniajcymi si przepowiedniami, ale wszyscy dobrze si bawi.
Rozrywka a angielsko
Zasady rozrywki znowu potwierdziy nam wszystkie kwintesencjonalne cechy
angielskoci ustalone do tej pory, wszystkie znane ju jak zy szelg: humor, hipokryzj,
niepokj na tle klasy, fair play, skromno i tak dalej. Teraz take empiryzm zdaje si
wyrasta na silnego kandydata do wczenia w kulturowy genom Anglikw. Jednake
wikszo zasad w tym rozdziale dotyczya jednej szczeglnej cechy definiujcej angielsko
- tej, ktr nazwaam sobie uomnoci towarzysk, naszego wynikajcego z zahamowa
wycofania, naszej chronicznej towarzyskiej niezrcznoci, graniczcej z parakliniczn
kombinacj autyzmu i agorafobii. Prawie wszystkie nasze rozrywki s, w taki czy inny

sposb, reakcj na t niefortunn dolegliwo. I niemal wszystkie nasze reakcje s form

zaprzeczania i samooszukiwania si. Nawiasem mwic, nasza fenomenalna zdolno do
zbiorowego oszukiwania samych siebie zaczyna wyglda jak cecha definiujca sama w
sobie.
Szczeglnie interesujce jest zbiorowe samooszukiwanie si, obecne w angielskim
uyciu sportw, gier i klubw jako towarzyskich protez - fakt, e musimy wchodzi w
kontakty towarzyskie i tworzy wizi pod pozorem, e robimy co innego. Nasza wiara w
magiczn, pozbawiajc zahamowa si alkoholu jest elementem tego samego syndromu
zudze. Mamy desperack potrzeb kontaktw towarzyskich i wizi emocjonalnych, ale nie
potrafimy tak po prostu si do niej przyzna i dy do ludzkiego ciepa i bliskoci w sposb
naturalny i wprost. Musimy tworzy zawie struktury, mity i rytuay, aby ukry nasze
pragnienie kontaktu towarzyskiego pod mask gorliwej chci rzucania w siebie pikami,
dojcia do maestrii w ukadaniu kwiatw, naprawianiu motocykla, ratowaniu wielorybw,
caego wiata czy czegokolwiek innego - a potem idziemy do pubu, gdzie moemy udawa,
e przyszlimy tam tylko na piwo, i przypisywa wszelkie enujce, naturalnie ludzkie
reakcje jego cudownym waciwociom.
Naprawd nie rozumiem, czemu antropolodzy uwaaj, e musz jecha w najdalsze
zaktki wiata, dostawa dyzenterii i malarii w celu studiowania osobliwych kultur
plemiennych o dziwacznych wierzeniach i tajemniczych obyczajach, skoro najdziwniejsze,
najbardziej zagadkowe plemi ze wszystkich mamy tutu, za drzwiami.

Ubir
Zanim w ogle zaczniemy bada zasady angielskiego ubioru, musimy wyjani kilka
cech uniwersalnych,

obowizujcych we

wszystkich kulturach.

Poza oczywistym

zapewnieniem ciepa w zimnym klimacie oraz ochrony przed ywioami, ubranie suy
zasadniczo trzem rzeczom: pozwala rozrni pe, sygnalizuje status i oznacza
przynaleno. Zazwyczaj najbardziej oczywist funkcj jest rozrnienie pci: nawet jeli
spoeczestwo wykazuje bardzo niewielkie zrnicowanie w ubiorze czy osobistych
ozdobach, zawsze znajd si jakie, choby nawet bardzo nieznaczne, rnice midzy strojem
kobiecym a mskim - rnice, ktre czsto si podkrela, aby obie pcie byy dla siebie
nawzajem atrakcyjniejsze. Przez status rozumiem status lub pozycj spoeczn w ich
szerokim sensie, wczam te do tej kategorii wiek. Przynaleno - do plemienia, klanu,
subkultury, grupy spoecznej lub propagujcej konkretny styl ycia - obejmuje praktycznie
ca reszt.
Przepraszam, jeli ten podzia obraa redaktorw dziau mody czasopism
ilustrowanych lub ich czytelnikw, ktrzy uwaaj, e w stroju chodzi o indywidualn
autoekspresj czy temu podobne bzdury. To, co wspczesne, zachodnie, postindustrialne
kultury lubi uwaa za styl lub autoekspresj - czy wreszcie sam mod - jest tak
naprawd upikszon kombinacj trzech wymienionych przeze mnie cech. Pewnie uraziam
take tych, ktrzy upieraj si, e nie interesuj si w ogle mod, e ich ubrania nie s
adnymi deklaracjami spoecznymi i e ubieraj si, majc na wzgldzie wycznie wygod,
oszczdno i praktyczno. Niektrzy ludzie istotnie nie s wiadomie zainteresowani mod,
ale nawet oni nie mog unikn wyboru jednego taniego, wygodnego i praktycznego stroju z
dwch czy trzech, tym samym wic dokonuj ubraniowych deklaracji spoecznych, czy im si
to podoba, czy nie. (A poza tym, samo twierdzenie, e jest si ponad takie banay jak ubir,
jest znaczc deklaracj spoeczn sam w sobie, zazwyczaj do wyrazist).
Anglicy nie maj stroju narodowego - to niedopatrzenie, ktre zauwaaj i nad
ktrym ubolewaj wszyscy ci, ktrzy obecnie zaamuj rce nad kryzysem tosamoci
narodowej. Niektrzy z tych komentatorw podejmuj nastpnie prb zrozumienia stroju
angielskiego w sposb, moim zdaniem, bardzo osobliwy i irracjonalny, to znaczy usiuj
odkry, co strj angielski mwi o Anglikach, analizujc szczegowo specyficzne,
stereotypowe, teatralne czci angielskiego ubioru, jakby sekret angielskoci w jaki sposb
mg kry si w kolorze, kroju, szwach czy rbkach. Na przykad Clive Aslet mwi nam, e
kwintesencj stroju angielskiego musi by impregnowana kurtka Barbour w kolorze zaprawy
cementowej. Chyba nie powinno dziwi, e byy naczelny magazynu Country Life wybra

ten wanie stereotyp, ale obsesja na punkcie banaw w angielskim stroju wydaje si
uniwersalna. Aslet uala si nastpnie nad spadkiem popularnoci tweedu Harrisa, co, jak
twierdzi, wiadczy o upadku tradycyjnych wiejskich wartoci. Gdy ma jakie wtpliwoci,
obwinia pogod: Brytyjczykom generalnie brakuje stylu, jeli chodzi o ubrania letnie,
gwnie dlatego, e nigdy nie mielimy porzdnego lata. (To zabawne, ale niespecjalnie
przydatne wyjanienie, bo jest wiele innych krajw, ktre nie mog pochwali si porzdnym
latem, a w ktrych mimo to ludzie potrafi si ubiera bardziej stylowo ni my). Wreszcie
narzeka, e zrobilimy si zbyt swobodni, e poza krgami ziemiaskimi, wojskowymi,
rodzin krlewsk i pewnymi oficjalnymi okazjami nie mamy ju adnych kodeksw,
mwicych nam, jak si ubiera.
Inni porzucaj prb zrozumienia angielskiego stroju, zanim w ogle zaczn mierzy
si z tym tematem. Jeremy Paxman w swojej wstpnej licie cech angielskoci umieszcza
styl punk i mod uliczn, ale potem unika problemu stroju, poza krtkim stwierdzeniem, e
nie ma ju nawet zgody w kwestiach takich jak strj, a co dopiero jakich nakazw. To
stwierdzenie, e nie ma ju adnych zasad, jest typowo angielsk nostalgiczn skarg, a ze
strony tych, ktrzy usiuj wyjania angielsko, typow angielsk wymwk. Jednake te
tskne komentarze maj przynajmniej bardzo solidn podstaw: tak, e tosamo narodowa
opiera si na zasadach, a brak zasad wiadczy o utracie tosamoci. Kryteria diagnostyczne s
prawidowe, ale zarwno Aslet, jak i Paxman bdnie rozpoznali symptom. Zasady i kodeksy
dotyczce angielskiego stroju wci istniej, cho nie s tak oficjalne ani tak wyrane jak
pidziesit lat temu. Niektre z nieoficjalnych niepisanych zasad zawieraj dzi nawet
wyrane nakazy. Najwaniejsza jednak zasada jest opisowa - mona by j nawet nazwa
metazasad, zasad na temat zasad.
Zasady rzdz
Anglicy maj niezrczny, trudny i w duym stopniu dysfunkcjonalny stosunek do
ubra, charakteryzujcy si gwnie desperack potrzeb zasad oraz aosn niezdolnoci
radzenia sobie bez nich. Owa metazasada pomaga wyjani, dlaczego o Anglikach oglnie
mwi si, e ubieraj si bardzo le, ale s wybitni w specyficznych dziedzinach, jak
wysokiej klasy krawiectwo dla dentelmenw, ubrania sportowe i wiejskie, kostiumy
ceremonialne i nowatorska moda uliczna. Inaczej mwic, my, Anglicy, jestemy najlepiej
ubrani, gdy mamy surowe, oficjalne zasady i tradycje, ktre naley szanowa - gdy jestemy
albo dosownie, albo w przenoni umundurowani. Zostawieni samym sobie, miotamy si i
plczemy, majc bardzo mao, albo w ogle nie majc, naturalnego poczucia stylu czy
elegancji - cierpic na, jak to uj George Orwell, niemal cakowit martwot zmysu

estetycznego.
Nasza potrzeba zasad w ubiorze realizuje si ostatnimi czasy w zwyczaju pitek
dniem bez krawata, importowanym z Ameryki, ktry polega na tym, e w pitek firmy
pozwalaj swoim pracownikom nosi swobodne ubrania wedug wasnego wyboru, zamiast
tradycyjnych oficjalnych garniturw. Wiele angielskich firm przyjo ten zwyczaj, ale sporo
musiao z niego zrezygnowa, poniewa modsi pracownicy zaczli zjawia si w pracy w
strojach groteskowo niestosownych - ubraniach w zym gucie, nadajcych si bardziej na
pla lub do nocnego klubu ni do normalnego biura. Inni natomiast wygldali raco
niechlujnie. Klientw to odstraszao, koledzy czuli si zaenowani, a wikszo kierownictwa
i tak ignorowaa zasad pitek dniem bez krawata, decydujc si, by moe susznie,
zachowa godno i pozosta przy normalnym biznesowym uniformie. Pogbio to tylko
podziay hierarchiczne w firmie - czyli efekt by cakiem odwrotny do zamierzonej
demokratycznej poufaoci. Krtko mwic, ten eksperyment nie by wielkim sukcesem.
Inne narody te maj swoje wady i sabostki w dziedzinie ubioru, ale tylko u naszych
kolonialnych potomkw, Amerykanw i Australijczykw, ten aosny brak gustu jest tak
widoczny i powszechny jak w Anglii. Paradoksalnie, biorc pod uwag nasz rzekom
obsesj na punkcie pogody i nasz dum z jej zmiennego charakteru, nawet te ubraniowo
przecitne nacje s lepsze od nas w dobieraniu stroju do rnych warunkw klimatycznych.
My moemy powica niewspmiernie duo czasu na dyskusje o prognozach pogody, ale
jakim cudem nigdy nie mamy na sobie odpowiedniego ubrania; spdziam na przykad kilka
deszczowych popoudni na ulicy, liczc parasole, i wyszo mi, e tylko okoo 25 procentom
populacji (gwnie ludziom w rednim wieku lub starszym) udaje si uzbroi w ten niby
nieodcznie angielski przedmiot, nawet gdy ulewny deszcz by zapowiadany od wielu dni.
Te przekorne zwyczaje daj nam dobry pretekst do narzekania, e jest za gorco, za zimno lub
mokro - i przy okazji potwierdzaj moj opini, e nasze wieczne dyskusje o pogodzie s
bardziej protezami towarzyskimi ni dowodem autentycznej obsesji.
Ekscentryczna owieczka
Spostrzegawczy czytelnicy pewnie zauwayli, e nowatorsk mod uliczn
wczyam do kategorii uniform - i by moe kwestionuj moj decyzj. Czy na pewno jest
to sprzeczno? Bo czy na pewno te dziwaczne mody uliczne subkultur (punki z kolorowymi
grzebieniami

na

gowie,

wiktoriaskowampiryczna

moda

gotycka,

skinheadzi

przeraajcych butach), z ktrych znani s Anglicy, to dowd na nasz ekscentryzm i

oryginalno, a nie na konformistyczne, konserwatywne przestrzeganie zasad? Przekonanie,
e angielska moda uliczna charakteryzuje si ekscentrycznoci i pomysow kreatywnoci,

stao si uniwersalnie akceptowanym faktem wrd piszcych o modzie - nie tylko w

popularnych czasopismach, ale take w naukowych dzieach na temat angielskiego ubioru.
Nawet cyniczny zazwyczaj Jeremy Paxman nie kwestionuje tego stereotypu, powtarzajc po
raz kolejny goszony powszechnie pogld, e wszystkie angielskie mody uliczne wyraaj
podstawow wiar w wolno jednostki. To jednak, co wikszo ludzi myli o angielskiej
ekscentrycznoci w ubiorze, jest w istocie czym przeciwnym: to przynaleno plemienna,
konformizm, mundurek. Punki, goci i tak dalej mog wyglda dziwacznie, ale przecie w
swojej cile okrelonej grupie kady z nich jest dziwaczny dokadnie w taki sam sposb. W
angielskich modach ulicznych nie ma nic indywidualnego ani ekscentrycznego - s to po
prostu sygnay przynalenoci do subkultury.
Projektanci, tacy jak Vivienne Westwood i Alexander McQueen, podapuj te uliczne
trendy, interpretuj je po swojemu i gloryfikuj na midzynarodowych wybiegach, a wtedy
wszyscy mwi: O, jakie to ekscentryczne, jakie angielskie!, ale tak naprawd w
rozrzedzonej kopii uniformu nie ma nic specjalnie ekscentrycznego. Mody uliczne nie
funkcjonuj zreszt zbyt dugo jako wiarygodne sygnay przynalenoci do subkultury,
poniewa te style zawsze, i to bardzo prdko, staj si czci gwnego nurtu; ledwo
modzieowe subkultury wymyl jaki nowy zwariowany strj plemienny, a ju
awangardowi projektanci podchwytuj go, jego nieco stonowana wersja pojawia si w sieci
popularnych sklepw i nosz go wszyscy, cznie z naszymi matkami. Wcieka to modych
wynalazcw tych ulicznych stylw. Angielskie plemiona modzieowe powicaj mnstwo
czasu i energii, eby unikn posdzenia o przynaleno do gwnego nurtu - mainstream
to brzydkie sowo, waciwie obelga - ale to nie czyni ich jeszcze ekscentrycznymi,
anarchistycznymi indywidualistami; pozostaj konformistycznymi owieczkami, ktre
wszystkie przebrane s za tego samego wilka.
Osob, ktra w tym kraju ubiera si najbardziej ekscentrycznie, jest krlowa; nie
zwraca w ogle uwagi na mod gwnego czy jakiegokolwiek innego nurtu i niezmiennie
hoduje temu samemu indywidualnemu stylowi w ubiorze (gdybymy musieli okreli go w
kategoriach mody, jest to co w rodzaju zmodyfikowanego retro z lat pidziesitych, plus w
duym stopniu jej wasny gust), nie dbajc o niczyj opini. Poniewa jest krlow, ludzie nie
nazywaj

jej

stylu

ekscentrycznym

czy

dziwacznym,

tylko

klasycznym

ponadczasowym, kurtuazyjnie przymykajc oko na fakt, e absolutnie nikt inny nie ubiera
si w ten osobliwy sposb. Zapomnijmy o stadach ulicznych owieczek i ich imitatorw spod
znaku haute couture; najlepszym przykadem angielskiej ekscentrycznoci odzieowej jest
krlowa.

Z drugiej strony, mode angielskie subkulturowe owieczki istotnie wynajduj style

ubraniowe, ktre s znacznie bardziej wariackie i szokujce ni mody uliczne jakiegokolwiek
innego narodu. Buntownicza modzie wielu innych narodowoci czsto wrcz imituje mody
angielskie, zamiast wysili si i wymyli wasne. Moe (poza krlow) nie jestemy
indywidualnie ekscentryczni, ale nasze subkultury modzieowe prezentuj co w rodzaju
zbiorowej ekscentrycznoci, jeli to nie jest sprzeczno terminologiczna. Tak czy inaczej, my
doceniamy oryginalno i napawa nas dum, e jestemy znani z odzieowego ekscentryzmu,
jakkolwiek ta reputacja moe by niezasuona.
Pozorna obojtno
Bierze si to poniekd z kolejnego zestawu niepisanych zasad dotyczcych stroju,
ktre czciowo wynikaj z zasad humoru, tak gboko zakorzenionych w angielskiej
psychice. W szczeglnoci nasza postawa wobec ubioru jest regulowana wszechobecn
zasad byle nie zbyt serio. Ubir, jak praktycznie wszystko inne, nie powinien by
traktowany zbyt powanie. Nie wypada za bardzo troszczy si o swj strj - lub raczej, nie
wolno pokaza, e przywizuje si zbyt due znaczenie do bycia modnym czy dobrze
ubranym. Podziwiamy ekscentryczno, poniewa prawdziwy ekscentryk ma w nosie opinie
innych. Owego stanu doskonaej obojtnoci waciwie chyba nikomu nie udaje si osign,
moe tylko szalecom i niektrym podstarzaym arystokratom, ale jest to idea, do ktrego
wszyscy aspirujemy. Zadowalamy si numerem dwa na licie ideaw: pozorn obojtnoci udajemy, e nie obchodzi nas za bardzo, co mamy na sobie ani jak wygldamy.
Zasada pozornej obojtnoci dotyczy w najwikszym stopniu angielskich mczyzn,
wrd ktrych kady przejaw zainteresowania mod czy wygldem jest uwaany za
zniewieciao. Nie musz tego nawet wyraa werbalnie - najmniejszy dowd
zainteresowania ubiorem, czy nawet dyskretnej troski o swj wygld, moe rzuci cie na ich
msko. Wielu Anglikw czuje wrcz przymus, eby ubiera si le tylko po to, aby
udowodni, e nie s gejami.
Modsi mczyni tak naprawd skrycie bardzo by chcieli nada za aktualn mod
uliczn, obnosi obowizujce symbole przynalenoci plemiennej, ale o tym, jak strasznie
jest to dla nich wane, wiedz tylko ich matki, od ktrych wypraszaj pienidze na zakup tych
atrybutw. Jedynym prawdziwym wyjtkiem od zasady pozornej obojtnoci s nastoletnie
dziewczynki; im wolno wyraa gorliwe zainteresowanie ubraniem i trosk o swj wygld przynajmniej w swoim wasnym gronie, bo w towarzystwie mczyzn zwykle bagatelizuj
one te pragnienia i milcz o tym, ile godzin lcz nad urnalami, debatujc z zapaem nad
zaletami niskich szpilek czy prostownic do wosw.

Zaenowanie
Miaam przeczucie, e reszta z nas, czy si do tego przyznajemy, czy nie, podziela
tak postaw i e przestrzeganie zasady udawanej obojtnoci pomaga nam ukry gbokie
kompleksy co do ubioru, desperack potrzeb, eby nie odstawa od innych, oraz ostry lk
przed kompromitacj. Moj najbardziej pomocn informatork w sprawach stroju bya
Annalisa Barbieri, redaktorka dziau porad dotyczcych mody, ktry pod tytuem Droga
Annie znale mona w coniedzielnym wydaniu Independenta i do ktrego co tydzie
przychodz setki listw od przejtych, odzieowo upoledzonych Anglikw. Annalisa
przeprowadzia ze mn wczeniej kilka wywiadw do artykuw na rne tematy, gdy wic
odkryam, e to ona jest Drog Annie, ochoczo skorzystaam z szansy wypytania ekspertki
od prawdziwych, zwykle ukrytych obaw i problemw Anglikw zwizanych z ubraniem zwaszcza e jej nieangielskie pochodzenie pozwalao mie nadziej, e jest ona w stanie
porwna je z podobnymi problemami w innych kulturach.
Potwierdzia, e Anglicy o wiele bardziej martwi si strojem i wygldem, ni zasada
pozornej obojtnoci pozwala im to przyzna. A jej skrzynka na listy wiadczy o tym, e
istotnie sen z powiek gwnie spdzaj nam pytania, jak dopasowa si do innych, ubra si
stosownie, a przede wszystkim (ten odwieczny angielski lk) jak unikn wstydu. Owszem,
chcemy wyglda atrakcyjnie, wykorzysta nasze atuty fizyczne i ukry braki, ale nie
chcemy, jak inne nacje, wyrnia si ani popisywa - wrcz przeciwnie, wikszo z nas
przeraa sama myl o ostentacji i o tym, e moglibymy choby sprawia wraenie, e za
bardzo si staramy, e zbyt ewidentnie nam zaley. Chcemy tylko pasowa. Przytaczajca
wikszo pyta adresowanych do Drogiej Annie nie dotyczy tego, czy jaki element stroju
jest pikny lub olniewajcy, ale czy jest akceptowany spoecznie, stosowny, odpowiedni.
Annalisa powiedziaa mi: Bez przerwy pytaj Czy mona X zestawi z Y?, Czy mog
woy to na lub?, Czy to si nadaje do biura?, Czy w tym nie bd wyglda jak
dziwka?. A do lat pidziesitych mielimy wiele oficjalnych zasad dotyczcych stroju waciwie umundurowania - i Anglicy ubierali si dobrze. Od lat szedziesitych liczba
oficjalnych zasad zmniejszya si, jest wic sporo konfuzji i Anglicy ubieraj si bardzo le,
cho wci maj obsesj na punkcie etykiety. To, czego tak naprawd pragn, to wicej
zasad.
O ironio, owo rozpaczliwe pragnienie, aby pasowa i nie odstawa, moe czsto,
zwaszcza wrd najbardziej zainteresowanych mod, prowadzi do bardzo dramatycznych i
zabawnych odzieowych bdw. Karykatur pewnego typu angielskich ofiar mody jest
absurdalnie wysztafirowana Edina, posta z telewizyjnego sitcomu Absolutnie fantastyczne.

czy ona w sobie palc potrzeb bycia modn z typowo angielskim brakiem
jakiegokolwiek wrodzonego smaku i poczucia stylu; stroi si bezkrytycznie w
najdziwaczniejsze kreacje z ostatnich kolekcji, i za kadym razem koczy si na tym, e
wyglda jak przeadowana ozdobami choinka. Edina jest celowo komicznie przerysowana, ale
ta karykatura jest oparta na cechach i wzorcach zachowa, ktre s a nazbyt dobrze znane i
rozpoznawalne przez Angielki. Wrd naszych gwiazd pop i innych saw jest wiele takich
karykatur, natomiast tasze wersje kiczowatej Ediny mona spotka na gwnych ulicach
wszystkich miast.
Kobiety z wikszoci innych krajw ogldaj Absolutnie fantastyczne i po prostu
zamiewaj si z odzieowych absurdw Ediny. My, Angielki, moe si i z Ediny miejemy,
ale jednoczenie odczuwamy swego rodzaju solidarne zaenowanie, a naszemu rozbawieniu
towarzyszy lekki dreszcz strachu, lk ofiar mody, zwizany z naszymi wasnymi bdnymi
decyzjami. Bdy Ediny mog by bardziej skrajne ni bdy wikszoci, ale Angielki
naprawd wydaj si szczeglnie podatne na co bardziej absurdalne pomysy trawionych
gorczk wyobrani projektantw; prawie kada Angielka w latach osiemdziesitych miaa w
szafie idiotyczn spdnicpurchawk; nosimy mikromini za kadym razem, gdy wraca na ni
moda, obojtnie, czy mamy do niej nogi, czy nie; to samo z butami do poowy uda, getrami,
krtkimi obcisymi szortami oraz innymi wynalazkami, ktre su tylko najszczuplejszym, a
czsto wygldaj zdecydowanie gupio nawet i na nich.
Nie jestemy osamotnione w tych naszych niefortunnych obyczajach - nasze
amerykaskie i australijskie kuzynki potrafi okaza si rwnie pozbawione gustu - ale moje
koleanki, znajome i informatorki z caego wiata wykazuj szczegln pogard dla
niezrcznoci i nieudolnoci Angielek w kwestiach odzieowych. Raz, gdy protestowaam, e
to troch nie fair, pewna dostojna francuska dama odpara: Absolutnie fair. Nie oczekuje si
wiele od kolonii, ale wy, Anglicy, podobno jestecie cywilizowanymi Europejczykami.
Naprawd powinnicie by mdrzejsi. Pary macie przecie tu pod nosem - uniosa
nieskaziteln brew, wzruszya eleganckimi ramionami i skrzywia si dyskretnie, sygnalizujc
zapewne, e jeli nam nie chce si uczy od ssiadw i ludzi od nas mdrzejszych, nie
jestemy warci, eby zaszczycaa nas swoj uwag. Nawet bym si tym tak specjalnie nie
przeja, gdyby nie fakt, e owa zaimprowizowana rozmowa miaa miejsce w Ascot, w
sektorze dla ni mniej, ni wicej, tylko superspecjalnych goci, gdzie my, Angielki (cznie z
tajnymi antropolokami), byymy wszystkie w naszych najelegantszych sukienkach i
kapeluszach. A ja byam szczeglnie dumna ze swojej rowej sukienki mini i rowych
bucikw z zabawnymi klamerkami w ksztacie uzdy koskiej - ktre uznaam wczeniej za

czarujco dowcipne i idealne na ten dzie na wycigach, ale ktre teraz, pod miadcym
wzrokiem Madame z Policji Mody, wyday mi si niemdre i dziecinne - przykad typowo
angielskiej prby zrobienia ze wszystkiego artu.
Ubir jest swego rodzaju form komunikacji - mona by go nawet nazwa
umiejtnoci towarzysk - nie powinno wic by w zasadzie zaskoczeniem, e towarzysko
upoledzeni Anglicy nie s w tej dziedzinie specjalnie dobrzy. Mamy wszak trudnoci z
wikszoci innych aspektw komunikacji, zwaszcza gdy nie istniej jasne, oficjalne zasady.
By moe utrata naszych sztywnych kodeksw ubraniowych z lat pidziesitych miaa ten
sam efekt, co zanik How do you do? jako standardowego pozdrowienia. Nie majc do
dyspozycji oficjalnego How do you do?, nigdy nie wiemy dokadnie, co powiedzie, a nasze
prby swobodnych pozdrowie s niezgrabne, nieeleganckie i enujce. Podobnie, z powodu
zaniku oficjalnych kodeksw ubraniowych - teraz uwaanych przez wielu, jak rytua How do
you do?, za sztywne i starowieckie - nigdy do koca nie jestemy pewni, jak si ubra, a nasz
strj nieformalny sta si tak enujco niezrczny jak nasze pozdrowienia.
Nie lubimy oficjalnoci; protestujemy przeciw dyktowaniu nam czego przez
drobiazgowe zasady i regulaminy - ale mamy zbyt mao naturalnego wdziku i swobody
towarzyskiej, aby poradzi sobie z brakiem oficjalnoci w sytuacjach nieoficjalnych. Jestemy
jak zbuntowane nastolatki, ktrych rodzice narzekaj, nie bez powodu, e chc by
traktowane jak doroli, chc mie wolno wyboru i podejmowa wasne decyzje, ale nie
maj do rozsdku ani dojrzaoci, aby poradzi sobie z tak swobod, a gdy im si j da,
robi tylko wielki baagan i pakuj si w kopoty.
Gwny nurt. Uniform plemienny
Co wic robimy? Tworzymy wicej zasad. Dawne sztywne kodeksy ubraniowe nie
ustpiy miejsca kompletnej odzieowej anarchii. Cho czasopisma powicone modzie
regularnie ogaszaj, e teraz wolno wszystko, najwyraniej tak nie jest. To, co obecnie
rozumie si jako strj z gwnego nurtu, zdecydowanie nie spenia wymogw tego samego
rodzaju oficjalnych, uniwersalnych kodeksw ubraniowych epok sprzed lat szedziesitych gdy na przykad wszystkie kobiety musiay nosi kapelusze, rkawiczki, spdnice konkretnej
dugoci i tak dalej, jedynie ze stosunkowo drobnymi i cile okrelonymi odmianami ze
wzgldu na klas i subkultur. Ale istniej oglne zasady i trendy w modzie, ktrych
wikszo z nas wci przestrzega: gdy kto nam pokae fotografi ze scen zbiorow z lat
szedziesitych, siedemdziesitych, osiemdziesitych lub dziewidziesitych ubiegego
wieku, kady natychmiast rozpozna, po samym stroju i fryzurach, dekad, w ktrej fotografia
zostaa zrobiona. To samo dotyczy na pewno i obecnej dekady, cho jak zwykle wyobraamy

sobie, e ta obecna jest bardziej anarchistyczna i zmienia si w oszaamiajcym tempie,

szybciej od kadej poprzedniej. Nawet fotografia przedstawiajca mod retro,
przetwarzajc styl, powiedzmy, lat siedemdziesitych w latach dziewidziesitych, czy lat
szedziesitych i osiemdziesitych w roku 2003, nie oszuka nas, poniewa owe style nigdy
nie s powtarzane dosownie, zawsze wyrywkowo, z wieloma subtelnymi zmianami, innymi
fryzurami i makijaem. Popatrzcie na kilka zdj zbiorowych albo przejrzyjcie rodzinne
albumy z fotografiami, a uwiadomicie sobie nie tylko, e strj bardziej podlega zasadom, ni
mogoby si wydawa, ale take e jestemy o wiele bardziej wiadomi niuansw obecnych
kodeksw ubraniowych, ni sdzilimy - nawet jeli nam si zdaje, e nie interesujemy si
mod. Przestrzegamy tych zasad niewiadomie, czy nam si to podoba, czy nie, i gdy przysze
pokolenia zobacz nas na zdjciu, bdziemy rozpoznawalni jako typowy przykad naszej
dekady.
Nawet gdybym wam pokazaa zdjcie jakiej konkretnej subkultury modzieowej,
zamiast grupy ludzi reprezentujcej gwny nurt danej dekady, i tak atwo rozpoznalibycie
okres, w ktrym ta subkultura miaa swoje znaczenie. To mi nasuwa myl o plemiennych
kodeksach ubraniowych. Angielskie subkultury ubierajce si inaczej ni wikszo nie s
niczym nowym. W poowie XIX wieku kontrkultura prerafaelitw wpyna na styl stroju
artystycznego - byo to co w rodzaju redniowiecznego retro, ale ze wspczesnymi
naturalistycznymi akcentami - co z kolei ewoluowao w smtny estetyczny styl subkultury z
koca XIX wieku, a potem lune, ale ywsze style cyganerii pocztkw XX wieku. W latach
pidziesitych swoje wasne wyraziste style mieli studenci, typy artystyczne i
rockandrollowcy; potem byli szykowni modsi i twardzi rockersi, nastpnie agodniejszy,
artystycznocyganeryjny styl zosta odkryty na nowo przez hipisw (niewiadomych, e to
wszystko ju kiedy byo) w kocu lat szedziesitych i w latach siedemdziesitych; po
czym nastali surowsi: punki, skinheadzi i goci (ci ostatni wci popularni). Potem w latach
dziewidziesitych powrcilimy znw do smtnego motywu cyganeryjnego, z grungeem,
New Ageowcami i wojujcymi ekologami, ktry teraz, zgodnie z tradycyjnym ruchem
wahada, zastpiony zosta bardziej napastliwym stylem nowych metalowcw, gangsta i
blingbling. I tak dalej. Jeli ten schemat si utrzyma, moemy si spodziewa kolejnego
wielkiego odrodzenia ekocyganeryjnohipisowskiego okoo roku 2010 lub wczeniej. Plus a
change.
To streszczenie w piguce jest uproszczone i na pewno niewyczerpujce, ale chodzi mi
w nim o to, e zawsze mielimy subkultury i e zawsze odrniay si one od nurtu gwnego
oraz od siebie nawzajem dziki swoim kodeksom ubraniowym - a ich odrbny styl stawa si

nurtem gwnym i trzeba byo wymyli nowy.

Jedyn znaczc zmian, jak widz ostatnimi czasy, jest wzrost samej liczby rnych
stylw subkulturowych - wzrost plemiennoci. By moe to reakcja na globalizacj,
majc wpyw na nasz kultur gwnego nurtu. W przeszoci angielska modzie
poszukujca tosamoci i sposobw na zirytowanie swoich rodzicw miaa wybr pomidzy
najwyej trzema modzieowymi plemionami kontrkulturowymi; teraz jest ich co najmniej
sze, a kade ma wasne podgrupy i frakcje. Od lat pidziesitych wszystkie subkultury
modzieowe s cile identyfikowane z rnymi rodzajami muzyki. Prawie wszystkie
pocztkowo wywodziy si z czarnej muzyki amerykaskiej, ktr przywaszczali sobie i
modyfikowali biali. Obecne towarzystwo w wikszoci podporzdkowuje si temu
schematowi: entuzjaci garage, R & B, hiphopu, drum & bass, techno, trance i houseu, z
ktrych kady paraduje w minimalnie rnicych si ubraniach. Grupy techno/house /trance
s przy tym bardziej swobodnie eleganckie, pozostali bardziej gangsta i na pokaz, z metkami
znanych projektantw i o rnym stopniu blingu.
Niewielkie rnice w stylu midzy tymi grupami s subtelne i waciwie niewidoczne
goym okiem dla niewtajemniczonego obserwatora, tak samo jak wikszo tej muzyki moe
brzmie podobnie dla niewprawnego ucha. Bdc jednak czonkiem jednego z tych
modzieowych plemion, nie tylko widzisz i syszysz wane rnice midzy, powiedzmy,
houseem, techno i tranceem, ale take, wewntrz tych kategorii, midzy podgatunkami,
takimi jak acid house, deep house, tech house, progressive house, HiNRG, NuNRG, Old
Skool, goa trance, psy trance, hardcore, happy hardcore itd30. Wiesz na przykad, e hard
house i HiNRG s szczeglnie popularne wrd gejw i kojarzone z bardziej
ekstrawaganckim, wiadomym ciaa stylem ubioru, ale atwo potrafisz odrni ten typ
przepychu od ostentacyjnej odmiany pod szyldem blingbling, kojarzonej z hiphopem. Moesz
dyskutowa na temat tych rnych podgatunkw w argonie kompletnie niezrozumiaym dla
osb postronnych i czyta specjalistyczne czasopisma z recenzjami pisanymi wewntrznym
szyfrem, na przykad:
Slam stawia na syntetyczny, gsty mix techhouse, a Unkle zapodaje bardziej
zakrcon wersj beatzow.
Wielowarstwowy, mocny bit peen tekstur, ktry zadowoli zarwno parkietowcw,
jak i jajogowych.
Mimo chwilowego romansu z acidem Massive Power ujawnia swoj inspiracj Mr
Springiem w wybijajcym si, hipnotyzujcym rytmie 290 bpm31.
Zbiorowa odrbno

No wic zaczynasz si buntowa przeciw kulturze gwnego nurtu i ogaszasz swoj

nonkonformistyczn indywidualn tosamo, tyle e w swojskim poczuciu bezpieczestwa,
wynikajcym z przynalenoci do zorganizowanej, rzdzcej si zasadami grupy spoecznej o
wsplnych gustach, wartociach i argonie, oraz cile okrelonych granicach i kodeksach
zachowania. I adnego ryzyka zwizanego z odzieowymi pomykami lub wstydem,
poniewa, w odrnieniu od kultury nurtu gwnego, gdzie wskazwki s do niejasne, tu
mamy wyrane i precyzyjne instrukcje, co si nosi. Nic dziwnego, e tylu angielskich
nastolatkw wybiera t form buntu.
Kodeksy ubraniowe subkultur modzieowych s kodeksami zarwno w sensie
zbioru zasad, jak i zbioru kodw. Deklaracje odzieowe plemion, podobnie jak werbalne,
przytoczone powyej, s zakodowane, podawane wewntrznym szyfrem, trudnym do
zamania dla postronnych. Te zakodowane kodeksy ubraniowe zawieraj mas nakazw; s
surowe do takiego stopnia, e gdyby byy zasadami narzuconymi przez rodzicw czy szko,
zostayby uznane za ucisk. Odchylenie od uniformu nie jest tolerowane, jak wie kady, kto
prbowa dosta si do klubu nocnego popularnej subkultury, majc na sobie niewaciwy
strj. I nie chodzi o to, co masz na sobie, tylko jak to nosisz. Jeli czapki weniane nosi si
nacinite na czoo a do brwi, cakiem zasaniajc uszy, to ty te tak nosisz swoj wenian
czapk. A to, e wygldasz jak szeciolatek ubrany przez nadgorliw mam, nie ma tu nic do
rzeczy. Jeli bluzy dresowe z kapturem nosi si zapite pod szyj, a kaptur na gowie, co
znw nadaje ci dziwnie bezbronny i dziecinny wygld - ty wanie tak nosisz swoj bluz.
Jeli jeste gotem, nosisz czarne ubrania, uywasz biaego podkadu, grubej czarnej kredki do
oczu i ciemnej szminki. I masz dugie wosy. Nawet przy caym pogrzebowym kostiumie i
makijau, krtkie wosy bd ci wyrnia jako nowicjusza lub wieego gota. Szybko
wic je zapu, kup peruk lub zafunduj sobie przeduenie.
To nie znaczy, e wewntrz stylw subkulturowych nie ma rnorodnoci czy miejsca
na indywidualn autoekspresj, tyle e taka rnorodno musi si mieci w obrbie
wyranych granic; mona wybiera, ale z ograniczonego zestawu motyww gwnych. Got
musi by rozpoznawalny jako got, grunger jako grunger, w innym wypadku nie ma to sensu.
Niektrzy czonkowie subkultur modzieowych maj wiksz wiadomo swego
konformizmu ni inni. Paul Hodkinson w swoim znakomitym opracowaniu dotyczcym
subkultury gotw cytuje jednego informatora, ktry na pytanie: O co chodzi z tymi
gotami?, owiadczy: O to, e ma si absolutn swobod, eby ubiera si i wyraa siebie,
jak si chce. Hodkinson komentuje: To, jak czonkowie subkultur odpowiadaj na wprost
zadane pytania, moe czasem prowadzi do spornych konkluzji (czyli w naukowy sposb

stwierdza: Taaa, jasne...).

Inna informatorka bya bardziej spostrzegawcza. Odpowiadajc na pytanie o
znaczenie bycia innym, powiedziaa: No, zawsze si tak mwi, e wszyscy jestemy
indywidualistami, ale wszyscy nosimy takie same buty! Wie pan, o co mi chodzi? Ach, jacy
to z nas indywidualici, wszyscy ubrani w podarte siatki i buty New Rocks. A trzecia
respondentka dostarczya uroczo zwizego i ujmujco szczerego wyjanienia tej pozornej
sprzecznoci: To nie tak, e jeste gotem, bo chcesz si wyrnia, tylko lubisz by troch
inny ni wszyscy, chocia jak jeste z innymi gotami, to si nie wyrniasz, ale, rozumie pan,
wszyscy razem jestemy inni ni pozostali.
Ten komentarz potwierdzaby moj opini o tym, e rzekoma angielska odzieowa
ekscentryczno jest w pewnym sensie wysikiem grupowym, bardziej kwesti odrbnoci
zbiorowej ni oryginalnoci indywidualnej. Chcemy by kreatywni i inni, ale mierzi nas myl
o wyrnianiu si, chcemy te pasowa i przynalee - przyczmy si wic do jakiej
subkultury i bdmy wszyscy ekscentryczni razem, jednakowo. W ten sposb mamy
wszystko: podniecajcy bunt i komfort konformizmu. Rozkosznie angielski kompromis. I
tylko troszk zakamany.
Humor w ubiorze
Kodowany jzyk deklaracji odzieowych subkultur jest, jak caa angielska
komunikacja, przepeniony humorem. Wspominaam ju o roli zasady byle nie zbyt serio
(Pierwszym Przykazaniu angielskiego humoru) w mainstreamowym angielskim podejciu
do stroju, ale ze zdziwieniem przekonaam si, e ta zasada jest rwnie silna i tak samo
surowo przestrzegana przez subkultury modzieowe.
W kocu wiadomo, e modzi ludzie, zwaszcza nadmiernie skoncentrowane na sobie
nastolatki, maj skonno do traktowania samych siebie troch zbyt serio. A biorc pod
uwag ogromne towarzyskie znaczenie stroju w plemionach modzieowych (styl ubierania
si jest tam gwnym rodkiem odrniania si od znienawidzonego mainstreamu i od
siebie nawzajem, gwnym sposobem wyraania tosamoci i przynalenoci plemiennej),
naprawd mona by im byo wybaczy, e bior strj i wygld bardzo powanie. Byam
pewna, e te subkultury pozostan wyjtkiem od reguy byle nie zbyt serio i zasady ironii.
Zakadaam, e czonkowie plemion modzieowych, co zrozumiae, nie bd w stanie lub
bd niechtni temu, by z dystansem mia si ze swoich odzieowych sygnaw
przynalenoci, nad ktrymi si tak trzs.
Ale myliam si. Nie doceniam potgi i wszechobecnoci angielskich zasad humoru.
Nawet wrd tych, ktrych tosamo subkulturowa jest najcilej zwizana z ich

plemiennym kostiumem, jak na przykad goci, odkryam zdumiewajco duy ironiczny

dystans. Goci w swoich makabrycznych czarnych kostiumach moe wygldaj, jakby brali
siebie samych bardzo powanie, ale gdy zacznie si z nimi rozmawia, wykazuj sporo
typowo angielskiej autoironii. W wielu wypadkach nawet ich ubranie jest celowo ironiczne.
Gawdziam na przystanku autobusowym z gotem w penym rynsztunku wampirycznym kredowobiaa twarz, ciemnofioletowa szminka, dugie czarne wosy i tak dalej - gdy
zauwayam, e ma on te na sobie Tshirt z duym napisem GOT na przodzie. O co tu
chodzi? - zapytaam, wskazujc na Tshirt. To na wszelki wypadek, gdyby nie zaapaa odpowiedzia, pserio. - No wiesz, nie znisbym, gdyby ludzie pomyleli, e jestem jakim
nudnym, konwencjonalnym gociem, nie?. Oboje popatrzylimy na jego bardzo rzucajcy
si w oczy, niedwuznaczny kostium i wybuchnlimy miechem. Zwierzy mi si jeszcze, e
mia inny Tshirt, z napisem STARY SMTNY GOT, i e takie koszulki byy bardzo
popularne wrd jego przyjaci gotw, ktrzy nosili je, eby ludzie nie brali tego zbyt
powanie - no i ebymy sami siebie nie brali zbyt powanie, bo jak tracimy czujno, mamy
do tego cigoty. Trzeba umie robi sobie jaja z siebie samych.
Gdy ju si nauczymy rozszyfrowywa odzieowy dialekt jakiej subkultury, okazuje
si, e wiele z ich tekstylnych deklaracji to autoironiczne dowcipy dla wtajemniczonych,
ktre czsto wymiewaj sztywne zasady ubraniowe danego plemienia. Niektrzy goci, na
przykad, kpi sobie z ponurej, makabrycznej zasady tylko czer, wkadajc ywy,
dziewczcy r - kolor, ktrym ta subkultura tradycyjnie pogardza. To rowe to art wyjania moda gotka o rowych wosach i w rowych rkawiczkach - bo r jest jakby
kompletnie przeciw caej ideologii gotw. Czyli goci o rowych wosach, czy obnoszcy
si z rowymi ciuchami, miej si z siebie, celowo kpic nie tylko ze swoich kodeksw
ubraniowych, ale ze wszystkich gustw i wartoci, ktre okrelaj ich tosamo plemienn.
Chyba nie mona si ju bardziej ironicznie zdystansowa. Humor rzdzi - zdecydowanie!
Do tej pory w tym rozdziale byam do krytyczna wobec Anglikw, ale owa
umiejtno miania si z samych siebie jest z pewnoci zalet. Gdzie indziej znalelibycie
gorliwych czonkw modzieowych plemion z obsesj na punkcie stroju, ktrzy potrafi
spojrze na siebie w lustrze i powiedzie: Ach, daj spokj!. Ja w kadym razie nigdy nie
spotkaam tak daleko posunitej autoironii wrd porwnywalnych grup w adnym innym
kraju.
A wic. Wampiry w ironicznym ru. Kolejny powd do dumy. Mj ostatni may
wybuch dumy patriotycznej, o ile si nie myl, dotyczy kiepskich kalamburw w
nagwkach gazetowych. Hmm. By moe zaczynacie si martwi o mj gust i osd, ale

przynajmniej wida tu konsekwentny schemat: rzadkie momenty mojego bezwarunkowego

podziwu dla Anglikw zawsze wi si z naszym poczuciem humoru, to wyranie co, co
ceni bardziej od wielu innych, moe bardziej wartociowych cech. Ach, jak bardzo jestem w
tym angielska.
Poczucie humoru moe usprawiedliwi dziwn skdind angielsk mani urzdzania
balw przebieracw. Inne narody maj bale maskowe i festiwale krajowe lub regionalne, w
ktrych uywa si kostiumw, ale nie urzdzaj balu przebieracw co weekend bez
wyranego powodu lub pod najbahszym pretekstem, tak jak Anglicy. Angielscy mczyni
maj najwyraniej osobliw skonno do przebierania si w stroje kobiece. Korzystaj z
kadej okazji, aby przystroi si w gorsety, rajstopy kabaretki i buty na obcasach. I to zawsze
ci najbardziej macho, ewidentnie heteroseksualni Anglicy (onierze, rugbici itd.) uwaaj za
wietn zabaw przebieranie si za prostytutki. Wydaje mi si to kolejnym przejawem
zbiorowej ekscentrycznoci: uwielbiamy ama zasady odzieowe, pod warunkiem e
moemy to robi wszyscy razem, w kontekcie regulowanej zasadami kulturowej remisji, jak
na przykad bal przebieracw, gdzie indywidualny wstyd nie istnieje.
Klasa a ubir
Dzi o wiele trudniej jest rozpozna czyj klas spoeczn po ubiorze, wci jednak
mamy kilka stosunkowo niezawodnych wskazwek. Nic a tak oczywistego, jak dawne
rnice midzy robotniczym kaszkietem a sztuczkowym garniturem, ale jeli si uwanie
przyjrze, mona rozpozna niepisane zasady odzieowe i subtelne sygnay statusu.
Modzie i modzie
Wskaniki klasy najtrudniej rozpozna wrd modziey, poniewa modzi ludzie ze
wszystkich klas zazwyczaj hoduj albo plemiennym modom ulicznym, albo trendom
gwnego nurtu (ktre tak czy inaczej s zwykle rozrzedzonymi wersjami md ulicznych).
Moe to irytowa przejmujcych si klas spoeczn rodzicw, jak rwnie obserwujcych
sygnay klasowe antropologw. Jedna z matek z wyszej warstwy klasy redniej narzekaa:
Jamie i Saskia wygldaj cakiem jak ci chuligani z osiedla domw komunalnych. Naprawd
nie rozumiem, jaki w tym sens!. To znaczy: co za sens wysila si i nadawa dzieciom
eleganckie imiona wyszej warstwy klasy redniej, i posya je do drogich szk dla
wyszej warstwy klasy redniej, skoro oni uparcie ubieraj si jak Kevin i Tracey z byle
jakiego lokalnego oglniaka.
A jednak matka bardziej spostrzegawcza mogaby zauway, e Jamie i Saskia tak
naprawd nie wygldaj dokadnie jak Kevin i Tracey. Jamie ma wprawdzie wosy obcite
bardzo krtko i czsto postawione na el, ale Kevin zawsze pjdzie o krok dalej i zgoli swoje

prawie cakiem, zostawiajc tylko kilka milimetrw meszku. Rodzicw Saskii bulwersuje jej
wielokrotnie przekute ucho, a co bardziej zuchwae Saskie mog nawet mie przekuty
ppek, ale wikszo Saskii nie bdzie miaa kek i wiekw w brwiach, nosie i jzyku, jak
Tracey. Zara, crka ksiniczki Anny, miaa kolczyk w jzyku, ale byo to na tyle szokujce
zamanie zasad, e pisay o tym na pierwszej stronie wszystkie tabloidy. Klasa wysza i
arystokracja, podobnie jak ci na samym dole drabiny spoecznej, mog ignorowa niepisane
kodeksy ubraniowe, poniewa nie dbaj o opini ssiadw. Nie gnbi ich kompleksy typowe
dla klasy redniej. Jeli Saskia z klasy redniej przekuje sobie jzyk, ryzykuje, e nazw j
pospolit; jeli zrobi to arystokratka Zara, jest to odwane i ekscentryczne.
Abstrahujc od okazjonalnych wyjtkw z klasy wyszej, rnice odzieowe midzy
modzie z klasy redniej i klasy robotniczej s generalnie kwesti umiaru. Zarwno Jamie,
jak i Kevin mog nosi workowate spodnie z krokiem w kolanach (pod wpywem stylu
czarnego amerykaskiego gangsta), ale spodnie Kevina bd miay krok niej i bd szersze w sumie oka si o cztery rozmiary za due, zamiast tylko dwch. I Kevin z klasy
robotniczej zacznie je nosi w modszym wieku ni Jamie z klasy redniej. Podobnie ich
siostry: zazwyczaj Tracey nosi bardziej ekstremaln ni Saskia32 wersj najnowszego stroju
plemiennego i wczeniej zaczyna. Jej take na og wolno dorosn wczeniej i szybciej ni
Saskii. Jeli zobaczycie dziewczynk jeszcze przed wejciem w wiek dojrzewania,
odstawion wedug sexy mody modzieowej i z takim makijaem, raczej na pewno nie jest
ona z klasy redniej.
Ubrania dzieci i nastolatkw z klasy redniej s z reguy bardziej powcigliwe i
wygldaj nieco naturalniej ni strj modych ludzi z klasy robotniczej. Tracey i Saskia,
owszem, nosz Tshirty i spodnie w takim samym stylu i o podobnym fasonie, ale rzeczy
Saskii s bardziej matowe ni byszczce, z wiksz domieszk wkien naturalnych,
przynajmniej jeli chodzi o strj dzienny. Wskaniki klasowe s do subtelne. Saskia i
Tracey czsto robi zakupy w tych samych sieciach sklepw z konfekcj modzieow i
czsto kupuj takie same rzeczy, ale cz je i nosz troch inaczej. Obie mog mie krtk
dinsow kurtk z TopShopu, ale Tracey bdzie nosi swoj do obcisych, troch
byszczcych czarnych spodni z domieszk lycry lub nylonu i cikich, czarnych butw na
grubych podeszwach, Saskia natomiast woy identyczn kurtk do pary sztruksw,
kozaczkw i duego mikkiego szala owinitego kilka razy wok szyi. Z jakiej przyczyny
modzie z klasy redniej i wyszej ma wiksze skonnoci do noszenia szalikw ni warstwy
nisze, i generalnie mniejsze opory przed opatulaniem si, gdy jest zimno. Kevin i Tracey
czsto sprawiaj wraenie, e bardzo chc zmarzn, wychodzc w mrone styczniowe

wieczory tylko w Tshircie pod skrzan kurtk (Kevin) lub minispdniczce i cienkich
byszczcych rajstopach (Tracey). Tak nieodpowiednio ubrani modzi ludzie stanowi typowy
widok zwaszcza na pnocy kraju.
Nie jest to kwestia pienidzy; cena ubra nie jest miarodajn wskazwk, do jakiej
klasy naley ten, kto je nosi. Ubrania Saskii i Jamiego nie s wcale drosze ni ubrania
Tracey i Kevina. Prawdopodobnie Tracey i Kevin maj w swoich szafach sporo markowych
ubra. Ale znw rnice s znamienne. Gdy modzie z klasy robotniczej, bez wzgldu na
pe, nosi markowe ubrania, zwykle wybiera te z duymi, widocznymi metkami.
Argumentacja wydaje si by taka: jaki jest sens mie bluz od Calvina Kleina czy
Tommyego Hilfigera, jeli nikt o tym nie wie? Klasa rednia i wysze uwaaj due metki z
logo znanych projektantw za raczej wulgarne.
Jeli wci mamy wtpliwoci, przyjrzyjmy si fryzurom. To do niezawodny
wskanik klasy. Fryzura Tracey prawdopodobnie bdzie wygldaa na bardziej zrobion,
bardziej sztuczn i wymyln ni wosy Saskii - i z pewnoci w uyciu bdzie wicej elu,
farby, lakieru. Prawie wszystkie uczennice szk prywatnych z wyszej warstwy klasy
redniej do klasy wyszej maj proste, byszczce czystoci, mikko opadajce wosy,
puszczone luno, tak eby mogy je bez przerwy odgarnia, przesypywa midzy palcami,
przerzuca i odrzuca, zakada za uszy, ciga w luny kucyk, a potem pozwoli im znw
opa, w serii pozornie niedbaych, niewiadomych gestw. Taki pokaz mikkich wosw
uczennic ze szk prywatnych jest rytuaem bardzo charakterystycznym, rzadko widywanym
wrd kobiet z klasy robotniczej.
Ten bardziej powcigliwy i naturalny wygld modziey z klasy redniej jest tylko
czciowo wynikiem dyktatw przewraliwionych na punkcie klasy rodzicw. Angielskie
dzieci i modzie s nie mniej wiadome klasowo ni starsi, i chocia jedna czy druga Saskia
lub Jamie z klasy redniej mog uywa pospolitych akcesoriw odziey lub biuterii jako
wyrazu buntu, maj swoje wasne odzieowe snobizmy i swoje wasne klasowe kompleksy.
Rodzice mog sobie tego nie uzmysawia, ale dzieci tak naprawd chc si odrnia od
chuliganw z osiedla domw komunalnych. Maj nawet swoje okrelenia na tych, ktrych
strj i zachowanie umieszczaj w kategorii klasy niszej - jak na przykad Traceygirl,
Gary, Kevin (czsto skracane do Kev) lub Grub. Ci z kolei wyraaj si o dzieciach
z wyszych sfer: Camilla, Hooray Henry i Sloane, i wcale nie chc ich naladowa.
Etykietki nadaje si tylko innym; modzi ludzie nigdy nie nazywaj siebie samych Kev czy
Camilla.
Bardziej wraliwa modzie angielska z klasy redniej troch wstydzi si swojego

snobizmu i w rozmowach ze mn niechtnie przyznawaa si do uywania przytoczonych

wyej terminw. Dyskusje podejmujce wtek klas spoecznych zawsze przerywane byy
nerwowym miechem. Pewna nastolatka z wyszej warstwy klasy redniej wyznaa, e
strasznie chciaa mie jedn do drog rzecz z biuterii, a kiedy zauwaya, e zrobia si
ona bardzo popularna wrd fryzjerek, co, jak si wyrazia, zrazio j troch. Dodaa:
Wiem, e nie powinno, to naprawd snobistyczne z mojej strony, ale nic na to nie poradz jeli one wszystkie to nosz, mnie si to ju tak bardzo nie podoba. Jej przeczulon na
punkcie klasy matk, z jej obawami, eby nie wyda si pospolit, niewtpliwie ucieszyby
ten dowd wpywu na crk.
Cho modzi ludzie w Anglii s bardziej wiadomi podziaw klasowych, ni
chcieliby si do tego przyzna, wikszo z nich bardziej ni etykietkami klasowymi
przejmuje si tym, eby nie zaliczono ich do gwnego nurtu, czyli mainstreamu. Nazwanie
czyjego gustu ubraniowego, muzycznego i wszelkiego innego mainstreamowym zawsze
jest uwaczajce, a w niektrych krgach to straszna obelga. Mainstream to przeciwiestwo
cool, stosowanego obecnie, oglnie przyjtego terminu aprobaty. Definicje sowa
mainstream rni si midzy sob. Gdy modzi wielbiciele muzyki pokazywali mi spisy
klubw i innych lokali tanecznych w czasopimie Time Out, zdania wrd nich byy
podzielone co do tego, ktre kluby s cool, a ktre mainstreamowe. W skrajnych
wypadkach mainstream oznacza wszystko, co nie byo bezspornie undergroundowe; dla
niektrych modych bywalcw klubw, kady klub czy lokal wspomniany w Time Out by
automatycznie mainstreamowy - imprezy pod hasem cool to byy wycznie te, o ktrych
wiadomoci przekazywano sobie ustnie.
Dla angielskiej modziey s to sprawy powane, ale mimo wszystko z zadowoleniem
zauwayam w dyskusjach na temat, co jest cool, a co mainstream, ukryt nut humoru,
czasem z elementem autoironii. Niektre nastolatki artuj sobie nawet z wasnej fobii na
punkcie mainstreamu. Na przykad w poowie lat dziewidziesitych, gdy jego
uosobieniem byy Spice Girls, pogardzane przez wszystkich ludzi z pretensjami do cool i
undergroundu, niektrzy kontrkulturowi grungerzy zaczli nosi Tshirty z wizerunkami
Spice Girls - by to ironiczny arcik, kpina z samych siebie, sprzeciw wobec traktowania
ucieczki od mainstreamu zbyt powanie. Takie arty mog oczywicie uda si tylko tym,
ktrzy ju s uznani za cool. W gruncie rzeczy stwierdzaj oni: Jestem tak cool, e
mog woy ewidentnie mainstreamow koszulk ze Spice Girls i nikt nie pomyli, e
naprawd mgbym je lubi.
Klasa - doroli

