SAMUEL R HUNTINGTON

ZDERZENIE CYWILIZACJI

SAMUEL R HUNTINGTON
ZDERZENIE CYWILIZACJI
Wypoyczalnia
B i b l i o t e k i Gwnej US - Podrczniki

WM.7459
2

000200

07^5 9 5

SAMUEL P. HUNTINGTON
ZDERZENIE CYWILIZACJI
I NOWY KSZTAT MDII WIATOWEGO

przeoya
HANNA JANKOWSKA

Warszawskie
Wydawnictwo
Literackie
MUZA SA

Tytu oryginau: The Clash of Civilizations

and the Remaking of World Order
Projekt okadki: Maciej Sadowski
Redakcja: Barbara Gruszka
Redakcja techniczna: Zbigniew Katafiasz
Korekta: Boena Zasieczna

W projekcie okadki wykorzystano obraz

Michaa Anioa Bitwa pod Cascin

1996 by Samuel P. Huntington

for the Polish edition MUZA SA, Warszawa 1997, 2007
for the Polish translation by Hanna Jankowska

Dla Nancy, ktra znosia

ISBN 978-83-7495-283-5

Warszawskie Wydawnictwo Literackie

MUZA SA
Warszawa 2007

zderzenie"
umiechem

Przedmowa
Latem 1993 roku na lamach Foreign Affairs" ukaza
si mj artyku pod tytuem Zderzenie cywilizacji?"*.
Zdaniem redaktorw czasopisma, w cigu trzech na
stpnych lat wywoa on wicej dyskusji ni jakikolwiek
inny opublikowany przez nich od lat czterdziestych
i z pewnoci wicej ni ktrakolwiek z prac mojego
autorstwa. Reakcje i komentarze napyway ze wszyst
kich kontynentw i z bardzo wielu krajw. Czytelnicy
rnie odebrali moj tez, w myl ktrej gwnym
i najniebezpieczniejszym wymiarem ksztatujcej si
obecnie polityki globalnej bdzie konflikt midzy gru
pami nalecymi do rnych cywilizacji. Jednych to
zaciekawio, innych rozgniewao, jeszcze innych prze
straszyo lub zbio z tropu. W kadym razie artyku
poruszy ludzi ze wszystkich krgw kulturowych.
Przy takim zainteresowaniu, bdnych niekiedy in
terpretacjach i kontrowersjach wywoanych tym ar
tykuem, postanowiem dalej zgbia poruszone w nim
problemy. Do konstruktywnych sposobw postawienia
pytania naley sformuowanie hipotezy. I o to wanie
chodzio w artykule, ktry mia w tytule znak zapytania,
na og przez polemistw nie dostrzegany. Niniejsza
Samuel P. Huntington, Wojna cywilizacji?, przel. JK, Res Publica
Nowa", nr 2 (65), luty 1994.

ksika ma udzieli peniejszej, gbszej i lepiej udoku

mentowanej odpowiedzi na zawarte w artykule pytanie.
Staram si tutaj rozwin, poszerzy i uzupeni tematy
poruszone w artykule, a niekiedy zagodzi ostro
niektrych twierdze. Wprowadzam te wiele koncepcji
i omawiam kwestie, o ktrych w artykule nie byo
mowy albo zostay wspomniane pobienie. Nale do
nich: pojcie cywilizacji, zagadnienie cywilizacji uniwer
salnej, relacja midzy wadz a kultur, zmieniajcy si
ukad si midzy cywilizacjami, powrt do kulturowych
korzeni w spoeczestwach niezachodnich, polityczna
struktura cywilizacji, konflikty zrodzone przez zachodni
uniwersalizm, muzumaska wojowniczo i chiska
pewno siebie, rne reakcje na rosnc potg Chin
- tworzenie przeciwwagi lub doczanie do ich orszaku,
przyczyny i dynamika wojen na liniach rozgraniczaj
cych cywilizacje oraz przyszo Zachodu i wiata cywi
lizacji. W artykule nie zostaa poruszona tak doniosa
sprawa, jak wpyw przyrostu ludnoci na destabilizacj
i ukad si. Drugi wany temat, o ktrym w artykule nie
byo mowy, znajduje podsumowanie w tytule ksiki
i jej ostatnim zdaniu: starcia cywilizacji stanowi
najwiksze zagroenie dla pokoju wiatowego, a oparty
na cywilizacjach ad midzynarodowy jest najpewniejsz
gwarancj zapobieenia wojnie wiatowej".
Niniejsza ksika nie jest w zamyle dzieem nauko
wym z zakresu nauk spoecznych. Stanowi raczej inter
pretacj ewolucji polityki wiatowej po zakoczeniu
zimnej wojny. Ma stworzy pewne ramy, paradygmat
widzenia polityki globalnej, wartociowy dla naukowcw
i przydatny dla twrcw polityki. Miar jego warto
ciowoci i uytecznoci nie jest jednak zdolno wyja
nienia z jego pomoc wszystkiego, co si dzieje w poli
tyce wiatowej. Tego z pewnoci osign si nie da.
Chodzi o to, czy dostarcza stosowniej szego i bardziej
8

uytecznego narzdzia do interpretacji wydarze na

arenie midzynarodowej ni inne paradygmaty. Poza
tym aden z paradygmatw nie zachowuje aktualnoci
po wiek wiekw. Jeli podejcie uwzgldniajce rno
rodno cywilizacji moe by przydatne do rozumienia
polityki wiatowej pod koniec XX i na pocztku XXI
wieku, nie znaczy to, e byoby rwnie uyteczne p
wieku temu albo bdzie w poowie nastpnego stulecia.
Koncepcje, ktre w kocu zostay wyoone w artykule
i niniejszej ksice, byy po raz pierwszy prezentowane
publicznie podczas wykadu z cyklu Bradley Lectures
w American Enterprise Institute w Waszyngtonie w pa
dzierniku 1992 roku, potem w opracowaniu przygotowa
nym w ramach projektu Instytutu Olina Kwestia bezpie
czestwa w zmieniajcym si rodowisku i amerykaskie
interesy narodowe", co umoliwia Fundacja Smitha Richardsona. Po opublikowaniu artykuu braem udzia
w niezliczonych seminariach i spotkaniach z przedstawi
cielami rodowisk naukowych, wadz, biznesu oraz inny
mi grupami w caych Stanach Zjednoczonych. Tak si
pomylnie zoyo, e mogem te uczestniczy w dyskus
jach na temat artykuu i przedstawionych w nim tez
w wielu innych krajach, w tym w Arabii Saudyjskiej,
Argentynie, Belgii, Chinach, Francji, Hiszpanii, Japonii,
Korei, Luksemburgu, Niemczech, Republice Poudniowej
Afryki, Rosji, Szwajcarii, Szwecji, Singapurze, na Tajwa
nie i w Wielkiej Brytanii. W trakcie tych dyskusji zetkn
em si z przedstawicielami wszystkich gwnych cywili
zacji - oprcz hinduistycznej - bardzo wiele skorzystaem
z prezentowanych uwag i punktw widzenia. W roku 1994
i 1995 prowadziem na Harvardzie seminarium na temat
wiata po zakoczeniu zimnej wojny, a zawsze ywe
i niekiedy do krytyczne wypowiedzi studentw stay si
dla mnie dodatkowym bodcem. W pracy nad t ksik
bardzo mi rwnie pomogo rodowisko harwardzkiego
9

Instytutu Studiw Strategicznych i Orodka Spraw Mi

dzynarodowych im. Johna M. Olina.
Maszynopis przeczytali w caoci Michael C. Desch,
Robert O. Keohane, Fareed Zakaria i R. Scott Zimmerman. Dziki ich komentarzom dokonaem istotnych
poprawek dotyczcych treci i struktury ksiki. Przez
cay czas jej pisania korzystaem take z pomocy Scotta
Zimmermana przy zbieraniu materiaw. Bez jego ener
gicznej, kompetentnej i penej oddania pracy ksika
nigdy nie zostaaby ukoczona w tak krtkim terminie.
Konstruktywny wkad wnieli take pomagajcy nam
studenci, Peter Jun i Christiana Briggs. Grace de Magistris przepisywaa pierwsze partie powstajcej ksi
ki, a Carol Edwards z wielkim zaangaowaniem i nie
zwykle wydajnie przerabiaa maszynopis tak wiele razy,
e znaczne czci zna ju chyba na pami. Denise
Shannon i Lynn Cox z wydawnictwa Georges Borchardt
oraz Robert Asahina, Robert Bender i Johanna L i
z Simon & Schuster z entuzjazmem i profesjonalizmem
pilotowali maszynopis przez kolejne stadia procesu
wydawniczego. Jestem tym wszystkim osobom niezmier
nie wdziczny za pomoc przy stworzeniu tej ksiki.
Dziki nim jest o wiele lepsza, ni byaby bez ich
wkadu, a niedocignicia, jakie pozostay, s wycznie
moj win.
Prac nad t ksik umoliwia mi pomoc finansowa
Fundacji Johna M. Olina i Fundacji Smitha Richardsona.
Bez niej ukoczenie ksiki opnioby si o wiele lat.
Bardzo jestem wdziczny za hojne wsparcie moich wysi
kw. Podczas gdy inne fundacje w coraz wikszym
stopniu ograniczaj swoje zainteresowania do spraw
krajowych, wspomniane tu instytucje zasuguj na wyjt
kowe uznanie za to, e nadal interesuj si kwestiami
wojny, pokoju oraz bezpieczestwa narodowego i midzy
narodowego, i sponsoruj prace powicone tej tematyce.

Cz I
WIAT
CYWILIZACJI

Nowa epoka w polityce

wiatowej
WSTP: FLAGI I TOSAMO KULTUROWA
3 stycznia 1992 roku w audytorium jednego z moskiew
skich budynkw rzdowych odbyo si spotkanie rosyj
skich i amerykaskich uczonych. Dwa tygodnie przedtem
przesta istnie Zwizek Radziecki, a Federacja Rosyjska
staa si niezalenym pastwem. Ze sceny audytorium
znikn ozdabiajcy j do tej pory posg Lenina, na
gwnej cianie powieszono flag Federacji. Rzecz w tym,
e zawisa odwrotnie, co zauway jeden z Amerykanw.
Powiadomiono o tym rosyjskich gospodarzy, ktrzy pod
czas pierwszej przerwy szybko i dyskretnie naprawili bd.
Pierwsze lata po zakoczeniu zimnej wojny stay pod
znakiem dramatycznych przemian tosamoci rnych
ludw oraz symboli tych tosamoci. Polityk globaln
zaczto reorganizowa wedug linii podziaw kulturo
wych. Flagi obrcone do gry nogami byy oznak
okresu przejciowego, wznosio si jednak coraz wicej
flag i bdw ju nie popeniano. Rosjanie i inne narody
mobilizuj si i maszeruj pod tymi i innymi symbolami
swej nowej kulturowej tosamoci.
Dwa tysice ludzi zebranych na demonstracji w Sara
jewie 18 kwietnia 1994 roku wymachiwao flagami
13

Arabii Saudyjskiej i Turcji. Wybierajc te wanie sztan

dary, a nie flagi ONZ, NATO czy Stanw Zjednoczonych,
mieszkacy Sarajewa identyfikowali si z muzuma
skimi wspwyznawcami i oznajmiali wiatu, kogo uwa
aj za prawdziwych przyjaci, a kogo niezupenie.
16 padziernika 1994 roku w Los Angeles 70000 ludzi
maszerowao wrd morza meksykaskich flag, protes
tujc przeciwko Propozycji 187 dotyczcej referendum,
ktre miao rozstrzygn, czy stan pozbawi nielegalnych
imigrantw i ich dzieci pewnych przywilejw. Obserwa
torzy zadawali pytanie, dlaczego demonstranci domaga
jcy si bezpatnego szkolnictwa powiewaj meksyka
sk flag. Powinni wznosi flag amerykask". W dwa
tygodnie pniej na ulice wyszed jeszcze wikszy tum,
niosc tym razem odwrcon flag amerykask. Te
pokazy z flagami zapewniy zwycistwo Propozycji 187,
za ktr opowiedziao si 59 procent gosujcych.
W wiecie, jaki nasta po zakoczeniu zimnej wojny,
flagi bardzo si licz, to samo dotyczy innych symboli
kulturowej tosamoci, takich jak krzye, pksiyce,
a nawet nakrycia gowy. Liczy si bowiem kultura,
a kulturowa tosamo jest tym, co dla wikszoci ludzi
ma najwaniejsze znaczenie. Ludzie odkrywaj nowe
tosamoci bdce czsto starymi, maszeruj pod no
wymi (nieraz starymi) sztandarami, wywoujc wojny
z nowymi - te niejednokrotnie starymi - wrogami.
Ponury Weltanschauung tej nowej epoki wietnie
wyrazi nacjonalistyczny demagog z Wenecji, bohater
powieci Michaela Dibdina Dead Lagom: Bez praw
dziwych wrogw nie ma prawdziwych przyjaci. Nie
istniejemy, nie moemy kocha tego, czym jestemy,
dopki nie znienawidzimy. Bolenie odkrywamy te stare
prawdy po stu albo wicej latach sentymentalnego miamlenia. Ci, ktrzy im zaprzeczaj, wypieraj si wasnej
rodziny, swojego dziedzictwa, kultury, praw nabytych
14

z mocy urodzenia, wypieraj si samych siebie. Nieatwo

bdzie im wybaczone". Ani mowie stanu, ani uczeni
nie mog lekceway ponurej treci zawartej w tych
starych prawdach. Dla ludw poszukujcych swej to
samoci i na nowo odkrywajcych wi etniczn posia
danie wrogw jest spraw zasadnicz, a potencjalnie
najgroniejsze wrogoci rodz si na granicach midzy
gwnymi cywilizacjami wiata.
Gwna teza tej ksiki brzmi nastpujco: to kultura
i tosamo kulturowa, bdca w szerokim pojciu tosamo
ci cywilizacji, ksztatuj wzorce spjnoci, dezintegracji
i konfliktu w wiecie, jaki nasta po zimnej wojnie. W piciu
czciach rozwinite s wnioski wynikajce z tej tezy.
Cz I : Po raz pierwszy w dziejach wiata polityka
globalna jest zarwno wielobiegunowa, jak i wielocywilizacyjna. Modernizacja nie jest rwnoznaczna z westernizacj i nie prowadzi ani do powstania cywilizacji
uniwersalnej w adnym moliwym do przyjcia znacze
niu, ani do westernizacji spoeczestw niezachodnich.
Cz I I : Nastpuje zmiana ukadu si midzy cywiliza
cjami: wpywy Zachodu sabn, cywilizacje azjatyckie
rosn w si ekonomiczn, militarn i polityczn, w wie
cie islamu ma miejsce demograficzna eksplozja, destabili
zujca kraje muzumaskie i ssiednie, cywilizacje niezachodnie potwierdzaj na nowo warto swoich kultur.
Cz I I I : Wyania si ad wiatowy oparty na cywili
zacjach: kraje o zblionych cechach kulturowych wsp
pracuj ze sob, prby przenoszenia spoeczestw z jed
nej cywilizacji do drugiej kocz si niepowodzeniem,
kraje grupuj si wok pastw bdcych orodkami
ich cywilizacji.
Cz IV: Uniwersalistyczne aspiracje Zachodu pro
wadz do nasilajcych si konfliktw z innymi cy
wilizacjami. Najpowaniejsze s konflikty z islamem
i Chinami. Na szczeblu lokalnym wojny pograniczne,
15

gwnie midzy muzumanami i niemuzumanami, po

woduj zwoywanie si krajw pokrewnych", gro
dalsz eskalacj, co z kolei skania pastwa-orodki
cywilizacji do podejmowania wysikw na rzecz po
wstrzymania tych wojen.
Cz V: Przetrwanie Zachodu zaley od tego, czy
Amerykanie potwierdz na nowo swoj zachodni to
samo, ludzie Zachodu pogodz si z tym, e ich
cywilizacja jest jedyna w swoim rodzaju, ale nie uniwersal
na i zjednocz si, by tchn w ni nowego ducha
i uchroni przed wyzwaniami ze strony niezachodnich
spoeczestw. Od tego, czy przywdcom wiata uda si
zaakceptowa wielocywiizacyjny charakter polityki glo
balnej i podj wspdziaanie, by go utrzyma, zaley
uniknicie globalnego konfliktu.

WIELOBIEGUNOWY WIAT WIELU CYWILIZACJI

Po raz pierwszy w historii polityka globalna staa si
wielobiegunowa, a jednoczenie jej podmiotami jest
wiele cywilizacji. Przez wikszy okres dziejw ludzkoci
kontakty midzy cywilizacjami miay charakter spora
dyczny albo w ogle ich nie byo. Z pocztkiem ery
nowoytnej, okoo 1500 roku n.e., polityka globalna
przybraa dwa wymiary. Przez ponad czterysta lat pa
stwa narodowe Zachodu - Wielka Brytania, Francja, Hisz
pania, Austria, Prusy, Niemcy, Stany Zjednoczone i inne
- tworzyy wielobiegunowy ukad midzynarodowy w ra
mach cywilizacji zachodniej, wzajemnie na siebie od
dziaujc, rywalizujc i toczc wojny midzy sob. Rw
noczenie pastwa zachodnie dokonyway ekspansji,
podbijay i kolonizoway inne cywilizacje lub decydoway
o ich losach (mapa 1.1). W okresie zimnej wojny polityka
globalna staa si dwubiegunowa, a wiat podzieli si na
16

trzy czci. Grupa najbogatszych, a przy tym demo

kratycznych spoeczestw, na ktrej czele stany Stany
Zjednoczone, zaangaowaa si w ideologiczn, poli
tyczn, ekonomiczn, a niekiedy militarn rywalizacj
z grup uboszych spoeczestw komunistycznych, sa
telitw Zwizku Radzieckiego, ktry im przewodzi.
Konflikt ten w znacznej mierze toczy si na obszarze
Trzeciego wiata, poza obydwoma obozami. Na Trzeci
wiat skaday si z kolei kraje na og ubogie, politycz
nie niestabilne, ktre niedawno uzyskay niepodlego
i proklamoway niezaangaowanie (mapa 1.2).
Pod koniec lat osiemdziesitych wiat komunistyczny
si zaama, a zimnowojenny ukad midzynarodowy
przeszed do historii. Najwaniejsze rnice midzy
narodami nie maj charakteru ideologicznego, politycz
nego czy ekonomicznego, lecz kulturowy. Ludy i narody
prbuj udzieli odpowiedzi na najbardziej podstawowe
z pyta, jakie stoj przed ludmi: kim jestemy? I odpo
wiadaj na nie w sposb tradycyjny, tak jak zawsze ludzie
to czynili, odwoujc si do tego, co najwicej dla nich
znaczy. Okrelaj si w kategoriach pochodzenia, religii,
jzyka, historii, wartoci, obyczajw i instytucji. Identyfi
kuj si z grupami kulturowymi: plemionami, grupami
etnicznymi, wsplnotami religijnymi, narodami, a take,
w najszerszym wymiarze, z cywilizacjami. Polityka suy
nie tylko promowaniu interesw, ale i okrelaniu tosa
moci. Wiemy, kim jestemy, tylko wtedy, kiedy sobie
uzmysowimy, kim nie jestemy, nierzadko za tylko
wtedy, kiedy wiemy, przeciw komu wystpujemy.
Pastwa narodowe s nadal gwnymi aktorami sceny
midzynarodowej. Tak jak w przeszoci, ich postpo
wanie jest okrelane przez denie do wadzy i bogac
twa, ale take przez preferencje, wsplne cechy i rnice
kulturowe. Najwaniejszymi ugrupowaniami pastw nie
s ju trzy bloki z okresu zimnej wojny, ale siedem lub
18

osiem gwnych cywilizacji wiata (mapa 1.3). Spoe

czestwa niezachodnie, zwaszcza w Azji Wschodniej,
rozwijaj si gospodarczo i staj si coraz bogatsze,
tworzc podstawy potgi militarnej i wpyww politycz
nych. W miar jak ronie potga niezachodnich spoeczest i zyskuj one pewno siebie, zwracaj si ku
wasnym kulturowym wartociom i odrzucaj te, ktre
Zachd im wmusi". Henry Kissinger stwierdza, e na
system midzynarodowy XXI wieku bdzie si skada
co najmniej sze wielkich mocarstw - Stany Zjednoczo
ne, Europa, Chiny, Japonia, Rosja i by moe Indie,
a ponadto wiele rnych rednich i maych krajw
Sze mocarstw wymienionych przez Kissingera naley
do piciu odrbnych cywilizacji, istniej ponadto wane
pastwa islamskie, ktre dziki pooeniu strategiczne
mu, liczbie ludnoci i/lub zasobom ropy naftowej wywie
raj wpyw na sprawy polityki wiatowej. W tym nowym
wiecie polityka lokalna jest polityk etnicznoci, o poli
tyce globalnej przesdzaj cywilizacje. Miejsce rywaliza
cji supermocarstw zajo starcie cywilizacji.
Najostrzejsze, najpowaniejsze i najgroniejsze kon
flikty nie bd si w tym nowym wiecie toczy midzy
klasami spoecznymi, biednymi i bogatymi czy innymi
grupami zdefiniowanymi w kategoriach ekonomicz
nych, ale midzy ludami nalecymi do rnych krgw
kulturowych. W ramach poszczeglnych cywilizacji bd
wybuchay konflikty plemienne i etniczne. Jednake
walka midzy pastwami i grupami nalecymi do
rnych cywilizacji grozi potencjaln eskalacj, bo inne
pastwa i grupy spiesz na pomoc krajom pokrew
nym" . Krwawe starcie klanw w Somalii nie zwiastuje
przerodzenia si w konflikt na wiksz skal. Krwawe
walki plemienne w Rwandzie maj okrelone skutki
dla Ugandy, Zairu i Burundi, ale nie dla odleglejszych
krajw. Krwawe konflikty midzy cywilizacjami w Boni,
2

20

oszczeglnych krgach kulturowych. Te rnice

dbi jeszcze odrodzenie religii widoczne na wielu
bszarach wiata. Kultury mog si zmienia, w rnych
okresach miewaj rozmaity wpyw na polityk i ekonoi ale najwaniejsze rnice w stopniu rozwoju poli
tycznego i gospodarczego midzy cywilizacjami zako
rzenione s w odrbnociach kulturowych. Sukcesy
gospodarcze krajw Azji Wschodniej maj swoje rdo
chodnioazjatyckiej kulturze, ona te ley u pod
oa trudnoci, jakie napotyka w tym regionie tworzenie
stabilnych systemw demokratycznych. Niepowodzenia
demokracji w wiecie muzumaskim mona w znacznej
mierze wyjani charakterem kultury islamu. Tosa
mo cywilizacyjna postkomunistycznych spoeczestw
Europy Wschodniej i byego Zwizku Radzieckiego
okrela ich dalsze losy. Kraje nalece do krgu za
chodniego chrzecijastwa odnotowuj rozwj gospodar
czy, nastpuje tam rwnie demokratyzacja polityki.
Perspektywy rozwoju ekonomicznego i politycznego
krajw prawosawnych s niepewne, w republikach
muzumaskich nie wygldaj zachcajco.

na Kaukazie, w Azji rodkowej czy w Kaszmirze mog

si przerodzi w powaniejsze wojny. W konfliktach
rozgrywajcych si na terenie byej Jugosawii Rosja
udzielia dyplomatycznego poparcia Serbom, a Arabia
Saudyjska, Turcja, Iran i Libia wspieray finansowo
Boniakw i dostarczay im broni, nie kierujc si
racjami ideologicznymi, polityk mocarstwow czy in
teresem ekonomicznym, ale pokrewiestwem kulturo
wym. Konflikty kulturowe" - jak zauway Vaclav
Havel - narastaj i s dzi groniejsze ni kiedykolwiek
na przestrzeni dziejw". Jacues Delors przyzna, e
przysze konflikty bd wybuchay raczej za spraw
czynnikw kulturowych ni ekonomii czy ideologii" .
Najniebezpieczniejsze za s konflikty kulturowe na
liniach granicznych midzy cywilizacjami.
W wiecie, jaki si wyoni po zimnej wojnie, kultura
jest si, ktra zarazem dzieli i czy. Ludy nalece do
tych samych kultur, lecz podzielone przez ideologi,
cz si, jak uczyniy to ju Niemcy, proces ten zaczyna
te obejmowa Kore i Chiny. Spoeczestwa zjednoczo
ne przez ideologi lub okolicznoci historyczne, lecz
cywilizacyjnie podzielone, albo si rozpadaj, jak Zwi
zek Radziecki, Jugosawia i Bonia, albo przeywaj silne
napicia, jak Ukraina, Nigeria, Sudan, Indie, Sri Lanka
i wiele innych. Kraje o wsplnych cechach kulturowych
podejmuj wspprac gospodarcz i polityczn. Organi
zacje midzynarodowe oparte na wsplnocie kulturowej,
jak Unia Europejska, maj o wiele wiksze szanse
powodzenia ni te, ktre usiuj przekracza kulturowe
rnice. elazna kurtyna bya przez czterdzieci pi lat
gwn lini podziau w Europie. Teraz przesuna si
o kilkaset mil na wschd, oddzielajc ludy zachodniego
chrzecijastwa od wyznawcw islamu i prawosawia.

Cywilizacja Zachodu jest najpotniejsza i tak przez

lata pozostanie, ale potga ta staje si coraz sabsza
w miar, jak inne cywilizacje rosn w si. Zachd stara
si potwierdza swoje wartoci i broni swych interesw,
co stawia spoeczestwa niezachodnie przed wyborem.
Jedne prbuj naladowa Zachd i w taki czy inny
sposb do doczy. Inne, konfucjaskie i muzuma
skie, staraj si rozbudowywa wasn potg gospodar
cz i militarn, by stawi mu opr i stworzy przeciw
wag. Osi polityki wiatowej w epoce po zimnej wojnie
jest wic interakcja, jaka zachodzi midzy potg i kul
tur Zachodu a potg i kultur pozostaych cywilizacji.

Zaoenia filozoficzne, systemy wartoci, stosunki

spoeczne, obyczaje i wiatopogldy rni si znaczco

Podsumujmy: wiat, jaki si wyoni po zimnej wojnie,

Jest wic wiatem siedmiu lub omiu wielkich cywilizacji.

22

WS

23

Wsplne i odmienne cechy kulturowe okrelaj interesy,

wywouj antagonizmy i wpywaj na tworzenie si
zwizkw pastw. Najwaniejsze kraje nale do roz
maitych krgw kulturowych. Lokalne konflikty gro
ce przeksztaceniem si w wojny na szersz skal to te,
ktre si tocz midzy grupami lub pastwami nale
cymi do rnych cywilizacji. Gwne modele rozwoju
politycznego i ekonomicznego odmiennie si ksztatuj
w obrbie poszczeglnych cywilizacji. Gwne sprawy
rozgrywajce si na arenie midzynarodowej dotycz
rnic midzy cywilizacjami. Po dugim okresie domi
nacji Zachodu zmienia si ukad si, wzrasta potga
cywilizacji niezachodnich. Polityka globalna staa si
wielobiegunowa i wielocywilizacyjna.

INNE WIATY?
Mapy i paradygmaty. Nakrelony tu obraz wiata, jaki
zaistnia po zimnej wojnie, ktremu ksztat nadaj
czynniki kulturowe i gdzie zachodz interakcje midzy
pastwami i grupami pastw nalecymi do rnych
cywilizacji, jest bardzo uproszczony. Wiele rzeczy w nim
pominito, niektre wypaczono, jeszcze inne ukryto.
Jeeli mamy jednak powanie myle o wiecie, w kt
rym yjemy, i skutecznie w nim dziaa, niezbdna jest
uproszczona mapa rzeczywistoci, jaka teoria, koncep
cja, model czy paradygmat. Bez takich konstrukcji
intelektualnych bdziemy mieli, jak to okreli William
James, barwne i szumne zamieszanie". Postp intelek
tualny i naukowy, co wykaza Thomas Kuhn w klasycz
nej pracy Struktura rewolucji naukowych polega na
zastpieniu jednego paradygmatu, ktry coraz mniej
potrafi wyjani nowe lub nowo odkryte fakty, przez
inny, lepiej owe fakty uwzgldniajcy. Teoria, aby
24

uznan za paradygmat - pisze Kuhn - musi

si lepiej ni jej konkurentki, ale nie musi
P.
wszystkich faktw, z jakimi moe zosta
^konfrontowana. W istocie rzeczy nigdy tego nie czy Jak mdrze stwierdza John Lewis Gaddis, gdy
chcemy znale drog w nieznanym terenie, potrzebu
j m y jakiej mapy. Kartografia, jak samo poznanie, jest
niezbdnym uproszczeniem, ktre pozwala nam zorien
towa si, gdzie jestemy i dokd prawdopodobnie
zmierzamy". Zimnowojenna wizja rywalizacji midzy
supermocarstwami bya, jak podkrela Gaddis, takim
wanie modelem. Pierwszy skonstruowa go Harry
Truman Jako wiczenie z kartografii geopolitycznej,
by przedstawi midzynarodowy krajobraz w katego
riach zrozumiaych dla kadego, a tym samym przygo
towa grunt pod wyszukan strategi powstrzymywania
(containment), ktra wkrtce miaa zosta wprowadzona
w ycie". wiatopogldy i teorie przyczynowe to nie
odzowne przewodniki po polityce midzynarodowej .
t a

z O S

z e n t o w a

n i a c

Przez czterdzieci lat badacze i praktycy stosunkw

midzynarodowych myleli i dziaali w kategoriach
wielce uproszczonego, lecz bardzo przydatnego paradyg
matu zimnej wojny. Nie mg on uwzgldni wszystkie
go, co si dziao w polityce wiatowej. Wiele byo anomalii
(jak okreliby to Kuhn), czasami za paradygmat nie
pozwala uczonym i politykom dostrzega wielkich
wydarze, jak na przykad rozamu midzy Chinami
a Zwizkiem Radzieckim. Jako prosty model polityki
wiatowej paradygmat ten bra pod uwag wicej wa
nych zjawisk ni jakakolwiek konkurencyjna teoria, by
punktem wyjcia do mylenia o sprawach midzynarodo
wych, zaakceptowano go niemal powszechnie, uksztato
wa pogldy dwch pokole na polityk wiatow.
Ludzie, mylc i dziaajc, nie mog si obej bez
proszczonych paradygmatw. Z jednej strony, moemy
25

otwarcie formuowa teorie lub tworzy modele i wia

domie kierowa si nimi w naszym postpowaniu.
Z drugiej - moemy stwierdzi, e takie przewodniki
nie s nam potrzebne, i zaoy, i bdziemy dziaa
uwzgldniajc wycznie pewne obiektywne" fakty,
traktujc kady przypadek tak, jak na to zasuguje".
W ten sposb sami si jednak oszukujemy. Gboko
w naszych umysach tkwi bowiem ukryte zaoenia,
tendencje stronnicze i uprzedzenia, okrelajce nasze
postrzeganie rzeczywistoci, fakty, ktre dostrzegamy
i ocen ich znaczenia. Potrzebujemy jawnych lub nie
widocznych modeli, ktre umoliwiaj nam:
1 - uporzdkowanie rzeczywistoci i ujcie jej w ogl
ne formuy;
2 - zrozumienie zwizkw przyczynowych midzy
zjawiskami;
3 - antycypowanie, a jeli szczcie nam dopisze,
take i przewidywanie przyszych wydarze;
4 - odrnienie rzeczy wanych od niewanych;
5 - ukazanie drg, jakimi powinnimy dy do
swoich celw.
Kady model lub mapa jest pewn abstrakcj, dla
jednych celw bdzie bardziej przydatny ni dla innych.
Mapa drogowa pokazuje nam, jak dojecha z punktu
A do punktu B, niewiele jednak bdziemy mieli z niej
poytku, jeli pilotujemy samolot. W takim wypadku
potrzebujemy mapy, na ktrej bd zaznaczone lotniska,
radiolatarnie, tory lotu, a take ukazana topografia
terenu. Nie majc jednak adnej mapy zgubimy si. Im
bardziej szczegowa, tym dokadniej odzwierciedla
rzeczywisto. Mapa z nadmiern liczb szczegw
okae si jednak do wielu celw nieprzydatna. Jeli
chcemy dosta si z jednego wielkiego miasta do dru26

.
gwn autostrad, nie potrzebujemy mapy
^ zgldniajcej mnstwo informacji bez zwizku z rudrogowym, gdzie autostrady trudno wyowi
gmatwaniny drg drugorzdnych. Z drugiej strony
apa "
J widnieje t y
jedna autostrada, nie
oddaje wielu elementw rzeczywistoci. Trudno nam
b dzie z jej pomoc znale objazd, jeli jaki powany
wypadek zablokuje ruch na autostradzie. Krtko m
wic, potrzebujemy mapy, ktra zarazem oddaje rze
czywisto i upraszcza j w sposb, ktry najlepiej
suy naszym celom. Pod koniec epoki zimnej wojny
pojawio si kilka nowych map, czy te paradygmatw,
polityki wiatowej.
0

k t o r e

l k o

Jeden wiat: eufoa i harmonia. Popularny paradyg

mat oparto na zaoeniu, i koniec zimnej wojny oznacza
zakoczenie powanego konfliktu rzutujcego na poli
tyk globaln i wyonienie si do harmonijnego wia
ta. Najszerzej dyskutowan wersj tego modelu bya
teza o kocu historii", wysunita przez Francisa Fukuyam. [Paralelna linia argumentacji, biorcej za punkt
wyjcia nie tyle koniec zimnej wojny, ile dugofalowe
trendy ekonomiczne i spoeczne tworzce cywilizacj
uniwersaln", zostanie omwiona w rozdziale 3]. Jes
temy by moe wiadkami - stwierdza Fukuyama
- (...) koca historii jako takiej, to jest kocowego
punktu ideologicznej ewolucji ludzkoci i uniwersalizacji zachodniej liberalnej demokracji jako ostatecznej
formy rzdu". Oczywicie, na niektrych obszarach
Trzeciego wiata nadal mog wybucha konflikty, ale
gwny konflikt si zakoczy, i to nie tylko w Europie.
.,To wanie w wiecie pozaeuropejskim" nastpiy ogrom
ne zmiany, zwaszcza w Chinach i Zwizku Radziec
kim.
k: Zakoczya si wojna idei. Wyznawcy marksizmuleninizmu ostali si jeszcze moe w takich miejscach,
27

jak Managua, Phenian czy Cambridge w stanie Mas

sachusetts", ale liberalna demokracja zatriumfowaa
ju wszdzie. Przyszo nie bdzie ju staa pod zna
kiem wyniszczajcych konfliktw ideologicznych, ale
rozwizywania przyziemnych problemw ekonomicz
nych i technicznych. Jak z pewnym przygnbieniem
stwierdza Fukuyama, bdzie to wszystko do nudne .
Do powszechnie spodziewano si, e nastanie wresz
cie harmonia. Przywdcy polityczni i intelektualni
wyraali podobne pogldy. Upad mur berliski, za
amay si komunistyczne reimy, Organizacja Naro
dw Zjednoczonych miaa nabra nowego znaczenia,
byli rywale z czasw zimnej wojny mieli sta si part
nerami" i robi wielkie interesy", utrzymanie pokoju
i jego zaprowadzanie miao si znale na porzdku
dziennym. Prezydent gwnego wiatowego mocarstwa
ogosi nastanie nowego adu wiatowego", rektor naj
znakomitszego (podobno) uniwersytetu na wiecie
sprzeciwi si mianowaniu profesora studiw nad bez
pieczestwem, bo nie byo ju takiej potrzeby: Al
leluja! Nie bdziemy wicej prowadzi bada nad woj
n, bo wojny ju nie ma".
6

