Termodynamika

Cz 12

Procesy transportu

Janusz Brzychczyk, Instytut Fizyki UJ

Zjawiska transportu
Zjawiskatransportustypowymiprocesaminieodwracalnymizachodzcymiwprzyrodzie.
Zjawiskatepolegajnaprzenoszeniu(transporcie)energii,materii,pdulubadunkuelektrycznego
wskalimakroskopowej.
Przewodnictwocieplnepoleganaprzenoszeniuenergiiwpostaciciepazobszarwowyszej
temperaturzedoobszarwotemperaturzeniszej(wyrwnywaniesitemperaturwewszystkich
czciachukadu).ZjawiskotoopisujefenomenologiczneprawoFouriera
JQ = grad T
gdziejestgstocistrumieniaciepa,czyliilociciepaprzepywajcprzezjednostk
JQ
powierzchniwcigujednostkiczasu,Ttemperatur,wspczynnikiemprzewodnictwa

cieplnego.
Dyfuzjapoleganatransporciematerii(czsteczek)wkierunkuobszaruomniejszejkoncentracji.
GstostrumieniaczsteczekokrelaprawoFicka
JD = D grad n
gdzienjestkoncentracjczsteczek(redniliczbczsteczekwjednostceobjtoci),
Dwspczynnikiemdyfuzji.

Zjawiska transportu
Lepkopynu(gazulubcieczy).Jeeliczcidanejfazyporuszajsiwzgldemsiebie,to
pojawiajsisiyoporu,nazywanesiamilepkoci,ktrestarajsizmniejszywzgldnprdko.
Powstawanietakichsiwgazachjestwynikiemtransportupduuporzdkowanegoruchuwarstw
gazu,uwarunkowanegoprzechodzeniemczsteczekzwarstwydowarstwy.Zjawiskotoopisuje
prawoNewtona
J = grad u
p

gdziejestgstocistrumieniapduuporzdkowanegoruchuwkierunkuprostopadym
Jp
doprzepywugazu,uprdkociruchuuporzdkowanego,wspczynnikiemlepkoci.

Przewodnictwoelektrycznepoleganaprzenoszeniuadunkuelektrycznego,czylideniuukadu
dowyrwnaniasipotencjawelektrycznych.OpisywanejestprzezprawoOhma
= grad
Je = E

gdziejestgstociprduelektrycznego,nateniempolaelektrycznego,
Je
E
potencjaempolaelektrycznego,wspczynnikiemprzewodnictwaelektrycznego.

Zjawiska transportu
Przedstawionerwnaniaopisujcezjawiskatransportumajpodobnstruktur:
gstostrumieniapewnejwielkocifizycznejjestproporcjonalnadogradientuinnejwielkoci
fizycznej(siytermodynamicznej).Wrwnaniachtychniewystpujeczas.
Przebiegprocesutransportuwczasiemonaopisazapomocrwnaniarniczkowego
zpochodnymiczstkowymi,opisujcegorozchodzeniesi(propagacj)pewnejwielkoci
skalarnej x , y , z , t

2
=K

=
K

= K
2
2
2
t
x
y
z

gdzieKjeststacharakteryzujcdanyproces.
Dlazagadniejednowymiarowychrwnanietoredukujesido
x ,t
2 x ,t
=K
2
t
x

Rwnanie przewodnictwa cieplnego zalene od czasu

RozwaamyprzepywciepawkierunkuxprzezelementobjtociorodkadV=dA dxwczasiedt.

Orodekmagsto,wspczynnikprzewodnictwacieplnego,ciepowaciwe.

cV

Ilociepa,ktrapozostaawelemencie
Q = J Q x dAdt J Q xdx dA dt
Q =

Q =

J Q xdx J Q x
dx

JQ x
x

temperatura

T x

T xdx

dx dA dt

ilociepa
wpywajcego

dV dt

T x
ZprawaFouriera J Q x =
x
2
T
Q =
dV dt
2
x

J Q x dAdt

xdx

ilociepa
wypywajcego
J Q xdx dA dt

TailociepazostaazuytananagrzewanierozwaanegoelementuijestrwnazgodniezIzasadtermodynamiki
Q = dU = c V dV dT

czcobierwnociotrzymujemy
c V dT =
czyli

T
x
2

Uoglniajcnatrzywymiary

T
T T T
2
=K

=
K

T
2
2
2
t
x
y
z

dt
2

T
T
T
=
=
K
2
t
cV x 2
x

K = / cV
Wspczynnikbywanazywany
wspczynnikiemprzewodnictwatemperatury.