Semiotyka odzieowa w wypadku dorosych jest troch mniej skomplikowana ni

zasady i sygnay nastolatkw, a wskaniki klasy nieco bardziej wyrane.
Aktualnie obowizujcy podrcznik savoirvivreu synnego wydawnictwa Debretts
radzi nam zapomnie o starym brytyjskim powiedzeniu, e przesadne strojenie si jest w
zym gucie. Autor twierdzi, e zasada ta pochodzi z czasw, gdy akceptowan norm byo
ubiera si ze zbytni starannoci do wszystkich zaj stojcych wyej w hierarchii ni praca
w ogrdku. Wwczas, jak twierdzi, strojenie si oznaczao bycie ubranym w sposb
krzykliwy, zbyt wymylny lub enujcy, a tymczasem warto zwrci uwag na wspczesn
inwazj odziey inspirowanej sportem, ktra cae tumy narodu uczynia niewolnikami
dresw i adidasw. W sumie ma racj, zwaszcza jeli chodzi o mczyzn, jednake u kobiet
krzykliwy, zbyt wymylny strj wci jest nieomylnym wskanikiem klasy niszej, natomiast
wyszym warstwom nadal udaje si stroi, bez wygldania przy tym wymylnie i
przesadnie.
Klasa - kobiety
Nadmiar biuterii (zwaszcza zotej, i wisiorkw z imieniem lub inicjaami
wacicielki), przesadny makija, zbytnio wymodelowane wosy, przeadowane, nazbyt
strojne ubranie, byszczce rajstopy i niewygodnie wskie buty na bardzo wysokich obcasach
- to cechy charakterystyczne klasy niszej, zwaszcza jeli wszystko to jest noszone przy
stosunkowo niezobowizujcych okazjach. Gboka, spieczona opalenizna te uwaana jest
przez klasy wysze za wulgarn. Podobnie jak w wypadku mebli i wyposaenia wntrz,
cukierkowato i dopasowanie ubra lub akcesoriw na si take jest sygnaem klasy
niszej, szczeglnie jeli wczony jest jaskrawy kolor - na przykad granatowa sukienka z
czerwonym wykoczeniem, czerwonym paskiem, czerwonymi butami, czerwon torebk i
czerwonym kapeluszem (odejmujemy jeszcze dwa punkty z klasy, jeli ktrykolwiek z tych
atrybutw jest dodatkowo byszczcy). Taki rodzaj przestrojenia si czsto wida na
lubach klasy robotniczej lub przy innych specjalnych okazjach. Podobne zbyt staranne
dopasowanie, ale z uyciem bardziej umiarkowanego akcentowego koloru, jak np.
kremowy, wiadczy o niszej warstwie klasy redniej; zredukowanie liczby akcesoriw pod
kolor do dwch czy trzech moe podnie cay strj do rangi redniej warstwy klasy redniej
- wci jednak bdzie to strj, wci zbyt przeadowany i odwitny, wci zbyt wyranie
strojny jak dla wyszej warstwy klasy redniej.
Aby uzmysowi sobie zasadnicz rnic midzy ubraniem niszej/redniej warstwy
klasy redniej i wyszej warstwy klasy redniej, zestawmy Margaret Thatcher (staranne,
sztywne, eleganckie jasnoniebieskie kostiumy; byszczce bluzki; buty i torebki pod kolor;

wymodelowany hem z wosw) z inn ikon brytyjskiej polityki, Shirley Williams

(znoszone, pomite, poczone byle jak - ale dobrej jakoci - tweedowe spdnice i kardigany;
stonowane, maziste barwy; nic pod kolor; zmierzwione, niemodelowane wosy)33. Nie chc
przez to powiedzie, e kady rodzaj niechlujstwa wiadczy o wyszych sferach, czy e kada
prba wystrojenia si automatycznie wiadczy o klasie niszej. Kobieta z wyszej warstwy
klasy redniej lub z klasy wyszej nie woy legginsw w stylu Waynetty Slob k i niechlujnej
welurowej bluzy, jeli idzie na lunch do eleganckiej restauracji - ale pojawi si w czym
raczej prostym i subtelnym, bez ladw topornego dobierania pod kolor i wymuszonego
dopasowywania dodatkw. Wosy moe mie niedbale nieuoone, ale nie bd one tuste,
ani nie bdzie wida kilku centymetrw ciemnych odrostw bez trwaej we wosach
ufarbowanych na krzykliwy blond.
U dorosych Angielek wskanikiem klasy spoecznej moe by rwnie powierzchnia
odsanianego ciaa. Z reguy wielko dekoltu jest odwrotnie proporcjonalna do pozycji na
drabinie spoecznej - im wicej biustu odsania ubranie, tym nisza klasa spoeczna jego
wacicielki (chodzi o strj dzienny - suknie na przyjcia i suknie balowe mog odsania
wicej). W wypadku kobiet w rednim wieku i starszych ta sama zasada dotyczy rki nad
okciem. Kuse, obcise ubrania, opinajce si na wakach tuszczu, take s w stylu klasy
niszej. Kobiety z warstw wyszych maj fady, owszem, ale skrywaj je pod luniejszym
ubraniem lub wiksz liczb jego warstw.
Zasady klasowe dotyczce ng s mniej wyrane, jako e dochodz tu dwa dodatkowe
czynniki komplikujce problem, a mianowicie moda i jako ng. Kobiety z niszej warstwy
klasy robotniczej (i nuworyszki o robotniczym pochodzeniu) lubi nosi krtkie spdnice,
gdy te s w modzie, a czsto i wtedy, gdy nie s, bez wzgldu na to, czy maj dobre nogi, czy
nie, podczas gdy szanujce si kobiety z wyszej warstwy klasy robotniczej, niszej
warstwy klasy redniej i redniej warstwy klasy redniej nie eksponuj zbytnio ng, nawet
jeli zezwalaj na to zarwno ich wygld, jak i moda. Wrd wyszych warstw spoecznych,
co bardziej modziecze i modne kobiety nosz krtsze spdniczki, ale tylko jeli maj bardzo
dobre nogi. Wysza warstwa klasy redniej i klasy wysze uwaaj grube nogi - a zwaszcza
grube kostki - nie tylko za nieatrakcyjne, ale co gorsza, za oznak pochodzenia robotniczego.
Mit, e wszystkie kobiety z klas wyszych maj eleganckie nogi i szczupe kostki, jest
utrwalany przez fakt, e te, ktre maj nogi grube, zwykle dbaj o to, by je ukrywa.
A wic, jeli zobaczymy Angielk o grubych nogach w krtkiej spdnicy,
prawdopodobnie jest przedstawicielk klasy robotniczej; ale kobieta z dobrymi nogami w
krtkiej spdnicy moe by albo ze szczytu albo z dou drabiny spoecznej. Musimy wtedy

szuka innych wskazwek, wynikajcych ze szczegw opisanych powyej, takich jak

rozmiar dekoltu, widoczne fady tuszczu, makija, czenie kolorw, poyskliwo,
przeadowanie, biuteria, fryzura i buty. Wszystkimi tymi wskanikami moemy si
posugiwa w ocenie zarwno ubrania subowego - kostiumu i tak dalej - jak i stroju
nieoficjalnego. Angielskie kodeksy ubraniowe i odzieowe jako wyznaczniki klasy s
wprawdzie od lat pidziesitych nieco mniej wyrane i oficjalne, ale powiedzie, e nie da
si ju stwierdzi czyjej klasy po ubiorze, to po prostu nonsens. Na pewno jest trudniej,
wci jednak mamy wiele wskazwek - zwaszcza jeli ju raz opanowao si rnice w
pojmowaniu elegancji przez klas wysz i nisz, a co by moe waniejsze, rnice w
rozumieniu niechlujstwa.
W przypadkach skomplikowanych lub niejednoznacznych, gdy po to, aby okreli
pozycj spoeczn Angielki, nie mona po prostu odczyta deklaracji odzieowych a vista,
moe zaistnie potrzeba skupienia si na innych aspektach ubioru, takich jak zwyczaje
zakupowe i rozmowy o ciuchach. Na przykad tylko wysza warstwa klasy redniej i klasa
wysza chtnie i bez problemu przyznaj si, e kupuj ubrania w sklepach organizacji
charytatywnych. Ta regua zachowania dyskrecji nie jest tak surowo przestrzegana wrd
nasto - i dwudziestolatkw, poniewa polowanie na okazje w takich sklepach stao si modn
rozrywk, popieran przez pisma ilustrowane i supermodelki z klasy robotniczej, tote
niektre mode kobiety z klasy niszej id za ich przykadem. Ale w wypadku starszych
kobiet, tylko te na najwyszym lub najniszym kocu skali kupuj ubrania w sklepach
organizacji Oxfam, Cancer Research, Sue Ryder czy Age Concern - a tylko te z najwyszego
szczebla nie bd miay oporw, eby si do tego przyzna. Kobieta z wyszej warstwy klasy
redniej z dum okrci si przed tob w nowej spdnicy i radonie oznajmi: Tylko cztery i
p funta w Oxfamie!, oczekujc, e bdziesz podziwia jej spryt, oszczdno, czarujc
ekscentryczno, cyganeri i brak snobizmu.
W niektrych przypadkach moe ona by autentycznie bez pienidzy, a wiedzc, e
klasy w Anglii nie ocenia si na podstawie dochodw, nie bdzie si wstydzia do tego
przyzna. Ale kobiety z wyszej warstwy klasy redniej czsto z zasady kupuj w sklepach
organizacji charytatywnych i z odzie uywan (z jakiej dokadnie zasady, nie jest cakiem
jasne), nawet jeli bez problemu sta je na nowe ciuchy. I chwal si swoimi zakupami. Ale
okamy odrobin zrozumienia - to ich jedyna szansa, eby za jednym razem zama zarwno
zasad skromnoci, jak i tabu rozmw o pienidzach - oczywicie, e mona im wybaczy t
odrobin podniecenia. Ich zachwyt jest jednak niezrozumiay dla kobiet z dou skali
spoecznej i finansowej, ktre kupuj w ciucholandach z palcej potrzeby i nie jest to dla nich

rdem chway ani poczucia dumy - wrcz przeciwnie: wiele z nich uwaa to za gboko
wstydliwe.
Bardziej przeczulone na punkcie klasy kobiety z wyszej warstwy klasy redniej, cho
dumne z zakupw w sklepach organizacji charytatywnych, czsto niechtnie przyznaj si do
zakupw w niektrych domach towarowych wielkich sieci jak Marks & Spencer (poza
bielizn i czasem gadkim Tshirtem lub mskim swetrem), British Home Stores i Littlewoods
(oba - tereny tabu, gdzie si nie chodzi, nawet w celu kupienia majtek). Jeli ju kupi co
wikszego, na przykad akiet, u Marksa i Spencera, nie kryguj si, nie okrcaj przed
koleankami i nie wykrzykuj, jaki by tani, ale jeli koleanka podziwia ten ciuch i pyta,
skd go ma, powiedz: Wyobra sobie, to M&S!, zdumionym, wysokim tonem, jakby same
nie mogy w to uwierzy. Koleanka odpowiada: Nie! Naprawd?, takim samym tonem.
(Ich nastoletnie crki mog prowadzi podobne konwersacje na temat taszych sieci sklepw,
zorientowanych na ich grup wiekow, jak na przykad New Look lub Claires Accessories).
Klasa - mczyni
Raczej wic nietrudno oceni klas spoeczn Angielki po tym, jak jest ubrana.
Mczyni stanowi troch wikszy problem dla obserwatora rnic klasowych. W stroju
dorosych mczyzn istnieje o wiele mniej rnorodnoci (zwaszcza w stroju do pracy), w
efekcie maj oni mniejszy wybr, a co za tym idzie mniej okazji do wiadomych lub
mimowolnych tekstylnych deklaracji klasowych. Stare rozrnienie na niebieskie i biae
konierzyki, czyli pracownikw fizycznych i umysowych, nie jest ju wiarygodne. Utrata
znaczenia przez przemys wytwrczy oraz swobodne kodeksy ubraniowe wielu nowych firm i
gazi przemysu oznaczaj, e garnitur per se nie odrnia ju mczyzny z niszej warstwy
klasy redniej od tego z klasy robotniczej. Mody mczyzna idcy do pracy w dinsach i
Tshircie moe by robotnikiem na budowie, ale rwnie dobrze dyrektorem naczelnym
niezalenej firmy produkujcej oprogramowanie komputerowe. Uniformy s bardziej
pomocne, ale te nie niezawodne. Tak, fartuch sprzedawcy lub mundur kierowcy autobusu
prawdopodobnie wskazuj na klas robotnicz, ale ju strj barmana czy kelnera nie, jako e
w barach i restauracjach czsto pracuj studenci z klasy redniej. Oglnie rzecz biorc, zawd
nie jest zbyt wiarygodn wskazwk co do klasy spoecznej, zwaszcza w zawodach
umysowych: ksigowi, lekarze, prawnicy, biznesmeni, nauczyciele i agenci nieruchomoci
mog pochodzi ze wszystkich rodowisk spoecznych. A wic, nawet jeli mona po stroju
pozna czyj zawd, niekoniecznie poznamy po nim klas spoeczn.
Cho w niektrych zawodach kodeksy ubraniowe s teraz nieco luniejsze, wikszo
pracownikw umysowych wci chodzi do pracy w garniturach - i na pierwszy rzut oka

wszyscy mczyni w garniturach, ktrzy rano dojedaj do pracy, wygldaj niemal

identycznie. Szczerze mwic, na drugi i trzeci rzut oka te wygldaj niemal identycznie.
Gdybym bya znawczyni odziey mskiej i potrafia odrni garnitur od Armaniego od
garnituru od Marksa i Spencera, nie apic pasaera za konierz i nie zerkajc na metk, i tak
zyskaabym tylko informacje na temat dochodw tego mczyzny, nie jego klasy spoecznej.
W Anglii o klasie mniej wiadczy poziom zamonoci, a bardziej zawd. Wiem, e Anglik z
klasy wyszej, jeli ma do pienidzy, wybierze raczej szyty na miar garnitur Jermyn Street
ni garnitur od Armaniego - a jeli nie ma pienidzy, moe wole szyty u krawca garnitur ze
sklepu organizacji charytatywnej ni nowy z sieci sklepw na gwnej ulicy - jednake wci
mi to specjalnie nie pomaga, bo one wszystkie i tak wygldaj po prostu jak garnitury.
Lepszymi wskazwkami s biuteria i dodatki. Liczy si rozmiar. Due, masywne,
ostentacyjne zegarki, zwaszcza zote, wiadcz o klasie niszej - nawet jeli s to okropnie
drogie roleksy (albo te naladujce gadety Jamesa Bonda, ktre podaj aktualny czas w
szeciu krajach, nie przestan chodzi na dnie oceanu i przetrzymaj niewielki atak
nuklearny). Czonkowie wyszej warstwy klasy redniej i klasy wyszej zwykle nosz
bardziej dyskretne zegarki, przewanie z prostym skrzanym paskiem. Podobna praktyka
dotyczy spinek do mankietw: due, krzykliwe, ostentacyjne spinki to klasa nisza; mae,
proste, dyskretne - wysza. I znw - cena nie jest wana.
Wszelka biuteria poza prost obrczk wskazuje, e ten, kto j nosi, pochodzi co
najwyej ze redniej warstwy klasy redniej. Niektrzy mczyni z wyszej warstwy klasy
redniej i klasy wyszej mog na maym palcu lewej doni nosi sygnet z wygrawerowanym
herbem rodowym, ale takie sygnety czsto te obnosz pretensjonalni czonkowie redniej
warstwy klasy redniej, tak wic nie jest to przydatna wskazwka. Sygnet z inicjaami zamiast
herbu, i to noszony na ktrym innym palcu, to warstwa nisza klasy redniej. Troch bardziej
pomocne s krawaty. Demonstracyjnie jaskrawe barwy i krzykliwe wzory (zwaszcza
artobliwe czy z motywami z kreskwek) to klasa nisza; krawaty w jednolitym kolorze
(zwaszcza jasne i/lub byszczce) to nie wyej ni rednia warstwa klasy redniej;
czonkowie wyszej warstwy klasy redniej i klasy wyszej nosz krawaty w raczej
przygaszonych, zwykle ciemnych barwach, z niewielkim dyskretnym deseniem.
Ale przyznam si, e rzadko, jeli w ogle, udaje mi si zidentyfikowa klas
spoeczn mczyzny w garniturze wycznie na podstawie jego stroju; musz dodatkowo
obserwowa mow ciaa lub spojrze na gazet. (Bez wzgldu na to, co mczyni maj na
sobie, tylko ci z klasy robotniczej siedz w pocigu lub autobusie z szeroko rozstawionymi
nogami; i wikszo mczyzn z wyszej warstwy klasy redniej nie czyta tabloidw -

przynajmniej nie publicznie).

Ubrania swobodne pokazuj troch wicej - zarwno w sensie fizycznym, jak i pod
wzgldem wskanika klasy - ni garnitury, poniewa jest tu wiksza rnorodno i
mczyni musz dokona jakiego wyboru. Problem w tym, e gdy daje im si woln rk w
wyborze ubrania - bez zasad i ogranicze jak w wypadku garnituru - doroli angielscy
mczyni ze wszystkich klas maj tendencj, by ubiera si raczej le. Ogromna wikszo
nie ma wrodzonego poczucia stylu, ale i nie ma ochoty by elegancko ubrana - wrcz
przeciwnie: powiedzie, e jaki mczyzna jest elegancki, czy nawet tylko, e dobrze si
ubiera, to rzuci podejrzenie na jego msko. Mczyzna zbyt dobrze ubrany automatycznie
jest podejrzewany o gejostwo. Anglikom zaley, by by ubranymi stosownie lub
odpowiednio, ale to dlatego, e nie chc si wyrnia z tumu ani zwraca na siebie uwagi.
Chc pasowa, miesza si z tumem, wyglda w duym stopniu tak, jak kady inny
niewtpliwie heteroseksualny mczyzna. W rezultacie wszyscy wygldaj podobnie. Gdy nie
maj na sobie subowego uniformu w postaci garnituru i krawata, nosz mniej wicej taki
sam byle jaki uniform zoony z dinsw i Tshirtu/bluzy albo ze swobodnych spodni i
koszuli/swetra.
Tak, zdaj sobie spraw, e nie wszystkie Tshirty s takie same i e s spodnie i
spodnie. Dlatego te zauwaenie rnic klasowych midzy rnymi stylami, materiaami,
markami i tak dalej, powinno by moliwe. I jest. Ale nie jest atwe. (Wcale nie marudz - no,
moe troch: chc, ebycie wiedzieli, e wszystko to wymagao duo wysiku, nie mwic
ju o wielu dziwnych spojrzeniach ze strony mczyzn, ktrzy bdnie interpretowali moje
prby analizy naszywek na tylnych kieszeniach swoich spodni).
Zasady klasowe swobodnego stroju mskiego oparte s mniej wicej na tych samych
zasadach co kobiece zasady klasowe, z tym e przesadne wystrojenie si jest w tym wypadku
uwaane nie za cech w stylu klasy niszej, tylko za zniewieciao. Zasada poyskliwy
nylon kontra wkna naturalne dotyczy dorosych mczyzn tak samo jak kobiet, ale jest o
wiele mniej uyteczna jako wskanik klasy, bo mczyni ze wszystkich klas zwykle unikaj
ewidentnie byszczcych wkien sztucznych; s one zarwno zniewieciae, jak i
niewygodne. I cho koszula mczyzny z klasy robotniczej moe nie by z czystej baweny,
trudno jest to stwierdzi na pierwszy rzut oka, a nie mona przecie chodzi i szarpa
mczyzn za rkawy, eby sprawdzi jako tkaniny.
Istnieje take taka sama odwrotnie proporcjonalna zaleno midzy iloci
pokazywanego ciaa a pozycj na drabinie spoecznej. Koszule rozpite tak, e wida sporo
klatki piersiowej, wiadcz o klasie niszej - im wicej guzikw rozpitych, tym nisza klasa

waciciela koszuli (a jeli dodatkowo wida acuszek lub wisior na szyi, odejmijmy jeszcze
dziesi punktw z klasy). Nawet stopie odsonicia ramienia moe mie znaczenie. Wrd
starszych mczyzn klasy wysze z reguy przedkadaj koszule nad Tshirty, i na pewno
nigdy nie wyszliby z domu tylko w podkoszulku bez rkaww, bez wzgldu na to, jaki byby
upa - to bezapelacyjnie element stroju klasy robotniczej; goa pier gdziekolwiek indziej ni
na play lub basenie to nisza warstwa klasy robotniczej.
W wypadku koszuli podzia klasowy zdaje si przebiega na granicy okcia: w ciepy
dzie mczyni z klasy niszej zawijaj rkawy troch powyej okcia, klasy wysze
natomiast do wysokoci tu poniej - chyba e wykonuj jak wan czynno fizyczn, jak
na przykad praca w ogrdku. Zasada odsaniania ciaa dotyczy take ng. Doroli mczyni
z klasy wyszej i wyszej warstwy klasy redniej rzadko pokazuj si w krtkich spodenkach,
chyba e uprawiaj sport, wdruj po grach lub moe pracuj w przydomowym ogrdku; ci
ze redniej i niszej warstwy klasy redniej mog nosi szorty na wakacjach za granic; ale
tylko mczyni z klasy robotniczej pokazuj nogi publicznie w swoim rodzinnym miecie.
Jeli chodzi o zasad ogln, czy to w zimie, czy w lecie, mczyni wyej stojcy w
hierarchii spoecznej po prostu maj na sobie wicej ubrania. Wicej warstw, wicej paszczy,
szalikw, czapek i rkawiczek. Jest nieco bardziej prawdopodobne, e nosz ze sob take
parasol, ale tylko w miastach - istnieje stare niepisane tabu zabraniajce dentelmenom
noszenia parasola na wsi, chyba e na wycigach czy przy innej okazji, gdzie rycersko
moe od nich wymaga, aby ochronili wystrojone panie przed deszczem. Czyli parasol w
miecie moe czasem by sygnaem klasy wyszej, ale parasol podczas spaceru na wsi to
klasa nisza. No, chyba e jest si pastorem; wiejscy duchowni z jakiej przyczyny zwolnieni
s z zasady bez parasola.
Angielscy mczyni z klasy wyszej doprowadzaj zasad nie odrnia si do
skrajnoci, ubierajc si tak, jakby chcieli stopi si nie tylko z innymi mczyznami, ale i z
otoczeniem: zielonobrzowe tweedy na wsi, ciemne szaroci i granatowe garnitury w prki
w miecie - co w rodzaju ekskluzywnego kamuflau. Noszenie niestosownych miejskich
ubra na wsi, zarwno w wypadku kobiet, jak i mczyzn, jest powan gaf. W niektrych
bardzo starych i dostojnych krgach ziemiaskich owo tabu rozciga si na noszenie
czegokolwiek w najmniejszym choby stopniu modnego: im bardziej byle jak jeste ubrany,
tym wyszy twj status spoeczny.
Zasady ubioru a angielsko
O rany. Wyglda na to, e strj jest kolejn rzecz, w ktrej Anglicy nie s zbyt
dobrzy, jeszcze jedn wan umiejtnoci yciow, ktrej jako nie udao nam si

opanowa. Jeli nie mamy konkretnych zasad do przestrzegania, oficjalnych uniformw lub
plemiennych kostiumw subkulturowych, nasze deklaracje odzieowe zazwyczaj s w
najlepszym razie niejasne, a w najgorszym jawnie niegramatyczne.
Oczywicie, jest kilka wyjtkw, paru Anglikw, ktrzy mwi jzykiem stroju
pynnie i swobodnie. Ale oglnie rzecz biorc, jako nard, ten jzyk mamy opanowany sabo.
Czyli kolejny dowd (jakby nie byo ich dosy) na t uomno towarzysk, ktra wydaje si
najwyraniejsz z naszych charakterystycznych cech narodowych.
Moje prby rozoenia na czynniki pierwsze angielskich kodeksw ubraniowych
pomogy mi take dosta si do rodka stereotypu angielskiej ekscentrycznoci. Pod
mikroskopem nasza sawetna ekscentryczno nie jest wcale a tak chwalebnie indywidualna,
oryginalna i kreatywna, jak bymy sobie yczyli. Wikszo z tego, co uchodzi za angielsk
ekscentryczno w ubiorze, okazuje si, przy bacznej inspekcji, raczej konformizmem
owieczek. Ale przynajmniej doceniamy i cenimy oryginalno i potrafimy by dumni ze
zbiorowej ekscentrycznoci naszych md ulicznych.
Najlepiej czujemy si w uniformie, co prawda lekko si przeciw niemu buntujc, nie
chcc bra siebie zbyt serio i pozwalajc sobie na ten osobliwie angielski talent do
autoironicznego humoru. Moe brakuje nam odzieowego talentu innych nacji, a nasz gust
jest moe aosny, ale na szczcie mamy poczucie humoru, wic zawsze moemy si z siebie
mia.

Jedzenie
W roku 1949 Wgier George Mikes napisa synne ju dzisiaj sowa: Na Kontynencie
ludzie maj dobre jedzenie, a w Anglii maj dobre maniery przy stole. Pniej, w 1977 roku,
zauway, e nasze jedzenie nieco si poprawio, a maniery pogorszyy. Nadal jednak nie by
pod wraeniem angielskiego jedzenia, i przyznawa, e nasze maniery przy stole s wci
do przyzwoite.
Prawie trzydzieci lat pniej uwagi Mikesa wci odzwierciedlaj ogln
midzynarodow opini o angielskiej kuchni, o czym przekona si pisarzpodrnik Paul
Richardson, gdy powiedzia swoim zagranicznym znajomym, e ma zamiar spdzi ptora
roku na badaniach do ksiki na temat brytyjskiej gastronomii. Powiedzia, e jego
hiszpascy, francuscy i woscy znajomi orzekli, e co takiego jak brytyjska gastronomia nie
istnieje, poniewa do tego potrzebna byaby namitna mio do jedzenia, ktrej my
najwyraniej nie mamy. Sugerowali, e nasz stosunek do jedzenia to w mniejszym lub
wikszym stopniu maestwo bez mioci.
Wrd litanii narzeka, ktr syszaam take od moich wasnych zagranicznych
znajomych i informatorw, znalaz si argument, e my uwaamy dobre jedzenie za
przywilej, nie prawo. Nie mamy take regionalnej kuchni z prawdziwego zdarzenia; rodziny
nie jadaj razem, tylko konsumuj mieciowe jedzenie przed telewizorem; nasza dieta skada
si gwnie z solonych lub sodkich przeksek - frytek, chipsw, batonikw czekoladowych,
gotowych da, pizzy z mikrofalwki i innego paskudztwa. Nawet ci, ktrzy interesuj si
dobrym jedzeniem i ktrych na nie sta, z reguy nie maj czasu ani energii, eby kupowa i
gotowa wiee skadniki w sposb, jaki inne nacje uwaaj za normalny lub stosowny.
Krytyka ta jest w duym stopniu zasadna. Ale to tylko cz prawdy. Podobnie jest z
przeciwn skrajnoci - obecn mod pod hasem Cool Britannia, ktra gosi, e angielska
kuchnia w ostatnich latach zmienia si nie do poznania, e Londyn jest teraz gastronomiczn
stolic wiata, e jedzenie jest nowym rock and rollem, e stalimy si narodem smakoszy i
tak dalej.
Nie mam zamiaru si tu rozwodzi nad jakoci angielskiej kuchni. Myl, e nie jest
ona ani tak paskudna, jak twierdz jej niesprawiedliwi krytycy, ani tak niezwyka, jak ostatnio
gosz jej obrocy. Jest mniej wicej porodku. Niektre rzeczy s bardzo dobre, niektre
cakiem niejadalne. Oglnie rzecz biorc, umieciabym j na skali od przyzwoitej do takiej
sobie. Jako angielskiego jedzenia interesuje mnie o tyle, o ile odzwierciedla ona nasz do
niego stosunek, niepisane zasady spoeczne regulujce nasze zachowanie dotyczce tego
tematu i to, co mwi nam one o naszej tosamoci narodowej. Kada kultura ma swoje

odrbne zasady zwizane z jedzeniem - zarwno oglne, dotyczce stosunku do jedzenia i

gotowania, jak i konkretne: kto moe je co, ile, kiedy, gdzie, z kim i w jaki sposb. Wiele
mona si nauczy na temat danej kultury, zgbiajc zasady obowizujce w tej dziedzinie.
A wic nie interesuje mnie angielskie jedzenie per se, ale angielsko angielskich zasad
ywieniowych.
Ambiwalencja
Maestwo bez mioci to nie jest cakiem niesprawiedliwy opis angielskiego
stosunku do jedzenia, cho maestwo jest tu moe zbyt mocnym sowem; nasz zwizek z
jedzeniem i gotowaniem jest czym w rodzaju krpujcego, niestabilnego konkubinatu. Jest
ambiwalentny, czsto dysharmonijny i bardzo kapryny. S chwile uczucia, nawet
namitnoci, ale na dobr spraw trzeba uczciwie powiedzie, e nie ma w nas tego gboko
zakorzenionego, trwaego, wrodzonego uwielbienia, jakie mona znale u naszych
europejskich ssiadw i waciwie wrd wikszoci innych narodw. Jedzeniu po prostu nie
nadaje si tu rwnie wysokiego priorytetu jak gdzie indziej. Nawet Amerykanom, ktrych
narodowe (w odrnieniu od etnicznego) jedzenie nie jest lepsze ni nasze, mimo wszystko
chyba bardziej zaley, bo na przykad domagaj si setek rnych smakw i kombinacji w
kadej kategorii mieciowego jedzenia, podczas gdy nas zadowalaj dwatrzy.
W wikszoci innych krajw ludzie, ktrym zaley na jedzeniu i ktrym przyjemno
sprawia gotowanie i rozmawianie o nim, nie s wyrniani, czy to kpico, czy z podziwem,
jako foodies (jadomaniacy, jadowiry). ywe zainteresowanie tym, co si je, jest norm, nie
wyjtkiem; ten, kogo Anglicy tak nazywaj, jest tam po prostu zwyczajn osob,
przejawiajc zdrowe zainteresowanie jedzeniem. To, co my uwaamy za obsesj, w innych
krajach jest wartoci standardow, a nie czym niezwykym czy nawet dostrzegalnym.
U nas tak intensywne zainteresowanie jedzeniem uwaane jest przez wikszo ludzi
w najlepszym razie za do dziwne, a w najgorszym za nieco podejrzane moralnie - nie
cakiem stosowne, nie cakiem w porzdku. U mczyzny taka tendencja moe by
postrzegana jako niemska, zniewieciaa, moe nawet podajca w wtpliwo jego orientacj
seksualn. W tym kontekcie smakoszostwo mieci si mniej wicej w tej samej kategorii co
entuzjastyczne zainteresowanie mod czy tkaninami dekoracyjnymi. Znani angielscy
kucharze, ktrzy pokazuj si w telewizji, zwykle wychodz z siebie, eby zamanifestowa
swoj msko i heteroseksualno: uywaj mskiego jzyka i przyjmuj postaw
twardziela, macho; afiszuj si ze swoj namitnoci do piki nonej, mwi o swoich
onach, dziewczynach lub dzieciach i ubieraj si tak niechlujnie, jak tylko to moliwe. Jamie
Oliver, mody szef kuchni znany z telewizji, ktry tak bardzo przyczyni si do tego, e

gotowanie w oczach angielskich chopcw stao si atrakcyjn drog kariery, jest wietnym
przykadem tego stylu pod hasem spjrzcie tylko, jaki ze mnie heteryk, ze swoim
supermodnym skuterem, gon muzyk, seksown on modelk, cockneyowskim tupetem i
kumpelskim podejciem do sztuki kulinarnej (Wrzucasz, stary, troch tego i owego i jest
okay).
Smakoszostwo jest nieco bardziej dopuszczalne u kobiet, ale i tak bywa zauwaane,
komentowane - a w niektrych krgach uwaane jest za pretensjonalne. Nikt nie chce by
postrzegany jako osoba zbyt zafascynowana jedzeniem lub ywica do niego namitno.
Wikszo z nas dumnie oznajmia, e jemy po to, eby y, a nie yjemy po to, by je - w
odrnieniu od niektrych naszych ssiadw, zwaszcza Francuzw, ktrych doskona
kuchni lubimy i podziwiamy, ale ktrych bezwstydnym oddaniem tematowi raczej
pogardzamy, nie zdajc sobie sprawy, e te dwie kwestie mog si czy.
Antypowaga i obscena
Nasze ambiwalentne uczucia wobec jedzenia mog bra si czciowo z wpywu
zasady byle nie zbyt serio. Nadmierna gorliwo w jakiejkolwiek dziedzinie jest enujca, a
emocjonowanie si na powanie czym tak banalnym jak jedzenie, jest, no c, szczerze
mwic, do niemdre.
Wydaje mi si jednak, e w naszym skrpowaniu jedzeniem i smakoszostwem kryje
si co wicej. Jest tu lad bardziej oglnego dyskomfortu zwizanego z przyjemnociami
zmysowymi. Obnoszenie si ze swoj pasj do dobrego jedzenia i otwarte mwienie o
przyjemnoci, jak daje jedzenie, jest enujce nie tylko dlatego, e jest zbyt serio, ale te
dlatego, e jest w jaki sposb troch obsceniczne.
Mwi si, e Anglicy maj cigoty purytaskie, ale nie jestem pewna, czy
rzeczywicie tak jest. Seks, na przykad, nie jest uwaany za co grzesznego, a jedynie za
spraw prywatn i osobist, a wic tym samym lekko krpujc. arty na temat seksu, nawet
cakiem miae, s dopuszczalne; powana lub arliwa dyskusja na temat tych samych
intymnych fizycznych szczegw jest nieprzyzwoita. Wydaje mi si, e zmysowa
przyjemno zwizana z jedzeniem mieci si w tej samej kategorii - nie do koca jest to
temat tabu, ale te taki, o ktrym mona mwi wycznie w sposb lekki, niepowany,
artobliwy.
Jadomaniacy (albo cudzoziemcy), ktrzy rozwodz si zbyt lirycznie, zbyt
erotycznie na temat rozkoszy idealnego, upojnie kremowego sauce bearnaise, powoduj, e
skrcamy si z zakopotania, rumienimy i uciekamy wzrokiem. A wystarczy, eby lekko
zagodzili ton, pomiali si troch z siebie, nie brali tego wszystkiego tak strasznie serio, i

mog unikn wywoania niezrcznej sytuacji. Bez ironicznego dystansu rozmowa

smakoszw staje si form gastroporno (ten termin zwykle odnosi si do bogato
ilustrowanych magazynw i ksiek kucharskich, ze szczegowymi, smakowitymi opisami
kadego apetycznego dania - ale moe rwnie dobrze by zastosowany do zbyt sugestywnych
dialogw gastroentuzjastw).
Kolacja w telewizji
Cho obawiam si, e haso: stajemy si nacj wyrobionych smakoszy, jest
hurraoptymistyczn propagand - no, a w kadym razie bardzo na wyrost - zainteresowanie
jedzeniem i gotowaniem w ostatnich latach niewtpliwie wzroso. Codziennie na kadym
kanale telewizyjnym nadawany jest co najmniej jeden program powicony gotowaniu. Co
prawda, niektre z teleturniejowych programw, w ktrych szefowie kuchni przecigaj si,
by z piciu skadnikw ugotowa trzydaniowy obiad w dwadziecia minut, to bardziej
rozrywka ni gotowanie - i moi zagraniczni informatorzy uznali takie podejcie do jedzenia za
zabawnie gupie lub szokujco lekcewace. Ale jest take wiele autentycznie pouczajcych
programw kulinarnych.
Czy istotnie Anglicy pod ich wpywem zaczynaj wicej gotowa, jest kwesti
dyskusyjn. Prawdopodobnie wielu z nas chonie widok telewizyjnych szefw kuchni,
przygotowujcych skomplikowane dania ze wieych egzotycznych skadnikw, podczas gdy
w naszej wasnej mikrofalwce kr zapocone, opakowane w plastik, gotowe dania z
supermarketu. (Sama tak nieraz robiam).
Ale s wyjtki - ludzie, ktrych te programy rzeczywicie inspiruj, ktrzy biegn
kupowa ksiki kucharskie telewizyjnych saw i wyprbowuj ich przepisy. I nie mwi tu
tylko o podajcej za mod elicie jadomaniakw z klasy redniej. Ksiki kucharskie
Delii Smith s zawsze na szczycie list bestsellerw, a sklepikarze mog opowiedzie o
efekcie Delii, zgodnie z ktrym kady produkt, polecany przez ni w wieczornym
programie - od zwykego jajka po jak konkretn mark rondla - zostaje wyprzedany w
sklepach w caym kraju nastpnego dnia. Kilku moich znajomych i informatorw z klasy
robotniczej stao si o wiele bardziej entuzjastycznymi i odwanymi kucharzami na skutek
ogldania programw kulinarnych. Kierowca autobusu powiedzia mi, e jest wielkim
fanem Garyego Rhodesa. Uwielbiam jego przepisy - powiedzia. - Przedtem nigdy nawet
nie prbowaem przyrzdza ryby - to znaczy prawdziwej, wieej ryby. Teraz id do sklepu
rybnego, kupuj, na przykad lucjana, i robi superdanie. W zeszy weekend zrobiem
pieczonego okonia. Drogi jest, ale si opaca. By super.
Jednak tak jak wikszo innych kulinarnych neofitw, wykonuje on to porzdne

gotowanie raz w tygodniu, w sobotni wieczr. W Anglii wci w bardzo niewielu domach
sporzdza si codziennie posiki ze wieych skadnikw. Pki bardziej ekskluzywnych
supermarketw s wprawdzie pene egzotycznych warzyw, zi i przypraw, ale wikszo
klientw i tak nie ma pojcia, co to jest i jak si tego uywa. Spdziam troch czasu, krcc
si przy dziaach z owocami i warzywami w supermarketach, gapic si na takie rzeczy jak
pak choi, dzikie grzyby czy trawa cytrynowa i pytajc przypadkowo wybranych innych
klientw, co si z tym robi. Wikszo nie wiedziaa. Nie wiedzia te personel supermarketu.
Nowinki
Ale, ale: zaczynam tu wpada w bardzo angielsk puapk - zrwnuj dobre
jedzenie i autentyczne zainteresowanie gotowaniem z nowatorskimi zagranicznymi
skadnikami i nowymi sposobami ich przyrzdzania. Moi cudzoziemscy znajomi i
informatorzy uwaaj szalecze poszukiwanie nowoci przez angielskich jadomaniakw
za cokolwiek dziwaczne i miej si z naszych bez przerwy zmieniajcych si md i
przelotnych kaprysw - od nouvelle cuisine, poprzez kuchni Cajun, Fusion, toskask,
krajw basenu Oceanu Spokojnego, do nowoczesnej brytyjskiej. W jednym tygodniu do
wszystkiego dodajemy suszone na socu pomidory, w nastpnym pomidory s ju pass, a
krzykiem mody jest ocet malinowy, pure czosnkowe lub polenta, albo, sama ju nie wiem,
konfitura z kaszanki i ziemniaczanego rsti, uoona warstwowo w chwiejn wie na rodku
wielkiego biaego pmiska, z kieszonkami z greckiego ciasta filo z kozim serem i sosem
balsamicznym lub rozmarynowym jus, albo chrzanowym sabayon, czy co w tym rodzaju.
Obecna obsesja na punkcie nowoci nie jest typowo angielska; ten sam trend mona
zaobserwowa u naszych kolonialnych potomkw w Ameryce i Australii, ale to s nacje o
wiele modsze, zoone z imigrantw pochodzcych z rnych kultur, bez tradycyjnej kuchni,
mona ich wic usprawiedliwi. A my rzekomo jestemy star europejsk kultur o ustalonej
reputacji, o wielowiekowej tradycji i poczuciu historii. Gdy jednak przychodzi do jedzenia,
zachowujemy si jak nastoletnie ofiary mody. By moe dlatego, e w wypadku jedzenia,
mimo naszego starszestwa, jestemy praktycznie w takiej samej sytuacji jak te nastolatki bye kolonie, czyli bez wielkich tradycji kulinarnych. Niektrzy zainteresowani histori
amatorzy jedzenia twierdz, e angielska kuchnia nie zawsze bya taka nieciekawa, i
przypominaj dawne wielkie bankiety, z dziczyzn zapiekan w ciecie, egzotycznymi
przyprawami i tak dalej. Tylko e te rzeczy byy domen niewielkiej, bogatej mniejszoci - a
cudzoziemcy od stuleci narzekaj na marn jako wikszoci angielskiego jedzenia. Teraz
zdumiewaj si naszym niewybrednym mieszaniem wpyww zagranicznych.
Wydawao mi si, e Anglicy uchodz za opornych na zmiany? - stwierdzi jeden z

moich zdezorientowanych zagranicznych informatorw. - A nie wida tego w waszych

restauracjach. We Woszech jestemy o wiele bardziej tradycyjni, o wiele mniej otwarci, jeli
chodzi o jedzenie. A Francuzi s jeszcze bardziej.... Zrobi gest oznaczajcy klapki na
oczach lub ciasnot pogldw. Pomylaam, e ma racj. Anglicy maj reputacj
konserwatystw, ale nasza postawa wobec jedzenia sugeruje, e potrafimy by niesamowicie
elastyczni, chtni do wyprbowywania nowych rzeczy i przyswajania rnych praktyk
kulinarnych. Co bardziej szalone ekstrema i nowatorskie trendy s gwnie dla modych i
podajcych za mod, ale przecie jedzenie greckie, woskie, hinduskie i chiskie jest
czci angielskiej diety od kilkudziesiciu lat, znan i swojsk jak kotlet z surwk.
Zwaszcza hinduskie jedzenie jest teraz integraln czci kultury angielskiej. Wok niego
koncentruj si nasze obyczaje. adna wdrwka po pubach w sobotni wieczr nie mogaby
si oby bez wizyty w lokalnej restauracji Tandoori czy Balti. A gdy Anglicy jad na wakacje
za granic, danie, ktrego im najbardziej brakuje, wedug ostatnich ankiet, to nie ryba z
frytkami czy woowina i cynaderki zapiekane w ciecie, ale porzdne angielskie curry.
Narzekanie i marudzenie
W restauracjach, tak jak wszdzie indziej, Anglicy narzekaj i zrzdz midzy sob na
kiepsk obsug lub marne jedzenie, ale nasze zahamowania, nasza uomno towarzyska,
utrudniaj nam skierowanie skargi bezporednio do personelu. Mamy trzy bardzo rne
sposoby radzenia sobie z takimi sytuacjami. Wszystkie s mniej lub bardziej nieskuteczne i
niesatysfakcjonujce.
Skarga cicha
Wikszo Anglikw, gdy si im poda niesmaczne lub nawet niejadalne danie, jest
zbyt skrpowana, eby w ogle si poskary. Skarga to byoby robienie sceny, robienie
zamieszania lub zwracanie na siebie uwagi publicznie - a tego wszystkiego zabraniaj
niepisane zasady. W gr musiaaby wej konfrontacja, kontakt emocjonalny z inn istot
ludzk, co jest nieprzyjemne i krpujce i czego naley unika, jeli to tylko moliwe.
Angielscy klienci narzekaj z oburzeniem wobec swoich towarzyszy, spychaj niechciane
jedzenie na bok talerza i robi zdegustowane miny do siebie nawzajem, ale gdy kelner zapyta,
czy wszystko w porzdku, umiechaj si grzecznie, nie patrzc mu w oczy, i mrucz: Tak,
dzikuj. Stojc w wolno przesuwajcej si kolejce przy ladzie w pubie lub kawiarni, ciko
wzdychaj, zakadaj rce na piersi, stukaj stop w podog i wymownie spogldaj na
zegarek, ale nigdy tak naprawd si nie skar. Drugi raz ju nie pjd do tego lokalu i
opowiedz wszystkim znajomym, jak tam jest okropnie, ale biedny waciciel nigdy si nawet
nie dowie, e cokolwiek byo nie w porzdku.

Skarga przepraszajca
Niektrzy, nieco odwaniejsi, uyj metody numer dwa: skargi przepraszajcej
(specjalno angielska). Przepraszam, strasznie mi przykro, ale, ee, zdaje mi si, e ta zupa
jest do, no, niezbyt gorca - waciwie troch zimna.... Przepraszam, e robi
zamieszanie, ale, mm, zamawiaem stek, a to wyglda jak, no c, ryba.... Przepraszam, ale
czy nie sdzi pan, e moglibymy ju zamwi? - to po dwudziestominutowym oczekiwaniu,
bez znaku zainteresowania ze strony obsugi. - Chodzi o to, e troch nam si pieszy,
przepraszamy. Czasem te skargi s tak niepewne i niemiae, tak pokrtne i tak starannie
ukryte pod mask przeprosin, e nie mona si dziwi obsudze, i umyka jej uwadze fakt, e
klienci s niezadowoleni. Patrz w podog i co mamrocz, jakby to oni byli nie w
porzdku! - zwierzy mi si dowiadczony kelner.
Poza przeprosinami za narzekanie, jestemy te skonni przeprasza za cakiem
uzasadnione proby: Och, przepraszam, czy moglibymy dosta sl?, Przepraszam bardzo,
moemy prosi o rachunek?, i nawet za wydawanie naszych pienidzy: Przepraszam, czy
moemy prosi o jeszcze jedn butelk?. Ja sama przyznaj si do winy za te wszystkie
grzeszki. Zawsze te czuj, e musz przeprosi, jeli nie zjadam caego dania:
Przepraszam, byo bardzo dobre, naprawd, tylko po prostu nie jestem zbyt godna.
Skarga gona, agresywna i okropna
Wreszcie jest, jak zwykle, ta druga strona medalu uomnoci towarzyskiej - angielska
technika skarenia si numer trzy: skarga gona, agresywna i okropna. Czerwony na twarzy,
wrzeszczcy, chamski klient, ktry doprowadzi si do stanu wciekoci z powodu jakiego
niewielkiego uchybienia - lub, rzadziej, klient cierpliwy, ktry w kocu wybucha
powodowany autentyczn frustracj, poniewa kazano mu czeka cae wieki na wstrtne
jedzenie.
Czsto si mwi, e angielscy kelnerzy i inne osoby z obsugi s opryskliwi, leniwi i
nieudolni. Cho w tych oskareniach moe by troch racji - brak nam profesjonalizmu i
sualczoci niektrych kultur, nie moemy te zdoby si na to, by przyswoi sobie wylewn
poufao innych - zanim rzucimy kamieniem, powinnimy zastanowi si, jakie nonsensy
angielscy kelnerzy musz znosi. Same nasze niezrczne skargi wystawiyby na prb
cierpliwo witego, a skargi ciche wymagaj dodatkowo rozumienia zachowania
niewerbalnego, ktre byoby wyzwaniem dla wielu psychologw, zwaszcza gdyby musieli
jednoczenie smay frytki i nosi talerze.
Skarga cicha lub przepraszajca oraz skarga agresywna i chamska mog wydawa si
bardzo rne, ale s cile ze sob powizane. Symptomy angielskiej uomnoci towarzyskiej

zawieraj w sobie skrajnoci: gdy czujemy si niezrcznie, stajemy si albo nadmiernie

uprzejmi i niezrcznie powcigliwi, albo haaliwi, gburowaci, agresywni i nieznoni.
Typowe! na bis
Nasza niech do narzekania w restauracjach tylko jednak czciowo wynika z
wrodzonej uomnoci towarzyskiej. Jest take szerszy problem skromnych oczekiwa. Na
pocztku tego rozdziau przywoaam komentarz Paula Richardsona, e Anglicy uwaaj
dobre jedzenie za przywilej, a nie za prawo. W odrnieniu od innych krajw, w ktrych
kultywuje si jedzenie i posiada umiejtnoci kulinarne, Anglicy na og nie maj zbyt
wysokich oczekiwa, gdy id do restauracji, ani nawet gdy gotuj w domu. Z wyjtkiem
garstki fanw jedzenia, nie oczekujemy, e dania, ktre nam zaserwuj, bd szczeglnie
dobre; jestemy zadowoleni, gdy jedzenie jest smaczne, ale nie czujemy si tak gboko
dotknici czy oburzeni jak inne nacje, gdy jest miernej jakoci. Moemy czu si lekko
zirytowani z powodu przesmaonego steku lub sflaczaych frytek, ale nie uwaamy, e
zostay naruszone fundamentalne prawa czowieka. Przecitne jedzenie to norma.
I nie chodzi tylko o jedzenie. Wielu z moich zagranicznych informatorw, zwaszcza
Amerykanw, komentowao fakt, e nie potrafimy skary si na niedoskonaoci lub wady
wikszoci produktw czy usug. Odnosz wraenie - powiedzia pewien sfrustrowany
Amerykanin - e na jakim gbokim podstawowym poziomie Anglicy po prostu naprawd
nie spodziewaj si, e rzeczy bd dziaa jak naley - wiesz, co mam na myli?. - Tak odparam - zwaszcza w porwnaniu z Ameryk. Amerykanie oczekuj dobrych usug, tego,
e co bdzie warte swojej ceny, produktw, ktre speniaj swoj rol - a jeli ich
wymagania nie zostaj zaspokojone, wciekaj si i pozywaj kogo do sdu. Anglicy
przewanie nie oczekuj szczeglnie dobrych usug czy produktw, a gdy ich pesymistyczne
przewidywania si sprawdzaj, mwi: Ha! Typowe!.
No wanie! - potwierdzi mj informator. - Moja ona jest Angielk i ona zawsze tak
mwi. Zatrzymujemy si w hotelu, jedzenie jest do kitu, ja chc zoy skarg, a ona mwi:
Ale czego ty si spodziewae, przecie jedzenie w hotelu zawsze jest do kitu. Kupujemy
now zmywark, nie przywo jej wtedy, kiedy obiecali, a ona na to: Typowe!. Pocig jest
dwie godziny spniony, a ona mwi: No popatrz, czy to nie typowe?. A ja jej na to:
Owszem, typowe, i zawsze takie bdzie, bo wy tu nigdy nic z tym nie robicie, tylko siedzicie
i powtarzacie sobie nawzajem: Typowe!.
Ma racj. Traktujemy takie niedocignicia, jakby byy si wysz, a nie przykadami
ludzkiej niekompetencji. Opniony pocig czy niedostarczona na czas zmywarka s
typowe w ten sam sposb, w jaki typowy jest deszcz podczas pikniku w dzie wolny od

pracy. Te uciliwoci mog by frustrujce, ale s normalne, dobrze znane, z rodzaju

naleao si tego spodziewa. A sia wysza nie wymaga od nas, eby wchodzi w
krpujcy kontakt z innymi istotami ludzkimi.
Ale to jeszcze nie wszystko. Wczeniej pisaam, e typowo angielski zwrot
Typowe! czy w sobie oburzenie i uraz z poczuciem biernego, penego rezygnacji
przyzwolenia, ze zgod na to, e rzeczy musz i le, e ycie pene jest drobnych irytacji i
przeszkd i trzeba po prostu jako to znosi. W stwierdzeniu Typowe! jest co z niechtnej
wyrozumiaoci, rodzaj bardzo angielskiego zgryliwego stoicyzmu. Ale teraz widz, e jest
w nim take niemal perwersyjne poczucie satysfakcji. Gdy mwimy: Typowe!, wyraamy
zirytowanie i gniew, ale jestemy rwnie, w jaki dziwny sposb, zadowoleni, e nasze
ponure prognozy i cyniczne pogldy na temat urzdzenia tego wiata okazay si suszne.
Moe i co pokrzyowao nam szyki, narazio na niewygody, ale przynajmniej nie zostalimy
zaskoczeni. Spodziewalimy si tego, od razu wiedzielimy, e jedzenie w hotelu bdzie do
niczego, e nie przywioz zmywarki na czas, e pocig si spni, poniewa w naszej
nieskoczonej mdroci wiemy, e taka ju jest natura hoteli, zmywarek i pocigw. To co,
e jestemy beznadziejni w skadaniu skarg, niezdolni do elementarnej asertywnoci, zdani na
ask niekompetentnych dostawcw niskiej jakoci towarw. Za to jestemy wszechwiedzcy.
Tak to ju jest. Samochody s kapryne, bojlery troch nieprzewidywalne, pralki
czasem robi sobie wolne, tostery, czajniki i klamki u drzwi maj tendencj do
rozrabiania, spuczki dziaaj tylko, jeli naciniesz dwa razy i za drugim razem
przytrzymasz - trzeba mie wpraw, komputery na sto procent nawal w nieodpowiednim
momencie i skasuj ci pliki, ty zawsze wybierasz najwolniej posuwajc si kolejk, przesyki
zawsze przychodz z opnieniem, budowlacy nigdy nie kocz roboty jak naley, na
autobus zawsze czekasz cae wieki, a potem przyjedaj trzy naraz, nic nigdy nie dziaa jak
naley, zawsze co idzie nie tak, a poza tym na pewno bdzie pada. Dla Anglikw s to
dobrze znane, bezsporne fakty - na rwni z prawami fizyki, jak i z tym, e dwa i dwa to
cztery. Zaczynamy si uczy tej mantry ju w koysce, a zanim doroniemy, widzenie wiata
z perspektywy Kapouchego stanie si czci naszej natury.
Jeli nie docenisz w peni tej osobliwej mentalnoci i jej implikacji, nigdy nie
zrozumiesz Anglikw. Sprbuj powtarza sobie powysze mantry codziennie przez jakie
dwadziecia lat, a zapiesz, o co chodzi. Recytuj je tonem pogodnej rezygnacji, dodajc co
jaki czas: nie mona narzeka, nic to czy trzeba sobie jako z tym radzi, a znajdziesz
si na dobrej drodze do zostania Anglikiem. Naucz si kwitowa kady problem, czy to
spalon grzank, czy trzeci wojn wiatow, stwierdzeniem Typowe!, sprawiajc wraenie

osoby jednoczenie wkurzonej, penej stoicyzmu i protekcjonalnie wszechwiedzcej, a

zaczniesz uchodzi za w peni zasymilowanego Anglika.
Kulinarne kody klasowe
Poza list skadnikw i informacj o wartoci kalorycznej, prawie kady angielski
produkt spoywczy ma niewidzialn etykietk dotyczc klasy. (Uwaga: ten produkt moe
zawiera ladowe iloci niszej warstwy klasy redniej. Uwaga: ten produkt niesie skojarzenia
z drobnomieszczastwem i moe nie nadawa si na przyjcia wyszej warstwy klasy
redniej). Pod wzgldem spoecznym jeste tym, co jesz - a take kiedy, gdzie i w jaki sposb
to jesz, jak to nazywasz i jak o tym mwisz.
Popularna powieciopisarka Jilly Cooper, ktra wykazuje o wiele lepsze zrozumienie
angielskiego systemu klasowego ni jakikolwiek socjolog, cytuje pewn sklepikark: Gdy
kobieta prosi o bekon, zwracam si do niej prosz pani; gdy o boczek, mwi do niej
kochana. W dzisiejszych czasach trzeba jeszcze wzi pod uwag semiotyk klasow:
bekon ekstrachudy i organiczny, lardons, prosciutto, speck i szynka Serrano (wszystkie
preferuje klasa pa, nie kochanych, a konkretniej, wyksztacona wysza cz redniego
odgazienia klasy pa) oraz okrawki bekonu, skwarki wieprzowe i chipsy bekonowe
(wszystko to zdecydowanie produkty klasy kochana, rzadko jadane przez panie).
Anglicy ze wszystkich klas uwielbiaj kanapki z bekonem, cho niektrzy czonkowie
niszej i redniej warstwy klasy redniej z wikszymi pretensjami udaj, e maj bardziej
delikatne, wyrafinowane gusta. Rwnie niektrzy czonkowie wyszej warstwy klasy
redniej, przejci na pokaz wzgldami zdrowotnymi, krc nosem na tuszcz, sl, cholesterol i
strasz chorobami serca.
Inne produkty, ktre maj przyczepione niewidoczne etykietki ostrzegajce przed
skojarzeniami z klas nisz, to midzy innymi:
koktajl z krewetek (same krewetki s w porzdku, ale rowy sos koktajlowy to
nisza warstwa klasy redniej - i, uwaga, wcale nie zrobi si bardziej elegancki, jeli si go
nazwie sosem Marie Rose);
jajka z frytkami (osobno oba skadniki s stosunkowo bezklasowe, ale jedzone razem klasa robotnicza);
saatka makaronowa (nie ma nic zego w makaronie per se, ale serwowany na zimno i
wymieszany z majonezem, jest pospolity);
saatka ryowa (klasa nisza w kadej formie, ale zwaszcza z kukurydz);
owoce z puszki (w syropie to klasa robotnicza, w soku owocowym jeszcze ujd za
nisz warstw klasy redniej);

pokrojone jajka na twardo i/lub pokrojony pomidor z zielon saat (cae pomidorki
koktajlowe s raczej w porzdku, ale przeczulonym na punkcie klasy radziabym trzyma
pomidory, jajka i saat z dala od siebie);
ryba z puszki (okay jako skadnik w czym innym, na przykad kotlecie rybnym, ale
bardzo w stylu klasy robotniczej, gdy podawana osobno);
kanapka z frytkami (tradycja gwnie z pnocy Anglii; waciwie nie moe istnie nic
bardziej w stylu klasy robotniczej).
Wyjtkowo pewni swojej pozycji czonkowie klasy wyszej i wyszej warstwy klasy
redniej, ci z odpowiednim akcentem i innymi akcesoriami, mog bezkarnie przyzna si, e
uwielbiaj ktre z tych da, a nawet wszystkie; zostan najwyej uznani za czarujcych
ekscentrykw. Osoby z kompleksami na punkcie swojej pozycji spoecznej, eby unikn
nieporozumie, powinny dobiera sobie dziwactwa z samego dou drabiny spoecznej
(kanapki z frytkami), a nie z klasy ssiadujcej z ich wasn (owoce z puszki w soku).
Wskanik poprawnoci zdrowotnej
Mniej wicej od poowy lat osiemdziesitych gwnym czynnikiem dzielcym klasy
pod wzgldem gastronomicznym jest poprawno zdrowotna. Oglnie mona przyj, e
klasa rednia jest bardzo podatna na nowinki i przelotne mody, klasy najwysze i najnisze
natomiast s bardziej stabilne w pogldach, zastae w preferencjach ywieniowych i
najwyraniej w duym stopniu odporne na propagand policji zdrowia, rodem z klasy
redniej.
Wmawia si nam, e jedzenie to nowy seks. Na pewno jest prawd, e jedzenie
przejo rol seksu jako gwny temat zainteresowania przedstawicieli tych grup, ktre
nazywam klasami wcibskimi - ciekawskich, w stylu opiekunek do dzieci z klasy redniej,
ktrzy obwoali si strami moralnoci kulinarnej narodu, a obecnie nie ustaj w wysikach
zmuszenia klasy robotniczej, by jada warzywa. Nie ma ju pruderyjnej Mary Whitehouse,
ktra narzekaaby na seks i wulgarny jzyk w telewizji; zamiast niej mamy cae zastpy
dietetykw amatorw, narzekajcych na wszystkie te kuszce reklamy mieciowego jedzenia,
ktre rzekomo demoralizuj nasz modzie. Modzie, ma si rozumie, z klasy robotniczej;
wszyscy wiedz, e to Kevin i Tracey napychaj si tustymi i sodkimi przekskami, a nie
Jamie i Saskia.
A ju na pewno nie Saskia z wyszej warstwy klasy redniej. Wiele takich Saskii to
nawrcone na wegetarianizm anemiczki na granicy anoreksji czy bulimii, ktre czasem
cierpi te na wyimaginowane nietolerancje glutenu i laktozy. To wszystko jako nie
martwi kaznodziejw poprawnoci zdrowotnej, ktrym zaley tylko na tym, by na si karmi

Kevina i Tracey picioma porcjami owocw i warzyw dziennie i konfiskowa im chipsy.