W euforii, jak przynis koniec zimnej wojny, zrodzio

si zudzenie harmonii. Wkrtce si okazao, e byo
tylko zudzeniem. Na pocztku lat dziewidziesitych
wiat si zmieni, ale niekoniecznie na bardziej pokojo
wy. Zmiana bya nieunikniona, o postpie nie mona
tego powiedzie. Podobne zudzenia rozkwitay na krt
ko po zakoczeniu kadego z wielkich konfliktw XX
wieku. I wojna wiatowa miaa pooy kres wszystkim
wojnom" i uczyni wiat miejscem bezpiecznym dla
demokracji. I I wojna wiatowa, jak stwierdzi Franklin
Roosevelt, miaa zlikwidowa system podejmowania
jednostronnych dziaa, zamknitych przymierzy, rw
nowagi si i wszystkich innych rodkw, ktre wy28

'bowywano od stuleci i ktre nieodmiennie zawodzi

li?
i a s t tego bdziemy mieli uniwersaln organiacj pastw miujcych pokj" i pocztki trwaych
truktur pokoju" . Tymczasem I wojna zrodzia komu
nizm faszyzm i odwrcia rozwijajcy si od stulecia
d demokratyzacji. Po I I wojnie wiatowej nastaa
zimna wojna, ktra obja cay wiat. Zudzenie har
monii, jakie z kolei zawitao po zakoczeniu zimnej
wojny, wkrtce si rozwiao pod naporem nowych zja
wisk: mnoenia si konfliktw etnicznych i czystek
etnicznych, zaamania si prawa i porzdku, wyonienia
si nowych modeli sojuszw i konfliktw midzy pa
stwami, odrodzenia ruchw neokomunistycznych i neo
faszystowskich, intensyfikacji religijnego fundamen
talizmu, koca dyplomacji umiechw" i polityki na
tak" w stosunkach midzy Rosj a Zachodem. Or
ganizacja Narodw Zjednoczonych i Stany Zjednoczone
okazay si niezdolne do stumienia krwawych lokal
nych konfliktw, a rosnce w potg Chiny staj si
coraz bardziej pewne siebie. W cigu piciu lat, jakie
nastpiy po zburzeniu muru berliskiego, sowo ludo
bjstwo" syszao si o wiele czciej ni przez ktrekol
wiek piciolecie okresu zimnej wojny. Paradygmat
jednego harmonijnego wiata jest zbyt odlegy od rze
czywistoci, by mg suy za przewodnik po wiecie,
jaki nasta po zimnej wojnie.
Z a m

t r e n

Dwa wiaty: My i Oni. Zakoczeniu wielkich kon

fliktw towarzysz nadzieje na zjednoczony wiat, ten
dencja do mylenia w kategoriach dwch wiatw poja
wia si natomiast na przestrzeni caych dziejw
ludzkoci. Ludzie zawsze mieli skonno do dzielenia
blinich na nas" i tamtych", nasz grup i grup obc,
nasz cywilizacj i barbarzycw. Uczeni analizowali
wiat, posugujc si kategoriami Wschodu i Zachodu,
29

Pnocy i Poudnia, centrum i peryferii. Muzumanie

tradycyjnie dzielili go na Dar al-Islam i Dar al-Harb,
obszar pokoju i obszar wojny. Podzia ten, w odwrconej
niejako wersji, zosta pod koniec zimnej wojny przyjty
przez amerykaskich naukowcw, ktrzy dzielili wiat
na strefy pokoju" i strefy konfliktw". Do tych pierw
szych zaliczono Zachd i Japoni, czyli obszar zamiesz
kany przez mniej wicej 15 procent ludnoci wiata, do
tych drugich - ca reszt .
Dychotomiczny obraz wiata moe do pewnego stop
nia pokrywa si z rzeczywistoci w zalenoci od tego,
jak zdefiniuje si wyrnione czci. Najpowszechniej
spotyka si podzia, rnie nazywany, na kraje bogate
(nowoczesne, rozwinite) i biedne (tradycyjne, nierozwinite lub rozwijajce si). Ujmujc rzecz historycznie,
ten ekonomiczny podzia odpowiada podziaowi kul
turowemu na Zachd i Wschd - w tym wypadku
mniejszy nacisk si kadzie na rnice ekonomiczne
i w poziomie stopy yciowej, wikszy za na odrbne
filozofie, systemy wartoci i styl ycia . Kady z tych
obrazw jest do pewnego stopnia odbiciem rzeczywisto
ci, ale ma i swoje ograniczenia. Bogate, nowoczesne
kraje maj wsplne cechy odrniajce je od krajw
ubogich i tradycyjnych, ktre take wiele ze sob czy.
Rnice zamonoci mog by powodem konfliktw,
ale wszelkie dowody wskazuj, e dzieje si to przede
wszystkim wtedy, gdy ludy bogatsze i potniejsze
usiuj podbi i skolonizowa ludy ubogie i bardziej
tradycyjne. Zachd czyni to przez cztery stulecia, po
czym cz kolonii zbuntowaa si i wywoaa wojny
wyzwolecze przeciw potgom kolonialnym, ktrym
rwnie dobrze moga przej ochota na utrzymywanie
imperium. W wiecie wspczesnym dekolonizacja ju
si dokonaa, a miejsce wojen wyzwoleczych zajy
konflikty midzy wyzwolonymi narodami.
8

30

j
rzecz bardziej oglnie, konflikty midzy
tymi i biednymi raczej nie bd wybucha, ponie ubogie kraje (jeli nie liczy szczeglnych okolicz) nie s politycznie zjednoczone, brak im siy
"konomicznej i potgi militarnej, niezbdnej do przeciw^awienia si krajom bogatym. Rozwj ekonomiczny
niektrych krajw Azji i Ameryki aciskiej zamazuje
uproszczony podzia na tych, co maj", i tych, co nie
maj"- Bogate pastwa mog prowadzi midzy sob
j n y handlowe, midzy pastwami ubogimi moe
dochodzi do brutalnych star, ale midzynarodowa
wojna klasowa midzy ubogim Poudniem a bogat
Pnoc jest rwnie daleka od rzeczywistoci, jak szcz
liwy wiat yjcy w harmonii.
Podzia wiata na dwie odrbne caoci kulturowe jest
jeszcze mniej adekwatny. Zachd pod pewnymi wzgl
dami stanowi cao, ale co wsplnego maj ze sob
niezachodnie spoeczestwa poza tym, e nie nale do
Zachodu? Takie cywilizacje, jak japosk, chisk,
hindusk, muzumask i afrykask, niewiele ze sob
czy w kategoriach religii, struktury spoecznej, insty
tucji i systemw wartoci. Jedno tego, co nie jest
Zachodem i dychotomiczny podzia na Wschd i Zachd
to mity stworzone przez ten ostatni. Mity te cierpi na
uomnoci orientalizmu, susznie krytykowanego przez
Edwarda Saida za propagowanie rnicy midzy tym,
co znane (Europa, Zachd, my"), a tym, co obce (Orient,
Wschd, tamci"), i zakadanie wyszoci pierwszego
nad drugim . W.okresie zimnej wojny wiat by w zna
cznym stopniu spolaryzowany wzdu spektrum ideolo
gicznego. Nie istnieje jednak adne spektrum kulturo
we. Kulturowa polaryzacja na Wschd" i Zachd" jest
P czci jeszcze jedn konsekwencj powszechnej, cho
niefortunnej praktyki okrelania cywilizacji europej
skiej mianem cywilizacji zachodniej. Zamiast Wschd
C

w o

10

31

i Zachd" trafniejsze byoby posugiwanie si terminami

Zachd i reszta", co przynajmniej zakada istnienie
wielu wiatw niezachodnich. wiat jest zbyt skompli
kowany, by da si z poytkiem dla wikszoci celw
podzieli w prosty sposb na Pnoc i Poudnie (pod
wzgldem ekonomicznym) czy Wschd i Zachd (pod
wzgldem kulturowym).
Mniej wicej 184 pastwa. Twrcy kolejnej, trzeciej
mapy wiata, jaki si wyoni po zimnej wojnie, wy
chodz z zaoe tak zwanej realistycznej teorii stosun
kw midzynarodowych. Zgodnie z t teori pastwa s
gwnymi aktorami na arenie midzynarodowej, jedy
nymi, ktrzy si licz. Stosunki panujce midzy nimi
to stan anarchii, aby wic przetrwa i zapewni sobie
bezpieczestwo, pastwa nieodmiennie d do uzys
kania jak najwikszej potgi. Jeli jedno z pastw widzi,
e inne ronie w si, stajc si przez to potencjalnym
zagroeniem, dooy stara, by si chroni, umacniajc
swoj potg i/lub wchodzc w sojusze z innymi pa
stwami. Wychodzc z takich zaoe, mona przewidzie
interesy i dziaania mniej wicej 184 pastw wspczes
nego wiata .
Ten realistyczny" obraz wiata stanowi bardzo wygod
ny punkt wyjcia analizy stosunkw midzynarodo
wych. Wyjania te w duym stopniu postpowanie
pastw, ktre s i pozostan gwnymi jednostkami
w sprawach midzynarodowych. Utrzymuj armie, pro
wadz dziaania dyplomatyczne, negocjuj traktaty,
walcz w wojnach, kontroluj organizacje midzynaro
dowe, wywieraj wpyw na produkcj i handel i w znacz
nej mierze je ksztatuj. Rzdy pastw przyznaj pierw
szestwo zapewnieniu zewntrznego bezpieczestwa
(cho czsto si zdarza, e ich priorytetem bywa uchro
nienie wasnych pozycji przed zagroeniem wewntrzn

32

) W kadym razie ten etatystyczny paradygmat

nam bardziej realistyczny obraz i przewodnik po
lityce wiatowej ni paradygmaty jednego lub dwch
wiatwTake i on ma jednak powane ograniczenia.
Zakada, e wszystkie pastwa jednakowo postrzegaj
swoje interesy i tak samo dziaaj. Proste zaoenie, e
sia jest wszystkim, stanowi punkt wyjcia do zrozumie
nia postpowania pastw, ale daleko nie prowadzi.
Pastwa okrelaj swoje interesy w kategoriach siy, ale
take w wielu innych kategoriach. Czsto d, rzecz
jasna, do osignicia rwnowagi si, ale gdyby tylko o to
chodzio, pastwa zachodnioeuropejskie pod koniec lat
czterdziestych sprzymierzyyby si cile ze Zwizkiem
Radzieckim przeciwko Stanom Zjednoczonym. Pastwa
reaguj przede wszystkim na zagroenia, jakie postrze
gaj, a w tym wypadku pastwa zachodnie widzia
y polityczne, ideologiczne i militarne zagroenie ze
Wschodu. Swoje interesy ujmuj w sposb, jakiego by
nie przewidziaa teoria realistyczna w klasycznym wyda
niu. Systemy wartoci, kultura i instytucje wywieraj
wpyw na definiowanie przez pastwa swoich interesw.
Interesy te ksztatowane s na dodatek nie tylko przez
lokalne wartoci i instytucje, lecz take normy i instytu
cje midzynarodowe. Poza podstawow trosk o wasne
bezpieczestwo, rne pastwa rozmaicie definiuj swo
je interesy. Te o podobnej kulturze i podobnych instytu
cjach bd miay wsplne interesy. Pastwa demokra
tyczne czy wiele wsplnych cech, dlatego nie walcz
midzy sob. Kanada nie musi si z nikim sprzymierza,
zeby zapobiec inwazji Stanw Zjednoczonych.
n

W podstawowym wymiarze zaoenia paradygmatu

tatystycznego sprawdzay si na przestrzeni dziejw.
Nie przydaj si natomiast do zrozumienia rnic mi
dzy
uz polityk globaln po zimnej wojnie a polityk
e

33

globaln podczas zimnej wojny i przed ni. Rnice

jednak niewtpliwie istniej, a w kadej epoce histo
rycznej pastwa odmiennie realizuj swoje interesy.
W wiecie wspczesnym w coraz wikszym stopniu
definiuj je w kategoriach cywilizacyjnych. Wsppra
cuj i wchodz w sojusze z pastwami o takiej samej
lub podobnej kulturze i czciej bywaj w konflikcie
z krajami z innych krgw kulturowych. Zagroenia
definiuj w kategoriach intencji innych pastw, a o tym,
jakie s te intencje i jak s postrzegane, przesdzaj
w znacznej mierze wzgldy kulturowe. Og spoecze
stwa i politycy mniej si przewanie czuj zagroeni
przez nard, ktry w swoim odczuciu rozumiej i mog
mu ufa, bo czy ich wsplny jzyk, religia, wartoci,
instytucje i kultura. Bd bardziej skonni dostrzega
zagroenie ze strony pastw, ktrych narody maj
odmienn kultur - std brak zrozumienia i brak
zaufania. Dzisiaj, kiedy marksistowsko-leninowski
Zwizek Radziecki przesta zagraa wolnemu wiatu,
a Stany Zjednoczone nie s ju kontrzagroeniem dla
wiata komunistycznego, kraje obu tych wiatw coraz
wyraniej dostrzegaj zagroenie ze strony ludw od
miennych pod wzgldem kulturowym.
Pozostajc gwnymi aktorami stosunkw midzyna
rodowych, pastwa trac suwerenno, funkcje i wadz.
Instytucje midzynarodowe domagaj si prawa do
oceniania i powstrzymywania tego, co pastwa robi na
swoich terytoriach. Gdzieniegdzie, zwaszcza w Europie,
instytucje midzynarodowe przejy wane funkcje
sprawowane przedtem przez pastwa. Powstay potne
midzynarodowe struktury biurokratyczne, oddziaujce
bezporednio na indywidualnych obywateli. W skali
globalnej przejawia si trend do ograniczania wadzy
rzdw pastw, midzy innymi przez cedowanie jej na
polityczne organizmy subpastwowe, regionalne, pro34

wincjonalne i lokalne. W wielu pastwach, take rozwiitych, dziaaj ruchy regionalne dce do znacznej
autonomii lub secesji. Rzdy utraciy w duej mierze
kontrol nad przepywem pienidzy z kraju i do kraju,
coraz im trudniej kontrolowa przepyw idei, technologii,
towarw i ludzi. Granice pastwowe staj si wic coraz
bardziej przepuszczalne. Na skutek takiego rozwoju
wydarze wielu ludzi uwaa, i zwarte, jednolite pa
stwo, bdce rzekomo norm od czasu traktatu westfal
skiego z 1648 roku , przechodzi stopniowo do historii,
wyania si za zrnicowany, zoony, wielowarstwowy
ad midzynarodowy bardziej przypominajcy ten, jaki
panowa w redniowieczu.
12

Totalny chaos. Proces sabnicia pastw i pojawianie

si pastw nieudanych" przyczyniy si do powstania
czwartego paradygmatu: obrazu wiata zanarchizowanego. Akcentuje on nastpujce elementy: upadek
autorytetu rzdw, rozpadanie si pastw, nasilenie si
konfliktw plemiennych, etnicznych i religijnych, po
wstanie midzynarodowych mafii przestpczych, coraz
liczniejsze rzesze uchodcw, idce w dziesitki milio
nw, rozprzestrzenianie broni nuklearnej i innych rod
kw masowego raenia, szerzenie si terroryzmu, ma
sakry i czystki etniczne. Ta wizja wiata pogronego
w chaosie znalaza wyraz w tytuach dwch wnikliwych
ksiek opublikowanych w 1993 roku: Out of Control
(Poza kontrol) Zbigniewa Brzeziskiego i Pandaemonium Daniela Patricka Moynihana .
Podobnie jak paradygmat etatystyczny, tak i paradyg
mat chaosu ma wiele wsplnego z rzeczywistoci.
Przedstawia ywy i do dokadny obraz tego, co dzieje
si na wiecie, a w odrnieniu od paradygmatu etatys
tycznego odzwierciedla najwaniejsze zmiany, jakie za
szy w polityce wiatowej po zakoczeniu zimnej wojny.
13

35

Na pocztku 1993 roku oceniano na przykad, e na

wiecie toczy si 48 wojen etnicznych, odnotowano te
148 terytorialno-etnicznych roszcze oraz konfliktw
granicznych" w byym Zwizku Radzieckim, przy czym
30 z nich miao posta konfliktw zbrojnych . Ale przez
to, e zbyt dokadnie oddaje rzeczywisto, ma wady
jeszcze wiksze ni paradygmat etatystyczny. wiat
moe by pogrony w chaosie, ale jaki porzdek te
w nim panuje. Wizja powszechnej, niezrnicowanej
anarchii nie dostarcza zbyt wielu wskazwek pomagaj
cych zrozumie wiat, uporzdkowa wydarzenia i okre
li ich znaczenie, przewidzie trendy w tej anarchii,
odrni od siebie poszczeglne rodzaje chaosu oraz ich
prawdopodobnie odmienne przyczyny i konsekwencje,
no i opracowa wytyczne dla twrcw polityki.
14

PORWNYWANIE WIATW: REALIZM,

UPROSZCZENIE, PRZEWIDYWANIA
Kady z omwionych tutaj czterech paradygmatw
przedstawia odrbn kombinacj realizmu i uprosz
czenia. Kady ma swoje wady i ograniczenia. Mona
sobie wyobrazi, e daoby si je przezwyciy przez
poczenie paradygmatw i zaoenie, e wiat jedno
czenie dzieli si i integruje . Obie tendencje rzeczy
wicie wystpuj, a model bardziej zoony byby bliszy
rzeczywistoci ni model prostszy. Oznaczaoby to jed
nak powicenie uproszczenia na rzecz realizmu, a po
sunite zbyt daleko doprowadzioby do odrzucenia
wszelkich paradygmatw i teorii. Ponadto, zakadajc
jednoczesne dziaanie dwch przeciwstawnych tenden
cji, model oparty na podziale-integracji nie potrafi
przewidzie, w jakich okolicznociach jedna z tych
tendencji przeway. Rzecz w tym, by opracowa para15

36

mat wyjaniajcy waniejsze wydarzenia i pozwalazrozumie aktualne tendencje lepiej ni inne paraifJmaty
podobnym poziomie intelektualnej absn

trakcji.
Cztery, ktre wymienilimy, nie przystaj wzajemnie
do siebie. wiat nie moe by zarazem jeden oraz
odzielony na Zachd i Wschd czy Pnoc i Poudnie,
pastwo narodowe nie moe by podstaw stosunkw
midzynarodowych, jeli si rozpada i jest rozdarte
nasilajcym si konfliktem wewntrznym. Mamy albo
jeden, albo dwa wiaty, albo 184 pastwa, albo poten
cjalnie nieograniczon liczb plemion, grup etnicznych
i narodowoci.
Wielu tych trudnoci pozwala unikn spojrzenie na
wiat w kategoriach siedmiu-omiu cywilizacji. Nie
powica si w tym wypadku rzeczywistoci na rzecz
zwizoci, jak w wypadku paradygmatu jednego lub
dwch wiatw. Nie podkrela si rzeczywistoci kosz
tem zwizoci, jak w paradygmacie etatystycznym czy
opartym na chaosie. Otrzymujemy przejrzyst struk
tur, ktra pomaga zrozumie wiat, odrniajc wrd
mnocych si konfliktw to, co wane, od tego, co
nieistotne. Pomaga take przewidzie rozwj wydarze
i daje wytyczne twrcom polityki. Opiera si na elemen
tach innych paradygmatw i zawiera je w sobie. Bardziej
do nich przystaje ni one nawzajem do siebie. Podejcie
cywilizacyjne zakada na przykad, e:
W wiecie rzeczywicie dziaaj siy integracyjne
i to one wanie wywouj reakcje w postaci potwier
dzania wartoci wasnej kultury oraz wiadomoci cy
wilizacyjnej.
wiat dzieli si w pewnym sensie na dwa wiaty, ale
jest to podzia midzy Zachodem, cywilizacj do tej
Pory dominujc, a wszystkimi innymi, ktre mao
ze sob nawzajem wsplnego. Krtko mwic,
ma

37

mamy do czynienia z jednym wiatem zachodnim

i wieloma niezachodnimi.
Pastwa narodowe s i pozostan najwaniejszymi
aktorami stosunkw midzynarodowych, ale ich inte
resy, sojusze i konflikty w coraz wikszym stopniu s
ksztatowane przez czynniki kulturowe i cywilizacyjne.
wiat jest istotnie w stanie anarchii, peno w nim
konfliktw plemiennych i narodowociowych, najgro
niejsze jednak s konflikty midzy pastwami lub
grupami pastw nalecych do rnych cywilizacji.
Paradygmat cywilizacyjny dostarcza wic stosunkowo
prostej, ale nie nazbyt uproszczonej mapy, ktra pomaga
zrozumie to, co si dzieje na wiecie pod koniec XX
wieku. aden paradygmat nie zachowuje jednak ak
tualnoci po wiek wiekw. Zimnowojenny model poli
tyki wiatowej by uyteczny i odpowiedni przez czter
dzieci lat, ale pod koniec lat osiemdziesitych sta si
przestarzay. Nadejdzie czas, gdy podobny los spotka
paradygmat cywilizacyjny. Na razie jednak skutecznie
pomaga on odrnia rzeczy istotne od nieistotnych.
Prawie poowa z czterdziestu omiu konfliktw etnicz
nych toczcych si na wiecie na pocztku 1993 roku to
konflikty midzy grupami nalecymi do rnych cywi
lizacji. Cywilizacyjna perspektywa powinna skoni sek
retarza generalnego ONZ i sekretarza stanu USA do
skupienia wysikw pokojowych na tych konfliktach,
ktre w wikszym stopniu ni inne gro przekszta
ceniem si w wojny na szersz skal.
Z paradygmatw rodz si take przepowiednie, kt
rych trafno i uyteczno stanowi kryterium popraw
noci danego paradygmatu w porwnaniu z innymi.
John Mearsheimer posugujc si paradygmatem eta
tystycznym przepowiedzia na przykad, e stosunki
midzy Ukrain i Rosj dojrzay do tego, by midzy
obydwoma pastwami rozgorzaa rywalizacja dotyczca
38

stii bezpieczestwa. Kiedy mocarstwa maj wspln

j ^ g i sabo strzeon granic, jak Ukraina i Rosja,
bawy o bezpieczestwo czsto prowadz do rywalizacji.
Rosja i Ukraina mog to przezwyciy i nauczy si
harmonijnie koegzystowa, ale taki rozwj wydarze
byby czym niezwykym" . Paradygmat cywilizacyjny
kadzie nacisk na cise zwizki kulturowe, osobiste
i historyczne czce Rosj z Ukrain oraz przemiesza
nie ludnoci rosyjskiej i ukraiskiej w obu krajach.
Zwraca natomiast uwag na cywilizacyjn lini granicz
n oddzielajc prawosawn wschodni Ukrain od
zachodniej, unickiej. Jest to fakt historyczny o podsta
wowym znaczeniu, cakiem pominity przez Mearsheimera, ktry wyznaje realistyczn" koncepcj pastw
jako organizmw jednolitych i samodzielnie okrelaj
cych sw tosamo. O ile podejcie etatystyczne uka
zuje moliwo wybuchu wojny rosyjsko-ukraiskiej,
o tyle paradygmat cywilizacyjny tak ewentualno
minimalizuje, podkrela za to moliwo rozpadu Ukrai
ny na dwie czci za spraw oddziaywania czynnikw
kulturowych. Odbyoby si to gwatowniej ni w Czecho
sowacji, ale o wiele mniej krwawo ni w Jugosawii. Te
rozmaite prognozy rnie okrelaj z kolei polityczne
priorytety. Mearsheimer, ktry wychodzc z zaoe
etatystycznych przewiduje wojn i podbj Ukrainy przez
Rosj, jest za tym, by Ukraina zachowaa bro atomow.
Przy podejciu opartym na zaoeniach cywilizacyjnych
naleaoby popiera wspprac rosyjsko-ukraisk,
nakoni Ukrain do wyrzeczenia si broni nuklearnej,
zapewni pomoc gospodarcz i inne rodki, ktre pomo
gyby zachowa jedno i niepodlego Ukrainy, a take
sfinansowa odpowiednie badania i opracowa scenariu
sze na wypadek jej ewentualnego rozpadu.
Wiele wanych wydarze, jakich widowni by wiat
o zakoczeniu zimnej wojny, pasuje do paradygmatu
16

39

cywilizacyjnego i mogo by przewidzianych przy jego

uyciu. Nale do nich midzy innymi: rozpad Zwizku
Radzieckiego i Jugosawii, wojny na byych terytoriach
tych pastw, narastanie fundamentalizmu religijnego
na caym wiecie, walka o okrelenie tosamoci, jaka
si toczy w Rosji, Turcji i Meksyku, nasilenie si
konfliktw handlowych midzy Stanami Zjednoczony
mi i Japoni, opr pastw islamskich wobec presji
Zachodu na Irak i Libi, denia pastw islamskich
i konfucjaskich do uzyskania broni nuklearnej i rod
kw jej przenoszenia, pozostawanie Chin w roli wiel
kiego mocarstwa-outsidera, konsolidacja nowych sys
temw demokratycznych w jednych pastwach
i niepowodzenia demokracji w innych, rozwijajcy si
wycig zbroje w Azji Wschodniej.
W cigu jednego procza 1993 roku zaszy nastpu
jce wydarzenia pasujce do cywilizacyjnego paradyg
matu, co potwierdza jego przydatno do analizowania
wyaniajcego si wiata:
trway i nasilay si walki midzy Chorwatami,
Muzumanami i Serbami w byej Jugosawii;
Zachd nie zapewni znaczcej pomocy boniackim
Muzumanom, a okruciestw popenianych przez Chor
watw nie potpi rwnie stanowczo, jak przedtem
okruciestwa Serbw;
Rosja nie doczya do pozostaych czonkw Rady
Bezpieczestwa i nie popara ich stara majcych
na celu zmuszenie Serbw w Chorwacji do zawarcia
pokoju z chorwackim rzdem. Iran i inne pastwa
muzumaskie wystpiy z propozycj przysania
osiemnastotysicznego kontyngentu do ochrony bo
niackich Muzumanw;
nasiliy si walki midzy Ormianami i Azerami,
a Turcja i Iran coraz bardziej stanowczo domagay si,
by Ormianie oddali swe zdobycze terytorialne. Nastpio
40

grupowanie wojsk tureckich, ktre zbliyy si do

Azerbejdanu, a siy iraskie j przekroczyy,
^ia ostrzega, e dziaania Iranu przyczyniaj si do
kalacji konfliktu i gro jego umidzynarodowieniem;
. w Azji rodkowej trway walki midzy siami rosyj
skimi a mudahedinami;
. na Wiedeskiej Konferencji Praw Czowieka doszo
do konfrontacji midzy Zachodem, reprezentowanym
ez r y k a s k i e g o sekretarza stanu Warrena Christophera, ktry potpi relatywizm kulturowy", a koali
cj pastw islamskich i konfucjaskich odrzucajcych
zachodni uniwersalizm";
I . planici militarni Rosji i paktu NATO w podobny
sposb zaczli si bardziej interesowa zagroeniem
z Poudnia";
przegosowano, e Igrzyska Olimpijskie w 2000 roku
odbd si w Sydney, a nie w Pekinie. Gosy podzieliy
si prawie dokadnie wedug podziaw cywilizacyjnych;
Chiny sprzeday Pakistanowi czci do produkcji
pociskw rakietowych, co spowodowao amerykaskie
sankcje. Doszo take do konfrontacji midzy Chinami
a Stanami Zjednoczonymi na tle przypuszczalnych
dostaw technologii nuklearnej do Iranu;
Chiny przeprowadziy prb z broni jdrow, naru
szajc moratorium, pomimo gwatownych sprzeciww
Stanw Zjednoczonych. Korea Pnocna odmwia dal
szego udziau w rokowaniach dotyczcych jej progra
mw zbroje nuklearnych;
ujawniono, e amerykaski Departament Stanu
prowadzi polityk podwjnego powstrzymywania", wy
mierzon jednoczenie przeciw Iranowi i Irakowi;
Departament Stanu ogosi now strategi przygoto
wa do dwch powanych konfliktw regionalnych".
jednym z nich przeciwnikiem miaaby by Korea
Pnocna, w drugim Iran lub Irak;

p r Z

n i c y

e S

ame

41

 prezydent Iranu wezwa do zawarcia sojuszu z Chi

nami i Indiami abymy mogli mie ostatnie sowo
w sprawach midzynarodowych";
w Niemczech wprowadzono ustawodawstwo dras
tycznie ograniczajce przyjmowanie uchodcw;
prezydent Rosji Borys Jelcyn i prezydent Ukrainy
Leonid Krawczuk zawarli porozumienie dotyczce dal
szych losw Floty Czarnomorskiej, a take innych
kwestii;
zbombardowanie Bagdadu przez Amerykanw spot
kao si z jednogonym poparciem rzdw zachodnich
i zostao potpione przez prawie wszystkie pastwa
muzumaskie jako kolejny przykad podwjnej moral
noci Zachodu";
Stany Zjednoczone umieciy Sudan na licie pastw
terrorystycznych, oskaryy te pochodzcego z Egiptu
szajcha Omara Abd ar-Rahmana i jego zwolennikw
o spisek majcy na celu rozptanie miejskiej terrorys
tycznej wojny partyzanckiej przeciw USA";
zwikszyy si szanse na przyjcie Polski, Wgier,
Czech i Sowacji do NATO;
wybory parlamentarne 1993 roku w Rosji ukazay
rozdarcie tego kraju, ktrego ludno i elity nie s
pewne, czy powinny doczy do Zachodu, czy si mu
przeciwstawi.
Podobne zestawienie wydarze potwierdzajce trafno
paradygmatu cywilizacyjnego mona sporzdzi dla pra
wie kadego procza pocztku lat dziewidziesitych.
W pierwszych latach zimnej wojny kanadyjski m
stanu Lester Pearson wypowiedzia prorocze sowa
o odrodzeniu i sile witalnej spoecznoci niezachodnich.
Byoby absurdem - ostrzega - wyobraa sobie, e
nowe wsplnoty polityczne wyaniajce si na Wscho
dzie stan si replik tych, ktre znamy na Zachodzie.
42

Odrodzenie dawnych cywilizacji przybierze nowe formy",

^skazujc, e stosunki midzynarodowe byy przez kilka
wiekw stosunkami midzy pastwami europejskimi,
wysun twierdzenie, i najpowaniejsze problemy nie
powstaj ju midzy pastwami nalecymi do tej samej
cywilizacji, ale midzy cywilizacjami" . Utrzymujcy si
przez dugi czas ukad dwubiegunowy, typowy dla okresu
zimnej wojny, opni rozwj wydarze przewidziany
przez Pearsona. Koniec zimnej wojny wyzwoli kulturowe
j cywilizacyjne siy, ktre kanadyjski polityk dostrzega
ju w latach pidziesitych. Wielu uczonych i obserwato
rw uznao i podkrelio now rol tych czynnikw
w polityce wiatowej . Dla kadego zatem, kto zmierza
do zrozumienia wiata wspczesnego, a tym bardziej dla
kadego, kto pragnie wczy si do niego swymi dziaa
niami, bardzo 'rentownym' zadaniem jest umie rozr
nia na mapie wiata istniejce dzi cywilizacje, okrela
ich granice, wyznacza ich orodki i peryferie, prowincje
i powietrze, jakim si w nich oddycha, szczeglne i oglne
'formy', jakie w nich yj i cz si. Jeeli si to pominie,
ile klsk czy bdw w perspektywie!" .
17

18

19

Przypisy

Henry Kissinger, Dyplomacja, prze. Grzegorz Woniak, Stanisaw Glbiski, Iwona Zych, Wyd. Philip Wilson, Warszawa 1996, s. 24.
Tak si wyrazit H.D.S. Greenway, Boston Globe", 3 grudnia 1992.
Vaclav Havel, The New Measure ofMan, New York Times", 8 lipca 1994;
Jacues Delors, Queslions Concerning European Security, przemwienie
w Midzynarodowym Instytucie Studiw Strategicznych w Brukseli, 10
wrzenia 1993.
Thomas S. Kuhn, The Structure of Scientific Revolution, University of
Chicago Press, Chicago 1962, s. 17-18 [pol. wyd. Struktura rewolucji
naukowych, przet. H. Ostromcka, Warszawa 1968].

43

John Lewis Gaddis, Toward the Post-Cold War World, Foreign Affairs", 70
(wiosna 1991), 101; Judith Goldstein i Robert O. Keohane, Ideas and
Foreign Policy, w: Goldstein, Keohane (red.), Ideas and Foreign Policy:
Beliefs, Institutions and Polilical Change, Cornell University Press, Ithaca
1993, s. 8-17.
Francis Fukuyama, Koniec historii?, przel. Barbara Stanosz, w: Irena
Lasota (red.), Czy koniec historii?, Konfrontacje" 13, Pomost, Warszawa
1991, s. 8, 33.
Przemwienie w Kongresie relacjonujce Konferencj Jatask, 1 marca
1945. W: Samuel I. Rosenman (red.), Public Papere and Addresses of
Franklin D. Roosevelt, Russell and Russell, New York 1969, XIII, s. 586.
Patrz Max Singer, Aaron Wildavsky, The Real World Order: Zones of
Peace, Zones of Turmoil, Chatcham House, Chatcham 1993; Robert
O. Keohane, Joseph S. Nye, Introduction: The End of the Cold War in
Europ, w: Keohane, Nye, Stanley Hoffmann (red.), After the Cold War:
International Institutions and State Strategies in Europ, 1989-1991,
Harvard University Press, Cambridge 1993, s. 6; James M. Goldgeier,
Michael McFaul, A Tale of Two Worlds: Core and Periphery in the
Post-Cold War Era, International Organization, 46 (wiosna 1992),
s. 467-491.
Patrz F.S.C. Northrop, The Meeting of East and West: An Inuiry
Concerning World Understanding, Macmillan, New York 1946.
Edward W. Said, Orientalizm, przel. Witold Kalinowski, Pastwowy
Instytut Wydawniczy, Warszawa 1991, s. 30.
Patrz Kenneth N. Waltz, The Emerging Structure of International
Politics, International Security", 18 (jesie 1993), 44-79; John J. Mears
heimer, Back to the Futur: Instability in Europ after the Cold War,
International Security", 15 (lato 1990), s. 5-56.
Stephen D. Krasner kwestionuje znaczenie traktatu westfalskiego jako
punktu zwrotnego. Patrz S.D. Krasner, Westphalia and AU That, w:
Goldstein, Keohane, Ideas and Foreign Policy, s. 235-264.
Zbigniew Brzeziski, Out of Control: Global Turmoil on the Eve of the
Twenty-first Century, Scribner, New York 1993; Daniel Patrick Moynihan, Pandaemonium: Ethinicity in International Politics, Oxford University Press, Oxford 1993; patrz take Robert Kapan, The Corning Anarchy,
The Atlantic Monthly" 273 (luty 1994), s. 44-76.
Patrz New York Times", 7 lutego 1993; take Gabriel Schoenfeld,
Outer Limits, Post-Soviet Prospects", 17 (stycze 1993), gdzie cytowane
s cyfry podane przez rosyjskie ministerstwo obrony.
Patrz Gaddis, Toward the Post-Cold War World; Benjamin R. Barber
Jihad vs. McWorld, .Atlantic Monthly", 269 (marzec 1992) i Dihad
kontra Mcwiat, przel. Hanna Jankowska, MUZA SA, Warszawa 1997;
Hans Mark, After Victory in the Cold War: The Global Village or Tribal
Warfare, w: J.J. Lee, Walter Korter (red.), Europ in Transition: Politieal,
Economic and Security Prospects for the 1990s, L B J School of Public
Affairs, University of Texas, Austin, marzec 1990, s. 19-27.
John J . Mearsheimer, The Case for a Nuclear Deterrent, Foreign
Affairs", 72 (lato 1993), s. 54.
Lester B. Pearson, Democracy in World Politics, Princeton University
Press, Princeton 1955, s. 82-83.