Procesy transportu w gazach

Przekrjczynny
Rozwaamyzderzeniedwchczsteczekgazu.Jednznichtraktujemyjakopocisk,drugjakotarcz.
Tarczyprzypisujemypewnpowierzchniustawionprostopadledokierunkuruchupocisku
orozmiarachtakich,ejeelirodekmasypociskutrafiwtpowierzchnitodochodzidozderzenia.
Poletakiej(maksymalnej)powierzchninazywamyprzekrojemczynnymnazderzenieioznaczamy
przez .
Modelsztywnychkul
Przekrjczynny

v
r1

r2

= r1 r 2

Zderzenienastpijeliparametrzderzenia
b r1 r 2

Jeelijednakoweczsteczki
r1 = r 2 = d /2
to
= d2

rednia droga swobodna

Tarczkaopowierzchnirwnejprzekrojowi
czynnemunazderzenie,zwizanazwybran
czsteczk,wymiatawczasiedtwaleco
objtoci.rednialiczbazderzewybranej
v dt
czsteczkiwtymczasiejestrwnaredniejliczbie
czsteczekwobjtociwalcaczyli,gdzie
n v dt
njestredniliczbczsteczekwjednostceobjtoci.
rednidrogswobodnlotrzymamydzielcdrog
przebytprzezczsteczkwczasiedtprzezliczb
zderzewtymczasie
v dt
1
l=
=
n v dt n

tarczka
opowierzchni

v dt

Wzrtenzostawyprowadzonyprzyzaoeniu,einneczsteczkisnieruchome.Uwzgldnienie
ruchuinnychczsteczekomaxwellowskimrozkadzieprdkocidajewynik
l=

2n

Monapokazate,eredniaodlegoodpaszczyznyXYdomiejsc,wktrychczsteczki
miayostatniezderzenieprzedprzejciemprzeztpowierzchniwynosi
z =

2
l
3

Oglne rwnanie transportu

NiechGoznaczawielko,ktracharakteryzujepewnwasnonapoziomieczsteczkowym.Moeniby
energia,pd,adunekelektryczny,koncentracjaitd.WielkoGodnosisidopojedynczejczsteczkigazu.
PrzyniezerowymgradiencieGnastpujeprzenoszenie(transport)wielkociGwkierunkujejmalenia.
Zakadamy,eoZjestskierowanawzdugradientuG.RozwaamytransportG
przezjednostkowpowierzchniprostopaddoosiZwpunkciez

G z

2
2 G z
l = G z l
3
3
z

PoniewagstostrumieniaczsteczekwkierunkuosiZwynosi nv /4
(obliczylimyjprzyomawianiuefuzji),zatemgstostrumieniaG
wkierunkudodatnichwartociosiZwynosi

JG =

1
2 G z
n v G z l
4
3
z

z2 l/3

awkierunkuujemnychwartoci

JG =

1
2 G z
n v G z l
4
3
z

Cakowitagstostrumienia
G
1

J G = J G J G = n v l
3
z

Podstawowerwnanietransportu

z2 l/3

Przewodnictwo cieplne
WielkoGjestrednienergiruchucieplnegoprzypadajcnajednczsteczk.Zgodniezzasad
ekwipartycjienergii
CV
i
G = kT =
T = cV T
2
NA
gdzieCVoznaczamoloweciepowaciweprzystaejobjtoci,NAstaAvogadra,cVpojemnociepln
jednejczsteczki.
Zoglnegorwnaniatransportuotrzymujemygstostrumieniaciepa(ilociepaprzepywajcegoprzez
powierzchnijednostkowwcigujednostkiczasu)

JQ =
gdzie
=

T
T
1
n v l cV
=
3
z
z

1
nv l cV
3

jestwspczynnikiemprzewodnictwacieplnego.

PrawoFouriera

Wspczynnik przewodnictwa cieplnego gazw

Podstawiajcdootrzymanegowzoru
=

1
nv l cV
3

wyraenianaredniwartomoduuprdkociirednidrogswobodnczsteczekgazuotrzymujemy
2 cV
=
3

kT
m

Przyustalonejtemperaturzewspczynnikprzewodnictwacieplnegoniezaleyodcinienia(gstoci)gazu.