Najbardziej chonnymi i podatnymi wyznawcami kultu zdrowej ywnoci s
czonkowie wyszej warstwy klasy redniej. Zwaszcza dla kobiet z tej grupy rne tabu
dietetyczne stay si gwnymi rodkami definiujcymi tosamo spoeczn. Jeste tym,
czego nie jesz. adna kolacja u kogo z tej grupy nie moe odby si bez uprzedniego
starannego wywiadu w sprawie panujcych wrd goci modnych alergii pokarmowych,
nietolerancji ywieniowych i postaw ideologicznych. Przestaam wydawa przyjcia powiedziaa mi pewna dziennikarka z wyszej warstwy klasy redniej. - To si stao po prostu
niemoliwe. Przygotowanie czego dla jednego czy dwch wegetarian nie byo problemem,
ale teraz wszyscy maj alergi na pszenic albo nabia, s weganami, na diecie
makrobiotycznej lub Atkinsa, nie mog je jajek albo maj problem z jedzeniem soli, albo
paranoj na punkcie dodatkw z E, albo jedz tylko ywno organiczn, albo przechodz
kuracj odtruwajc....
Cho szczerze wspczuj kademu, kto ma prawdziw alergi pokarmow, faktem
jest, e tylko niewielki procent spoeczestwa rzeczywicie cierpi na tak zdiagnozowan
medyczn dolegliwo - o wiele mniejszy ni liczba tych, ktrzy wierz, e co takiego maj.
Owe Angielki z wyksztaconej klasy redniej wydaj si mie nadziej, e jak w bajce o
ksiniczce na ziarnku grochu, przez swoj niesychan wraliwo na produkty spoywcze
udowodni innym, e s szalenie wyrafinowanymi, subtelnymi istotami, nie jak ta wulgarna
hoota, ktra moe je wszystko. W elitarnych krgach patrz na nas z gry, jeli nie mamy
kopotu z trawieniem tak proletariackich produktw jak chleb i mleko.
Jeli ju naprawd nie zdoasz wynale sobie adnych zgodnych z najnowszym
trendem problemw pokarmowych, dobrze byoby, eby jakie problemy miay twoje dzieci,
a w kadym razie, zamartwiaj si gono, e mog one by na co uczulone: Ach, nie! Nie
dawaj Tamarze moreli! Nie miaa jeszcze testw na morele. Wysza jej lekka reakcja na
truskawki, wic musimy bardzo uwaa. Katie nie moe je jedzenia dla niemowlt ze
soiczkw - za duo sodu, wic kupuj warzywa z upraw ekologicznych i sama jej
przecieram.... Nawet jeli twoje dzieci s niemodnie krzepkie i zdrowe, musisz dooy
stara, by nady za ostatnimi tendencjami w zagroeniach ywnociowych: powinna
wiedzie, e wglowodany to nowy tuszcz (tak jak brz to nowa czer), a homocysteina to
nowy cholesterol; e dieta FPlan jest ju pass, a najnowszym krzykiem mody jest dieta
Atkinsa; natomiast w sprawie debaty o modyfikacji genetycznej oficjalne stanowisko grupy
wyksztaconej klasy redniej jest nastpujce: dwa geny dobre, cztery ze. Oglnie musisz
zaoy, e nie ma czego takiego jak bezpieczne jedzenie, moe poza ekologiczn

marchewk wyhodowan wasnorcznie przez ksicia Karola.

Czonkowie niszej i redniej warstwy klasy redniej, biorc przykad z warstwy
wyszej (i z Daily Mail, ktry obowizkowo codziennie regularnie prezentuje zagroenia
zdrowotne), bardzo szybko ulegaj caemu szeregowi obaw z wyszych sfer. Zazwyczaj z
krtkim opnieniem satelitarnym, po niewielkiej przerwie w transmisji, najnowsze mody i
tabu trafiaj pod strzechy domw w stylu pseudoTudor i neogeorgiaskich, a potem, z
kolejnym opnieniem, do bliniakw z lat trzydziestych. Niektrzy mieszkacy bliniakw
na przedmieciach dopiero niedawno zorientowali si, e fobia na punkcie tuszczu i kult
bonnika s pass, e ju dawno zastpiy je wglowodanofobia i biakomania. Gdy wiedz o
wszystkich aktualnych czynnikach rakotwrczych i inne modne obawy ywieniowe przejmie
ju nisza warstwa klasy redniej, warstwa wysza oczywicie musi wymyli nowe. Nie ma
sensu cierpie na nietolerancj pszenicy, jeli ma j te plebs, ktry mwi pardon i serviette.
Klasa robotnicza na og nie zajmuje si takimi bzdurami. Ci ludzie maj prawdziwe
problemy i nie musz wymyla fantazyjnych alergii pokarmowych, eby ubarwi sobie
ycie. Na drugim kracu skali spoecznej klasy wysze s rwnie praktyczne i sceptyczne w
tych sprawach. Cho maj czas i pienidze, ktre mogliby powici wymylnym tabu
ywieniowym, nie cierpi na te same kompleksy na punkcie wasnej tosamoci, co
niespokojne klasy rednie, a wic nie musz si okrela przez manifestacyjne niejedzenie
chleba i masa. Jest kilka wyjtkw, jak na przykad nieyjca ksina Walii, ale one raczej
potwierdzaj regu - to osoby bardziej niepewne siebie i skrpowane ni przecitni
arystokraci.
Pory i nazewnictwo posikw
Dinner/Tea/Supper
Jak nazywasz posiek wieczorny? I o ktrej godzinie go jadasz?
Jeli mwisz na niego tea i spoywasz go okoo wp do sidmej, prawie na pewno
jeste z klasy robotniczej lub masz robotnicze korzenie.
Jeli wieczorny posiek nazywasz dinner i jesz go okoo sidmej, naleysz zapewne do
niszej lub redniej warstwy klasy redniej.
Jeeli zwykle uywasz terminu dinner na bardziej oficjalne okazje wieczorne, a swj
nieformalny rodzinny wieczorny posiek nazywasz supper, najpewniej jeste z wyszej
warstwy klasy redniej lub z klasy wyszej. Czas jadania tych posikw z reguy jest bardziej
elastyczny, ale supper w gronie rodzinnym jada si zazwyczaj okoo wp do smej, podczas
gdy dinner przewanie pniej, od wp do dziewitej.
Dla kadego, poza klas robotnicz, tea jest lekkim posikiem jadanym okoo czwartej

po poudniu, zoonym z herbaty, ciastek, babeczek, demu, biszkoptw i czasem kanapeczek

(tradycyjnie z ogrkiem) z odcit skrk. Klasa robotnicza nazywa ten posiek afternoon tea
(popoudniowa herbatka, podwieczorek), dla odrnienia od wieczornej tea, ktr pozostali
nazywaj supper lub dinner.
Lunch/Dinner
Pora lunchu nie jest wskanikiem klasy, jako e niemal wszyscy jedz go okoo
pierwszej. Jedynym probierzem jest to, jak kto nazywa ten posiek: jeli mwi na niego
dinner, jest z klasy robotniczej; wszyscy inni, od niszej warstwy klasy redniej w gr,
nazywaj go lunch. Ludzie, ktrzy mwi dlunch - czemu, jak zauwaa Jilly Cooper,
towarzyszy lekki akcent zachodnioindyjski - prbuj ukry swoje pochodzenie robotnicze,
przypominajc sobie w ostatniej chwili, eby nie powiedzie dinner. (Mog take powiedzie
tdinner - co, mylco, brzmi troch jak akcent z Yorkshire - kiedy nazywajc wieczorny
posiek, powstrzymuj si przed nazwaniem go tea). Obojtnie, z jakiej klasy pochodz
Anglicy i jak nazywaj posiek w rodku dnia, nie bior go ani troch serio; wikszo
zadowala si kanapk albo jakim innym szybkim, atwym, jednodaniowym posikiem.
Dugi, obfity, zakrapiany alkoholem bizneslunch jest obecnie czym le widzianym
(kolejny przejaw owej inspirowanej Ameryk purytaskiej poprawnoci zdrowotnej), a
szkoda, bo by on oparty na bardzo solidnych podstawach antropologicznych i
psychologicznych. Wsplne posiki, jak powszechnie wiadomo, nale do najbardziej
skutecznych form zacieniania wizi towarzyskich wrd ludzi. Antropolodzy maj nawet na
to specjalne sowo w swoim argonie: komensalizm. We wszystkich kulturach wystpienie z
tak propozycj kulinarn i przyjcie jej stanowi co najmniej pakt o nieagresji midzy
stronami (nie amie si chleba z wrogiem), a w najlepszym razie znaczcy krok w stron
scementowania przyjani i sojuszw. A jest on jeszcze skuteczniejszy, gdy w gr wchodzi
uatwiajcy nawizywanie kontaktw towarzyskich alkohol.
Mona by pomyle, e Anglicy, ze sw desperack potrzeb towarzyskich
rekwizytw i protez, nie mwic ju o sposobach odwracania uwagi od nieuniknionej
niezrcznoci mwienia o pienidzach, skwapliwie skorzystaj z tej wyprbowanej tradycji. I
rzeczywicie, jestem przekonana, e obecna nierozsdna pogarda dla bizneslunchu jest,
poyczajc termin od ekologw, szkodliwa dla rodowiska i e okae si jedynie chwilowym
odstpstwem. Dostarcza ona jednak dalszych dowodw na potwierdzenie mojego argumentu,
e Anglicy generalnie nie traktuj jedzenia powanie, a zwaszcza e w duym stopniu nie
doceniaj spoecznego znaczenia dzielenia si jedzeniem, wsplnych posikw - czego, co
wikszo innych kultur wydaje si rozumie instynktownie.

Pod tym wzgldem jadomaniacy z klasy redniej czsto wcale nie s bardziej
owieceni ni reszta z nas. Ich obsesyjne skupianie si na samym jedzeniu - na wartociach
odywczych oliwy z pierwszego toczenia na zimno, dojrzaej lepkoci niepasteryzowanego
brie de Meaux - czsto jest dziwnie pozbawione ludzkiego ciepa i intymnoci, ktre powinny
kojarzy si z konsumpcj. Twierdz, e rozumiej ten wymiar spoeczny, rozrzewniajc si
na temat serdecznej atmosfery posikw w Prowansji i Toskanii, ale maj niefortunn
tendencj do oceniania przyj wydawanych przez swych angielskich przyjaci i lunchw w
restauracji z partnerami biznesowymi na podstawie jakoci jedzenia, a nie biesiadnego
nastroju. No c, Jonesowie s bardzo mili i w ogle, ale naprawd nie maj pojcia o
gotowaniu - za mikki makaron, rozgotowane jarzyny, i Bg jeden wie, czym miao by to co
z kurczaka.... Ich protekcjonalny ton i szyderstwa powoduj niekiedy, e czowiek tskni za
dawnymi czasami sprzed wybuchu jadomanii, kiedy to klasy wysze uwaay robienie
jakichkolwiek uwag na temat podanego jedzenia za wulgarne, a klasy nisze okrelay dobry
posiek jako syty.
niadanie i opinie na temat herbaty
Tradycyjne angielskie niadanie - herbata, grzanki, marmolada, jajka, bekon,
kiebaski, pomidory, pieczarki itd. - jest zarwno smaczne, jak i sycce. niadanie jest
jedynym aspektem angielskiej kuchni czsto i entuzjastycznie chwalonym przez
cudzoziemcw. Niewielu z nas jada jednak takie pene angielskie niadanie regularnie;
turyci z zagranicy zatrzymujcy si w hotelach dostaj niadania o wiele bardziej tradycyjne
od tych przyrzdzanych przez nas, tubylcw, w domu.
Tradycj podtrzymuje si bardziej na grnych i dolnych szczeblach drabiny spoecznej
ni porodku. Niektrzy czonkowie klasy wyszej i arystokracji wci jadaj porzdne
angielskie niadanie w swoich rezydencjach, rwnie niektrzy przedstawiciele klasy
robotniczej (przewanie mczyni) wci wierz w zaczynanie dnia od gorcego
niadania, zoonego z bekonu, jajek, kiebasek, fasolki w sosie pomidorowym, smaonego
chleba, grzanek itd.
Ta uczta czciej spoywana jest w caff (kafejce) ni we wasnym domu, a popija si
j mocn, sodk herbat ceglanej barwy z mlekiem, pochanian w ilociach przemysowych.
Czonkowie niszej i redniej warstwy klasy redniej pij janiejsz, bardziej eleganck
wersj, na przykad Twinings English Breakfast, a nie PG Tips. Wysza warstwa klasy
redniej i klasy wysze pij sabego, niesodzonego earl greya o barwie pomyj. Sodzenie
herbaty jest uwaane przez wielu za niezawodny wskanik klasy niszej; nawet jedna
yeczka jest troch podejrzana (chyba e urodzie si przed rokiem 1955); wicej ni jedna,

a plasujesz si w najlepszym razie w niszej warstwie klasy redniej; wicej ni dwie, a

korzenie masz z ca pewnoci robotnicze. Wlewanie mleka do filianki przed herbat te
jest zwyczajem z niszych krgw spoecznych, podobnie jak zbyt energiczne, haaliwe
mieszanie. Niektrzy pretensjonalni czonkowie redniej i wyszej warstwy klasy redniej
ostentacyjnie pij herbat Lapsang Souchong bez mleka i cukru, poniewa nie ma nic bardziej
oddalonego od gustu klasy robotniczej. Bardziej szczerzy (lub z mniejsz liczb kompleksw
na punkcie klasy) czonkowie wyszej warstwy klasy redniej i klasy wyszej czsto
przyznaj si do potajemnej saboci do mocnej herbaty budowlacw o rdzawej barwie.
Dobrym testem klasowych kompleksw jest sprawdzenie, jak bardzo kto pogardza herbat
budowlacw i jak bardzo stara si jej unika.
Anglicy ze wszystkich klas uwaaj, e herbata ma cudowne waciwoci. Jej
filianka potrafi wyleczy, lub przynajmniej znacznie zagodzi, prawie wszystkie
drobniejsze dolegliwoci fizyczne i niedyspozycje, od blu gowy po otarte kolano. Herbata
jest take zasadniczym remedium na wszystkie bolczki spoeczne i psychologiczne, od
zranionego ego do traumy rozwodu czy aoby. w magiczny napj moe by stosowany
rwnie skutecznie jako rodek uspokajajcy jak i pobudzajcy. Niewane, w jakim jestemy
stanie fizycznym czy psychicznym, na pewno filianka dobrej herbaty jest tym, czego nam
potrzeba.
Kto wie, czy nie najwaniejszy jest fakt, e robienie herbaty jest idealn czynnoci
zastpcz; za kadym razem gdy Anglik czuje si skrpowany w jakiej sytuacji towarzyskiej
(czyli prawie zawsze), idzie zrobi herbat. To zasada uniwersalna: jeli nie wiesz, co robi,
nastaw czajnik. Przychodz gocie, czyli natychmiast pojawiaj si tradycyjne problemy z
protokoem powitania. Mwimy wtedy: Zaraz, tylko nastawi wod na herbat. W trakcie
rozmowy zapada chwila niezrcznej ciszy, a my ju wyczerpalimy tematy pogodowe.
Rzucamy: Komu herbatki? Pjd nastawi czajnik. Podczas spotkania w interesach moe
si zdarzy, e bdzie trzeba porozmawia o pienidzach. Odwlekamy ten kopotliwy
moment, sprawdzajc, czy wszyscy maj herbat. Zdarzy si wypadek - s ranni i osoby w
szoku - potrzebna jest herbata. Nastawi czajnik. Wybucha trzecia wojna wiatowa nadciga atak nuklearny. Nastawi czajnik.
Jak ju si pewnie zorientowalicie, lubimy herbat.
Mamy take du sabo do grzanek. Grzanki s gwnym skadnikiem niadania,
produktem wielofunkcyjnym, zawsze pokrzepiajcym. Czego nie uleczy sama herbata, na
pewno dokona tego herbata z grzank. Stojak na grzanki jest przedmiotem typowo
angielskim. Mj ojciec, ktry mieszka w Ameryce i nabra amerykaskich obyczajw,

nazywa go chodziark do grzanek i twierdzi, e suy on jedynie do tego, eby jak

najszybciej wystudzi grzank na ld. Angielscy zwolennicy stojaka na pewno
argumentowaliby, e dziki niemu grzanki s suche i chrupice, e oddzielenie kromek i
postawienie ich pionowo powstrzymuje je przed zwilgotnieniem, co spotyka grzanki
amerykaskie, ktre podaje si w bezadnej wilgotnej, spoconej stercie na talerzu, czasem
nawet zawinite w serwetk, eby zachoway jeszcze wiksz wilgotno. Anglicy wol
grzanki zimne i suche ni ciepe i wilgotne. Amerykaskiej grzance brakuje godnoci i
rezerwy; jest zbyt spocona, nietaktowna i emocjonalna.
Ale grzanka nie przyda nam si jako wskanik klasy, bo grzanki lubi wszyscy.
Warstwy wysze maj lekkie uprzedzenie wobec krojonego zafoliowanego chleba, ale tylko
osoby bardzo przeczulone na punkcie klasy staraj si go jako szczeglnie unika. Jednak
ju to, czym smarujemy grzank, moe dostarczy wskazwek co do naszej pozycji
spoecznej. Margaryna jest uwaana za zdecydowanie pospolit przez klasy redni i
wysz, ktre uywaj masa (chyba e s na diecie lub maj nietolerancj nabiau).
Marmolada jest popularna we wszystkich grupach spoecznych, ale ciemn, grubo krojon
marmolad Oxford lub Dundee lubi warstwy wysze, podczas gdy nisze preferuj na og
janiejsz i cieniej krojon Golden Shred.
Niepisane zasady klasowe dotyczce demu s bardzo podobne: im ciemniejszy kolor
i wiksze kawaki owocw, tym wysza pozycja spoeczna demu. Niektrzy, peni obaw
klasowych, czonkowie redniej i wyszej warstwy klasy redniej potajemnie preferuj
marmolady i demy janiejsze, gadsze, w stylu klasy niszej (moe dlatego, e pochodz z
klasy niszej i karmiono ich Golden Shred w dziecistwie), ale czuj si w obowizku
kupowa wysze spoecznie, te w kawakach. Tylko klasy nisze - zwaszcza nisza warstwa
klasy redniej - staraj si naladowa wysze sfery, nazywajc dem konfiturami (preserves).
Zachowanie si przy stole. Kultura materialna
Zachowanie si przy stole
Angielskie maniery stoowe we wszystkich klasach nieco si pogorszyy, ale wci s,
jak przyzna Mikes, do przyzwoite. Naprawd wane aspekty etykiety - troska o
wspbiesiadnikw, nieokazywanie samolubstwa i apczywoci, oglna sprawiedliwo,
uprzejmo i towarzysko - s znane (nawet jeli nie zawsze surowo przestrzegane)
wikszoci Anglikw ze wszystkich klas spoecznych. adna z nich nie ma monopolu na
dobre ani ze zachowanie przy stole.
Cho porzdne posiki rodzinne w dzisiejszych czasach odbywaj si przecitnie
tylko raz w tygodniu, wikszo angielskich dzieci ze wszystkich klas spoecznych wci jest

pouczana, e powinno si mwi prosz i dzikuj, gdy si o jedzenie prosi i je dostaje, a i

doroli w wikszoci s do uprzejmi. Wszyscy wiemy, e naley prosi o rne rzeczy, a
nie rzuca si na nie; nie nakada sobie ogromnych porcji, zostawiajc za mao dla innych;
poczeka, a wszyscy zostan obsueni, zanim zacznie si je, chyba e gospodyni nas
zachca: prosz, zaczynajcie, bo wystygnie; nie bra ostatniego kawaka bez pytania, czy na
pewno nikt go nie chce; nie mwi z penymi ustami; nie wpycha wielkiej, nieapetycznej
iloci jedzenia do ust i nie mlaska; bra udzia w rozmowie przy stole, nie monopolizujc jej
ani nie dominujc innych; i tak dalej.
Jedzc w restauracji, wiemy, e oprcz wyej wymienionych rzeczy powinnimy by
uprzejmi dla kelnerw, a zwaszcza nigdy, przenigdy nie przywoywa kelnera, pstrykajc
palcami albo wrzeszczc przez ca sal. Naley odchyli si w krzele z wyczekujcym
wyrazem twarzy, prbowa nawiza kontakt wzrokowy, potem wykona szybki gest z
uniesieniem brwi lub podbrdka. Dopuszczalne jest podniesienie rki oraz ciche
Przepraszam?, jeli kelner jest w pobliu i nie zauway nas, ale nie powinno si tego robi
w sposb wadczy. Wiemy, e zamwienia powinny by wyraane jak proby, z
towarzyszeniem tradycyjnych prosz i dzikuj. Wiemy, e nie wypada robi zamieszania czy
scen, ani w jakikolwiek sposb zwraca na siebie uwagi, gdy jemy w miejscu publicznym.
Szczeglnie paskudne jest robienie jakiegokolwiek zamieszania, jeli chodzi o pienidze, a
ostentacyjna manifestacja bogactwa jest tak samo okropna jak ewidentne skpstwo. Ludzie,
ktrzy gdy przychodzi do pacenia rachunku, nalegaj na drobiazgowe obliczanie, kto co
dokadnie jad, s traktowani z pogard, nie tylko z powodu skpstwa, ale poniewa takie
dyskusje wymagaj amania tabu rozmw o pienidzach.
By moe nie zawsze stosujemy si do wszystkich tych zasad, ale je znamy. Jeli
zagadnie si Anglikw o zachowanie si przy stole, prawdopodobnie pomyl, e ma si na
myli bezsensowne drobiazgowe przepisy o tym, ktrego uy widelca, ale jeli zacznie si
konwersacj na temat, co jest, a co nie jest dopuszczalne podczas biesiadowania w
towarzystwie, czego ich nauczono i czego oni ucz swoje dzieci, zaczn na pewno mwi o
tych uniwersalnych, ponadklasowych grzecznociach. Jeli si dobrze przyjrze, w wielu z
nich zasadniczo chodzi o przedmiot odwiecznej troski Anglikw: bycie fair.
Matki z klas niszych - zwaszcza szanujce si matki z klasy robotniczej i z niszej
warstwy klasy redniej - zazwyczaj s bardziej surowe, jeli chodzi o przestrzeganie
elementarnych zasad, ni niektrzy rodzice ze redniej i wyszej warstwy klasy redniej,
wci pozostajcy pod przemonym wpywem rzekomo postpowych metod wychowania
dzieci z lat siedemdziesitych, ktre z dezaprobat traktoway zasady i zachcay do

nieskrpowanej autoekspresji. W tym wypadku mwi rodzice, nie tylko matki, poniewa
u czonkw warstw redniej i wyszej klasy redniej z reguy obserwuje si odwrcenie rl;
tam ojcowie s bardziej zaangaowani w spoeczn edukacj swoich dzieci.
Ci ze szczytu drabiny spoecznej, jak to si czsto zdarza, maj wicej wsplnego z
klas robotnicz ni z krgami rednimi; matki z klasy wyszej do surowo traktuj
podstawowe maniery przy stole, cho mczyni z tej grupy niekoniecznie praktykuj to, co
ich ony i nianie nakazuj dzieciom. Niektrzy mczyni z arystokracji syn wrcz z
koszmarnych manier, przypominajc w tym niektrych mczyzn z niszej warstwy klasy
robotniczej albo nawet z marginesu spoecznego, ktrzy rwnie nie dbaj o opinie innych na
swj temat.
Ale to s tylko pomniejsze i wyrywkowe odmiany; oglnie, zasady podstawowej
grzecznoci s ponadklasowe. Dopiero gdy wyjdzie si poza te podstawowe grzecznoci,
zaczyna si dostrzega znaczce podziay klasowe. Bardziej zawie, niezrozumiae zasady
etykiety stoowej - drobne szczegy spod znaku groszku na grzbiecie widelca, z ktrych
Anglicy s znani i powszechnie przez to wymiewani - z reguy s domen wyszych klas
spoecznych. Trudno si dziwi podejrzeniom, e jedyn funkcj tych zasad jest odrnienie
klas wyszych od niszych, bo w wikszoci wypadkw trudno zrozumie, jakiemu innemu
celowi mogyby one suy.
Kultura materialna
Wiele z zasad wiadczcych o pochodzeniu spoecznym dotyczy uycia przedmiotw
i przyborw - noy, widelcw, yek, kieliszkw, misek, talerzy itd. Tu zaczynamy mwi o
kulturze materialnej. Pamitam rozmow podczas mojego pierwszego tygodnia na
uniwersytecie w Cambridge z do nadtym i zarozumiaym absolwentem w kawiarence
biblioteki wydziau archeologii i antropologii. Zwierzy mi si, e pisze prac na temat
kultury materialnej czego tam. Co rozumiesz przez kultur materialn? - zapytaam.
Zaraz ci wyjani. - Wzi gboki oddech i rozpocz dug, zawi i naszpikowan
argonem rozpraw. Suchaam uwanie przez jakie dwadziecia minut. Gdy skoczy
wykad, powiedziaam: A, ju rozumiem. Masz na myli rzeczy. Rondle, noe, ubrania i
tak dalej. Rzeczy. By bardzo uraony, cho z obraon min zgodzi si, e tak, mog tak to
uj, jeli chc nadmiernie upraszcza. Od tamtego dnia miaam wielk ochot uy gdzie
cudownie pompatycznego terminu kultura materialna, ale tak naprawd chodzi mi po prostu
o rzeczy.
Trzymanie noa
Apodyktyczny podrcznik savoirvivreu Debretta bardzo si stara udawa, e w

drobnych szczegach angielskiej etykiety stoowej dotyczcej kultury materialnej jest

racjonalny sens, e chodzi w niej o wzgld na innych, ale ja jako nie potrafi dostrzec, jak
precyzyjne uoenie palcw na nou - to, czy rczk masz pod doni (dobrze) czy, jak
owek, spoczywa ona midzy poduszk kciuka i palcem wskazujcym (le), mogoby w
jakikolwiek sposb wpyn na czerpanie przez wspbiesiadnikw przyjemnoci z posiku. A
jednak Debretts upiera si, e pod adnym pozorem nie wolno trzyma noa jak owek.
Jedyne, co moe wynikn z twojej metody na owek, to to, e towarzyszce nam osoby
uruchomi swj radar klasowy i zorientuj si, e pochodzimy z niszych krgw
spoecznych. Zakadamy wic, e dla wraliwych na punkcie pochodzenia Anglikw samo to
jest wystarczajcym powodem, eby tego nie robi.
Widelec i jedzenie groszku
Podobnie jest z zbami widelca. Gdy widelec trzyma si w lewej rce i uywa razem z
noem lub yk, jego zby powinny zawsze by skierowane do dou, nie do gry. Jedzc
wic groszek, dobrze wychowani Anglicy musz nabi dwa lub trzy groszki skierowanymi
w d zbami widelca - uywajc noa, by przytrzyma groszki jeszcze w trakcie nabijania potem popchn noem jeszcze kilka groszkw na wypuky grzbiet widelca, traktujc nabite
ju groszki jako rodzaj peczki, eby te lekko rozgniecione, wepchnite na grzbiet widelca,
si nie zsuny. Jest to o wiele mniej skomplikowane ni ten opis, a caa procedura nieco
mniej idiotyczna, ni sugeruj wszystkie dowcipy na temat jedzcych groszek Anglikw.
Cho trzeba powiedzie, e metody jedzenia groszku stosowane przez klasy nisze obracanie widelca i wpychanie wikszej liczby groszkw na wkls jego stron przy uyciu
noa, czy nawet odoenie noa, przeoenie widelca do prawej rki i transportowanie nim
groszku, jak yk - s zdecydowanie bardziej sensowne, a przynajmniej bardziej praktyczne,
bo wicej groszku przenosi si jednorazowo na widelcu z talerza do ust. Bardziej
wyrafinowany system, ten z nabijaniem i rozgniataniem, powoduje przeniesienie nie wicej
ni omiu groszkw na raz, podczas gdy technika z zbami do gry, z nabieraniem od dou
jak szufl, moe, jak wynika z moich oblicze, pomc przenie do okoo trzynastu - zaley
to, oczywicie, od rozmiaru widelca i samych groszkw. (Wiem, wiem, e powinnam zaj
si wreszcie czym normalnym).
Rzecz jasna wic, nie ma adnego praktycznego powodu, eby Debretts i inne
podrczniki dobrych manier upieray si przy jedzeniu groszku metod zby w d. I
znowu, trudno stwierdzi, dlaczego przyjcie praktyki klasy niszej, zby w gr, miaoby
mie niekorzystny wpyw na wspbiesiadnikw, tote argument o liczeniu si z innymi i tym
razem nie ma specjalnie sensu. Jestemy zmuszeni wycign wniosek, e, tak jak zasada

trzymania noa, zasada jedzenia groszku jest tylko wskanikiem klasy i niczym wicej.
W ostatnich latach nieokrzesany styl jedzenia groszku (zby widelca w gr)
rozpowszechni si w nieco wyszych rejonach skali spoecznej, zwaszcza wrd ludzi
modszych, by moe pod wpywem Amerykanw; mona wic teraz zobaczy coraz wicej
Anglikw z niszej i redniej warstwy klasy redniej, jedzcych groszek w ten sposb (kiedy
jadali tak tylko ci o pochodzeniu robotniczym, niechccy odkrywajc swoje korzenie).
Jednake wikszo czonkw wyszej warstwy klasy redniej i klas wyszych stanowczo nie
przestaje nabija i rozgniata.
Mao i powoli
I nie chodzi tylko o groszek. Wybraam go jako przykad, poniewa ludzie dworuj
sobie z tego, jak Anglicy go jedz - i dlatego jeszcze, e groszek jest jako mieszniejszy z
natury ni inne produkty spoywcze - ale nasze kodeksy etykiety stoowej wskazujcej na
klas zalecaj uywanie metody zby w d, nabija i rozgniata dla wszelkiego poywienia
jedzonego za pomoc noa i widelca. A poniewa prawie wszystko powinno si je
obojgiem tych sztucw, prawie wszystko, co mamy na talerzu, naley nabija i/lub
rozgniata na grzbiecie widelca. Jedynie ograniczon liczb okrelonych da - na przykad
pierwsze dania i saatki, czy spaghetti lub zapiekank pastersk - mona je tylko widelcem,
trzymanym w prawej rce, z zbami skierowanymi w gr.
Gdy uywa si zarwno noa, jak i widelca, tylko klasy nisze przyjmuj system
amerykaski, czyli najpierw kroj wikszo tego, co na talerzu, a potem odkadaj n i
nabieraj jedzenie samym widelcem. Prawidowe podejcie - czy raczej, na wyszym
poziomie spoecznym - to kroi i je miso i inne rzeczy po kawaeczku, za kadym razem
nabijajc niewielk porcj jedzenia na zby widelca i rozgniatajc j na jego grzbiecie.
Te same zasady pod hasem mao i powoli le u podstaw wielu zasad klasowych, a
w kadym razie sporo z nich zostao chyba wymylonych w celu spowolnienia procesu
jedzenia (tylko mae iloci przenosi si jednorazowo z talerza do ust, midzy ksami mamy
wyrane przerwy na krojenie, nabijanie i tak dalej). System odkroinabirozgnie dla
groszku, misa i praktycznie wszystkiego innego na talerzu to przykad gwny, ale zasady te
rozcigaj si te na inne produkty.
Wemy na przykad chleb. Prawidowy (z wyszych sfer) sposb jedzenia
wszystkiego, czego podstaw jest chleb (jak buka z masem, grzanka z pasztetem, grzanka z
marmolad na niadanie), to odama (nie odkroi) kawaek pieczywa wielkoci ksa,
rozsmarowa tylko na tym niewielkim kawaku maso/pasztet/marmolad, zje go, po czym
powtrzy procedur z kolejnym maym kawakiem. Smarowanie masem czy czym innym

caej kromki grzanki czy poowy buki, jakby robio si kanapki na piknik, a potem wgryzanie
si w ni uwaa si za wulgarne. Herbatniki czy krakersy podawane z serem naley je w
taki sam sposb jak chleb czy grzank, odamujc i smarujc jeden kawaek wielkoci ksa na
raz.
W wypadku ryby z ociami nasza zasada wymaga, abymy filetowali j po
kawaeczku, oddzielajc kady ks od oci, zjadajc go, a nastpnie oddzielajc nastpny.
Winogrona naley odrywa maymi kistkami i je po jednym, nie garciami. Przy stole
jabka i inne owoce obiera si, kroi na wiartki i je po jednej czstce - nie wgryzamy si w
cay owoc. Bananw nie je si sposobem mapy; powinny by obrane i pokrojone w krki,
jedzone nastpnie po jednym. I tak dalej.
Czy widzicie tutaj powracajcy schemat mao i powoli? Zasady klasowe nie mwi,
co robi, eby je atwiej, szybciej czy praktyczniej. Wrcz przeciwnie: maj za zadanie
zmusi nas, bymy zwolnili, celowo utrudni procedur, dopilnowa, bymy jedli jak
najmniejsze ksy w jak najbardziej czasochonny, mudny sposb. Teraz, gdy ju
zidentyfikowalimy schemat i zasad u jego podstaw, cel staje si jasny. Wszystko sprowadza
si do tego, by nie wydawa si arocznym, a dokadniej mwic, nie sprawia wraenia, e
dajemy jedzeniu zbyt wysoki priorytet. apczywo wszelkiego rodzaju jest amaniem
najwaniejszej zasady fair play. Pozwalanie, by akomstwo wzio gr nad przyjemnoci
rozmowy, oznacza nadanie przyjemnoci i zaspokojeniu fizycznemu wikszej wartoci ni
sowom. W uprzejmym towarzystwie jest to le widziane, jako nieangielskie i wielce
enujce. Nadmierny zapa zawsze jest pozbawiony godnoci; nadgorliwo w jedzeniu jest
obrzydliwa, a nawet z lekka obsceniczna. Jedzenie maych ksw, z wieloma przerwami
pomidzy jednym a drugim, demonstruje bardziej powcigliwy, pozbawiony emocji,
angielski stosunek do jedzenia.
Kka na serwetki i inne horrory
Serwetki to przedmioty przydatne i uniwersalne - to znaczy, jako wskaniki klasy. Ju
wiemy, e nazwanie ich serviette jest spor towarzysk gaf - jednym z siedmiu grzechw
gwnych, niezawodnie sygnalizujcych pochodzenie z klasy niszej. Ale serwetki mog
uruchomi radary klasowe na wiele innych sposobw; oto one w porzdku chronologicznym,
od pocztku do koca posiku:
nakrywanie stou serwetkami poskadanymi w zbyt misterne ksztaty, podobne do
origami (w krgach eleganckich po prostu skada si je zwyczajnie);
stawianie zoonych serwetek pionowo w szklankach (powinno si je ka na
talerzach lub obok nich);

zakadanie serwetki za pasek lub pod brod (powinna lee luno na kolanach);
uywanie serwetki do tarcia lub energicznego wycierania ust (prawidowe jest
delikatne przykadanie jej do ust);
staranne skadanie serwetki przy kocu posiku (powinno si j zostawi niedbale
zmit na stole);
albo, jeszcze gorzej, wkadanie zrolowanych serwetek do specjalnych kek (tylko
ludzie, ktrzy mwi serviette, uywaj kek).
Dwa pierwsze z tych grzechw serwetkowych opieraj si na zasadzie, e zbyt
wyszukana wytworno jest cech niszej warstwy klasy redniej. Nieeleganckie uycie
serwetki - wkadanie za ubranie i wycieranie - jest w stylu klasy robotniczej. Dwa ostatnie
grzechy s odraajce, poniewa sugeruj, e serwetka nie zostanie wyprana, tylko uyta
ponownie. Eleganccy ludzie woleliby dosta papierow serwetk ni uywan bawenian czy
lnian. Warstwa wysza klasy redniej kpi z osb, ktre uywaj kek do serwetek - majc
na myli ludzi z niszej i redniej warstwy klasy redniej, ktrzy sdz, e s eleganccy i
wyrafinowani, ale w rzeczywistoci s raczej niechlujni.
Cho w tych zasadach serwetkowych jest jaki sens (przynajmniej zastrzeenie
dotyczce ponownego uycia serwetek wydaje mi si cakiem rozsdne), uprzedzenie wobec
noa do ryby trudniej uzasadni. By czas, e cakiem spora liczba Anglikw z klasy redniej i
nawet wyszej uywaa do jedzenia ryby specjalnych noy (i widelcw). Niektrzy mogli
uwaa t praktyk za troch zbyt wyrafinowan i pretensjonaln, ale kategoryczne tabu
wydaje si datowa od publikacji Johna Betjemana How to Get On in Society, w ktrej
omiesza on afektacje i pretensje gospodyni domowej z niszej warstwy klasy redniej,
przygotowujcej si do proszonego obiadu. Poemat zaczyna si tak:
Zadzwo po noe do ryby, Normanie,
Kucharka spita jest potwornie,
Dzieci pognioty serwetki, kochanie,
A moje party musi by wytworne.
Noe do ryby, by moe zawsze troch podejrzane, od tej chwili byy nieodwoalnie
ju kojarzone z ludmi, ktrzy mwi pardon, serviette i toilet - i uywaj kek do serwetek.
Poza tym teraz noe do ryby uwaa si te za beznadziejnie starowieckie i prawdopodobnie
uywaj ich starsze pokolenia niszej i redniej warstwy klasy redniej. Za rwnie
zaciankowe uchodz noe do stekw, podobnie ozdobne serwetki, widelczyki do ciast,
wszystko, co zote, stojaki na flaszeczki z przyprawami, podkadki pod szklanki i wzki
kelnerskie (pyta grzejna na czym w rodzaju stolika na kkach, uywana po to, by dania w

jadalni nie wystygy).

Mona by pomyle, e miseczki do pukania rk - mae miski z letni wod,
podawane przy daniach jedzonych palcami - nale do tej samej kategorii wyszukanej,
afektowanej, zaciankowej wytwornoci, one jednak, nie wiedzie czemu, s akceptowane i
wci wida je przy kolacjach wyszej warstwy klasy redniej i klasy wyszej. Nie ma w tym
wszystkim logiki. Czsto opowiada si legendy o gociach ignorantach z klasy niszej, ktrzy
pili wod z tych misek - i o ultrauprzejmych gospodarzach, ktrzy robili to samo, eby nie
wprawia goci w zakopotanie zwrceniem uwagi na ich gaf. Tak wic naley na krtko
umoczy palce w misce, nastpnie osuszy je delikatnie serwetk - nie my, nie szorowa i
nie trze, jak w azienkowej umywalce, chyba e chce si uruchomi radarowe systemy
klasowe swoich gospodarzy.
Serwowanie porto
Inn metod uruchomienia radarw moe by podanie porto w nieodpowiedni sposb.
Porto serwuje si pod koniec kolacji - czasem, w krgach wyszych, tylko mczyznom;
kobiety w tym czasie zgodnie ze starowieck praktyk wycofuj si do innego
pomieszczenia na kaw i damskie pogaduszki, zostawiajc mczyzn, eby zacieniali swoje
mskie wizi. Porto zawsze musi okra st zgodnie z ruchem wskazwek zegara (gdyby
odbyo si to w drug stron, byby to koniec wiata), zawsze wic trzeba podawa butelk
lub karafk w swoj lew stron.
Nawet jeli w jaki sposb przegapimy swoj kolejk, nie wolno nam nigdy prosi,
eby porto do nas wrcio, bo wtedy powdrowaoby w z stron, co byoby katastrof.
Czekamy, a po raz kolejny okry st i wrci do nas, albo podajemy w lewo kieliszek do
napenienia, aby jeszcze je dogoni. Wtedy bezpiecznie mog nam poda kieliszek z
powrotem, poniewa porto moe wdrowa w kierunku odwrotnym do ruchu wskazwek
zegara, jeli jest w kieliszku; tabu dotyczce podawania w prawo odnosi si tylko do porto w
butelkach i karafkach.
Nikt nie ma bladego pojcia, dlaczego podawanie porto w wyej opisany sposb jest
tak wane. Zasada ta nie suy adnemu wyranemu celowi, chyba e wywoaniu
zakopotania tych, ktrzy nie s jej wiadomi i, zapewne, typowo angielskiego poczucia
samozadowolenia u tych, ktrzy t wiadomo maj.
Frytka jest bardzo wana
Raport z bada SIRC zatytuowany Znaczenie frytek zaj si kwesti o wielkim
znaczeniu narodowym. Dziewidziesit procent z nas jada frytki, wikszo pozwala sobie
na to co najmniej raz w tygodniu, frytka jest zasadnicz czci angielskiego dziedzictwa,

lecz przed badaniami SIRC niewiele byo wiadomo o naszym zwizku z frytk, jej roli w
naszych stosunkach towarzyskich i jej miejscu w kulturowym Zeitgeist.
Frytki, patriotyzm i angielski empiryzm
Cho frytki zostay wynalezione przez Belgw i s popularne w wielu innych stronach
wiata, odkrylimy, e Anglicy zazwyczaj uwaaj je za brytyjskie, a konkretniej, angielskie.
Ryba z frytkami jest wci uwaana za angielskie danie narodowe. Anglicy zwykle nie
wykazuj patriotyzmu ani namitnoci zwizanych z jedzeniem, ale okazao si, e potrafi
by zaskakujco patriotyczni i entuzjastyczni wobec skromnej frytki.
Frytka jest taka praktyczna - wyjani jeden z przepytywanych na t okoliczno. Jest skromna i prosta, w dobrym tego sowa znaczeniu, dlatego j lubimy. My te tacy
jestemy i to s dobre cechy... Tacy s Anglicy - nie robimy z niczego ceregieli. - Wczeniej
nie przyszo mi do gowy, e kawaek smaonego ziemniaka moe tak trafnie wyrazi
pragmatyczny empiryzm i praktyczny realizm, ktre wstpnie uznaam za cechy definiujce
angielsko, byam mu wic wdziczna za to spostrzeenie.
Wsplne jedzenie frytek
Frytki s take wan protez towarzysk. Jest to jedyny rodzaj angielskiego
jedzenia, ktry rzeczywicie mona je wsplnie i ktrym niepisane zasady pozwalaj si
dzieli. Gdy Anglicy jedz frytki, czsto mona zauway, e zachowuj si w bardzo
towarzyski, poufay, nieangielski sposb: wszyscy niechlujnie jedz palcami z tego samego
talerza lub z tej samej torebki, podkradajc sobie frytki, a nawet karmic si nimi nawzajem.
Zwykle nawet dania, ktre z zaoenia maj by jedzone wsplnie, na przykad chiskie czy
hinduskie, Anglicy uparcie zamawiaj osobno. Ale frytki wydaj si zachca do
towarzyskoci, co dla wielu Anglikw jest czci ich uroku - moe dlatego, e mamy
wiksz ni inne narody potrzeb rekwizytw i podprek, sprzyjajcych wsplnemu
biesiadowaniu.
Jedzenie a angielsko
Zasady dotyczce jedzenia odsoniy przed nami kolejne symptomy angielskiej
uomnoci towarzyskiej. Wyglda na to, e za strasznie duo nieracjonalnych i pozornie
niewytumaczalnych aspektw angielskiego zachowania - jak nasze ciche, przepraszajce i
agresywne skargi - mona wini t niefortunn przypado.
Baczna obserwacja zachowa zwizanych z jedzeniem pomoga nam rwnie
udoskonali nasz analiz zasady Typowe! i tego, co mwi nam ona o angielskoci. Ta
zasada to co wicej ni zgryliwy stoicyzm, jest ona odbiciem naszych cynicznie niskich
oczekiwa wobec wiata, naszego chronicznego pesymizmu, zakadania przez nas, e rzeczy

z natury swojej musz i nie tak, jak trzeba, e musz nam krzyowa szyki i generalnie nas
zawodzi. Moliwe nawet, e jeszcze waniejsze jest moje odkrycie, i odczuwamy
perwersyjn satysfakcj, wrcz przyjemno, widzc, jak nasze ponure przewidywania si
speniaj. Myl, e zrozumienie tej osobliwej, Kapouszej mentalnoci okae si kluczowe
dla naszego zrozumienia angielskoci. Warto zauway, e powrci te motyw angielskiego
empiryzmu, w do niezwykym kontekcie naszego zwizku z frytk.
Zasady klasowe w tym rozdziale obnaaj, moe nawet bardziej ni poprzednie,
naprawd niezwyk gupot angielskiego systemu klasowego. Serio. Ile groszkw moe
podrygiwa na grzbiecie widelca? Wstydz si nawet o tym pisa. Wstydz si, e to wiem,
cho tak mam prac, eby obserwowa, opisywa i prbowa to rozumie. Tak, wiem, e
kada ludzka spoeczno ma swoj hierarchi, jeli chodzi o status spoeczny i sposoby jego
sygnalizowania, ale Anglicy chyba doprowadzaj ten system do najbardziej groteskowych
skrajnoci.
Zasada mao i powoli nie jest taka gupia jak inne zasady klasowe. Cho suy jako
wskanik klasy, odzwierciedla take wane angielskie ideay, takie jak uprzejmo i fair play,
i podkrela nasz aprobat dla powcigliwoci oraz niech do samolubnej apczywoci. W
przedkadaniu miej rozmowy nad napychanie brzucha z ca pewnoci jest co susznego.
Zasada frytka jest bardzo wana wiadczy o tym, e nasz pozorny brak namitnoci
wobec jedzenia i moe te nasza apatia w innych dziedzinach, jak na przykad patriotyzm,
moe by bardziej kwesti przestrzegania zasady byle nie zbyt serio ni naturaln
obojtnoci, ktrej czsto s przypisywane. My potrafimy si emocjonowa rnymi
rzeczami, i to nawet bardzo. No, a w kadym razie frytkami. Tylko e zwykle tumimy te
impulsy, starajc si nie ama tabu zbytniej powagi. Czy nasz wymiewany brak pasji w
seksie jest czci tego samego syndromu? Czy angielskie zasady humoru s silniejsze ni
nasz popd pciowy? Sprbuj si o tym przekona w nastpnym rozdziale.

Seks
- Jak tam ksika o angielskoci? Nad jakim rozdziaem teraz pracujesz?
- O seksie.
- A, to bdzie dwadziecia pustych stron?
Humor odruchowy
Ju nie zlicz, ile razy syszaam taki komentarz - albo podobne, na przykad: O, to
bdzie krtki rozdzia!, No, to si nie napracujesz!, Ach, to atwe: adnego seksu,
jestemy Brytyjczykami!, Ale my przecie nie mamy seksu, mamy termofory!, To
znaczy: le i myl o Anglii?, A wyjanisz tajemnic, w jaki sposb Anglikom udaje si
rozmnaa?. I to wszystko usyszaam od angielskich znajomych i informatorw.
Cudzoziemcy te czasem artowali w podobny sposb, ale Anglicy niemal bez wyjtku.
Najwyraniej opinia, e Anglicy rzadko uprawiaj seks lub e maj aonie niski popd
pciowy, jest powszechnie akceptowana jako fakt - i to wrd samych Anglikw, a nawet
szczeglnie wrd nich.
Ale czy na pewno? Czy naprawd wierzymy w popularny midzynarodowy stereotyp
o

beznamitnych,

zahamowanych,

naiwnych

seksualnie,

erotycznie

upoledzonych

Anglikach? O facecie, ktry zamiast wolaby pooglda futbol, i jego onie, ktra chtniej
napiaby si dobrej herbatki? A na wyynach spoecznych - kolejny stereotyp niezrcznej
postaci w stylu niemiaego, zapominajcego jzyka w gbie ucznia szkoy prywatnej i jego
rwnie gupawej partnerki o koskiej twarzy, ktra nie moe przesta chichota?
W kategoriach czysto praktycznych, ilociowych, nasz mao seksowny wizerunek jest
niecisy. Anglicy s ludmi i seks jest dla nas tak samo wany jak dla kadego innego
czonka tego gatunku. Naszej reputacji niekompetentnych seksualnie osobnikw nie
potwierdzaj fakty i liczby, ktre wiadcz o tym, e jestemy w stanie kopulowa i
rozmnaa si dokadnie tak samo jak caa reszta wiata. A nawet zaczynamy wczeniej: w
Anglii

mamy

najwyszy odsetek

aktywnoci

seksualnej

nastolatkw

krajach

uprzemysowionych; 86 procent niezamnych dziewczt zaczyna wspycie przed

ukoczeniem dziewitnastego roku ycia (w Stanach ndzna namiastka: 75 procent). Jest te
wiele innych nacji, ktre s o wiele bardziej pruderyjne i surowe, jeli chodzi o seks, ni
Anglicy i przez ktre Anglicy uwaani s za niebezpiecznie liberalnych. Nasze ustawy
cenzorskie s surowsze ni w wielu innych krajach europejskich, a nasi politycy bardziej
skonni do ustpienia ze stanowiska z powodu czego, co na przykad Francuzi uznaliby za
drobne seksualne grzeszki - ale oglnie rzecz biorc, na tle standardw midzynarodowych
jestemy do liberalni.