Johan Galtung niezalenie ode mnie doszed do bardzo zblionych

wnioskw w sprawie znaczenia siedmiu lub omiu gwnych cywilizacji
ich pastw-orodkw w polityce wiatowej. Patrz jego artyku The
Emerging Conflict Formations" w: Katharine i Madjid Tehranian (red.),
flestructuring for World Peace: On the Threshold of the Twenty-first
Century, Hampton Press, Cresskill 1992, s. 23-24. Zdaniem Galtunga
wylania si siedem regionalno-kulturowych ugrupowa, na ktrych
czele stoj nastpujcy hegemoni: Stany Zjednoczone, Wsplnota
Europejska, Japonia, Chiny, Rosja, Indie oraz orodek islamski". Do
innych autorw, ktrzy w atach dziewidziesitych wysuwali podobne
twierdzenia dotyczce cywilizacji, nale midzy innymi: Michael Lind,
American as an Ordinary Country, .American Enterprise", 1 (wrze
sie/padziernik 1990), s. 19-23; Barry Buzan, Netu Patterns of Global
Security in the Twenty-first Century, International Affairs", 67 (1991),
. 441, 448-449; Robert Gilpin, The Cycle of Great Powers: Has It
Finally Been Broken? (Princeton University, praca nie publikowana,
19 maja 1993), s. 6 i n.; William S. Lind, North-South Relations: Returning
to a World of Cultures in Conflict, Current World Leaders", 35 (grudzie
1992), s. 1073-1080 i Defending Western Culture, Foreign Policy", 84
(jesie 1994), s. 40-50; Looking Backfrom 2992: A World History, rozdz.
13: The Disastrous 21st Century, Economist", 26 grudnia 1992-8 stycznia
1993; The New World Order: Back to the Futur, Economist", 8 stycznia
1994; A Suruey of Defence and the Democracies, Economist", 1 wrzenia
1990; Zsolt Rostovanyi, Clash of Civilizations and Cultures: Unity and
Disunity of World Order" (praca nie publikowana, 1993) Michael Vlahos,
Culture and Foreign Policy, Foreign Policy", 82 (wiosna 1991), s. 59-78;
Donald J. Puchaa, The History of the Futur of International Relations,
Ethics and International Affairs", 8 (1994), s. 177-202; Mahdi Elmandjra,
Cultural Diversity: Key to Survival in the Futur" (referat przed
stawiony na Pierwszym Meksykaskim Kongresie Nauk o Przyszoci,
Mexico City, wrzesie 1994). W 1991 roku Elmandjra opublikowa
w jzyku arabskim ksik, ktra nastpnego roku ukazaa si po
francusku: Premier Guerre Civilisationelle, Ed. Toubkal, Casablanca
1982,1994.
s

Fernand Braudel, On History, University of Chicago Press, Chicago

1980, s. 210-211. F. Braudel, Historia i trwanie (prze. B. Geremek),
Czytelnik, Warszawa 1971, s. 303 [niektre z zamieszczonych tam esejw,
np. Problemy historii cywilizacji, z ktrego pochodzi niniejszy cytat,
opublikowane byy w polskim wydaniu wyboru prac Braudela Historia
i trwanie, prze. B. Geremek, Czytelnik, Warszawa 1971. W takim
wypadku podaj cytat w przekadzie wg polskiego wydania - przyp.
tum.].

aite s perspektywy, metodologia, obszary szczegl

nych zainteresowa i koncepcje autorw, ale tezy doty
czce natury cywilizacji, ich tosamoci i dynamiki s
zasadzie zbiene.
po pierwsze, wystpuje rozrnienie midzy cywilizacj
liczbie pojedynczej a cywilizacjami w liczbie mnogiej.
Pojcie cywilizacji jako takiej zostao rozwinite przez
osiemnastowiecznych mylicieli francuskich jako przeci
wiestwo pojcia barbarzystwo". Spoeczestwo cywili
zowane rnio si od prymitywnego, byo bowiem osiad
e, miejskie, a jego czonkowie posiadali umiejtno
czytania i pisania. Cywilizowany by dobry, niecywilizowa
ny- zy. Koncepcja cywilizacji stanowia norm, wedug
ktrej oceniano poszczeglne spoeczestwa. Przez cay
XIX wiek Europejczycy wkadali wiele energii w wysiek
intelektualny oraz dziaania dyplomatyczne i polityczne,
chcc wypracowa kryteria, ktre pozwoliyby ustali, czy
kraje pozaeuropejskie s wystarczajco cywilizowane",
by uzna je za czonkw zdominowanego przez Europ
systemu midzynarodowego. Rwnoczenie jednak coraz
czciej mwio si o cywilizacjach w liczbie mnogiej.
Oznaczao to rezygnacj z jednej i jedynej cywilizacji,
ktra uwaana byaby za wzorzec idealny" i z zaoenia, e
istnieje jeden jedyny standard okrelajcy to, co jest
cywilizowane, i ograniczony, jak stwierdza Braudel, do
kilku uprzywilejowanych narodw lub grup, stanowi
cych elit" ludzkoci. Zamiast tego pojawio si wiele
cywilizacji, z ktrych kada bya na swj sposb cywilizo
wana. Krtko mwic cywilizacja" w liczbie pojedynczej
stracia nieco na prestiu, a poszczeglne cywilizacje"
w liczbie mnogiej mogy nie by a tak znw cywilizowane
zgodnie z pierwszym znaczeniem tego sowa .
m

II

Cywilizacje na przestrzeni dziejw

i w wiecie wspczesnym
NATURA CYWILIZACJI
Historia ludzkoci to dzieje cywilizacji. Nie sposb
myle o niej w innych kategoriach. Na histori skadaj
si kolejne pokolenia cywilizacji, od sumeryjskiej i egip
skiej, poprzez klasyczn, rodkowoamerykask, po
chrzecijask i muzumask, a take kolejne przejawy
cywilizacji chiskiej i hinduskiej.
Na przestrzeni dziejw to wanie cywilizacje stano
wiy dla ludzi najszersze ramy okrelania wasnej to
samoci. Z tego powodu historycy, socjologowie i antro
pologowie zajmowali si ich korzeniami, powstawaniem,
rozwojem, interakcjami, osigniciami, schykiem i upad
kiem. Wrd wielu wybitnych uczonych mona wymie
ni Maxa Webera, Emila Durkheima, Oswalda Spenglera, Pitirima Sorokina, Arnolda Toynbe'ego, Alfreda
Webera, A.L. Kroebera, Philipa Bagby'ego, Carrolla
Quigleya, Rushtona Coulborna, Christophera Dawsona,
S.N. Eisenstadta, Fernanda Braudela, Williama H. McNeilla, Add Bozeman, Immanuela Wallersteina i Felipe
Fernandeza-ArnestaSpod pir tych i innych autorw
wyszo bardzo wiele uczonych, zawiych niekiedy prac,
powiconych analizie porwnawczej cywilizacji. Roz46

Tematem tej ksiki s cywilizacje w liczbie mnogiej,

l rozrnienie midzy dwoma znaczeniami pojcia
"Cywilizacja" nie traci aktualnoci. Pierwsze znaczenie,

47

odnoszce si do cywilizacji" w liczbie pojedynczej,

pojawia si w twierdzeniu, i istnieje jaka uniwersalna
cywilizacja wiatowa. Twierdzenie to jest bezzasadne,
ale przydaje si do przeprowadzenia analizy, co zostanie
dokonane w ostatnim rozdziale ksiki, czy cywilizacje
istotnie si cywilizuj.
Po drugie, wszdzie poza Niemcami pod pojciem
cywilizacji rozumie si pewn cao kulturow. Dzie
witnastowieczni myliciele niemieccy wprowadzili ka
tegoryczne rozrnienie midzy cywilizacj, na ktr
skadaa si midzy innymi technika i czynniki material
ne, a kultur, obejmujc wartoci, ideay oraz elementy
kultury wysokiej i moralnoci. Rozrnienie to utrzyma
o si w Niemczech, ale gdzie indziej nie zostao zaakcep
towane. Niektrzy antropologowie odwrcili nawet t
relacj i mianem kultur zaczli okrela prymitywne, nie
zmieniajce si, niezurbanizowane spoecznoci, rezer
wujc nazw cywilizacji dla tych o bardziej zoonej
strukturze, rozwinitych, zurbanizowanych i dynamicz
nych. Te prby wprowadzania rozrnie midzy kultu
r a cywilizacj nie przyjy si jednak. Przewaajca
wikszo przychyla si do opinii Braudela, i rzecz
zwodnicz bowiem jest prbowa na sposb niemiecki
oddzieli kultur od jej bazy, jak jest cywilizacja" .
3

Oba pojcia, cywilizacja i kultura, odnosz si do stylu

ycia danego narodu, cywilizacja za jest kultur w sze
rokim tego sowa znaczeniu. I na jedn, i na drug
skadaj si wartoci, normy, instytucje i sposoby my
lenia, do ktrych kolejne pokolenia danej spoecznoci
przywizuj podstawowe znaczenie" . Dla Braudela cy
wilizacja jest przestrzeni, obszarem kulturowym",
zbiorem kulturowych cech i zjawisk". Wallerstein defi
niuje j jako szczeglny zbir, na ktry skada si
wiatopogld, obyczaje, struktury i kultura (zarwno
materialna, jak i wysoka), tworzcy pewien rodzaj his4

48

ycznej caoci i wspistniejcy (nie zawsze co prawda

jednoczenie) z innymi odmianami tego zjawiska".
Wedug Dawsona cywilizacja jest wytworem okre
lonego, oryginalnego procesu twrczoci kulturowej,
^opracowanej przez okrelony lud". Dla Durkheima
i Maussa stanowi ona rodzaj moralnego rodowiska
skupiajcego pewn liczb narodw, gdzie kada z na
rodowych kultur jest tylko szczegln form caoci".
W ujciu Spenglera cywilizacja to nieunikniony los
Kultury (...) najbardziej zewntrzny i sztuczny stan,
jakim znale si moe rozwinity odam ludzkoci
(...) Cywilizacje stanowi koniec, nastpuj po stawaniu
si". W kadej z definicji cywilizacji pojawia si pojcie
kultury .
Podstawowe elementy kultury okrelajce cywilizacj
przedstawione zostay w klasycznej formie przez Ateczykw, gdy ci zapewniali Spartan, e nie zdradz ich
na rzecz Persw:
tor

Jest bowiem wiele wanych powodw, ktre nie

pozwalaj nam tego uczyni, gdybymy nawet chcieli.
Pierwszym i najwaniejszym s spalone i zamienione
w gruzy posgi i przybytki bogw, ktre my koniecznie
musimy jak najbardziej pomci raczej ni ukada si
z tym, ktry jest tego sprawc; a dalej wsplno krwi
i jzyka wszystkich Hellenw, i wsplne siedziby bogw,
i ofiary, i jednakie obyczaje, ktrych zdradzi nie
Przystaoby Ateczykom" .
6

Krew, jzyk, religia, styl ycia to elementy wsplne

wszystkim Grekom, odrniajce ich od Persowi innych
nie-Grekw. Ze wszystkich obiektywnych elementw
skadajcych si na tosamo cywilizacji najwaniejsz
odgrywa przewanie religia, co podkrelali Ate
s c y . Wielkie cywilizacje w dziejach ludzkoci cile
r o l

49

na og utosamiano z wielkimi religiami wiata. Ludzie,

ktrych czy wi etniczna i jzyk, ale rni religia,
mog si nawzajem mordowa. Tak si dziao w Libanie,
byej Jugosawii i na subkontynencie indyjskim .
Midzy podziaem na cywilizacje dokonywanym na
podstawie kryteriw kulturowych a podziaem na rasy
na podstawie cech fizycznych zachodzi istotna zbie
no. Cywilizacja i rasa nie s jednak tosame. Ludzie
tej samej rasy mog nalee do rnych cywilizacji,
cywilizacja z kolei moe czy rne rasy. W szczeglno
ci wielkie religie misjonarskie, chrzecijastwo i islam,
tworz wielorasowe spoecznoci. Tym, co przede
wszystkim odrnia od siebie wielkie grupy ludzi, s
wartoci, wierzenia, instytucje i struktury spoeczne,
nie za budowa fizyczna, ksztat gowy i kolor skry.
Po trzecie, kada z cywilizacji stanowi cao, bez
odniesienia do tej caoci nie sposb w peni zrozumie
adnej z jej skadowych. Jak twierdzi Toynbee, cywiliza
cje wczaj nie bdc wczanymi". Cywilizacja to
cao. Wedug Melko
7

cywilizacje maj okrelony stopie integracji. Ich

czci definiuje si przez wzajemne odniesienia do
siebie oraz do caoci. Jeli na cywilizacj skadaj si
pastwa, to bd miay nawzajem ze sob wicej zwiz
kw ni z pastwami spoza danej cywilizacji. Mog
czciej walczy i czciej nawizywa stosunki dyp
lomatyczne. Bd bardziej wzajemnie od siebie zalene
pod wzgldem ekonomicznym. Dominowa bd okre
lone prdy estetyczne i filozoficzne" .
8

ni od kultury wsi z pnocy tego kraju, ale maj

p l n e cechy charakterystyczne dla kultury woskiej
i pod tym wzgldem s odmienne od wsi niemieckich.
Spoecznoci europejskie maj wsplne cechy odrnia je od spoecznoci hinduskich czy chiskich, ale
Chiczycy, Hindusi i ludzie Zachodu nie nale do
adnej szerszej wsplnoty kulturowej. S czonkami
cywilizacji. Cywilizacja jest wic najwyszym kulturo
wym stopniem ugrupowania ludzi i najszersz paszczy
zn kulturowej tosamoci, ponad ktr jest ju tylko to,
co odrnia czowieka od innych gatunkw. Okrelana
jest zarwno przez obiektywne wsplne elementy, jak
jzyk, historia, religia, obyczaje, instytucje spoeczne,
jak i subiektywn samoidentyfikacj ludzi. A odbywa si
to na rnych paszczyznach: mieszkaniec Rzymu moe
si po kolei okrela jako rzymianin, Woch, katolik,
chrzecijanin, Europejczyk, czowiek Zachodu. Cywiliza
cja, do ktrej naley, to najszersza paszczyzna identyfi
kacji, z ktr si silnie utosamia. Cywilizacje to najwi
ksze my", grupy, w ramach ktrych czujemy si pod
wzgldem kulturowym jak w domu, w odrnieniu od
wszystkich innych onych". Cywilizacja moe obejmo
wa ogromne ludzkie zbiorowisko, jak chiska, albo
bardzo mae, jak anglojzyczna spoeczno Karaibw.
W dziejach ludzkoci istniao wiele maych grup o odrb
nej kulturze, nie identyfikujcych si z adn szersz
wsplnot kulturow. Na podstawie takich kryteriw jak
wielko i znaczenie wyrniano cywilizacje gwne
i peryferyjne (Bagby) albo gwne oraz zatrzymane
w rozwoju lub poronione (abortive) (Toynbee). Tematem
tej ksiki s cywilizacje uznawane w historii ludzkoci
gwne (major civilizations).
0

wS

c e

z a

Cywilizacja jest najwiksz jednostk kulturow.

Wsie, regiony, grupy etniczne, narodowoci, grupy reli
gijne maj odrbne kultury o rozmaitym stopniu zr
nicowania. Kultura wsi na poudniu Woch moe si
50

Cywilizacje nie maj wyranie wytyczonych granic,

wiadomo dokadnie, gdzie si zaczynaj i gdzie
ncz. Ludzie mog swoj tosamo redefiniowa,
e

51

i czyni to, z czasem zmieniaj si wic struktury

cywilizacji i ich ksztaty. Poszczeglne kultury oddzia
uj na siebie wzajemnie i nakadaj si. Odmienny
bywa zakres podobiestw i rnic midzy cywilizacjami.
S one jednak caociami o wielkim znaczeniu. Cho
linie rozgraniczajce rzadko bywaj ostro zarysowane,
ich istnienie nie budzi wtpliwoci.
Po czwarte, cywilizacje s miertelne, ale i dugowiecz
ne. Ewoluuj, adaptuj si i s najduej trwajcymi
zrzeszeniami ludzi, faktami, ktre najduej si utrzymu
j". Ich unikatow i szczegln cech" jest dugotrwa
o na przestrzeni dziejw. Cywilizacja to najdusza ze
wszystkich historii". Imperia powstaj i upadaj, rzdy
przychodz i odchodz, cywilizacje trwaj i przeywaj
wstrzsy polityczne, gospodarcze, spoeczne, nawet ideo
logiczne" . Bozeman dochodzi do wniosku, e historia
wiata w caej rozcigoci potwierdza tez, i systemy
polityczne to przejciowe formy na powierzchni cywiliza
cji, a los kadej wsplnoty, ktr czy wsplny jzyk
i wsplna moralno, zaley w ostatecznej instancji od
przetrwania okrelonych podstawowych idei nadajcych
struktur, wok ktrych skupiy si kolejne pokolenia,
przez co symbolizuj one cigo spoeczestwa"
Wszystkie gwne wiatowe cywilizacje XX wieku albo
istniej od tysica lat, albo, jak cywilizacja latynoamery
kaska, s bezporednim wytworem innej, dugowiecznej.
9

10

W swoim trwaniu cywilizacje rwnie ewoluuj. S

dynamiczne: maj swoje wzloty i upadki, cz si
i dziel. Jak wiadomo kademu studentowi historii,
zdarza si, e znikaj i zostaj pogrzebane pod piaskami
czasu. Fazy ewolucji mona wyrni w rozmaity sposb.
Wedug Quigleya jest ich siedem: skrzyowanie (mixing), okres ciy (gestation), ekspansja, epoka konflik
tu, imperium wiatowe, schyek i obca inwazja. U Melko
model zmian przedstawia si nastpujco: od wykrys52

i kowanego systemu feudalnego poprzez system feulnv w stadium transformacji, nastpnie wykrystalizonv system pastwowy, system pastwowy w stadium
formacji, po wykrystalizowany system imperialny.
W ujciu Toynbeego cywilizacja wyania si jako od
wied na wyzwania (response to challenges), prze
chodzi nastpnie przez stadium wzrostu, kiedy to dziki
twrczej mniejszoci uzyskuje coraz wiksz kontrol
nad swoim rodowiskiem. Potem nastpuje czas zamie
szania, powstaje pastwo uniwersalne, w kocu do
chodzi do dezintegracji. Pomimo znaczcych rnic
wszystkie te teorie widz ewolucj cywilizacji poprzez
czas zamieszania lub konfliktw do pastwa uniwersal
nego, a nastpnie schyku i dezintegracji .
Po pite, cywilizacje s organizmami kulturowymi,
a nie politycznymi, to nie one wic utrzymuj porzdek,
ustanawiaj sprawiedliwo, zbieraj podatki, tocz
wojny, negocjuj traktaty czy te zajmuj si innymi
sprawami bdcymi domen rzdw. Rnie si przed
stawia polityczna struktura rozmaitych cywilizacji,
a w obrbie jednej odmiennie to wyglda w rnych
epokach. Na cywilizacj moe si wic skada jedna
lub wicej jednostek politycznych. Bywaj to miasta-pastwa, imperia, federacje, konfederacje, pastwa
narodowe i wielonarodowe. Wszystkie mog mie roz
maite formy rzdw. W miar rozwoju cywilizacji na
stpuj zwykle zmiany liczby i charakteru tworzcych
j jednostek politycznych. Na jednym biegunie wyglda
to tak, e cywilizacja i organizm polityczny stanowi
jedno. Jak stwierdzi Lucian Pye, Chiny s cywiliza
cj, ktra udaje pastwo" . Japonia to cywilizacja,
ktra jest pastwem. Wikszo cywilizacji skada si
Jednak z kilku pastw czy innych jednostek politycz
nych. We wspczesnym wiecie s to przewanie dwa
lub wicej pastw.
nS

12

53

Uczeni s na og zgodni, jeli chodzi o okrelenie

gwnych cywilizacji na przestrzeni dziejw i w wiecie
wspczesnym. Rne jednak maj pogldy co do cako
witej liczby cywilizacji, jakie w historii istniay. Quigley
wyrnia szesnacie wyranie odrbnych bytw historycz
nych i osiem bardzo prawdopodobnych dodatkowych.
Toynbee mwi z pocztku o dwudziestu jeden, potem
o dwudziestu trzech. Spengler wyrnia osiem gwnych
kultur. McNeill omawia dziewi cywilizacji w caej
historii ludzkoci. Bagby take dostrzega dziewi lub
jedenacie, jeli odczymy Japoni od Chin, a prawosa
wie od Zachodu. Braudel okrela liczb gwnych cywili
zacji wspczesnoci na dziewi, a Rostovanyi na sie
dem . Rnice te zale czciowo od tego, czy uznaje
si, e grupy kulturowe, takie jak Chiczycy i Indianie,
naleay na przestrzeni dziejw do jednej cywilizacji, czy
te do dwch lub wicej, cile z sob zwizanych, gdzie
jedna wyaniaa si z drugiej. Pomimo tych rnic nikt
nie kwestionuje tosamoci gwnych cywilizacji. Melko,
analizujc odnon literatur, stwierdza, e istnieje
rozsdna zgoda" co do istnienia dwunastu gwnych
cywilizacji. Siedem mona zaliczy do wymarych (mezopotamska, egipska, kreteska, klasyczna, bizantyjska,
rodkowoamerykaska, andyjska), pi nadal trwa
(chiska, japoska, indyjska, islamska i zachodnia) .
Gdy zajmujemy si wspczesnym wiatem, warto jesz
cze do nich doda cywilizacj prawosawn, latynoame
rykask i ewentualnie afrykask.
3

I4

Gwne cywilizacje wspczesnoci przedstawiaj si

wic nastpujco:
Cywilizacja chiska. Wszyscy uczeni uznaj istnienie
albo jednej cywilizacji chiskiej, ktrej pocztki datuj
si co najmniej na 1500 rok p.n.e., a moe tysic lat
wczeniej, albo dwch, przy czym jedna zastpia drug
w zaraniu epoki chrzecijaskiej. W moim artykule
54

foreign Affairs" nazwaem t cywilizacj konfucja^L" Bardziej stosowny jest jednak termin chiska".
. posb odda zrcznie po polsku wprowadzonego
ez autora rozrnienia Cinese" i Sinic". Uywam
^jec tu i dalej okrelenia chiska" - przyp. tum.]
Konfucjanizm stanowi co prawda wany element ska
dowy chiskiej cywilizacji, ale jest ona czym wicej,
wykracza take poza granice Chin jako jednostki poli
tycznej. Termin, ktrym bd si posugiwa, uywany
jest przez wielu znawcw problemu i obejmuje kultur
Chin oraz chiskich spoecznoci w Azji Poudniowo-Wschodniej i wszdzie poza Chinami, a take pokrewne
kultury Wietnamu i Korei.
Cywilizacja japoska. Niektrzy uczeni cz kultur
chisk i japosk, nadajc im wsplne miano cywili
zacji Dalekiego Wschodu. Wikszo jest jednak od
miennego zdania i uwaa cywilizacj Japonii za odrbn,
ktra wyonia si z cywilizacji chiskiej midzy 100
a 400 rokiem naszej ery.
Cywilizacja hinduistyczna. Uznaje si powszechnie,
e co najmniej od 1500 roku p.n.e. istnieje na subkontynencie indyjskim jedna cywilizacja lub byo ich kilka,
nastpujcych po sobie. Okrela si j mianem indyj
skiej lub hinduistycznej, ten ostatni termin odnosi si
raczej do cywilizacji nam wspczesnej. Od drugiego
tysiclecia przed nasz er hinduizm stanowi centralny
element kultury subkontynentu. Bdc czym wicej
ni religi czy systemem spoecznym, jest jdrem indyj
skiej cywilizacji" . Rol t peni po dzi dzie, cho
samych Indiach yje spora spoeczno muzumaska,
e kilka mniejszoci kulturowych. Uywajc termi-hinduistyczna" wprowadzamy rozrnienie midzy
j ^ w cywilizacji a nazw pastwa bdcego jej orod
kiem, co jest zalecane, kiedy kultura danej cywilizacji
okracza poza granice pastwa.
s

g s

15

a t a k

n u

55

Cywilizacja islamska. Wszyscy powani uczeni uznaj

istnienie odrbnej cywilizacji islamskiej. Islam, ktry
powsta na Pwyspie Arabskim w sidmym wieku naszej
ery, szybko si rozprzestrzeni na Pnocn Afryk i Pj.
wysep Iberyjski, a take na Azj rodkow. W jego
ramach istnieje wic wiele rnych kultur czy subcywilizacji, m.in. arabska, turecka, perska i malajska.
Cywilizacja prawosawna. Niektrzy z uczonych wy
rniaj odrbn cywilizacj prawosawn, ktrej orod
kiem jest Rosja. Od zachodniego chrzecijastwa odr
niaj bizantyjski rodowd, odrbna religia, dwiecie lat
panowania tatarskiego, biurokratyczny despotyzm orax
ograniczony kontakt z Renesansem, Reformacj, Owie
ceniem i innymi zjawiskami tak wanymi dla Zachodu
Cywilizacja zachodnia. Jej pocztki datuje si prze
wanie na mniej wicej 700 lub 800 rok naszej ery.
Uczeni uznaj powszechnie, e skada si ona z trzech
gwnych elementw: Europy, Ameryki Pnocnej
i Ameryki aciskiej.
Cywilizacja latynoamerykaska. Ameryka aciska
ma jednak odrbn tosamo, odrnia si od Zachodu.
Cho jest wytworem cywilizacji europejskiej, przeby;:
drog bardzo odmienn od Europy i Ameryki Pnocnej
Jej kultura jest korporacyjna, autorytarna. Europa po
znaa tego typu kultur w mniejszym stopniu, Ameryka
Pnocna za wcale jej nie poznaa. I jeden, i drugi
obszar odczu skutki Reformacji. Kultura katolicka prze
mieszaa si tam z protestanck. Z historycznego punktu
widzenia Ameryka aciska bya wycznie katolicka,
cho nie da si wykluczy, e sytuacja ta ulega zmianie.
Cywilizacja latynoamerykaska zawiera w sobie kultury
tubylcze, ktre w Europie nie istniay, w Ameryce P
nocnej zostay skutecznie wykorzenione, rne za maj
znaczenie w Meksyku, Ameryce rodkowej, Peru i Boli
wii z jednej, oraz w Argentynie i Chile z drugiej strony.
56

j polityczny i ekonomiczny Ameryki aciskiej

** iega cakiem odmiennie ni w krajach pnocnoatP
j h . Sami Latynosi rozmaicie okrelaj swoj
^ amo. Jedni mwi, e nale do Zachodu. Inni
l^erdz, e maj wasn, jedyn w swoim rodzaju kultuObszerna literatura pira autorw latynoskich i pnoc^ amerykaskich powicona jest rnicom kulturowym
midzy tymi obszarami . Cywilizacj Ameryki acis
kiej mona uzna albo za podgrup w ramach cywilizacji
zachodniej, albo te za byt odrbny, cile zwizany
i Zachodem, przy czym niejednomylny co do tego, czy
naley do Zachodu, czy te nie. Ta druga definicja jest
stosowniej sza i lepiej suy celom analizy, ktra skupia si
na midzynarodowych politycznych implikacjach cywili
zacji, w tym na stosunkach midzy Ameryk acisk
z jednej, a Ameryk Pnocn i Europ z drugiej strony.
0

eD

12

c k

16

A wic Zachd to Europa, Ameryka Pnocna oraz

inne obszary zasiedlone przez Europejczykw, jak Au
stralia i Nowa Zelandia. Z upywem czasu zmieniay si
jednak relacje midzy dwoma gwnymi komponentami
Zachodu. Amerykanie przez wikszo swej historii
okrelali si w opozycji do Europy. Ameryka bya ziemi
wolnoci, rwnoci, szans, przyszoci. Europa reprezen
towaa ucisk, konflikt klasowy, hierarchi, zacofanie.
Twierdzono nawet, e Ameryka stanowi odrbn cywili
zacj. Takie przeciwstawianie Ameryki Europie wynika
o w znacznej mierze z tego, e co najmniej do koca
XIX wieku Ameryka miaa ograniczone kontakty z cywi
lizacjami niezachodnimi. Jednake z wejciem Stanw
Zjednoczonych na aren midzynarodow rozwino si
szersze poczucie identyfikacji z Europ . O ile dziewit
nastowieczna Ameryka uwaaa si za odrbn od
Europy i jej przeciwstawn, o tyle w wieku XX okrela
jako cz, a w rzeczywistoci i przywdca wikszego
ganizmu, Zachodu, w ktrego skad wchodzi Europa.
11

si

0r

57

Terminu Zachd" uywa si dzi powszechnie na

okrelenie tego, co nazywano niegdy zachodnim chrze
cijastwem. Zachd jest wic jedyn cywilizacj, ktra
miano swoje wzia od kierunku wskazywanego przez
kompas, nie za od nazwy konkretnego narodu, religii
czy obszaru geograficznego *.
Okrelenie takie wyizolowuje t cywilizacj z kontek
stu historycznego, geograficznego i kulturowego. Pod
wzgldem historycznym cywilizacja zachodnia jest cy
wilizacj europejsk, wspczenie za euroamerykask lub pnocnoatlantyck. Europ, Ameryk i pnoc
ny Atlantyk mona znale na mapie, Zachodu tam nie
ma. Od nazwy Zachd" (West) wywiedziono te kon
cepcj westernizacji i mylce utosamienie westernizacji
z modernizacj. atwiej przedstawi sobie, e Japonia
si westernizuje", ni e si euroamerykanizuje".
Cywilizacj europejsko-amerykask okrela si jednak
powszechnie mianem zachodniej i termin ten, mimo
jego powanych niedostatkw, bdzie i tutaj uywany.
Cywilizacja afrykaska (ewentualna). Z wyjtkiem
Braudela, wikszo uczonych zajmujcych si kwesti
cywilizacji nie uznaje odrbnej cywilizacji afrykaskiej.
Pnoc kontynentu i jego wschodnie wybrzee nale
do wiata islamu. Etiopia, historycznie rzecz biorc.

" Uycie terminw Wschd" i Zachd" w celu okrelenia obszarw

geograficznych jest mylce i ma etnocentryczny charakter. Pnoc'
i Poudnie" maj stae, powszechnie uznane punkty odniesienia w po
staci biegunw. Wschd" i Zachd" punktw takich nie maj. Zachodzi
pytanie: od czego na wschd i na zachd? Wszystko zaley od tego, gdzie
si stoi. Mona przypuci, e pierwotnie pojcia te odnosiy si do
wschodniej i zachodniej czci Eurazji, jednake z amerykaskiego
punktu widzenia Daleki Wschd jest Dalekim Zachodem. Dla Chi
czykw przez wiksz cz ich historii Zachd oznacza Indie, podcza:^
gdy w Japonii Zachd oznacza na og Chiny". William E . Naft'.
Reflection on the Question of ast and WesU from the Point of View of
Japan, Comparative Civilizations Review", 13-14 (jesie 1985 i wiosna
1986), s. 286.