Ronieonztemperaturniecoszybciejni,poniewazewzrostemtemperaturyprzekrjczynnynieco
T

maleje.Lekkiegazymajznaczniewikszeprzewodnictwocieplnenicikie(mniejszemoraz).
Dlaprzykadu,wwarunkachnormalnychwodrma,atlen
= 0.176 W/ mK
= 0.024 W /mK .
Przedstawionywyejopisstosujesidogazw,dlaktrychredniadrogaswobodnajestduowiksza
odrednicyczsteczekijednoczenieznaczniemniejszaododlegocimidzycianamizbiornika.
Wszczeglnoci,otrzymanewzoryniestosujsibardzorozrzedzonychgazw(prni).

Lepko gazu
Wwynikuruchucieplnegoczsteczkigazuprzechodzzwarstwy
dowarstwy,nioscpdmuuporzdkowanego(kolektywnego)ruchu.
Wwynikutejwymianypduporzdkowanegoruchuszybszejwarstwy
maleje,awolniejszejronie.Inaczejmwic,warstwaporuszajca
siszybciejjesthamowana,aporuszajcawolniejprzyspieszana.
Dziaazatemsiawewntrznegotarciamidzywarstwamigazu,ktre

majrneprdkoci.Siatarcia,odniesionadojednostki
powierzchni,jestrwnastrumieniowipduuporzdkowanegoruchu
wkierunkuprostopadymdoprzepywugazu.Wtymprocesie

u z

G = mu
Jp=

gdzie

u
u
1
n v l m
=
=
3
z
z

1
1
2
nv l m = v l =
3
3
3

mkT

PrawoNewtona

(J.Maxwell,1860)

jestwspczynnikiemlepkoci(dynamicznlepkocigazu).Jednostklepkocijest[Pas].
Wspczynniklepkocigazwwtemperaturze20oCjestrzdu105Pas.
Lepkogazu(siatarcia)niezaleyodgstoci(cinienia)gazu!

Samodyfuzja
Rozwaamysytuacj,wktrejczsteczkigazurwnomierniezapeniajobjto.Wszystkieczsteczkis
jednakowezewzgldunaswojeparametrymechaniczneidynamiczne,alemogsirnipewncech,
ktraniewpywanaichruchiwzajemneoddziaywanie.Czczsteczek,ktrenazwiemyoznaczonymi,
odrniasiodpozostaych.Naprzykad,mogtobyczsteczkizbudowanezjderradioaktywnych.
Wstanierwnowagiczsteczkioznaczone,jakrwniepozostaeczsteczki,rwnomierniewypeniajca
przestrze.Jeelirozkadkoncentracjiczsteczekoznaczonychniejestjednorodny,towwynikuzderze
pojawiasitendencjadowyrwnywaniakoncentracji.
Zamy,ekoncentracjaczsteczekoznaczonychn1zaleyodpooeniatak,en1=n1(z).
WielkociprzenoszonG,odniesiondojednejczsteczki,jest
G = n1 /n 0

gdzien 0oznaczakoncentracjwstanierwnowagi.
Rwnanietransportuprzyjmujezatemposta

n1
n1
1
J D = n0
vl
=D
3
z n0
z
gdzie

D=

1
2
1
v l =
3
3 n

PrawoFicka

kT
m

jestwspczynnikemdyfuzji.Poniewaprzystaejtemperaturzeredniakoncentracjaczsteczeknjest
proporcjonalnadocinieniap,towspczynnikD~1/p.Przystaymcinieniun~1/T,azatemD~T3/2.

Zwizki pomidzy wspczynnikami rwna transportu

Zwizekpomidzywspczynnikiemprzewodnictwacieplnegoiwspczynnikiemlepkoci
=

cV
m

WartocitychwspczynnikwrosnztemperaturniecoszybciejniT1/2iniezale
odgstoci(cinienia)gazu.
Zwizkizewspczynnikiemdyfuzji
D=

m
1
=

cV

Istnieniezwizkwmidzywspczynnikamiproceswtransportuwynikazjednakowej
naturyfizycznejtychzjawiskorazztego,ewszystkietezjawiskaopisywanesrwnaniami
tegosamegotypu.