Jednake stereotypy nie bior si znikd, a stereotyp tak rozpowszechniony i szeroko

uznawany jak nieseksowni Anglicy musi z pewnoci mie jakie podoe w
rzeczywistoci. Bo przecie seks jest naturaln, instynktown, uniwersaln czynnoci ludzk,
ktr Anglicy musz wykonywa jak wszyscy inni - ale jest to take czynno spoeczna,
polegajca na kontakcie z innymi ludmi, emocjonalnym zaangaowaniu, zayoci i tak
dalej, ktre jak ju ustalilimy, nie s naszymi mocnymi stronami. A jednak nasza wyrana
gotowo, by zaakceptowa ten zdecydowanie niepochlebny stereotyp (jestemy o wiele
bardziej patriotycznie nastawieni, jeli chodzi o obron naszej pogody ni sprawnoci
seksualnej), moe by postrzegana jako nieco dziwaczna, dlatego te wymaga wyjanienia.
Przegldajc moje notatki z bada, odkrywam, e bez przerwy uderzaa mnie trudno
w przeprowadzeniu z angielskimi informatorami jakiejkolwiek sensownej rozmowy o seksie.
Anglicy nie potrafi po prostu rozmawia o seksie, nie robic sobie z tego artw poskaryam si w swoim notatniku - zwykle jest to ten sam art: jeli jeszcze jedna osoba
zaproponuje, e pomoe mi w moich badaniach koniecznych do napisania rozdziau o
seksie, zaczn wrzeszcze. Samo brzmienie sowa seks wydaje si automatycznie
prowokowa dowcipne uwagi, a w wypadku mniej elokwentnych osb, prymitywny, aluzyjny
komentarz albo gupie miny - co w gucie filmw z serii Do dziea!, albo przynajmniej
chichot. To co wicej ni zasada: to mimowolny, bezmylny odruch - reakcja automatyczna.
Wspomnij o seksie, a natychmiast uruchomisz odruch angielskiego humoru. A wszyscy
wiemy, e autoironiczne dowcipy s najbardziej skuteczn, najszerzej docenian form
humoru. Dowcipne uwagi o czystych kartkach w moim rozdziale o seksie byy wic
niekoniecznie znakiem, e akceptujemy bez reszty stereotyp o seksualnie upoledzonych
Anglikach, ale po prostu typow angielsk reakcj na sowo seks.
Dlaczego seks tak nas bawi? Nie bawi, tak naprawd; tylko e humor jest naszym
standardowym sposobem na radzenie sobie ze wszystkim, co wywouje u nas zakopotanie.
Oto z ca pewnoci jest jedno z dziesiciu przykaza angielskoci: gdy masz jakiekolwiek
wtpliwoci, na wszelki wypadek zaartuj. Owszem, inne narody artuj sobie z seksu, ale
aden, o ile si orientuj, nie robi tego z tak nuc automatyczn przewidywalnoci jak
Anglicy. W innych czciach wiata seks moe by uwaany za grzech, form sztuki, zdrow
rozrywk, towar, kwesti polityczn i/lub problem wymagajcy wieloletniej terapii oraz setek
poradnikw. W Anglii - jest artem.
Flirt
W stereotypach narodowych prawie zawsze jest ziarnko prawdy, tote opinia, e
Anglicy s seksualnie zahamowani, jest, obawiam si, do prawdziwa. Gdy ju trafimy do

ka, jestemy rwnie kompetentni, czy wrcz namitni, jak wszyscy inni, ale proces
trafiania tam jest czsto niezrczny i nieudolny.
Przekonanie, e nasza rezerwa i zahamowania bior si z braku zainteresowania
seksem, jest jednak bdne. Anglicy moe i uwaaj temat za kopotliwy, ale ywo si seksem
interesuj. Zwaszcza dziki efektowi owocu zakazanego naszych zasad prywatnoci
odczuwamy niezdrow, nienasycon fascynacj yciem erotycznym innych ludzi, ktr tylko
czciowo zaspokajaj tabloidy z pasmem nieustajcych skandali seksualnych i historyjek
ujawniajcych intymne szczegy zwizkw sawnych ludzi.
Nasze wasne ycie erotyczne interesuje nas tak bardzo, e robimy, co moemy, by
pokona zahamowania; jeli flirtowanie nam nie wychodzi, to na pewno nie z braku praktyki.
Przeprowadziam dwa due badania na temat flirtu wrd Anglikw i w tym ostatnim tylko
jeden procent respondentw (w wieku 18-40 lat) udzieli odpowiedzi: nigdy nie
flirtowaem/am, a ponad jedna trzecia flirtowaa z kim dzisiaj lub w cigu ostatniego
tygodnia. Oczywicie, podobne wyniki otrzymalibymy w kadym innym kraju, poniewa
flirtowanie jest uniwersaln cech ludzk, instynktem pierwotnym, bez ktrego nasz gatunek
wymarby dawno temu. Jeli wierzy niektrym psychologom ewolucyjnym, flirt moe nawet
by podstaw naszej cywilizacji. Twierdz oni, e duy mzg ludzki - nasz zoony jzyk,
wysza inteligencja, kultura, wszystko, co odrnia nas od zwierzt - jest ekwiwalentem
pawiego ogona: narzdziem zachowa godowych, ktre ewoluowao w celu przycignicia i
zatrzymania partnerw seksualnych. Jeli ta teoria, artobliwie zwana podrywow teori
ewolucji, jest suszna, wszelkie ludzkie osignicia, od sztuki, przez literatur, do wiedzy o
kosmosie, s by moe jedynie skutkiem ubocznym podstawowej umiejtnoci czarowania.
Teoria, e NASA, Hamlet i Mona Liza s przypadkowymi produktami ubocznymi
zalotw pierwotnych, moe wydawa si nieco nacigana, jasne jest jednak, e flirt sprzyja
ewolucji. Najzdolniejsi czarusie pord naszych dalekich przodkw mieli najwiksze szanse,
by przycign partnerk i przekaza dalej swoje czarujce geny. Wywodzimy si z dugiej
linii udanych flirtw i instynkt flirtowania jest wbudowany w nasze mzgi. Nawet gdy ludzie
yjcy wspczenie nie s zaangaowani w wybr partnera, i tak flirtuj - wszyscy
praktykujemy dwa rodzaje flirtu, ktre w skrcie nazw flirtem zadaniowym (flirtowanie,
ktre ma doprowadzi do poczenia si w par i w miar moliwoci do stworzenia zwizku)
oraz flirtem rekreacyjnym (flirtowanie dla rozrywki, z innych powodw towarzyskich albo
po prostu dla wprawy). Homo sapiens jest z natury flirciarzem naogowym.
A wic, Anglicy s genetycznie zaprogramowani do flirtu, podobnie jak wszyscy inni
ludzie, i prawdopodobnie flirtujemy tyle samo, co inni. Tyle e nie robimy tego tak samo

zrcznie, swobodnie i pewnie. Albo inaczej, mniej wicej poowa z nas wykazuje tu wyrane
braki. Jeli lepiej przyjrzymy si stereotypowi seksualnie upoledzonych Anglikw, to jako
obiekt krytyki i szyderstwa wystpuje tu najczciej angielski mczyzna. Kilka
standardowych artw i dowcipnych uwag pije do rzekomej oziboci lub ignorancji
Angielek, ale ogromna wikszo traktuje o domniemanej impotencji, obojtnoci lub
nieudolnoci Anglikw. Czsto uwaa si, e nieudolno mczyzn jest przyczyn wszelkich
seksualnych frustracji kobiet. Na pocztku XVIII wieku szwajcarski komentator34 opisa
Angielki jako nierozpieszczane przez wzgldy mczyzn, ktrzy powicaj im znikom
cz swego czasu. Zaiste, wikszo mczyzn przedkada wino i hazard nad kobiety, co jest
nagannym, jako e kobiety w Anglii s przedniejsze ni wino. Wielu moich zagranicznych
informatorw twierdzio to samo, cho zamiast o winie mwili o angielskim piwie, na ktrego
jako si nie skaryli.
Dwa pierwsze oskarenia pod adresem angielskich mczyzn - impotencja i
obojtno - s bezpodstawne i niesprawiedliwe; nie opieraj si na faktach czy bezporedniej
obserwacji, ale gwnie na wraeniu tworzonym przez trzeci uomno, o ktr oskara si
Anglikw: nieudolno w sztuce uwodzenia. Anglicy nie wydaj si stworzeni do galanterii zauway nasz szwajcarski krytyk - nie znaj oni stanu poredniego pomidzy cakowit
poufaoci a penym szacunku milczeniem. Przecitny Anglik moe mie duy popd
pciowy, ale nie jest on, trzeba to szczerze powiedzie, zdolnym flirciarzem. Nie jest w swoim
ywiole, gdy staje przed, jak to nazwa jeden z moich informatorw (mczyzn),
reprezentantk przeciwnego gatunku. Albo robi si maomwny, niezaradny i zapomina
jzyka w gbie, albo, w najgorszym razie, jest gburowaty i prostacki35. W przekonaniu, e
pomoe mu to pozby si zahamowa, konsumuje zwykle wielkie iloci alkoholu; a skutkiem
tego jest jedynie zamiana maomwnej powcigliwoci na szorstkie grubiastwo. Z
perspektywy nieszczsnej angielskiej kobiety to niewielki postp - chyba e jej wasny osd
jest ju powanie upoledzony, jak to si czsto dzieje, przez podobn ilo alkoholu, w
ktrym to wypadku zalotne kwestie typu: Ee... chcesz si bzykn?, mog si wydawa
szczytem dowcipu i elokwencji.
I to, w piguce, a moe raczej w kropelce, jest klucz do tajemnicy, w jaki sposb
Anglikom udaje si rozmnaa. No dobrze, przesadzam - ale tylko troch. Roli alkoholu w
przekazywaniu angielskiego DNA nie da si przeceni.
Test PAC
S oczywicie take inne czynniki. W trosce o dobro publiczne, chcc pomc
Anglikom ulepszy techniki uwodzenia, wymyliam kiedy test, oparty na szczegowych

badaniach terenowych, sucy zlokalizowaniu najlepszych stref flirtu - scenerii

towarzyskich najbardziej sprzyjajcych przyjemnemu i udanemu flirtowi; nazwaam go
testem PAC. To skrt od: Przystpno (przez co rozumiem gwnie dopuszczalno i
swobod inicjowania konwersacji z nieznajomymi), Alkohol (niezbdn pomoc przy flircie
zahamowanych Anglikw) i Cel wsplny (chodzi o miejsca, w ktrych ludzie maj takie
same zainteresowania lub wsplny cel - takie, w ktrych prawdopodobnie znajd si
towarzyskie protezy i rekwizyty, pomagajce Anglikom pokona ich uomno
towarzysk). Wyniki testu dostarczaj nam wiedzy o angielskich zwyczajach flirtowania i
niepisanych zasadach szukania partnera w angielskiej kulturze.
Przyjcia i puby
Przyjcia i uroczystoci s oczywistymi strefami flirtu, cho nie zdobyyby wielu
punktw w kategorii Cel wsplny. Puby, bary i nocne kluby, na pierwszy rzut oka wietne
kandydatury, waciwie zaapuj si tylko w elementach Przystpno i Alkohol - ale
odpadaj, jeli chodzi o Cel wsplny. W angielskich pubach i barach niepisane zasady
dopuszczaj nawizanie rozmowy z atrakcyjn nieznajom osob (aczkolwiek z pewnymi
ograniczeniami), ale wobec braku wyranych wsplnych zainteresowa trzeba si niele
natrudzi, eby wymyli jaki temat. Tradycyjna angielska etykieta dostarcza powszechnie
dopuszczalnego tematu w postaci pogody, ale bez wsplnego Celu ten wstpny proces mimo
wszystko wymaga znacznego wysiku.
Z drugiej strony, wedug pewnej ankiety, 27 procent z nas poznao swojego
aktualnego partnera w pubie, najwyraniej wic jest to wysiek, ktry jestemy gotowi
ponie. Moje wasne badania obserwacyjne i wywiady z angielskimi bywalcami pubw
sugeruj jednak, e w wikszoci wypadkw znalezienie pary nie byo rezultatem podejcia z
marszu do kogo cakiem nieznajomego przy ladzie barowej, ale raczej nieoficjalnego
przedstawienia przez znajomych; a spotkanie przypadkiem miao miejsce w pubie, bo to tam
Anglicy spdzaj sporo czasu i tam w znacznej mierze realizuj si w yciu towarzyskim.
Bywalcy klubw. adnego seksu; jestemy zbyt cool
Kluby nocne troch lepiej wypadaj pod wzgldem czynnika Cel wsplny ni puby i
bary, poniewa bywalcy z reguy maj wsplne zainteresowanie - muzyk. W kadym razie
problem z nawizywaniem rozmowy jest tu mniejszy, z powodu haasu, ktry ogranicza
komunikacj sown do kilku wykrzykiwanych monosylab, co pozwala klubowiczom na
flirtowanie gwnie sposobami niewerbalnymi. Z bardzo wysokimi wynikami w kategorii
Przystpno i Alkohol, nocne kluby powinny teoretycznie zblia si do szczytu mojej tabeli
ligowej angielskich stref flirtu, ale wrd wielu modych angielskich klubowiczw istnieje

nowa dziwna i przewrotna niepisana zasada, zgodnie z ktr taniec - i tym samym clubbing w
ogle - uwaany jest za czynno aseksualn. Skupiaj si oni na wizi grupowej i
euforycznym, niemal transcendentalnym dowiadczeniu stapiania si w jedno z muzyk i
tumem (brzmi to jak wersja tego, co antropolog Victor Turner nazwa communitas: jest to
intensywny, intymny, dajcy wyzwolenie rodzaj grupowej wizi uczuciowej, dowiadczany
tylko w stanach progowych). Bywalcy klubw czuj si uraeni najmniejsz sugesti, e
mogliby tam by z wulgarnego, prymitywnego powodu, eby kogo wyrwa.
W oglnokrajowej ankiecie, na przykad, tylko sze procent klubowiczw przyznao,
e wanym elementem tych potacwek byo dla nich poznanie potencjalnych partnerw
seksualnych. Ten wynik wydaje mi si przykadem tego, co my, naukowcy, nazywamy
Social Desirability Bias (obcienie akceptacji towarzyskiej). Moe pamitacie, e oznacza to
standardowy bd ankiet spowodowany tym, e respondenci usiuj przedstawi siebie w
spoecznie korzystnym wietle - inaczej mwic - kami. W ankiecie bywalcw klubw
wida, e respondenci nieco rozmijali si z prawd, bo odpowiedzi na inne pytania ujawniy,
e ponad poowa z nich kiedy uprawiaa seks z kim, kogo spotkali na imprezie tanecznej,
co sugeruje, e poznanie potencjalnych partnerw seksualnych mogo by waniejszym
elementem clubbingu, ni chcieliby przyzna.
SDB moe by jednak cakiem przydatne, poniewa konsekwentny schemat takich
korzystnych spoecznie odpowiedzi moe wskazywa na niepisan spoeczn zasad lub
norm w ramach jakiej grupy lub subkultury. W tym wypadku wydaje mi si cakiem jasne,
e wrd modych angielskich klubowiczw, zwaszcza tych, ktrzy uwaaj siebie i swoje
gusta muzyczne za dalekie od gwnego nurtu, istnieje niepisana zasada adnego seksu,
jestemy na to zbyt cool. Wdrwka po klubach w celu poznania potencjalnych partnerw
jest uznawana za bardzo niecool, naturalnie wic klubowicze niechtnie przyznaj si do
takiej motywacji. Gdy zdarzy im si wyldowa w ku z kim, kogo spotkali w klubie, jest
to przypadkowy efekt uboczny wieczornej rozrywki, nie co, co planowali osign. Wyglda
na to, e zasada bez seksu przestrzegana jest bardziej w mowie ni w czynach. Udajemy, e
nie jestemy zbyt zainteresowani seksem, ale jednak udaje nam si, niby to przez przypadek,
cakiem czsto go uprawia. Kolejny przykad wspaniaej angielskiej hipokryzji.
Odkryam, e jeli chodzi o zainteresowanie seksem, klubowicze geje s zwykle
bardziej otwarci i szczerzy ni heterycy; cho niektrzy podpisuj si pod zasad tytuow,
adnego seksu, jestemy zbyt cool, wikszo uczciwie przyznaje si, e flirt, wybr
partnera i seks s dla nich wanymi elementami clubbingu.
W miejscu pracy

Zarwno flirt zadaniowy, jak i flirt rekreacyjny kwitn w wikszoci angielskich

biur i innych miejsc pracy. Badania wykazay, e a do 40 procent z nas poznaje obecnie
swoich wspmaonkw lub partnerw seksualnych w miejscu pracy, a niektre z ostatnich
bada dowodz, e flirt jest korzystny dla rozadowania napi i stresw zwizanych z prac;
artobliwa atmosfera stworzona przez kokieteryjne przekomarzanie redukuje konflikty, a
wymiana komplementw dobrze wszystkim robi, jeli chodzi o poczucie wasnej wartoci.
Oczywicie, wiedzielimy o tym i wczeniej, ale trzeba o tym mwi gono, w
sytuacji gdy flirt w miejscu pracy moe by zagroony przez purytaskie wpywy made in
USA, gdzie w wielu biurach i innych miejscach pracy flirtowanie zostao oficjalnie zakazane
(ruch nierozwany ze strony politycznie poprawnego lobby, jako e prby zakazu zachowa,
ktre s tak gboko zakorzenione w ludzkiej psychice jak flirt, s z gry skazane na klsk).
W tej chwili w Anglii miejsca pracy wci nale do lepszych stref flirtu. Formalnie rzecz
biorc, przechodz one pomylnie tylko dwa elementy testu PAC, poniewa w biurach czy
fabrykach alkohol nie jest powszechnie dostpny - cho w praktyce koledzy z pracy znajduj
okazje do wsplnego picia. Biura itp. dostaj natomiast wysok punktacj pod wzgldem
Przystpnoci i Celw wsplnych. Szkolenia, kursy, konferencje i inne podobne wycieczki i
zebrania zwizane z prac byy wymieniane przez moich rozmwcw jako szczeglnie
sprzyjajce flirtowi, bo cz w sobie wszystkie dobre strony wsplnych zainteresowa i
swobody towarzyskich kontaktw z dodatkow podprk - okazjami do picia alkoholu przy
rnych okazjach.
W samym angielskim miejscu pracy flirtowanie jest jednak dozwolone tylko w
konkretnych strefach, z konkretnymi ludmi i o okrelonych porach lub przy okrelonych
okazjach. Kade miejsce pracy ma swoj wasn niepisan etykiet, normujc zachowanie
podczas flirtu. Odkryam, e w pewnych firmach nieoficjalnymi wyznaczonymi strefami
flirtu byy: automat do kawy, kserokopiarka lub bufet. W jednej by to balkon uywany
gwnie przez palaczy, ktrzy czsto s bardziej towarzyscy ni niepalcy, lub przynajmniej
czy ich poczucie buntowniczej solidarnoci (jedna kobieta powiedziaa mi, e nie pali, ale
udaje, e pali, bo palacze to bardziej rozrywkowe towarzystwo).
Szkoy, uczelnie
Prawie wszystkie placwki edukacyjne s siedliskami flirtu. Dzieje si tak gwnie
dlatego, e peno w nich samotnych modych ludzi, dokonujcych pierwszych prb wyboru
partnera, ale poza tym piewajco zdaj nasz test PAC; szkoy, collegee i uniwersytety
dostaj wysok punktacj, jeli chodzi o czynniki Przystpno i Cel wsplny, a cho
alkoholu zwykle nie serwuje si w salach wykadowych, uczniowie i studenci maj wiele

okazji do towarzyskiego picia.

Dla angielskich nastolatkw niezwykle wany jest czynnik wsplnoty tematw.
Nastolatki wszystkich narodowoci z reguy s wstydliwe, ale angielskie maj tendencje do
szczeglnej niezrcznoci, brakuje im ogady towarzyskiej, niezbdnej do nawizania
rozmowy bez wyranego punktu stycznego. Ten sam styl ycia i te same problemy uczniw
plus nieformalna atmosfera uatwiaj im nawizywanie konwersacji. Z tego prostego powodu,
e chodz razem do szkoy, uczniowie i studenci, jako potencjalni partnerzy, automatycznie
maj bardzo duo ze sob wsplnego, nie musz si wic wysila, eby znale wsplne
tematy.
Sport zespoowy, kluby i hobby. Niekompetencja
Prawie wszystkie sporty grupowe i hobby wypadaj korzystnie w moim tecie PAC,
jeli chodzi o czynniki Przystpno i Cel wsplny, Alkohol natomiast wymaga niejakich
stara, nie jest bowiem integraln czci zaj.
Odkryam, e poziom zalotnego zachowania wrd czonkw amatorskich angielskich
druyn sportowych lub klubw tematycznych jest na og odwrotnie proporcjonalny do
poziomu prezentowanego przez uczestnikw oraz ich entuzjazmu dla danej czynnoci. Z
pewnymi wyjtkami, z reguy spotyka si wysokie stenie flirtu wrd nieudolnych
tenisistw, piechurw bez kondycji, niezdolnych malarzy i tancerzy, ktrym si plcz stopy,
a nieco niszy wrd bardziej biegych, powanych, rywalizujcych ze sob uczestnikw tych
samych zaj. Nawet szczeglnie raco niekompetentni zazwyczaj udaj, e naprawd
chodzi im o sport czy zajcia, ktrym klub jest rzekomo powicony. Czasem nawet
autentycznie w to wierz - Anglicy s mistrzami samooszukiwania si - ale prawda jest taka,
e rakiety tenisowe, mapy i pdzle s zasadniczo towarzyskimi rekwizytami i protezami, i
czsto przydaj si jako narzdzia flirtu.
Imprezy widowiskowe
Mimo e imprezy widowiskowe maj ten plus, e dostarczaj tematu do rozmw, i
niektrym z nich dalibymy sporo punktw w kategorii Przystpno, wikszo imprez
sportowych i innych rozrywek widowiskowych, jak teatr czy kino, nie sprzyja specjalnie
flirtowaniu czy wyborowi partnera, jako e kontakt towarzyski jest na og ograniczony do
krtkiej przerwy lub wymaga przegapienia akcji.
Najbardziej uderzajcy wyjtek od tej reguy to wycigi konne, gdzie caa akcja
sprowadza si do kilku zaledwie minut, pgodzinna przerwa midzy wycigami jest
powicona kontaktom towarzyskim, a etykieta wycigw zachca do yczliwej interakcji
midzy nieznajomymi. Spotkania na wycigach przechodz pomylnie wszystkie trzy

elementy testu PAC, z dodatkow korzyci w postaci gotowego pocztku rozmowy: Jak
obstawiasz w tej gonitwie?
Imprezy dla singli, biura matrymonialne. adnych randek!
Przyjcia dla singli, takie kluby i randki organizowane przez biura przechodz test
PAC ledwo ledwo. Nie dostaj zbyt wielu punktw w kategorii Cel wsplny. Moliwe, e to
brzmi gupio, bo przecie uczestnicy maj ewidentny cel wsplny: chc znale partnera, ten
cel jednak jest zbyt kopotliwy, eby otwarcie si do niego przyzna, i dlatego nie za bardzo
nadaje si na pocztek rozmowy. Nawet w sytuacjach nieseksualnych Anglicy musz udawa,
e spotykaj si z jakiego innego powodu ni samo spotykanie si, a potrzeba pozorw jest
jeszcze wiksza, gdy prawdziwym celem imprezy jest co tak osobistego i intymnego jak
szukanie partnera. Anglik, nawet gdy idzie na randk, nie lubi uywa tego sowa; angielscy
mczyni s szczeglnie przewraliwieni na punkcie idei chodzenia na randki - dla nich
jest ona zbyt krpujco otwarta i oficjalna. I zbyt serio. Nie lubimy by zmuszani do
traktowania caego tego procesu zalotw zbyt powanie; samo sowo randka wydaje si
zaprzecza duchowi zasad angielskiego humoru.
Z tym zorganizowanym swataniem wci jeszcze wie si te element pitna.
Imprezy dla singli i biura matrymonialne s uwaane za w jaki sposb nienaturalne, zanadto
sztuczne, pozbawione elementu przypadku i spontanicznoci, ktre powinny charakteryzowa
romantyczne spotkania. Wielu ludzi wstydzi si przyzna, e uciekaj si do biur
matrymonialnych czy zorganizowanych imprez dla singli; uwaaj, e to pozbawia godnoci,
wiadczy o porace. Prawda jest oczywicie taka, e w zorganizowanych swatach nie ma nic
nienaturalnego czy upokarzajcego. To praktyka, ktra od wiekw bya norm, i wci jest
tradycj w wikszoci kultur na caym wiecie. Ale angielska obsesja na punkcie prywatnoci
powoduje, e z jeszcze wiksz niechci ni inne wspczesne zachodnie nacje akceptujemy
potrzeb takich praktyk.
Cyberprzestrze i efekt progowoci
Cyberprzestrze oblewa test PAC w kategorii Alkohol (cho wirtualni flirciarze mog
oczywicie radzi sobie z tym na wasn rk), ale dostaje wiele punktw w kategorii
Przystpno i cakiem sporo, jeli chodzi o Cel wsplny. W cyberprzestrzeni, w odrnieniu
od wikszoci miejsc publicznych w realu w Anglii, nawizanie rozmowy z kim cakiem
nieznajomym jest zachowaniem normalnym, a nawet podanym. Wsplnot zainteresowa
gwarantuje wybr odpowiedniego chatroomu lub potencjalnego partnera o takich samych
zainteresowaniach z portfolio internetowego biura matrymonialnego. Efekt progowoci
cyberprzestrzeni, czyli jej moc pozbawiania zahamowa, czyni j idealn stref dla

towarzysko upoledzonych flirtujcych Anglikw.

Flirt kurtuazyjny
Jeden z moich angielskich informatorw zauway: Mona flirtowa platonicznie z
matkami lub onatymi, czy z kim, kto nie jest wolny. W niektrych sytuacjach niemal si
tego oczekuje - nawet trzeba flirtowa, eby okaza uprzejmo.
Ta uwaga odnosi si do niepisanej zasady zalecajcej specjaln form bezpiecznego,
rekreacyjnego flirtu, ktry nazywam flirtem kurtuazyjnym. Praktykuj go gwnie
mczyni, ktrzy flirtuj dyskretnie z kobietami z uprzejmoci. (Kobiety take robi to do
pewnego stopnia, ale zwykle s bardziej ostrone, wiedzc, e mczyni maj skonno do
bdnego odczytywania sygnaw z ich strony). Flirt kurtuazyjny jest powszechny nie tylko w
Anglii, ale i w caej Europie kontynentalnej, ale s pewne subtelne rnice: mczyni w
Anglii maj tendencj do artobliwego droczenia si, Europejczycy z Kontynentu wybieraj
wytworne komplementy. Obie formy mog by mylce dla Amerykanw, ktrzy czsto
bdnie bior flirt kurtuazyjny na serio.
Niepewno
Nawet gdy Anglik jest autentycznie zainteresowany kobiet, czsto nie chce okaza
swego zainteresowania wprost. Ustalilimy ju, e Anglik a) nie jest zrcznym flirciarzem,
przewanie jest niezgrabny, zapomina jzyka w gbie lub jest szorstki i prostacki i b) nie
czuje si wygodnie z konceptem randkowania. Okrelanie spotkania z kobiet jako randki
jest nieco zbyt dobitne, zbyt oficjalne, zbyt jednoznaczne - to taka krpujca deklaracja pod
hasem karty na st, ktrej z natury ostroni, nielubicy bezporednioci Anglicy wol
unika.
Nawet w przypywie odwagi pod wpywem alkoholu Anglik raczej nie uyje sowa
randka w swoich pijackich umizgach, zazwyczaj wybierajc bzykanko lub jaki synonim
tego sowa. Moe si to wydawa dziwne, jako e bzykanie mona uwaa przecie za
jeszcze bardziej jednoznaczne ni randka, ale ma sens w kontekcie pijanej logiki
angielskiego samca, wedug ktrej zaproponowanie kobiecie seksu jest w jaki sposb mniej
osobiste, intymne i krpujce ni zaproszenie jej na kolacj.
Gdyby to byo moliwe, Anglik wolaby nie artykuowa adnych konkretnych
zaprosze, czy to seksualnych, czy towarzyskich, wolc osign swj cel seri subtelnych
aluzji i okrnych manewrw, czsto tak niedopowiedzianych, e trudno je dostrzec. Ta
zasada niepewnoci ma wiele zalet: nie wymaga si od Anglika okazywania adnych
emocji; unika on wpltywania si zbyt szybko w co, co mogoby by opisane jako zwizek
(termin, ktrego nie cierpi jeszcze bardziej ni randka); nie musi robi ani mwi nic

ckliwego, utrzymuje wic swoj sztywn godno; a przede wszystkim, nigdy nie
wyraajc adnej jednoznacznej proby, unika ponienia zwizanego z jednoznacznym
odrzuceniem.
Angielki s przyzwyczajone do tej do mtnej, ambiwalentnej formy zalotw chocia nawet nam jest czasem trudno prawidowo odczytywa te sygnay, i powicamy
mas czasu na omawianie z koleankami potencjalnego znaczenia jakiej niejasnej aluzji lub
dwuznacznego gestu. Zasada niepewnoci ma take dla Angielek swoje zalety; cho jestemy
mniej emocjonalnie ostrone ni nasi mczyni, rwnie atwo si peszymy i wolimy unika
pochopnych deklaracji o miosnym przyciganiu. Zasada niepewnoci daje nam czas, by
oceni potencjalnego partnera przed wyraeniem zainteresowania, i szans na odrzucenie
niechcianych konkurentw bez mwienia im w twarz, e nic z tego nie bdzie.
Cudzoziemki jednak s zwykle zdezorientowane lub nawet powanie zirytowane
niejasnym charakterem angielskich obyczajw godowych. Moje nieangielskie znajome i
informatorki bez przerwy narzekaj na angielskich mczyzn, ktrych zmienne zachowanie
przypisuj niemiaoci, arogancji lub skrywanemu homoseksualizmowi, w zalenoci od
poziomu swego rozdranienia. Nie pojmuj jednej rzeczy, e angielskie zaloty to zasadniczo
pozwalajca zachowa twarz gra, w ktrej gwnym celem jest nie tyle znalezienie partnera
seksualnego, co uniknicie obrazy i zakopotania.
Ten element owej gry, w ktrym chodzi o uniknicie upokorzenia, jest jeszcze jednym
przykadem angielskiej negatywnej uprzejmoci - w ktrej zawiera si poszanowanie
potrzeby innych ludzi, eby nikt im si nie narzuca i nie narusza ich prywatnoci, w
odrnieniu od uprzejmoci pozytywnej, w ktrej chodzi o ich potrzeb wsplnoty i
aprobaty. Wiele pozornie dziwacznych cech angielskich mczyzn - ostrono, rezerwa i
rzekoma nieprzystpno, na ktr narzekaj cudzoziemki - to cechy charakterystyczne
uprzejmoci negatywnej. Unikanie zaenowania podczas zalotw moe wydawa si
egoizmem, ale jest to pewnego rodzaju kurtuazja. Zasada niepewnoci, zgodnie z ktr ani
przyciganie, ani odrzucenie nigdy nie s wyraane wyranie, a zaloty i uniki s raczej
kwesti subtelnych aluzji ni propozycji i odmowy wprost, pozwala obu stronom na
zachowanie twarzy. Zabawa w zaloty rzdzi si zasad fair play dokadnie tak jak inne
dyscypliny sportowe.
Przekomarzanie
W wikszoci innych krajw do flirtu i zalotw naley wymiana komplementw;
wrd Anglikw prdzej usyszymy wymian obelg. No, artobliwych inwektyw, gwoli
cisoci. Nazywamy to przekomarzaniem si i jest to jedna z naszych najpopularniejszych

form kontaktw sownych w ogle (na rwni z narzekaniem), jak rwnie nasza gwna
metoda flirtowania. Wszystkie kluczowe skadniki kokieteryjnych przekomarzanek s bardzo
angielskie: humor, zwaszcza ironia; gra sw; sprzeczki; cynizm; udawana agresja; droczenie
si; rezerwa - wszystko, co uwielbiamy. Poza tym przekomarzanie wyranie wyklucza
wszystkie rzeczy, ktrych nie lubimy i ktre wprawiaj nas w zakopotanie: emocje,
sentymentalizm, bycie serio i jasno deklaracji.
Zasady zalotnego przekomarzania si pozwalaj zalecajcym si do siebie parom na
przekazywanie wzajemnych uczu bez mwienia, co naprawd maj na myli, ktre byoby
krpujce. W istocie zasady przekomarzanek wymagaj od nich, eby mwili rzeczy
przeciwne do tych, ktre maj na myli - a w tym Anglicy celuj. Oto dosowny fragment
typowego podrywu, zapisany w autobusie. Dialog dwojga nastolatkw zosta przeprowadzony
na oczach (i uszach) grupy ich kolegw.
- Masz pozwolenie, eby nosi tak koszul? A moe si z kim zaoye?
- Ha! I kto to mwi - majtki ci wida, ty dziwko!
- To s stringi, gupku - ale ty takich rzeczy oczywicie nie wiesz. I nie masz szans si
dowiedzie.
- Skd wiesz, e bym chcia? Mylisz, e mi si podobasz? Ale z ciebie dziwka!
- Lepsze to, ni by takim ndznym przygupem!
- Szmata!
- Palant!
- Dziw... - o, to mj przystanek - przyjdziesz pniej?
- No, gdzie koo smej.
- Dobra.
- Cze.
Z pniejszej rozmowy ich kolegw wynikao, e ta para miaa si ku sobie ju od
jakiego czasu, wanie zaczli jakby chodzi ze sob (w ten do niejasny, nierandkowy
sposb, w jaki robi to Anglicy) i spodziewano si, e w najbliszej przyszoci zostan par.
Nawet gdybym nie syszaa tego komentarza, rozpoznaabym t wymian inwektyw jako
typowy flirt - moe nie byo to najdowcipniejsze ani najbardziej elokwentne przekomarzanie
si, z jakim si w yciu zetknam, ale to wanie zwyczajny, przecitny, codzienny dialog
angielskich zalotw. Zapisaam go sobie w notatniku tylko dlatego, e w tym czasie badaam
flirt i zbieraam przykady autentycznych procedur podrywu.
Zauwayam te, e angielskie nastolatki czasami przeprowadzaj specjaln form
zalotw grupowych, w ktrej maa grupka chopcw licytuje si z grupk dziewczt,

droczc si z nimi przy uyciu gwnie inwektyw zawierajcych aluzje do seksu. Te grupowe
przekomarzanki s najbardziej rozpowszechnione wrd modziey robotniczej, zwaszcza w
pnocnej czci kraju. Widziaam tam nawet grupki chopcw i dziewczt, obrzucajce si
nawzajem kokieteryjnymi obelgami z dwch przeciwnych stron ulicy. Angielskich
nastolatkw i dwudziestoparolatkw mona zobaczy te, jak oddaj si tej osobliwej formie
zbiorowych zalotw w miejscowociach wakacyjnych za granic, gdzie skonsternowani
tubylcy na pewno si zastanawiaj, jakim cudem takie gone szyderstwa i krzyki mog by
preludium do mioci i lubu. (Cho mog potwierdzi, e tak jest, czuj te skryty podziw
dla sprytnych tubylcw w kurortach hiszpaskich i greckich, ktrzy susznie podejrzewaj, e
mode Angielki mog by podatne na bardziej konwencjonalne podejcie do sprawy, i czsto
udaje im si odbi je ich nieokrzesanym angielskim adoratorom).
Jeli chodzi o dorosych, odkryam, e ich zalotne przekomarzanki s mniej otwarcie
obelywe ni u nastolatkw, ale e i tak maj tu zastosowanie te same zasady ironii,
dokuczania, pozornych inwektyw i tak dalej. Angielki w kadym wieku pewnie wolayby
bardziej rycersk, mniej okrn form zalotw - jednak zasady przekomarzania si, tak jak
zasada niepewnoci, s bardziej nastawione na uczucia zahamowanego emocjonalnie i
upoledzonego towarzysko angielskiego mczyzny ni na uczucia jego nieco mniej
zahamowanej i bardziej towarzysko wyrobionej partnerki. Jednake my, kobiety, jestemy
przyzwyczajone do stosowania si do tych zasad, i zazwyczaj robimy to podwiadomie.
Wiemy, e sprzeczki to gwny sposb angielskiego mczyzny na zacienianie wizi z
innymi mczyznami, tote przekomarzanie jest form zayoci, ktr on zna i z ktr jest
mu wygodnie. Wiemy, e gdy mczyzna wytrwale nam dokucza i droczy si z nami, to na
og znaczy, e nas lubi, i e jeli uczucie jest odwzajemnione, najlepiej to wyrazimy,
zachowujc si tak samo.
Podobnie jak w wypadku zasady niepewnoci, cudzoziemki nie maj tego
instynktownego, wrodzonego zrozumienia dla cech charakterystycznych angielskich
mczyzn i dlatego zazwyczaj s zbite z tropu, a czasem uraone, zasadami przekomarzania.
Czsto zdarza mi si im tumaczy, e gupia krowa naprawd moe by okreleniem
pieszczotliwym, a po prostu nie jeste w moim typie, wypowiedziane odpowiednim tonem i
w kontekcie przekomarzanki, moe by rwnoznaczne z propozycj maestwa. Nie
twierdz, e Anglicy nigdy nie prawi komplementw wprost i nie zapraszaj kobiet
oficjalnie na randki. Czsto robi obie te rzeczy, aczkolwiek do niezrcznie, a nawet
proponuj maestwo; tylko po prostu, jeli mog znale sposb bardziej okrny, zrobi to.
Mska przyja. Rytua obserwowania kobiet

Anglik moe nie jest zdolnym flirciarzem czy mistrzem bardziej wyrafinowanych
aspektw partnerskich wizi uczuciowych, gdy jednak przychodzi do stworzenia wizi z
innymi mczyznami, jest w swoim ywiole. Nie mwi tu o homoseksualnoci, wypieranej
czy nie, ale o uniwersalnej praktyce ludzkiej pielgnowania relacji midzy mczyznami,
tworzenia bliskich mskich przyjani i sojuszy. Kade znane spoeczestwo ma jak form
praktyk mskich wizi, zazwyczaj znajdujcych wyraz w klubach, organizacjach lub
instytucjach (jak na przykad londyskie kluby dentelmenw, z ktrych syn Anglicy),
lub przynajmniej specjalnych rytuaw, z ktrych kobiety s wyczone.
Powiedzielimy ju, e mska potrzeba tych wizi jest tak mocna, jak potrzeba seksu z
kobietami. W wypadku przecitnego Anglika moe by nawet silniejsza. Z popdem
pciowym heteroseksualnego angielskiego mczyzny jest wszystko w porzdku, a jednak
wyranie preferuje on towarzystwo innych mczyzn. Nie chodzi tu o skryt orientacj
homoseksualn; przeciwnie, angielscy geje s na og bardziej swobodni w towarzystwie
kobiet i bardziej je lubi. Ale trzeba powiedzie, e wiele angielskich rytuaw
umacniajcych mskie wizi powiconych jest udowadnianiu mskoci i heteroseksualnoci.
Najwaniejszym z nich jest rytua obserwowania dziewczt, angielska wersja
uwiconej tradycj i prawdopodobnie uniwersalnej mskiej rozrywki - wymiany uwag na
temat atrybutw fizycznych przechodzcych kobiet. Wszdzie na wiecie mona zobaczy
rne odmiany tego rytuau w prawie kadym pubie, barze, kawiarni, nocnym lokalu czy na
rogu ulicy. Wariant angielski, jak mona si spodziewa, jest kodowany. Bardzo niewiele z
tych utartych zwrotw jest zrozumiaych bez pewnej interpretacji. Kod nie jest jednak trudny
do zamania, a wikszo z tych oklepanych zwrotw mieci si w jednej lub dwch prostych
kategoriach: aprobaty (ta kobieta jest atrakcyjna) i dezaprobaty (ta kobieta nie jest
atrakcyjna).
Najbardziej typowym i dziwnym angielskim komentarzem z tej grupy jest mj
ulubiony: Twoja mnie nie bierze!. To standardowa uwaga na temat jakiejkolwiek pary
kobiet, z ktrych jedna, zdaniem komentatora, jest bardziej atrakcyjna od drugiej. Poza
udowodnieniem, e potrafi midzy nimi rozrni (i wykazuje zdrowe, mskie
zainteresowanie atrakcyjnymi kobietami), mwicy roci sobie prawo do tej bardziej
atrakcyjnej, oznaczajc t mniej adn jako twoj. Cho formalnie rzecz biorc, zwrot ten
jest zarezerwowany dla uwag na temat pary kobiet, uywa si go czsto, aby zwrci uwag
kumpla na nieatrakcyjno jakiejkolwiek przechodzcej kobiety, czy idzie ona w
towarzystwie milszej dla oka alternatywy, czy te nie. Kiedy w pubie w Birmingham
zanotowaam nastpujcy dialog:

Mczyzna 1 (zerkajc na grupk czterech kobiet, wchodzcych do pubu): Twoja

mnie nie bierze!
Mczyzna 2 (odwracajc si, by spojrze na kobiety, a nastpnie marszczc brwi ze
zdziwieniem): Ale ktra?
Mczyzna 1 (miejc si): Niewane, stary - sam se wybierz: wszystkie s twoje!
Mczyzna 2 (mieje si, ale niechtnie, wyglda na troch uraonego, bo tamten
zyska punkt jego kosztem).
Inny nieco zagadkowy angielski zwrot zwizany z obserwacj dziewczt, tym razem z
grupy aprobujcych, to: Mao jej brakuje do funta!. Ta uwaga odnosi si do rozmiaru
biustu obserwowanej kobiety i sugeruje, e s wiksze ni przecitne. Funt oznacza tu funt
wagi, nie walut - a wic zwrot oznacza dosownie, e nie dostaby wielu takich piersi
pooonych na wadze w spoywczym w stosunku do funtowego odwanika. Waciwie jest to
niedomwienie, poniewa due piersi prawdopodobnie wa wicej ni funt (ok. p
kilograma) kada, ale nie wchodmy w szczegy techniczne. Tak czy inaczej, jest to opinia
przychylna; due piersi s oficjalnie Rzecz Podan wrd angielskich mczyzn; nawet ci,
ktrzy sekretnie preferuj mae, zwykle czuj si zobligowani do wyraania aprobaty.
Wspomnianej uwadze czsto towarzyszy gest sugerujcy waenie cikich przedmiotw w
doniach: donie trzyma si tu przed klatk piersiow, otwarte, z lekko zgitymi palcami, a
nastpnie podrzuca lekko w gr i w d. A oto inny podsuchany dialog, tym razem w
londyskim pubie. Brzmi jak skecz komediowy, ale przysigam, e jest autentyczny:
Mczyzna 1 (komentujc bardzo szczodrze obdarzon przez natur kobiet siedzc
nieopodal): Kurcz! Mao jej brakuje do funta, co?
Mczyzna 2: ! Ju si tak nie mwi. Teraz ju nie wolno.
Mczyzna 1: Co? Nie wciskaj mi tego feministycznego kitu o poprawnoci
politycznej! Nikt mi nie zabroni mwi o cyckach, jak mam ochot!
Mczyzna 2: Nie... to nie feministki ci dorw, tylko ci od miar i wag. Ju si nie
uywa funtw, teraz jest system metryczny. Trzeba mwi kilogram!
Z zadowolonej siebie miny Mczyzny 2 wida byo, e uwaa si za bardzo
dowcipnego i e czeka na okazj, by uy tego gagu, ktry troch zepsu, zamiewajc si z
wasnego dowcipu i zupenie niepotrzebnie dodajc: He, he - nowe zarzdzenie z Brukseli!
Teraz trzeba mwi Mao jej brakuje do kilograma! Kumasz? Kilograma!.
Ja owszem! jest do oczywistym oglnym wyrazem aprobaty; przekazuje si w ten
sposb komunikat, e mwicy byby chtny uprawia seks z obserwowan kobiet. Dopiero
po dziesitce! jest komentarzem uwaczajcym, oznaczajcym, e mwicy musiaby wypi

dziesi duych piw - czyli niele si zala - eby w ogle bra pod uwag seks z dan
kobiet. Gdy usyszymy par czy grupk Anglikw mwicych sze, cztery, dwa,
siedem i tak dalej, gdy ukradkiem przygldaj si siedzcym w pobliu lub przechodzcym
kobietom, by moe wcale nie daj im ocen w skali dziesiciopunktowej, tylko robi aluzje
do liczby piw, ktre musieliby wypi, eby myle o seksie z nimi. To, e adnej z tych
kobiet nie przyszoby do gowy, eby zaszczyci tych samozwaczych jurorw drugim
spojrzeniem, jest nieistotne. Rytua obserwowania dziewczyn jest manifestacj mskiej
brawury, wycznie na uytek mskich towarzyszy. Recytujc te oklepane formuki,
uczestnicy rytuau potwierdzaj swj status macho, praktykujcych heteroseksualistw. Przy
milczcej zgodzie, zaoenie, e mog przebiera midzy obserwowanymi kobietami, nigdy
nie jest kwestionowane - a spisek umacniajcy to zbiorowe zudzenie zacienia wizi
spoeczne midzy obserwatorami dziewczt.
Klasa
Endogamia klasowa
Podobnie jak kady inny aspekt naszego ycia, seks Anglikw podporzdkowany jest
zasadom klasowym. Przede wszystkim istnieje nieoficjalna zasada endogamii klasowej,
zgodnie z ktr wprawdzie nie zabrania si maestw mieszanych (z rnych klas
spoecznych), ale si ich zwykle nie pochwala i w praktyce nie zdarzaj si one zbyt czsto.
Istniej oczywicie wyjtki i takie midzyklasowe maestwa s na pewno bardziej
popularne ni kiedy, ale wci pobieranie si ludzi z przeciwnych kocw spoecznego
spektrum naley do rzadkoci.
Tylko na kartach ksiek Barbary Cartland i P.G. Wodehousea synowie ksit i
hrabiw sprzeciwiaj si swoim rodzinom i upieraj si polubia skromne kelnerki.
Mczyznom z klasy wyszej zdarzaj si przygody czy nawet zauroczenia kobietami z klasy
robotniczej, generalnie jednak koczy si na tym, e eni si oni z dziewczynami o imionach
Arabella czy Lucinda, ktre dorastay w ogromnych rezydencjach w Gloucestershire, wrd
labradorw i kucykw. Z kolei Arabelle i Lucindy mog przey jaki buntowniczy romansik
z Kevinem czy Daveem, ale zazwyczaj opamituj si (jak ujyby to ich zaniepokojone
matki) i wychodz za kogo z podobnego rodowiska.
Z drugiej jednak strony, dwa gwne czynniki majce wpyw na awans spoeczny w
Anglii to wci wyksztacenie i maestwo. Te dwa czynniki mog czsto by poczone ze
sob, jako e uniwersytety nale do tych niewielu miejsc, gdzie modzi poszukiwacze
partnerw z rnych klas spoecznych maj szans si spotka jak rwni sobie. Nawet tutaj
wszystko wiadczy przeciw zwizkom egzogamicznym klasowo, bo badania regularnie

wykazuj, e gdy Anglicy id na studia, ujawniaj niezwyky talent do nawizywania

przyjani niemal wycznie ze studentami z identycznych rodowisk spoecznych.
Jednak mimo tych instynktw stadnych ludzie z rnych klas s spdzani razem na
seminaria, wykady czy zajcia sportowe lub nadobowizkowe kursy, jak muzyka czy kko
teatralne. A s nawet studenci, ktrzy podejmuj wiadomy wysiek, by unika zadawania si
wycznie z ludmi z tego samego rodzaju rodzin i szk jak moja, jak wyjania pewna
dzielna dziewczyna z wyszej warstwy klasy redniej.
Awans przez maestwo
Mczyzn inteligentw z klasy robotniczej czsto pociga wanie ten typ nieco
zbuntowanych kobiet z wyszej sfery. Moe to si skoczy lubem. Cho oczywicie istnieje
wiele wyjtkw, takie maestwa zwykle s troch mniej udane ni te, w ktrych to kobieta
polubia kogo z klasy wyszej od swojej. To dlatego, e niepisana zasada wymaga, aby
partner z niszej klasy przyj gust i maniery klasy, w ktr si wenia, lub przynajmniej
godzi si na wicej kompromisw i bardziej si dopasowa ni partner z klasy wyszej, a
awansujce spoecznie kobiety na og atwiej na to przystaj ni awansujcy spoecznie
mczyni.
Gdy mczyni z klasy robotniczej weniaj si w klas wysz, zachodzi konflikt
midzy snobizmem a seksizmem - midzy zasad polubiania kogo stojcego wyej a
tradycyjnymi zasadami mskiej dominacji, zgodnie z ktrymi od kobiet bardziej oczekuje si
przystosowania i kompromisw. Inteligentni mczyni z klasy robotniczej, ktrzy staj si
klas redni dziki wyksztaceniu, a zwaszcza ci, ktrzy skacz o kilka klas, enic si z
poznanymi na studiach kobietami z wyszej warstwy klasy redniej, mog czasem troch si
buntowa, li na to, e musz zmienia swoje nawyki. Mog na przykad uparcie nazywa
wieczorny posiek tea, sadzi w ogrodzie traw pampasow i nagietki, odmawia rozgniatania
groszku na grzbiecie widelca oraz celowo wprawia w zakopotanie snobistyczn teciow,
wci mwic toilet i settee podczas jej przyjcia gwiazdkowego. Ci awansujcy spoecznie
mczyni, ktrzy adaptuj si chtnie do swojej nowej klasy, zazwyczaj maj problem z
wasnymi rodzicami, ktrzy mog ich drani i ktrych mog si troch wstydzi. Nie ma
rozwiza idealnych.
Cho znw zastrzegam si, e istniej wyjtki, na og kobiety, ktre awansuj
spoecznie przez maestwo, s bardziej ulege i bardziej staraj si dopasowa. Czasem
wrcz zbyt gorliwie staraj si przyj akcent, sownictwo, gust, zwyczaje i maniery klasy
ma, i w tym penym obaw entuzjazmie moe im umkn par wanych niuansw. Mog na
przykad nosi odpowiednie ubrania, ale le dobrane, uywa odpowiednich sw, ale w

bdnym kontekcie, albo hodowa odpowiednie kwiatki, ale nie w takich jak trzeba
doniczkach - i koczy si na czym w rodzaju anagramu stylu ycia warstwy wyszej klasy
redniej. Nikogo na to nie nabior; teciowie s zaenowani, a rodzice si alienuj. Zbyt
gorliwe starania mog by gorsze ni brak stara. A poza tym, robic to, ami zasad byle
nie zbyt serio.
Partnerzy nie musz pochodzi z przeciwnych kracw spoecznego spektrum, eby
zasada awansu przez maestwo powodowaa napicia i konflikty. Anglicy zazwyczaj
pogardzaj klas ocienn o wiele bardziej ni klasami, ktre stoj niej. Na przykad
czonkowie wyszej warstwy klasy redniej czsto wykazuj o wiele wikszy snobizm i
pogard w stosunku do gustw i zwyczajw redniej warstwy klasy redniej ni w stosunku
do klasy robotniczej. Granica midzy redni a wysz warstw klasy redniej jest pena min
puapek i moe by najcisza do przejcia.
Mit o potencji klasy robotniczej
Niektre kobiety z wyszej warstwy klasy redniej s zafascynowane mczyznami z
klasy robotniczej przynajmniej czciowo z powodu do powszechnej opinii, e s oni
bardziej mscy i s lepszymi kochankami ni mczyni ze redniej i wyszej warstwy klasy
redniej. Nie ma na to adnych empirycznych dowodw. Mczyni z klasy robotniczej
pewnie zaczynaj wspycie seksualne nieco wczeniej ni warstwy wysze, ale oglnie
rzecz biorc, wcale nie uprawiaj seksu czciej, nie ma te adnego powodu, by uwaa, e
potrafi lepiej zadowoli swoje partnerki. Opinia, e mczyni z plebsu maj wiksz
potencj seksualn i mniej oporw, jest mitem utrwalonym wrd wyksztaconej klasy
redniej przez autorw takich jak D.H. Lawrence i John Osborne, a gdzie indziej przez
przemys soft porno, gdzie ka nam wierzy, e wszystkie kobiety z klasy redniej spdzaj
czas na fantazjowaniu o dobrze zbudowanych straakach, budowlacach lub czycicielach
okien. Mit o potencji klasy robotniczej promuje si ostatnio jeszcze bardziej - dziki
powstaniu kultury kumpelskiej, ktra wysawia tradycyjne i zasadniczo robotnicze mskie
wartoci i zainteresowania (futbol, samochody, laski, piwo itd.).
Utrzymywanie si tego mitu opiera si, jak sdz, gwnie na bdnym zaoeniu, e
szorstkie i prostackie podejcie do zalotw, ktre uwaa si za bardziej typowe dla mczyzn
z klas niszych, w pewnym sensie sugeruje wiksz energi seksualn ni powcigliwa i
niezrczna postawa, uznawana za domen mczyzny z klasy redniej i wyszej. Prawda jest
taka, e obie te postawy s objawami uomnoci towarzyskiej i zahamowania seksualnego i
adna z nich nie jest wiarygodnym wskanikiem mskoci ani seksualnej kompetencji. A w
kadym razie postawa, jak przyjmuje Anglik, mniej zaley od jego klasy spoecznej, a

bardziej od iloci spoytego przez niego alkoholu; wszyscy angielscy mczyni wierz w
magiczn, pozbawiajc zahamowa moc alkoholu; zwaszcza ci z klas wyszych wierz, e
dziki niemu stan si tak zniewalajco nieokrzesani i prostaccy jak proletariaccy bogowie
seksu.
A wic, do ka...
Ale co z samym seksem? Niektrzy czytelnicy moe czuj si troch oszukani, e
nazwaam ten rozdzia Seks, a do tej pory tyle gadaam o humorze, flircie, endogamii
klasowej i tak dalej, ale (prcz obalenia mitu potencji klasy robotniczej) w sumie niewiele o
tym, jacy Anglicy naprawd s w ku. A ju na pewno niewiele o tym, jak wypadamy na tle
innych narodw.
S po temu dwa gwne powody. Po pierwsze, bdc Angielk, uwaam ca spraw
za troch osobist i krpujc, dlatego te zwlekaam. (Gdybycie byli tu ze mn w moim
mieszkaniu, paplaabym nerwowo o pogodzie i mwia, e pjd tylko nastawi wod na
herbat...). Po drugie, hm, no, ee, jak to uj? Problem danych. Metoda obserwacji
uczestniczcej jest rzecz wspania, ale nie obejmuje bezporedniej obserwacji ycia
erotycznego badanych, a uczestniczenie nie oznacza przecie uprawiania seksu z ca
reprezentatywn grup tubylcw (czy cudzoziemcw, dla celw porwnawczych). No c,
zdarzao si, e antropologowie angaowali si w intymny kontakt z ludmi, ktrych badali
(ojciec mwi mi, e takie zwizki nazywano artobliwie penetracj kulturow), ale to
zawsze spotykao si raczej z dezaprobat. Przypuszczam, e jest to dopuszczalne, gdy bada
si rodzim kultur, tak jak ja - i owszem, naturalnie, miaam angielskich chopakw i
chodziam z kilkoma cudzoziemcami, ale ich liczba na pewno nie moe stanowi naukowo
reprezentatywnej prby. A w kategoriach dowiadczenia bezporedniego nie jestem
kompetentna, eby robi komentarze w imieniu eskiej poowy populacji.
Jednake s to do kiepskie wykrty. Wielu badaczy z dziedziny nauk spoecznych
rozpisuje si na temat kwestii seksu, w ktrych nie maj adnego osobistego dowiadczenia. I
cho nie uprawiaam seksu z dostatecznie przekrojow grup Anglikw, w moich badaniach
na pewno znalazo si wystarczajco wiele dyskusji na ten temat (z przyzwoicie du i
zrnicowan grup zarwno tubylcw, jak i cudzoziemcw), eby zdoby jak tak wiedz o
naszym zachowaniu seksualnym i jego niepisanych zasadach.
Rozmowy o seksie
Rozmowa z Anglikami na temat seksu nie jest atwa; cho nie jestemy specjalnie
pruderyjni, uwaamy temat za krpujcy, a poniewa nasze sposoby na pokrycie tego
skrpowania, jak odruchowy humor i uprzejme odwlekanie, s takie, jakie s, sporo mego

cennego czasu marnuje si na arty, dowcipy, zastpcze rozmowy o pogodzie i robienie

herbatki. Poza tym zasada byle nie zbyt serio oznacza, e zmuszenie Anglikw do
bezporednich, powanych, nieironicznych odpowiedzi na pytania o seks moe by niezwykle
trudne.
Jakby nie do byo trudnoci, istnieje jeszcze niepisana zasada, zgodnie z ktr
angielscy mczyni najczciej zakadaj, e kobieta, ktra w ogle mwi o seksie, nawet i
nie wprost, co najmniej sygnalizuje swoj dostpno seksualn, jeli nie wrcz ich podrywa.
Pewna moja znajoma Amerykanka narobia sobie przez t zasad kopotw; nie moga
zrozumie, dlaczego tylu Anglikw si do niej przystawia i obraa, gdy ona odrzuca ich
niewczesne awanse, skoro przecie nie daa im adnego powodu. Chcc jej pomc (i
zauwaajc okazj do eksperymentu), krciam si koo niej i podsuchiwaam niektre jej
rozmowy z mczyznami w lokalnym pubie. Okazao si, e mwi ona rzeczy typu: ale to
byo zaraz po tym, jak odkryam, e mj pierwszy m jest gejem, wic czuam si troch
zdezorientowana co do wasnej seksualnoci..., w jakie dziesi minut od poznania swego
rozmwcy. Wytumaczyam jej, e ten rodzaj intymnych wyzna, cho niewtpliwie rzecz na
porzdku dziennym w kraju Oprah Winfrey, przez wielu Anglikw bdzie interpretowany
jako niemal rwnoznaczny z pisemnym zaproszeniem. Gdy (niechtnie) powcigna sw
naturaln szczero, stwierdzia, e niechciane podrywy ustay.
wietnie, pomylaam. Kolejny udany eksperyment z testowaniem zasad - i to kto
inny odegra dla mnie niewiadomie rol krlika dowiadczalnego i zama zasady. Mj
ulubiony rodzaj bada terenowych. Ale cho ten test potwierdzi, e prawidowo rozpoznaam
niepisan zasad, wiedziaam, e ta sama zasada moe okaza si utrudnieniem w moich
prbach zbadania zwyczajw sypialnianych Anglikw. Obeszam ten problem w tradycyjny
sposb - manipulujc i oszukujc. Rozmawiaam gwnie z kobietami i z mczyznami,
ktrych znaam na tyle dobrze, e byam pewna, i nie zinterpretuj moich pyta bdnie.
Kobiety - nawet kobiety angielskie - potrafi by cakiem otwarte i szczere w prywatnych
rozmowach na temat dziwactw i cech charakterystycznych swoich kochankw, i gwoli
sprawiedliwoci, wasnych te, nauczyam si wic od nich samych sporo na temat obu pci. I
eby odda sprawiedliwo, zgromadziam, acz z trudem, sporo uytecznych informacji
podczas dyskusji ze znajomymi i informatorami pci mskiej, w tym jednego, ktremu w jaki
sposb udao si poczy encyklopedyczn znajomo seksualnych zachowa Angielek
(dziki dowiadczeniom osobistym z grup o proporcjach godnych bada MORI) z
rozbrajajco autoironiczn szczeroci na wasny temat.
Strefa wolna od zasad