58

i cywilizacj sam w sobie. Europejski imperializm

^osadnictwo wniosy wszdzie elementy cywilizacji zachoV j j W poudniowej Afryce osadnicy z Holandii, Francji,
ootem Anglii stworzyli skadajc si z wielu odrbnych
elementw kultur europejsk . Co najbardziej zna
mienne, wraz z imperializmem europejskim chrzecija
stwo opanowao wikszo kontynentu na poudnie od
Sahary. Cho afrykaskie tosamoci plemienne utrzy
muj i i
l silne, mieszkacy kontynentu maj
coraz wiksze poczucie tosamoci afrykaskiej. Mona
sobie wyobrazi, e w Afryce na poudnie od Sahary
wytworzy si odrbna cywilizacja, ktrej orodkiem
stanie si by moe Republika Poudniowej Afryki.
Religia to centralny element definiujcy cywilizacj.
Jak stwierdza Christopher Dawson, wielkie religie s
fundamentami wielkich cywilizacji" . Z piciu religii
wiatowych" Webera cztery - chrzecijastwo, islam,
hinduizm i konfucjanizm - zwizane s cile z gw
nymi cywilizacjami. Nie dotyczy to pitej religii, bud
dyzmu. Dlaczego tak jest? Buddyzm, podobnie jak
islam i chrzecijastwo, wczenie si podzieli na dwa
wielkie odamy, i tak jak chrzecijastwo nie przetrwa
w kraju, w ktrym si zrodzi. Poczwszy od I wieku
n.e. buddyzm mahajana zosta wyeksportowany do
Chin, a nastpnie do Korei, Wietnamu i Japonii. Rnie
zosta przez te spoeczestwa zaadaptowany, zasymilo
wany z miejscow kultur (w Chinach na przykad
z konfucjanizmem i taoizmem) i stumiony. Cho bud
dyzm nadal stanowi wany element skadowy kultury
tych spoeczestw, nie tworz one cywilizacji buddyj
skiej" i nie utosamiyby si z ni. Cywilizacja, ktr
zasadnie mona okreli jako buddyzm therawada,
istnieje jednak na Sri Lance, w Birmie, Tajlandii, Laosie
Kambody. Ponadto ludno Tybetu, Mongolii i Bhu^ u zwizaa si na przestrzeni dziejw z lamaistyczn
o W

18

19

59

odmian buddyzmu mahajana. Spoeczestwa te stano

wi drugi obszar cywilizacji buddyjskiej. Jednake
cakowite wyganicie buddyzmu w Indiach oraz jego
adaptacja i wczenie w kultury Chin i Japonii oznacza
j, e bdc wielk religi, nie sta si podstaw jednej
z gwnych cywilizacji *.
20

STOSUNKI MIDZY CYWILIZACJAMI

ue

S h m l Eisenstadt, znamienna rnica wystpuje mi* cywilizacjami Epoki Osi (Arial Age) i tymi z poprze
dzajcego j okresu - chodzi o uznawanie przez nie
odrbnoci porzdku transcendentalnego i doczesne" Cywilizacje Epoki Osi, w odrnieniu od swych
oprzedniczek, wytworzyy transcendentalne mity, pro
pagowane przez odrbn klas intelektualn: ydow
skich prorokw i kapanw, greckich filozofw i sofi
stw, chiskich literati, hinduskich braminw, bud
dyjskich mnichw i muzumaskich ulemw" . Na nie
ktrych obszarach wystpoway dwie lub trzy generacje
spokrewnionych cywilizacji. Ze schykiem jednej nast
powa okres interregnum, po czym wyaniaa si nastp
na, bdca jej spadkobierczyni. Na wykresie 2.1 widzi
my uproszczony schemat (zaczerpnity z ksiki Carrolla
Quigleya) przedstawiajcy stosunki midzy gwnymi cy
wilizacjami Eurazji na przestrzeni dziejw.
22

Spotkania: cywilizacje przed 1500 rokiem n.e. Stosunki

midzy cywilizacjami ewoluujc przeszy przez dwie
fazy, obecnie znajduj si w trzeciej. Przez ponad trzy
tysice lat, jakie upyny od wyonienia si pierwszych
cywilizacji, kontakty midzy nimi albo w ogle nie
istniay (z pewnymi wyjtkami), albo byy ograniczone
lub te sporadyczne i intensywne. Charakter tych kon
taktw dobrze oddaje sowo, jakim okrelaj je histo
rycy: przypadkowe spotkania" (encounters) . Czas
i przestrze oddzielay cywilizacje, tylko niewiele ist
niao jednoczenie. Jak twierdzi Benjamin Schwartz
21

* A co z cywilizacj ydowsk? Wikszo znawcw cywilizacji prawie

0 niej nie wspomina. Biorc pod uwag liczb wyznawcw, judaizm
z pewnoci nie stanowi jednej z gwnych cywilizacji. Toynbee okrela
go jako cywilizacj zatrzyman (arrested), ktra wyonia si z wczeniej
szej, syriackiej. Judaizm jest historycznie zwizany zarwno z chrzes
crjastwem, jak z islamem. Przez wiele wiekw ydzi zachowywali sw
kulturow tosamo w ramach cywilizacji zachodniej, prawosawnej
1 islamskiej. Z powstaniem Izraela zyskali podstawowe wyposaenie
skadajce si na cywilizacj: religi, jzyk, obyczaje, literatur, instytu
cje, terytorium i siedzib polityczn. Jak jednak wyglda subiektywna
identyfikacja? ydzi yjcy w innych kulturach s w tym wzgldzie
uszeregowani wzdu pewnego kontinuum: od cakowitego utosamienia
si z judaizmem i Izraelem do nominalnego judaizmu i penej iden
tyfikacji z cywilizacj, w obrbie ktrej zamieszkuj. To ostatnie dotyczy
jednak gwnie ydw yjcych na Zachodzie. Patrz Mordecai M. Kapan.
Judaism as a Civilization, Reconstructionist Press, Philadelphia 1981
(pierwsze wydanie ukazao si w 1934 roku), zwaszcza s. 173-208.

60

Cywilizacje byy rwnie oddalone od siebie w prze

strzeni. Do 1500 roku cywilizacja andyjska i rodkowo
amerykaska nie kontaktoway si ani z innymi, ani ze
sob nawzajem. To samo dotyczyo wczesnych cywiliza
cji doliny Nilu, Tygrysu i Eufratu, Indusu i tej
Rzeki. W kocu do coraz czstszych kontaktw midzycywilizacyjnych zaczo dochodzi we wschodniej czci
basenu Morza rdziemnego, Azji Poudniowo-Zachod
niej i w pnocnych Indiach. Komunikowanie si
kontakty handlowe byy jednak ograniczone przez
odlegoci i niedorozwj rodkw transportu, ktre
umoliwiyby ich pokonanie. Handel morski rozwin
co prawda do pewnego stopnia na Morzu rdziem
nym i Oceanie Indyjskim, ale to konie idce przez
epy, a nie oceaniczne aglowce, byy najwaniejszym
rodkiem lokomocji czcym odrbne cywilizacje wiata
sprzed 1500 roku - w tym niewielkim stopniu, w jakim
oczywicie utrzymyway one ze sob kontakt" .
1

S1

st

2:i

61

Przemieszczanie si idei i technologii midzy cywili,

zacjami miao miejsce, ale trwao to czsto wiele wiekw.
Najwaniejszym zjawiskiem kulturowego przenikania
nie bdcym skutkiem podboju byo zapewne rozpo
wszechnienie si buddyzmu w Chinach, co nastpio
mniej wicej sze wiekw po zrodzeniu si tej religii
w Indiach. Druk wynaleziono w Chinach w V I I I wieku
n.e., a czcionki drukarskie w wieku X I , do Europy
nowinki te dotary jednak dopiero w XV wieku. Papier
zaczto w Chinach wytwarza w I I wieku n.e., do Japonii
technologia jego wyrobu dotara w VII wieku, po czym
zacza si rozprzestrzenia na zachd. W Azji rod
kowej poznano j w V I I I wieku, w Afryce Pnocnej
w X, w Hiszpanii w XII, na pnocy Europy w X I I I wieku.
Inny chiski wynalazek, proch strzelniczy, datowany
na LX wiek, dotar do Arabw po kilkuset latach, a do
Europy w XTV wieku .

W odniesieniu do liczby wszystkich ludzi posugujcych si jzykami, ktrymi m w i

co najmniej milion osb
rdo: Carroll Ouigley, The Evolution of Cmlizations: An Introduction to Historical Analysis,
Utperty Press, Indianapolis 1979, s. 83.

24

Do naj dramatyczniej szych i najwaniejszych kontak

tw midzy cywilizacjami dochodzio wtedy, kiedy lud
nalecy do jednej cywilizacji podbija i eksterminowat
lub podporzdkowywa sobie lud nalecy do innej.
Kontakty takie miay zwykle gwatowny charakter,
byway przy tym krtkie i dochodzio do nich sporadycz
nie. Poczwszy od V I I wieku n.e. rozwiny si wzgld
nie trwae, a czasami wrcz intensywne kontakty mi
dzy cywilizacjami islamu i Zachodu oraz islamu i Indii.
Wikszo interakcji handlowych, kulturowych i mili
tarnych zachodzia jednak w obrbie poszczeglnych
cywilizacji. Zdarzyo si na przykad, e Indie i Chiny
zostay najechane i pobite przez inne ludy (Mogow,
Mongow), ale w ramach kadej z tych cywilizacji
byway dugie okresy walk midzy pastwami. Tak
samo Grecy o wiele czciej walczyli (a take hand
lowali) midzy sob ni z Persami czy innymi nie-Grekami.
62

Napr. Narodziny Zachodu. Europejskie chrzecija

stwo zaczo si wyksztaca w odrbn cywilizacj w VIII
i IX wieku, jednake przez cae stulecia pozostawao
w tyle za innymi. Chiny pod rzdami dynastii Tang,
Sung i Ming, wiat islamu od wieku V I I I do X I I i Bizan
cjum od VIII do X I wieku wyprzedzay Europ pod
wzgldem bogactwa, obszaru terytorium, siy ora,
a take w dziedzinie sztuki, literatury i nauki . Kultura
europejska zacza si rozwija midzy wiekiem XI i XIII.
Rozwj ten uatwiao zachanne i systematyczne przy
waszczanie sobie odpowiednich elementw z wyej
stojcych cywilizacji islamu i Bizancjum, czemu towa
rzyszya adaptacja tego dziedzictwa do warunkw i inte**w Zachodu". W tym samym okresie Wgry, Polska,
^kandynawia i kraje batyckie przyjy zachodnie chrze^astwo, a wraz z nim prawo rzymskie i inne elementy
y lizacji zachodniej. Wschodnia granica zachodniej
25

wi

63

cywilizacji ustalia si tym samym tam, gdzie ju pozostaa, nie ulegajc znaczniejszym zmianom. W wieku
X I I i X I I I Europejczycy starali si podbi Hiszpani
i uzyskali dominacj nad obszarem Morza rdziem
nego. Potem jednak rosnca potga Turcji pooya
kres pierwszemu zamorskiemu imperium Zachodniej
Europy" . Ale okoo roku 1500 odrodzenie kultury
europejskiej byo w penym toku, a pluralizm spoeczny,
rozwj handlu i wynalazki techniczne stworzyy pod
stawy nowej epoki w polityce wiatowej.
Sporadyczne lub ograniczone spotkania midzy cywi
lizacjami ustpiy miejsca nieustajcemu, przemone
mu naporowi Zachodu w jednym kierunku - na wszyst
kie inne cywilizacje. Pod koniec XVI wieku zakoczya
si rekonkwista Pwyspu Iberyjskiego, Portugalczycy
zaczli penetrowa Azj, a Hiszpanie - Ameryk. W ci
gu nastpnych dwustu pidziesiciu lat caa zachodnia
pkula oraz znaczna cz Azji znalazy si pod pano
waniem lub hegemoni pastw europejskich. Pod ko
niec XVIII wieku bezporednia europejska dominacja
zacza ustpowa: najpierw Stany Zjednoczone, na
stpnie Haiti, a potem wikszo krajw Ameryki aci
skiej zbuntoway si przeciw europejskiemu panowaniu
i uzyskay niepodlego. Jednake pod koniec wieku
XIX odrodzony imperializm zachodni rozszerzy pano
wanie Zachodu na prawie ca Afryk, umocni sw
kontrol na subkontynencie indyjskim i w Azji, na
pocztku XX wieku za podporzdkowa sobie bezpo
rednio lub porednio cay Bliski Wschd z wyjtkiem
Turcji. Europejczycy, lub bye europejskie kolonie
(w obu Amerykach), w roku 1800 kontrolowali 35 pro
cent ldowej powierzchni ziemskiego globu, w 1878
- 67 procent, a w 1914 - 84 procent. W 1920 roku odsetek
ten by jeszcze wikszy, bo Wielka Brytania, Francja
i Wochy podzieliy midzy siebie imperium osmaskie.
26

64

1800 roku imperium brytyjskie obejmowao 3,9 min

2 zamieszkanych przez 20 min ludzi. W roku 1900
^ erium wiktoriaskie, nad ktrym soce nigdy nie
hodzio, liczyo sobie 28,5 min k m i 390 min miesz
acw - W trakcie europejskiej ekspansji unicest
wiona zostaa cywilizacja andyjska i rodkowoamery
kaska, indyjska i islamska wraz z Afryk zostay
odporzdkowane Zachodowi, a Chiny znalazy si
w orbicie jego wpyww. Naporowi Zachodu zdoaa si
oprze tylko cywilizacja rosyjska, japoska i etiopska,
trzy wyjtkowo scentralizowane monarchie, ktre zacho
way niepodlego. Przez czterysta lat stosunki midzy
krgami kulturowymi sprowadzay si do podporzdko
wania innych spoeczestw cywilizacji Zachodu.
Ten jedyny w swoim rodzaju stan rzeczy uwarunkowa
ny by midzy innymi struktur spoeczestwa i stosun
kami klasowymi na Zachodzie, rozwojem miast i handlu,
wzgldnym rozproszeniem wadzy i jej podziaem midzy
stany i krla oraz wadz wieck i religijn, rodzcym si
poczuciem wiadomoci narodowej i rozbudow pastwo
wej biurokracji. Gwna przesanka ekspansji Zachodu
miaa jednak charakter techniczny, wynaleziono bowiem
metody nawigacji umoliwiajce przemierzanie oceanw
i docieranie do dalekich ludw, a take rodki militarne,
ktre uatwiy podbj tych ludw. Jak zauway Geoffrey
Parker, rozwj Zachodu zalea w znacznej mierze od
uycia przemocy, od tego, e ukad si midzy Europej
czykami a ich zamorskimi przeciwnikami przechyla si
na korzy tych pierwszych. Ludziom Zachodu udao si
stworzy midzy 1500 a 1750 rokiem pierwsze wiatowe
imperium przede wszystkim dziki wynalazkom uatwia
jcym prowadzenie wojny, temu, co si okrela mianem
'"ewolucji militarnej'. Zachd zawdzicza take swoj
fkspansj przewadze organizacyjnej, lepszej dyscyplinie
Wyszkoleniu swoich onierzy, a take lepszej broni,
lTCl

27

transportowi, logistyce i subie medycznej. Wszystko

to byo wytworem rewolucji przemysowej" . Zachd
nie podbi wiata dziki wyszoci swoich ideaw, war
toci czy religii (na ktr nawrcio si niewielu przed
stawicieli innych cywilizacji), lecz dziki przewadze
w stosowaniu zorganizowanej przemocy. Ludzie Zachodu
czsto o tym zapominaj, ludzie spoza krgu tej cywili
zacji nie robi tego nigdy.
Okoo roku 1910 wiat by bardziej zjednoczony poli
tycznie i ekonomicznie ni kiedykolwiek w dziejach
ludzkoci. Handel midzynarodowy mia wikszy ni
kiedykolwiek udzia w produkcie wiatowym brutto.
Zbliy si do tego poziomu dopiero w latach siedem
dziesitych i osiemdziesitych. Na pocztku naszego
stulecia midzynarodowe inwestycje miay take wik
szy ni kiedykolwiek udzia w caoksztacie inwestycji
Sowo cywilizacja" stanowio synonim cywilizacji za
chodniej. Prawo midzynarodowe byo zachodnim pra
wem midzynarodowym wywodzcym si z tradycji
Grocjusza. System midzynarodowy oparty by na trak
tacie westfalskim, obejmowa suwerenne cywilizowa
ne" pastwa narodowe oraz kontrolowane przez nie
terytoria kolonialne.
28

29

Wyonienie si tego ukadu midzynarodowego defi

niowanego w zachodnich kategoriach byo drug wielk
przemian, jaka zasza w polityce globalnej po 1500
roku. Wchodzc z krajami niezachodnimi w relacje
oparte na dominacji i podporzdkowaniu, kraje Zachodu
ustanawiay midzy sob stosunki bardziej ni dotd
rwnorzdne. Interakcje midzy organizmami politycz
nymi w obrbie jednej cywilizacji przypominay ukad
stosunkw w ramach cywilizacji chiskiej, indyjskiej
i greckiej. Opieray si na kulturowej homogenicznoci,
na ktr skada si Jzyk, system prawa, religi '
administracja, stosunki panujce w rolnictwie, system
3

66

c i ziemskiej, a take prawdopodobnie pokre stwo". Narody europejskie miay wspln kultur
otrzymyway ze sob cise kontakty poprzez aktywn
j handlow, nieustanne przemieszczanie si
Azi oraz zawieranie maestw midzy rodami panu. -yjni". Toczyy rwnie midzy sob bezustanne walki:
nokj w Europie by wyjtkiem, nie regu . Chocia
rzez wikszo omawianego okresu imperium osma
skie kontrolowao prawie jedn czwart terytorium
uwaanego za europejskie, Turcji nie uznawano za
czonka europejskiego systemu midzynarodowego.
Przez sto pidziesit lat nad polityk cywilizacji
zachodniej ciya wielka schizma religijna oraz wojny
religijne i dynastyczne. Przez nastpne ptora wieku po
traktacie westfalskim konflikty toczyy si gwnie
midzy wadcami - cesarzami, monarchami absolutny
mi i konstytucyjnymi dcymi do rozbudowy swoich
aparatw pastwowych i armii, umocnienia potgi gos
podarczej opartej na merkantylizmie oraz, co najwa
niejsze, do poszerzenia swego terytorium. W trakcie tego
procesu stworzyli pastwo narodowe. Poczwszy od
rewolucji francuskiej gwne linie konfliktw przebiega
y midzy pastwami, a nie midzy wadcami. Jak si
wyrazi R.R. Palmer, z rokiem 1793 skoczyy si wojny
krlw, zaczy si wojny narodw" . Ten dziewitna
stowieczny model utrzyma si do I wojny wiatowej.
n 0

a n

30

31

W 1917 roku, po rewolucji rosyjskiej, miejsce konfliktu

midzy pastwami narodowymi zaj konflikt ideologii.
Najpierw rozgrywa si midzy faszyzmem, komunize m i liberaln demokracj, nastpnie midzy dwoma
->statnimi. W latach zimnej wojny ucielenieniem tych
ideologii stay si dwa supermocarstwa, z ktrych kade
krelao sw tosamo w ideologicznych kategoriach,

za nie byo pastwem narodowym w tradycyjym europejskim sensie. Dojcie marksizmu do wadzy,
m

Z a

n e

67

najpierw w Rosji, potem w Chinach i Wietnamie, stano,

wio faz przejciow od europejskiego systemu midzy,
narodowego do posteuropejskiego systemu wielocywilj.
zacyjnego. Marksizm by wytworem cywilizacji
europejskiej, nie zapuci tu jednak korzeni ani nie
odnis sukcesw. Zosta natomiast importowany przez
elity modernizatorw i rewolucjonistw do krajw nieza
chodnich. Mao i Ho Szi Minh adaptowali go do swoich
celw i uyli do przeciwstawienia si potdze Zachodu,
zmobilizowania swoich ludw, ugruntowania tosamoci
narodowej i umocnienia autonomii swoich krajw
w opozycji do Zachodu. Zaamanie si tej ideologii
w Zwizku Radzieckim i jej daleko idca adaptacja do
lokalnych warunkw w Chinach i Wietnamie wcale
jednak nie musz oznacza, e kraje te zapoycz
zachodni ideologi liberalnej demokracji. Europejczycy
i Amerykanie, ktrzy zakadaj, e to nastpi, mog
zosta zaskoczeni twrczymi zdolnociami, opornoci
i wyjtkowoci kultur niezachodnich.
Interakcje. System wielocywilizacyjny. W XX wieku
stosunki midzy cywilizacjami przeszy wic z fazy
jednokierunkowego naporu jednej z nich na wszystkie
inne w stadium intensywnych, cigych i wielokierun
kowych interakcji midzy wszystkimi. Zanika zaczy
obie gwne cechy poprzedniej epoki stosunkw midzycywilizacyjnych.
Po pierwsze, jak to z upodobaniem powtarzaj history
cy, skoczya si ekspansja Zachodu" i zacz bunt
przeciw Zachodowi". Nierwno, z przerwami i zaamania
mi, potga Zachodu saba w porwnaniu z si innych
cywilizacji. Mapa wiata z 1900 roku mao przypominaa
map z roku 1920. Zmieni si ukad si militarnych
i ekonomicznych, a take wpyww politycznych (zajmie
my si tym bardziej szczegowo w jednym z nastpnych
68

. iaw)- Zachd nadal wywiera znaczny nacisk na

kraje, '
k i z pozostaymi cywilizacjami
^ o r a z wikszym stopniu s ksztatowane przez jego
I kcie na odbywajce si tam przemiany. Kraje nieza
wodnie, ktre przestay by przedmiotami historii twoonej P
Zachd, w coraz wikszym stopniu ksztatuj
swoj wasn histori, a take dzieje dawnego hegemona.
po drugie, w rezultacie tych procesw system midzy
narodowy wykroczy poza granice Zachodu i obj wiele
ywili Ji- Rwnoczenie wygas konflikt midzy pa
stwami Zachodu, przez wiele wiekw ksztatujcy ten
system. Pod koniec XX wieku Zachd jako cywilizacja
wyszed ze stadium pastwa wojujcego" i wkracza
w faz pastwa uniwersalnego". Faza ta jeszcze si nie
dopenia, pastwa narodowe Zachodu cz si bowiem
w dwie uasi-uniwersalne jednostki pastwowe - Euro
p i Ameryk Pnocn. Jednake oba te organizmy
i ich czci skadowe poczone s niezwykle zoon
sieci formalnych i nieformalnych wizi instytucjonal
nych. Pastwa uniwersalne poprzednich cywilizacji byy
imperiami, poniewa jednak polityczn form cywiliza
cji zachodniej jest demokracja, wyaniajce si pastwo
uniwersalne tej cywilizacji nie ma charakteru imperium,
jest to raczej zwizek federacji, konfederacji, systemw
i organizacji midzynarodowych.
1 0

e j e

s t o s u n

r z e z

zac

Do wielkich ideologii politycznych XX wieku naley

liberalizm, socjalizm, anarchizm, korporacjonizm, mar
ksizm, komunizm, socjaldemokracja, konserwatyzm,
nacjonalizm, faszyzm i chrzecijaska demokracja. Jed
no je czy: s wytworami cywilizacji zachodniej. adna
"ina cywilizacja nie zrodzia znaczcej ideologii poli
tycznej, Zachd natomiast nigdy nie stworzy wielkiej
religii. Wszystkie wielkie religie wiata powstay w nie
zachodnich krgach kulturowych i starsze s przewanie
d cywilizacji zachodniej. W miar wychodzenia wiata
69

z fazy naznaczonej przez cywilizacj zachodni zanikaj

ideologie typowe dla jej pnego stadium, a ich miejsce
zajmuj religie i inne formy tosamoci o podou
kulturowym. Nastpuje kres westfalskiego rozdziau
religii od polityki midzynarodowej, tego szczeglnego
wytworu cywilizacji zachodniej. Jak stwierdza Edward
Mortimer, religia coraz bardziej przenika sprawy mi
dzynarodowe . Miejsce zrodzonego na Zachodzie zde
rzenia idei politycznych zajmuje midzycywilizacyjne
zderzenie kultur i religii.
Globalna geografia polityczna ulega wic zmianie
- od jednego wiata w 1920 roku do trzech w latach
szedziesitych i ponad p tuzina w latach dziewidzie
sitych. Rwnoczenie wiatowe imperium Zachodu
z 1920 roku skurczyo si do o wiele mniejszego Wolnego
wiata" lat szedziesitych (do ktrego zaliczao si
wiele pastw niezachodnich przeciwnych komunizmowi),
nastpnie za do jeszcze bardziej ograniczonego Zachodu
lat dziewidziesitych. Zmiana ta znalaza semantyczny
wyraz: w okresie od 1988 do 1993 roku coraz rzadziej
uywano nacechowanego ideologicznie terminu Wolny
wiat", coraz czciej za cywilizacyjnego okrelenia
Zachd". Znamienne jest take coraz czstsze wymienia
nie islamu jako zjawiska kulturowo-politycznego, a take
Wielkich Chin", Rosji i jej ssiedztwa oraz Unii Europej
skiej - wszystko to s za terminy o cywilizacyjnym
znaczeniu. Kontakty midzycywilizacyjne w tej trzeciej
fazie s o wiele czstsze i intensywniejsze ni w pierwszej
oraz bardziej rwnorzdne i wzajemne ni w drugiej.
W odrnieniu od okresu zimnej wojny nie ma teraz
przewagi adnego pojedynczego podziau midzy Zacho
dem a innymi cywilizacjami, istnieje wiele linii podziau.
Z systemem midzynarodowym, zdaniem Hedleya
Bulla, mamy do czynienia wtedy, gdy dwa pastwa lub
wicej utrzymuj midzy sob dostateczny kontakt i na

W b e l a ' M W W W O L N Y WIAT" I ZACHD"

2

32

70

r D

Ile razy wymieniono

\0%L

1988

1993

New York Times"

Wolny wiat
Zachd

71
46

44
144

-38
+213

Washington Post"
Wolny wiat
Zachd

112
36

67
87

-40
+142

protokoy Kongresu
Wolny wiat
Zachd

356
7

114
10

-68
+43

tyle wpywaj nawzajem na swoje decyzje, e do pew

nego stopnia zachowuj si jak cz pewnej caoci".
Spoeczno midzynarodowa powstaje jednak tylko
wtedy, gdy pastwa tworzce system midzynarodowy
maj wsplne interesy i wsplne wartoci", uwaaj,
e wie je zbir wsplnych zasad", uczestnicz w pracy
wsplnych instytucji" i nale do jednej kultury lub
cywilizacji" . Podobnie jak byo to przedtem w cywili
zacji sumeryjskiej, greckiej, hellenistycznej, chiskiej,
indyjskiej i islamskiej, midzynarodowy system euro
pejski w okresie od XVII do XIX wieku stanowi spoecz
no midzynarodow. W XIX i XX wieku rozszerzy
si, by obj wszystkie kraje nalece do innych cywili
zacji. Do krajw tych eksportowano rwnie niektre
europejskie instytucje i zwyczaje. Wspomnianym kra
jom nadal jednak brak wsplnej kultury, ktra stanowia
podstaw europejskiej spoecznoci midzynarodowej.
W kategoriach brytyjskiej teorii stosunkw midzy
narodowych wiat stanowi wic dobrze rozwinity sys
tem, lecz spoeczno midzynarodowa w najlepszym
razie jest dopiero w zalku.
33

Kada cywilizacja postrzega siebie jako ppek wiata,

histori sw spisuje jako centralny dramat dziejw
ludzkoci. Zachodu dotyczy to prawdopodobnie w jeszcze
^Ckszym stopniu ni innych krgw kulturowych. Taki
a

71

monocywilizacyjny punkt widzenia staje si jednak cora?

mniej adekwatny i przydatny we wspczesnym wiecie
Badacze cywilizacji dawno ten truizm uznali. W I9jg
roku Spengler podda krytyce t ograniczon wizj historii
dominujc na Zachodzie, z jej cisym podziaem na
staroytno, redniowiecze i er nowoytn, odnoszcym
si tylko do Zachodu. Stwierdzi, e t ptolemejsk
interpretacj dziejw naley zastpi kopernikask
a pust koncepcj jednej historii linearnej zastpi
dramatem wielu potnych kultur" . Kilkadziesit lat
po nim Toynbee podda surowej krytyce prowincjonalizm
i impertynencj" Zachodu przejawiajce si w egocent
rycznych zudzeniach", jakoby cay wiat krci si wok
niego, jakoby istnia jaki nie zmieniajcy si Wschd",
a postp" by nieuchronny. Podobnie jak Spengler nie
zakada, e historia jest jedna, e istnieje Jedna tylko,
nasza rzeka cywilizacji, wszystkie za inne s dopywami
albo gin w pustynnych piaskach" . Pidziesit lat po
Toynbeem Braudel take apelowa o przyjcie szerszej
perspektywy i zrozumienie wielkich cywilizacyjnych
konfliktw wiata i mnogoci jego cywilizacji" . Zu
dzenia i przesdy, przed ktrymi ostrzegali ci uczeni,
nadal si jednak utrzymuj, czego wyrazem jest pod
koniec XX wieku rozpowszechnienie zaciankowej kon
cepcji, jakoby europejska cywilizacja Zachodu stanowia
obecnie uniwersaln cywilizacj wiatow.
34

35

36

Przypisy
1

Historia wiata to historia wielkich kultur". Oswald Spengler, Dectine

of the West (Untergang des Abendlandes), A.A. Knopf, New York
1926-1928, II, 170. Do najwaniejszych prac tych uczonych, analizujcych

72

re i dynamik cywilizacji, nale m.in.: Max Weber, The Sociology of

'
przel. Ephraim Fischoff, Beacon Press, Boston 1968 [wydanie
ikie '- wybr: Szkice z socjologii religii, przei. Jerzy Prokopiuk,
P?
Wandowski, Ksika i Wiedza, Warszawa 1984, 1995]; Emile
lcheirn, Marcel Mauss, Note on the Notion of Ciuilization, Social
arch",' 38 (1971), s. 808-813; Oswald Spengler, Decline of the West;
r r i m Sorokin, Social and Cultural Dynamics, American Books Co.,'
w York 1937-1985, 4 tomy; Arnold Toynbee, A Study of History,
Oxford University Press, Oxford 1934-1961 (12 tomw); Alfred Weber,
Klturgeschichte ais Kultursozioiogie, A.W. Sijthoff s Uitgerversmaatsh opij N.V., Leiden 1935; A. L. Kroeber, Configurations of Culture
Crowth, University of California Press, Berkeley 1944 i Style and
Ci ilizations, Greenwood Press, Westport 1973; Philip Bagby, Culture
d History: Prolegomena to the Comparative Study of Civilizations,
Longmans, Green, London 1958 [Kultura i historia. Prolegomena do
oorumawczego badania cywilizacji, przei. Jerzy Jedlicki, PIW, Warszawa
1975]' Carroll Quigley, The Euolution of Civilizations: An Introduction to
Historica! Analysis, Macmillan, New York 1961; Rushton Coulborn, The
Ogin ofCivilized Societies, Princeton University Press, Princeton 1959;
S N. Eisenstadt, Cultural Traditions and Political Dynamics: The Origins
and Modes of ldeological Politics, British Journal of Sociology", 32
(czerwiec 1981), s. 155-181; Fernand Braudel, History of Cimlizations,
Allen Lane-Penguin Press, New York 1994 i On History, University of
Chicago Press, Chicago 1980 [Historia i trwanie (wybr), przei.
B. Geremek, Czytelnik, Warszawa 1971]; William H. McNeill, The Rise of
the West: A History of the Huma Community, University of Chicago
Press, Chicago 1963; Adda B. Bozeman, Cwilizations Under Stress,
Virginia Ouarterly Review", 51 (zima 1975), s. 1-18, Strategie Intelligence
and Statecraft, Brassey's, Washington 1992 i Politics and Culture in
International History: From the Ancient Near East to the Opening of the
Modern Age, Transaction Publishers, New Brunswick 1994; Christopher
Dawson, Dynamics of World History, Sherwood Sugden Co., LaSalle
1978 i The Movement of World Revolution, Sheed and Ward, New York
1959; Immanuel Wallerstein, Geopolitics and Geoculture: Essays on the
Changing World-system, Cambridge University Press, Cambridge 1992;
Felipe Fernandez-Arnesto, Millennium: A History of the Last Thousand
Years, Scribners, Nowy Jork 1995. Do prac tych mona doda ostatni
prac Louisa Hartza A Synthesis of World History, Humanity Press,
Zurich 1983, ktra, jak komentuje Samuel Beer, z wyjtkow przenik
liwoci przewiduje podzia ludzkoci bardzo podobny do obecnego, jaki
powsta po zakoczeniu zimnej wojny, na pi wielkich obszarw
kulturowych": chrzecijaski, muzumaski, hinduistyczny, konfucjaski
i afrykaski. Memoria Minut, Louis Hartz, Harvard University Gazette", 89 (27 maja 1994). Nieocenionym kompendium i wstpem do analizy
cywilizacji jest praca Matthew Melko, The Natur of Cimlizations, Porter
Sargent, Boston 1969. Wdziczny take jestem za poyteczne sugestie
zawarte w pracy Haywarda W. Alkera, jr omawiajcej mj artyku
opublikowany w Foreign Affairs": If Not Huntingtons 'Civilizations'
fnen Whose?" (praca nie publikowana, Massachusetts Institute of
Technology, 25 marca 1994).
a

DUr

73

Braudel, Historia i trwanie, s. 257-260,306-307 i History of Civilization

s. 4-5; Gerrit W. Gong, The Standard of Cwilizatkm" in International
Society, Clarendon Press, Oxford 1984, s. 81 i n., 97-100; Wallerstein
Ceopolitics and Geoculture, s. 160 i n., 215 i n.; Arnold J . Toynbe
Study of History, X, 274-275 i Cywilizacja w czasie prby
(Civilisati
on Trial), przel. Wojciech Madej, Przedwit, Warszawa 1991, s. 21.
Braudel, Historia i trwanie, s. 296. Obszerny przegld definicji kultury
i cywilizacji, zwaszcza przy uwzgldnieniu niemieckiego rozrnienia
znale mona w: A L . Kroeber, Clyde Kluckhohn, Culture: A Critieaj
Review of Concepts and Definitions, Papers of Peabody Museum of
American Archaeology and Ethnology, Harvard University, Cambridge
vol, XLVII, nr 1, 1952, passim, zwaszcza s. 15-29.
Bozeman, Cwilizations Under Stress, s. 1.
Durkheim, Mauss, Notion of Civilization, s. 811; Braudel, Historia
i trwanie, s. 291; Melko, Natur of Cwilizations, s. 8; Wallerstein
Geopoiittcs and Geoculture, s. 215; Dawson, Dynamics of World History
s. 51,402; Spengler, Decline of the West, I, s. 31. Co ciekawe, w siedemnastotomowej International Encyclopedia of Social Sciences (Macmillan
and Free Press, ed. David L. Sills, New York 1968) nie ma podstawowego
hasa cywilizacja" ani cywilizacje". Pojcie cywilizacji" (w liczbie
pojedynczej) omwione jest w podrozdziale artykuu Rewolucja miej
ska", a o cywilizacjach wspomina si w artykule Kultura".
Herodot, Dzieje, prze. Seweryn Hammer, Czytelnik, Warszawa 1959,
t. II, s. 254.
Edward A. Tiryakian, Re/lections on the Sociology of Cwilizations,
Sociological Analysis", 35 (lato 1974), s. 125.
Toynbee, Study of History, I, 455, cytowane przez Melko, Natur of
Cimlizations, s. 8-9; Braudel, Historia i trwanie, s. 291.
Braudel, History of Cwilizations, s. 35 i Historia i trwanie, s.301-302.
Bozeman, Strategie Intelligence and Statecraft, s. 26.
Quigley, Evolution of Cwilizations, s. 146 i n.; Melko, Natur of
Cwilizations, s. 101 i n. Patrz D.C. Somervell, Argument, w opracowa
nym przez niego skrcie A Study of History Toynbeego, tomy I-VI,
Oxford University Press, Oxford 1946, s. 569 i n.
Lucian W. Pye, China: Erratic State, Frustrated Society, Foreign
Affairs", 69 (jesie 1990), s. 58.
Patrz Quigley, Evolution of Cwilizations, rozdz. 3, zwaszcza s. 77, 84;
Max Weber, The Social Psychology of World Religions, w: From Max
Weber: Essays in Sociology, Routledge, London 1991, s. 267; Bagby.
Culture and History, s. 165-174; Spengler, Decline ofthe West, II, 31 i n.;
Toynbee, Study of History, I, 133, XII, 546-547; Braudel, History of
Cwilizations, passim; McNeill, The Rise of the West, passim; Rostovanyi,
Clash of Cwilizations, s. 8-9.
Melko, Natur of Ciwlizations, s. 133.
Braudel, On History, s. 226.
W latach dziewidziesitych ukazaa si wana praca pira znawcy obu
kultur: Claudio Veliz, The New World of the Gothic Fox, University of
California Press, Berkeley 1994.
Patrz Charles A. Beard, Mary R. Beard, The Rise of American Cimlization, Macmillan, New York 1927, 2 tomy; Max Lerner, America as
s

0n

f\ ilizatkm, Simon & Schuster, New York 1957. Uderzajc w patriotycz strun. Lerner twierdzi, ze dobrze to czy le, ale Ameryka jest tym,
m jest - odrbn kultur o wielu wasnych cechach przesdzajcych
" - \ sile i znaczeniu, stojc obok Grecji i Rzymu jako jedna z wielkich
^Lilizacji wyrniajcych si w dziejach ludzkoci". Jednake przyznaje
Syyre, > " P
' adnej z wielkich teorii historii nie ma miejsca na
koncepcje Ameryki jako odrbnej cywilizacji" (s. 58-59).
ii O roli fragmentw cywilizacji europejskiej tworzcych nowe spoecze^,3 w Ameryce Pnocnej i aciskiej, Afryce Poudniowej i Australii

Louis Hartz, The Founding of New Societies: Studies in the

History of the United States, Latin America, South Africa, Canada, and
Australia, Harcourt, Brace & World, New York 1964.
i Dawson, Dynamics of World History, s. 128. Patrz te Mary C. Bateson,
Beyond Soveveignty: An Emerging Global Cwilizatkm, w: R.B.J. Walker,
Saul H. Mendlovitz (red.), Coutendinp. Sovereignties: Redefining Political
Community, Lynne Rienner, Boulder 1990, s. 148-149.
20 toynbee zalicza buddyzm therawada i buddyzm lamaistyczny do
cywilizacji skostniaych. Siudy of History, I, s. 35, 91-92.
Ji Patrz np. Bernard Lewis, Islam and the West, Oxford University Press,
New York 1993; Toynbee, Study of History, rozdz. IX, Contacts between
Cwilizations in Space (Encounters between Contemporaries)", VIII, 88
i n.; Benjamin Nelson. Cwilizational Complexes and Intercttltzational
Encounters, Sociological Analysis", 34 (lato 1973), s. 79-105.
N. Eisenstadt, Cultural Traditions and Political Dynamics: The Origins
and Modes of Ideological Politics, British Journal of Sociology",
32 (czerwiec 1981), 157 oraz The Arial Age: The Emergence of Transcedental Vision and the Rise of Clerics, Archives Europeennes de
Sociologie", 22 (nr 1, 1982), 298. Patrz take Benjamin I. Schwartz, The
Age of Transcendence in Wisdom, Revolution, and Doubt: Perspectwes
on the First Millennium B.C., Daedalus", 104 (wiosna 1975), s. 3.
Koncepcj Epoki Osi stworzy Karl Jaspers, Vom Ursprung und Ziei der
Geschtchte, Artemisverlag, Zurich 1949.
Toynbee, Cywilizacja w czasie prby, s. 50. Por. William H. McNeill,
The Rise of the West, s. 295-298. Autor podkrela, e tu przed nastaniem
ery chrzecijastwa zorganizowane szlaki handlowe, ldowe i morskie
(...) czyy cztery wielkie kultury tego kontynentu".
Braudel, On History, s. 14: (...) zapoyczenia kulturowe przybyway
w maych dawkach, opnione, miay bowiem do przebycia dalek
drog, ktr powoli pokonyway. Jeli wierzy historykom, chiskie
stroje z okresu dynastii Tang [618-907] dopiero w XV wieku dotary na
Cypr i wietny dwr Lusignanw. Std dziki ruchliwemu handlowi
rdziemnomorskiemu znalazy drog do Francji i na ekscentryczny
*vr Karola VI, gdzie wysokie czepce (hennin) i buty z dugimi nosami
stay si niezmiernie popularne - dziedzictwo dawno umarego wiata,
25 "'czym wiato docierajce do nas z wygasych ju gwiazd".
2e f
Toynbee, Study of History, VIII, s. 347-348.
2, Mc Neill, R i / the West, s. 547.
- K . Fieldhouse, Economics and Empire, 1830-1914, Macmillan, London
1984, s. 3; F . J . C Hearnshaw, Sea Power and Empire, George Harrap
Co., London 1940, s. 179.
v

r a w

s z e

2 2

a t r z

s e

75

Geoffrey Parker, The Military Revolution: Military Innovation and tfcg

Rise of the West, Cambridge University Press, Cambridge 1988, . 4.
Michael Howard, The Military Factor in European Expansion, w: Hedley
Buli, Adam Watson (red.), The Expansion of International Society
Clarendon Press, London 1984, s. 33 i n.
A.G. Kenwood, A L . Lougheed, The Growth ofthe International Econorriy
1820-1990, Routledge, London 1992, s. 78-79; Angus Maddison, Dynarnk
Forces in Capitalist Deuelopment, Oxford University Press, New Yori
1991, s. 326-327; Alan S. Blinder, za New York Times", 12 marca I995
Patrz take Simon Kuznets, Ouantitatiue Aspects of the Econorak
Growth ofNations - X. Level and Structure of Foreign Trade: Long-t
Trends, Economic Development and Cultural Change", 15 (stycze
1967, cz II), s. 2-10.
Charles Tilly, Re/Iections on the History of European State-making,
Tilly (red.), The Formation of National States in Western Europ,
Princeton University Press, Princeton 1975, s. 18.
R.R. Palmer, Fredeck the Great, Guibert, Bulow: From Dynastie to
National War, w; Peter Paret (red.), Makers of Modem Strategy from
Machiavelli to the Nuclear Age, Princeton University Press, Princeton
1986 s. 119.
Edward Mortimer, Christianity and Islam, International Affairs", 67
(stycze 1991), s. 7.
Hedley Buli, The Anarchical Society, Columbia University Press, New
York 1977, s. 9-13. Patrz take: Adam Watson, The Evolution of Inter
national Society, Routledge, London 1992, i Barry Buzan, From Inter
national System to International Society: Structural Realism and
Regime Theory Meet the English School, International Organization",
47 (lato 1993), 327-352, ktry wprowadza rozrnienie midzy cywiliza
cyjnym i funkcjonalnym" modelem spoecznoci midzynarodowej
i dochodzi do wniosku, e cywilizacyjne spoecznoci midzynarodowe
zdominoway annay historii" i e J a k si wydaje, funkcjonalne spoecz
noci midzynarodowe nie wystpuj w postaci czystej" (s. 336).
Spengler, Decline of the West, I, s. 93-94.
Toynbee, Study of History, I, s. 149 i n., 154,157 i n.
Braudel, On Histony, s. xxxiii.
s

III
Cywilizacja uniwersalna:
modernizacja i westernizacja

erm

w ;

CO OZNACZA CYWILIZACJA UNIWERSALNA"

Zdaniem niektrych rodzi si obecnie na naszych
oczach co, co V.S. Naipaul okreli mianem cywilizacji
uniwersalnej" . C takiego ten termin oznacza? Ogl
nie rzecz biorc, zakada kulturowe jednoczenie si
ludzkoci i coraz powszechniejsz akceptacj wsplnych
wartoci, przekona, orientacji, zwyczajw i instytucji
przez narody caego wiata. W bardziej szczegowym
rozumieniu idea ta moe oznacza pewne rzeczy, ktre
s gbokie, lecz nie maj znaczenia [w tym kontekcie],
inne, ktre maj znaczenie, lecz nie s gbokie, i jeszcze
inne, bez wikszego znaczenia i powierzchowne.
Po pierwsze, istniej elementarne wartoci, jak uzna
wanie morderstwa za zo, ktre s wsplne dla wszyst
kich spoeczestw. To samo odnosi si do niektrych
Podstawowych instytucji, jak pewne formy rodziny.
Wikszo czonkw wikszoci spoeczestw posiada
Podobne poczucie moralnoci", wsplne etyczne minin , na ktre skadaj si elementarne pojcia dobra
a . Jeli to si wanie rozumie pod pojciem cywili^ c j i uniwersalnej, to s to sprawy gbokie i niezmierWazne, ale nienowe i bez znaczenia dla naszych
1

m u r

1 z

77

rozwaa. Fakt, e na przestrzeni dziejw ludzie posi .

dali kilka wsplnych podstawowych wartoci i instytucji
[spoecznych], moe wyjania niektre stae elementy
ludzkiego zachowania, nie objani jednak historii,
ktr skadaj si zmiany tego zachowania. Na dodatek, jeli istnieje cywilizacja uniwersalna wsplna caej
ludzkoci, to jakim terminem okrelimy wielkie ludzkie
grupy powstae na bazie kultury, nad ktrymi jest ju
tylko gatunek ludzki? Ludzko dzieli si na podgrupy;
plemiona, narody i wiksze jednostki kulturowe zwane
normalnie cywilizacjami. Jeli temu ostatniemu ter
minowi mamy nada szersze znaczenie i odnie go
wycznie do tego, co jest wsplne dla caej ludzkoci,
naleaoby albo wynale nowe okrelenie dla najwik
szych ugrupowa powstaych na bazie kultury (mniej
szych ni caa ludzko), albo zaoy, e s one w zani
ku. Vaclav Havel stwierdzi na przykad: yjemy dzi
w jednej cywilizacji globalnej", ktra stanowi tylko
cienk warstewk pokrywajc lub skrywajc ca
rnorodno kultur, ludw, wiatw religii, tradycji
historycznych i postaw uksztatowanych przez histori.
Wszystkie one w pewnym sensie znajduj si pod
spodem" . Ograniczanie pojcia cywilizacji do szczebla
globalnego i okrelanie mianem kultur" lub subcywilizacji" najwikszych organizmw kulturowych,
ktre na przestrzeni dziejw zawsze nazywano cywiliza
cjami, prowadzi tylko do semantycznego zamieszania.
a

n a

Hayward Alker susznie wytkn, e w moim artykule na amach Foreign

Affairs" z samej definicji wykluczyem pojcie cywilizacji wiatowej,
okrelajc cywilizacj jako najwyszy stopie ugrupowania ludzi i najszer
sz paszczyzn kulturowej tosamoci, powyej ktrej jest tylko ludzko
jako pojcie odrniajce czowieka od innych gatunkw". W takim sensie,
rzecz jasna, termin ten by uywany przez wikszo badaczy cywilizacji
Jednake w tym rozdziale rozluniam t definicj, by dopuci moliwo
identyfikowania si przez ludzi z caego wiata z odrbn kultur globalna
dopeniajc lub wypierajc cywilizacje w tradycyjnym sensie.

78

po drugie, terminu cywilizacja uniwersalna" mona

h VJ odniesieniu do elementw wsplnych cywilizoiiV
*
spoeczestwom, jak miasta i umiejtno czy
ni i p i
>
odrniaj je od spoeczestw
^ i t y w n y c h i od barbarzycw. Jest to oczywicie
iecie osiemnastowieczne, uywane w liczbie pojedyn^ j w takim te znaczeniu cywilizacja uniwersalna si
tworzy, ku przeraeniu antropologw i nie tylko, obseruarjcych ze zgroz zanikanie prymitywnych ludw.
Cywilizacja w takim znaczeniu rozwijaa si stopniowo
przez ca histori ludzkoci, a jej szerzenie si nie
przeszkadzao istnieniu wielu cywilizacji (w liczbie
mnogiej).
Po trzecie, pojcie cywilizacji uniwersalnej" moe
odnosi si do przekona, wartoci i doktryn przyj
mowanych obecnie przez wielu ludzi z krgu cywilizacji
zachodniej oraz przez niektrych nalecych do innych
krgw kulturowych. Pasowaoby tutaj okrelenie kul
tura Davos". Co roku mniej wicej tysic biznesmenw,
bankierw, urzdnikw pastwowych, intelektualistw
i dziennikarzy z wielu krajw spotyka si na wiatowym
Forum Ekonomicznym w szwajcarskim miecie Davos.
Prawie wszyscy maj dyplomy uniwersyteckie z fizyki,
nauk spoecznych, biznesu lub prawa, pracuj w sferze
sw lub liczb (albo z jednymi i drugimi), pynnie
Posuguj si jzykiem angielskim, zatrudniani s przez
dy, korporacje, uczelnie o szerokich kontaktach
zagranicznych, czsto podruj po wiecie. czy ich
Wara w indywidualizm, gospodark rynkow i demoJ , powszechna w krgu cywilizacji zachodniej,
udzie z Davos sprawuj kontrol nad wszystkimi
stytucjami midzynarodowymi, rzdz w wielu pan
a c h - kontroluj przewaajc cz zasobw gospodar
nych i militarnych. Kultura Davos ma wic ogromne
enie, ilu jednak ludzi w skali caego wiata mona
y r n

s a n i a

k t o r e

z e

rz

rac

ln

Cz

79

do niej zaliczy? Poza Zachodem jest to prawdopodoh.

nie niecae 50 min, czyli 1 procent ludnoci wiata
a moe tylko jedna dziesita tego procenta. Daleko j j
do kultury uniwersalnej, przywdcy za, zaliczani d
krgu kultury Davos, niekoniecznie maj siln pozycj
we wasnych krajach. Jak podkrela Hedley Buli, u
wsplna kultura intelektualna istnieje wycznie na
szczeblu elit. Wtpi naley, czy nawet na paszczynie
dyplomatycznej obejmuje to, co okrela si mianem
wsplnej kultury moralnej czy te zestawu wsplnych
wartoci, a co jest rzecz odrbn od kultury intelek
tualnej" .
Po czwarte, popularno zyskuje koncepcja, e rozpo
wszechnianie si na caym wiecie zachodnich wzorcw
konsumpcji oraz kultury masowej tworzy cywilizacj
uniwersaln. Nie jest to argument szczeglnie gboki
czy znaczcy. Przez cae dzieje ludzkoci nowinki kultu
ralne byy przekazywane z jednej cywilizacji do drugiej.
Wynalazki dokonane przez jedn cywilizacj s regular
nie przejmowane przez inne. Chodzi tu jednak albo
o techniki nie pocigajce za sob znaczcych skutkw
kulturowych, albo nowinki, ktre pojawiaj si i przemi
jaj, nie zmieniajc kultury tworzcej podstaw cywiliza
cji, ktra je przyjmuje. Przyjmowane s albo ze wzgldu
na sw egzotyk", albo bywaj narzucone. W minionych
stuleciach Zachd zachwyca si od czasu do czasu
rnymi aspektami kultury chiskiej czy hinduskiej.
W XIX wieku zapoyczenia z kultury zachodniej zyskay
popularno w Chinach i Indiach, wydawao si bowiem,
e odzwierciedlaj potg Zachodu. Spotykane dzisiaj
twierdzenie, jakoby rozpowszechnienie si po caym
wiecie kultury masowej i towarw konsumpcyjnych
oznaczao triumf cywilizacji zachodniej, trywializuje
kultur Zachodu. Podstaw jego cywilizacji jest Wielka
Karta Wolnoci, a nie Wielki Mac. Ludzie spoza krg
e

80

hodniej kultury mog go je z apetytem, ale nie

cwoja. sobie tym samym zasad zawartych w Karcie.
N e ma to rwnie wpywu na ich stosunek do Zachojfietrudno sobie wyobrazi grup modych ludzi
k t r e g o z krajw bliskowschodnich, ktrzy nosz
r'nsy, Pil - ' ' Achaj, rapu, a w przerwach midzy
iem pokonw w stron Mekki konstruuj bomb,
ktr podo w amerykaskim samolocie pasaerskim.
y jatach siedemdziesitych i osiemdziesitych Amery
kanie nabyli miliony japoskich samochodw, telewizo
rw kamer i gadetw elektronicznych. Wcale si przez
to nie zjaponizowali, w rzeczywistoci ich stosunek do
Japonii sta si bardziej nieprzyjazny. Tylko naiwna
arogancja moe ludziom Zachodu podsuwa myl, e
ludzie z innych krgw kulturowych zwesternizuj si
przez nabywanie zachodnich towarw. Jak zreszt wypa
da Zachd w oczach wiata, kiedy ludzie Zachodu utosa
miaj wasn cywilizacj z napojami orzewiajcymi,
wypowiaymi spodniami i tustym jedzeniem?
W nieco bardziej wyszukanej wersji argumentacja
na rzecz wiatowej kultury masowej odwouje si nie
do towarw konsumpcyjnych, lecz mediw, raczej do
Hollywood ni coca-coli. Amerykaska hegemonia
w dziedzinie kinematografii, telewizji i wideo jest je
szcze wiksza ni w przemyle lotniczym. W 1993
roku 88 ze 100 filmw, ktre zyskay najwiksz liczb
widzw w rnych krajach wiata, byo produkcji ame
rykaskiej. Dwie organizacje amerykaskie i dwie
europejskie maj niemale monopol na zbieranie i roz
powszechnianie biecych wiadomoci w skali wia
towej . Sytuacja ta jest odbiciem dwch zjawisk. Pierwnich to fakt, e zainteresowanie mioci, seksem,
Przemoc, tajemnic, bohaterstwem i bogactwem jest
^ Plne wszystkim ludziom, a kierujce si zyskiem
y , przede wszystkim amerykaskie, potrafi te
z a

c 0

s z e z

l r m

81

zainteresowania umiejtnie wykorzysta. Mao jednaj

jest dowodw na to (lub nie ma ich wcale), eby rozwj
rodkw komunikacji w skali globalnej prowadzi r]
znaczcego upodabniania si postaw i przekona. J jc
stwierdzi Michael Vlahos, rozrywka nie oznacza przy,
jcia innej kultury". Po drugie, ludzie interpretuj
treci przekazywane przez rodki komunikacji w kategoriach wasnych ugruntowanych wartoci. Te same
obrazy transmitowane jednoczenie do mieszka na
caym wiecie wywouj przeciwstawne reakcje" - .
uwaa Kishore Mahbubani. W domach na Zachodzie
widok rakiet spadajcych na Bagdad wywouje entuz
jazm. W innych krajach wikszo ludzi zauway, e
Zachd szybko odpaca kolorowym Irakijczykom lub
Somalijczykom, ale nie spieszy si z represjami wobec
biaych Serbw. Jest to pod kadym wzgldem nisbezpieczny sygna" .
0

2 a

Globalne rodki masowego przekazu to jeden z naj

waniejszych wspczesnych przejaww potgi Zachodu.
Jego hegemonia w tej dziedzinie skania jednak populis
tycznych politykw w krajach niezachodnich do pot
piania zachodniego imperializmu kulturowego oraz
apelowania o zachowanie rodzimej kultury i jej integ
ralnoci. Zdominowanie globalnej komunikacji przez
Zachd rodzi w spoeczestwach niezachodnich nieza
dowolenie i wrogo wobec hegemona. Na pocztku lat
dziewidziesitych modernizacja i rozwj ekonomiczny
krajw niezachodnich daty podstawy do stworzenia
lokalnych i regionalnych rodkw masowego przekazu
uwzgldniajcych odrbne gusta danych spoeczestw Na przykad w 1994 roku sie CNN International oce
niaa liczb swoich potencjalnych odbiorcw na 55
milionw, czyli mniej wicej jeden procent ludnoci
wiata (co w zadziwiajcy sposb pokrywa si z liczb
ludzi z krgu kultury Davos i z pewnoci w znacznej

wanie ich obejmuje). Jej szef przewidywa ze

' sami w jzyku angielskim moe by zainteresowa^ 4 procent odbiorcw, naleaoby wic stworzy
. i regionalne (czyli cywilizacyjne) nadajce po hisz^ ' s k u , japosku, arabsku, francusku (dla Afryki ZaP j iej) i w innych jzykach. Trzech badaczy doszo
wniosku, e globalne studio nadal musi si liczy
istnieniem Wiey Babel" . Ronald Dore przekonujco
dowodzi, e wrd dyplomatw i oficjalnych osobistoci
tworzy si globalna kultura intelektualna, ale nawet
n dochodzi do wysoce zasadnego wniosku dotyczce
go wpywu zintensyfikowanego masowego przekazu:
W sytuacji, gdy wszystko inne jest jednakowe [wyr
nienie autora], zagszczajca si sie komunikacyjna
powinna tworzy coraz szersz baz dla rodzenia si
uczu przyjani midzy narodami, a przynajmniej klas
redni w rnych krajach, a ju co najmniej midzy
dyplomatami". Ale, jak dodaje, niektre ewentualne
rnice mog mie w istocie bardzo due znaczenie" .
^

e V

s e n

Jzyk. Gwnymi elementami kadej kultury czy

cywilizacji s jzyk i religia. Jeli mamy do czynienia
Tabela 3.1
LUDZIE POSUGUJCY SI G W N Y M I JZYKAMI
(ODSETEK LUDNOCI WIATA )
Rok

1958

1970

1980

1992

2,7
2,7
9,8
5,2
15,6
5,5
5,0

2,9
2,9
9,1
5,3
16,6
5,6
5,2

3,3
3,2
8,7
5,3
15,8
6,0
5,5

3,5
3,2
7,6
6,4
15,2
4,9
6,1

Jzyk
Arabski
Bengali
Angielski
Hindi
Mandaryski
Rosyjski
Hiszpaski

82

m|

W odniesieniu do liczby wszystkich ludzi posugujcych si jzykami, ktrymi m w i co najmniej

Hon osb.

jSJ?- dsetkl obliczono na podstawie danych zestawianych przez profesora Sidneya S. Culberta

sie E
9 i i . University of Washington w Seattle, dotyczcych liczby ludzi posugujcych
JJWtemi, ktrymi m w i co najmniej milion osb. Dane te publikowane s co roku w World
ni
B o o k 0 1
dany i, l
Culbert uwzgldnia w swoich obliczeniach zarwno osoby, dla ktrych
spisw
'
oiozystym, jak te, dla ktrych nie jest nim. Zestawienie oparto na wynikach
dar, " - o w y c h , badaniach prbek populacji, badaniach transmisji telewizyjnych i radiowych,
"Myczcych przyrostu naturalnego, danych z drugiej rki i innych rdach.
P s y c h o l

F a c t s

i e S

l ? z y k i e m

ych

83

z powstawaniem cywilizacji uniwersalnej, powinny

jawi si tendencje do wytworzenia uniwersalne
jzyka i takieje religii. W odniesieniu do jzyka czsta
si tak twierdzi. Wedug redaktora Wall Street Jou .
nal", angielski jest jzykiem wiatowym" . Moe t
oznacza dwie rzeczy, z ktrych tylko jedna przemawia,
aby za koncepcj cywilizacji uniwersalnej. A wic moe
to znaczy, e coraz wicej ludzi na wiecie mwi p
angielsku. Nie ma na to dowodw, te za, do ktrych
mona si odwoa, cho z oczywistych przyczyn nie s
zbyt precyzyjne, wykazuj co wrcz przeciwnego. Do
stpne dane z ponad trzech dziesicioleci (1958-1992)
ka myle, e nie zaszy adne radykalne zmiany,
jeli chodzi o rozpowszechnienie jzykw na wiecie.
Do znacznie zmniejszyy si odsetki ludzi posuguj
cych si jzykami: angielskim, francuskim, niemieckim,
rosyjskim i japoskim, w mniejszym stopniu - chiskim
mandaryskim, zwikszyy si natomiast procenty m
wicych w jzyku hindi, malajskim, indonezyjskim,
arabskim, bengali, hiszpaskim, portugalskim i innymi.
Liczba osb posugujcych si jzykiem angielskim
spada z 9,8 procenta w 1958 roku do 7,6 procenta
w 1992 roku (patrz tabela 3.1, uwzgldniono jzyki,
ktrymi posuguje si co najmniej milion osb i tej
liczby dotycz przytaczane dane). Liczba ludzi mwi
cych picioma gwnymi jzykami zachodnimi (angiel
ski, francuski, niemiecki, portugalski, hiszpaski) zma
laa proporcjonalnie z 24,1 procent w 1958 roku do 20,8
procent w 1992 roku. W roku 1992 mandaryskim
dialektem jzyka chiskiego mwio blisko dwa razy
wicej odsetka wiatowej populacji (15,2 procent) ni po
angielsku, a 3,6 procent posugiwao si innymi od
mianami chiskiego (patrz tabela 3.2).
P

(a 3 2

g U J C Y SI G W N Y M I ODMIANAMI J Z Y K A C H I S K I E G O

go

1992

1956
Liczba osb
(w min)

10

Ka

tosW

Ml"

Odsetek ludnoci
wiata

Liczba osb
(w min)

Odsetek ludnoci
wiata

444
43
39
36
19

15,6
1,5
1,4
1,3
0,7

907
65
64
50
33

581

20,5

1119

278
142
74
120
70

9,8
5,0
2,6
4,2
2,5

456
362
177
119
123

684

24,1

1237

20,8

2845

44,5

5979

39,4

15,2
1,1
1.1
0,8
0,6

Ha*

Odmawia 1 0 0

portuga
Niemle*
Francuski

|skl

jzyki zachodnie
wiat ogte m

ego

18,8
7.6
6.1
3,0
2,0
2,1

Zrdto jak tabela 3.1

Jzyk bdcy obcym dla 92 procent ludzi na wiecie

nie moe by jzykiem wiatowym. Przy innym zaoe
niu da si go jednak w ten sposb okreli - jeli
przyjmiemy, e chodzi o jzyk, ktrym komunikuj si
midzy sob ludzie nalecy do rnych grup jzyko
wych i kultur, jeli peni w skali wiata rol lingua
franca czy te, jak okrelaj to lingwici, gwnego
wiatowego jzyka szerszej komunikacji (LWC - Language of Wider Communication) . Ludzie, ktrzy chc
si ze sob porozumie, musz znale jakie sposoby.
Z jednej strony, mog korzysta z usug specjalnie
wyszkolonych profesjonalistw - tumaczy tekstw i so
wa ywego, posugujcych si biegle dwoma lub wicej
Jeykami. Jest to jednak niewygodne, zajmuje czas
duo kosztuje. Zawsze w dziejach ludzkoci powsta
waa wic jaka lingua franca. W wiecie klasycznym
redniowiecznym bya to acina, przez kilka wiekw
Zachodzie rol t peni jzyk francuski, w wielu
fonach Afryki jest to swahili, a w drugiej poowie XX
k u na wikszoci poaci wiata funkcj tak przyj
11

n a

W e

84

85

angielski. Dyplomaci, biznesmeni, naukowcy, tury

obsuga ruchu turystycznego, piloci i kontrolerzy otr}
musz si skutecznie midzy sob porozumiewa i obe,
nie robi to gwnie po angielsku.
W takim pojciu wiat posuguje si jzykiem angi j I
skim jako narzdziem midzykulturowej komunikacji
podobnie jak kalendarz gregoriaski suy do mierzenia j
czasu, cyfry arabskie - do oblicze, a system metryczny
do mierzenia. Jzyk angielski jest jednak, co naley
podkreli, rodkiem komunikacji midzykulturowej
Zakada to istnienie odrbnych kultur. Lingua franca to I
sposb na przezwycienie rnic lingwistycznych i kul
turowych, a nie na ich wyeliminowanie. Stanowi narz
dzie komunikacji, nie za rdo tosamoci i wsplnoty.
Fakt, e japoski bankier i indonezyjski biznesmen
porozumiewaj si po angielsku, nie oznacza, e ktry
z nich zosta zanglicyzowany lub zwesternizowany. To
samo mona powiedzie o niemieckojzycznych i fran
cuskojzycznych Szwajcarach, ktrzy rwnie czsto mo
g rozmawia ze sob po angielsku, jak w ktrym
z jzykw narodowych. Zachowanie angielskiego jako
pomocniczego jzyka pastwowego w Indiach (wbrew
planom Nehru, ktry wcale tego nie pragn) wiadczy
o tym, e narody Indii, ktrych jzykiem nie jest hindi,
usilnie pragn zachowa swoje jzyki i kultury, Indie
za musz pozosta spoeczestwem wielojzycznym.

brytyjskich, ani amerykaskich rde przez mniej

. iatnie wier wieku [wyrnienie cytowanego
wicej ^ p t g
szerszym etnicznym czy
a j g j y m kontekcie" . Zastosowanie angielskie' w komunikacji midzykulturowej pomaga wic
^ vma odrbno tosamoci kulturowych i w grunrzeczy je umacnia. Ludzie dlatego posuguj si
elskim w kontaktach z przedstawicielami innych
Itur e chc zachowa wasn kultur.
Na caym wiecie mwi si coraz bardziej zrnicowany
mi odmianami jzyka angielskiego. Nabiera on cech
tubylczych- lokalnego kolorytu, odrniajc si przez to od
angielskiego brytyjskiego czy amerykaskiego, w skraj
nych za wypadkach ludzie posugujcy si poszczeglny
mi odmianami nie mog wrcz porozumie si ze sob
(podobnie wyglda sprawa z dialektami chiskimi). Nigeryjski pidgin English, angielski indyj ski i inne jego formy
wczaj si w lokalne kultury i bd si zapewne nadal
rnicowa, by sta si z czasem pokrewnymi, lecz
odrbnymi jzykami, w takim nawet stopniu, jak jzyki
romaskie, ktre rozwiny si z aciny. W odrnieniu
jednak od woskiego, francuskiego i hiszpaskiego,
jzykami powstaymi na bazie angielskiego bdzie si
posugiwa niewielka grupa ludzi w danym spoecze
stwie albo jzyki te bd suy gwnie do porozumiewa
nia si midzy rnymi grupami jzykowymi.

Jak zauway wybitny lingwista Joshua Fishman,

jzyk wtedy ma najwiksze szanse, by zosta zaakcep
towanym jako lingua franca czy LWC, gdy nie jest
identyfikowany z okrelon grup etniczn, religi czy
ideologi. W przeszoci jzyk angielski mia wiele tych
konotacji. Bliej naszych czasw utraci cechy etniczne
(albo niewiele ich zachowa), podobnie jak niegdy
akadyjski, aramejski, greka czy acina. Angielski jako
jzyk dodatkowy mia to wzgldne szczcie, e ani

Wszystkie te procesy mona zaobserwowa w In

diach. Ocenia si na przykad, e w 1983 roku po
ngielsku mwio 18 min spord 733 min mieszka
cw tego kraju, a w roku 1991 - 20 min z 867 min.
Liczba ludzi posugujcych si angielskim utrzymy
waa si wic na wzgldnie staym poziomie okoo
^ procent . Poza krgami do nielicznej elity,
angielski nie suy nawet jako lingua franca. Jak
stwierdza dwch profesorw anglistyki z uniwersytetu

86

oS

O S

r z e

a n o

12

C z n

de

0 1 6

13

87

w Delhi, przyziemna rzeczywisto wyglda tak,

kiedy podruje si z Kaszmiru do najdalej wysunita
go na poudnie Kanyakumari, najlepiej porozumiewa
si ktr odmian hindi, nie za po angielsku". Indyj.
ski angielski nabiera ponadto wiele odrbnych cech
typowych tylko dla niego. Indianizuje" si, a raczej
przybiera lokalny koloryt . Ludzie mwicy rnymi
lokalnymi jzykami rnie te mwi po angielsku
odrbnoci te si pogbiaj. Angielski staje si czci
indyjskiej kultury, tak jak wczeniej sanskryt i perski
Na przestrzeni dziejw rozpowszechnienie si jzykw
byo odzwierciedleniem zasigu wadzy danego pastwa.
Jzyki, ktrymi posuguje si najwicej ludzi - angielski
chiski (mandaryski), hiszpaski, francuski, arabski,
rosyjski - s lub byy jzykami imperiw, ktre aktywnie
propagoway ich uywanie. Zmiany w ukadzie si prowa
dziy do zmian zasigu jzykw. Dwa wieki brytyjskiej
i amerykaskiej potgi kolonialnej, handlowej, przemys
owej, naukowej i finansowej pozostawiy wielce znaczcy
lad w szkolnictwie wyszym, instytucjach rzdowych,
handlu i technice" na caym wiecie . Wielka Brytania
i Francja narzucay angielski i francuski swoim koloniom.
Jednake po uzyskaniu niepodlegoci wikszo byych
kolonii w rnym zakresie i z rnym skutkiem staraa
si zastpi jzyk metropolii jzykami rodzimymi. W cza
sach najwikszej potgi Zwizku Radzieckiego jzykiem
rosyjskim mona si byo porozumie od Pragi po Hanoi.
Upadkowi rosyjskiej potgi towarzyszy kurczenie si
zasigu rosyjskiego jako drugiego jzyka. Jak w przypad
ku innych form kultury, gdy pastwo ronie w si, jego
obywatele, dla ktrych dany jzyk jest ojczystym, bar
dziej przy nim obstaj, inni za zyskuj motywacj, by si
go uczy. W burzliwym okresie tu po obaleniu muru
berliskiego, gdy wydawao si, e zjednoczone Niemcy
stan si now potg, dao si zauway, e biegl
2 c

14

15

88

j^cy P angielsku Niemcy na konferencjach midzyodowych posugiwali si niemieckim. Gospodarcza

ga Japonii skonia cudzoziemcw do nauki japoP.
ekonomicznemu rozwojowi Chin towarzyszy pohnV boom na jzyk chiski. Ten ostatni szybko wypiera
gielski, stajc si dominujcym jzykiem w Hongkon16 ze wzgldu na rol chiskich emigrantw w Azji
Poudniowo-Wschodniej, staje si jzykiem biznesu
w ty rejonie a t a . Ze stopniowym schykiem potgi
Zachodu w porwnaniu z sil innych cywilizacji, angielski
. n e jzyki zachodnie take bd powoli wychodzi
uycia w innych spoeczestwach i jako rodek komuni
kacji midzy rnymi narodami. Jeli kiedy w dalekiej
przyszoci Chiny stan si gwn cywilizacj wiata
i zajm miejsce Zachodu, angielski ustpi miejsca chi
skiemu mandaryskiemu jako jzykowi midzynarodo
wej komunikacji.
W miar rozwoju de niepodlegociowych i wy
zwalania si byych kolonii nacjonalistyczne elity od
cinay si od zachodnich kolonialistw i okrelay wasn
tosamo midzy innymi przez propagowanie miejs
cowych jzykw lub posugiwanie si nimi oraz ograni
czanie wpywu jzyka metropolii. Jednake po uzys
kaniu niepodlegoci te same elity potrzeboway si
odrni od posplstwa we wasnych krajach. Suya
temu biega znajomo angielskiego, francuskiego czy
innego z jzykw zachodnich. Skutek jest taki, e elity
spoeczestw niezachodnich niejednokrotnie lepiej po
trafi si komunikowa z ludmi Zachodu oraz midzy
sob ni ze spoeczestwami swoich krajw (podobnie
wygldaa sytuacja na Zachodzie w XVII i XVIII wieku,
kiedy arystokraci z rnych krajw z atwoci porozuewali si
francusku, nie znali jednak potocznej
w y swoich rodakw). W spoeczestwach niezachodh mamy obecnie, jak si zdaje, do czynienia z dwiema
1110