A wic, po mniej wicej dziesiciu latach mudnego, taktownego zbierania informacji,

co takiego odkryam o prywatnym yciu erotycznym Anglikw? Wieci s cakiem dobre.
ko to jedyne miejsce, gdzie pozbywamy si prawie wszystkich naszych paraliujcych
zahamowa, gdzie wydajemy si, aczkolwiek chwilowo, magicznie wyleczeni z naszej
uomnoci towarzyskiej. Zacignij zasony, przyga wiato, zdejmij ubranie, a okae si, e
nagle stajesz si cakiem ludzki. Wic jednak potrafimy zaangaowa si emocjonalnie w
kontakt z innymi. Potrafimy by namitni, otwarci, ciepli, czuli, pobudliwi, impulsywni zachowywa si tak, jak zazwyczaj tylko podczas zabaw z psem czy kotem.
Pozbywamy si zahamowa autentycznie - nie pozornie, jak podczas sobotniego
pijastwa czy na wakacjach, gdzie i tak wszystko jest regulowane zasadami, gdy jedynie
odgrywamy zalecan spoecznie rol, szmirowat karykatur tego, jak sobie wyobraamy
swobodne zachowanie. Nasze seksualne wyzwolenie od zahamowa to autentyk.
Jasna rzecz, niektrzy z nas s bardziej swobodni czy rozpasani w ku ni inni. W
ku jestemy sob, prezentujemy w zwizku z tym cay przekrj rnych stylw
seksualnych - bywamy niemiali i pewni siebie; rozgadani i milczcy; niezrczni i
dowiadczeni; kreatywni, perwersyjni i konwencjonalni; niektrzy popisuj si wirtuozeri.
Wszystko zaley od wielu rnych czynnikw, jak wiek, dowiadczenie, osobowo, nastrj,
to, co czujemy do danego partnera, i tak dalej. Rzecz w tym, e czynniki wpywajce na nasze
rnorodne style seksualne s osobiste - nie maj nic wsplnego z zasadami angielskoci,
ktre rzdz naszym zachowaniem spoecznym.
Zasady pilnuj kadego kroku, ktry prowadzi do aktu seksualnego: to, gdzie
poznajemy naszego partnera, jak flirtujemy, co jemy na kolacj i w jaki sposb, jak
rozmawiamy, jak artujemy, co pijemy i jak alkohol wpywa na nasze zachowanie, jakim
samochodem jedziemy do domu i jak go prowadzimy (wzgldnie jak zachowujemy si w
autobusie czy w takswce), jaki mamy dom, do ktrego zabieramy naszego partnera, jak o
nim mwimy i jaki mamy do niego stosunek, jaki pies nas w nim wita, jak muzyk
puszczamy, jaki alkohol proponujemy, jak mamy urzdzon sypialni, jakie zasony, ktre
zacigamy, jakie ubranie zdejmujemy... Wszystko, a do tego momentu, czy nam si to
podoba, czy nie, jest przynajmniej czciowo zdeterminowane ktr z ukrytych zasad
angielskoci. Podczas aktu seksualnego nie przestajemy wprawdzie by Anglikami, ale przez
ten stosunkowo krtki czas naszymi dziaaniami nie powoduje aden konkretny, typowo
angielski zestaw zasad. Posiadamy te same pierwotne instynkty, co inne istoty ludzkie, i
wykazujemy t sam intensywno i rnorodno osobistych stylw seksualnych, co ludzie
w kadej innej kulturze. ko, przynajmniej podczas uprawiania seksu, jest stref woln od

zasad.
Wiedza podrcznikowa
Z drugiej jednak strony, mona pozwoli sobie na kilka uoglnie dotyczcych
angielskiego seksu. Na przykad angielscy mczyni, w odrnieniu od swoich
amerykaskich kolegw, zwykle nie czytaj tych straszliwie powanych poradnikw i
podrcznikw technik seksualnych. Angielki, nawet jeli nie korzystaj z tych ksiek,
czerpi sporo tego typu informacji z pism kobiecych. A do niedawna wynika z tego pewien
brak rwnowagi w podrcznikowej wiedzy fachowej w dziedzinie seksu.
Jednak teraz najbardziej samcze mskie magazyny angielskie zamieszczaj artykuy
jak doprowadzi kobiet do szalestwa, trzy atwe kroki do wielokrotnego orgazmu i tym
podobne - poza tym nawet analfabeci mog oglda nocne programy edukacyjne o seksie na
Kanale 4 czy paradokumentalne soft porno na 5 (serwuje si je, uczynnie, o takiej porze, eby
zaczynay si niedugo po zamkniciu pubw), tote nasi mczyni szybko nadrabiaj
zalegoci. Wielu modszych mczyzn - a nawet niektrzy starsi, co bardziej trendy zrozumieli ju chyba na przykad, e troch symbolicznego seksu oralnego jest de rigueur,
choby po to, by udowodni, e nie jest si kompletnym neandertalczykiem. Niektrzy nawet
ju przestali oczekiwa, e dostan za to medal.
Angielsko post coitum
Po seksie, albo (jeli zasnlimy) nastpnego ranka, powracamy do tradycyjnej
niezrcznoci. Mwimy:
Strasznie przepraszam, ale nie dosyszaem, jak masz na imi...?.
Czy nie masz nic przeciwko temu, e poycz twj rcznik?.
Nastawi wod na herbat....
Nie! Monty! Zostaw to! Nie wolno zjada biustonosza tej miej pani! Co ona sobie o
nas pomyli? Pu to! Niedobry piesek!.
Przepraszam, e troch przypalone; obawiam si, e toster jest troch kapryny moe nie lubi poniedziakw....
Ach, nie, s bardzo dobre. Ooo, tak - herbatka! Wspaniale, dzikuj! (to z
przynajmniej takim samym entuzjazmem jak cris de joie poprzedniej nocy).
No dobrze, troch przesadzam - ale nie bardzo; to wszystko s autentyczne, dosowne
cytaty ranka nastpnego.
Le vice Anglais i mieszne tyki
W ksice The English Jeremy Paxman powica pierwsze cztery strony rozdziau o
seksie temu, co Francuzi nazywaj le vice Anglais (angielsk sabostk), czyli biczowaniu

(klapsom, chostaniu i innym sposobom atakowania poladkw). Pod koniec zabawnego,

penego anegdot przegldu, Paxman przyznaje: Byoby niemdrym twierdzi, e angielska
sabostka jest rozpowszechniona wrd Anglikw. Nie jest. Nie jest take, mimo swej
nazwy, unikalna dla Anglikw. Wanie. (Mg jeszcze doda, e nawet ta nazwa
praktycznie nic nie znaczy, jako e Francuzi czasem okrelaj jako Anglais rzeczy, ktrych
nie akceptuj lub z ktrych chc zakpi - a ktre my z kolei nazywamy francuskimi; mwi
wyj po angielsku (a my - po francusku), angielski kapturek (czyli prezerwatywa), a
my francuski licik.
Jeli jednak akurat ta konkretna perwersja nie jest powszechna wrd Anglikw, ani
dla nas unikalna, po co powica jej tyle miejsca i znaczenia? Paxman mwi, e zasadnicza
dwuznaczno tej praktyki, e kara jest nagrod, a bl przyjemnoci - rozbrzmiewa
angielsk hipokryzj. No, moe. Ale ja uwaam, e istnieje prostsze wyjanienie, dlaczego
zaczyna on swj rozdzia o seksie od tej nieszczeglnie angielskiej sabostki, a jest to zasada
humoru odruchowego. Gdy stajemy przed wizj jakiejkolwiek dyskusji na temat seksu,
odzywa si nasz odruch humoru i robimy z tego art. A poza tym uwaamy, e tyek jest
mieszny z natury. Wic, jeli musisz rozmawia o seksie, zacznij od artu na temat tyka36.
Strona trzecia i nieerotyczny biust
A potem, jeli to moliwe, przejd do biustu, ktry te uwaamy za bardzo zabawny.
Paxman twierdzi, e Anglicy maj obsesj na punkcie piersi, jako dowd owej fiksacji
podajc codzienn parad biustw na trzeciej stronie tabloidw. Nie byabym taka pewna.
Piersi to drugorzdowa cecha pciowa, i mczyni na caym wiecie lubi na nie patrze - w
czasopismach i na ywo. Nie jestem przekonana, czy angielscy mczyni maj wiksz
obsesj na punkcie piersi ni, powiedzmy, Amerykanie, Australijczycy, Skandynawowie,
Japoczycy czy Niemcy. Codzienny pokaz biustw na trzeciej stronie The Sun i innych
tabloidw jest jednak interesujcym angielskim zjawiskiem, i warto mu si przyjrze bliej.
W oglnokrajowej ankiecie MORI tylko 21 procent z nas wyrazio moraln
dezaprobat wobec rewii biustw ze strony trzeciej. Ze wszystkich medialnych sposobw
przedstawienia seksu, dziewczyny topless ze strony trzeciej wzbudziy najmniej potpienia.
Nawet wrd kobiet tylko 24 procent miao moralne zastrzeenia co do strony trzeciej,
podczas gdy niemal dwa razy wicej, 46 procent, protestowao przeciw magazynom soft
porno w kioskach z gazetami (takim jak Playboy, z podobnymi zdjciami), a 54 procent
byo zdania, e pornografia w kinie jest niemoralna. Oczywicie, nie znaczy to, e pozostae
76 procent kobiet czerpie przyjemno z ogldania tej strony, sugeruje jednak, e wiele z nich
nie uwaa jej za pornografi - moe postrzegaj j jako co bardziej nieszkodliwego, mimo

e te zdjcia s mniej wicej takie same, jak we wspomnianych magazynach.

Te statystyki zaintrygoway mnie, zaczam wic zadawa moje wasne pytania,
prbujc odkry, dlaczego zarwno kobiety, jak i mczyni uwaaj, e strona trzecia w
jaki sposb rni si od innych zdj soft porno. W kategoriach liczbowych, cho moja
prba bya o wiele mniejsza, otrzymaam mniej wicej takie same wyniki, co w ankiecie
MORI - tylko okoo jednej pitej moich informatorw byo przeciwnych stronie trzeciej.
Byam zaskoczona, e nawet niektre z moich informatorek o orientacji feministycznej nie
potrafiy wzbudzi w sobie zbyt wielkiego na ni oburzenia. Dlaczego? Bo te dziewczyny ze
strony trzeciej to taki art - wyjania jedna kobieta. - Nie mona ich tak naprawd bra na
serio. Ach, przypuszczam, e po prostu ju si do nich przyzwyczaiymy - stwierdzia
inna. Strona trzecia jest jak te pikantne karteczki znad morza - powiedziaa jedna szczeglnie
bystra informatorka. - Jest po prostu gupia, z tymi gupimi podpisami penymi okropnych
kalamburw. Nie jest w stanie nas obrazi. Pewna nastolatka wyrazia si rwnie
lekcewaco: W porwnaniu z tym, co ludzie cigaj z internetu, czy nawet z tym, co jest w
telewizji - strona trzecia jest taka niewinna, jakby oryginalna i starowiecka.
Zauwayam, e prawie wszyscy ludzie, ktrych pytaam o stron trzeci (nawet
kilkoro z tych, ktrzy wyrazili dezaprobat), z reguy miali si lub przynajmniej umiechali
przy odpowiedzi. Przewracali oczami, potrzsali gow, ale w tolerancyjny, zrezygnowany
sposb, tak jak robi ludzie mwicy o drobnych wystpkach niegrzecznego dziecka lub
zwierzaka. Strona trzecia to tradycja, instytucja, w jaki sposb pokrzepiajco swojska, jak
suchowisko The Archers czy deszcz w wito pastwowe. George Orwell opisa angielsk
klas robotnicz jako oddan spronym dowcipom i mwi o przemonej wulgarnoci
nieprzyzwoitych humorystycznych pocztwek. Niedorzeczne kalambury, gra sw i
dwuznaczne aluzje w podpisach pod zdjciami ze strony trzeciej s w takim samym stopniu
czci tej tradycji, co nagie piersi, przypominajc nam, e seks jest troch artem, e nie
naley go bra zbyt powanie. Trudno jest traktowa cyce i wice ze strony trzeciej jako
pornografi, tak samo jak pornografi nie s tyki i arty sowne na artobliwej pocztwce
znad morza albo filmy z serii Do dziea! Nie s one nawet tak naprawd sexy. Strona trzecia
jest w pewnym sensie zbyt gupia, zbyt karykaturalnie groteskowa, zbyt angielska, eby by
sexy.
Anglia moe jest krajem kopulujcym, ale nie jest krajem erotycznym - napisa
George Mikes w 1977 roku. Tym samym udoskonali swoje oryginalne stwierdzenie z roku
1946, e Ludzie z Kontynentu maj ycie seksualne. Anglicy maj termofory z gorc
wod, cho wci nie do koca jest ono pochlebne. Troch racji jednak ma, co potwierdzaj

moje badania na temat strony trzeciej: tylko Anglikom mogo si uda przerobi zdjcia
zmysowych, pnagich kobiet w co tak cakiem pozbawionego erotyzmu jak strona trzecia.
Seks a angielsko
Co to wszystko mwi nam o angielskoci? Wikszoci ujawnionych tu cech
charakterystycznych mona si ju byo spodziewa: humor, uomno towarzyska,
hipokryzja, fair play, przeczulenie na punkcie klasy, uprzejmo, skromno i tak dalej. Ale
coraz wyraniej wida, e tych charakterystycznych cech definiujcych nie mona traktowa
(pace Orwell, Priestley, Betjeman, Bryson, Paxman i wszyscy inni, ktrzy sporzdzali spisy)
wycznie jako listy oddzielnych, niepoczonych cech czy zasad; musz one by rozumiane
jako pewien rodzaj systemu.
Przygldajc si baczniej zasadom i schematom zachowa w tym rozdziale, widz, e
wikszo z nich to produkty poczenia lub interakcji co najmniej dwch cech
definiujcych. Zasada humoru odruchowego jest przykadem uycia humoru (cecha
definiujca sama w sobie) w celu zagodzenia symptomw naszej uomnoci towarzyskiej
(kolejna cecha definiujca).
Wiele stref flirtu rozpoznanych przez test PAC rwnie ujawnia interakcje midzy
cechami definiujcymi. Nasze problemy z imprezami dla singli i biurami matrymonialnymi nasza potrzeba udawania, e gromadzimy si w jakim nietowarzyskim celu, i nasze
przewraliwienie na punkcie konceptu randkowania - zawieraj poczenie uomnoci
towarzyskiej (znowu), hipokryzji i antypowagi (podzbir humoru).
Zasada klubowiczw: adnego seksu, jestemy zbyt cool, dotyczy gwnie
hipokryzji, ale warto tu o niej wspomnie, poniewa zdaje si ona potwierdza co, co
podejrzewaam od jakiego czasu, a mianowicie e angielska hipokryzja jest naprawd
szczeglnym rodzajem hipokryzji, polegajcej na zmowie, jakby niepisanym porozumieniem,
e mamy oszukiwa siebie samych, a nie adnym celowym oszukiwaniem innych.
Zasada flirtu kurtuazyjnego czy hipokryzj z kolejn cech definiujc,
uprzejmoci. Wydaj si one i bardzo w parze; uprzejmy egalitaryzm jest jeszcze jednym
produktem hipokryzji i uprzejmoci, poczonym z przeczuleniem na punkcie klasy.
Zasada niepewnoci nie jest znakiem tumionej orientacji homoseksualnej, ale
interakcj trzech cech definiujcych angielsko: uomnoci towarzyskiej + uprzejmoci + fair
play. Zasady przekomarzania si s produktem uomnoci towarzyskiej + humoru; zasady
obserwowania kobiet zawieraj je obie, z dodatkiem naszego specjalnego rodzaju hipokryzji
polegajcej na zbiorowym oszukiwaniu si. Zasada awansu przez maestwo czy
wiadomo klasow i hipokryzj; zasady rozmw o seksie s symptomami uomnoci

towarzyskiej, traktowanej znowu z humorem, tak samo jak zasada miesznych tykw.
Wnioski s jeszcze do surowe - jestem pewna, e odnone rwnania s bardziej
skomplikowane ni to moje dodawanie - ale przynajmniej zmierzamy w kierunku czego, co
wyglda bardziej jak diagram ni lista. Jeszcze tego wszystkiego nie rozwizaam, ale wci
mam nadziej, e zanim skocz t ksik, znajd jaki graficzny sposb zilustrowania
powiza i interakcji midzy elementami, ktre tworz nasz charakter narodowy.
Wreszcie kalamburografia strony trzeciej, gdzie niemdra gra sw w jakim sensie
neutralizuje erotyk obrazkw, jest kolejnym przykadem angielskiego uycia humoru, eby
zrwnoway potencjalne zakopotanie lub obraz (kombinacja uomnoci towarzyskiej +
humoru + uprzejmoci). Niektre kultury celebruj seks i erotyk; inne (gwnie religijne)
neutralizuj seks cenzur; inne (USA, pewne rejony Skandynawii) oswajaj go sztywn,
nadt poprawnoci polityczn. Anglicy robi to za pomoc humoru.

Obrzdy przejcia
Nazwaam ten rozdzia Obrzdy przejcia, zamiast Religia, poniewa religia jako taka
w dzisiejszych czasach pozostaje bez szczeglnego wpywu na ycie wikszoci Anglikw,
ale rytuay, do ktrych pastorzy Kocioa anglikaskiego lekcewaco odnosz si jako
przyjcie (na wiat), wyjcie (za m), zejcie, jak rwnie inne, mniej doniose, s wci
wane. Wikszo uczciwych anglikaskich duchownych przyzna bez wahania, e rites de
passage maestwa, mierci, i w mniejszym stopniu urodzin, s teraz ich jedynym kontaktem
z wikszoci parafian. Niektrzy z nas chodz wprawdzie do kocioa na Boe Narodzenie, a
czasem nawet na Wielkanoc, lecz dla wikszoci praktykowanie ogranicza si do lubw,
pogrzebw i czasem chrztw.
Wszyscy tak pisz
Dworzanin krlowej Elbiety I John Lyly twierdzi, e Anglicy to nard wybrany
przez Boga i szczeglny. No c, jeli tak, musia to by istotnie do szczeglny wybr ze
strony Wszechmogcego, poniewa jestemy chyba najmniej religijnym narodem na Ziemi.
A do 88 procent Anglikw twierdzi w ankietach, e wyznaje t czy inn chrzecijask
religi - zazwyczaj protestantyzm Kocioa anglikaskiego - ale w praktyce tylko okoo 15
procent tych chrzecijan naprawd chodzi regularnie do kocioa. Wikszo uczszcza
jedynie na ceremonie wyej wspomnianych obrzdw przejcia, a wielu z nas jedyny
kontakt z religi ma podczas ostatniego rytuau - pogrzebu. Dzi w wikszoci nie jestemy
ochrzczeni i tylko okoo poowy z nas bierze lub w kociele, ale prawie wszyscy mamy jaki
rodzaj chrzecijaskiego pochwku. To nie dlatego, e mier nagle skania Anglikw do
religijnoci, ale dlatego, e jest to opcja automatyczna, domylna: niewybranie
chrzecijaskiego pogrzebu wymaga konkretnego wysiku, dokadnego okrelenia, czego
pragnie si w zamian, i w ogle zamieszania i zawracania gowy.
Tak czy inaczej, Koci anglikaski to najmniej religijny Koci na ziemi.
Powszechnie wiadomo, e jest pobaliwy a do przesady i wygodnie pozbawiony nakazw i
zakazw. Okrelenie si jako C of E (jest to skrt od wyraenia Church of England, Koci
anglikaski, ktrego wolimy uywa, gdy tylko si da, tak w mowie, jak i w formularzach,
poniewa sowo koci brzmi troch religijnie, a England moe wydawa si zbyt
patriotyczne) w powszechnym spisie ludnoci czy na jakim podaniu, zgodnie z przyjtym
zwyczajem, absolutnie nie sugeruje gbokiej wiary czy religijnoci, nawet nie wiary w
istnienie Boga. Alan Bennett zauway kiedy, przemawiajc do Prayer Book Society, e w
Kociele anglikaskim kwestia, czy kto wierzy w Boga, czy nie, jest omijana szerokim
ukiem. Nie jest w dobrym gucie. Kto powiedzia, e Koci anglikaski jest tak

ustanowiony, e jego czonkowie mog sobie wierzy, w co im si tylko ywnie podoba, ale
oczywicie prawie nikt tego nie robi.
Raz podsuchaam rozmow w poczekalni mojego lekarza rodzinnego. Mniej wicej
trzynastoletnia dziewczynka wypeniaa jaki medyczny formularz, w czym od czasu do czasu
pomagaa jej matka. Crka zapytaa: Wyznanie? Jakiego ja jestem wyznania? My przecie
nie mamy adnego wyznania?. Nie - odpowiedziaa matka. - Wpisz po prostu C of E.
Co to jest C of E? - zapytaa crka. Koci anglikaski. To jest wyznanie?. Co w
tym rodzaju. Waciwie to nie, po prostu wszyscy tak pisz. Podobnie jak automatyczny
pochwek chrzecijaski, C of E jest czym w rodzaju opcji standardowej. Troch jak
kratka w kwestionariuszach ani tak, ani nie - rodzaj apatycznego, neutralnego wyznania dla
duchowo obojtnych.
Trudno znale kogo, kto traktuje Koci anglikaski powanie - nawet w jego
wasnych szeregach. W 1991 roku wczesny arcybiskup Canterbury, dr George Carey,
powiedzia: Widz nasz Koci jako staruszk, ktra co tam mamrocze do siebie w kcie i
ktr wikszo ludzi ignoruje. I ten komentarz w stylu Kapouchego nastpi zaraz po
powoaniu Careya na najwysz pozycj w tym Kociele. Jeli sam arcybiskup Canterbury
porwnuje swj Koci do mao znaczcej zniedoniaej staruszki, trudno si dziwi, e
reszta z nas nie ma oporw, eby go ignorowa. Jak mona byo oczekiwa, w homilii prawie
dziesi lat pniej lamentowa, e dominuje milczcy ateizm. No, naprawd - a czego si
spodziewa?
agodna obojtno
A kluczowym sowem w jego lamencie jest milczcy. Nie jestemy nacj otwartych,
zdeklarowanych ateistw. Nie jestemy rwnie agnostykami. Wybra ktry z tych
terminw oznaczaoby okaza pewne zainteresowanie tym, czy istnieje jakie bstwo - a w
rezultacie trzeba byoby ten fakt odrzuci lub zakwestionowa. Tymczasem wikszoci
Anglikw po prostu niespecjalnie to obchodzi.
W badaniach opinii publicznej okoo 60 procent ludzi na pytanie, czy wierz w Boga,
odpowiada tak37, ale doktor Carey ma racj, nie biorc tej odpowiedzi za dobr monet.
Gdy zapytaam o to ludzi, okazao si, e wielu z nich odpowiedziao tak, poniewa:
nie s szczeglnie religijni, ale w Co jakby wierz;
s skonni zaakceptowa, e moe istnie jaki Bg, a wic nie byoby zbyt
kategoryczne;
chcieliby wierzy, e Bg istnieje, mimo e oglnie wydaje si to mao
prawdopodobne;

nie s pewni, ale waciwie rwnie dobrze mog da Mu kredyt zaufania;

szczerze mwic, nie myleli o tym, ale tak, jasne, czemu nie.
Pewna kobieta powiedziaa mi: Zaznaczyam na pierwszej stronie wyznanie
chrzecijaskie, bo przecie jestem jakby chrzecijank w odrnieniu od muzumanw,
hinduistw czy innych, wic pniej stwierdziam, e powinnam zaznaczy te, e wierz w
Boga - inaczej wyszabym na niekonsekwentn.
Sprytni badacze z MORI zaczli ostatnio zadawa swoje pytania o religi w sposb
lepiej dostosowany do niejednoznacznych opinii i niezdecydowanych postaw Anglikw.
Teraz oferuj opcje nastpujce:
Jestem praktykujcym czonkiem zorganizowanej religii; tylko 18 procent z nas
zaznacza t moliwo, w tym wszyscy wyznawcy islamu, hinduizmu, sikhizmu i tak dalej,
ktrzy rzeczywicie praktykuj.
Jestem niepraktykujcym czonkiem zorganizowanej religii; to jakby zaznaczy
kratk C of E. T niewymagajc opcj wybiera 25 procent z nas.
Skaniam si ku yciu duchowemu, ale tak naprawd nie nale do adnej
zorganizowanej religii: zdanie na tyle niejasne, e przemawia do 24 procent z nas - w tym
zapewne niektrych z 31 procent wierzcych w astrologi, 38 procent wierzcych w duchy,
42 procent w telepati, 40 procent w anioa stra itd., itp.
Jestem agnostykiem (nie jestem pewny, czy Bg istnieje); za duo tu trzeba myle,
tylko 14 procent.
Jestem ateist (jestem przekonany, e Boga nie ma); jak wyej, i zbyt stanowczo,
tylko 12 procent.
adne z powyszych; no c, powysze wyczerpay praktycznie wszystkie
moliwoci, tylko 7 procent.
Nie wiem; przy tylu ambiwalentnych, wymijajcych opcjach w ofercie, niegrzecznie
byoby ktrej nie wybra, tylko 1 procent.
A wic mimo e ostatecznie tylko 12 procent przyznaje si do ateizmu, myl, e
opinia byego arcybiskupa o dominujcym milczcym ateizmie wrd Anglikw jest do
trafna. Gdybymy byli prawdziwymi ateistami, on i jego Koci mieliby materia, nad
ktrym mogliby pracowa. A nam po prostu a tak nie zaley.
Jestemy nie tylko obojtni, ale gorzej (z punktu widzenia Kocioa) - jestemy
uprzejmie obojtni, tolerancyjnie obojtni, agodnie obojtni. Waciwie nie mamy nic
przeciwko Bogu. Jeli nas kto przycinie, nawet przyznamy, e On moe istnie - albo e
moe istnie Co, co moemy rwnie dobrze nazwa Bogiem, choby tylko dla witego

spokoju. Bg jest w porzdku tam, gdzie Jego miejsce, czyli w kociele. Gdy jestemy w Jego
domu - podczas lubw i pogrzebw - wypowiadamy wszystkie te stosowne formuki, tak jak
si robi, goszczc w domach innych ludzi, cho ta powaga zdaje nam si nieco absurdalna i
troch krpujca. Poza tym On w bardzo maym stopniu oddziauje na nasze ycie czy myli.
Inni mog sobie Go czci, jeli chc - to wolny kraj - ale to sprawa prywatna i powinni
zachowywa to dla siebie i nie zanudza innych, czy wprawia ich w zakopotanie, robic
wok tego niepotrzebne zamieszanie. (Anglicy niczego bardziej nie nienawidz ni
zamieszania).
W wielu innych krajach - na przykad w Ameryce - politycy i inne znaczce postacie
ycia publicznego czuj si zobligowane do manifestowania swojej pobonoci i wzywania
swojego bstwa przy kadej okazji. Tutaj musz postpowa dokadnie odwrotnie. Nawet
wzmianka o tym, e si wierzy, byaby w bardzo zym gucie. Wiadomo, e Tony Blair jest
pobonym chrzecijaninem (to przypado, ktr tolerujemy w nasz tradycyjny niechtnie
uprzejmy sposb, ale tylko dlatego, e ma on na tyle zdrowego rozsdku, e si z tym nie
afiszuje), lecz najwyraniej sucha swoich specw od propagandy i nigdy nie uywa sowa na
B. Mimo tych rodkw ostronoci, w magazynie Private Eye zosta skarykaturowany
jako pompatyczny i zadufany w sobie wiejski pastor, a jego przemwienia i owiadczenia s
cenzurowane pod wzgldem wszelkich znakw niestosownej pobonoci, ktrej najmniejszy
nawet lad staje si natychmiast celem ataku i kpin. (Tu warto przypomnie sobie jeszcze raz,
e satyra to jest to, co Anglicy maj zamiast rewolucji i powsta).
Nasza agodna obojtno pozostaje agodna tylko dopty, dopki ludzie religijni,
jakiegokolwiek wyznania, zachowuj je dla siebie i powstrzymuj si od wprawiania w
zakopotanie niepraktykujcej, duchowo neutralnej wikszoci krpujcymi lub nucymi
pokazami religijnego zapau. A kade uycie sowa na B, chyba e w sensie ironicznym lub
po prostu jako rodka stylistycznego (bro Boe, Bg jeden wie, zapomniane przez Boga
itd.), liczy si jako taka niestosowna demonstracja. Wszelka nadmierna powaga powoduje, e
skrcamy si z zaenowania; religijne namaszczenie wywouje u nas gbok podejrzliwo i
zdecydowany niepokj.
Przyjcie, wyjcie, zejcie
Tyle jeli chodzi o religi. Ale co z tymi obrzdami przejcia, ktre wci odbywaj
si w kocioach lub polegaj na jakich niejasno religijnych ceremoniach, choby tylko z
braku innych lub dla wygody? Termin rites de passage zosta ukuty w 1908 roku przez
antropologa Arnolda van Gennepa, ktry okreli je jako obrzdy, ktre towarzysz kadej
zmianie miejsca, stanu, pozycji spoecznej i wieku. Van Gennep zauway, e wprawdzie

wszystkie stworzenia rodz si, osigaj dojrzao, rozmnaaj si i umieraj, ale tylko
ludzie czuj potrzeb, eby z powodu kadej zmiany w cyklu yciowym (jak rwnie z
przemian kalendarzowych) robi straszne ceregiele38 - otaczajc je skomplikowanymi
rytuaami i nadajc zmianom biologicznym i sezonowym gbokie spoeczne znaczenie. Inne
stworzenia walcz o dominacj i status w swoim stadzie czy innych grupach spoecznych, i
tworz specjalne wizi i sojusze z wybranymi osobnikami. W tym wypadku ludzie take robi
wielkie zamieszanie, oznaczajc kady awans dotyczcy rangi i przynalenoci do podgrupy
jeszcze wiksz liczb rytuaw, obrzdkw i ceremonii.
Czyli w obrzdach przejcia nie ma nic szczeglnie angielskiego. Kade
spoeczestwo posiada te rytuay, i chocia szczegy i akcenty rni si w rnych
kulturach, van Gennep wykaza take, e rytuay te zawsze maj mniej wicej tak sam
podstawow struktur, obejmujc trzy fazy: faz separacji (preprogow), marginalizacji
(progow) i faz inkorporacji (postprogow).
Nawet jeli chodzi o szczegy i rozoenie akcentw, wikszo angielskich
obrzdw przejcia jest oglnie podobna do rytuaw wielu innych kultur zachodnich: nasze
dzieci chrzczone s w bieli i maj rodzicw chrzestnych; nasze panny mode te nosz biel,
maj druhny i miesic miodowy; na pogrzeby wkadamy czer; na Boe Narodzenie dajemy
sobie prezenty - i tak dalej. Niewiele jest elementw w zasadniczej formule i kolejnoci
wydarze na, powiedzmy, typowym angielskim lubie czy pogrzebie, ktre wydawayby si
jako szczeglnie dziwne lub nieznane turycie amerykaskiemu, australijskiemu czy z
Europy Zachodniej.
Ambiwalencja
A wic co (jeli w ogle co) jest typowo angielskiego w angielskich obrzdach
przejcia? Co (jeli w ogle co) moe wydawa si dziwne czy inne turycie czy imigrantowi
z nawet pokrewnej wspczesnej kultury zachodniej? Zaczam od do oczywistego kroku i
zapytaam kilku z nich. To nie zwyczaje czy tradycje - powiedziaa spostrzegawcza
amerykaska informatorka, ktra sama braa udzia w lubach (w jednym jako panna moda,
w jednym jako matka panny modej) po obu stronach Atlantyku. - Masz racj, one s
waciwie takie same. Bardziej chodzi o postaw ludzi, co w ich zachowaniu. Trudno to
opisa, ale Anglicy po prostu jakby nie uczestnicz w peni w lubie w taki sposb jak my zawsze wydaj si troch, nie wiem, zdystansowani, jakby cyniczni, ale jednoczenie
niezrczni - w jakim sensie nie przejci naprawd. Inna informatorka zza oceanu
powiedziaa mi: Zawsze sdziam, e Anglicy s dobrzy w rytuaach - wiesz, pompa,
ceremonia i tak dalej. No i jestecie: nie ma nikogo lepszego, jak przychodzi do naprawd

duej imprezy publicznej - luby krlewskie, pogrzeby pastwowe... ale gdy idzie si na
przykad na zwyczajny prywatny lub, wszyscy wydaj si tacy... skrpowani, sztuczni i
sztywni. Albo zalewaj si w pestk i wydurniaj. Stanw porednich raczej nie ma.
Problem w tym, e obrzdy przejcia s z definicji okazjami towarzyskimi,
wymagajcymi dugotrwaego przymusowego kontaktu z innymi ludmi - a co gorsza, wiele z
nich to okazje towarzyskie, na ktrych prywatne sprawy rodzinne (czenie si w pary,
aoba, wejcie w doroso) staj si publiczne. Poza tym oczekuje si od czowieka, e
wyrazi jakie emocje. Co prawda, bez przesady; Anglicy nie uznaj ekstrawaganckich
szlochw na pogrzebach, szalonej radoci na lubach czy nadmiernego sentymentalizmu
podczas chrztw, ale nawet minimalna, symboliczna manifestacja uczu, typowa dla
angielskich obrzdw przejcia, moe by gehenn dla wikszoci z nas. (Wikszo nie
moe nawet strawi znaku pokoju - rytuau wprowadzonego do zwykego naboestwa
kocielnego przez kierujcych si najlepszymi intencjami pastorw, ktry wymaga od nas
ucinicia rki osoby stojcej obok i wymamrotania Pokj z tob. Wszyscy ludzie,
ktrych znam, nie cierpi znaku pokoju - powiedzia jeden z informatorw. - Dreszcz mi
przechodzi po krzyu na sam myl).
Obrzdy przejcia zwizane z cyklem yciowym mog by oczywicie rdem stresu
take w innych krajach. Wydarzenia zaznaczane przez obrzdy przejcia wynikaj czsto z
wanych przemian, ktre mog by rdem sporego lku i niepokoju. Nawet wydarzenia
uznawane za przejcia pozytywne, okazje do witowania, takie jak chrzty, ceremonie z
okazji osignicia penoletnoci lub ukoczenia szkoy, przyjcia zarczynowe i luby - mog
by bardzo stresujce. Przejcie od jednego stanu spoecznego do innego to trudna sprawa,
nieprzypadkowo wic takim wydarzeniom w wikszoci kultur prawie zawsze towarzysz
spore iloci alkoholu.
Anglicy jednak traktuj obrzdy przejcia jako szczeglne wyzwania, i myl, e
nasze skrpowanie odzwierciedla dziwn ambiwalencj naszej postawy wobec rytuau.
Czujemy intensywn potrzeb zasad i formalnoci, ale rwnoczenie ceremonie s dla nas
bolenie krpujce i niewygodne. Najlepiej czujemy si w uniformie, take w przenoni, na
przykad podczas tych krlewskich i pastwowych obrzdw na wielk skal, gdzie kady
krok i kade sowo s dokadnie zaplanowane, co nie zostawia miejsca na niepewno czy
nieudoln improwizacj. Uczestnicy moe nie czerpi radoci z tych okazji, ale przynajmniej
wiedz, co robi i mwi. W rozdziale Ubir zwrciam uwag, e cho Anglicy nie lubi
oficjalnoci i nie znosz, eby im co dyktoway jakie sztywne reguki, brakuje im
naturalnego wdziku i swobody towarzyskiej, eby radzi sobie z brakiem oficjalnoci.

Rytuay prywatnych lubw, pogrzebw i innych przej s na tyle formalne, eby

nas usztywni i wprawi w rozdranienie, ale take na tyle nieformalne, by zdemaskowa
nasz towarzysk uomno. Oficjalna pobono i frazesy s zbyt pretensjonalnie powane,
zbyt wymuszone i w wielu wypadkach zbyt krpujco religijne, powoduj, e skrcamy si,
szarpiemy za konierzyki i przestpujemy z nogi na nog. Ale czci nieoficjalne, kiedy to
jestemy pozostawieni sami sobie, s jeszcze gorsze. Nasze problemy podczas lubw i
innych rytuaw transformacyjnych s zasadniczo takie same jak podczas kadego innego
angielskiego spotkania towarzyskiego - choby te wszystkie nieudolne przedstawiania i
powitania, gdzie nikt nie wie tak naprawd, co powiedzie i co zrobi z rkami - tylko e tutaj
nasze problemy s wyolbrzymione przez wano okazji. Czujemy, e powinnimy
powiedzie co stosownie gbokiego pannie modej, dumnym rodzicom, wdowie czy
absolwentowi, nie wpadajc w ton podniosy czy sentymentalny i nie uciekajc si do
wytartych frazesw, i e powinnimy przybra odpowiednio zadowolony lub przygnbiony
wyraz twarzy, znowu nie przesadzajc z radoci czy smutkiem. I wci nie wiemy, co zrobi
z rkami, czy ciska i caowa, czy nie, znw wic nastpuj tradycyjne niezgrabne,
niepewne uciski doni, sztywne obejmowanie si i niezrczne zderzanie policzkami (na
lubach i chrzcinach - rondami kapeluszy).
Przyjcie i rytuay inicjacji
Tylko okoo jednej czwartej Anglikw chrzci swoje dzieci. To nam chyba mwi
wicej o angielskiej obojtnoci religijnej ni o stosunku do dzieci, a przecie poowa z nas
bierze jednak lub w kociele i wikszo ma ostatecznie chrzecijaski pogrzeb, wic dosy
znaczca niepopularno chrztu moe by take odbiciem pewnej kulturowej apatii, gdy
chodzi o dzieci. I nie jest tak, e ci, ktrzy nie decyduj si na chrzest, rekompensuj to sobie
jakim innym rodzajem doniosej celebracji w celu powitania nowo narodzonego. Narodziny
dziecka s oczywicie pozytywnym wydarzeniem, ale w Anglii nie robi si z tego powodu
tyle zamieszania, co w innych krajach. Dumny wieo upieczony tata moe postawi kilka
kolejek kolegom w pubie (zwyczaj, co ciekawe, znany jako moczenie gowy dziecka, cho
dziecko, cae szczcie, nie jest przy tym obecne), ale przecie Anglicy z entuzjazmem rzuc
si na kad okazj do wypitki. Dziecko nawet nie jest dugo przedmiotem konwersacji; gdy
ju ojca podda si serii yczliwych docinkw i zostanie odprawiony krtki rytua narzekania
na ograniczenie wolnoci, nieprzespane noce, utrat libido i oglny haas i chaos zwizany z
dziemi, temat uwaa si praktycznie za wyczerpany i uczestnicy powracaj do zwykych
rozmw piwnych.
Dziadkowie, inni bliscy krewni i koleanki matki bardziej interesuj si

niemowlciem, ale jest to raczej kwestia nieformalnych prywatnych wizyt ni duych

towarzyskich

spdw.

Czasem

stosuje

si

amerykaski

zwyczaj

baby

shower

(obdarowywanie rodzicw prezentami i pienidzmi dla dziecka), jednak tak naprawd

cakiem si on nie przyj, a poza tym i tak zazwyczaj ma miejsce przed porodem, gdy
dziecka nie ma jeszcze na wiecie. Chrzest jest zwykle imprez stosunkowo skromn i cich; i
nawet podczas chrztu dziecko pozostaje w centrum zainteresowania krtko - Anglicy z reguy
nie przepadaj za czuym gruchaniem nad niemowltami. W niektrych wypadkach
(wystarczajco wielu, aby Debretts skomentowa ten zwyczaj z dezaprobat) chrzest jest
jedynie pretekstem dla snobistycznych rodzicw, aby zapewni dziecku rodzicw chrzestnych
zamonych, wpywowych lub z wyszych sfer - chrzestnych na pokaz.
Prosz mnie le nie zrozumie. Nie sugeruj, e angielscy rodzice nie kochaj swoich
dzieci i nie troszcz si o nie. Oczywicie, e to robi i e maj takie same naturalne instynkty
rodzicielskie jak wszystkie inne istoty ludzkie. Chodzi o to, e jako nard raczej nie cenimy
dzieci tak wysoko jak inni. Kochamy je jako indywidualni ludzie, ale nie witamy ich rytualnie
na wiecie z rwnym entuzjazmem. Czsto si mwi, e Anglicy bardziej dbaj o swoje
zwierzta ni o swoje dzieci. To niesprawiedliwa przesada, ale fakt, e nasze Krajowe
Stowarzyszenie Przeciwdziaania Okruciestwu wobec Dzieci zostao zaoone dopiero jakie
szedziesit lat po Krlewskim Towarzystwie Zapobiegania Okruciestwu wobec Zwierzt,
mwi jednak co o kulturowej hierarchii wartoci.
Jak mwi o swoich dzieciach
Angielscy rodzice s tak samo dumni ze swoich dzieci, jak rodzice w kadym innym
kraju, ale nigdy bycie tego nie poznali po sposobie, w jaki o nich mwi. Zasady skromnoci
nie tylko zabraniaj chwalenia si swoim potomstwem, ale wrcz nakazuj udawanie, e si je
krytykuje. Nawet najdumniejsi i najbardziej kochajcy angielscy rodzice musz przewraca
oczami, ciko wzdycha i narzeka midzy sob, jak haaliwe, mczce, leniwe i
beznadziejne s ich dzieci. Na jakim przyjciu syszaam, jak jedna matka prbuje
powiedzie drugiej komplement: Syszaam, e twj Peter zdaje dziesi przedmiotw na
maturze - musi by strasznie zdolny.... Spotkaa si z prychniciem i lekcewac skarg:
No, dobrze by byo, bo w ogle nic nie robi - gra tylko w te gupie gry komputerowe i sucha
tej okropnej muzyki.... Na co pierwsza matka odpowiedziaa: Ach, nawet mi nie mw - mj
Sam na pewno obleje swoje - jedyna rzecz, w jakiej jest dobry, to jazda na deskorolce, a tego
si, niestety, nie zdaje na maturze, cay czas mu to powtarzam, ale on oczywicie kompletnie
mnie nie sucha.... Bardzo moliwe, e wspomniane dzieci byy ideaami pod wzgldem
nauki, a obie matki doskonale o tym wiedziay - istotnie, brak jakichkolwiek obaw w ich

gosie sugerowa, e, pewne siebie, oczekiway dobrych wynikw - ale przyzna si do tego
byoby w zym stylu.
Odpowiedni ton, jaki naley przybra, mwic o swoich dzieciach, to co w rodzaju
obojtnej, cynicznej, artobliwej rezygnacji - jakby si je umiarkowanie lubio, przy tym
jednak uwaao za troch nudne i kopotliwe. Istniej rodzice, ktrzy ami te niepisane
zasady, ktrzy popisuj si i przechwalaj zaletami i sukcesami swojego potomstwa, lub
rozpywaj si nad nim z czuoci, ale takie zachowanie spotyka si z dezaprobat jako
afektowane i pretensjonalne; przewanie koczy si na tym, e takich rodzicw dyskretnie si
unika. Na onie rodziny i wrd bliskich przyjaci angielscy rodzice mog wyraa
prawdziwe uczucia wobec swoich dzieci - czy to pkaj z dumy, czy te si zamartwiaj - ale
midzy znajomymi przy bramie szkoy, czy w innych niezobowizujcych towarzyskich
sytuacjach, prawie wszyscy przyjmuj t sam postaw agodnie rozbawionej, krytycznej
obojtnoci i licytuj si w krytyce swego nieszczsnego potomstwa.
Jednake to typowo angielskie umniejszanie wasnej (i wasnych dzieci) wartoci nie
cakiem jest tym, czym wydaje si by. Anglicy, jak ju mwiam, nie s z natury bardziej
skromni ni inne nacje, i cho przestrzegaj litery niepisanego prawa o skromnoci, z duchem
jest inna sprawa. Wiele z ich uwaczajcych wasnym dzieciom komentarzy to
zakamuflowane przechwaki, albo przynajmniej skargi wielce nieszczere. Narzekanie na
lenistwo dziecka i jego niech do odrabiania lekcji sugeruje, e dziecko jest tak zdolne, e
daje sobie rad bez szczeglnych stara. Narzekanie, e nasze niemoliwe dzieci spdzaj
cay czas przy telefonie lub poza domem, robic Bg wie co z kolegami, to inaczej dumne
obwieszczanie, jacy s popularni wrd rwienikw. Matka przewracajca oczami z
udawan rozpacz z powodu obsesji swojej crki na punkcie mody i makijau przypomina
nam, e jej dziecko jest wyjtkowo adne. My odpowiadamy, wyraajc irytacj z powodu
nucej obsesji naszego wasnego dziecka na punkcie sportu (w rzeczywistoci ukryta
przechwaka dotyczca jego fizycznej sprawnoci).
Nawet jeli naprawd denerwujesz si obyczajami czy zachowaniem swoich dzieci,
mimo wszystko niezmiernie wane jest, by przyj odpowiedni ton udawanej rozpaczy.
Prawdziw rozpacz mona wyraa tylko wrd bardzo bliskich przyjaci; przy bramie
szkoy czy na przyjciach, nawet gdy istotnie czujesz si zrozpaczony, musisz udawa, e
tylko udajesz zrozpaczonego. Gdy suchaam tych rozmw, od czasu do czasu wyczuwaam
ton autentycznej beznadziei wkradajcy si do gosu matki, opisujcej wykroczenia jej
beznadziejnych dzieci. Wtedy rodzice biorcy udzia we wsplnym narzekaniu zaczynali
wyglda na nieco skrpowanych, unika kontaktu wzrokowego i wierci si niespokojnie -

ich stopy odwracay si w inn stron, podwiadomie sygnalizujc ch ucieczki. Zazwyczaj

mwica wyczuwaa ich zaenowanie, braa si w gar i ponownie podejmowaa stosowny
ton lekkiej, artobliwej, udawanej udrki. Nieznona lekko bytu Anglika.
Zasady zabawy w umniejszanie zawieraj take surowy zakaz wszelkiej krytyki
cudzego dziecka. Swoje wasne mona odsdza od czci i wiary, ale nie wolno powiedzie
zego sowa o potomstwie innego narzekajcego rodzica (a przynajmniej nie prosto w oczy).
Wyrazy wspczucia s dozwolone, w odpowiedzi na skargi rodzicw na temat niedocigni
ich dzieci, ale musz by ostronie sformuowane, eby nikogo nie urazi. wiadomie
wieloznaczne Ach, wiem czy cmokania ze wspczuciem i dezaprobat, i potrzsanie gow
ze smutkiem to jedyne naprawd bezpieczne reakcje. Po nich bierzemy si do krytykowania
sabostek naszych wasnych dzieci.
Nic tu nie jest a tak wykalkulowane czy celowo nieszczere, jak moe si wydawa.
Wikszo angielskich rodzicw przestrzega zasad umniejszania automatycznie, nie mylc o
tym. Instynktownie przyjmuj cyniczny, udajcy desperacj ton i stosowny wyraz twarzy. Oni
jako po prostu wiedz, bez wiadomego przypominania sobie, e nie wypada si chwali ani
okazywa emocji. Nawet subtelne, zawoalowane przechwaki

- popisywanie si

zakamuflowane jako zanianie wartoci - nie jest rezultatem starannych przemyle.

Angielscy rodzice nie mwi sobie: Hmm, nie wolno mi si chwali, wic zastanwmy si,
jak mog skrytykowa moje dziecko, jednoczenie w jaki sposb dajc do zrozumienia, e to
geniusz?. Ta okrno po prostu przychodzi nam naturalnie. Przywyklimy do niemwienia
tego, co mamy na myli: ironia, autoironia, niedomwienie, niejasno, dwuznaczno i
uprzejme pozory s w nas gboko zakorzenione, s czci bycia Anglikiem. Ta osobliwa
mentalno jest nam wpajana od dziecka, a nasze dzieci, ju gdy id do szkoy podstawowej,
przewanie maj opanowan sztuk chwalenia si nie wprost i potrafi same produkowa
wasne autokrytyczne przechwaki.
Niewidoczne dojrzewanie
No i dobrze, poniewa nasza kultura uwaa dzieci za co w rodzaju irytujcej zawady,
a nastolatki za prawdziwe utrapienie. Nastolatki postrzegane s zarwno jako wraliwe, jak i
niebezpieczne, jako obiekt troski, ale take potencjalne zagroenie; istoty potrzebujce
ochrony, ale te dyscypliny - po prostu stworzenia generalnie nieznone. Nie jest wic chyba
zaskoczeniem, e tylko wyznawcy religii bdcych w mniejszoci w znaczcy sposb
celebruj wejcie w dojrzao. Nadejcie tego niezrcznego, kopotliwego, upoledzonego
hormonalnie etapu ycia nie jest powszechnie uwaane za powd do witowania. Anglicy
wol chowa gow w piasek i udawa, e nic si nie dzieje. Koci anglikaski wprawdzie

przewiduje ceremoni bierzmowania w odpowiednim wieku (tradycyjnie midzy jedenastym

a czternastym rokiem ycia), ale jest ona jeszcze mniej popularna ni chrzest, a poniewa nie
ma odpowiednika wieckiego, ogromna wikszo angielskich dzieci pozbawiona jest
oficjalnego rytuau wejcia w dojrzao.
Pozbawione nalenych praw, angielskie nastolatki wymylaj swoje wasne
nieoficjalne rytuay inicjacyjne - ktre zwykle polegaj na wpadaniu w tarapaty z powodu
nielegalnego picia alkoholu, eksperymentowania z nielegalnymi narkotykami, kradziey w
sklepach, malowania graffiti, przejadek skradzionymi samochodami itd. - lub znajduj inne
sposoby zwracania uwagi otoczenia na ich nowy status seksualny: mamy na przykad
najwyszy odsetek nastoletnich ci w Europie.
Ale oficjalnie zostaj przyjci przez spoeczestwo jako jego penoprawni
czonkowie dopiero po uporaniu si z okresem dojrzewania, kiedy to nastpny oficjalny
obrzd przejcia, uroczysto osiemnastych urodzin, wyznacza ich wkroczenie w doroso.
Niektrzy przechodz minirytua w wieku siedemnastu lat, gdy dostaj prawo jazdy, ale
osiemnacie lat to wiek, w ktrym Anglicy dostaj oficjalne prawo, by gosowa w wyborach,
bra lub bez zgody rodzicw, uprawia seks homoseksualny, oglda filmy dla dorosych
i, co dla wielu najwaniejsze, kupowa alkohol. Wikszo z nich w tym wieku na pewno
nieoficjalnie pije, uprawia wszelkie rodzaje seksu i oglda wspomniane filmy ju od paru lat;
wielu opuszcza szko w wieku lat szesnastu i pracuje na cay etat, by moe nawet jest ju po
lubie lub yje w konkubinacie, w ciy lub z dzieckiem. Jednak osiemnaste urodziny wci
uwaane s za wany moment przeomowy i pretekst do wydania wielkiej haaliwej imprezy
lub przynajmniej do upicia si jeszcze bardziej ni w przecitny sobotni wieczr.
Prba roku przerwy
W krgach ludzi wyksztaconych po rytuale osiemnastych urodzin czsto nastpuje
gap year, rok przerwy, przejcie midzy szko a studiami, przeduony okres progowy, w
ktrym modzi ludzie tradycyjnie spdzaj par miesicy za granic, czsto biorc udzia w
jakiej dziaalnoci charytatywnej (pomaganie peruwiaskim wieniakom w budowie szkoy,
praca w rumuskim sierocicu, ratowanie lasu deszczowego, kopanie studni itp.) i oglnie
rzecz biorc, zobaczenie Prawdziwego (czyli biednego) wiata i nabycie wanych,
ksztatujcych charakter Dowiadcze. Podr w roku przerwy uwaana jest za co w
rodzaju cikiej prby inicjacyjnej - troch mniej surowej ni jej odpowiednik w pewnych
spoeczestwach plemiennych, ktre wysyaj nastoletnich chopcw na jaki czas do dungli
czy puszczy, eby tam, cierpic niewygody, udowodnili, e zasuguj na oficjalne wczenie
do spoecznoci dorosych.