111

wi

mi

p o

m c

89

przeciwstawnymi tendencjami. Z jednej strony, angiel y

jest coraz powszechniej uywany na szczeblu akademi
kim, co suy przygotowaniu absolwentw wyszych ucz i
ni do skutecznego funkcjonowania w warunkach wiat
wej rywalizacji o kapita i klientw. Z drugiej, naciski
polityczne i spoeczne prowadz do coraz powszechniej,
szego uywania jzykw miejscowych. Arabski w y p i
francuski w Afryce Pnocnej, urdu zastpuje angielski
w administracji rzdowej i szkolnictwie Pakistanu, jzyki
lokalne zajmuj miejsce angielskiego w indyjskich rod
kach przekazu. Przewidziaa to Indyjska Komisja Eduka
cji w 1948 roku, stwierdzajc wwczas: angielski dzieli
nard na dwa spoeczestwa: nieliczn grup rzdzcych
i masy rzdzonych. Jedno nie mwi jzykiem drugiego
i nie rozumiej si wzajemnie". Po czterdziestu latach
przepowiednia ta zostaa potwierdzona, angielski utrzy
ma si bowiem jako jzyk elity, przez co powstaa
sytuacja nienormalna w dziaajcej demokracji opartej na
powszechnym gosowaniu dorosych obywateli (...) Indie
mwice po angielsku i Indie wiadome politycznie coraz
bardziej si rozchodz, przez co powstaj napicia midzy
znajc angielski mniejszoci na samej grze a miliona
mi posiadajcymi prawo gosu, ktre angielskiego nie
znaj" . W miar tworzenia przez niezachodnie spoe
czestwa demokratycznych instytucji i coraz szerszego
udziau ludzi w procesie rzdzenia zasig jzykw zachod
nich kurczy si, jzyki lokalne zyskuj za przewag.
SJ

era

17

Upadek sowieckiego imperium i koniec zimnej wojny

sprzyjay rozpowszechnieniu si i odrodzeniu jzykw,
ktre byy przeladowane lub zapomniane. W wikszoci
dawnych republik radzieckich podejmuje si starania
o odrodzenie rodzimych jzykw. Estoski, otewski,
litewski, ukraiski, gruziski i ormiaski stay si
narodowymi jzykami niepodlegych pastw. Podobny
proces mona zaobserwowa w republikach muzuma90

/Azerbejdan, Kirgizja, Turkmenia i Uzbekistan

v cyrylic wprowadzon przez rosyjskich wadn a pismo aciskie uywane przez tureckich po
co^ ^ C W . Tadykistan, posugujcy si jzykiem perprzyj pismo arabskie. Z drugiej strony Serbowie
" \ ; d i swj jzyk serbskim, a nie serbochorwaca pismo aciskie katolickich wrogw zamienili na
^ ' l i c rosyjskich krewniakw. Na podobnej zasadzie
Chorwaci okrelaj swj jzyk jako chorwacki i staraj
oczyci go z tureckich i innych obcych sw, podczas
dy te same tureckie i arabskie zapoyczenia, jzykowy
osad pozostawiony przez czterysta pidziesit lat obec
noci imperium osmaskiego na Bakanach, weszy
znw w mod w Boni" . W sferze jzyka nastpuj
przegrupowania i rekonstrukcje suce dopasowaniu
do tosamoci i granic cywilizacji. Wraz z dyfuzj wadzy
babelizacja zatacza coraz szersze krgi.
slti

Zrni6

s l 0

n 3 Z

18

Religia. Niewiele wiksze s szanse na wyonienie si

uniwersalnej religii ni na powstanie uniwersalnego
jzyka. Pod koniec XX wieku obserwujemy powszechne
odradzanie si religii na caym wiecie (patrz rozdzia 4,
podrozdzia La revanche de Dieu). Na proces ten skada
si wzrost wiadomoci religijnej i powstawanie ruchw
fundamentalistycznych. Umacniaj si wic rnice
midzy religiami. Nie musi to oznacza znaczcych
zrnian w proporcjach wyznawcw poszczeglnych religii.
Dostpne dane s jeszcze bardziej fragmentaryczne
i wtpliwe ni dane dotyczce jzykw. Liczby przed
stawione w tabeli 3.3 zaczerpnito z jednego powszech
nie uywanego rda. Te oraz inne dane ukazuj, e
biecym stuleciu nie nastpiy jakie powaniejsze
zmiany, jeli chodzi o wzgldn ilociow si poszczegl
nych religii. Najwiksza zmiana, jak cytowane rdo
^otowuje, to zwikszenie si liczby osb okrelanych
w

91

Tabela 3.3
WYZNAWCY G W N Y C H RELIGII W I A T O W Y C H (W PROCENTACH)
Lata

1900

1970

1980

1985

2000

(szacunkowo)

(szacunkowo)

Religia
Zachodnie chrzecijastwo
Prawosawie
Islam
Areligljni
Hinduizm
Buddyzm
Chiskie wierzenia ludowe
Kulty plemienne
Ateici

26,9
7,5
12,4
0,2
12,5
7,8
23,5
6,6
0,0

30,6
3,1
15,3
15,0
12,8
6,4
5.9
2,4
4,6

30,0
2,8
16,5
16,4
13,3
6,3
4.5
2,1
4,5

29,7
2,7
17,1
16,9
13,5
6,2
3,9
1,9
4,4

29,9
2,4
19,2
17,1
13,7
5,7
2,5
1,6
4,2

rdo: Oavid B. Barnett (red.), World Christian Encyclopedia: A comparative study oichurches
and reiigions in the modem world AD. 1900-2000, Oxford University Press, Oxford 1982.

jako areligijni" lub ateici" - z 0,2 procent w 1900 roku

do 20,9 procent w 1980 roku. Mona byoby wysnu
wniosek, e obrazuje to masowe odchodzenie od religii,
a w 1980 roku odrodzenie religijne dopiero si zapowiada
o. To ponaddwudziestoprocentowe zwikszenie si liczby
niewierzcych odpowiada jednak dokadnie 19-procentowemu zmniejszeniu si liczby wyznawcw chiskich
religii ludowych", z 23,5 procent w 1900 roku do 4,5
procent w roku 1980. Wynikaoby z tego, e z nastaniem
komunizmu przeklasyfikowano wielk grup ludnoci
Chin z wyznawcw ludowych wierze na niewierzcych.
Dane te ukazuj proporcjonalny wzrost liczby wy
znawcw dwch gwnych religii misjonarskich, chrze
cijastwa i islamu, w cigu ostatnich 80 lat. W 1900
roku liczb chrzecijan (obrzdkw zachodnich) szaco
wano na 26,9 procent ludnoci wiata, a w 1980 roku
- na 30,0 procent. Liczba muzumanw zwikszya si
w szybszym tempie - z 12,4 procent w 1900 roku do 16,5
procent (wedug niektrych ocen 18 procent) w 1980
roku. W ostatnich dziesicioleciach XX wieku zarwno
islam, jak i chrzecijastwo dokonay znacznej ekspansji
w Afryce, a w Korei Poudniowej nastpi wyrany
zwrot ku chrzecijastwu. Jeli w szybko modernizuj
cym si spoeczestwie tradycyjna religia nie potrafi
92

dostosowa do wymogw modernizacji, moe tu

oczy zachodnie chrzecijastwo lub islam. W spo^ stwach, o ktrych mowa, najbardziej skutecznymi
g nistami kultury zachodniej nie s bynajmniej
P j,j yczni ekonomici, rycerze demokratycznej kru,
y urzdnicy wielonarodowych korporacji, lecz
hrzecijascy misjonarze. Sytuacja ta najprawdopodob
niej si utrzyma. Ani Adam Smith, ani Thomas Jeffernie zaspokoj psychologicznych, emocjonalnych,
moralnych i spoecznych potrzeb ludzi, ktrzy wieo
migrowali do miast czy te pierwszego pokolenia absol
wentw szkoy redniej. Jezus moe ich te nie za
spokoi, ale ma wicej szans.
W dalszej perspektywie jednak wygrywa Mahomet.
Chrzecijastwo rozpowszechnia si gwnie przez na
wracanie, islam przez nawracanie i przyrost naturalny,
liczba chrzecijan na wiecie osigna najwyszy po
ziom - okoo 30 procent - w latach osiemdziesitych,
potem si ustabilizowaa, teraz spada, a w roku 2025
zbliy si prawdopodobnie do 25 procent. Liczba muzu
manw, dziki ich wyjtkowo wysokiemu przyrostowi
naturalnemu (patrz rozdzia 5.), bdzie si nadal szybko
zwikszaa, osigajc mniej wicej na przeomie wiekw
20 procent ludnoci wiata, w kilka lat pniej przewy
szajc liczb chrzecijan, a w 2025 roku dochodzc do
30 procent wiatowej populacji .
S ?

eCZ

ta

r0

aS

ne

C Z

s o n

19

RDA CYWILIZACJI UNIWERSALNEJ

Sa

m o pojcie cywilizacji uniwersalnej jest szczeglnym

wytworem cywilizacji zachodniej. W XIX wieku konPcja brzemienia biaego czowieka" pomagaa uspraw^dliwia polityczn i ekonomiczn ekspansj i domiJ? Zachodu. Pod koniec wieku XX koncepcja
Ce

ac

93

uniwersalnej cywilizacji suy uzasadnianiu jego dorm

nacji kulturalnej oraz tego, e spoeczestwa niez
chodnie musz naladowa zachodnie zwyczaje i [j.
stytucje. Uniwersalizm to ideologia Zachodu su
konfrontacji z innymi kulturami. Wrd najwikszych
entuzjastw koncepcji jednej cywilizacji s intelektuali.
ci niezachodni, ktrzy wyemigrowali na Zachd, j i ,
Naipaul i Fouad Ajami - postawa typowa dla konwer.
tytw czy ludzi z marginesu. Wspomniana koncepcja
dostarcza im bowiem odpowiedzi na zasadnicze pytanie
o wasn tosamo. Pewien arabski intelektualista
okreli jednak tych emigrantw mianem czarnuchw
biaego czowieka" , a w innych krgach kulturowych
idea uniwersalnej cywilizacji znajduje znikome popar
cie. Ludzie spoza Zachodu postrzegaj jako jego wytwr
to, co sam Zachd uwaa za uniwersalne. Zjawiska
bdce w opinii Zachodu nieszkodliw integracj global
n, jak rozprzestrzenianie si rodkw przekazu o wia
towym zasigu, ludzie z innych krgw kulturowych
potpiaj jako zowrogi zachodni imperializm. Dla nich
wiat postrzegany jako jeden stanowi zagroenie.
a

Ca

20

Argumenty przemawiajce za powstawaniem swego

rodzaju uniwersalnej cywilizacji opieraj si na jednym
lub wicej z trzech zaoe. Po pierwsze, o czym bya ju
mowa w rozdziale 1., uwaa si, e upadek sowieckiego
komunizmu oznacza koniec historii i powszechne zwy
cistwo liberalnej demokracji na caym wiecie. U pod
staw tego argumentu ley bd logiczny, alternatywa
albo-albo. Zrodzi si on z zimnowojennej perspektywy,
w myl ktrej alternatyw komunizmu jest liberalna
demokracja, i e zanik pierwszego rwna si upowszech
nieniu drugiej. Tymczasem, co oczywiste, wiele form
autorytaryzmu, nacjonalizmu, korporacjonizmu czy ko
munizmu rynkowego (jak w Chinach) cakiem pomyl
nie si rozwija we wspczesnym wiecie. Co wicej, poza
94

I
m wieckich ideologii s przecie alternatywy
o^ .. yj dzisiejszym wiecie religia jest gwn si,
- moe jedyn, ktra motywuje i mobilizuje ludzi,
^ o b y oznak najwyszej arogancji wyobraa sobie, e
adkiem sowieckiego komunizmu Zachd raz na
sze wygra wiat dla siebie i e muzumanie, ChiHindusi i inni ochoczo przyjm zachodni libera m nie majc innej alternatywy. Ludzko ma ju za
sob zimnowojenny podzia. Utrzymuj si inne, bardziej fundamentalne podziay, etniczne, religijne i cywi
lizacyjne, i to one rodz nowe konflikty.
Po drugie, zakada si, e coraz liczniejsze kontakty
midzy rnymi narodami - handel, inwestycje, tu
rystyka, media, elektroniczne rodki cznoci - pro
wadz do tworzenia si wsplnej kultury wiatowej.
Rozwj technik transportu i komunikacji istotnie uat
wi przemieszczanie si pienidzy, towarw, ludzi, wie
dzy, idei i obrazw po caym wiecie. Jest to rwnie
tasze ni kiedykolwiek. Nie da si zaprzeczy, e
wzmoony midzynarodowy obrt sta si faktem. Czy
handel zwiksza, czy te zmniejsza prawdopodobie
stwo wybuchu konfliktu? Hipoteza, jakoby zmniejsza
ryzyko wojny midzy narodami jest, w najlepszym
wypadku, nie udowodniona, wiele za wskazuje na
to, e jest wrcz przeciwnie. Handel midzynarodowy
znacznie si rozwin w latach szedziesitych i sie
demdziesitych, a zimna wojna zakoczya si w na
stpnej dekadzie. Jednake w 1913 roku notowano
rekordowe obroty, a przez kilka nastpnych lat narody
zabijay si wzajemnie na bezprecedensow s k a l .
l i tak rozwinity handel midzynarodowy nie mg
wtedy zapobiec wojnie, to kiedy byoby to moliwe?
akty nie potwierdzaj liberalnego, internacjonalisycznego zaoenia, zgodnie z ktrym handel toruje droPokojowi. Analizy z lat dziewidziesitych jeszcze
r e

sZ

f C

? a

21

Je

bardziej podaj w wtpliwo t hipotez. We wni

skach jednego z bada stwierdza si: coraz akty^
niejszy rozwj handlu moe sta si w polityce mi.
dzynarodowej si prowadzc do podziaw"
a zwikszajca si rola handlu w systemie midzy'
narodowym sama z siebie ani nie zagodzi napi
ani nie zapewni wikszej stabilnoci" . Inne opra'
cowanie stwierdza, e wysoki poziom wzajemnej za
lenoci ekonomicznej moe sprzyja albo pokojowi
albo wojnie, w zalenoci od oczekiwa zwizanych
z przyszymi obrotami handlowymi". Wzajemna za
leno gospodarcza sprzyja pokojowi tylko wtedy
gdy pastwa spodziewaj si, i wysokie obroty han
dlowe utrzymaj si w przewidywalnej przyszoci".
Jeli takich oczekiwa nie ma, istnieje prawdopodo
biestwo wybuchu wojny .
0

22

23

Fakt, e handel i czno nie tworz pokoju ani

poczucia wsplnoty, zgadza si z ustaleniami nauk
spoecznych. W psychologii spoecznej istnieje teoria
odrbnoci", zgodnie z ktr ludzie okrelaj si na
podstawie tego, co w danym kontekcie odrnia ich od
innych: czowiek postrzega siebie w kategoriach cech,
ktre go odrniaj od innych ludzi, zwaszcza w rodo
wisku spoecznym, w ktrym zwykle przebywa. Kobieta
psycholog w otoczeniu kilkunastu kobiet wykonujcych
inne zawody myli o sobie jako o psychologu, w grupie
kilkunastu psychologw mczyzn postrzega siebie jako
kobiet" . Ludzie okrelaj swoj tosamo na pod
stawie tego, kim nie s. W miar jak rozwj rodkw
cznoci, handlu i coraz liczniejsze podre prowadz
do coraz liczniejszych interakcji midzy cywilizacjami,
ludzie coraz wiksz wag zaczynaj przywizywa do
swojej tosamoci cywilizacyjnej. Kiedy spotyka sic
dwch Europejczykw - Niemiec i Francuz - bd siC
okrelali nawzajem jako Niemiec i Francuz. Kiedy
24

c l

96

RL' bd mieli do czynienia z dwoma Arabami, z kt^ j jen jest Saudyjczykiem, a drugi Egipcjaninem,
& i bd si definiowali jako Europejczycy, a drudzy
J
Arabowie. Francuzi wrogo reaguj na napyw
J .grantw Afryki Pnocnej, a jednoczenie coraz
eh tniej gotowi s przyjmowa imigrantw z katolickiej
Polski- Amerykanie z o wiele silniejsz wrogoci przyj
muj inwestycje japoskie ni wiksze od nich inwes kanadyjskie czy europejskie. Jak stwierdza Donald
Horowitz, kto z ludu Ibo bdzie w dawnej wschodniej
Nigerii Ibo Owerri albo Ibo Onitsha. W Lagos bdzie po
prostu Ibo, w Londynie - Nigeryjczykiem, a w Nowym
Jorku - Afrykaninem" . Socjologiczna teoria globali
zacji dochodzi do podobnych wnioskw: W coraz bar
dziej globalizujcym si wiecie, bdcym widowni
bezprecedensowych wspzalenoci midzy cywiliza
cjami, spoeczestwami i w innych formach, przy coraz
wikszej wiadomoci tego stanu rzeczy, nastpuje
zaostrzenie wiadomoci cywilizacyjnej, spoecznej i etPowszechne odrodzenie religijne, powrt do
rucznej
to reakcja na postrzeganie wiata jako ,jedsacrum
26
nego miejsca
s a I

ef

25

ZACHD I MODERNIZACJA
Trzeci, najbardziej oglny argument za powstawaniem
uniwersalnej cywilizacji upatruje w niej rezultat zakrojo
nych na szerok skal procesw modernizacji, trwa
jcych od XVIII wieku. Na modernizacj skada si
industrializacja, urbanizacja, coraz powszechniejsza
*Uejtno czytania i pisania, coraz wyszy poziom
Wyksztacenia, zamonoci i mobilizacji spoecznej,
ake bardziej zoone i zrnicowane struktury zawo- Jest ona konsekwencj ogromnego rozwoju wiedzy
Ul

IWe

naukowej i technicznej, jaki zacz si w XVIII wiek

i umoliwi ludziom panowanie nad rodowiskiem ora
jego ksztatowanie na bezprecedensow skal. M o d
nizacja to proces rewolucyjny, ktry da si porwna tylk
z przejciem od spoeczestw prymitywnych do cywili
wanych, czyli z powstaniem cywilizacji (w liczbie p j .
dynczej), co miao pocztek w dolinach Tygrysu i Eufratu
Nilu i Indusu okoo 5000 roku p.n.e. . Pod wzgldem
postaw, wartoci, wiedzy i kultury nowoczesne spoecze
stwo znacznie si rni od tradycyjnego. Zachd, jako
pierwsza cywilizacja, ktra ulega modernizacji, najlepiej
przyswoi sobie kultur nowoczesnoci. W miar jak inne
spoeczestwa bd przyjmowa podobne wzorce eduka
cji, pracy, zdrowia i kultury klasowej, nowoczesna kultura
Zachodu stanie si uniwersaln kultur wiata.
Nie ma dyskusji co do istnienia znaczcej rnicy
midzy kulturami nowoczesnymi a tradycyjnymi. Nie
koniecznie jednak wynika z tego, e spoeczestwa
o nowoczesnych kulturach bardziej s do siebie podobne
ni spoeczestwa tradycyjne. wiat, w ktrym niektre
spoeczestwa s bardzo nowoczesne, a inne pozostaj
przy tradycji, bdzie z pewnoci mniej homogeniczny
ni taki, w ktrym wszystkie osigny porwnywalny
poziom nowoczesnoci. Ale co ze wiatem skadajcym
si wycznie z tradycyjnych spoeczestw? Taka sytua
cja istniaa kilkaset lat temu. Czy by on mniej homo
geniczny od przyszego wiata uniwersalnej nowoczes
noci? Prawdopodobnie nie. Chiny Mingw (...) blisze
s Francji Walezjuszy ni Chiny Mao Zedonga Francji
czasu V Republiki" - stwierdza Braudel .
2

er

2o

21

I k w i zwyczajw w stopniu niemoliwym do osigi o wiele szybciej ni w wiecie tradycyjnym. Po

e podstaw spoeczestwa tradycyjnego byo rolninowoczesne opiera si na przemyle, ktry moe

luowa od manufaktury do klasycznego przemysu
kiego, a nastpnie przemysu opartego na wiedzy.

oby uprawy ziemi i towarzyszce im struktury

eczne o wiele bardziej zale od rodowiska natural j modele przemysowe. Czynniki rnicujce to
T ba i klimat, w zalenoci od nich mog ksztatowa si
rne formy wasnoci ziemi, struktury spoecznej i rz
du Bez wzgldu na oglne zalety hipotezy Wittfogla
cywilizacji hydraulicznej", rolnictwo oparte na budo
waniu wielkich systemw irygacyjnych i kierowaniu
nimi sprzyja powstawaniu scentralizowanej, biurokra
tycznej wadzy politycznej. Trudno sobie wyobrazi, by
byo inaczej. yzna gleba i dobry klimat tworz warunki
do rozwoju wielkich plantacji, a co za tym idzie, powsta
nia nielicznej klasy bogatych wacicieli ziemskich
1 bardzo licznej klasy chopw, niewolnikw lub chopw
paszczynianych pracujcych na plantacjach. Warunki
niedogodne dla rozwoju rolnictwa w takiej postaci mog
sprzyja powstaniu spoecznoci niezalenych farmerw.
Krtko mwic, w spoeczestwach rolniczych struktur
spoeczestwa ksztatuje geografia. Przemys o wiele
mniej zaley od rodowiska naturalnego. Rnice w orga
nizacji przemysowej bior raczej pocztek w zrnicowa
niu kultur i struktury spoecznej, te za mog upodab
nia si do siebie, co o geografii raczej trudno powiedzie.
n & l a Z

i C 1

d r U g l

CtW<

eW

i Z

s P

28

Z dwch jednak powodw nowoczesne spoeczestwa

mog by do siebie nawzajem bardziej podobne ni
tradycyjne. Po pierwsze, intensyfikacja wzajemnych
oddziaywa nie musi prowadzi do wytworzenia si
wsplnej kultury, ale uatwia transfer technologii, wy98

Nowoczesne spoeczestwa maj wic wiele cech

wsplnych, ale czy oznacza to, e ich homogenizacja
nieuchronna? Zwolennicy takiego pogldu zaka
daj, e nowoczesne spoeczestwo zblia si z konieczci do jednego, zachodniego typu, e nowoczesna
ywihzacja to cywilizacja Zachodu i vice versa. Jest to

J e s t

99

jednak utosamienie z gruntu faszywe. Cywilizacja

Zachodu wyonia si w V I I I i LX wieku n.e., p
nastpne stulecia ksztatoway si jej szczeglne cechy
Zacza si modernizowa dopiero w wieku XVlj
i XVIII. Zachd by Zachodem na dugo przedtem,
zanim sta si nowoczesny. Jego gwne cechy, odr^
niajce cywilizacj zachodni od pozostaych, wytwo
rzyy si przed modernizacj Zachodu.
Jakie byy te szczeglne cechy zachodniego spoecze
stwa, ktre istniay w cigu wiekw poprzedzajcych
modernizacj? Rni badacze rozmaicie na to pytanie
odpowiadali. Odpowiedzi rni si co do szczegw,
ale zgodne s, jeli chodzi o gwne instytucje, zwyczaje
i przekonania, ktre zasadnie daj si utosami z sed
nem zachodniej cywilizacji. Nale do n i c h :
r 2 e ?

ji zachodniej naley take reformacja i kontrrefor'

'a
podziw
protestanck pnoc i katolickie
Cudnie- Nic takiego nie zaszo we wschodnim prawoHu nie zna tez tych podziaw Ameryka aciska,
lZ

r a z

n a

gja^' '

Jzyki europejskie. Jzyk to drugi co do znaczenia - po

.jgji _ element rnicujcy poszczeglne ludzkie kultuZachd rni si od wikszoci cywilizacji mnogoci
^zykw. Japoski, hindi, mandaryski, rosyjski, nawet
arabski, to gwne jzyki danych cywilizacji. Zachd
odziedziczy acin, ale z wyonieniem si rnych
narodw powstay take narodowe jzyki, ktre mona
z grubsza podzieli na romaskie i germaskie. Do XVI
wieku przybray one na og swoj wspczesn form.

29

Dziedzictwo staroytnoci klasycznej. Bdc cywiliza

cj trzeciej generacji, Zachd przej wiele elementw
od swych poprzedniczek, zwaszcza cywilizacji klasycz
nej: greck filozofi i racjonalizm, prawo rzymskie,
jzyk aciski i chrzecijastwo. Cywilizacje islamu
i prawosawia s te spadkobierczyniami cywilizacji
klasycznej, ale nie w takim stopniu jak Zachd.
Katolicyzm i protestantyzm. Zachodnie chrzecija
stwo, najpierw katolicyzm, nastpnie za katolicyzm
i protestantyzm, jest pod wzgldem historycznym naj
waniejsz cech cywilizacji zachodniej. Przez wikszo
swego pierwszego tysiclecia nosia ona zreszt miano
Zachodniego Chrzecijastwa. Wrd narodw tego
obszaru istniao silnie rozwinite poczucie wsplnoty
i wiadomoci odrbnoci od Turkw, Maurw, Bizantyjczykw i innych. Ludzie Zachodu wyruszali w XVI
wieku na podbj wiata zarwno w imi Boga, jak i P
zoto. Do szczeglnych zjawisk i cech waciwych cyw '
1

100

Rozdzia wadzy duchowej i doczesnej. W cigu caej

historii Zachodu najpierw Koci, potem za wiele
kociow istniao odrbnie od pastwa. Bg i cesarz,
Koci i pastwo, wadza duchowa i wadza doczesna,
to dychotomia dominujca w kulturze Zachodu. Tylko
w cywilizacji hinduskiej istniao tak wyrane oddziele
nie religii od polityki. W islamie Bg jest cesarzem,
w Chinach i Japonii cesarz jest Bogiem, w prawosawiu
Bg to modszy partner cesarza. Rozdzia Kocioa od
pastwa i powtarzajce si konflikty midzy nimi,
typowe dla cywilizacji zachodniej, nie byy znane ni
gdzie indziej. Trudno przeceni, jak bardzo ten rozdzia
wadz przyczyni si do rozwoju wolnoci na Zachodzie.
Rzdy prawa. Po Rzymianach odziedziczono zasad,
myl ktrej prawo zajmuje centralne miejsce w yciu
cywilizowanych spoeczestw. Myliciele redniowiecza
"owinli koncepcj prawa naturalnego, do ktrej mieli
^ o w a si krlowie sprawujcy wadz, w Anglii za
^ n a si tradycja prawa powszechnego (common

101

law). W okresie absolutyzmu w XVI i XVII wieku zasa

rzdw prawa czciej bya amana ni przestrzegana
ale nadal utrzymywaa si idea poddania ludzkiej wj '
dzy jakiej zewntrznej, ograniczajcej j instancji.
Non sub homine sed sub Deo et lege". Tradycja rzd^
prawa pooya podwaliny pod konstytucjonalizm
i ochron praw czowieka, z prawem do wasnoci
wcznie, na przekr arbitralnej wadzy. W wikszoci
innych krgw kulturowych prawo w o wiele mniejszym
stopniu ksztatuje myl i zachowania.
Ua

Pluralizm spoeczny. Na przestrzeni dziejw spoe

czestwo zachodnie byo bardzo pluralistyczne. Jak
zauwaa Deutsch, szczegln cech Zachodu jest po
wstanie i utrzymywanie si rozmaitych autonomicznych
grup, nie zwizanych wizami krwi czy maestwem" .
Zaczo si to w V I i V I I wieku n.e., a grupami tymi byy
z pocztku klasztory, zakony i cechy. Pniej liczba ich
rosa, w rnych rejonach Europy powstaway rozmaite
organizacje i stowarzyszenia . Pluralizm stowarzysze
zosta uzupeniony przez pluralizm klasowy. Wikszo
spoeczestw zachodniej Europy skadaa si ze stosun
kowo nielicznej, niezalenej arystokracji, wielkiej masy
chopstwa i maej, ale znaczcej klasy kupcw i rzemiel
nikw. Sia feudalnej arystokracji przejawiaa si szcze
glnie, gdy przychodzio do ograniczania wpyww
absolutyzmu w wikszoci europejskich spoeczestw.
Waciwy Europie pluralizm ostro kontrastuje z niedo
statkiem spoeczestwa obywatelskiego, saboci arys
tokracji i si scentralizowanych biurokratycznych impe
riw istniejcych rwnoczenie w Rosji, Chinach, Turcji
osmaskiej i na innych pozaeuropejskich obszarach.
30

31

Gremia przedstawicielskie. Spoeczny pluralizm wcze

nie da pocztek stanom, parlamentom i innym i '
n

102

ciom reprezentujcym interesy arystokracji, duwiestwa, kupcw oraz innych grup. Gremia te
wniay formy reprezentacji, ktre w miar postpw
^dernizacji przeksztaciy si we wspczesne instytu^ demokratyczne. Zdarzao si, e w okresach ab^Uityzmu byway likwidowane albo znacznie ograni no ich wadz. Nawet jednak w takich wypadkach
rtiogy by, jak we Francji, reaktywowane, by stworzy
chanizm rozszerzonego uczestnictwa politycznego.
adna inna wspczesna cywilizacja nie ma porw
nywalnej tradycji cia przedstawicielskich, sigajcej
tysic lat wstecz. Rwnie na szczeblu lokalnym, mniej
wicej od XIX wieku, zaczy si we woskich miastach
rozwija ruchy samorzdowe, ktre rozprzestrzeniay
si nastpnie na pnoc, zmuszajc biskupw, baronw
i szlacht do dzielenia si wadz z mieszczanami,
w kocu za do zupenych ustpstw, co czsto si
zdarzao" . Reprezentacja na szczeblu pastwowym
bya w ten sposb uzupeniana przez lokaln autonomi,
co nie miao odpowiednika w innych rejonach wiata.
S

me

32

Indywidualizm. Wiele wymienionych powyej cech

zachodniej cywilizacji przyczynio si do rozwoju poczu
cia indywidualizmu oraz jedynej w swoim rodzaju wrd
cywilizowanych spoeczestw tradycji praw i wolnoci
jednostki. Indywidualizm zacz si ksztatowa w XTV
i XV wieku, a uznanie prawa do indywidualnego wyboru
- to co Deutsch nazywa rewolucj Romea i Julii"
- zwyciyo na Zachodzie w wieku XVII. Formuowano
nawet postulaty rwnych praw dla wszystkich jednostek
(--najuboszy czowiek w Anglii te ma ycie do przey
ta, tak samo jak najbogatszy"), cho jeszcze nie akcepWano ich powszechnie. Indywidualizm nadal wyr^ Zachd spord dwudziestowiecznych cywilizacji.
badaniu analizujcym nasilenie indywidualizmu,
a

103

obejmujcym podobne prby z pidziesiciu krj^

okazao si, e pierwsze dwadziecia miejsc zajj,
wszystkie kraje zachodnie z wyjtkiem Portugalii i j ,
raela . Autor innych porwnawczych bada indyki
dualizmu i kolektywizmu, uwzgldniajcych rne km. I
tury, take podkrela przewag indywidualizmu na
Zachodzie, a kolektywizmu w innych krgach kulturowych. Dochodzi on do wniosku, e najwaniejsze
na Zachodzie wartoci s najmniej cenione na caym
wiecie". Ludzie Zachodu i przedstawiciele innych
krgw kulturowych niezmiennie wskazuj na indy.
widualizm jako gwn cech wyrniajc cywilizacj
zachodni .
Powyszy wykaz nie jest wyczerpujcym wyliczeniem
szczeglnych cech zachodniej cywilizacji. Nie byo te
w zamyle autora sugerowanie, e cechy te byy zawsze
i powszechnie obecne w spoeczestwie zachodnim.
Oczywicie wcale tak si nie dziao: despoci, ktrych
tak wielu byo w dziejach Zachodu, nic sobie nie robili
z rzdw prawa i zawieszali ciaa przedstawicielskie.
Nie znaczy to rwnie, i adne z tych cech nie pojawiay
si w innych krgach kulturowych. Spoeczestwa mu
zumaskie maj swj system prawny: Koran i szariat.
W Japonii i Indiach wytworzy si system klasowy
podobny do zachodniego (i moe wanie dlatego s to
jedyne dwa wielkie kraje niezachodnie, w ktrych mog
si utrzyma demokratyczne rzdy). aden z tych ele
mentw oddzielnie wzity nie by wyczn domen I
Zachodu, ich poczenie jednak takie byo, i to ono
stanowi o wyjtkowoci tej cywilizacji. Wymienione
tutaj koncepcje, zwyczaje i instytucje miay po prostu
na Zachodzie wiksze znaczenie ni w innych krgach
kulturowych. Stanowi przynajmniej cz trwaego
jdra zachodniej cywilizacji. To one przesdzaj o to
samoci Zachodu, ale nie s tym, co w nim nowoczesne.
33

34

104

I
znacznej mierze zapewniy Zachodowi przyi.*,;.
dcz P y
P
i modernizacji
samego siebie
wiata.
oraz
w

fO

0 1 1

EAK

o z

C J E

c j w

ZA

r o c e s

0 1 1 0 1 3

MODERNIZACJ

j Zachodu utorowaa drog zarwno moderniza..

j westernizacji niezachodnich spoeczestw. Ich
^zywdcy intelektualni i polityczni zareagowali na napr
Zachodu na jeden lub wicej ni jeden z trzech sposobw:
odrzucajc i modernizacj, i westernizacj, przyjmujc
jedno i drugie, przymujc jedno i odrzucajc drugie .
a n S

3S

Odrzucenie. Japonia od pierwszych kontaktw z Za

chodem w 1542 roku do poowy XIX wieku prowadzia
polityk odrzucania jego wpyww. Przyzwalano tylko
na modernizacj w ograniczonym zakresie, jak nabywa
nie broni palnej. Import zachodniej kultury, w tym
zwaszcza chrzecijastwa, by surowo zakazany. W po
owie XVII stulecia wygnano z Japonii wszystkich
Europejczykw. Tej restrykcyjnej postawie pooyo
kres wymuszone wynegocjowanie traktatu japosko-amerykaskiego przez komandora Perry'ego w 1854
roku, a nastpnie wytone prby uczenia si od Za
chodu w okresie Meiji po 1868 roku. Rwnie Chiny
przez kilka stuleci przeciwstawiay si wszelkiej powa
niejszej modernizacji czy westernizacji. Chrzecija
skich misjonarzy wpuszczono co prawda do Chin w 1601
roku, ale w 1722 skutecznie ich przegnano. W odr
nieniu od postawy Japonii, polityka Chin wywodzia si
znacznej mierze z chiskich wyobrae o swoim
Ju jako Krlestwie rodka oraz niezomnego przeko
p i o wyszoci chiskiej kultury nad wszystkimi
nymi. Izolacji Chin, podobnie jak Japonii, pooya
v

ra

ln

105

kres sia zachodniego ora uytego przez Brytyjczyka

podczas wojen opiumowych w latach 1839-1842. Wymi,
z tego, e w XIX wieku potga Zachodu coraz bardzu
utrudniaa, a w kocu uniemoliwia niezachodnir
spoeczestwom stosowanie strategii odrzucenia w czyj
tej postaci.
W XX wieku rozwj rodkw transportu i cznoci
a take wzajemna zaleno w skali globalnej sprawiy, '
koszty izolowania si stay si niepomiernie wysokie
Jeli nie liczy maych, odosobnionych spoecznoci
wiejskich, ktre pragn y na poziomie elementarnej
egzystencji, trudno sobie wyobrazi cakowite odrzucenie
modernizacji i westernizacji w wiecie, ktry coraz bar
dziej si modernizuje i w coraz wikszym stopniu jest
wzajemnie poczony. Tylko naj skraj niej si z radykal
nych ekstremistw - pisze Daniel Pipes o wiecie islamu
- odrzucaj modernizacj razem z westernizacj. Telewi
zory wrzucaj do rzeki, zakazuj noszenia zegarkw na
rk, nie uywaj silnikw spalinowych. Niepraktyczno
ich programu bardzo jednak ogranicza zasig oddziaywa
nia takich grup. W niektrych wypadkach - tak byo
z Yen Izala z Kano, mordercami Sadata, grup, ktra
zaatakowaa meczet w Mekce oraz niektrymi malajskimi ugrupowaniami dakhwa - ponisszy klsk w gwa
townych starciach z wadzami znikaj prawie bez ladu" .
Zniknicie prawie bez ladu to na og los, jaki pod
koniec XX wieku czeka zwolennikw polityki odrzucenia
w czystej postaci. Zelotyzm, jak to okreli Toynbee, nie
jest po prostu opcj, ktra miaaby szanse przetrwania.
e

36

Kemalizm. Drug z moliwych reakcji na napr Za

chodu jest to, co Toynbee nazywa herodianizmem
- przyjcie modernizacji i westernizacji. Wychodzi si
przy tym z zaoenia, e modernizacja jest podana
i potrzebna, lokalnej kultury nie sposb z ni pogodzie,
106

I |. ba j zarzuci lub przekreli, spoeczestwo za

^
si cakowicie zwesternizowa, eby mogo zosta
^ tecznie zmodernizowane. Oba procesy wspieraj si
ernnie i musz odbywa si razem. Nastawienie to
^ lazo najpeniejszy wyraz w pogldach niektrych
^ s k i c h i japoskich intelektualistw z koca XIX
wieku- Twierdzili oni, e ich narody, by si zmodernizo
wa powinny si wyrzec rodzimych jzykw i przyj
gielski. Pogld ten, czemu trudno si skdind dziwi,
zyska nawet wiksz popularno wrd ludzi Zachodu
ni w krgach niezachodnich elit. Przesanie, jakie si
w nim zawiera, brzmi: Jeli chcecie, by si wam udao,
musicie sta si tacy sami jak my. Nasza droga jest drog
jedyn"- Wspiera sieje nastpujc argumentacj: War
toci religijne, zasady moralne i struktury spoeczne tych
[niezachodnich] spoeczestw s w najlepszym razie
obce, a w najgorszym wrogie wartociom i zwyczajom
industrializmu". Dlatego rozwj ekonomiczny bdzie
wymaga radykalnego, destrukcyjnego przeobraenia
ycia i spoeczestwa, czsto rwnie reinterpretacji
samego sensu egzystencji, jakim rozumieli go dotd
ludzie nalecy do tych cywilizacji" . Pipes stawia t
sam tez, odnoszc j wyranie do islamu:
rze

an

31

Chcc unikn anomii, muzumanie maj tylko jedn

opcj, modernizacja bowiem wymaga westernizacji. Islam
nie zapewnia alternatywnej drogi do nowoczesnoci.
Sekularyzmu nie da si unikn. Wspczesna nauka
technika wymagaj przyswojenia nieodcznego od nich
sposobu mylenia, to samo dotyczy instytucji politycz
nych. Tre musi zosta przeniesiona w rwnym stopniu
Jak forma, trzeba wic uzna wyszo cywilizacji zachodJ , eby mona si byo od niej uczy. Nie da si unikn
wprowadzenia jzykw europejskich i zachodnich insty^cji owiatowych, nawet jeli te ostatnie propaguj woln
1

me

ysl i ycie uatwione. Dopiero po przyjciu zachodniego

107

modelu muzumanie bd si mogli stechnicyzowa

a nastpnie zapocztkowa rozwj" .
Szedziesit lat przed napisaniem tych sw r j
podobnych wnioskw doszed Mustafa Kemal Atatiirk
Na gruzach imperium osmaskiego stworzy now Tur^
cj i podj usilne starania na rzecz jej westernizacji
i modernizacji. Przyjmujc tak polityk i odrzucajc
islamsk przeszo uczyni z Turcji kraj na rozdrou"
gdzie spoeczestwo zachowao muzumask religi
dziedzictwo, obyczaje i instytucje, lecz elita rzdzca
zdecydowana bya zmodernizowa je i zwesternizowa
by doczyo do Zachodu. Pod koniec XX wieku kilka
krajw wybrao drog Kemala, prbuj odej od niezachodniej tosamoci i zastpi j zachodni. Zostanie to
obszerniej omwione w rozdziale 6.
3S

Reformizm. Polityka odrzucenia sprowadza si do

beznadziejnych usiowa odizolowania kraju od kurcz
cego si wspczesnego wiata. Kemalizm zakada trud
ne i traumatyczne zadanie polegajce na zniszczeniu
kultury istniejcej od stuleci i zaprowadzenia na jej
miejsce zupenie innej, zapoyczonej od obcej cywiliza
cji. Trzecia opcja polega na prbie wprowadzenia moder
nizacji i zachowania przy tym podstawowych wartoci,
zwyczajw i instytucji rodzimej kultury danego spoe
czestwa. Okazaa si ona, co zrozumiae, najpopular
niejsza wrd niezachodnich elit. W Chinach w ostatnich
latach dynastii Ch'ing przyjto haso Ti-Yong: Chiskie
nauki zachowujemy dla podstawowych zasad, zachodnie
s potrzebne na praktyczny uytek".Japoska wersja
brzmiaa Wakon, Yosei Japoski duch, zachodnia tech
nika". W latach trzydziestych XIX wieku w Egipcie
Muhammad Ali podj prb modernizacji technicz
nej bez zbytniej westernizacji kulturowej". Prba si
jednak nie powioda, Brytyjczycy zmusili egipskiego
108

wadc do zarzucenia wikszoci reform. Skutek by

taki, jak zauwaa Ali Mazrui, e Egipt nie poszed
drog Japonii, gdzie technicznej modernizacji nie towa
rzyszya westernizacja kulturowa, ani drog Atatiirka
- technicznej modernizacji poprzez kulturow westernizacj" . Jednake pod koniec XIX wieku Damal
ad-Din al-Afghani, Muhammad Abduh i inni refor
matorzy podjli now prb pogodzenia islamu z nowo
czesnoci, twierdzc, e islam jest zgodny z nowo
czesn wiedz i najlepszymi osigniciami myli
39

achodu" i dostarczajc wywiedzionych z islamu pod

staw do przyjcia nowoczesnych idei i instytucji, zarw * k o w y c h i technicznych, jak politycznych (kon^ytucjonalizm i przedstawicielski system wadzy)" .
y to reformizm zakrojony na szerok skal, zmierza
m y w stron kemalizmu. Akceptowa nie tylko moderJe, ale i niektre instytucje zachodnie. Do tego
n

lau

40

109

typu reformizmu sprowadzaa si reakcja czci muzu}.

maskich elit na napr Zachodu przez okres pj^
dziesiciu lat, od lat siedemdziesitych XIX wieku d
at dwudziestych XX wieku, kiedy najpierw jego ryw .
lem sta si kemalizm, a potem reformizm w bardziej |
czystej postaci, a mianowicie fundamentalizm.
Polityka odrzucenia, kemalizm i reformizm przyjmuj I
rne zaoenia odnonie tego, co jest podane i
moliwe do wykonania. Zwolennicy tej pierwszej nie 1
ycz sobie ani modernizacji, ani westernizacji i j
przekonani, e jedno i drugie da si odrzuci. Dla I
kemalistw oba procesy s podane, westernizacja I
stanowi niezbdny warunek modernizacji, jedno i dru-1
gie jest moliwe do przeprowadzenia. Reformici uznaj, I
e modernizacja jest podana i moliwa bez wester
nizacji na wiksz skal, ktra jest niepodana. Kon
flikt midzy polityk odrzucenia a kemalizmem dotyczy 1
wic tego, czy modernizacja i westernizacja s podane, j
Kemalizm i reformizm maj z kolei odmienne pogldy j
na to, czy pierwszy proces jest moliwy bez drugiego.

hodniej kultury i czyni powolne postpy w kierunku

czesnoci. Jednake z przyspieszeniem tempa mo izacji tempo westernizacji sabnie, a rodzima kulturzeywa odrodzenie. Dalsza modernizacja zmienia
. ^ cywilizacyjn rwnowag si midzy Zachodem
spoeczestwem
d n i m i umacnia wi z lokal
na kultur.
yj wczesnych fazach zmiany westernizacja wspomawic modernizacj. W fazach pniejszych moderni
zacja dwojako sprzyja odchodzeniu od westernizacji
i odrodzeniu rodzimej kultury. W wymiarze spoecznym
modernizacja umacnia ekonomiczn, militarn i politycz
n si spoeczestwa jako caoci, w ludziach za ugrun
towuje zaufanie do wasnej kultury. W wymiarze indywi
dualnym rodzi uczucie alienacji i anomii, gdy rozpadaj
si tradycyjne wizi i stosunki spoeczne. Prowadzi do
kryzysu tosamoci, na ktry odpowiedzi dostarcza reli
gia. Procesy te przedstawiono w uproszczonej formie na
wykresie 3.2.

Wykres 3.1 przedstawia te trzy polityki w dziaaniu. I

Zwolennik odrzucenia pozostanie w punkcie A, kemali-1
sta bdzie poda po przektnej do punktu B, reformista I
- po linii poziomej do punktu C. Jak to jednak wygldao 3
w rzeczywistoci? Kade z niezachodnich spoeczestw I
obrao, rzecz jasna, wasny kurs, ktry mg si bardzo I
rni od trzech prototypowych trajektorii. Mazrui twier-1
dzi nawet, e Egipt i Afryka przebyy drog do punktu I
D w trakcie bolesnego procesu kulturowej westerniza- ]
cji, ktrej nie towarzyszya techniczna modernizacja'
Jeli jaki oglny wzorzec modernizacji i westernizacji I
w reakcjach niezachodnich spoeczestw na napr Zachodu istnieje, przebiegaby po linii A-E. Z pocztku I
oba procesy s cile ze sob zwizane. Niezachodnie I
spoeczestwo przyswaja sobie bardzo wiele elementw I

Wykres 3.2
MODERNIZACJA I ODRODZENIE KULTUROWE

C o

110

Z 3 C

ra

m e z a c r i

Spoeczestwo

Zwikszony potencja

gospodarczy, militarny .
Modernizac|a

i polityczny

Jednostka

Alienacja I kryzys

tosamoci

Nasz hipotetyczny oglny model znajduje potwier

dzenie w teorii nauk spoecznych i dowiadczeniu
,'storycznym. Dokonujc przegldu dostpnego mate"alu dotyczcego hipotezy niezmiennoci", Rainer
i
^
^ do wniosku, e nieustajce w dziejach
oci Poszukiwanie znaczcego autorytetu i znatonomii jednostki przybiera odmienn posta
znych kulturach. Nie zachodzi tu proces upodoba, midzykulturowej homogenizacji wiata. Wydaje
o c n o <

e j

z i

au

111

si natomiast, e wystpuje niezmienno wzorcw, kt

w odrbnych formach wytworzyy si w stadium hist
rycznym i wczesnym stadium nowoytnym" . Teorj.
zapoycze, rozwinita midzy innymi przez Frobenhj ^
Spenglera i Bozeman, kadzie nacisk na zakres, w jakim
cywilizacje przyjmujce zapoyczaj selektywnie rnJ
elementy z innych cywilizacji i adaptuj je, przeksztacaj
i asymiluj w taki sposb, by wspomc i zapewni
przetrwanie podstawowych wartoci (paideuma) wasnej
kultury . Prawie wszystkie cywilizacje niezachodni
istniej co najmniej od tysica lat, a niektre od kilki
tysicy. Zdarzao im si dokonywa zapoycze z innych!
cywilizacji i wzmacnia dziki temu wasne siy. Znawcy
przedmiotu zgodni s co do tego, e przyjcie przez Chiny,
indyjskiego buddyzmu nie doprowadzio do indianizacji" Chin. Chiczycy zaadaptowali buddyzm do wasnych;
celw i potrzeb. Ich kultura pozostaa chiska. Skutecz-j
nie opierali si jak do tej pory zachodnim usiowaniom
nawrcenia ich na chrzecijastwo. Jeli pewnego dnia
nastpi import chrzecijastwa do Chin, naley sid
spodziewa, e zostanie ono przyjte i zaadaptowane
w taki sposb, by zgadzao si z podstawowymi elementa
mi chiskiej kultury. Podobnie wygldao przejcie
helleskiego dziedzictwa przez muzumaskich Arabw.
Ocenili je i zrobili z niego czysto praktyczny uytek.
Chodzio im przede wszystkim o zapoyczenie pewnych
aspektw technicznych w zewntrznej formie i potrafili
pomin wszystkie te elementy greckiej myli, ktre
mogyby wej w konflikt z 'prawd' zawart w normach
i wskazaniach Koranu" . T sam drog posza Japonia.
W V I I wieku dokonaa importu chiskiej kultury i ,. |
wasnej inicjatywy, bez gospodarczych czy militarnych
naciskw, dokonaa transformacji" budujc wysoko roz
winiet cywilizacj. Przez nastpne stulecia okres
wzgldnej izolacji od wpyww z kontynentu, kiedy t
0

41

42

43

112

wano dokonane zapoyczenia, a poyteczne

h asymil
' przeplatay si z okresami odnawia\ \ kontaktw i zapoycze kulturowych" . Przez cay
^ czas kultura japoska zachowywaa swoj odrbno.
^Nie
dowodw na poparcie twierdzenia umiarkowa
li kemalistw, jakoby niezachodnie spoeczestwa
" lv si zmodernizowa, przyjmujc zachodnie wzorce.
Teza skrajnych kemalistw, w myl ktrej spoecze
stwa te musz si zwesternizowa, by dokona moderni
zacji nie nadaje si do powszechnego zastosowania.
Nasuwa si jednak w zwizku z tym pytanie: czy istniej
niezachodnie spoeczestwa, w ktrych opr rodzimej
kultury wobec modernizacji jest tak silny, e musi ona
w znacznej mierze zosta zastpiona przez kultur
zachodni, eby proces modernizacji mg w ogle
nastpi? Teoretycznie byoby to bardziej prawdopodob
ne w wypadku kultur dopenionych (consummatory
cultures) ni instrumentalnych (instrumental). Te drugie
cechuje wystpowanie znacznego obszaru celw pored
nich, oddzielonych i niezalenych od celw ostatecz
nych". Systemy takie atwo wprowadzaj innowacje,
maskujc sam zmian zason tradycji. Mog si
modyfikowa, nie sprawiajc przy tym wraenia, e
w zasadniczy sposb zmieniaj swoje instytucje spoecz
ne. Innowacji dokonuje si raczej po to, by suya
odwiecznej tradycji". Dla systemw dopenionych nato
miast typowy jest cisy zwizek midzy celami pored
nimi a ostatecznymi. Spoeczestwo, pastwo, wadza
on0

w a n 0

Z nl

44

0 1 3

tym podobne stanowi cz umiejtnie utrzymy

wanego systemu opartego na cisej solidarnoci,
wszechobecn religi jako podstaw poznania. Takie
systemy byy wrogie innowacji" . Apter stosuje te kateEis^'
P niany w plemionach afrykaskich.
.
t dokonuje podobnej analizy wielkich cywiliy c k i c h i dochodzi do podobnych wnioskw.
45

a n a l i z u j c

rzer

n s t a d

azjat

113

Transformacj wewntrzn znacznie uatwia autonony J

instytucji spoecznych, kulturowych i politycznych" <t|
Z tych powodw bardziej instrumentalne spoeczestw J
japoskie i hinduskie wczeniej przystpiy do modern'1
zacji, ktra przebiegaa tam atwiej ni w spoieczej
stwach konfucjaskim i muzumaskim. Okazay j * i
bardziej zdolne do importu nowoczesnej technologii i j uycia do wzmocnienia rodzimej kultury. Czy oznacza to 1
e spoeczestwa chiskie i muzumaskie musz alboJ
zarzuci zarwno modernizacj, jak i westernizacj, alboJ
ulec obydwu procesom? Opcje, jak si wydaje, nie s J
tak ograniczone. Nie tylko Japonia, ale i Singapur!
Tajwan, Arabia Saudyjska oraz, w mniejszym stopniu!
Iran stay si nowoczesnymi spoeczestwami nie ulega-1
jc westernizacji. Szach prbowa co prawda obra kurs]
Kemala Atatiirka i dokona obu procesw, ale zrodzio to
silne reakcje antyzachodnie, lecz nie wrogie moderniza-1
cji. Chiny wyranie krocz drog reformizmu.
Spoeczestwom muzumaskim trudno si byo zmo-J
dernizowa. Pipes, twierdzc, e westernizacja jestj
niezbdnym warunkiem wstpnym, powouje si na]
konflikty midzy islamem a nowoczesnoci wystpu
jce w ekonomii - chodzi o takie kwestie, jak odsetki,]
nakaz postu, prawo spadkowe i praca kobiet. Ale nawet
on z aprobat cytuje Maxime'a Rodinsona: nic w sposb
przekonujcy nie wskazuje, by religia muzumaska j
uniemoliwia wiatu muzumaskiemu rozwj w kie-1
runku wspczesnego kapitalizmu" i stwierdza, el
w wikszoci kwestii, poza ekonomicznymi, islam 1
i modernizacja nie s w konflikcie. Poboni muzumanie j
mog rozwija nauki cise, wydajnie pracowa w fab- j
rykach, posugiwa si nowoczesn broni. Moderniza-1
cja nie wymaga jednej politycznej ideologii ani zbioru I
instytucji: wybory, granice midzypastwowe, stowa-|
rzyszenia spoeczne i inne wyznaczniki zachodniego
S

114

1 -vcia nie s niezbdne dla rozwoju ekonomiczsty igiam jako religia zaspokaja potrzeby menederw
neg
chopw. Szariat nic nie mwi na temat
i P /| i a n towarzyszcych modernizacji, jak przejcie
lnictwa do przemysu, ze wsi do miasta, od stabili spoeczni do zmiennoci. Nie koliduje te z ma ^ edukacj, rozwojem rodkw komunikacji, nowy^
m i transportu czy ochron zdrowia" .
skrajni przeciwnicy Zachodu, gosiciele odrodze rodzimych kultur nie wahaj si korzysta z nowoczesh rodkw technicznych, jak poczta elektroniczna,
kasety i telewizja, do propagowania swych pogldw.
Krtko mwic, modernizacja nie musi koniecznie
oznacza westernizacji. Niezachodnie spoeczestwa
mog si modernizowa, i czyniy to, nie odrzucajc
swojej kultury i nie przyjmujc hurtem zachodnich
wartoci, instytucji i zwyczajw. To ostatnie mogoby
si zreszt okaza prawie niemoliwe: jakikolwiek opr
niezachodnich kultur przed modernizacj jest niczym
w porwnaniu z ich oporem wobec westernizacji. Jak
zauwaa Braudel, triumf cywilizacji traktowanej jako
jedno nie oznacza klski cywilizacji w ich mnogo
ci" . Modernizacja umacnia te kultury i osabia wzgld
n si Zachodu. wiat staje si zasadniczo bardziej
nowoczesny i mniej zachodni.
lu

0,

z m

0 ( 1 r

C 1

s o W

47

r o d k a

m l

N a w e t

1113

48

Przypisy
s

y- - Naipaul, Our Universal Civilization, The 1990 Wriston Lecture, The

\Z !,
institute, New York Review of Books", 30 padziernika
0 , s. 20.
7

hattan

199

J a m e

a e l

s Q. Wilson, The Mora Sense, Free Press, New York 1993;

Walzer, Thick and Thin: Mora Argument at Home and Abroad,

115

University of Notre Dame Press, Notre Dame 1994, zwaszcza

1 i 4; oraz krtki przegld: Frances V. Harbour, Basic Mora Val
A Shared Core, Ethics and International Affairs", 9 (1995), s. 155 i" *-*
-170.
Vaclav Havel, Civilization's Thin Veneer, Harvard Magazine"
7(lj.
piec-sierpie 1995), s. 32.
Hedley Buli, The Anarchical Society: A Study of Order in n/ 1
Politics, Columbia University Press, Nowy Jork 1977, s. 317.
John Rockwell, The New Colossus: Amecan Culture as Power Exp
oraz kilku autorw, Channel-Surfing Through U.S. Culture in 20 Land ]
New York Times", 30 stycznia 1994; David Rieff, A Global Cultlji
World Policy Journal", 10 (zima 1993-1994), s. 73-81.
Michael Vlahos, Culture and Foreign Policy, Foreign Policy", 82 (wjgj
sna 1991), 69; Kishore Mahbubani, The Dangers of Decadence: Wha,t
the Rest Can Teach the West, Foreign Affairs", 72 (wrzesie/pa?
dziernik 1993), s. 12.
Aaron L. Friedberg, The Futur of American Power, Political Science'
Quarterly", 109 (wiosna 1994), s. 15.
Richard Parker, The Myth of Global News, New Perspectives Quarterly", 11 (zima 1994), s. 41-44; Michael Gurevitch, Mark R, Levy, Itzhak
Roeh, The Global Newsroom: convergences and dwersities m thel
globalization of television news, w: Peter Dahlgren, Colin Sparks (red)
Communication and Citizenship: Journalism and the Public Sphere tn
the New Media, Routledge, Londyn 1991, s. 215.
Ronald Dore, Unity and Dwersity in World Culture, w: Hedley Buli
Adam Watson (red.), The Expansion of International Society, Oxford!
University Press, Oxford 1984, s. 423.
Robert L. Bartley, The Casefor Optimism - The West Should Believe i
Itself, Foreign Affairs", 72 (wrzesie/padziernik 1993), s. 16.
Patrz Joshua A. Fishman, The Spread of English as a New Perspectiwej
for the Study ofLanguage Maintenance and Language Shift, w: Joshua
A. Fishman, Robert L . Cooper, Andrew W. Conrad, The Spread of
English: The Sociology of English as an Additional Language, Newbury
House, Rowley 1977, s. 108 i n..
Fishman, Spread of English as a New Perspective, s. 118-119.
Randolf Quirk, w: Braj B. Kachru, The Indianization of English, Oxford,
Delhi 1983, s. ii; R.S. Gupta, Kapil Kapoor (red.), English itt India
- Issues and Problems, Academic Foundation, Delhi 1991, s. 21. Por.
Sarvepalli Gopal, The English Language in India, Encounter", 73
(lipiec/sierpie 1989), s. 16. Wedug jego szacunkw 35 min mieszkacw
Indii mwi i pisze po angielsku, w takiej czy innej formie". World
Bank, World Development Report 1985,1991, Oxford University Press,]
New York, tabela 1.
Kapoor, Gupta, Introduction, w: Gupta, Kapoor (red.), English in India,
s. 21; Gopal, English Language, s. 16.
Fishman, Spread of English as a New Perspective, s. 115.
Patrz Newsweek", 19 lipca 1993, s. 22.
Cytowane przez R.N. Srivastava, V.S. Sharma, Indian English Today,
w: Gupta, Kapoor (red.), English in India, s. 191; Gopal, English La"'
guage, s. 17.
6

New York Times", 16 lipca 1993; Boston Globe", 15 lipca 1993, s. I '

116

unkami zawartymi w World Christian Encyclopedia warto porw*

zewidywania Jeana Bourgeois-Pichat, Le nombre des hommes:
n
" rospectwe, w: Albert Jacuard i inni, Les scientifiaues parlent,
'^hette, Paris 1987, s. 140, 143, 151, 154-156.
B
J g id o V.S. Naipaulu, cytowany przez Brenta Staplesa, Con Men
Conuerors, New York Times Book Review", 22 maja 1994, s. 42.
r Kenwood, A L . Lougheed, The Growth of the International Economy
1 ggo, Routledge, Londyn 1992, s. 78-79; Angus Maddison, Dynamie
v es in Capitalist Development, Oxford University Press, New York
qqi s 326-327; Alan S. Blinder, New York Times", 12 marca 1995.
n vi'd M- Rowe, The Trade and Security Paradox in International
Politics", praca nie publikowana, Ohio State University, 15 wrzenia
1994, s. 16.
23 n le C. Copeland, Economic Interdependence and War: A Theory of
Trade Expectations, International Security", 20 (wiosna 1996), s. 25.
J4 William J- McGuire, Claire V. McGuire, Content and Process in the
grperience of Self, Advances in Experimental Social Psychology",
21 (1988), s. 102.
23 ponald L. Horowitz. Etlmic Conflict Management for Policy-Makers, w:
Joseph V. Montville, Hans Binnendijk (red.), Conflict and Peacemaking
in Multiethnic Societtes, Lexington Books, Lexington 1990, s. 121.
26 Roland Robertson, Globalization Theory and Cwilizatwnal Analysis,
Comparative Civilizations Review", 17 (jesie 1987), 22; Jeffery A. Shad,
jr., Globalization and Islamie Resurgenee, Comparative Civilizations
Review", 19 (jesie 1988), s. 67.
Patrz Cyril E. Black, The Dynamics of Modernization: A Study in
Comparative Historii. Harper & Row, New York 1966, s. 1-34; Reinhard
Bendix, Tradition and Modernity Reconsidered, Comparative Studies
in Society and History", 9 (kwiecie 1967), s. 292-293.
Braudel, Historia i trwanie, s. 307.
Na temat szczeglnych cech cywilizacji zachodniej istnieje, rzecz jasna,
ogromna literatura. Patrz m.in.: William H. McNeill, Rise of the West:
A History of the Huma Community, University of Chicago Press,
Chicago 1963; Braudel, On History i prace wczeniejsze; Immanuel
Wallerstein, Geopolitics and Geoculture: Essays on the Changing
World-System. Cambridge University Press, Cambridge 1991. Spod pira
Karla W. Deutscha wyszto wyczerpujce, a przy tym zwize i bardzo
przekonujce porwnanie Zachodu z dziewicioma innymi cywilizacja
mi, przy uwzgldnieniu 21 czynnikw geograficznych, kulturowych,
ekonomicznych, technicznych, spoecznych i politycznych. Autor pod
krela, jak dalece Zachd rni si od innych cywilizacji. Patrz Karl
W. Deutsch, On Nationalism, World Regions, and Natur of the West, w:
Per Torsvik (ed), Mobtltzattou, Center-Periphery Structures, and NationbuUding: A Volume in Commemoration of Stein Rokkan, Universitetsforiaget, Bergen 1981, s. 51-93. Zwize przedstawienie cech cywilizacji
Zachodu w 1500 roku przesdzajcych o jej odrbnoci znajduje si
Pracy Charlesa Tilly, Re/Iections on the History of European State-Waking, w: Tilly'ego (red.), The Formation of National States in Western
3
j^njpe, Princeton University Press, Princeton 1975, s. 18 i n.
eutsch, Nationalism, World Regions, and the West, s. 77.
S Z a

a C

a C

30

2 1

2 7

2 8

117

Patrz Robert D. Putnam, Budowanie sprawnej demokracji, przel. J

]
Szacki, Znak, Krakw 1996.
>
Deutsch, Nationalism, World Regions, and the West, s. 78. Patrz t uStein Rokkan, Dimensions of State Formation and Nation-build
A Possible Paradigm for Research on Vaations within Europ ^
Charles Tilly, The Formation of National States in Western Eim,*
Princeton University Press, Princeton 1975, s. 576, i Putnam, Budowa
sprawnej demokracji.
Geert Hofstede, National Cultures in Four Dimensions: A Research-basj
Theory of Cultural Differences among Nations, International Studi
of Management and Organization", 13 (1983), s. 52.
Harry C. Triandis, Cross-cultural Studies of Indiuidualism and Co(|
tivism, w: Nebraska Symposium on Motration 1989, University
Nebraska Press, Lincoln 1990,44-133, oraz New York Times", 25 g j
nia 1990. Patrz take George C. Lodge, Ezra F. Vogel (red.), Ideotogy
National Competitiueness: An Analysis of Nine Countries, Harvar
Business School Press, Boston 1987, passim.
W rozwaaniach na temat interakcji midzy cywilizacjami prawie zawsze
pojawia si ta typologia. Patrz Arnold J. Toynbee, Study of History, \\
s. 187 i n., VIII, 152-153, 214; John L . Esposito, The Islamie Threat:
Myth or Reality, Oxford University Press, New York 1992, s. 53-62Daniel Pipes, In the Path of God: Islam and Political Power, Basic
Books, Nowy Jork 1983, s. 105-142.
Pipes, Path of God, s. 349.
William Pfaff, Reflections: Economic Development, New Yorker", 25
grudnia 1978, s. 47.
Pipes, Path of God, s. 197-198.
Ali al-Amin Mazrui, Cultural Forces in World Politics, James Curtrey,
Londyn 1990, s. 4-5.
Esposito, Islamie Threat, s. 55; Patrz oglnie, s. 55-62; oraz Pipes, Path
ofGod, s. 114-120.
Rainer C. Baum, Authority and Identity - The Invariance Hypothesis II,
Zeitschrift fur Soziologie", 6 (padz. 1977), 368-369. Patrz take Rainer
C. Baum, Authority Codes: The Invariance Hypothesis, Zeitschrift fur
Soziologie", 6 (stycze 1977), s. 5-28.
Patrz Adda B. Bozeman, Ciuilizations Under Stress, Virginia Quarterly
Review", 51 (zima 1975), s. 5 i n.; Leo Frobenius, Paideuma: Umsse
einer Kultur- und Seelenlehre, C. H. Beck, Monachium 1921, s. 11 i n.;|
Oswald Spengler, The Decline of the West, II, s. 57 i n.
Bozeman, Cwilizations Under Stress, s. 7.
William E. Naff, Re/lections on the Question ofEast and West" from the
Point of View ofJapan, Comparative Civilizations Review", 13/14 (jesie
1985 i wiosna 1986), s. 222.
David E. Apter, The Role of Traditionalism in the Political Modernization
of Ghana and Uganda, World Politics", 13 (padziernik 1960), s. 47-68.
S. N. Eisenstadt, Transformation of Social, Political, and Cultural
Orders in Modernization, American Sociological Review", 30 (padzier
nik 1965), s. 659-673.
Pipes, Path ofGod, s. 107,191.
Braudel, Historia i trwanie, s. 306.
a k

ul

Cz I I

rU(

Q n

38
39

MIENIAJCY SI UKAD
CYWILIZACJI

IV
Zmierzchanie Zachodu: potga,
kultura, powrt do korzeni
POTGA ZACHODU: DOMINACJA I SCHYEK
Potga Zachodu w porwnaniu z innymi cywilizacjami
przedstawia si dwojako. Pierwszy obraz to przytaczaj
ca, triumfujca, totalna wrcz dominacja. Wraz z dezinte
gracj Zwizku Radzieckiego znikn jedyny powany
konkurent, skutkiem czego wiat jest i bdzie ksztatowa
ny zgodnie z celami, priorytetami i interesami gwnych
pastw Zachodu z ewentualnym udziaem Japonii. Jako
jedyne supermocarstwo, ktre pozostao na placu boju,
Stany Zjednoczone wraz z Wielk Brytani i Francj
podejmuj kluczowe decyzje w kwestiach polityki i bez
pieczestwa, a razem z Niemcami i Japoni decyduj
o kwestiach ekonomicznych. Zachd jako jedyna cywili
zacja przejawia ogromne zainteresowanie innymi krga
mi kulturowymi i regionami i jest w stanie wpyn na
Polityk, gospodark i bezpieczestwo kadej innej cywi
lizacji czy regionu wiata. Spoeczestwa innych krgw
Kulturowych potrzebuj na og pomocy Zachodu do
osignicia wasnych celw i ochrony swoich interesw.
Podsumowuje jeden z autorw, pastwa zachodnie:
I d a j i kieruj midzynarodowym systemem
w l a

bankowym,

kontroluj wszystkie mocne waluty,

s gwnym wiatowym kontrahentem,
dostarczaj wikszoci wyrobw gotowych,
dominuj nad midzynarodowymi rynkami kapru
owymi,
- sprawuj w znacznej mierze przywdztwo moralr,
w wielu spoeczestwach,
- zdolne s do interwencji zbrojnej na wielk skal
- kontroluj drogi morskie,
- prowadz najbardziej zaawansowane badania nai
ukowe w dziedzinie techniki,
- maj najbardziej rozwinite uczelnie techniczne,
- kontroluj dostp do przestrzeni kosmicznej,
- maj dominujc pozycj w przemyle lotniczym
i kosmicznym,
- dominuj w wysoko rozwinitym przemyle zbroje
niowym .
Drugi obraz Zachodu bardzo si rni. Jest to obraz
cywilizacji schykowej, ktrej udzia w wiatowej pot
dze politycznej, gospodarczej i militarnej wzgldnie si
zmniejsza w porwnaniu z innymi cywilizacjami. Zwy
cistwo Zachodu w zimnej wojnie nie byo triumfem,
lecz powodem wyczerpania. Coraz bardziej jest zajty
wasnymi problemami, jak powolny wzrost gospodarczy,
stagnacja ludnociowa, bezrobocie, ogromne deficyty
budetw pastw, zanik etyki pracy, niskie odsetki od
oszczdnoci. W wielu pastwach, ze Stanami Zjed
noczonymi wcznie, dochodzi jeszcze do tego dezinteg
racja spoeczna, narkomania i przestpczo. Nowym
orodkiem potgi ekonomicznej staje si w szybkim
tempie Azja Wschodnia, tam rwnie zaczynaj si
przesuwa centra potgi militarnej i wpyww politycz
nych. Indie zaczynaj wchodzi w faz przyspieszonego
rozwoju ekonomicznego, a wiat muzumaski staje si
coraz bardziej wrogi Zachodowi. Szybko zanika gotol

122

innych spoeczestw do przyjmowania dyktatu

hodu czy stosowania si do jego kaza. Tak samo
ie zachodnia pewno siebie i ch dominowania,
koniec lat osiemdziesitych oywion dyskusj
^
dziy tezy o schyku Stanw Zjednoczonych. W po.lat. dziewidziesitych
j-.;~..noArl'7iociatvr>Vi wywaona
\xA7wa7onfl analiza
analiza docho
dochndo*niemal takich samych wnioskw
dzi '
10W

Pod wieloma wanymi wzgldami ich [Stanw Zjedno

czonych] relatywna potga bdzie coraz szybciej sabn.
W zakresie samych tylko moliwoci ekonomicznych
pozycja Stanw Zjednoczonych w stosunku do Japonii,
w kocu i Chin, sabnie jeszcze bardziej. W dziedzinie
militarnej rwnowaga skutecznych potencjaw midzy
Stanami Zjednoczonymi a rosncymi w si regionalnymi
potgami (prawdopodobnie z Iranem, Indiami i Chinami
wcznie) bdzie si przesuwa z centrum na peryferie.
Cz strukturalnej siy Ameryki przeniesie si do innych
pastw, cz za (a take cz ich mikkiej siy" [soft
power]) znajdzie si w rkach aktorw nie bdcych
pastwami, jak wielonarodowe korporacje" .
a