W wypadku angielskiej klasy wyszej i wyszej warstwy klasy redniej na tym etapie
czsto taki cel ju jest osignity dziki wygnaniu potomstwa na cay okres dorastania do
ksztatujcych charakter szk z internatem. Klasa wysza i arystokracja jeszcze cakiem
niedawno byy zdecydowanie antyintelektualne (t cech dzieliy, razem z zamiowaniem do
sportu i hazardu, z klas robotnicz) i raczej lekcewaco patrzyy na nabony szacunek klas
rednich dla wyszego wyksztacenia. Ich synowie mogli i na uniwersytet, ale nie uwaano
tego za nieodzowne - jaki czas spdzony w wojsku, w szkole rolniczej czy czym podobnym
te by wystarczy - a w wypadku crek osignicia naukowe byy jeszcze mniej wane. Lady
Diana Spencer nigdy nie bya szczeglnie zawstydzona swoim cakowitym brakiem
kwalifikacji akademickich i wesoo artowaa w przemwieniach publicznych na temat
fatalnych wynikw swoich egzaminw i o tym, jaka jest tpa. Dziewczyna z klasy redniej
czuaby si na jej miejscu potwornie zaenowana. Te postawy zmieniaj si nieco, zwaszcza
wrd niej usytuowanych lub mniej zamonych czonkw klasy wyszej, ktrych dzieci
musz teraz rywalizowa z wyksztaconymi na uniwersytecie klasami rednimi o najlepsze
posady. Starsze nastolatki z klasy wyszej, a nawet arystokracji czy rodziny krlewskiej, jak
ksi William, podczas szlachetnych przygd roku przerwy ucz si tworzenia wizi,
pracy w zespole i porwnuj z nastolatkami z klasy redniej ukszenia moskitw.
Od modych ludzi ze wszystkich klas przechodzcych inicjacj podczas roku
przerwy oczekuje si, e dowiadczenie to przemieni ich w dojrzaych, wiadomych
spoecznie, rzetelnych dorosych, gotowych podj ogromne wyzwanie i odpowiedzialno
ycia w akademiku, prania wasnych rzeczy i od czasu do czasu otwarcia puszki fasolki, gdy
wrc z pubu i odkryj, e stowka jest ju zamknita. Studenci pierwszego roku, ktrzy
odbyli rok przerwy, uwaaj si za lepszych od tych, ktrzy przyszli prosto ze szkoy bardziej dorosych i wiatowych. Maj tendencj, by mwi z wyszoci o tym, o ile starsi
si czuj w porwnaniu z niedojrzaymi, niemdrymi nowicjuszami, ktrych to
dowiadczenie omino.
W niektrych mniej uprzywilejowanych warstwach spoeczestwa angielskiego uwaa
si, e podobny wpyw na dojrzewanie, ksztatowanie charakteru, ma pewien czas spdzony
w wizieniu czy w poprawczaku mniej wicej w tym samym wieku - a ci, ktrzy przeszli t
prb inicjacyjn, czsto wykazuj takie samo poczucie wyszoci nad swymi dziecinnymi,
niewtajemniczonymi

rwienikami.

Gdy

zignoruje

si

powierzchowne

olepienie

etnograficzne akcentem i sownictwem, podobiestwa w jzyku i zachowaniu tych, ktrzy

siedzieli, i tych, ktrzy zrobili sobie rok przerwy, s uderzajce.
Rytuay studenckie

Tydzie adaptacyjny
Dla szczliwcw, ktrzy dostali si na studia, po rytuale osiemnastych urodzin,
matury i czasem prbie roku przerwy przychodzi kolejny wany obrzd przejcia, znany
jako tydzie nowicjusza lub tydzie adaptacyjny. Ten rytua odbywa si wedug
klasycznego schematu inicjacji, przedstawionego przez van Gennepa - preprogowa separacja
(wyczenie), progowa marginalizacja (zawieszenie) i postprogowa inkorporacja (wczenie).
Przechodzcy inicjacj najpierw odczaj si od swoich rodzin, znajomego otoczenia i
spoecznego statusu ucznia. Wikszo przyjeda na studia w towarzystwie jednego lub
obojga rodzicw, samochodem wyadowanym przedmiotami ze swojego dawnego ycia
(ubrania, ksiki, pyty, kodra, ulubiona poduszka, plakaty, zdjcia, mi) i rzeczami
kupionymi specjalnie na nowe ycie (lnicy nowiutki czajnik, kubek, miska, talerz, yka,
rcznik i tak dalej).
Rodzice pomagaj to wszystko wyadowa i w tym momencie staj si czym w
rodzaju

kopotliwej

zawady,

wic

odprawiani

przez

pierwszorocznego

bezceremonialnym popiechem i przy niecierpliwych zapewnieniach: Tak, tak, bdzie okay.

Nie, nie pomagaj mi si wypakowywa, dam sobie rad. Nie rb zamieszania, dobra? Tak,
jutro zadzwoni. Tak, dobrze. No to cze. Cze... - wieo upieczony student jest
nierzadko przeraony i nawet moe chce mu si paka na myl o rozstaniu, ale dobrze wie,
e nie wypada - e jest to wrcz bardzo nie cool - okazywa te uczucia przed innymi
nowicjuszami.
Nowo wtajemniczeni ledwo zd przyczepi par plakatw do ciany, gdy zaczyna
si etap marginalny, i wpadaj w dezorientujcy, haaliwy, wyczerpujcy cig imprez,
organizowanych przez oszaamiajc liczb rozmaitych klubw i stowarzysze studenckich sportowych, spoecznych, teatralnych, artystycznych, politycznych - z ktrych wszystkie bij
si, eby pierwszoroczniacy zapisali si do nich na niewiarygodn liczb zaj dodatkowych.
Te oficjalne imprezy s przeplatane wdrwkami po pubach, nocnymi wizytami w pizzerii
oraz bezsennymi sesjami przy kawie o trzeciej nad ranem (jak rwnie staniem w kolejkach,
eby zapisa si na kursy, otrzyma legitymacj studenck lub podpisa niezrozumiae
formularze). Ten trwajcy tydzie etap progowy jest okresem kulturowej remisji i inwersji,
kiedy to zmysy nowicjusza s przytpione alkoholem i brakiem snu, granice i kategorie
spoeczne przenikaj si i zacieraj, poprzednia tosamo staje pod znakiem zapytania, a
akceptacji w nowych warunkach spoecznych szuka si, wstpujc do studenckich klubw i
stowarzysze. Zanim minie tydzie, nowicjusz zdobdzie now tosamo spoeczn:
zostanie wczony do plemienia studentw - i wreszcie pozwoli mu si troch odetchn,

uspokoi si, zacz uczszcza na wykady i bra udzia w normalnym studenckim yciu.
Studenci lubi opisywa te dni jako okres szalestwa i anarchii, jednak, jak wikszo
epizodw remisji kulturowej, tak naprawd rzdz si one swoimi zasadami, s
przewidywalnym, skonwencjonalizowanym odejciem od konwencji. Niektre tradycyjne
zasady spoeczne zostaj zawieszone lub odwrcone na okres tych igraszek - na przykad
rozmawianie z nieznajomymi jest wwczas nie tylko dozwolone, ale wrcz zalecane: jeden z
wielu przewodnikw po tygodniu adaptacyjnym opublikowanych przez zrzeszenie studentw
przypomina nowicjuszom, e jest to prawdopodobnie jedyny okres w yciu, gdy wolno
podej i nawiza rozmow z cakiem nieznajomymi osobami, i zachca, eby jak najlepiej
wykorzysta t szans. Podtekst jest rwnie jasny: gdy tydzie si koczy, ponownie
zaczynaj obowizywa normalne zasady angielskoci i rozmawianie z nieznajomymi bez
uzasadnienia znw staje si nie do pomylenia. Nowicjuszy zachca si, aby nawizywali
znajomoci z jak najwiksz liczb studentw - to eufemizm oznaczajcy ignorowanie barier
spoecznych - ale take dyskretnie uspokaja si ich, e znajomoci zawarte podczas
progowego okresu adaptacyjnego nie s zobowizujce, e nie bd musieli pniej
zadawa si z ludmi z niekompatybilnych rodowisk spoecznych. Poznasz mnstwo
nowych ludzi (z ktrych wielu ju nigdy wicej nie zobaczysz) i wypijesz mnstwo litrw
piwa (z ktrych sporo zobaczysz ponownie nastpnego ranka) - to instrukcje z jednej z
typowych broszurek jak przetrwa tydzie adaptacyjny.
Upijanie si podczas tego tygodnia jest mniej lub bardziej obowizkowe (wypijesz
mnstwo litrw piwa), a angielska samospeniajca si wiara w magiczn, pozbawiajc
zahamowa moc alkoholu jest fundamentalna - bez niej odwrcenie tradycyjnych zasad
spoecznych o rozmowach z nieznajomymi nie miaoby sensu, poniewa wikszo
nowicjuszy nie miaaby do kogokolwiek podej. Darmowy uatwiacz kontaktw
spoecznych leje si szerok strug podczas wszystkich imprez tygodnia nowicjuszy, a od
wtajemniczanych oczekuje si, e rozluni si i pozbd zahamowa. Ma si rozumie, w
nakazany normami sposb. Istnieje do ograniczona liczba dopuszczalnych pijackich
zachowa: na przykad wolno wypina goe poladki, ale obnaanie genitaliw spotkaoby si
z dezaprobat; wolno si sprzecza, a nawet bi, ale nie wpycha do kolejki; mona
opowiada sprone dowcipy, ale rasistowskie s zakazane. W wypadku Anglikw pijacka
swoboda jest stanem uporzdkowanym i uregulowanym - a tydzie adaptacyjny, mimo
pozorw anarchii i rozpasania, jest tak naprawd zaaranowanym cigiem tradycyjnych,
konwencjonalnych rytuaw, gdzie kadego padziernika studenci pierwszego roku w caym
kraju pozbywaj si tych samych okrelonych zahamowa w dokadnie ten sam uwicony

tradycj sposb.
Egzaminy i ukoczenie studiw
Kolejne wane obrzdy przejcia dla studentw to egzaminy kocowe, uroczystoci
poegzaminacyjne i ceremonie ukoczenia studiw: przejcie od wieku studenckiego do
dorosoci waciwej. Sam okres studiw moe by postrzegany jako przeduony etap
progowy - co w rodzaju stanu zawieszenia, gdy nie jest si ani nastolatkiem, ani
penoprawnym dorosym. Studia w praktyce odraczaj prawdziw doroso na dodatkowe
kilka lat. Co do stanw zawieszenia, ten jest cakiem przyjemny: studenci maj prawie
wszystkie przywileje dorosego czonka spoeczestwa, ale niewiele jego obowizkw.
Angielscy studenci bez przerwy jcz i narzekaj midzy sob na niemoliwe obcienie
nauk i zawsze przechodz kryzys wypracowania (czyli musz je napisa) - ale wymagania
wikszoci kierunkw nie s zbyt uciliwe w porwnaniu z wymaganiami przecitnej pracy
na penym etacie.
Udrka egzaminw kocowych dostarcza pretekstu do kolejnych terapeutycznych
rytuaw narzekania, z ich wasnymi niepisanymi zasadami. Wana jest zasada skromnoci:
nawet jeli czujesz si w miar spokojny i pewny siebie przed jakim egzaminem, nie wypada
ci tego mwi - musisz udawa, e jeste niespokojny, nie wierzysz we wasne siy, jeste
pewien, e oblejesz, bo rozumie si samo przez si (cho bez przerwy o tym trbisz), e
prawie wcale si nie uczye. Tylko najbardziej aroganccy, nadci i niewraliwi spoecznie
studenci mog si przyzna, e powtrzyli co trzeba do egzaminw; tacy ludzie trafiaj si
rzadko i zazwyczaj serdecznie si ich nie znosi.
Jeli najwyraniej kue jak szalony, moesz si do tego przyzna tylko w kontekcie
samokrytycznym: Zakuwaem jak durny, ale dalej jestem noga z genetyki - po prostu wiem,
e zawal - a ju na pewno bdzie jakie pytanie z tego, czego akurat nie powtrzyem. Prawo
Murphyego, nie?. Kada wzmianka o pewnoci siebie musi zosta zrwnowaona wyrazem
niepewnoci: Chyba poradz sobie z socjologi, ale ze statystyki le....
Element przesdu lub ryzyko wygupienia si mog by wane przed egzaminem, ale
skromn postaw naley utrzymywa nawet po osigniciu podanego efektu. Ci, ktrym
dobrze poszo, musz zawsze wydawa si zaskoczeni swoim sukcesem, nawet jeli po cichu
uwaaj, e na zasuyli. Po otrzymaniu wynikw w dobrym tonie jest wznosi okrzyki: O
Boe, nie wierz!, i cho oczekiwan reakcj jest rado, sukces naley przypisa szczciu
(Ale miaem farta - same pytania, na ktre znaem odpowiedzi), a nie talentowi czy pilnej
nauce. Pewna studentka medycyny z Oksfordu, ktra dostaa dyplom z najwysz ocen i
odbieraa gratulacje od rodziny i znajomych podczas uroczystego lunchu z tej okazji, trzymaa

schylon gow, wzruszaa ramionami i powtarzaa, e to nic takiego - w przedmiotach

cisych nie musisz by mdry czy co, to tylko wiedza rzeczowa, po prostu uczysz si na
pami i podajesz waciwe odpowiedzi. Uczysz si jak papuga.
Podczas uroczystoci poegzaminacyjnych wszyscy studenci tradycyjnie oddaj si
rytuaom narzekania na temat poczucia niespenienia. Na kadej imprezie mona usysze, jak
studenci skar si na wyczerpanie. Wiem, e powinienem si czu szczliwy i witowa mwi - ale tak naprawd to jestem troch rozczarowany. Wszyscy czuj tak eufori, ale
mnie jest jako tak wszystko jedno.... Chocia kady student sdzi, e dowiadcza czego
takiego jako pierwszy, lament tego typu jest tak powszechny, e studenci, ktrzy rzeczywicie
czuj eufori i odwitny nastrj, s w mniejszoci.
Nastpna okazja do braku ekscytacji to ceremonia ukoczenia studiw. Wszyscy
studenci twierdz, e ich ona nudzi i nie robi na nich adnego wraenia; aden si nie przyzna
do jakiegokolwiek poczucia dumy; to po prostu nudny rytua, ktry trzeba przetrwa ze
wzgldu na kochajcych rodzicw. Podobnie jak na pocztku rytuaw tygodnia
adaptacyjnego, rodzice i tutaj s postrzegani jako pewien kopot. Wielu studentw zrobi
wszystko, eby trzyma rodzicw i innych krewnych z dala od kolegw i wykadowcw,
ktrzy mog by obecni na ceremonii (Nie, Tato! Nie pytaj go, jakie mam widoki. To nie
wywiadwka, do cholery!..., Mamo, posuchaj, tylko nie zrb nic ckliwego, okay?; Na
lito bosk, babciu, nie pacz! Kurcz, dostaem tylko dyplom, nie Nobla!). Studenci, ktrzy
maj nadmiernie kochajcych rodzicw, przyjmuj znudzony, rozdraniony wyraz twarzy przewracaj oczami, ciko wzdychaj, zwaszcza gdy w zasigu wzroku czy suchu jest kto
znajomy.
Na ostatnich kilku stronach skupiaam si nieproporcjonalnie na obrzdach przejcia
wyksztaconej klasy redniej - roku przerwy, tygodnia adaptacyjnego, ceremonii ukoczenia
studiw. To dlatego, e nie ma rwnowanych oglnokrajowych oficjalnych rytuaw dla
tych, ktrzy kocz nauk w wieku szesnastu lat - ani nawet dla tych, ktrzy ucz si
dodatkowe dwa lata i opuszczaj szko w wieku lat osiemnastu. Absolwenci zawsze jako
tam wituj z kolegami i/lub rodzin, ale nie ma formalnego rytuau, ktry zaznaczaby ich
przejcie ze szkoy do etapu stau, zatrudnienia bd bezrobocia. Wanym punktem
przeomowym jest jednak pierwsza praca (lub zasiek dla bezrobotnych), prawdopodobnie
nawet o wiele bardziej doniosym ni zwyke przejcie ze szkoy na studia. Niektre szkoy
urzdzaj specjalne dni z przemwieniami, wrczaniem nagrd i tak dalej, ale nie ma
prawdziwej uroczystoci wrczania dyplomw (a ju na pewno nie takiej, jak amerykaska
uroczysto ukoczenia szkoy redniej, ktra jest wydarzeniem wielkim, bardziej

podniosym i wyszukanym ni wikszo angielskich uroczystoci ukoczenia studiw).

Wyniki maej i duej matury absolwenci dostaj poczt po kilku miesicach, wic tak czy
inaczej ci, co kocz szko, witowaliby tylko koniec okresu nauki, nie sukces czy
osignicia naukowe sugerowane przez sowo ukoczenie szkoy. A jednak szkoda, e
ukoczenie szkoy redniej i wejcie w dorose ycie zawodowe nie jest rytualnie zaznaczone
w jaki bardziej istotny sposb.
Wyjcie
Na pocztku tego rozdziau zauwayam, e w schemacie przecitnego angielskiego
lubu niewiele jest rzeczy, ktre mogyby wyda si dziwne czy nieznane turycie z
ktrejkolwiek innej wspczesnej kultury zachodniej: mamy tradycyjne wieczory kawalerskie
i panieskie, mamy ceremoni kocieln lub cywiln, po ktrej nastpuje przyjcie, jest
szampan, panna moda w bieli, biay tort weselny, druba, s druhny (niekoniecznie), toasty,
specjalne menu, tace (nie zawsze), rodzinne napicia i wanie (przewanie) itd. Z punktu
widzenia antropologa, angielskie wesele ma te wiele wsplnego nawet z rytuaami
weselnymi plemion egzotycznych, ktre dopiero mogyby wyda si dziwne wikszoci
wspczesnych mieszkacw Zachodu. Mimo rnic powierzchownych, wszystkie one
zgodne s z zasadnicz formu obrzdw przejcia van Gennepa - wyczenie, zawieszenie,
wczenie

gdy

ludzie

zostaj

ceremonialnie

przeniesieni

jednej

kategorii

socjokulturalnej/cyklu yciowego do nastpnej.

Anglicy przywizuj o wiele mniejsz wag do ceremonii zarczyn ni wiele innych
kultur - w niektrych spoecznociach ceremonia ta jest czasem wydarzeniem tak samo
wanym jak sam lub. (Moe dla rwnowagi przejmujemy si o wiele bardziej wieczorem
kawalerskim i panieskim, ktre czsto s znacznie dusze i na ktrych lepiej si bawimy ni
na samym lubie).
Podrcznik

savoirvivreu

wydawnictwa

Debretts

przypomina

nam,

nieco

pesymistycznie, e wan funkcj zarczyn jest pozwoli rodzicom obu stron na

przyzwyczajenie si do siebie, i w ten sposb wygadzi jak najwczeniej ewentualne rnice
i trudnoci. Mwi nam to sporo o angielskim podejciu do lubw. Wiemy, e lub jest w
zaoeniu wydarzeniem wesoym, ale w nasz typowy dla Kapouchego sposb naprawd
uwaamy je za udrk, okazj najeon trudnociami i niebezpieczestwami (lub jak ujmuje
to zawsze pogodny Debretts, pole minowe dla niepewnych swej pozycji spoecznej i
koszmar logistyczny dla organizatorw, a na dokadk, rdo napi midzy krewnymi.
Na pewno zawsze co si okae drastyczn klap, na pewno kto si miertelnie obrazi - a z
powodu naszej wiary w magiczn, pozbawiajc zahamowa moc alkoholu, wiemy, e fasada

serdecznej atmosfery moe pkn, a z napi mog wynikn jake niestosowne zy i

burzliwe ktnie. Nawet jeli w tym dniu ludzie trzymaj twarz, pniej na pewno bd
narzeka i wzajemnie si obwinia, a tak czy inaczej, nawet w najlepszym razie, wszyscy
spodziewaj si, e cay ten rytua bdzie do enujcy.
Tabu rozmw o pienidzach
Jeli przyczyn napi s pienidze, jak to si czsto zdarza - zwaszcza e wesela
same w sobie s zwykle imprezami kosztownymi - zaenowanie wzrasta w dwjnasb. W
odrnieniu od wikszoci innych kultur, upieramy si przy opinii, e mio i maestwo
nie maj nic wsplnego z pienidzmi - i e kada wzmianka o pienidzach obniyaby
standard uroczystoci. Jest na przykad w zwyczaju, e pan mody wykada na piercionek
zarczynowy mniej wicej miesiczn pensj (w Ameryce moe to by dwa razy tyle lub
nawet wicej, jako e piercionek zarczynowy jest uwaany za jawny symbol statusu
mczyzny jako ywiciela rodziny), jednake pyta, ile kosztowa piercionek lub o tym
rozmawia, byoby nieprzyzwoicie. Mimo to i tak wszyscy staraj si zgadn lub, pytajc o
kamienie i opraw, prbuj oszacowa warto piercionka, ale faktyczn cen powinien zna
tylko pan mody (i moe jego bank). Tylko bardzo prymitywny, prostacki pan mody
chwaliby si cen lub na ni narzeka.
Koszty samego wesela ponosz tradycyjnie rodzice panny modej, ale w dzisiejszych
czasach, gdy za m wychodzi si coraz pniej, czsto dokada si do nich lub wrcz sama je
ponosi para moda, czasem te dziadkowie lub inni krewni. Bez wzgldu jednak na to, kto
dooy wicej, pan mody zazwyczaj w swym toacie uprzejmie dzikuje rodzicom panny
modej za to wspaniae przyjcie lub podobny eufemizm - sowa pienidze ani zapaci
nie s uywane. Jeli rodzice, dziadkowie czy wujek pana modego zafundowali, dajmy na to,
szampana czy podr polubn, mona im podzikowa za zapewnienie lub ofiarowanie
tych rzeczy - uycie sw zapacenie sugerowaoby, e w gr wchodziy pienidze.
Wszyscy wietnie wiemy, e w gr wchodz pienidze, ale zwraca na to uwag byoby w
zym gucie. Typowa angielska hipokryzja. Pod uprzejmymi eufemizmami nierzadko skrywa
si wiele sprzeczek o finanse, a w niektrych sytuacjach - uraza i gniew z powodu tego, kto za
co zapaci lub jak niepotrzebnie ekstrawagancka bya caa impreza. Jeli nie ma si
pienidzy, nie ma sensu bankrutowa tylko po to, by urzdzi kosztowne i obfite wesele dla
crki: w innych krajach byliby pod wraeniem, ale Anglicy tylko uznaj to za ostentacj i
bd si zastanawia, czemu po prostu nie zrobie czego prostego i bezpretensjonalnego.
Humor
Abstrahujc od trudnoci finansowych czy tabu rozmw o pienidzach, w dzisiejszych

czasach mnstwo napi bierze si ze skomplikowanych powiza midzy czonkami obu

rodzin, biorcych udzia w rytuale: przynajmniej jeden zestaw rodzicw jest rozwiedziony,
posiada nowego wspmaonka lub konkubenta, by moe te dzieci z drugiego czy
trzeciego zwizku.
I nawet jeli nikt nie zrobi z siebie widowiska po pijanemu i nikt nie poczuje si
uraony sposobem usadzenia goci, transportem czy toastem druby, kto na pewno zrobi czy
powie co, co wywoa zakopotanie. Na pierwszym angielskim weselu, na jakim
kiedykolwiek byam, tym kim byam ja, cho miaam dopiero pi lat. Moi rodzice
postanowili, e ja i moje siostry powinnymy mie jak wiadomo tego wanego obrzdu
przejcia, ktrego miaymy by wiadkami. Ojciec opowiedzia nam wic o powstawaniu
wizi uczuciowych midzy par ludzi, opisa zwyczaje i praktyki weselne rnych kultur oraz
wyjani zawioci maestw zawieranych midzy kuzynostwem. Mama wzia na siebie
uwiadomienie nas - seks, skd si bior dzieci i tak dalej. Moje siostry, okoo trzech i
czterech lat, byy moe troch za mae, eby si tym prawdziwie zainteresowa, ale ja
suchaam z otwart buzi. Nastpnego dnia w kociele uznaam ceremoni za rwnie
fascynujc i podczas chwili ciszy (moliwe, e po sowach: niech wyjawi je teraz lub
zamilknie na wieki) odwrciam si do mamy i zapytaam gonym, przenikliwym szeptem:
Czy on teraz zasieje w niej to ziarenko?.
Po tym przez jakie par lat nie zabierano mnie na adne luby, co wydaje si troch
nie fair, poniewa najwyraniej zrozumiaam zasadnicze punkty i tylko troch pomieszaa mi
si chronologia spraw. Kolejnym lubem, ktry pamitam, by drugi lub mojego ojca, w
Ameryce. Miaam osiem czy dziewi lat - tym razem byam wystarczajco dua na wykad
dotyczcy skomplikowanej terminologii pokrewiestw oraz schematw zamieszkiwania po
lubie (u rodziny ony lub ma), z wykresami. To nie powstrzymao mnie przed atakiem
chichotu (na szczcie cichego) podczas najbardziej uroczystej czci ceremonii. Wtedy byo
mi wstyd, e zachowaam si tak dziecinnie (ojciec zawsze powtarza mi, ebym nie
zachowywaa si dziecinnie), ale teraz uzmysawiam sobie, e mj przymus miechu by
reakcj bardzo angielsk. Uroczysta powaga zawsze wprawia nas w zakopotanie i uwaamy
j za absurdaln; najpowaniejsze, najbardziej oficjalne fragmenty ceremonii czsto
niefortunnie skaniaj nas do miechu. Jest to miech nerwowy, peen zaenowania, bliski
krewny

naszego

humoru

odruchowego.

Humor

to

nasz

ulubiony

mechanizm

przystosowawczy, a miech jest naszym standardowym sposobem radzenia sobie z

uomnoci towarzysk.
Angielskie przyjcia weselne - jak wikszo pozostaych obrzdw przejcia -

rozbrzmiewaj miechem; niemal kady dialog zawiera jawne lub subtelne arty. Nie oznacza
to jednak, e wszyscy wietnie si bawi. Niektrym moe by autentycznie wesoo, ale
nawet oni przestrzegaj po prostu niepisanych angielskich zasad humoru - zasad tak gboko
zakorzenionych, e stay si bezwiednym odruchem.
Zejcie
I midzy innymi dlatego mamy duy problem z pogrzebami. Niewiele obrzdw na
wiecie jest tak sztywnych, niewygodnych i nieznonie niezrcznych jak typowy angielski
pogrzeb39.
Wiwisekcja humoru
Na pogrzebach pozbawieni jestemy naszego gwnego spoecznego mechanizmu
przystosowawczego - nasz tradycyjny poziom humoru i miechu uznawany jest za
niestosowny na tak oficjalnie smutn okazj. W innych sytuacjach bez przerwy artujemy na
temat mierci, jak to robimy ze wszystkim, co nas przeraa czy niepokoi, ale pogrzeb jest t
jedyn okazj, gdy humor - a przynajmniej kady przejaw humoru oprcz tego, ktry
wywouje gorzki, smutny umiech - byby przejawem braku szacunku i nie na miejscu. Bez
niego jestemy nadzy, bezbronni, a nasz uomno towarzysk wida jak na doni.
Obserwacja jest fascynujca, ale bolesna, jak eksperyment jakiego okrutnego
wiwisekcjonisty na zwierztach: Anglicy na pogrzebach s niczym wie pozbawione
skorupy. Gdy wyczy si nam odruch humoru, stajemy si strasznie bezbronni, jakby kto
nam usun jaki wany organ - i waciwie tak jest. Humor jest do tego stopnia zasadniczym,
nieodcznym elementem angielskiej natury, e zakaz (lub surowe ograniczenie) jego uycia
jest psychologicznym odpowiednikiem amputowania nam palcw u ng - po prostu nie
moemy funkcjonowa spoecznie bez humoru. Angielskie zasady humoru s zasadami
gwnie w czwartym znaczeniu tego terminu, podawanym przez Oxford English Dictionary:
normalny lub zwyky stan rzeczy. Tak jak posiadanie palcw u ng. Albo oddychanie. Na
pogrzebach czujemy si opuszczeni i bezradni. adnej ironii! Zero kpiny! Nici z dokuczania i
przekomarzania!

adnych

artobliwych

niedomwie!

Zero

gier

sownych

czy

dwuznacznych aluzji! Jak, do diaba, mamy si porozumiewa?

Zawieszenie tabu powagi. Kontyngent ez
Nie tylko nie wolno nam rozadowywa napicia, przeamywa lodw i oglnie na
wasn rk leczy naszej chronicznej uomnoci towarzyskiej, robic sobie ze wszystkiego
arty, ale w dodatku oczekuje si od nas, e bdziemy miertelnie powani. Nie do, e
drastycznie ogranicza si humor, to jeszcze zaleca si powag, normalnie traktowan jako
tabu. Mamy mwi uroczyste, szczere, pynce z gbi serca rzeczy pogronym w aobie

krewnym zmarego lub reagowa na te rzeczy w uroczysty, szczery, z gbi serca pyncy
sposb, jeli to my jestemy tymi krewnymi.
Ale nie zanadto z serca. Ta sytuacja to jedynie czciowe zawieszenie tradycyjnego
tabu powagi i sentymentalizmu. Nawet tym z rodziny i znajomych, ktrym jest autentycznie
smutno, nie wolno pozwala sobie na adne katharsis kania i zawodzenia. zy s dozwolone;
dopuszcza si lekki dyskretny szloch i pociganie nosem, jednak udrczone wycie z rodzaju
tych uwaanych za normalne, wrcz oczekiwane, na pogrzebach w wielu innych krajach, tu
byoby uznane za niestosowne i pozbawione godnoci.
Nawet te spoecznie aprobowane ciche zy i pociganie nosem staj si enujce i
wprawiaj ludzi w zakopotanie, jeli trwaj za dugo; Anglia jest chyba jedynym krajem na
wiecie, gdzie kompletny brak ez na pogrzebie jest cakowicie normalny i akceptowany.
Wikszo dorosych angielskich mczyzn nie pacze publicznie na pogrzebach; jeli
wilgotniej im oczy, zwykle strzepuj ezk niecierpliwym, gniewnym gestem i bior si w
gar. Kobiety z rodziny i znajome prdzej uroni kilka ez, jeli jednak tego nie zrobi, nie
bdzie im to poczytane za oznak bezdusznoci czy brak alu, pod warunkiem e utrzymaj
odpowiednio pospny wyraz twarzy, na ktrej tylko od czasu do czasu moe si pojawi
mny umiech.
Szczerze mwic, wiele osb uznaje tak powcigliwo za godn podziwu.
Wprawdzie niektrych czonkw rodziny krlewskiej krytykowano za ich nieczu reakcj
na mier Diany, ksinej Walii, nikt jednak nie by zaskoczony, e jej synowie podczas
pogrzebu uronili jedynie minimum dyskretnych ez i zachowali opanowanie podczas caego
dugiego marszu za jej trumn, i waciwie przez prawie cae naboestwo aobne.
Podkrelano ich dzielno i godno; ich umiechy i mamrotane podzikowania podczas
przyjmowania kondolencji, gdy szli wzdu tumu, spotkay si z powszechn aprobat i w
jaki sposb byy o wiele bardziej wzruszajce ni nieskrpowany gony pacz. Anglicy nie
mierz smutku iloci wylanych ez. Zbyt wiele ez uwaa si za brak umiaru, troch nawet za
egoizm i postaw nie fair. Uwaa si, e pogreni w aobie krewni, ktrzy na pogrzebie nie
pacz lub pacz krtko, okazuj wielk uprzejmo i wzgld na innych, nadrabiajc min,
by doda otuchy swoim gociom, i nie domagajc si uwagi i pociechy dla siebie. Opisz to
bardziej konkretnie, cho ryzykuj wpadnicie w tryb liczenia groszkw. Z moich oblicze
wynika, e optymalny kontyngent ez na przecitnym angielskim pogrzebie wyglda
nastpujco:
Doroli mczyni (bliscy krewni lub bardzo bliscy znajomi zmarego): Kilka ez
podczas ceremonii, szorstko otartych. Mne umiechy.

Doroli mczyni (pozostali): Nic. Ale utrzymywanie wspczujcego wyrazu

twarzy. Smutne umiechy.
Dorose kobiety (bliskie krewne lub bardzo bliskie znajome): Par krtkich szlochw
podczas ceremonii, ewentualnie pociganie nosem; od czasu do czasu wilgotnienie oczu, do
ktrych naley przepraszajco przykada chusteczk, w reakcji na kondolencje. Mne
umiechy.
Dorose kobiety (pozostae): Bez ez lub jeden raz podczas ceremonii. Utrzymywanie
wspczujcego wyrazu twarzy. Smutne umiechy.
Dzieci pci mskiej (bliska rodzina/przyjaciele): Bez ogranicze, jeli bardzo mae
(powiedzmy, do dziesiciu lat); starsi chopcy jeden szloch na ceremoni. Mne umiechy.
Dzieci pci mskiej (pozostae): Patrz: Doroli mczyni (pozostali).
Dzieci pci eskiej (bliska rodzina/przyjaciele): Bez ogranicze, jeli bardzo mae;
starsze dziewczynki mniej wicej dwa razy tyle ez co dorose kobiety. Mne umiechy.
Dzieci pci eskiej (pozostae): Nie wymaga si, ale dopuszczalny krtki
szloch/pociganie nosem podczas ceremonii.
Pomijajc ju autentyczny smutek, jaki moemy odczuwa - zakaz humoru,
zawieszenie tabu powagi oraz ograniczony przydzia ez powoduj, e angielskie pogrzeby to
sprawa bardzo nieprzyjemna. Oczekuje si od nas, e wyczymy odruch humoru, bdziemy
wyraa emocje, ktrych nie czujemy, i powstrzymamy wikszo z tych, ktre odczuwamy.
Do tego wszystkiego Anglicy uwaaj mier za co krpujcego i niewaciwego, co, o
czym wolimy nie myle ani nie rozmawia. Nasz instynktown reakcj na mier jest
rodzaj zaprzeczenia - staramy si j ignorowa i udawa, e jej nie ma, ale na pogrzebie jest
to do trudne.
Nie dziwi wic, e milkniemy, robimy si sztywni i skrpowani. Nie mamy
uniwersalnie akceptowanych gotowych zwrotw czy gestw na t okazj (zwaszcza w
wypadku wyszych klas spoecznych, ktre uwaaj oklepane sowa pocieszenia za
pospolite), wic nie wiemy, co mwi i co zrobi z rkami, dlatego mamroczemy: tak mi
przykro, to takie smutne i c mog powiedzie - za czym id niezrczne uciski lub
drewniane poklepywania. Cho wikszo pogrzebw jest w jakim sensie chrzecijaska,
nie jest to rwnoznaczne z posiadaniem przez uczestnikw przekona religijnych, tote
wzmianki o Bogu czy yciu po mierci s niestosowne, chyba e jestemy absolutnie pewni
czyjej wiary. Jeli zmary mia ponad osiemdziesit lat (no, powiedzmy siedemdziesit pi),
moemy wymamrota co o tym, e dobrze przey ycie - i podczas stypy moemy sobie
pozwoli na troch subtelnego humoru - ale w innych wypadkach jestemy skazani na smutne

milczce potrzsanie gow i wymowne cikie wzdychanie.

Duchowni i inni ludzie wygaszajcy oficjalne mowy na pogrzebach maj szczcie:
oni maj do dyspozycji utarte zwroty, ktrymi mog si posugiwa. Te, ktrymi opisuje si
zmar osob, s rodzajem szyfru. Nie wolno le mwi o zmarym, ale kady wie na
przykad, e by zawsze dusz towarzystwa to eufemizm sugerujcy pijastwo; nie cierpia
gupoty jest uprzejmym sposobem nazwania zmarego zoliwym, opryskliwym starym
draniem; bya niezwykle uczuciowa moe oznacza, e dawaa na lewo i prawo; a
zdeklarowany kawaler, e by gejem.
Niekontrolowany publiczny wybuch alu
Skoro ju jestemy przy utartych zwrotach, nasza reakcja na mier i pogrzeb ksinej
Diany zostaa opisana przez wszystkich dziennikarzy gazet, czasopism, radia i telewizji jako
bezprecedensowy niekontrolowany publiczny wybuch alu. Naprawd wszystkich - byo to
wrcz niesamowite, e wszyscy uywali dokadnie tego samego zwrotu. Pisaam ju, e ten
rzekomo nieangielski wybuch polega gwnie na uporzdkowanym, spokojnym i penym
godnoci staniu w kolejce, ale po Dianie media bardzo si przywizay do wyraenia
publiczny wybuch alu i od tej pory wycigaj je przy kadej moliwej okazji.
Znacznie bardziej umiarkowana reakcja na mier Krlowej Matki (rwnie w duym
stopniu polegajca na staniu w kolejkach) zostaa, jak mona byo przewidzie, opisana jako
niekontrolowany publiczny wybuch alu. Podobnie jeszcze mniej emocjonalna reakcja na
mier eksbeatlesa Georgea Harrisona. Za kadym razem, gdy jakie dziecko czy nastolatek
zostanie zamordowany, czy umiera w jaki inny wart wzmianki w mediach sposb, i
kilkanacie znajomych czy yczliwych osb pooy kwiaty przed jego domem, bram szkoy
czy lokalnym kocioem, teraz nazywa si to publicznym wybuchem alu. Prawie kady,
kto zakoczy ycie publicznie, chyba e z jakiego powodu by powszechnie znienawidzony,
moe teraz oczekiwa co najmniej publicznego wybuchu alu.
Rytuay kalendarzowe i inne przejcia
Rytuay kalendarzowe obejmuj wielkie wita, jak Boe Narodzenie i sylwester oraz
inne, ktre maj miejsce co roku o tej samej porze, takie jak Wielkanoc, 1 Maja, doynki,
Halloween i 5 listopada, jak rwnie Dzie Matki, walentynki i rne wita pastwowe.
Umieszczam w tej kategorii doroczne wakacje letnie, poniewa s sezonowe, a wic
zasadniczo kalendarzowe, cho nie przypadaj zawsze w ten sam dzie. (Czepialscy mog si
sprzecza, e wakacje letnie nie s, cile rzecz biorc, rytuaem, a przynajmniej nie w tym
samym znaczeniu co Boe Narodzenie czy doynki, ale uwaam, e mona je zaliczy, i
pniej wyjani dlaczego). Take w tej kategorii umieciabym cotygodniowy rytua

przejcia z pracy do zabawy - drinki w pubie po pracy, ale ju o nim pisaam szczegowo w
rozdziale o pracy.
W kategorii pozostae umieszczam obrzdy przejcia zwizane z cyklem yciowym,
inne ni te gwne opisane powyej: uroczystoci zwizane z przejciem na emerytur,
wane urodziny (wyznaczajce dekady ycia) i rocznice lubu (srebrne, zote) oraz rytuay
zaznaczajce inne zmiany spoeczne/miejsca/statusu/stylu ycia, jak na przykad parapetwki
i imprezy poegnalne.
Wychodzi nam strasznie duo rytuaw, z ktrych wiele, jak gwne zmiany w cyklu
yciowym, s bardzo podobne do swoich odpowiednikw w innych wspczesnych kulturach
zachodnich krajw uprzemysowionych. Prezenty, przyjcia, specjalne menu, piosenki i
ozdoby na Boe Narodzenie, czekoladowe jajka na Wielkanoc, kartki i kwiaty na walentynki,
alkohol przy praktycznie wszystkich uroczystych okazjach, jedzenie przy wikszoci z nich
itd. Zamiast prbowa opisa kady rytua szczegowo i wyczerpujco, skupi si na
szerszych niepisanych zasadach spoecznych, regulujcych typowo angielskie schematy
zachowa kojarzonych z tymi rytuaami.
Ludzie we wszystkich kulturach maj sezonowe i przejciowe rytuay jakiego
rodzaju. Inne stworzenia po prostu automatycznie rejestruj rzeczy takie jak przemijanie pr
roku i odpowiednio dostosowuj do nich swoje zachowanie; ludzie musz robi straszne
zamieszanie wok kadego najmniejszego kalendarzowego znaku przestankowego, e uyj
terminologii interpunkcyjnej. Na szczcie dla antropologw ludzie s te do
przewidywalni i przewanie robi mniej wicej takie same ceregiele z powodu tych samych
rzeczy - a przynajmniej uroczystoci w rnych kulturach maj zwykle wiele cech wsplnych,
jak na przykad piewy i tace. Wikszoci ceremonii towarzyszy te jedzenie, a praktycznie
wszystkie wi si z alkoholem.
Rola alkoholu
Rola alkoholu podczas uroczystoci jest szczeglnie wana dla zrozumienia Anglikw
i wymaga pewnych wyjanie. We wszystkich kulturach, ktre pij alkohol, jest on
centralnym elementem uroczystoci. S po temu dwa gwne powody. Po pierwsze,
karnaway i festiwale s czym wicej ni tylko rozrywk; w wikszoci kultur imprezy te
zawieraj pewien stopie kulturowej remisji - skonwencjonalizowanego rozlunienia
spoecznej kontroli zachowania. Zachowanie, ktre normalnie spotkaoby si z dezaprobat
czy nawet byo wyranie zabronione (np. rozwize flirty, haaliwe piewy, przebieranie si
w stroje przeciwnej pci, wskakiwanie do fontann, rozmawianie z nieznajomymi itd.), moe,
na czas trwania uroczystoci, by wrcz zalecane. To s okresy progowe - marginalne,

graniczne przedziay czasowe, oddzielone od codziennej egzystencji, pozwalajce nam przez

krtki czas zgbia alternatywne sposoby bycia. Midzy progowoci a alkoholem istnieje
naturalne powinowactwo, polegajce na tym, e dowiadczenie upojenia alkoholowego
odzwierciedla dowiadczenie rytualnie wywoanego stanu progowego. Efekt chemiczny
alkoholu imituje kulturow chemi uroczystoci.
Cho jednak ludzie wydaj si mie gboko zakorzenion potrzeb tych odmiennych
stanw wiadomoci, ucieczki od ogranicze przyziemnej egzystencji, progowo budzi te
pewn groz. Fakt, e dymy do odmiennych stanw i alternatywnej rzeczywistoci
wycznie w konkretnych, ograniczonych kontekstach sugeruje, e nasze pragnienie
wyzwolenia wcale nie jest jednoznaczne - e rwnoway je rwnie silna potrzeba stabilizacji i
bezpieczestwa przyziemnej egzystencji. Fascynuje nas progowe dowiadczenie karnawau,
ale te si go boimy; lubimy odwiedza alternatywne wiaty, ale nie chcielibymy w nich
mieszka. Alkohol odgrywa podwjn lub rwnowac rol w kontekcie uroczystych
rytuaw: odmienne stany wiadomoci przez niego wywoane pozwalaj nam zgbia
podane, acz potencjalnie grone wiaty, natomiast spoeczna otoczka picia - zasady
biesiadnej atmosfery niezmiennie kojarzone z konsumpcj alkoholu - stanowi uspokajajc
przeciwwag. Pijc, dopuszczamy do siebie i pogbiamy dowiadczenie progowoci, ktre
jest zasadnicze dla uroczystych rytuaw, ale swojskie, codzienne, pokrzepiajce, towarzyskie
rytuay wsplnego picia, nalewania i kupowania kolejek, czyli zacienianie wizi
towarzyskich, rwnoznaczne z piciem, w jaki sposb pomagaj nam ujarzmi lub nawet
udomowi niepokojce aspekty tego progowego wiata.
Czyli, istniej zasady uniwersalne. Ale s te pewne kulturowe odmiany. Cho
uroczystoci i alkohol s nierozerwalnie ze sob zwizane we wszystkich spoecznociach,
ktre alkohol spoywaj, ten zwizek jest chyba silniejszy w kulturach ambiwalentnych
(tych, w ktrych stosunek do alkoholu jest moralnie nacechowany, gdzie czowiek potrzebuje
powodu do picia, jak w Anglii) ni w zintegrowanych kulturach, gdzie picie jest moralnie
neutralnym elementem normalnego ycia i nie wymaga usprawiedliwienia. Anglicy (razem z
mieszkacami USA, Australii, wikszoci Skandynawii, Islandii itd.) uwaaj, e do picia
musz

mie

pretekst

najpopularniejszym

pretekstem

jest

witowanie.

zintegrowanych pod wzgldem alkoholu krajach (jak Francja, Hiszpania i Wochy)

dezaprobata wobec picia jest niewielka lub nie istnieje, i dlatego nie ma potrzeby
wynajdowania pretekstw do picia. witowanie jest w tych krajach mocno zwizane z
alkoholem, ale nie przywoywane jako uzasadnienie kadej okazji do picia: witowanie z
ca pewnoci wymaga alkoholu, ale nie kady drink wymaga witowania.

Okazja do witowania. Wierzenia magiczne

Poza przeprowadzeniem wraz z moimi kolegami z SIRC bada midzykulturowych na
temat picia z rnych okazji, kilka lat temu sama dociekaam, jak Anglicy wituj i jaki maj
do tego stosunek. Badanie to skadao si jak zwykle z obserwacji w terenie, nieformalnych
wywiadw oraz ankiety oglnokrajowej.
Gwnym odkryciem by fakt, e Anglicy najwyraniej s nacj namitnych
imprezowiczw, ktrzy skorzystaj z niemal kadej okazji do okolicznociowego picia.
Oprcz ustalonych wit kalendarzowych, niewiarygodne 87 procent respondentw
wymieniao dziwaczne lub banalne wydarzenia, dostarczajce pretekstu do imprez, w tym
urodziny mojego pluszowego misia, gdy mj kolega pokn zb, jak w mojego
ssiada zoy jaja, a mylelimy, e to samiec, pierwszy pitek tygodnia i czternasta
rocznica mierci mojego chomika.
Poza tymi bardziej dziwacznymi pretekstami, ponad 60 procent przyznao, e czsto
dobrego pretekstu do libacji dostarcza co tak prozaicznego jak to, e wpad znajomy.
Wicej ni poowa populacji wituje sobotni wieczr, nieco mniej ni poowa pije tylko
dlatego, e jest pitek, a blisko 40 procent modszych respondentw uwaa, e susznym
powodem do pijackiej hulanki jest koniec dnia pracy.
Nazwanie alkoholowej sesji witowaniem nie tylko usprawiedliwia nasz moralnie
ambiwalentny stosunek do alkoholu i dostarcza uzasadnionego pretekstu do picia, ale te
samo w sobie daje nam pewne oficjalne pozwolenie na pozbycie si kilku zahamowa.
Uroczystoci s z definicji epizodami progowymi, podczas ktrych pewne tradycyjne
ograniczenia spoeczne mog zosta czasowo zawieszone. Dlatego drink, ktremu nadaje si
etykietk z okazji..., ma nawet wiksz moc pozbawiania zahamowa ni drink, ktry jest
tylko drinkiem. Okazja to sowo magiczne; samo przywoanie tego konceptu przemienia
zwyk kolejk drinkw w imprez, z caym rozlunieniem spoecznej kontroli, ktre si z
tym wie. Abrakadabra! Progowo instant!
Ten rodzaj magii funkcjonuje te i w innych krajach - a podyktowa charakter
okazji moe sam rodzaj uytego alkoholu, bez magicznych zakl. Na przykad niektre
rodzaje alkoholu tak silnie kojarz si z pewnymi formami kontaktw towarzyskich, e samo
ich serwowanie wywouje pewne oczekiwania, a nawet jest instrukcj konkretnych zachowa.
Na przykad w wikszoci krajw zachodnich szampan jest do tego stopnia rwnoznaczny ze
witowaniem, e jeli si go zamawia lub podaje przy skdind zwykej okazji, kto
zawsze pyta: Co oblewamy?. Szampan skania do odwitnej, pogodnej beztroski, dlatego
nie byoby stosowne serwowa go na pogrzebach. W Austrii przy oficjalnych okazjach pije

si sekt, a schnapps jest zarezerwowany na spotkania bardziej intymne, biesiadne; rodzaj

serwowanego alkoholu okrela zarwno charakter wydarzenia, jak i towarzyskie zwizki
midzy pijcymi. Wybr napoju dyktuje zachowanie do tego stopnia, e samo pojawienie si
butelki schnappsa na stole moe czasem sprowokowa przejcie z oficjalnej formy zwracania
si, Sie, do bardziej poufaej, du. W Anglii, mimo e nie mamy takich samych rozrnie
lingwistycznych, piwo jest uwaane za alkohol bardziej nieoficjalny i swobodny ni wino, a
podanie piwa do posiku oznacza, e oczekujemy zachowania nieoficjalnego, lunego - nawet
mowa ciaa goci bdzie bardziej swobodna (lekkie przygarbienie zamiast sztywnego
wyprostowania, przyjmowanie postaw bardziej otwartych i uywanie bardziej wylewnych
gestw).
Pod tym wzgldem wic Anglicy nie rni si zbytnio od innych ludzi, ale nasza
wiara w rozluniajc moc alkoholu i magicznych sw (a zwaszcza ich potrzeba) jest chyba
silniejsza ni w wikszoci innych krajw, poniewa nasze zahamowania towarzyskie s
wiksze. Nasza ambiwalencja i magiczna wiara w alkohol to cechy definiujce wszystkich
angielskich obrzdw przejcia, od najwaniejszych zmian cyklu yciowego do
najbanalniejszych, naciganych okazji, jak urodziny pluszowego misia.
Gwiazdka i sylwester
Angielski rok peen jest oglnokrajowych wit kalendarzowych: niektre s
zwykymi przecinkami, inne waniejszymi rednikami; Gwiazdka i sylwester to zdecydowane
kropki. Wikszo rytuaw kalendarzowych to dawne wita religijne, czsto pogaskie,
przywaszczone sobie przez chrzecijastwo, jednak chrzecijasko wielu z nich jest w
znacznej mierze ignorowana. Paradoksalnie mona stwierdzi, e powrciy one do swoich
pogaskich korzeni, i mona chyba stwierdzi, e dobrze tak chrzecijanom, bo po co sigali
po cudze.
Gwiazdka, czyli Boe Narodzenie, i sylwester s zdecydowanie najwaniejsze. Dzie
Boego Narodzenia (25 grudnia) ugruntowa si jako rytua rodzinny, sylwester natomiast
to o wiele huczniejsze witowanie z przyjacimi. Gdy jednak Anglicy mwi o tych
witach (na przykad: Jakie masz plany na wita? albo Nie znosz wit!), czsto maj
na myli cay okres witeczny, od 23-24 grudnia a do Nowego Roku, w czym tradycyjnie
mieszcz si nastpujce elementy:
Wigilia Boego Narodzenia (rodzina, zakupy w ostatniej chwili, panika i awantury,
wiateka na choink, alkohol, za duo orzechw i czekolady, czasem koci - wieczorny
koncert kold lub pasterka);
Dzie Boego Narodzenia (rodzina, choinka, wrczanie prezentw, maraton

gotowania i jedzenie obfitego witecznego obiadu, ordzie krlowej w telewizji lub radiu lub celowe nieogldanie/niesuchanie krlowej, drzemka - prawdopodobnie podczas
ogldania Dwikw muzyki, Czarnoksinika z krainy Oz czy czego podobnego, wicej
jedzenia i picia, niespokojna noc);
Drugi dzie wit (kac, jakie wyjcie rodzinne, choby nawet do pobliskiego
parku, dugi spacer za miastem, odwiedzanie krewnych, ucieczka od rodziny do pubu); 27-30 grudnia (dziwaczny okres zawieszenia; niektrzy wracaj do pracy, ale s wtedy
mao wydajni, inni robi zakupy, chodz na spacery, prbuj zaj czym dzieci. Dalsze
oberanie si i picie, odwiedzanie rodziny i znajomych, telewizja, filmy na wideo, pub);
Sylwester (znajomi, due alkoholowe imprezy lub wdrwki po pubach),
przebieranki, gona muzyka, tace, szampan, walenie w rondle itd. o pnocy, fajerwerki,
piewanie Auld Lang Syne, noworoczne postanowienia, polowanie na takswk lub dugi
spacer w zimn noc z powrotem do domu);
Nowy Rok (dugie spanie, kac).
Okres witeczny nie u wszystkich wyglda identycznie, ale u wikszoci zawiera
kilka z tych rytualnych elementw, i wikszo Anglikw przynajmniej rozpozna ten
orientacyjny zarys przecitnej Gwiazdki.
Czsto termin wita nabiera szerszego znaczenia. Gdy ludzie mwi: Nie cierpi
wit, lub narzekaj, e wita staj si z roku na rok wikszym koszmarem lub udrk,
maj na myli wszystkie przygotowania i okres poprzedzajcy wita, ktry zwykle zaczyna
si co najmniej miesic wczeniej i obejmuje imprezy gwiazdkowe w miejscu pracy,
witeczne zakupy, bajki muzyczne dla dzieci wystawiane na scenie i czsto, w wypadku
rodzin z dziemi w wieku szkolnym, szkolne jaseka lub koncert witeczny - nie mwic
ju o corocznym rytuale pisania i wysyania ogromnych iloci kartek witecznych. Przez
sowo wita Anglicy rozumiej wic nie tylko obchody witecznego tygodnia, ale take
ktre (lub wszystkie) z wymienionych zwyczajw i uroczystoci.
Szkolne jaseka to dla wielu ludzi jedyne wydarzenie o znaczeniu religijnym, w
ktrym bior udzia w okresie Boego Narodzenia, cho sens religijny czsto gubi si pord
rytuaw i towarzyskich dramatw tej okazji. Najczciej chodzi o to, czyje dzieci miay
szczcie dosta gwne role (Maryja, Jzef) i waniejsze drugoplanowe (Trzej Krlowie,
Waciciel Gospody, przywdca pasterzy, Anio Paski), a czyje musz znosi upokorzenie
grania pomniejszych pastuszkw, aniokw, owieczek, krwek, osiokw itd. Czasem jaka
szkoa, ktr ogarnia nagy atak poprawnoci politycznej, prbuje zastpi tradycyjne jaseka
czym bardziej wielokulturowym (My tu wszyscy jestemy bardzo multikulti -

powiedzia mi azjatycki wychowawca z Yorkshire). Poniewa jestemy w Anglii, sprzeczki i

utarczki na temat castingu i innych spraw rzadko prowadzi si otwarcie, s one raczej kwesti
zawoalowanych intryg, makiawelicznych manipulacji i penego oburzenia mamrotania pod
nosem. W dany wieczr ojcowie zwykle spniaj si i nagrywaj drug poow jaseek
chwiejn kamer cinmavrit, niestety skupiajc si na niewaciwej owieczce.
Christmas Panto (bajka muzyczna dla dzieci) jest dziwacznym, typowo angielskim
zwyczajem. Prawie kady lokalny teatr w kraju wystawia na Gwiazdk jak ba lub legend
- na przykad Aladyna, Kopciuszka, Kota w butach, Dicka Whittingtona, Mother Goose itp. zawsze z mczyznami w kobiecym przebraniu (znanymi jako Pantomime Dames), grajcymi
gwne role eskie, i kobiet grajc gwn rol msk. Tradycja wymaga, eby widownia
dziecica gono uczestniczya w akcji, wydajc okrzyki typu: Stoi za tob!, O, nie!, O,
tak! (rytua, w ktry czsto z entuzjazmem wczaj si towarzyszcy doroli). Tradycj jest
te scenariusz peen spronych aluzji dla dorosych (z ktrych dzieci zamiewaj si
serdecznie, a potem cierpliwie wyjaniaj je rodzicom).
Maraton narzekania. Postawa Scroogea
witeczne zakupy to ten element, ktry ma na myli wielu Anglikw, gdy mwi, e
nie znosz wit, a zwykle oznacza to kupowanie prezentw gwiazdkowych, jedzenia, kartek,
ozdb i innych witecznych atrybutw. Jako e deklarowanie niechci do zakupw wszelkiej
maci jest uwaane za mskie, to wanie mczyni maj szczeglne skonnoci do
narzekania, jak bardzo nie lubi wit. Jednak narzekanie na Boe Narodzenie stao si czym
w rodzaju narodowego obyczaju i przedstawiciele obu pci zazwyczaj zaczynaj narzeka na
Gwiazdk na pocztku listopada.
Waciwie to istnieje nawet niepisana zasada pod hasem Bzdury! (powiedzenie
nienawidzcego Gwiazdki Scroogea z Opowieci wigilijnej Dickensa), nakazujca
antygwiazdkowe narzekanie o tej porze roku. Trudno jest spotka kogo, kto skoczy
osiemnacie lat i kto przyznawaby si do czystej sympatii dla tych wit. Mimo to wszyscy,
ktrzy nie lubi Gwiazdki, s w jakim sensie z tego dumni, jakby byli pierwszymi ludmi na
wiecie, ktrzy odkryli, jak strasznie si to wszystko skomercjalizowao albo e co roku
zaczynaj wczeniej - niedugo, cholera, zaczn bombki sprzedawa w sierpniu, albo e co
roku jest droej, lub jak niemoliwie zatoczone s ulice i sklepy.
Narzekajcy na Boe Narodzenie rokrocznie wyliczaj te same frazesy, naiwnie
wyobraajc sobie, e s oryginalni i nale do udrczonej, wymagajcej mniejszoci,
natomiast ci dziwacy, ktrzy lubi zakupy gwiazdkowe i wszystkie inne rytuay zazwyczaj
milcz na temat swoich niekonwencjonalnych upodoba. Czasem nawet wcz si w

doroczny maraton narzekania, tylko po to, by wyda si uprzejmi i towarzyscy - tak jak
ludzie, ktrzy lubi deszcz, czsto kurtuazyjnie przyznaj, e taka pogoda jest paskudna.
Cyniczna postawa Scroogea jest norm (zwaszcza wrd mczyzn, z ktrych wielu uwaa,
e w dorosym mczynie, ktry przyznaje, e lubi wita, jest co niemal podejrzanie
zniewieciaego), poza tym wszyscy uwielbiaj mie gwiazdkowe narzekanie, po co wic psu
im zabaw? Ci z nas, ktrzy rzeczywicie lubi Gwiazdk, nierzadko czuj si w obowizku
niemal przeprasza za swoj perwersj: No tak, mm, szczerze mwic, ja waciwie to nawet
lubi te wszystkie kretyskie ozdbki i szukanie prezentw... Wiem, e to straszny
obciach....
Nie wszyscy narzekajcy na Gwiazdk s bezmylni i powtarzaj Bzdury! za caym
stadem. Dwie kategorie ludzi nieznoszcych wit, ktrzy maj uzasadnione powody do
narzekania i dla ktrych mam autentyczne wspczucie, to rodzice z trudem wicy koniec z
kocem, dla ktrych prezenty dla dzieci s prawdziwym problemem, i pracujce matki, dla
ktrych, nawet jeli nie s biedne, caa ta impreza moe naprawd by bardziej wysikiem ni
przyjemnoci.
Prezenty gwiazdkowe
Prezent, jak powie wam kady student pierwszego roku antropologii, nigdy nie jest
bezinteresowny. We wszystkich kulturach podarki zwykle nios ze sob pewne oczekiwanie
rewanu. Nie ma w tym nic zego; wzajemna wymiana prezentw to wana forma umacniania
wizi emocjonalnych. Nawet prezenty dla maych dzieci, od ktrych nie mona oczekiwa, e
odwdzicz si w naturze, nie s wyjtkiem od tej uniwersalnej zasady: dzieci otrzymujce
prezenty gwiazdkowe maj w zamian okaza rado i by grzeczne. To, e czsto wcale tak
nie robi, jest bez znaczenia - nie obala si zasady tylko dlatego, e ludzie j ami. Ciekawe
jest, e bardzo maym dzieciom, co do ktrych nie mona spodziewa si, e rozumiej t
zasad, nie dajemy prezentw gwiazdkowych bezporednio, ale wymylamy magiczn
istot, witego Mikoaja, od ktrego rzekomo dostaj one te prezenty. Traumatyczne
odkrycie, e wity Mikoaj nie istnieje, jest w istocie odkryciem praw wzajemnoci, faktu,
e prezenty gwiazdkowe wi si z pewnymi zobowizaniami.
Angielskie przeczulenie na punkcie pienidzy moe by w tym kontekcie
problemem, zwaszcza dla klasy wyszej i wyszej warstwy klasy redniej, ktre s na tym
punkcie bardzo draliwe. Mwienie o tym, ile kosztowa prezent gwiazdkowy, uwaane jest
za ogromnie prostackie; zdradzenie komu ceny prezentu lub nawet tego, e by drogi, byoby
grubiastwem ponad pojcie. Cho dopuszcza si oglne, niekonkretne skargi na koszt
prezentw, nieustanne przynudzanie na temat finansowych aspektw wymiany podarunkw

jest prostackie i nietaktowne, poniewa wprawia odbiorc w zakopotanie.

To, ile si rzeczywicie wydaje na prezenty gwiazdkowe, jest zwykle odwrotnie
proporcjonalne do dochodw: ubogie rodziny z klasy robotniczej zwykle obdarowuj hojniej,
zwaszcza swoje dzieci, czsto przy okazji niele si zaduajc. Klasy rednie (szczeglnie
klasy wcibskie) witoszkowato i z dezaprobat cmokaj nad tak rozrzutnoci i gratuluj
sobie wasnej gospodarnoci, wcinajc przepacone ekologiczne warzywka i podziwiajc
gustowne wiktoriaskie ozdoby na swoim drzewku.
Sylwester. Uporzdkowany chaos
Wicej osb przyznaje si do lubienia sylwestra (cho niektrzy z brygady
Scroogew co roku narzekaj na to samo - na nud i powtarzalno rytuau). Jest to
uroczysto bardziej zwyczajna - ze wszystkimi standardowymi elementami progowymi:
remisj kulturow, usankcjonowan dewiacj, uroczyst inwersj, odmiennymi stanami
wiadomoci, communitas itd. - i w bardziej ewidentny sposb wywodzi si bezporednio od
pogaskich wit zimowych, nieskaonych chrzecijask ingerencj w symbolik czy
ugrzecznieniem rytuaw.
Podobnie jak w wypadkach tygodnia adaptacyjnego, imprez gwiazdkowych w biurze i
wikszoci innych angielskich rytuaw witecznych, skala faktycznego zepsucia i anarchii
jest zazwyczaj bardzo zawyana, zarwno przez psujcych zabaw purytanw, ktrzy nie
aprobuj takich uroczystoci, jak i przez tych uczestnikw, ktrzy chcieliby widzie si jako
szalonych, imprezowych buntownikw. W rzeczywistoci nasze pijackie sylwestrowe
rozpasanie jest cakiem uporzdkowanym chaosem, w ktrym amie si tylko pewne
specyficzne tabu i pozbywa si tylko tradycyjnie okrelonych zahamowa. Mamy tu do
czynienia ze standardowymi zasadami angielskiej etykiety pijackiej, jak wypinanie goego
tyka, lecz niepokazywanie genitaliw; bjki, ale nie wpychanie si do kolejki; dowcipy
sprone, ale nie rasistowskie; zakazane flirtowanie i, w niektrych krgach, obciskiwanie,
ale nie cudzostwo; swoboda erotyczna, ale nie przygody homoseksualne, jeli jeste
heterykiem, ani chwile heteroseksualnego zapomnienia, jeli jeste gejem; wymiotowanie i
(mczyni) sikanie na ulicy, ale nigdy wyprnianie si; i tak dalej.
Pomniejsze punkty kalendarzowe - przecinki i redniki
A poniewa za najbardziej rozpasany i pozbawiony zahamowa z naszych
kalendarzowych rytuaw uwaa si sylwestra, pozostae (Halloween, Guy Fawkes Night,
Wielkanoc, 1 Maja, walentynki itd.) s zwykle cakiem spokojne - cho wszystkie wywodz
si z o wiele bardziej niesfornych obrzdw pogaskich.
Nasz 1 Maja, ze swymi statecznymi tancerzami morris dance (zwykle w rednim

wieku) i od czasu do czasu gaikiem dziecicym, jest odrodzeniem dawnych pogaskich

rytuaw staroceltyckiego festynu majowego. W niektrych regionach kraju grupy hulakw z
kontrkultur lub New Age z dredami, koralikami i ciaem przekutym w wielu miejscach
wituj 1 Maja razem z tancerzami morris dance i przedstawicielami stray ssiedzkiej i
rady parafialnej - jest to zestaw osobliwy, acz oglnie przyjazny. Halloween - przebieranki i
sodycze - wywodzi si z wigilii Dnia Zadusznego, wita cznoci ze zmarymi, rwnie
pochodzenia pogaskiego, obchodzonego w rny sposb w wielu krajach na wiecie.
Zwyczaj rozpalania ognisk i palenia kukie na pocztku listopada jest kolejnym
zwyczajem pogaskim - popularnym podczas wit ognia witajcych zim (kuky
reprezentuj stary rok) - zaadaptowanym w XVII wieku dla upamitnienia wykrycia spisku
Guya Fawkesa, ktry mia na celu wysadzenie w powietrze brytyjskiego parlamentu. Jest
wci take znany jako Bonfire Night i Fireworks Night40 i teraz wituje si go, urzdzajc
pokazy fajerwerkw przez co najmniej dwa tygodnie, nie tylko 5 listopada. Dzie w.
Walentego - kartki, kwiatki, czekoladki - to ugrzeczniona wersja chrzecijaska staroytnego
rzymskiego wita Lupercalia, pocztkowo obchodzonego 15 lutego, ktre byo o wiele
bardziej nieprzyzwoit celebracj nadejcia wiosny (innymi sowy, pocztku sezonu
godowego), i miao zapewni podno ziemi, zwierztom i ludziom.
Wielu ludzi sdzi, e Wielkanoc to jedno z nielicznych autentycznie chrzecijaskich
wit kalendarzowych, ale w jzyku angielskim nawet jego nazwa (Easter) nie jest
chrzecijaska, bo pochodzi od Eostre, anglosaskiej bogini wiosny; wiele naszych
wielkanocnych zwyczajw - jajka i tak dalej - opiera si na pogaskich obrzdach podnoci.
Niektrzy zwykle niepraktykujcy chrzecijanie id w niedziel wielkanocn na naboestwo
do kocioa, a nawet niektrzy kompletnie niereligijni ludzie wyrzekaj si czego na okres
tradycyjnego Wielkiego Postu (to popularny czas, eby zacz na nowo diet, postanowienie
noworoczne, ktre jako tak dziwnie traci impet okoo trzeciego tygodnia stycznia).
Jeli chodzi o interpunkcj w kalendarzu, najwicej jest tam przecinkw. Wielkanoc
moe uchodzi za rednik, poniewa jest dniem wolnym od pracy oraz uywa si jej jako
punktu odniesienia - mwi si o zrobieniu czego przed Wielkanoc lub po Wielkanocy,
albo e co si zdarzy/o okoo Wielkanocy. Dzie w. Walentego take mona uzna od
biedy za rednik (cho nie jest wolny od pracy), poniewa odgrywa znaczc rol w naszych
zwyczajach zwizanych z zalotami i godami (na tyle znaczc w kadym razie, e powoduje
duy wzrost liczby samobjstw).
Oprcz tych oglnokrajowych wit kalendarzowych gwnego nurtu kada
angielska mniejszo etniczna i religijna ma swoje wasne znaki interpunkcyjne:

hinduistyczne Divali i Janamashtami, sikhijskie Divali i Vaisakhi, muzumaski ramadan,

EidUlFitr i AlHijra, ydowskie Chanuka, Jom Kippur i Rosz Haszana, by wymieni tylko
kilka tych, ktre przychodz na myl od razu. Take kada angielska subkultura ma swoje
wasne wita kalendarzowe - swoje wasne coroczne plemienne zgromadzenia i obchody.
Wrd nich plasuj si: sezon klasy wyszej, ktrego gwnymi wydarzeniami s wycigi w
Ascot, regaty w Henley i turniej tenisowy Wimbledon (zawsze skracane do Ascot, Henley,
Wimbledon). Bractwo wycigowe oprcz Ascot ma gonitw Grand National, festiwal w
Cheltenham i derby; goci maj swj doroczny zjazd w Whitby w Yorkshire; wyznawcy New
Age, inne grupy kontrkulturowe i modzi mionicy muzyki - festiwal w Glastonbury;
wspczeni druidzi - uroczysto przesilenia letniego w Stonehenge; bibliofile - HayonWye;
dla amatorw opery jest Glyndebourne i Garsington, dla mionikw psw - Crufts; dla
rowerzystw - BMFShow w Peterborough, dla koniarzy - Badminton, Hickstead i pokaz Ko
Roku; i tak dalej. Tych kalendarzowych imprez subkulturowych s tysice, nie sposb
wymieni wszystkich, ale dla ich zwolennikw kada moe by o wiele waniejsza ni Boe
Narodzenie. A i tak przecie wymieniam tylko ich Boe Narodzenia - kada subkultura ma
te swoje wasne pomniejsze wydarzenia kalendarzowe, swoje wasne redniki i przecinki.
Jednak nawet te drobne znaki przestankowe s konieczne: potrzebujemy tych
specjalnych dni, tych miniwit, eby day nam chwil oddechu od codziennej rutyny i naday
struktur naszemu rokowi - tak jak pory posikw reguluj nasz dzie. Chodzi mi o nas,
ludzi, oczywicie, nie tylko nas, Anglikw, ale my, Anglicy, mamy chyba szczegln
potrzeb regularnego odrywania si od naszej sztywnej kontroli spoecznej.
Wakacje...
To zagadnienie czy si z tematem wakacji, a zwaszcza wakacji letnich. Wczam je
do rytuaw kalendarzowych (cho kto moe argumentowa, e z formalnego punktu
widzenia nie podpadaj one pod aden z nich), poniewa jest to corocznie powtarzajce si
wydarzenie o znaczeniu kulturowym, wikszym chyba ni Boe Narodzenie - dlatego w
mojej ksice jest wydarzeniem kalendarzowym - oraz rytua progowy, zgodny pod
wanymi wzgldami ze schematem ustalonym przez van Gennepa dla obrzdw przejcia, co
w mojej ksice czyni go rytuaem. (A poniewa to jest moja ksika, mog sobie nazywa
rzeczy kalendarzowymi, jeli mi si tak podoba).
W kategorii znakw interpunkcyjnych (metafory take mog naciga, jak chc)
wakacje letnie s znakiem opuszczenia fragmentu tekstu (...), trzema kropkami oznaczajcymi
upyw czasu, co niewypowiedzianego, znaczc pauz lub przerw w toku narracji, czsto z
sugesti tajemnicy. Zawsze miaam wraenie, e w tym wielokropku jest co zdecydowanie

progowego. Bo w wakacjach letnich - z ca pewnoci: ta dwulub trzytygodniowa przerwa to

czas poza systematyczn, przyziemn egzystencj, specjalny okres, gdy tradycyjne
ograniczenia, rutynowe czynnoci i kontrola s zawieszone i mamy poczucie wyzwolenia od
codziennego wiata. Jestemy wolni od naglcych wymogw pracy, szkoy, obowizkw
domowych - to czas odpoczynku, czas wolny, czas, ktry naley do nas. Na urlopie, jak
mwimy, jeste panem swojego czasu.
Wakacje letnie to rzeczywisto alternatywna: jeli moemy, jedziemy do innego
kraju; ubieramy si inaczej; jemy inne rzeczy ni na co dzie i jemy ich wicej (miao,
zjedz jeszcze jednego loda, jeste na wakacjach!), i inaczej si zachowujemy. Anglicy na
wakacjach s bardziej rozlunieni, bardziej towarzyscy, spontaniczni, mniej skrpowani i
spici. (W badaniu oglnokrajowym przeprowadzonym przez moich kolegw z SIRC
wiksza towarzysko bya jedn z trzech najpopularniejszych odpowiedzi na pytanie, co
si najbardziej kojarzy z latem, natomiast dwie pozostae to ogrdki piwne i grille, w
ktrych zasadniczo te chodzi o towarzysko). Mwimy o wakacjach jako o czasie, gdy
czowiek moe si zrelaksowa, zabawi, rozadowa, odpry, troch poszale.
Moemy wtedy nawet rozmawia z nieznajomymi! A Anglicy rzadko kiedy przekraczaj t
granic.
Angielskie wakacje - zwaszcza letnie - rzdz si tymi samymi zasadami kulturowej
remisji co oficjalne wita i uroczystoci. Podobnie jak uroczysto, wakacje to sowo
magiczne. Jednak podobnie jak w wypadku wit, kulturowa remisja nie oznacza
nieokieznanej, anarchicznej wolnoamerykanki, gdzie wszystkie chwyty s dozwolone, ale
raczej co w rodzaju kontrolowanego rozpasania, selektywnej spontanicznoci, w ktrej
okrelonych zahamowa pozbywamy si w nakazany, konwencjonalny sposb.
Anglicy na wakacjach nie przestaj nagle czy cakowicie by Anglikami. Nie znikaj
nasze cechy definiujce; naszym zachowaniem wci steruj wrodzone zasady humoru,
hipokryzji, skromnoci, wiadomoci klasowej, fair play, uomnoci towarzyskiej itd. Troch
jednak zmniejszamy czujno. Kulturowa remisja zasad wakacyjnych nie leczy nas z
uomnoci towarzyskiej, tylko objawy s do pewnego stopnia w remisji.
Oczywicie nie stajemy si nagle w cudowny sposb bardziej towarzysko sprawni, ale
robimy si bardziej towarzysko usposobieni - bardziej otwarci, mniej sztywni. To nie zawsze
jest dobre, nie zawsze te stanowi miy dla oka widok, co mog potwierdzi mieszkacy
niektrych z naszych ulubionych kurortw zagranicznych. Szczerze mwic, niektrzy z nas
s o wiele milsi, nie pozbywajc si zahamowa razem ze spodniami, biustonoszami,
zawartoci odkw oraz godnoci. Jak bez przerwy przypominam, nasza synna uprzejma

rezerwa i nasze niemal rwnie synne paskudne chamskie zachowanie s dwoma stronami
tego samego medalu: dla niektrych z nas magiczne sowo wakacje ma niefortunn
tendencj do odwracania tego medalu.
Zasady progowe wakacji dotycz take mniej wanych wit kalendarzowych, jak
wita pastwowe - a nawet zwykych weekendw. (Na przykad niektrzy czonkowie
dalekich od gwnego nurtu plemion subkulturowych mog by w stanie przyj swj
alternatywny strj, styl ycia i osobowo tylko w tym progowym czasie wolnym. Bardziej
oddani sprawie, lub po prostu majcy wicej szczcia, penoetatowi czonkowie tych
plemion mwi o petatowcach z pewnym lekcewaeniem, na przykad: weekendowi
goci lub weekendowi rowerzyci). Wieczr i pora lunchu to take s miniremisje, a nawet
przerwy na kaw czy herbat mog by... (co jest jeszcze mniejsze?) mikroremisjami, maymi
oazami czasu wolnego, malekimi, nieledwie homeopatycznymi dawkami terapeutycznej
progowoci.
Po wakacjach mwimy o powrocie do rzeczywistoci lub do wiata realnego, a
czas wolny suy midzy innymi temu, by ten wiat realny ujrze wyraniej. Wakacje i
miniremisje nie podwaaj ani nie obalaj norm i zasad, ktre na czas ich trwania bywaj
zawieszone; wprost przeciwnie, wakacje podkrelaj i umacniaj te zasady. Nazywajc czas
urlopu czym innym, specjalnym i nierealnym, przypominamy sobie, co jest
normalne i realne. amic zasady w wiadomy, uregulowany sposb, rzucamy wane
zasady na wyraziste to i obiecujemy, e posusznie wrcimy do nich w realnym czasie. Co
roku angielscy wczasowicze, wzdychajc ciko na myl o powrocie do rzeczywistoci,
pocieszaj si nawzajem tymi mdrymi sowami: Ale oczywicie, gdyby tak byo zawsze,
nie docenialibymy tego. No wanie. Prawd jest jednak take co odwrotnego: wakacje
pomagaj nam doceni struktur i pewniki - a nawet ograniczenia - naszego normalnego
ycia i jego rutyny. Doza progowoci, jak potrafi przyj Anglicy, jest ograniczona. Pod
koniec wakacji letnich mamy ju do pobaania sobie i swego rodzaju nadmiaru.
Tsknimy za pewn doz umiarkowania.
Inne przejcia - rytuay prywatne i czasowniki nieregularne
Urodziny i okrge rocznice lubu, parapetwki, imprezy z okazji odejcia z pracy i
przejcia na emerytur to na og mniejsze i bardziej nieformalne wydarzenia ni wczeniej
opisane wielkie przejcia cyklu yciowego, cho niektre mog by dla zainteresowanych nie
mniej wane.
Jako e owe przejcia zwykle s witowane prywatnie, wrd najbliszej rodziny i
przyjaci, stanowi one, oglnie rzecz biorc, mniejsze wyzwanie towarzyskie, a wic s

mniej niezrczne i sztywne ni due obrzdy cyklu yciowego, jak luby i pogrzeby.
Prywatnie, wrd ludzi, ktrych znamy bardzo dobrze, jestemy cakiem zdolni do ciepa,
otwartoci, poufaoci i caej gamy ludzkich emocji kojarzonych z przyjani i wiziami
rodzinnymi. Niektrzy z nas s bardziej ciepli i otwarci ni inni, ale to kwestia
indywidualnych rnic osobowociowych, i ma niewiele lub zgoa nic wsplnego z
charakterem narodowym.
Uroczystoci odchodzenia na emerytur i imprezy z okazji odejcia z pracy s
wyjtkiem, poniewa czsto nie wszyscy uczestnicy s bliskimi znajomymi osoby, ktra
odchodzi z pracy. Takie imprezy najczciej wic charakteryzuj si typowymi cechami
angielskoci, jak uomno towarzyska, agodzona humorem i alkoholem, uprzejmy
egalitaryzm, maskujcy obsesje na punkcie klasy, skromne, autoironiczne toasty, pene
zawoalowanych przechwaek, rytuay narzekania, artobliwa prezentacja podarunkw,
pijacka swoboda, niezrczne potrzsanie doni, niezdarne poklepywanie po plecach i
niezgrabne uciski.
Czysto prywatne obrzdy przejcia - urodziny, rocznice, parapetwki i emerytury,
witowane tylko z wybranymi przyjacimi i rodzin - s o wiele mniej przewidywalne. Na
pewno zobaczymy tam zwyczaje typowe (tort, baloniki, piewanie, specjalne menu, drinki,
toasty), ale ich interpretacja i zachowanie uczestnikw bd znacznie zrnicowane, nie tylko
zalenie od wieku i klasy, jak mona si spodziewa, ale take od usposobienia
poszczeglnych osb, ich osobistych dziwactw i dowiadcze yciowych, unikalnych
nastrojw i motywacji - tego rodzaju rzeczy, ktre tak naprawd s bardziej domen
psychologw klinicznych i psychiatrw ni nas, badaczy z dziedziny nauk spoecznych.
Wszystko to mona take do pewnego stopnia odnie do bardziej oficjalnych, mniej
prywatnych obrzdw przejcia - wszyscy przy tych okazjach jestemy ludmi, nie robotami
zachowujcymi si, jak nam nakazuje charakter narodowy. Nie chcc odmawia nikomu z nas
indywidualnoci, upieram si jednak, e nasze zachowanie podczas tych wikszych, mniej
intymnych spotka jest, oglnie biorc, przewidywalne i odpowiada bardziej konsekwentnie
gwnym gramatycznym zasadom naszej kultury.
Nie chodzi o to, e nasze mniej przewidywalne zachowanie podczas uroczystoci
prywatnych jest w jaki sposb niegramatyczne. Takie imprezy s troch jak czasowniki
nieregularne; maj swoje wasne reguy, ktre pozwalaj na ciepo, spontaniczno i
otwarto w o wiele wikszym stopniu, ni zazwyczaj sobie na to pozwalamy. Podczas tych
prywatnych obrzdw nie amiemy regu. Prywatnie, wrd ludzi, ktrych znamy i ktrym
ufamy, zasady angielskoci szczeglnie pozwalaj nam zachowywa si o wiele bardziej jak

normalne istoty ludzkie.

Klasa
Zamiast jednak skoczy tym wzruszajcym, optymistycznym akcentem, napisz
teraz co o klasie. Znowu. No chyba nie sdzilicie, e przejdziemy przez cay rozdzia,
rzucajc zaledwie kilka przelotnych uwag o systemie klasowym?
Teraz ju sami potrafilibycie napisa ten podrozdzia. No, miao: jakie s gwne
rnice midzy pogrzebem kogo z klasy robotniczej a kogo z klasy redniej? Albo
wskaniki lubu redniej warstwy klasy redniej kontra wysza warstwa klasy redniej?
Omwi temat ze specjalnym uwzgldnieniem wskanikw klasowych kultury materialnej,
tekstylnej oraz sygnaw przeczulenia na punkcie klasy. No, dobrze, ja to zrobi - ale nie
oczekujcie wielkich niespodzianek: widzicie z tego, co Jane Austen nazwaa zdradzieck
szczupoci kartekl, e ju prawie koczymy, i jeli do tej pory nie uchwycilimy
angielskich wskanikw klasowych i niepokojw, nigdy ju nam si to nie uda.
Jak mona si spodziewa, u Anglikw nie ma czego takiego jak bezklasowy obrzd
przejcia. Kady szczeg lubu, Boego Narodzenia, parapetwki czy pogrzebu, od
sownictwa i stroju goci po liczb groszkw na ich widelcu, jest zdeterminowany,
przynajmniej do pewnego stopnia, ich klas spoeczn.
Rytuay klasy robotniczej
Oglna zasada jest taka, e klasa robotnicza wituje z najwikszym przepychem (jeli
chodzi o wydatki w stosunku do dochodw). Na przykad lub osb z klasy robotniczej bdzie
niemal zawsze du imprez, z daniami serwowanymi do stou w restauracji, sal
reprezentacyjn w pubie lub hotelu, wielkim fantazyjnym samochodem, wiozcym pann
mod do kocioa, penym kompletem druhen w obcisych, kusych sukienkach pod kolor,
wielkim trzypitrowym tortem, gomi w olniewajcych, nowiutekich ubraniach i
dobranych kolorystycznie dodatkach. Bdzie specjalny fotograf od lubw plus profesjonalna
firma wideo specjalizujca si w weselach, wielkie, gone przyjcie wieczorne z tacami i
morzem alkoholu, podr polubna do ciepych krajw. Bez liczenia si z kosztami. Dla
naszej ksiniczki - wszystko co najlepsze.
Pogrzeby klasy robotniczej (ogromne, kunsztowne wiece, najdrosza trumna), ich
Gwiazdki (drogie prezenty, obfito jedzenia i picia), urodziny dzieci (najnowoczeniejsze
zabawki, kosztowne kostiumy druyn pikarskich, najlepsze markowe sportowe buty) i inne
rytuay odbywaj si mniej wicej wedug takich samych zasad. Nawet jeli ma si kopoty
finansowe, wane jest, by sprawia wraenie, e wydao si sporo pienidzy i nie poskpio
grosza. Ulubionym sposobem, by to osign, jest wycieczka na jeden dzie do Calais, eby

kupi due iloci taniego alkoholu (znana pod nazw booze cruise).
Rytuay niszej i redniej warstwy klasy redniej
Mniejsza skala i wicej rozsdku. Wracajc do lubw: rodzice z niszej i redniej
warstwy klasy redniej raczej pomog modej parze spaci pierwsz rat kredytu na dom, ni
nieodpowiedzialnie przepuszcz wszystko na due wesele. Cigle wida tu jednak trosk,
eby wszystko odbyo si jak naley i gustownie (to dla tych ludzi pisane s podrczniki
savoirvivreu) oraz spory stres i niepokj z powodu krewnych, ktrzy mog zaniy poziom
czy skompromitowa nas, upijajc si i robic z siebie widowisko.
Jeli ideaem dla klasy robotniczej jest olniewajce wesele gwiazdorskie, jak np.
Davida i Victorii Beckhamw, punktem odniesienia niszej i redniej warstwy klasy redniej
jest lub krlewski - adnych sztuczek, motyww przewodnich, wszystko tradycyjne, kady
detal wykwintny i wymuszenie elegancki. Owe drobnomieszczaskie (czy te naladujce
mieszczaskie) luby to bardzo wyszukane, starannie zaaranowane imprezy. Serwetki
(serviettes) pasuj kolorem do kwiatw, ktre harmonizuj z kartkami z nazwiskami goci
przy stole, ktre z kolei podejmuj kolor pastelowego kostiumu matki panny modej. Ale
nikt nie zauwaa caej tej dbaoci o szczegy, pki nie zwrci mu si na to uwagi. Menu jest
bezpieczne i bez wyrazu, a spis potraw przypomina styl hotelowy, gdzie tuczone kartofle
nazywa si musem ziemniaczanym. Porcje nie s a tak obfite, jak te na weselu klasy
robotniczej, cho adniej si prezentuj, przybrane zielon pietruszk i rzodkiewkami
powycinanymi w kwiatki. Lepsze wina wychodz nazbyt szybko, bo zaniono kalkulacj
liczby kieliszkw na gow, jednak drubie i tak udaje si upi i zama obietnic, e jego
toast bdzie przyzwoity. Panna moda czuje si strasznie zaenowana, jej matka jest wcieka.
adna z nich nie robi jednak wstydu winowajcy, bo nie chc psu dnia niestosown awantur,
ale sycz z oburzeniem do siebie nawzajem i do niektrych ciotek, zaciskaj usta i przez
reszt wieczoru traktuj drub z zimn dezaprobat.
Rytuay wyszej warstwy klasy redniej
Mniej zaangaowania i przesady - przynajmniej wrd tych, ktrzy czuj si pewnie,
jeli chodzi o ich status klasowy. Nawet w przypadku osb, ktrym bardzo zaley, lub
wyszej warstwy klasy redniej ma na celu osignicie atmosfery niewymuszonej elegancji,
cakiem inaczej ni w wypadku redniej warstwy klasy redniej, ktra pragnie, bymy
zauwayli, ile stara i troski woono w przygotowania. Podobnie jak makija naturalny,
swobodna, prosta elegancja wyszej warstwy klasy redniej moe wymaga sporo
zaangaowania, wysiku i kosztw.
Wysza warstwa klasy redniej z kompleksami, zwaszcza miejska i wyksztacona,

troszczy si nie tyle o to, eby robi wszystko jak naley, co o to, eby byo inaczej.
Zdecydowani za wszelk cen, eby odrni si i zdystansowa od redniej warstwy klasy
redniej, ogromnie si staraj, eby nie tylko unikn pretensjonalnego przeadowania, ale
eby uciec od wszystkiego, co tradycyjne. Nie mog mie tego samego konwencjonalnego
marsza weselnego czy tych samych starych nudnych psalmw, co rednia warstwa klasy
redniej, hodujca stylowi pseudoTudor, czy, Boe bro, mieszkacy domkwbliniakw z
krainy Pardonia. Na wejcie panny modej wybieraj mao znan muzyk, ktrej nikt nie
rozpoznaje, gdy wic panna moda zaczyna kroczy wzdu kocioa, wszyscy cigle jeszcze
gadaj - i mao znane, trudne psalmy, ktrych nikt nie potrafi piewa. Ta sama zasada czsto
obejmuje zestaw da, innych i wymylnych, ktre bywaj niesmaczne i nie zawsze
wiadomo, jak je je, i ubrania, czsto w najnowszym, awangardowym, dziwacznym stylu,
ktre zarwno nosi si, jak i oglda, bez przyjemnoci.
Starsze pary mode - a warstwa wysza klasy redniej czsto pobiera si do pno
- nierzadko wybieraj lub w urzdzie (zazwyczaj w bdnym przekonaniu, e do ceremonii w
kociele konieczna jest wiara w Boga) lub nawet alternatywn ceremoni wieck, podczas
ktrej skadaj sobie przysig, ktr sami napisali. Co dziwne, zasadnicza tre tych przysig
jest nieraz taka sama jak tradycyjnych przysig kocielnych, tylko bardziej rozwleka i mniej
zgrabna.
Rytuay klasy wyszej
luby klasy wyszej s z reguy bardziej tradycyjne, cho nie w ten wyuczony z
podrcznikw tradycyjny sposb niszej i redniej warstwy klasy redniej. Klasy wysze
nawyke s do wielkich przyj: bale charytatywne, bale po polowaniu, wielkie prywatne
przyjcia i due wydarzenia sezonu s normaln czci ich ycia towarzyskiego - nie
podniecaj si wic lubami i innymi obrzdami przejcia jak reszta z nas. lub klasy wyszej
jest czsto spraw umiarkowan i prost. Oni nie rzucaj si, by kupowa nowe stroje, bo
maj do stosownych ubra. Kady mczyzna posiada wasny strj oficjalny dzienny (frak,
spodnie w prki i cylinder), a jeli chodzi o kobiety, Ascot moe wymaga czego odrobin
specjalnego, ale Chodzi si na tyle lubw - nie mona przecie oczekiwa, e bez przerwy
bdziemy si przebiera - jak mi kiedy powiedziaa pewna bardzo wielka dama.
Kwane winogrona
Jeli czonkowie wyszej warstwy klasy redniej lub klasy wyszej nie mog sobie
pozwoli na wystawny lub (wzgldnie pogrzeb, Boe Narodzenie, urodziny czy rocznic),
czsto postpuj w myl zasady kwanych winogron, tumaczc, e nie chc urzdza
wielkiej, krzykliwej imprezy, tylko zwyczajne niewielkie przyjcie rodzinne z kilkoma

bliskimi przyjacimi, zamiast zadua si w banku jak klasa robotnicza czy uszczupla
niechtnie oszczdnoci, jak nisza i rednia warstwa klasy redniej. Na angielskiej zasadzie
skromnoci i zwizanej z ni niechci do manifestacji bogactwa wysze warstwy
spoeczestwa, ktre s bez grosza, wychodz cakiem niele: wszystko, na co ich nie sta,
mog odrzuci jako krzykliwe lub wulgarne. Due, olniewajce luby s uwaane za
zdecydowanie naff, jak dobitnie przypomina nam Jane Austen, opisujc lub swojej heroiny z
klasy wyszej, Emmy Woodhouse, jako niewielki i cichy, w ktrym strony nie gustuj w
strojach i paradziem, i obdarza okropn, pretensjonaln, nadt pani Elton ndznym gustem,
typowym dla klasy redniej, gdy narzeka ona, e w uroczystociach byo tak mao biaego
atasu, tak mao koronkowych welonw, poal si Boe!n.
Nisza i rednia warstwa klasy redniej moe z dobrym skutkiem wykorzystywa t
sam zasad skromnoci, nazywajc ekstrawaganckie uroczystoci, ktrych po cichu
zazdroszcz, marnotrawstwem i gupot i wyraajc si z pogard o ludziach, ktrzy
maj wicej pienidzy ni zdrowego rozsdku. Szacowna wysza warstwa klasy
robotniczej te czasem wygasza t kwesti: podkrela ona ich rozsdek i poczucie
przyzwoitoci i brzmi bardziej w stylu klasy redniej ni wypowiedzi pospolitej klasy
robotniczej, wyraajce pogardliwe lekcewaenie dla nadtych, popisowych przyj.
Ona oczywicie musiaa mie wielk eleganck imprez w hotelu - powiedziaa jedna z
moich informatorek, majc na myli srebrne wesele swojej ssiadki. Pub (ich lokalny, gdzie
odbywaa si nasza rozmowa) nie by dla niej zbyt dobry. Nadta krowa.
Obrzdy przejcia a angielsko
Gdy zgbiaam zasady w tym rozdziale, prbujc odkry, co kada z nich mwi nam
o angielskoci, i bazgraam swoje uwagi na marginesach, uderzyo mnie, jak czsto apaam
si na pisaniu sowa umiar. Ta cecha przewija si w caej ksice, ale w rozdziale
skupiajcym si szczeglnie na naszych witach i uroczystociach, obchodach, imprezach i
przyjciach, jej przewaga moe by troch zaskakujca. A moe nie? Przecie rozmawiamy o
Anglikach. Przez umiar rozumiem nie tylko angielskie unikanie ekstremw, nadmiaru i
intensywnoci, ale take potrzeb poczucia rwnowagi. Nasza potrzeba umiaru jest cile
zwizana z nasz trosk o fair play. Nasza tendencja do kompromisu, na przykad, jest
produktem zarwno fair play, jak i umiaru, tak samo jak wiele innych angielskich cech, jak
apatia, brak konkretw i konserwatyzm.
Nasza agodnie obojtna, neutralna i tolerancyjna postawa wobec religii jest
produktem umiaru + fair play, ze szczypt kurtuazji, kropl humoru, moe odrobin
empiryzmu. (Ojej, w poowie zdania zeszam z rwnania na przepis. Nie wry to najlepiej

finaowemu wykresowi).
Inne gwne motywy wyaniajce si z tego rozdziau byy w duym stopniu do
przewidzenia, ale teraz widzimy jeszcze wyraniej, ile z tych niepisanych zasad rzdzcych
naszym zachowaniem polega na poczeniu dwch lub wicej cech definiujcych. Na
przykad zasady krytycznych rozmw o dzieciach s wyranie produktem skromnoci i
hipokryzji (ktre wydaj si i czsto w parze - rzadko mona spotka skromno bez
elementu hipokryzji) z duym dodatkiem humoru.
Zasada niewidocznego dojrzewania pciowego jest bardziej bezporednim przykadem
angielskiej uomnoci towarzyskiej. Nastolatki w okresie dojrzewania s przewanie w ostrej
fazie tej choroby (wywoanej lub zaostrzonej szalejcymi hormonami). Nasza niech, jako
spoeczestwa, by zareagowa na pocztek okresu dojrzewania jest form zaprzeczania zachowaniem strusim, ktre samo w sobie odzwierciedla nasze wasne towarzyskie kalectwo.
Uomno t mona do pewnego stopnia agodzi rytuaami, ale naszym dojrzewajcym
nastolatkom odmawia si oficjalnych obrzdw przejcia, wymylaj wic wasne. (Prba
roku przerwy jest rytualnym remedium, w formie stosownych obrzdw inicjacyjnych, ale
raczej pno i tylko dla uprzywilejowanej mniejszoci).
Zasady tygodnia adaptacyjnego cz uomno towarzysk - agodzon zarwno
rytuaem, jak i alkoholem - i ten typowo angielski rodzaj uporzdkowanego chaosu,
odzwierciedlenie naszej potrzeby umiaru. Zasady egzaminw i uroczystoci zakoczenia
studiw cz skromno z (jak zwykle) rwn iloci hipokryzji, z dodatkiem duej dozy
malkontenctwa Kapouchego, przyprawionego humorem i szczypt umiaru.
Nasze rytuay godowe zdaj si wywoywa seri objaww uomnoci towarzyskiej.
Tabu rozmw o pienidzach to uomno towarzyska + skromno + hipokryzja, w rnych
odmianach klasowych. Na lubach znowu okazuje si, e symptomy uomnoci towarzyskiej
mona skutecznie agodzi humorem, a bolesny eksperyment naturalny w postaci
pogrzebw pokazuje nam, jak ostre mog sta si objawy uomnoci bez tych lekarstw, oraz
podkrela ponownie nasze zamiowanie do umiaru. Kontyngent ez opiera si na kombinacji
umiaru, uprzejmoci i fair play.
Potrzeba okazji do witowania i zwizane z ni magiczne wierzenia s kolejnym
przykadem uomnoci towarzyskiej, leczonej alkoholem i rytuaami. Gwiazdkowy maraton
narzekania i postawa Scroogea cz styl Kapouchego z uprzejmoci i hipokryzj. Zasady
prezentw gwiazdkowych zawieraj znw uprzejmo i hipokryzj. W zasadzie
uporzdkowanego chaosu sylwestra znowu chodzi o umiar i spokrewnione z nim fair play,
podobnie jak znane nam ju prby kontrolowania objaww uomnoci towarzyskiej za

pomoc alkoholu i rytuaw, take widoczne w wikszoci mniej wanych wit

kalendarzowych. Wakacje - to te same cechy w jeszcze wikszym nasileniu oraz podkrelenie
naszej potrzeby ograniczenia nadmiaru i ekstrawagancji, czyli potrzeby umiaru.
W zasadach klasowych rzdzcych obrzdami przejcia chodzi oczywicie o
wiadomo klasow, ale zawieraj one te tradycyjn blisk krewn tej cechy, hipokryzj - a
zwaszcza t specjaln angielsk mieszank skromnoci i hipokryzji, ujawniajc si we
wszystkich klasach spoecznych w rwnym stopniu.
Prywatne, intymne obrzdy przejcia reprezentuj jedn z naszych bardzo niewielu
autentycznych ucieczek od destrukcyjnej uomnoci towarzyskiej. (Drug gwn ucieczk
jest seks, take sprawa prywatna). Nasza fanatyczna obsesja na punkcie prywatnoci moe
by objawem uomnoci towarzyskiej, ale prywatno cenimy te dlatego, e przynosi nam
pewn ulg w tej dolegliwoci. W domu, wrd bliskiej rodziny, znajomych i kochankw,
potrafimy by ciepli i spontaniczni, i naprawd cakiem ludzcy. To jest ta nasza strona, ktrej
wielu turystw odwiedzajcych nasz kraj nigdy nie widzi lub apie jej rzadkie przejawy w
przelocie. eby to zobaczy, trzeba czeka jak na rozmnoenie pandy wielkiej - cierpliwie.
T obserwacj potwierdzaj ostatnie statystyki. We Francji, Woszech i Niemczech
ponad poowa domw zbudowanych w latach 90. to byy bloki mieszkalne, w Anglii tylko
15%. Blisko 70% Anglikw jest wacicielami domw, w ktrych mieszkaj (to o wiele
wicej ni rednia europejska).[]
Jeli kto lubi liczby: rokrocznie na majsterkowanie wydajemy osiem i p miliarda
funtw.[]
Jeli mi nie wierzycie, nastpnym razem, gdy bdziecie podrowa pocigiem przez
Angli, wygldajcie pilnie przez okno: zao si, e prawie wszystkie ogrdki na tyach
domw, ktre zobaczycie, bd wariacjami na temat tej formuy. Pewna znajoma
Amerykanka anglofilka niechtnie przyznaa racj mojej teorii, gdy sprbowaa
przeprowadzi ten eksperyment.[]
Chocia angielska pasja ogrodowa teraz wydaje si przyjmowa w innych krajach
europejskich. W tej chwili jest popularna zwaszcza w Niemczech, gdzie jak syszaam,
dobrze si sprzedaj przekady angielskich ksiek o ogrodnictwie.[]
Dla uzalenionych od statystyk: w ostatnim spisie powszechnym ponad 60% populacji
przyznao, e w cigu ostatnich czterech tygodni przed dat spisu zajmowao si
ogrdkiem.[]
Przywouje tu (cho o tym nie wspomina) nastrj edwardiaskiej rymowanki:
Niemiec mieszka w Niemczech / Szwed jest ze Sztokholmu / Turek mieszka w Turcji /

Anglik mieszka w domu.[]

To nie jest tak nieprawdopodobne, jak moe si wydawa: krowy na torach s do
czstym problemem w naszym kraju, i wikszo staych pasaerw pocigw syszaa na
pewno podobny komunikat przynajmniej raz w yciu.[]
Jeli jeste kobiet, samotni mczyni mog pomyle, e ich podrywasz. S wic
bardziej skonni zama zasad zaprzeczania i porozmawia z tob, ale potem moe by
trudno wyplta si z tej konwersacji. Nawet postawa oficjalny wywiad moe zosta
bdnie zinterpretowana, zwykle wic unikaam rozmawiania z samotnymi mczyznami,
chyba e a) byam otoczona innymi pasaerami i b) wysiadaam na nastpnej stacji
/przystanku.[]
Jeli chcielibycie sprbowa sami, odkryam, e najlepsz metod byo udawanie, e
szukam czego w torbie na ramieniu; ze spuszczon gow, gdy wosy spaday mi na oczy,
mogam obserwowa swj cel i obliczy tras, eby osign wzgldnie delikatne
zderzenie, stwarzajc jednoczenie pozory, e jestem autentycznie pochonita grzebaniem w
torbie.[]
Potem opowiedziano mi o midzykulturowym badaniu pieszych, ktre wykazao, e
Japoczycy naprawd o wiele zrczniej ni inne narody unikaj wpadania na siebie w
zatoczonych miejscach publicznych - wic to nie bya tylko moja imaginacja.[]
Przykad z mondeo moe ju by nieaktualny w momencie, gdy bdziecie to czyta,
ale zawsze znajdzie si jaki odpowiednik - samochd pracownika umysowego niszego
stopnia z przedmiecia, moe ford czy vauxhall, wic podstawcie sobie t now mark.[]
Albo nawet, wrd bardzo pewnych swojej pozycji spoecznej - aprobata; znam jedn
kobiet bezspornie z wyszej warstwy klasy redniej, ktra jedzi fordem mondeo. Mwi, e
kupia go wanie z powodu skojarze z ludmi handlu: Jeli wielkie firmy kupuj go dla
swoich agentw handlowych, musi to by wiarygodny samochd, ktry wiele zniesie mwi. Jednak taka pewno siebie i godna podziwu pogarda dla opinii innych, jest do
rzadka.[]
Wyjtkiem s bardzo bogaci czonkowie klasy wyszej, za ktrych samochd
odpowiedzialna jest suba, i ktrych samochody w zwizku z tym s pucowane jak te
wyszej warstwy klasy robotniczej.[]
Zauwayam, e polityczna lewica zwykle uwaa, e zawsze bylimy wstrtni i
nieprzyjemni (podajc za przykady kolonializm, wiktoriask hipokryzj itd., itp.), natomiast
prawica popiera tendencj schodzenia na psy, nawizujc do wczeniejszych czasw
(zwykle do lat 30., 40. czy 50. XX wieku), gdy jeszcze mielimy maniery, szacunek, godno,

paszporty w twardych niebieskich okadkach itd.[]

Sone, ciemnobrzowe smarowido,

wytwarzane z

drodowych

produktw

ubocznych, powstaych w procesie warzenia piwa.[]

Dla tych, ktrzy nie znaj dialektu yorkshirskiego: Owt? znaczy Co? a Nowt Nic.[]
Chocia waciwie zawsze si zastanawiaam: skd wiadomo, e nie ma dwch
jednakowych patkw niegu? Czy kto je wszystkie sprawdzi?[]
Nie jest to regu; w wielu krajach, zwaszcza tych o zdrowszym, zintegrowanym
podejciu do picia, alkohol jest w rwnym stopniu uywany po to, eby zaznaczy przejcie
od domu/zabawy do pracy. Na przykad we Francji i Hiszpanii pracujcy mczyni czsto
zatrzymuj si w barze czy kawiarni po drodze do pracy na wzmacniajcy kieliszeczek
wina, calvadosu czy brandy.[]
Ale moe jestem zbyt surowa. Jeremy Paxman uwaa, e te miliony, ktre odwiedzaj
zabytkowe domy i ogrody, wyraaj, midzy innymi, gbokie poczucie historii. Nie jestem
o tym przekonana; jestemy chronicznie nostalgiczni, owszem, ale to nie to samo. A jednak,
troch to niepokojce, e okazuj si bardziej cyniczna od Paxmana.[]
Niektrzy Anglicy z klasy redniej, gwnie nastolatki, s skrycie uzalenieni od
EastEnders, ale bardzo niewielu oglda Coronation Street.[]
Zdaj sobie spraw, e istnieje rnica midzy empiryzmem i realizmem jako
doktrynami filozoficznymi (utrzymujcymi, e wszelka wiedza wywodzi si z dowiadczenia
zmysowego i e materia istnieje niezalenie od naszej percepcji) a szerszym, bardziej
potocznym znaczeniem, jakie ja tutaj sugeruj, ale upieraabym si, e istnieje silne
powizanie midzy naszymi oficjalnymi tradycjami filozoficznymi a nieoficjalnymi
codziennymi postawami i mentalnoci, rwnie tymi, ktre rzdz naszym gustem co do
telenowel.[]
Dzikuj Simonowi Nye, autorowi Men Behaving Badly, i Paulowi Dornanowi, ktry
by zaangaowany w tumaczenie serialu na rynek amerykaski, za te obserwacje i inne
przydatne uwagi na temat natury angielskiej komedii.[]
Inne narody mog oglda i nawet mog im si podoba niektre z naszych sitcomw
(o ile wiem, Butterflies ma zwolennikw w Stanach), a i my na pewno ogldamy z
przyjemnoci wiele z ich sitcomw (np. Przyjaci, Fraziera, Zdrwko), ale interesuje mnie,
co angielska komedia telewizyjna, komedia, ktr my produkujemy, mwi nam o
angielskoci.[]

Bd miaa wicej do powiedzenia o angielskich pogldach na temat alkoholu i

etykiety zachowania po pijanemu dalej w tym samym rozdziale.[]
May napad skrupulatnoci wanie sprowokowa mnie do zejcia do naszego
wasnego kibelka, eby sprawdzi aktualny stan lektury. Znalazam broszurowe wydanie
listw Jane Austen i sponiewierany egzemplarz dodatku literackiego Timesa. O rany.
Mona to uzna za pretensjonalno. Pewnie nic to nie pomoe, jeli powiem, e obie pozycje
s wspaniale zoliwe i niesamowicie miesznie. Moe nie powinnam tak pochopnie rzuca
oszczerstw na kibelkowe biblioteczki innych ludzi. Moe niektrzy rzeczywicie lubi czyta
w kiblu Habermasa i Derrid. Odszczekuj.[]
Podobno czytamy wicej gazet ni jakikolwiek inny nard oprcz - niespodzianka Japoczykw. Co jest w tych maych, przeludnionych wysepkach?[]
Daniel Miller czyni t uwag w swoim doskonaym opracowaniu na temat ludzi
robicych zakupy w pnocnym Londynie - zaintrygowaa mnie ona i pniej
wyprbowaam j na wiele pnaukowych sposobw w mojej wasnej pracy w terenie.[]
Kolejna obserwacja Daniela Millera, znw przetestowana i z powodzeniem
powielona w mojej pracy w terenie.[]
eby nie by posdzon o raczej nieangielski brak poczucia humoru i zbytni powag,
powinnam doda, e wstpiam take do artobliwej organizacji pod nazw SAVE, co
oznaczao Students Against Virtually Everything (Studenci Przeciwko Praktycznie
Wszystkiemu).[]
Prawie wszystkie bd ju prawdopodobnie nieaktualne w chwili, gdy bdziecie to
czyta - niektre s ju, zgodnie z obecnym argonem, cakiem z zeszego tygodnia czy
nawet cakiem sprzed trzech minut (same te wyraenia wiadcz o tym, jak szybko
zmieniaj si mody muzyczne).[]
Cytaty pochodz z magazynw Muzik i MixMag. Obecne subkultury oparte na
muzyce maj sabo do uroczo nieortograficznie pisanych sw, gdzie si da wstawiaj liter
k, np. w Kamaflage, Nukleuz, oldskool, Muzik, itp. Oldskool oznacza gatunek muzyki
sprzed lat 1993/1994, przewanie house. Parkietowcy to ludzie na parkiecie, tacy, ktrzy
lubi taczy. Jajogowi - tu: klubowicze niemodnie ubrani, wykazujcy zainteresowanie
wiedz, ktrzy zamiast taczy w rytm muzyki, gromadz encyklopedyczne informacje na
temat kadego jej aspektu i potem przy rnych okazjach nas ni zanudzaj. Bpm oznacza
beats per minute (liczb uderze na minut). Reszta pozostaje nieco tajemnicza.[]
W kadym razie ta zasada dotyczy mody punk oraz aktualnej mody czarnoskrych
Amerykanw, gangsta i hiphop, ale stosunkowo dua liczba gotw pochodzi z klasy redniej,

tak jak niegdy wikszo grungersw, istniej wic wyjtki.[]

Przepraszam tych, ktrzy s zbyt modzi, by pamita Shirley Williams w czasach jej
wietnoci, ale nie mogam znale trafnego wspczesnego odpowiednika, jako e wszystkie
panie zwizane z polityk ubieraj si teraz w stylu niszej lub redniej warstwy klasy
redniej - w kadym razie ja nie widziaam jeszcze adnej, ktra wykazywaaby rwnie
wysokiej klasy rodzaj zaniedbania co Williams.[]
B.L. de Muralt w Lettres sur les Anglais.[]
Niektrzy komentatorzy nie mog si nadziwi, e angielscy mczyni mimo to
zdoali stworzy niektre z najwspanialszych wierszy miosnych na wiecie. Nie widz
sprzecznoci: wspaniaa poezja miosna powstaje zwykle, gdy obiekt uczu znajduje si w
bezpiecznej odlegoci; poza tym wiadczy bardziej o mioci do sw ni do kobiet, a mioci
Anglikw do sw nikt nigdy nie kwestionowa.[]
Mam nadziej, e jest jasne, i czynic te drobne zastrzeenia, bynajmniej nie chc
okaza Jeremyemu Paxmanowi braku szacunku. Wprost przeciwnie: to dlatego, e jego
ksika jest tak dobra, warto z ni polemizowa.[]
Nawiasem mwic, tylko 56% wierzy w ankiety.[]
Victor Turner zredefiniowa pniej obrzdy przejcia tak, e wyczy z definicji
rytuay kalendarzowe, skupiajc si tylko na przejciach, w ktrych jednostka ulega
przemianie spoecznej, ale poniewa to van Gennep wymyli ten termin, uwaam, e
powinien mie prawo decydowa, co on oznacza, std ja uywam jego raczej szerszej
definicji.[]
Rozumiem przez to przecitny anglikaski pogrzeb - taki, jaki ma wikszo ludzi i na
jakim cho raz bya wikszo angielskich czytelnikw. Zdaj sobie spraw, e jest wiele
innych rodzajw pochwkw, ale nie ma tu miejsca, eby opisa wszystkie zwyczaje
pogrzebowe mniejszoci religijnych, ktre i tak nie mogyby zosta opisane jako typowo
angielskie.[]
Mamy zwyczaj nazywania wit ze wzgldu na gwne symbole z nimi zwizane, a
nie ze wzgldu na wydarzenie, ktre maj upamitnia - na przykad Dzie Pamici jest lepiej
znany jako Dzie Makw, od czerwonych papierowych makw, ktre nosimy, aby
uhonorowa polegych. Organizatorzy akcji Comic Relief mieli na tyle zdrowego rozsdku,
e uprzedzili nas i nazwali dzie, w ktrym odbywa si oglnokrajowa akcja zwizana z
kwest na cele charytatywne, Dniem Czerwonego Nosa, od czerwonych plastikowych nosw,
do kupna i noszenia ktrych jestemy zachcani - zamiast prbowa go nazywa Comic

Relief Day.[]

Wnioski kocowe
Definiujemy angielsko
Pocztkowo planowaam odkry cechy definiujce angielsko na podstawie
bacznej obserwacji prawidowoci w angielskim zachowaniu. Doszukiwaam si konkretnych
ukrytych zasad rzdzcych schematami zachowa, a potem prbowaam zrozumie, co
mwi te zasady na temat naszego charakteru narodowego. Zastosowaam, jak przypuszczam,
co w rodzaju pnaukowej procedury. No, przynajmniej systematycznej. Ale we Wstpie
nadrabiaam min, bo nie miaam pojcia, czy to si sprawdzi, poniewa takie podejcie do
zrozumienia narodowego charakteru nie byo wyprbowane wczeniej.
Wyglda na to, e si sprawdzio. A moe mwic to, wykazuj zbytni arogancj.
Chodzi mi o to, e podejcie to na pewno mnie dao lepsze zrozumienie gramatyki
(mentalnoci, etosu, gemeingeist, genomu kulturowego, czy jakkolwiek zechcecie to
nazwa)

angielskoci.

Teraz,

gdy

jestem

wiadkiem

jakiego

dziwacznego

czy

niedorzecznego angielskiego zachowania (w chwili gdy to pisz, jestemy w rodku sezonu

przyj gwiazdkowych), mog sobie powiedzie, na przykad: Ach, tak: typowy przypadek
uomnoci towarzyskiej, leczonej alkoholem i uroczyst progowoci + humor + umiar.
(Zazwyczaj nie mwi tego na gos, bo ludzie pomyleliby, e zwariowaam).
Ale w moim projekcie na temat angielskoci nie chodzio o to, ebym ja si skrycie
poczua wszechwiedzca i zadowolona z siebie. Chciaam, eby wyniki mogy si przyda
take i innym. Jak wiecie, staraam si rozwizywa problemy po drodze, rozdzia po
rozdziale, dlatego moja ksika jest troch jak jeden z tych sprawdzianw z matematyki,
gdzie nauczyciel kae nie tylko poda kocowy wynik, ale te udowodni, jak si do niego
doszo. Czyli jeli uwaacie, e mj wynik kocowy (odpowied na pytanie co to jest
angielsko?) jest bdny, w kadym razie moecie dokadnie przeledzi proces
rozumowania i stwierdzi, gdzie popeniam bdy. Oznacza to rwnie, e w tym momencie
wiecie przynajmniej tyle co ja na temat cech definiujcych angielsko, ktre staralimy si
rozpozna. Nie mam nic, co mogabym wycign z rkawa na wielki fina. Gdybycie
chcieli, sami moglibycie napisa ten rozdzia kocowy.
Lista
Ale obiecaam dostarczy w najgorszym razie pen list naszych cech definiujcych,
a w najlepszym - jaki model, wykres czy przepis, pokazujcy, jak s wzgldem siebie
uoone. Zacznijmy zatem od Listy. Podczas dochodzenia do wyniku kocowego
wyrobiam sobie pewnego rodzaju skrtow metod mwienia o tych cechach, uywajc

jednegodwch sw dla kadej z nich (uomno towarzyska, umiar, styl Kapouchego

itd.), nie rozwijajc za kadym razem szczegowo caego znaczenia, a wrcz czsto
poszerzajc, poprawiajc i doskonalc moje definicje tych terminw w wietle nowych
dowodw. Uwielbiam wymyla nowe sowa i bawi si istniejcymi, zdaj sobie jednak
spraw, e istnieje ryzyko, e stworzymy tu sobie tyle wewntrznego mtnego argonu, e
mogaby powsta caa nowa bezsensowna dyscyplina (anglologia czy co rwnie
niedorzecznego), z wasn niezrozumia gwar. Aby tego unikn i aby oszczdzi wam
kopotu cofania si, eby sprawdzi, co dokadnie rozumiem przez empiryzm czy fair
play, tym razem sprbuj poda wyczerpujce definicje kadej z cech definiujcych. Jest ich
dziesi: gwny rdze, a potem trzy grupki odrostw, ktre nazwaam sobie nastpujco:
odruchy, pogldy i wartoci.
Rdze: uomno towarzyska
Podstawa angielskoci. Uomno towarzyska to skrtowy termin dla wszystkich
naszych chronicznych towarzyskich zahamowa i uomnoci. Angielska uomno
towarzyska jest zaburzeniem wrodzonym, graniczcym z czym w rodzaju podklinicznej
kombinacji autyzmu i agorafobii (politycznie poprawnym terminem byoby upoledzenie
spoeczne). To nasz brak swobody, dyskomfort i niekompetencja na polu (minowym)
kontaktw towarzyskich; nasze skrpowanie, wycofanie, niezrczno, pokrtna niejasno,
emocjonalne zatwardzenie, lk przed intymnoci i oglna niemono kontaktowania si w
normalny i szczery sposb z innymi istotami ludzkimi. Gdy czujemy si niezrcznie w
sytuacjach towarzyskich (czyli prawie zawsze), stajemy si albo uprzedzajco grzeczni,
sztywni i niezgrabnie powcigliwi, albo te haaliwi, chamscy, prostaccy, agresywni i
oglnie paskudni. Symptomami tej uomnoci s zarwno nasza sawna angielska rezerwa,
jak i niesawne angielskie chuligastwo, podobnie jak obsesja na punkcie prywatnoci.
Niektrzy z nas s dotknici t dolegliwoci w wikszym stopniu ni inni. Ow uomno
mona agodzi (mona osign okresow remisj przy uyciu protez i podprek - gier,
pubw, klubw, cyberprzestrzeni, zwierzt, rozmw o pogodzie itd. - i/lub rytuaw,
alkoholu, magicznych sw i innych lekw; okresy naturalnej remisji przeywamy take
prywatnie i wrd bliskich przyjaci), ale nigdy nie da si jej cakiem wyleczy. Wikszo
osobliwoci angielskiego zachowania mona przypisa tej niefortunnej przypadoci. Jej hasa
kluczowe to midzy innymi: Dom Anglika jest jego twierdz; adny dzie, prawda?; Ej,
co si gapisz?; Pilnuj swego nosa; Nie chc si wtrca, ale...; Nie rb
zamieszania/scen; Nie zwraca na siebie uwagi; Nie zadawa si z nikim; Anglia
pany!.

Odruchy
Nasze gboko zakorzenione impulsy. Nasze automatyczne, podwiadome sposoby
postpowania. Nasze odruchy kolanowe. Nasze ustawienia domylne. Kulturowe
odpowiedniki prawa cienia.
Humor
Chyba najwaniejszy z naszych trzech podstawowych odruchw. Humor jest naszym
najskuteczniejszym nieodcznym antidotum na uomno towarzysk. Gdy Bg (czy Co
Innego) pokara nas Angielsk Uomnoci Towarzysk, zagodzi cios, obdarzajc nas przy
tym Angielskim Poczuciem Humoru. Anglicy nie maj globalnego monopolu na humor, ale
charakterystyczna jest sama wszechobecno i nadzwyczajne znaczenie humoru w angielskim
yciu codziennym i kulturze. W innych krajach na humor jest czas i miejsce; dla Anglikw
jest to pewnik, aksjomat - humorem podszyte jest wszystko. Wszelkie angielskie konwersacje
i kontakty towarzyskie zawieraj przynajmniej pewn doz przekomarzania, droczenia si,
ironii, inteligentnego dowcipu, kpiny, gry sw, satyry, niedomwienia, artobliwej
autoironii, sarkazmu czy po prostu wygupw. Humor to nie specjalny, odrbny rodzaj
rozmw - to nasz standardowy tryb dziaania, ustawienie domylne, jest jak oddychanie, nie
moemy bez niego funkcjonowa. Angielski humor dziaa jak odruch kolanowy, zwaszcza
gdy czujemy si skrpowani: gdy nie wiesz, co robi, obr to w art. Tabu przesadnej
powagi jest gboko zakorzenione w angielskiej psychice. Nasz reakcj na nadmiern
powag jest typowo angielska mieszanka kanapowego cynizmu, ironicznego dystansu,
niesmaku wobec sentymentalizmu, konsekwentne niedawanie si nabra na wznios retoryk
i psotna rozkosz przy przekuwaniu balonw pompatycznoci i zarozumialstwa.
(Angielskiego humoru nie naley myli z dobrym nastrojem czy pogod ducha - czsto jest
wprost przeciwnie; my mamy satyr zamiast rewolucji i powsta). Kluczowe haso to: Daj
spokj! (nasz slogan narodowy, razem z Typowe!). Pozostaych nie sposb wyliczy angielski humor zawiera si w kontekcie, np. niedomwieniach: Niele (czyli wyjtkowo
wietnie); Drobny kopot (co okropnego, trauma); To nie byo zbyt mie (czytaj: byo
niesamowicie okrutne); Moe jeszcze chwil tu zabawi (znaczy - Niedugo umr - cho,
jak si tak zastanowi, to ostatnie chyba nie byo w zamierzeniu mieszne).
Umiar
Kolejny gboko utrwalony, podwiadomy odruch, czy te tryb domylny. Uywam
terminu umiar jako skrtu oznaczajcego zesp cech pokrewnych. Nasze unikanie
wszelkich ekstremw, nadmiaru i intensywnoci. Obawa przed zmianami. Lk przed
zamieszaniem. Dezaprobata dla dogadzania sobie i potrzeba ograniczania go. Ostrono i

skupienie si na domowym zaciszu i poczuciu bezpieczestwa. Ambiwalencja, apatia, brak

konkretw, przecitno, nieangaowanie si i konserwatyzm - i do pewnego stopnia
tolerancja, ktra zwykle jest przynajmniej czciowo kwesti agodnej obojtnoci.
Umiarkowana pracowito i umiarkowany hedonizm (zasada pracuj z umiarem, baw si z
umiarem, wedug ktrej yjemy, a nie pracuj ciko, baw si ostro, ktr lubimy cytowa).
Skonno do porzdku i szczeglny rodzaj uporzdkowanego chaosu. Tendencja do
kompromisu. Najzwyklejsza zwyczajno. Z pewnymi godnymi uwagi wyjtkami, nawet
nasze rzekome dziwactwa s przewanie zbiorowe i konformistyczne. Wszystko robimy z
umiarem oprcz samego umiaru, ktry doprowadzamy do groteskowych ekstremw.
Angielska dzisiejsza modzie nie tylko nie jest lekkomylna i szalona, ale wrcz bardziej
umiarkowana, ostrona i konwencjonalna ni pokolenie jej rodzicw. (Tylko okoo 14 procent
Anglikw nie cierpi na ten nadmiar umiaru; na tych rzadkich ryzykantach musimy polega,
jeli chodzi o przysz innowacj i postp). Kluczowe hasa: Nie rb zamieszania; Nie
przeginaj; Tylko bez przesady; Dla witego spokoju; Co mnie to obchodzi;
Wszystko mona, acz z ostrona; Zdrw i cay; Prosz o spokj!; Filianka pysznej
herbatki; Gdyby tak byo przez cay czas, nie docenialibymy tego; Byle nie
przedobrzy;

Wystarczy

tego

dobrego;

Zoty

rodek;

Czego

damy?

STOPNIOWYCH ZMIAN! Kiedy? W ODPOWIEDNIM CZASIE!.

Hipokryzja
Kolejny podwiadomy tryb domylny. Jeden ze stereotypw, ktry usiowaam
rozoy na czci pierwsze. Anglicy susznie syn ze swojej hipokryzji. To wszechobecna
cecha, podstpnie zaraajca prawie cae nasze zachowanie - a nawet ideay, ktre cenimy
najbardziej, takie jak skromno, uprzejmo i fair play. Ale pod specjalnym mikroskopem,
ktrego uyam do tego projektu, angielska hipokryzja objawia si jako co troch mniej
odpychajcego, ni kiedy si j ogldao goym okiem. Zaley, jak si na ni patrzy. Mona
by powiedzie, e nasza uprzejmo jest najczciej przepojona hipokryzj, ale te e nasza
hipokryzja jest najczciej rodzajem uprzejmoci - skrywaniem prawdziwych opinii i uczu,
aby nikogo nie urazi ani nie wprawi w zakopotanie. Angielska hipokryzja wydaje si
bardziej kwesti niewiadomego zbiorowego samooszukiwania - cichego spisku, eby
oszukiwa samych siebie - ni celow, cyniczn, wyrachowan prb oszukiwania innych.
(Najlepszym przykadem jest tu chyba nasz uprzejmy egalitaryzm - zawia farsa
kurtuazyjnej skromnoci i poczucia fair play, ciki przypadek tego, co psychoterapeuta
nazwaby zaprzeczaniem naszej dotkliwej wiadomoci klasowej). Hipokryzja przychodzi
nam atwo nie dlatego, e jestemy z natury nikczemni i perfidni (w kadym razie nie bardziej

ni inne nacje), ale poniewa nasza uomno towarzyska skania nas w naturalny sposb do
ostronoci, ogldnoci, raczej uprzejmej pretensjonalnoci ni szczerej asertywnoci,
niemwienia tego, co mylimy, niemylenia tego, co mwimy. Hipokryzja ujawnia take
nasze zalety. Nie jestemy bardziej skromni, uprzejmi czy sprawiedliwi z natury ni jaka
inna nacja, ale mamy wicej niepisanych zasad, zalecajcych okazywanie tych cech, ktre
najwyraniej s dla nas bardzo wane. Kluczowe hasa: zbyt wiele by wymienia - angielskie
rozmowy obfituj w uprzejme eufemizmy i inne maski, oszustwa i zaprzeczenia - przecitnie
przynajmniej co drugie prosz, dzikuj, przepraszam, mio, wspaniale (plus
umiechy, skinienia gow itd.) jest pene hipokryzji.
Pogldy
Nasz wiatopogld. Sposb postrzegania spraw, ich porzdkowania i rozumienia.
Nasza socjokulturalna kosmologia.
Empiryzm
Najwaniejszy z tej grupki pogldw. Empiryzm to kolejny skrt mylowy, w ktry
pakuj ca kolekcj angielskich postaw. cile mwic, empiryzm jest doktryn filozoficzn,
utrzymujc, e wszelka wiedza bierze si z dowiadczenia zmysowego, a pokrewnego jej
terminu realizm naleaoby z formalnego punktu widzenia uywa tylko w znaczeniu
doktryny, ktra gosi, e materia istnieje niezalenie od naszej jej percepcji. Ale ja uywam
tych terminw w o wiele szerszym, bardziej nieformalnym sensie, zawierajc w nich zarwno
elementy antyteorii, antyabstrakcji, antydogmy naszej tradycji filozoficznej (zwaszcza nasz
nieufno wobec obskuranckiego, wydumanego, kontynentalnego teoretyzowania i
retoryki), jak i nasz bezduszn preferencj wszystkiego, co oparte na faktach,
zdroworozsdkowe i konkretne. Empiryzm to w skrcie nasza przyziemno, rzeczowo,
nasz pragmatyzm, stanie obiema nogami na ziemi, nieupikszony realizm, niech do
chytroci i pretensjonalnoci (tak, zdaj sobie spraw, e ten ostatni fragment zaprzecza temu,
co powiedziaam o naszej hipokryzji, uprzejmych eufemizmach itd., ale nigdy nie
twierdziam, e jestemy konsekwentni). Kluczowe hasa: Daj spokj! (zazbia si z
Humorem - angielski humor jest bardzo empiryczny); W ostatecznym rozrachunku; Gwoli
cisoci; Mwic normalnym jzykiem...; Uwierz, jak zobacz; Typowe! (zazbia
si z Postaw Kapouchego, rwnie bardzo empiryczn).
Postawa Kapouchego
To co wicej ni tylko ustawiczne narzekanie. Abstrahujc ju od samej jego
niewiarygodnej iloci, w angielskim narzekaniu jest co typowego w sensie jakociowym.
Nasze narzekanie jest kompletnie nieefektywne; nigdy nie narzekamy w obecnoci rda

naszego niezadowolenia ani w celu konfrontacji, tylko biadolimy bez koca midzy sob, a
zasady narzekania zabraniaj znajdowania rozwiza praktycznych. Ale ma ono dziaanie
terapeutyczne - jest wielce skuteczne jako uatwiacz kontaktw towarzyskich i umacniania
wizi. Narzekanie jest ponadto niezwykle przyjemne (Anglicy niczego nie lubi bardziej, ni
troch sobie ponarzeka - a jaka to przyjemno ich przy tym obserwowa!) i jest okazj,
eby wykaza si dowcipem. Prawie kade towarzyskie narzekanie jest artobliwym
udawanym narzekaniem. Prawdziwa, zawa rozpacz jest niedopuszczalna, chyba e wrd
bliskich przyjaci/rodziny. Nawet gdy czujemy si autentycznie zdesperowani, musimy
udawa, e tylko udajemy, e tak si czujemy (nieznona lekko bytu Anglika). Przez
postaw Kapouchego rozumiem mentalno, ktr streszcza nasz narodowy slogan
Typowe!: nasz chroniczny pesymizm, przekonanie, e wszystko z natury idzie nie tak i nas
rozczarowuje, ale take perwersyjn satysfakcj, gdy widzimy, e nasze ponure
przepowiednie si sprawdzaj - jestemy jednoczenie wkurzeni, stoicko zrezygnowani i
dumni z naszej wszechwiedzy. To nasz specjalny rodzaj fatalizmu - co w rodzaju dziwnie
pogodnego pesymizmu. Kluczowe hasa: Ha! Typowe!; Ten kraj schodzi na psy; A
czego si spodziewae?; A nie mwiam?; Zawsze co; Jako idzie; Trzeba sobie
radzi; Trudno; Bogosawieni, ktrzy niczego nie oczekuj, albowiem nie bd
rozczarowani.
wiadomo klasowa
Wszystkie spoeczestwa maj swoj hierarchi i sposoby oznaczania statusu
spoecznego. Oto, co jest typowe dla angielskiego systemu klasowego: (a) stopie, w jakim
nasza klasa (i/lub kompleksy o podou klasowym) determinuje nasz gust, zachowanie, opinie
i kontakty towarzyskie; (b) fakt, e klasy wcale nie rozpoznaje si dziki kryterium
zamonoci czy profesji, ale wycznie na podstawie wskanikw nieekonomicznych, takich
jak sownictwo, maniery, gust i styl ycia; (c) ogromna wraliwo naszych systemw
radarowych wykrywajcych czyje pochodzenie; oraz (d) nasze zaprzeczenie tego
wszystkiego i wstydliwe przeczulenie na punkcie klasy: ukryta, niebezporednia, cicha,
hipokrytyczna/samooszukujca si natura angielskiej wiadomoci klasowej (zwaszcza
wrd klas rednich). Nasz uprzejmy egalitaryzm. Nasze szcztkowe uprzedzenie wobec
handlu. Drobiazgowo i istna gupota naszych wskanikw klasowych i kompleksw.
Nasze poczucie humoru wobec tego wszystkiego. Kluczowe hasa: Wystarczy, e jeden
Anglik otworzy usta, aby drugi natychmiast go znienawidzi lub zacz nim pogardza; Z
takiego rodowiska; Nie mw serviette, kochanie, my mwimy na to napkin; Mondeo man;
troch

obciachowe/pospolite/nowobogackie/krzykliwe/wulgarne

/nieeleganc

kie/prymitywne/w

stylu

Sharon

Tracey

/jak

bliniakw

przedmiecia/drobnomieszczaskie /w stylu pseudoTudorw...; Nadta arystokratyczna

dziwka (Camilla/snob(-ka)/arystokratyczny gupek/bufon ze szkoy prywatnej/hrabia, co psy
obrabia/ksi, co psy wie...), myli, e jest lepszy/a od nas; A czego si mona
spodziewa po nadtej crce sklepikarza?; Ten miy czowieczek ze sklepu.
Wartoci
Nasze ideay. Nasze fundamentalne zasady przewodnie. Standardy moralne, do
ktrych aspirujemy, nawet jeli nie zawsze ich przestrzegamy.
Fair play
Narodowa, niemal religijna, obsesja. Zamanie zasady fair play wywouje wicej
witego oburzenia ni jakikolwiek inny grzech. Angielskie fair play nie jest konceptem
sztywno czy nierealistycznie egalitarnym - akceptujemy, e s zwycizcy i przegrani, ale
uwaamy, e kady powinien dosta sprawiedliw szans, pod warunkiem e bdzie
przestrzega zasad, a nie oszukiwa czy wykrca si od obowizkw. Fair play jest ukrytym
motywem wikszoci aspektw naszej niepisanej etykiety, nie tylko gier i sportw, z ktrymi
jest najbardziej kojarzone. Pod wpywem tej zasady pozostaj: stanie w ogonku, kupowanie
kolejek, zachowanie przy stole, uporzdkowany chaos, etykieta jazdy samochodem, kody
zwizane z flirtowaniem, etykieta biznesowa, uprzejmy egalitaryzm itd. (Uprzejmy
egalitaryzm jest peen hipokryzji, zaley mu na pozorach fair play, ukryciu kopotliwych
nierwnoci i niesprawiedliwoci - no ale przynajmniej zaley na tyle, e odczuwamy
zakopotanie). Nasza skonno do kompromisu, nasze bezustanne waenie i ocenianie z
jednej strony i z drugiej strony - czsto postrzegane jako niekonkretno, by moe
yczliwiej jako tolerancja - s produktem fair play + umiaru. Nasza skonno do kibicowania
sabszemu - i nieufno wobec zbyt wielkiego sukcesu - te bierze si z fair play. Nasze
mocne poczucie sprawiedliwoci jest czsto bdnie brane za inne rzeczy - w tym zarwno za
socjalizm, jak i konserwatyzm, a nawet za chrzecijastwo. Angielska moralno w wielkim
stopniu opiera si na fair play. Kluczowe hasa: Szczerze mwic...; Gwoli
sprawiedliwoci...; Kademu naley da szans; Przecie sprawiedliwo wymaga,
eby...; Bdmy sprawiedliwi; Niech tak bdzie; Surowy, ale sprawiedliwy; Walczy
uczciwie/gra czysto; Czekaj na swoj kolejk; Po kolei; Nie bd niesprawiedliwy;
Przyznaj si bez bicia; To nie fair/nie wypada/nie po kolei - nie tak!; Rywalizowa jak
rwny z rwnym; Nie bd zachanny; yj i daj y innym; Z drugiej strony...;
Medal ma zawsze dwie strony; Oglnie rzecz biorc; Niech kade z nas pozostanie przy
swoim zdaniu, dobrze?.

Uprzejmo
Bardzo wana norma. Czasem nasza uprzejmo jest tak gboko zakorzeniona, e
niemal bezwiedna - na przykad odruch mwienia przepraszam, gdy kto nas potrci, jest
dla wielu z nas odruchem automatycznym - ale niejednokrotnie wymaga wiadomego lub
wrcz penego zakopotania wysiku. Anglicy czsto s podziwiani za swoj uprzejmo, ale
te potpiani za rezerw, odbieran jako arogancja, chd i nieyczliwo. Cho nasza
rezerwa jest z pewnoci symptomem naszej uomnoci towarzyskiej, jest take, przynajmniej
czciowo, form uprzejmoci - tym jej rodzajem, ktry socjolingwici nazywaj
uprzejmoci negatywn, w ktrej chodzi o to, by nie narzuca si ani nie przeszkadza
innym (w odrnieniu od uprzejmoci pozytywnej, gdzie chodzi o potrzeb przynalenoci
i aprobaty spoecznej). Oceniamy innych wedug siebie samych i zakadamy, e wszyscy
podzielaj nasz obsesyjn potrzeb prywatnoci - pilnujemy wic swego nosa i uprzejmie ich
ignorujemy. Ale nasze uprzejme przepraszam, prosz i dzikuj nie pyn z gbi serca,
nie s szczere - nie ma w nich nic specjalnie ciepego czy yczliwego. Uprzejmo z definicji
zawiera pewn doz chytroci i hipokryzji, ale uprzejmo angielska wydaje si by prawie w
caoci kwesti formy, posuszestwa zestawowi zasad, a nie wyrazem autentycznej troski.
Gdy wic ju amiemy nasze wasne zasady uprzejmoci, to zazwyczaj jestemy bardziej
nieprzyjemni ni inne, mniej uprzejme nacje. Nie jestemy z natury uzdolnieni towarzysko;
potrzebujemy wszystkich tych zasad, eby broni si przed sob. Kluczowe hasa:
Przepraszam; Prosz; Dzikuj/dziki (te sowa s znane wszdzie, ale my uywamy
ich czciej); Obawiam si, e...; Przepraszam, ale...; Czy nie bdzie panu przeszkadza,
jeli...; Czy mogaby pani...; Najmocniej przepraszam, czy mgbym...?; Jak si
masz?; adny dzie, prawda?; Tak, prawda?; Przepraszam bardzo, czy mgby mi
poda marmolad?; Strasznie przepraszam, ale chyba stoi mi pan na nodze; Z caym
szacunkiem, pan pose nieco mija si z prawd.
Skromno
Anglicy nie s wcale z natury bardziej skromni ni inne nacje, ale (podobnie jak w
wypadku uprzejmoci) mamy surowe zasady co do pozorw skromnoci, w tym zakaz
chwalenia si i wszelkiego rodzaju zarozumialstwa, i zasady nakazujce autoironi oraz
umniejszanie wasnej osoby. Do skromnoci przywizujemy du wag, do skromnoci
aspirujemy. Skromno, ktr tak naprawd okazujemy, jest czsto faszywa - lub, by uj
rzecz bardziej wyrozumiale, ironiczna. Nasze synne umniejszanie siebie jest rodzajem ironii mwienia czego odwrotnego do tego, co chcemy, eby ludzie zrozumieli, lub uywania
celowego niedomwienia. To rodzaj kodu: wszyscy wiemy, e autoironiczne stwierdzenie

oznacza prawdopodobnie co przeciwnego do tego, co si mwi, lub jest w duym stopniu

niedomwieniem, i jestemy pod naleytym wraeniem zarwno osigni czy zdolnoci
mwicego, jak i jego niechci, by o nich trbi na prawo i lewo. Problemy pojawiaj si, gdy
Anglicy usiuj gra w t do niemdr gr z cudzoziemcami, ktrzy nie rozumiej
ironicznego kodu i zazwyczaj bior nasze autoironiczne uwagi za dobr monet. Skromno
wymaga take, abymy prbowali umniejsza lub zaprzecza rnicom w pochodzeniu /w
zamonoci/w statusie - uprzejmy egalitaryzm to poczenie trzech kluczowych zasad
(uprzejmo, skromno, fair play) z obfit doz hipokryzji. Angielska skromno jest czsto
oparta na rywalizacji - tu przykadem jest licytowanie si, kto gorszy - cho gra ta moe
zawiera sporo przechwaek nie wprost. Angielskie popisy skromnoci (czy to oparte na
rywalizacji, pene hipokryzji, czy autentyczne) s charakterystyczne z powodu skali
zawartego w nich humoru. Zasady skromnoci dziaaj jako przeciwwaga dla naszej
naturalnej arogancji, tak samo jak zasady uprzejmoci chroni nas przed naszymi wasnymi
skonnociami do agresji. Kluczowe hasa: Nie chwal si; Przesta si popisywa;
Przechwaki!; Nie bd taki mdry; Nie bd nachalny; Troch zajmuj si sportem
(czyli: wanie zdobyem medal olimpijski); No c, chyba troch si na tym znam (czytaj:
jestem uznanym ekspertem w tej dziedzinie); To nie takie trudne, jak wyglda/po prostu
miaem szczcie (standardowa reakcja na kad pochwa za jakie osignicie).
Wykres
No wic. Oto cechy definiujce angielsko. Ju chyba uoyy si w co bardziej
usystematyzowanego ni lista. Mamy rdze i zidentyfikowane trzy wyrane kategorie odruchy, pogldy i wartoci - kada z grupk trzech cech charakterystycznych. Wykresy
waciwie nie s moj mocn stron (dla nieAnglikw: to due niedomwienie), ale wyglda
na to, e uda mi si dotrzyma mojej nieco pochopnie danej obietnicy, e jako przedstawi to
wszystko wizualnie1.
Niemoliwe jest ukazanie wszystkich wzajemnych powiza i pocze midzy tymi
cechami - prbowaam przez kilka dni, ale za kadym razem wychodzio mi jakie spaghetti,
w dodatku mao apetyczne. W kadym razie uwiadomiam sobie, e powizania midzy
cechami definiujcymi s wane czy nawet widoczne tylko w relacji z konkretnymi
aspektami, cechami czy zasadami zachowania Anglikw. Na przykad tabu rozmw o
pienidzach jest produktem uomnoci towarzyskiej + skromnoci + hipokryzji +
wiadomoci klasowej (czyli rdze plus jedna cecha z kadej grupki); zasada
gwiazdkowego maratonu narzekania i postawy Scroogea to styl Kapouchego + uprzejmo
+ hipokryzja (znowu jedna cecha z kadej grupki, a wszystkie porednio zwizane z

rdzeniem). Wic eby ukaza wszystkie te zwizki, musiaabym zawrze w wykresie

wszystkie najdrobniejsze szczegy schematw naszego zachowania i kodw, czyli
praktycznie wszystko, o czym pisz w tej ksice.
Myl, e bdziemy musieli zadowoli si czym o wiele prostszym. Rzuci w kt
mikroskop, cofn si i spojrze na wikszy obraz. Ten podstawowy wykres angielskoci nie
powie nam nic, czego ju bymy nie wiedzieli z opisowej listy powyej. Pokazuje tylko, jakie
mamy cechy definiujce, jak mona je sklasyfikowa, i e wszystkie grupki s powizane
ze sob nawzajem i z centralnym rdzeniem. Ale ten wykres przynajmniej dowodzi, e
angielsko jest systemem dynamicznym, a nie statyczn list. Poza tym pozwala zmieci
ca rzecz na jednej wygodnej stronie. Dla... powiedzmy, atwego odniesienia. Angielsko
instant. No i wyglda do symetrycznie i mio dla oka.

Obawiam si, e mj wykres angielskoci nie wyglda za bardzo jak gramatyka czy
genom i bez wtpienia bdzie rozczarowaniem dla tych, ktrzy czekali na co bardziej
skomplikowanego i naukowego. Ale te genomy i tak dalej to byy tylko metafory, i cho
bardzo lubi naciga, nagina i oglnie rzecz biorc, naduywa metafor, angielsko po
prostu nie da si wcisn w aden z istniejcych modeli naukowych, musiaam wic
wymyli swoj wasn do prymitywn i uproszczon struktur. Ale mimo to wyglda
troch molekularnie, nie sdzicie? - czyli, jeli o mnie chodzi, wystarczajco naukowo. A
poza tym nie chodzio o to, eby wyrysowa jaki wspaniay, imponujcy wykres, tylko co,
co pomoe nam poapa si w osobliwociach zwyczajnego zachowania Anglikw.
Przyczyny
Usiujc zrozumie angielsko, pozostajemy z jednym pytaniem. Jeli nasza
nieszczsna uomno towarzyska jest istotnie centralnym rdzeniem angielskoci, to nie

moemy nie zapyta: co j wywouje?

Przez ca t ksik w pewien sposb graam rol kogo w rodzaju etnologicznego
psychiatry, badajcego pacjenta (Anglikw), ktry wykazuje objawy zoonego, pozornie
niezbornego i niespjnego zestawu nietypowych zachowa, dziwacznych pogldw i
osobliwych, natrtnych zwyczajw. Po dugim okresie bacznej obserwacji i wielu
kopotliwych pytaniach widz powracajce motywy i schematy i w kocu dochodz do
diagnozy: przypadoci, ktr nazywam Angielsk Uomnoci Towarzysk. Nie jest to
zaburzenie wycieczajce organizm; pacjent do skutecznie leczy si sam na rne sposoby,
wytworzy wiele mechanizmw przystosowawczych, udaje mu si prowadzi stosunkowo
normalne ycie i uwaa swoje zachowanie za cakiem rozsdne (czsto twierdzc, e to reszta
wiata jest dziwna i odstaje). Inni jednak znajduj tego pacjenta dziwacznym i czsto do
irytujco antyspoecznym, nawet jeli czasem do czarujcym. Cho nie potrafi zapisa
pacjentowi lekarstwa, moja diagnoza moe sama w sobie okaza si pomocna, przynajmniej
w zrozumieniu choroby i w terapii.
Jednake etiologia tej uomnoci wci pozostaje pewn tajemnic. Jak w wypadku
wielu zaburze psychologicznych nikt tak naprawd nie wie, co jest przyczyn. Nie oznacza
to, e do tej pory nie prbowano jej znale. Cho mam wraenie, e ta ksika jest pierwsz,
ktra prawidowo zidentyfikowaa t chorob - w sensie nadania nazwy tej dziwacznej
kolekcji dokuczliwych symptomw, ktre j charakteryzuj - ja na pewno nie jestem pierwsz
osob ktra zauwaya i skomentowaa same symptomy. Autor kadej prby opisania naszego
charakteru narodowego przynajmniej wspomina angielsk rezerw, i wielu take gowi si
nad jej pozornym przeciwiestwem, angielskim chamstwem, chuligastwem i innymi
zachowaniami antyspoecznymi. Moim jedynym wkadem jest sugestia, e owe pozornie
sprzeczne tendencje w stylu Dr Jekyll - Mr Hyde nale do tego samego syndromu (troch jak
elementy manii i depresji w tym, co obecnie nazywa si dwubiegunow psychoz afektywn).
Ta diagnoza moe by pomocna w zrozumieniu Anglikw, jednak zidentyfikowanie i
nazwanie zaburzenia nie mwi nam nic o jego przyczynach.
Inni autorzy proponowali kilka moliwych przyczyn. Wielu skonnych jest wini
angielski klimat. Cho nasza pogoda istotnie moe by jednym z czynnikw, podchodz do
tego wyjanienia do sceptycznie, jako e nasz klimat nie rni si a tak strasznie od
klimatu wielu innych krajw pnocnoeuropejskich - nie mwic ju o Szkocji, Irlandii i
Walii - ktrych mieszkacy nie wykazuj takich samych socjopatycznych tendencji. Nie
wyklucza to pogody jako przyczyny (wielu palaczy nie dostaje raka puc), ale te sugeruje, e
musz by tu zaangaowane inne czynniki.

Wielu autorw obwinia nasz histori, ale nie ma midzy nimi porozumienia co do
tego, jakie okresy historii Anglii mogyby ponosi odpowiedzialno za nasz obecn
uomno. Mielimy i utracilimy imperium - no to co, tak samo Rzymianie, Austriacy,
Portugalczycy i wielu innych, a nie na wszystkich wpyno to tak jak na nas. Niektrzy
sugeruj, e tendencje, nad ktrymi si tu pochylam, s stosunkowo wieego pochodzenia
(autor The English: Are They Human? [Czy Anglicy to ludzie?] za groteskowy nadmiar
angielskiej rezerwy wini ekskluzywne szkoy prywatne, a antropolog Geoffrey Gorer
wywodzi pewne aspekty naszego narodowego charakteru, zwaszcza powcigliwo i
umiowanie porzdku, od ustanowienia policji). Niektrzy nawet zdaj si uwaa, e
wszystkie nasze chamskie, antyspoeczne cechy datuj si, razem z seksem, od 1963 roku, i
e kiedy byo inaczej i ludzie wiedzieli, jak si zachowywa, gdy byli modzi. Inni jednak
przypominaj, e pewne komentarze zarwno o angielskiej rezerwie, jak i angielskim
chamstwie pochodz jeszcze z XVII wieku, a i ja ju przytaczaam raporty o redniowiecznej
agresji futbolowej. Nie jestem historykiem, ale o ile si orientuj, czytajc wyjanienia tych,
ktrzy maj niezbdn wiedz, wydaje si, e cierpimy z powodu tej uomnoci towarzyskiej
ju od duszego czasu, by moe w nieco zmieniajcych si formach, i jej pocztek lub
pojawienie si nie moe by przypisywane adnemu konkretnemu wydarzeniu historycznemu
czy procesowi.
A wic, jeli ani klimat, ani historia nie s jedynymi winowajcami, to moe geografia?
Fakt, e jestemy ras wyspiarzy, od czasu do czasu by wysuwany jako usprawiedliwienie
niektrych aspektw naszego charakteru narodowego - na przykad naszego wycofania,
izolacji. Cho moe by w tym troch prawdy, nie sdz, eby samo mieszkanie na wyspie
wiele tumaczyo - przecie jest wiele innych narodw wyspiarskich o bardzo odmiennych
charakterach narodowych, cho moe i mamy pewne cechy wsplne. Gdy jednak
podejdziemy do sprawy konkretniej i wemiemy pod uwag wielko naszej wyspy oraz
gsto zaludnienia, wtedy argument geograficzny zaczyna wyglda troch bardziej
sensownie. To nie tylko wyspa, ale stosunkowo niedua, bardzo przeludniona wyspa, i
nietrudno jest zauway, e takie warunki miay prawo wytworzy nard powcigliwy, z
obsesj na punkcie prywatnoci, zaborczy, nieufny towarzysko, skrpowany, a czasem
paskudnie antyspoeczny; kultur uprzejmoci negatywnej, ktrej uprzejmo polega gwnie
na unikaniu bycia intruzem i narzucania si; kultur dotkliwie wiadom klasowo, skupion
na statusie, granicach i podziaach; spoeczestwo charakteryzujce si skrpowaniem,
zaenowaniem, brakiem konkretw, lkiem przed intymnoci/emocjami/zamieszaniem miotajce si midzy sztywn uprzedzajc grzecznoci a agresywn wojowniczoci...

Cho jestemy rni pod wieloma wzgldami, zauwayam wiele wanych podobiestw
midzy Anglikami a Japoczykami, i zastanawiaam si, na ile istotny jest czynnik
niewielkiej przeludnionej wyspy.
Jednake ten prymitywny determinizm geograficzny nie jest o wiele bardziej
przekonujcy ni argumenty klimatyczne czy historyczne. Jeli geografia tak bardzo stanowi
o charakterze narodowym, dlaczego Duczycy s tak inni od innych narodw
skandynawskich? Dlaczego Francuzi i Niemcy s tak typowo francuscy i niemieccy, cho
mieszkaj przecie po dwch stronach tej samej arbitralnie ustalonej granicy. A alpejscy
Szwajcarzy i alpejscy Wosi? I tak dalej. Nie - geografia moe odgrywa jak rol, ale na
pewno nie moe by ostateczn odpowiedzi. Moe nasza uomno bierze si z naszej
szczeglnej kombinacji klimatu, historii i geografii - t przynajmniej mona uzna za
unikaln.
Wybaczcie, ale uwaam, e nie ma prostej odpowiedzi. Szczerze mwic, tak
naprawd nie wiem, dlaczego Anglicy s tacy, jacy s - i kady, kto jest szczery, powie wam
to samo. Nie podwaa to mojej teorii: mog ogosi, e Anglicy s troch autystyczni lub
agorafobiczni (czy nawet dwubiegunowo zaburzeni), lub po prostu towarzysko upoledzeni,
nie znajc przyczyn tych zaburze. Psychiatrzy postpuj tak cay czas, nie rozumiem wic,
dlaczego samozwaczy narodowi etnopsychoanalitycy nie mieliby mie tego samego
przywileju. A jeli si nie zgadzacie, moecie podway moj diagnoz lub zasign drugiej
opinii.
Ale zanim skocz (lub zanim zamkn mnie w wariatkowie za naduywanie metafor),
powinnam wyda ostrzeenie zdrowotne: angielsko potrafi by zaraliwa. Niektrzy ludzie
s bardziej podatni ni inni, ale jeli przebywasz z nami wystarczajco dugo, moesz nagle
zacz si apa na tym, e kade nieszczcie, od opnionego pocigu do katastrofy
narodowej, witasz sowem: Typowe!, kad nut namaszczenia czy pompatycznoci: Daj
spokj!, a nowych znajomych zakopotan, sztywn niezrcznoci. Moe si okaza, e
wierzysz, i due iloci alkoholu pomog ci pozby si tych zahamowa i pozwol ci zamiast
tego rzuca: Ej, co si gapisz? lub: Chcesz si pobzyka?. Ale moesz te by jednym z
tych wielu bardziej fortunnych turystw i imigrantw, ktrych silne kulturowe systemy
odpornociowe chroni przed nasz chorob. Jeli mimo wszystko chcesz si z nami
zasymilowa lub po prostu pomia si naszym kosztem, przypuszczam, e ta ksika moe ci
pomc udawa objawy.
Wan rzecz, ktra, jak mam nadziej, jest ju jasna, jest to, e angielsko nie jest
kwesti urodzenia, rasy, koloru skry czy wyznania: to mentalno, etos, gramatyka

zachowania - zestaw niepisanych kodw, ktre mog wydawa si enigmatyczne, ale ktre
kady moe zama i stosowa, teraz gdy ju mamy klucz.
Jeli wyczuwa si we mnie pewn niech do tej kwestii, to dlatego, e wiem, i (a)
ludzie zwykle oczekuj wiele po wykresach i zerknwszy na nie, mog uzna, e nie chce im
si ju czyta samej ksiki (wiem, e tak jest, bo sama tak robi); i (b) jest o wiele atwiej
zauway wady i braki na prostym wykresie ni w kilkuset stronach tekstu, co czyni je
atwym celem dla krytykw i czepialskich. []

Epilog
Znowu jestem na stacji Paddington, trzy lata pniej. Tym razem bez brandy, bo nie
musz ju potrca ludzi czy wpycha si do kolejek. Tylko filianka dobrej herbaty i
ciasteczko - co wydaje mi si stosownie umiarkowanym i powcigliwym sposobem, by
oznaczy ukoczenie mego projektu na temat angielskoci.
Mimo, e ju jestem po dyurze - po prostu czekam sobie na pocig do Oksfordu,
jak kady normalny czowiek - zdaj sobie spraw, e odruchowo wybraam najlepsz
pozycj do obserwacji w dworcowej kafejce, ze szczeglnie dobrym widokiem na kolejk do
lady. Przypuszczam, e to przyzwyczajenie. Badania obserwacji uczestniczcej maj to do
siebie, e zawaszczaj ci cae ycie. Kada rutynowa podr pocigiem, kady drink w
pubie, kade wyjcie do sklepu, kady dom, ktry mijasz, kady przelotny kontakt jest okazj
do zbierania danych lub testowania hipotez. Nie moesz nawet oglda telewizji czy sucha
radia, nie robic stale notatek na temat tej cholernej angielskoci.
Ksika jest skoczona; notatnik zostawiam w domu (pisz to na serwetce). Ale oto
chwil wczeniej w takswce nie mogam si oprze skrobaniu na grzbiecie doni czego, co
powiedzia kierowca. Zerkam na troch zamazane skrty. Co, e teraz leje, a na nastpne
lato zapowiadaj susze, czy to nie typowe?. No, super, zapisywaam sobie takie narzekania
na angielsk pogod siedemset tysicy razy. Naprawd poyteczne informacje, Kate. Jeste
aosn punk uzalenion od danych. Zamaa kod; zrobia swoje w sprawie rozwizania
angielskiego kryzysu tosamoci. Teraz ju zostaw go w spokoju. Przesta obsesyjnie
obserwowa kolejki, liczy groszek i zapisywa przypadkowe dialogi o pogodzie. Zajmij si
wasnym yciem.
Tak. Jasne. Absolutnie. Co za duo, to niezdrowo.
Ooo, ale popatrzcie. Co to? Jaka kobieta z dzieckiem w wzku podchodzi do lady od
niewaciwej strony, a w kolejce czekaj na obsuenie trzy osoby. Czy ona prbuje kupi bez
kolejki, czy tylko patrzy na pczki i kanapki, eby si zorientowa, czy warto czeka? Nie
wiadomo. Ale przecie taka prba wepchnicia si byaby zbyt ewidentna, prawda? - sytuacja
jest jednoznaczna. Te trzy osoby stojce w kolejce wykonuj paranoiczn pantomim podejrzliwe spojrzenia z ukosa, znaczce chrzkanie, podsuwanie si do przodu... Aha!
Dwoje z nich wanie wymienio spojrzenia, unoszc brwi (ale czy oni stoj w kolejce razem,
czy si nie znaj? Jak to si stao, e nie zauwayam tego wczeniej?) - jedno z nich gono
wzdycha - czy kobieta z wzkiem zauway? - Tak! Zrozumiaa - idzie na koniec kolejki - ale
wyglda na lekko uraon - przecie nie miaa zamiaru si wpycha, patrzya tylko na

kanapki. Kolejkowicze spuszczaj lub odwracaj wzrok, unikaj patrzenia na ni. Ha! Cay
czas bya niewinna - wiedziaam! Zastanawiam si tylko, czy te dwie osoby, ktre uniosy
brwi, s znajomymi. To jest bardzo wane - czy ta pozorna prba wepchnicia si do kolejki
sprowokowaa kontakt wzrokowy midzy nieznajomymi, czy nie? Zobaczmy, czy zamwi
co razem - cholera, wanie zapowiadaj mj pocig! Ha! Wanie dzisiaj, pierwszy raz w
yciu, przyjecha o czasie, wanie gdy rozgrywa si ten fascynujcy dramat kolejkowy typowe! Moe poczekam na nastpny...

Podzikowania
Zrywajc z tradycj, ktra nie wiedzie czemu kae umieszcza rodzin autora na
miejscu ostatnim, acz nie najmniej wanym, chc podzikowa przede wszystkim mojemu
narzeczonemu Henryemu Marshowi i jego dzieciom: Williamowi, Sarah i Katherine. Musieli
oni znosi trzy lata mojego stresu i obsesji na punkcie niniejszej ksiki i razem z moj mam
Liz i siostr Ann czytali i komentowali kady nowo powstay rozdzia. Mojej siostrze Ellie
wdziczna jestem za dwa wspaniae urlopy w Libanie, ktre bezwstydnie wykorzystaam jako
okazj do bada midzykulturowych. Jeli posiadam jakiekolwiek umiejtnoci dotyczce
obserwacji uczestniczcej, najwicej zawdziczam tu mojemu ojcu Robinowi Foksowi.
Wszystkie wymienione osoby byy dla mnie tolerancyjne, uczynne i yczliwe. Czowiek,
ktry wraz ze mn kieruje SIRC (Orodkiem Badania Problemw Spoecznych), Peter Marsh,
powierzy mi pierwsz prac badawcz w terenie, gdy miaam siedemnacie lat, i od tej pory
jest moim mentorem i wielkim przyjacielem. Wrd wielu przysug, ktre mi wywiadczy,
byo udzielenie mi czego w rodzaju urlopu naukowego z SIRC, ebym moga ukoczy t
ksik. Jestem take wdziczna Desmondowi Morrisowi za pomoc, rady i uwagi.
Przejrze Anglikw jest wynikiem ponad dziesiciu lat bada, niemoliwe jest wic
podzikowanie wszystkim, ktrzy przyczynili si do powstania tej ksiki, jednak wrd tych,
ktrzy pomogli mi w rny sposb w ostatnich trzech latach intensywnej pracy w terenie i w
pisaniu i ktrym chciaabym podzikowa szczeglnie, s nastpujce osoby: Ranjit i Sara
Banerji, Annalisa Barbieri, Don Barton, Krystyna Belinska, Simon i Prisca Bradley, Angela
Burdick, Brian Cathcart, Roger Chapman, Peter Collett, Karol ColonnaCzosnowski, Joe
Connaire, James Cumes, Paul Dornan, Alana Fawcett, Vernon i Anne Gibberd, William
Glaser, Susan Greenfield, Janet Hodgson, Selwyn i Lisa Jones, JeanLouis i Voikitza Juery,
Paull i Lorraine Khan, Eli Khater, Mathew Kneale, Sam Knowles, Slava i Masha Kopiev,
Meg Kozera, Hester Lacey, Laurence Marsh, Tania Mathias, Roger Miles, Paula Milne, Tony
Muller, Simon Nye, Geoffrey Smith, Lindsey Smith, Richard Stevens, Jamie Stevenson,
Lionel Tiger, Patsy Toh i Roman Zoltowski. Dzikuj wszystkim w wydawnictwie Hodder &
Stoughton, zwaszcza Rupertowi Lancasterowi, najyczliwszemu i najcierpliwszemu
wydawcy na wiecie. Dzikuj te Hazel Orme, wspaniaej adiustatorce, Julianowi
Alexandrowi, niesamowicie pracowitemu i troskliwemu agentowi - i jeszcze raz mamie, Liz
Fox, za penienie funkcji niezmiernie dowcipnego indeksatora.

Bibliografia
Aslet Clive, Anyone for England? A Search for British Identity, Little, Brown, London
1997
Bennett Alan, The Old Country, Faber & Faber, London 1978
Brown P. and Levinson S.C., Politeness: Some Universals in Language Usage,
Cambridge University Press, Cambridge 2000
Bryson Bill, Zapiski z maej wyspy, Zysk i Ska, Pozna 2002
Collett P. and Furnham A. (eds), Social Psychology at Work, Routledge, London 1995
Collyer Peter, Rain Later, Good, Thomas Reed, Bradford on Avon 2002
Cooper Jilly, Class: A View from Middle England, Methuen, London 1979
Daudy Philippe, Les Anglais: Portrait of a People, Headline, London 1992
Dunbar Robin, Grooming, Gossip and the Evolution of Language, Faber & Faber,
London 1996
Fox Kate, Passport to the Pub: The Tourists Guide to Pub Etiquette, DoNot Press,
London 1996
Fox Kate, The Racing Tribe: Watching the Horsewatchers, Metro, London 1999
Fox Robin, The Red Lamp of Incest, Penguin, New York 1980
Gennep Arnold van, Obrzdy przejcia, PIW, Warszawa 2006
Gorer Geoffrey, Exploring English Character, Cresset Press, London 1955
Hodkinson Paul, Goth: Identity, Style and Subculture, Berg, Oxford 2002
Jacobs Eric and Worcester Robert, We British, Weidenfeld and Nicholson, London
1990
Marsh Peter et al., The Rules of Disorder, Routledge, London 1978
Marshall Thomas Elizabeth, The Harmless People, Secker & Warburg, London 1960
Mikes George, Jak by Brytyjczykiem, GLOB, Szczecin 1991
Miller Daniel, A Theory of Shopping, Polity Press, Blackwell, Cambridge 1998
Miller Geoffrey, Umys w zalotach, Rebis, Pozna 2004
Mitford Nancy (ed), Noblesse Oblige, Hamish Hamilton, London 1956
Morgan John, Debretts Guide to Etiquette & Modern Manners, Headline, London
1996
Muralt B.L. de, Lettres sur les Anglais, Zrich 1725
Noon M. & Delbridge R., News from behind my hand: Gossip in organizations,
Organization Studies, 14, 1993

Orwell George, Collected Essays, Journalism and Letters 2, Penguin, London 1970
Paxman Jeremy, The English: A Portrait of a People, Michael Joseph, London 1998
Pevsner Nikolaus, The Englishness of English Art, Architectural Press, London 1956
Priestley J.B., English Humour, William Heinemann, London 1976
QuestRitson Charles, The English Garden: A Social History, Penguin, London 2001
Renier G.J., The English: Are They Human?, Williams & Norgate, London 1931
Richardson Paul, Cornucopia: A Gastronomic Tour of Britain, Abacus, London 2001
Scruton Roger, England: An Elegy, Chatto & Windus, London 2000
Storry Mike and Childs Peter (eds), British Cultural Identities, Routledge, London
1997
Tocqueville Alexis de, Journeys to England and Ireland, Faber & Faber, London 1958

B. Bryson, Zapiski z maej wyspy, prze. M. Dziera, Zysk i Ska, Pozna 2002
(przypisy opatrzone liter pochodz od tumaczki). []
Wszystkie cytaty z Georgea Mikesa na podstawie ksiki Jak by Brytyjczykiem,
prze. H. Stpie, GLOB, Szczecin 1991.[]
J. Austen, Duma i uprzedzenie, prze. A. PrzedpeskaTrzeciakowska, Ludowa
Spdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1992.[]
Nikolaus Pevsner (1902-1983) - niemiecki historyk sztuki dziaajcy w Wielkiej
Brytanii, autor przewodnikw po architekturze tego kraju.[]
Gra sw, social disease - brak swobody towarzyskiej lub choroba (disease)
spoeczna.[]
B. Bryson, Zapiski... (wyd. cyt.).[]
Essex man - stereotyp prymitywnego, egoistycznego Anglika o pogldach
konserwatywnych.[]
Z Dumy i uprzedzenia Jane Austen.[]
Aluzja do torysw, czyli brytyjskiej Partii Konserwatywnej.[]
MORI

(Market

and

Opinion

Research

International)

organizacja

brytyjskoamerykaska, zajmujca si przeprowadzaniem bada opinii publicznej.[]

Bohaterka serialu komediowego Harry Enfield.[]
J. Austen, Opactwo Northanger, prze. A. PrzedpeskaTrzeciakowska, Oficyna
Wydawnicza Rytm, Warszawa 1995.[]
J. Austen, Emma, prze. J. Dmochowska, Prszyski i Ska, Warszawa 1996.[]
Tame.[]