Ktry z tych dwch przeciwstawnych obrazw pozycji

Zachodu w wiecie odpowiada rzeczywistoci? Odpo
wied, rzecz jasna, brzmi: i jeden, i drugi. Zachd
w obecnej chwili dominuje i w kategoriach potgi oraz
wpywu pozostanie jeszcze dugo w X X I wieku na
czoowej pozycji. W ukadzie si midzy cywilizacjami
zachodz jednak stopniowe, nieuniknione i fundamen
talne zmiany, a sia Zachodu w odniesieniu do innych
cywilizacji bdzie nadal sabn. Ze sabniciem pryZachodu znaczna cz jego potgi po prostu
zaniknie, a reszta rozproszy si regionalnie midzy
^
gwnych cywilizacji i pastwa bdce ich orod^ - Najbardziej rosn i bd rosn w si cywilizacje
m a t u

m i

123

azjatyckie, Chiny za zajmuj stopniowo pozycj p ^

stwa, ktre najprawdopodobniej stanie si gwnyrywalem Zachodu we wpywie na losy wiata. Te p
mieszczenia w ukadzie si midzy cywilizacjami p
wadz i nadal bd prowadzi do odrodzenia kultur
wego niezachodnich spoeczestw i wzmoenia
kulturowej asertywnoci, a take coraz powszechniej,
szego odrzucania kultury Zachodu.
Schyek Zachodu ma trzy gwne cechy.
Po pierwsze, jest to proces powolny. Potga Zachodu
budowaa si przez czterysta lat i tak samo dugo moe
zanika. W latach osiemdziesitych wybitny brytyjski
uczony Hedley Buli twierdzi, e szczyt dominacji
Europy czy te Zachodu w spoecznoci midzynarodo
wej przypada mniej wicej na rok 1900" . Pierwszy tom
dziea Spenglera ukaza si w 1918 roku, a zmiench
Zachodu" sta si centraln kwesti historii XX wieku.
Sam proces rozciga si na wikszo tego stulecia.
Nietrudno sobie jednak wyobrazi, e moe ulec przy
spieszeniu. Rozwj gospodarki i innych potencjaw
danego kraju przebiega czsto po linii o ksztacie lite
ry S: powolny start, nastpnie szybkie przyspieszenie,
po ktrym nastpuje zwolnienie, spaszczenie wska
nikw wzrostu. Upadek kraju moe take przebiega po
linii S, jak w przypadku Zwizku Radzieckiego: naj
pierw w tempie umiarkowanym, potem szybko przy
spieszajc, a osignie najniszy poziom. Upadek Za
chodu jest dopiero w pierwszej, powolnej fazie, nie da
si jednak wykluczy, e w jakim momencie proces
ten nabierze gwatownego przyspieszenia.
a

r ? e

r o

Po drugie, upadek nie jest procesem przebiegajcym

po linii prostej. Odbywa si nieregularnie, z przerwami
i zwrotami, a po okresach saboci Zachodu nastpuj,
okresy umocnienia jego potgi. Otwarte, demokratyczne
spoeczestwa Zachodu maj ogromne zdolnoci od124

li nia si- W odrnieniu od wielu cywilizacji Zachd

nadto dwa gwne orodki potgi. Upadek, ktry
^ d u g Bulla zacz si okoo roku 1900, by przede
^stkim schykiem europejskiej czci cywilizacji
hodniej. Od roku 1910 do 1945 Europa bya poona i zajta wasnymi problemami gospodarczymi,
ecznymi i politycznymi. Jednake w latach czter
dziestych zacza si amerykaska faza zachodniej
jominacji, a w 1945 roku Stany Zjednoczone panoway
J wiatem na skal porwnywaln do dominacji
wszystkich razem wzitych mocarstw sprzymierzonych
w 1918 roku. Powojenny proces dekolonizacji jeszcze
bardziej ograniczy wpywy europejskie, ale nie wpywy
Stanw Zjednoczonych, ktrych nowy ponadnarodowy
imperializm zaj miejsce tradycyjnego imperium o roz
legych terytoriach. Jednake podczas zimnej wojny
amerykaska potga militarna miaa przeciwwag w po
staci sowieckiej, a sia gospodarcza Stanw wzgldnie
osaba w porwnaniu z japosk. Podejmowano jednak
od czasu do czasu wysiki zmierzajce do odnowienia
potgi militarnej i ekonomicznej. W 1991 roku inny
wybitny uczony brytyjski Barry Buzan twierdzi: w
istocie rzeczy centrum bardziej dzisiaj dominuje, a pery
ferie s bardziej podporzdkowane ni kiedykolwiek od
czasu rozpoczcia procesu dekolonizacji" . Stwierdzenie
to jednak traci aktualno w miar jak zwycistwo
militarne, ktre dao podstawy do jego sformuowania,
odchodzi do historii.
1 1 8

VVC

WS

Po trzecie, potga czy te wadza (power) polega na

tym, e jedna osoba lub grupa jest w stanie zmieni
Postpowanie innej osoby czy grupy. Odbywa si to
Poprzez zachcanie, przymus lub namawianie, strona,
czyni, musi wic rozporzdza zasobami go
spodarczymi, militarnymi, instytucjonalnymi, democznymi, politycznymi, technicznymi, spoecznymi
a

t o

8rafi

125

itd. Potg pastwa lub grupy ocenia si wic zwykj j

porwnujc zasoby, jakimi dysponuj, z zasobam/'
pastw lub grup, na ktre prbuj wywrze wpyw, JJ
pocztku XX wieku Zachd wada najwiksz iloci
zasobw (cho nie wszystkimi) przesdzajcych o silJ
oddziaywania, potem sytuacja zacza si zmienia r j
korzy innych cywilizacji.
Terytoum i ludno. W 1490 roku narody Zachodu
waday wikszoci pwyspu europejskiego (poza Bakanami), czyli mniej wicej 4 min km , podczas gdy!
powierzchnia ldw (nie liczc Antarktydy) wynosia
136 min km . U szczytu terytorialnej ekspansji, w 1920
roku, Zachd sprawowa bezporedni wadz na obsza
rze okoo 66 min km , czyli poowie ldw wiata. Do 1993
roku obszar ten zmala o poow, do mniej wicej 33 min
km . Zachd wrci wic do swojego europejskiego cent
rum powikszonego o wielkie poacie ziemi zasiedlone
przez europejskich osadnikw w Ameryce Pnocnej,
Australii i Nowej Zelandii. Terytoria niepodlegych naro
dw muzumaskich zwikszyy si natomiast z 4,6 min
km w 1920 roku do ponad 28 min k m w 1993 roku.
Podobne zmiany dotyczyy liczby ludnoci. W 1900 roku
ludzie z krgu kultury zachodniej stanowili 30 procent
populacji wiata, a pastwa zachodnie waday 45 procenta
mi jego populacji (48 procent w 1920 roku). W 1993 roku
pastwa zachodnie waday wycznie ludnoci z wasne
go krgu kulturowego (nie liczc niewielkich enklaw
kolonialnych w rodzaju Hongkongu). Ludzie z zachodnie
go krgu kulturowego stanowi troch ponad 13 procent
wiatowej populacji. Liczba ta prawdopodobnie spadnie
do 11 procent na pocztku nastpnego stulecia i d
10 procent w 2025 roku . Pod wzgldem liczby ludnoci
Zachd zajmowa w 1993 roku czwarte miejsce w wiecie,
po cywilizacji chiskiej, islamskiej i hinduistycznej.
2

A T F R Y T O R I W Z N A J D U J C Y C H SI POD P O L I T Y C Z N KONTROL
^ l E l f f f l l T A C J I 1900-1993

il
J^njw

| z a c | a
1

J39pzoS
19

126

00

25 447

'5! '

2 8

lfrv

i,3<:ka
1
164
400
4636
5682

latynochiska hinduska islamska japoska amerykaska

54
161
4317
3592
54
261
3913
1811
1316
142
7833
3936
9183
1279
145
7819
3923
11 054

nrawnslawnn
8 733
10 258
10 346
7169

inne
7468
2258
2302
2718

ODSETEK POWIERZCHNI WIATA'

14,7
0,3
6,8
0,1
38,7
15,4
0.5
3,5
0,1
48,5
14,9
0,3
17,5
2,5
24,4
14,9
0,3
21,1
2,4
241
1222jjf~. ri dokonano na podstawie granic pastwowych w danym roku.
0,3
0,8

,900
1920
1971

8,2
7,5
7,5
7.5

16,6
19,5
19,7
13,7

14,3
4,3
4,4
6,2

ze

UH

,. ris
sma

rda:

s t a l

Year-Book(S\

Mar1in's Press, New York 1901-1927); World Book Atlas

Frjucational Corp., Chicago 1970); Brltannica Book of the Year (Encyclopaedia

S n T c a Inc.. Chicago 1992-1994).

uwz

g i d n i o n a powierzchnia ldw, 136 min km . nie obejmuje Antarktydy.

Tabela 4 2
Chiska
Islamska
Hinduska
Zachodnia

\ ACZNA P0V
CZNA
POWIERZCHNIA W T Y S I C A C H km

k6^H21

1 340 900
927 600
915 800
805 400

Latynoamerykaska
Afrykaska
Prawosawna
Japoska

roaio. lid yuuaiaoiG uanj..,.

^.. ., . ...j y
(Encyclopaedia Brltannica. Chicago 1994), s. 764-769.
U U

J U

507 500
392 100
261 300
124 700

Pod wzgldem ilociowym ludzie Zachodu stanowi

wic nieustannie kurczc si mniejszo wiatowej
populacji. Ukad si midzy Zachodem a ludnoci nale
c do innych krgw kulturowych zmienia si take pod
wzgldem jakociowym. Ludno ta staje si coraz zdrow
sza, lepiej wyksztacona, maleje liczba analfabetw, coraz
wikszy odsetek mieszka w miastach. Na pocztku lat
dziewidziesitych wskaniki miertelnoci niemowlt
w Ameryce aciskiej, Afryce, na Bliskim Wschodzie,
Azji Poudniowej, Wschodniej i Poudniowo-Wschodniej
yy od jednej trzeciej do poowy nisze w porwnaniu ze
stanem sprzed trzydziestu lat. Przecitna dugo ycia
tych rejonach wiata znacznie si zwikszya - najmniej
w Afryce, o 11 lat, najwicej za w Azji Wschodniej, o 23
ata- Na pocztku lat szedziesitych w wikszoci
w

rajw Trzeciego wiata niespena jedna trzecia dorosej

127

populacji umiaa czyta i pisa. Na pocztku lat dziewi

dziesitych bardzo mao jest krajw (z wyjtkiem
afry.
kaskich), gdzie liczba analfabetw przekracza 5rj
Pro,
cent. Okoo 50 procent Indian i 75 procent Chiczyk
umie czyta i pisa. W1970 roku wskaniki pimiennoj
w krajach rozwijajcych si osigay przecitnie 41 p J
cent tyche wskanikw w krajach rozwinitych, w I99J
roku ju 71 procent. Na pocztku lat dziewidziesity,, J
we wszystkich rejonach wiata z wyjtkiem AfryJ
wszystkie praktycznie dzieci w odpowiednim wieku byli
objte nauczaniem podstawowym. Co bardziej znarnierj
ne, na pocztku lat szedziesitych w Azji, AmerycJ
aciskiej, na Bliskim Wschodzie i w Afryce nauczanier/J
na szczeblu szkoy redniej objta bya niespena jedna
trzecia odpowiedniej grupy wiekowej, na pocztku \
dziewidziesitych - poowa (z wyjtkiem Afryki)]
W1960 roku mieszkacy miast stanowili niespena jedna
trzeci ludnoci wiata mniej rozwinitego. Od roku 196(1
do 1992 odsetek ten jednak wzrs: z 49 do 73 procentj
w Ameryce aciskiej, z 34 do 55 procent w krajach!
arabskich, z 14 do 29 procent w Afryce, z 18 do 27 procent!
w Chinach i z 19 do 26 procent w Indiach .

go na tym tronie utrzyma. Spora przepa dzieli jeszcze

Chiczykw, Hindusw, Arabw i Afrykanw od ludzi
Zachodu, Japoczykw i Rosjan, ale szybko si zmniej
sza. Rwnoczenie otwiera si inna przepa. Ludno
Zachodu, Japonii i Rosji coraz bardziej si starzeje,
wikszy odsetek populacji w wieku poprodukcyjnym
staje si coraz ciszym brzemieniem dla pracujcych.
Dla innych cywilizacji obcienie stanowi wielka liczba
dzieci, ale to przecie przyszli pracownicy i onierze.

Dziki tym przemianom ludno krajw rozwijajcych!

si staa si potencjalnie aktywna spoecznie, zyskaa!
nowy potencja, ma te wiksze oczekiwania. Stwarzaj
to moliwoci jej politycznego uaktywnienia, jakie byy
by nie do pomylenia w wypadku niepimienneg
chopstwa. Narody zmobilizowane spoecznie s pot
niejsze. W 1953 roku, kiedy niespena 15 procent Iran
czykw byo pimiennych, a ludno miast stanowia
niecae 17 procent, Kermit Roosevelt z garstk agentw
CIA mg do atwo stumi powstanie i przywrci
szacha na tron. W roku 1979, kiedy czyta i pisa umia
50 procent Iraczykw, a 47 procent mieszkao w mias
tach, adna amerykaska potga militarna nie zdoaab

Potencja ekonomiczny. Udzia Zachodu w wiatowej

produkcji gospodarczej take osign maksymalny
poziom gdzie w latach dwudziestych, a od I I wojny
wiatowej wyranie spada. W 1750 roku Chiny wytwa
rzay mniej wicej jedn trzeci, Indie jedn czwart,
a Zachd niespena jedn pit wiatowej produkcji.
1830 roku Zachd nieco wyprzedza Chiny. W kolej
a c h dziesicioleciach, jak stwierdza Paul Bairoch,
jndustrializacja Zachodu doprowadzia do dezindustriaizacji reszty wiata. W roku 1913 kraje niezachodnie
^ w a r z a y mniej wicej dwie trzecie tego, co produko^
w roku 1800. Od poowy XIX wieku udzia Zachodu

128

-u 43
tn WIATA POD POLITYCZN KONTROL POSZCZEGLNYCH CYWILIZACJ11900-2025
r-rtK i U
fiii_

nDSCi^-.^rhodnia Afrykaska Chiska Hinduska Islamska Japoska LatynoPrawosawna Inne

amerykaska
T

n N O

0.4
0,7
5,6

,900
1920
1971
,990
1995
?010

8,2
9,5
11,7
14,4

2025___i^-

d o k o n a n o

19,3
17,3
22,8
24,3
24,0
22,3
21,0

0,3
0,3
15,2
16,3
16,4
17,1
16,9

4,2
2,4
13,0
13,4
15,9"
17,9"
19,2"

3,5
4,1
2,8
2,3
2,2
1,8
1.5

3,2
4,6
8,4
9.2
9,3
10,3
9.2

8,5
13,9
10,0
6.5
6,1
5,4
4,9

16,3
8,6
5,5
5,1
3,5
2,0
2,8

podstawie granic pastwowych w danym roku. W wyliczeniach

^ , 9 9 ^ 2 0 2 5 przyjto granice z 1994 roku.

H L ,
izacla Narodw Zjednoczonych. Wydzia Ludnociowy (Population Division),
^ H n t o r r n a c j i Ekonomicznej i Spoecznej oraz Analizy Politycznej, World Population
pepjrtamW'
i s i o n (United Nations, New York 1993); Statesmans Year-Book
prospects, ne
r k 1901 -1927); World Almanac and Book of Facts (Press Pub. Co.,
1

Rev

Y o

. i ,.Hnn4 wiata w milionach.

. . B c c z o n k w Wsplnoty Niepodlegych Pastw I Boni.

129

w wiatowej produkcji zacz bardzo szybko rosr,M

osigajc szczyt w 1928 roku, kiedy to kraje tego kr J
kulturowego produkoway 84,2 procent gotowych w v ! j
bw. Nastpnie zacz male, gdy tempo wzrostu *
Zachodzie ustabilizowao si na umiarkowanym pozjj
mie, a po I I wojnie wiatowej kraje mniej uprzemy!
owione szybko zwikszay produkcj. W roku ig<J
Zachd wytwarza 57,8 procent wyrobw gotowych, t 3
udzia w wiatowej produkcji mia mniej wicej 120 l j
wczeniej, w latach szedziesitych XIX wieku .
a

Tabela 4.4
U D Z I A P O S Z C Z E G L N Y C H CYWILIZACJI LUB K R A J W W W I A T O W E J PRODUKCJI W Y R O B u J
GOTOWYCH, 1750-1980 (W PROCENTACH, W I A T = 100 PROCENT)
"1

raz pi gwnych pastw z piciu innych krgw

nic* ^ c h : Chiny, Japonia, Indie, Rosja i Brazylia.
1

ne

wZ

1938

1953

1963

1973~~HSI

Rok

Zachd
Chiny
Japonia
Indie/
Pakistan
Ros|a7
ZSRR*
Brazylia
I Meksyk
Inne

18,2
32,8
3,8

23,3
33.3
3,5

31,1
29,8
2,8

53,7
19,7
2,6

68,B
12,5
2,4

77,4
6,2
2,4

81,6
3,6
2.7

84,2
3,4
3,3

78.6
3,1
5,2

74,6
2,3
2,9

65,4
3,5
5,1

61TI78
39
50
88
9tl

1,7

1,8

2,1

5,0

5,6

5,6

7,0

7,6

8,8

8,2

5,3

9,0

16,0

20,9

20,1

15,7

14,6

13,1

0,8
7,6

0,6
5,3

0,7
2,8

0,6
1,7

0,8
1,1

0,8
1,1

0,9
1,6

1,2
2,1

1,6
2,3

2jj
21,1
22
2,d

rdo: Paul Balroch, International Industriallzatlon Levels from 1750 to 1980, Journal ot European
Economic History", 11 (Jesie 1982), s. 269-334.

^ ^ P O S Z C Z E G L N Y C H CYWILIZACJI W W I A T O W Y M PRODUKCIE BRUTTO, 1950-1992

1928

2.4

1913

1,9

1900

1,4

szeJ

1880

1,7

0(

T 0

1860

2,8

2 0 2 0

113

1830

8,6

r o k

1800

17,6

n a

e r W S Z e

1750

19,7

n o z y

r Z 5 ?

Kra|

24,5

^*bli
P
P * J>
kada
P
j pitki najwikszych gospodarek wiata
^ bdzie do innego krgu kulturowego, a w pierwdziesitce znajd si tylko trzy pastwa zachodnie.
g i j e osabienie pozycji Zachodu wynika oczy- ^ w znacznej mierze z szybkiego rozwoju Azji
wisci
Wschodniej .

!!
1970
1980

Zachodnia Afrykaska Chiska Hinduska Islamska Japoska

BTT
W, 53^
486
'

2992,

4 8

3,3

02
1,7
20
2,1

6,4
10,0

3,8
4,8

2,7
3.5

2,9
3.0

6,3
11,0

3,1
4,6

8,5
8,0

j^JJ,,^,
5,6

7,8

7,7
8,3

6,2

Prawosawna

Inne

16,0

1,0

17,4
16,4
6,2

1,4
2,0

1,1

rda' Procenty na rok 1950,1970,1980 obliczono na podstawie staych danych dolarowych

przytoczonych przez Herberta Bocka, The Planetary Product in 1980. A Creatiye Pause? (Bureau
of Public Affairs, U.S. Dept. of Stale, Washington 1981), s. 30-45. Procenty na rok 1992 obliczono
na podstawie oszacowa parytetu siy nabywczej waluty sporzdzonych przez Bank wiatowy,
tabela 30 w World Development Report 1994 (Oxford Uniyersity Press, New York 1994).
' Wyliczenia na 1992 rok uwzgldniaj byy Zwizek Radziecki i by Jugosawi.
' ' Uwzgldniono inne cywilizacje oraz bd wynikajcy z zaokrglenia.

* Wcznie z krajami Ukadu Warszawskiego w okresie zimnej wojny.

Dla okresu przed I I wojn wiatow nie ma wiarygodj

nych danych dotyczcych produktu ekonomicznego
brutto. Jednake w 1950 roku Zachd wytwarza okodj
64 procent produktu wiatowego brutto, w latach osiem|
dziesitych proporcja ta spada do 49 procent (patii
Tabela 4.5). Wedug niektrych szacunkw, w roku 2011
bdzie wynosi zaledwie 30 procent. Inne rda podaj
e w 1991 roku cztery z siedmiu najwikszych goS
podarek wiata naleay do pastw niezachodnichi
Japonii (drugie miejsce), Chin (trzecie), Rosji (szsta
i Indii (sidme). W 1992 roku najwiksz gospodark|
wiata bya gospodarka Stanw Zjednoczonych, w per^m
szej dziesitce znajdowao si za pi krajw zachodfl
130

Oglne liczby dotyczce produkcji gospodarczej zaciem

niaj do pewnego stopnia jakociow przewag Za
chodu. Zachd i Japonia cakowicie niemal zdominowa
y dziedziny przemysu oparte na wysoko rozwinitej
technologii. Technologie jednak si upowszechniaj,
jeli Zachd chce utrzyma swoj przewag, zrobi
wszystko, co w jego mocy, by ten proces przyhamowa.
W stworzonym przez Zachd wzajemnie powizanym
wiecie coraz trudniej jednak spowolni przenikanie
echnologii do innych krgw kulturowych. Staje si to
> zcze trudniejsze w sytuacji, gdy nie ma wyranego,
^anego przez wszystkich zagroenia, jakie istniao
okresie zimnej wojny i w skromnej mierze umoskuteczn kontrol przepywu technologii.
a

es

131

Wydaje si prawdopodobne, e przez wikszo h i

rii ludzkoci najwiksz gospodark wiata p o s i a d
Chiny. Za spraw przepywu technologii i gospodj
czego rozwoju krajw niezachodnich, jaki n a s t j
w drugiej poowie XX wieku, wracamy dzi do tarrytl
sytuacji. Bdzie to proces powolny, ale w poowie x 3
wieku, jeli nie wczeniej, udzia gwnych c y w i l i a j
w produkcie wiatowym brutto i produkcji wyrobtj
gotowych bdzie wyglda mniej wicej tak jak w r o M
1800. Po trwajcym przez dwa stulecia wyskokijjj
Zachodu nie pozostanie aden lad.
s

Konwencjonalne siy militarne w ktrykolwiek

zna neglobu. Nie ma jednak pewnoci, czy zdolno t
j?howa. s natomiast podstawy, by z ca pewnoci
widzi ^' i adne pastwo niezachodnie ani grupa
P
i e nabdzie porwnywalnej zdolnoci w cigu
P . jjszych kilkudziesiciu lat.
1iCZ

Z a

rze

t w

Potencja militarny. Potga militarna ma czteJ

wymiary:
ilociowy - liczba onierza, broni, sprztu i zasob\
techniczny - skuteczno broni i sprztu oraz icH
nowoczesno,
organizacyjny - zwarto, dyscyplina, wyszkoleniB
i morale onierza, skuteczno dowodzenia i kontroli*
spoeczny - zdolno i gotowo spoeczestwa dal
skutecznego stosowania siy zbrojnej.
W latach dwudziestych Zachd growa pod wszyst
mi tymi wzgldami. Od tamtego czasu jego potga
militarna osaba, co przejawio si w zmianie ukadu sili
w dziedzinie liczebnoci personelu wojskowego, bdc
go jednym, cho z pewnoci nie najwaniejszy
z miernikw militarnego potencjau. W miar postpi
modernizacji i rozwoju gospodarczego rosn zasobjB
pastwa pragn rozwija swj potencja militarny i niflB
wiele z nich tego nie czyni. W latach trzydziestych
Japonia i Zwizek Radziecki stworzyy potne armiflB
o czym mona si byo przekona w czasie I I wojnjB
wiatowej. W okresie zimnej wojny Zwizek RadzieclJ
posiada jedn z dwch najsilniejszych armii w i a t a
Obecnie wycznie Zachd jest w stanie przerzuci
132

TW '
4

O S Z C Z E

G L N Y C H CYWILIZACJI W CAOKSZTACIE W I A T O W Y C H S I ZBROJNYCH

^0C ENTCH)___
'
_ I(
0

schodnia Afrykaska Chiska Hinduska Islamska Japoska LatynoPrawosawna Inne

_
amerykaska

ogem]
' [8.645]

48.5

(23.9911

26-8

1,6
3,8
2,1
3,4

10,0
17,4
24,7
25,7

0,4
0,4
6,6
4,8

16,7
3,6
10,4
20,0

1,8
2.9
0,3
1,0

9,4
10,2
4,0
6,3

16,6
12,8'
25,1
14,3

0,1
0,5
2,3
3,5

I ^ J & t c z a dokuiidiiu uwzgldniajc granice p a s t w o w e w danym roku. Liczby onierzy

M s S i f t czynnej) na caym wiecie podano w tysicach.
JridU: U S Arms Control and Disarmament Agency, World Military Expenditures and Arms Transfers
MUMigion 1971-1994), Statesmans Year-Book (St. Martin's Press, New York 1901-1927).
jkjadnik tej liczby dotyczcy si zbrojnych ZSRR to szacunkowa ocena z roku 1924 dokonana przez
J M. Mackintosha w: B.H. Liddell-Hart, TheRedArmy: The Red Army - 1918 to 1945. The Soviet
Army- 1946 to present (Harcourt, Brace, New York 1956).

W okresie, jaki nastpi po zakoczeniu zimnej wojny,

w dziedzinie wiatowego potencjau militarnego domi
nuje pi gwnych trendw.
Po pierwsze, siy zbrojne Zwizku Radzieckiego prze
stay istnie wkrtce po jego rozpadzie. Poza Rosj tylko
Ukraina odziedziczya pokany potencja militarny.
Rosyjskie siy zbrojne zostay znacznie zredukowane pod
wzgldem ilociowym i wycofay si z Europy rodkowej
i pastw batyckich. Ukad Warszawski przesta istnie.
Odstpiono od celu, jakim byo stwarzanie przeciwwagi
dla marynarki Stanw Zjednoczonych. Sprzt wojskowy
albo przemieszczono, albo pozwolono, by niszcza i stawa
? bezuyteczny. Radykalnie obcito wydatki budetu
a obron. Wrd oficerw i onierzy zacza si szerzy
S1

oralizacja. Jednoczenie rosyjscy wojskowi dokonyreorientacji swoich zada i doktryny oraz przygoto^Wali si do wejcia w nowe role - obrony narodu
133

rosyjskiego i radzenia sobie z konfliktami regionai

w krajach ssiednich.
Po drugie, nage zredukowanie rosyjskiego potencial
militarnego doprowadzio do powolniejszego, lecz z n a j
nego ograniczenia wydatkw na obron, redukcji m
zbrojnych i potencjau militarnego Zachodu. W ramaJ
planw administracji Busha i Clintona amerykasj-J
wydatki wojskowe maj si zmniejszy o 35 procej
z 342,3 mld dolarw (wg kursu z 1994 roku) w 1990 rok,,' j
do 222,3 mld w 1998 roku. Siy zbrojne bd wtedy liczy
od poowy do dwch trzecich stanu z koca zimnej wojrij
Personel wojskowy zostanie zredukowany z 2,1 min do
1,4 min osb. Anulowano i nadal si anuluje wiele duych
programw zbrojeniowych. Roczne zakupy gwnych
rodzajw broni znacznie si zmniejszyy od roku 1985 do
1995: z 29 do 6 okrtw, z 943 do 127 samolotw, z 720 do
zera czogw, z 48 do 18 rakiet strategicznych. Od k o J
lat osiemdziesitych Wielka Brytania, Niemcy i w mniejB
szym stopniu Francja podobnie redukoway wydatki na
obron i potencja militarny. W poowie lat dziewidzie-j
sitych zaplanowano, e niemieckie siy zbrojne zmnieji
sz sw liczebno z 370000 do 340000, a prawdopodobl
nie do 320000. Armi francusk miano zredukowa
z 290000 onierzy w 1990 roku do 225000 w 1997 rokul
Brytyjski personel wojskowy w 1985 liczy 377 100 osbi
w 1993 za 274 800. W europejskich pastwach czonkowi
skich NATO skrcono obowizkow sub wojskowa
i rozwaano ewentualne zaprzestanie poboru.

I L swj bardzo nowoczesny potencja militarny.

L u i Korea Poudniowa, Tajlandia, Malezja, Singapur
nezja coraz wicej wydaj na cele wojskowe i kupui * poloty, czogi i okrty w Rosji, Stanach Zjednoczofi
Wielkiej Brytanii, Francji, Niemczech i innych
y h Podczas gdy wydatki obronne paktu NATO
eiszyy si w latach 1985-1995 o mniej wicej 10
cent (z 539,6 mld do 485 mld dolarw) (wedug kursu
1993 roku), w Azji Wschodniej w tym samym okresie
wzrosy o 50 procent, z 89,8 do 134,8 mld dolarw .
po czwarte, rodki militarne, z broni masowej za
gady wcznie, szybko rozprzestrzeniaj si po caym
wiecie. Rozwj ekonomiczny przesdza o zdolnoci do
produkcji broni. Na przykad w cigu dwch dekad
dzielcych lata szedziesite od osiemdziesitych liczba
pastw Trzeciego wiata produkujcych samoloty my
liwskie wzrosa z jednego do omiu, czogi - z jednego
do szeciu, helikoptery - take z jednego do szeciu,
pociski taktyczne - z zera do siedmiu. W latach dziewi
dziesitych przejawi si silny trend ku globalizacji
przemysu obronnego, co prawdopodobnie jeszcze bar
dziej podway przewag Zachodu . Wiele krajw nieza
chodnich albo posiada ju bro nuklearn (Rosja, Chiny,
Izrael, Indie, Pakistan, prawdopodobnie Korea Pnoc
na) albo podejmuje usilne starania, by wej w jej
posiadanie (Iran, Irak, Libia, prawdopodobnie Algieria),
albo te ustawio si tak, e bd j mogy zdoby,
kiedy uznaj, i jest im potrzebna (Japonia).

Po trzecie, cakiem odmienne tendencje pojawiy sim

w Azji Wschodniej. Zwikszone wydatki na cele militarj
ne i modernizacj si zbrojnych byy na porzdku!
dziennym, tempo za narzucay Chiny. Inne pastwa
Azji Wschodniej, motywowane wasnym rozwojem g "j
podarczym i rozbudow potencjau militarnego Chi J
modernizuj i rozwijaj swoje armie. Japonia wcia^

Po pite, za spraw caego tego rozwoju sytuacji

gwn tendencj, jaka si przejawia w dziedzinie stra
tegii i siy militarnej w wiecie pozimnowojennym, jest
regionalizacja. To ona uzasadnia redukcj si zbrojnych
J i i krajw zachodnich oraz ich rozbudow w innych
3jach. Rosja nie rozporzdza ju globalnym potenrnilitarnym, jej strategi i rozmiar si zbrojnych

134

u l 6 l

sa

2 0 1

10

os

135

okrela sytuacja w krajach ssiednich. Chiny przeori M

waty swoj strategi i armi, by bardziej zaakcento !!
potg lokaln i obron swych interesw w Azji Wsobni
niej. Kraje europejskie, dziaajc poprzez NATO i T j J
Europejsk, dokonuj podobnej reorientacji, by stavuJ
czoo niestabilnej sytuacji na peryferiach Zachodu Eu
py. Stany Zjednoczone w planowaniu dziaa militarnyj
w sposb oczywisty odeszy od polityki zastraszani
i zwalczania Zwizku Radzieckiego w skali globalnl
przygotowuj si natomiast, by stawi czoo niespodziewl
nym wydarzeniom w skali regionalnej, w Zatoce Perskil
i Azji Pnocno-Wschodniej. Nie wyglda jednak na to, by
rozporzdzay potencjaem militarnym umoliwiajcy!
realizacj tych celw. Aby pokona Irak, przerzuci!
w rejon Zatoki Perskiej 75 procent aktywnego lotnictw!
taktycznego, 42 procent nowoczesnych czogw, 46 prof
cent lotniskowcw, 37 procent personelu wojskowego i 46
procent personelu marynarki wojennej. W przyszoci
przy znacznej redukcji si zbrojnych, trudno im bdzii
przeprowadzi jedn interwencj przeciw wikszym pol
tgom militarnym poza zachodni pkul, a co dopierJ
dwie interwencje. Bezpieczestwo militarne caego wiata
w coraz wikszym stopniu zaley nie od globalnej dystryl
bucji si i dziaa supermocarstw, ale od rozmieszczenia
si w kadym regionie z osobna i od dziaa pastw
bdcych orodkami poszczeglnych cywilizacji.
e

11

Reasumujc - Zachd pozostanie najpotniejsza

cywilizacj wiata jeszcze w pierwszych dekadach XXB
wieku. Potem bdzie prawdopodobnie nadal przodowa
w dziedzinie talentw naukowych oraz bada, a taka
wynalazkw technicznych przydatnych w sferze cywilj
nej i wojskowej. Kontrol nad innymi rdami potgi
bd jednak w coraz wikszym stopniu przejmowali
pastwa-orodki cywilizacji niezachodnich i inne liczc^
si kraje z tych krgw kulturowych. Kontrola Zachodu!
136

mi zasobami osigna szczyt w latach dwudzies* ^od tamtego czasu saba, w rnym co prawda
ty '.
i znaczco. W 2020 roku, sto lat po tamtej
n a c j i , pod kontrol Zachodu bdzie prawdopodob' 24 p r
t e r y t " wiata (w porwnaniu z 49
t w 1920), ludno tego krgu kulturowego bdzie
P
j } io procent populacji wiata (w porwnaniu
48 procent) i by moe 15-20 procent populacji spoecz zmobilizowanej, Zachd bdzie wytwarza okoo 30
"rocent produktu wiatowego (w porwnaniu z okoo 70
ocent), 25 procent wyrobw gotowych (w porwnaniu
g ocent), a odsetek jego onierzy w siach zbrojnych
caego wiata spadnie do 10 (z 45 procent).
W1919 roku Woodrow Wilson, Lloyd George i Georges
Clemenceau we trzech rzdzili praktycznie caym wia
tem. Siedzc w Paryu decydowali, jakie kraje bd
istnie, a jakie nie, jakie zostan utworzone, jak wytyczy
si ich granice i kto bdzie mmi rzdzi, jak podzieli si
Bliski Wschd i inne rejony wiata midzy zwyciskie
mocarstwa. Oni te decydowali o interwencji zbrojnej
w Rosji i koncesjach gospodarczych, ktre miano narzu
ci Chinom. W sto lat pniej adna maa grupka
politykw nie bdzie ju w stanie sprawowa podobnej
wadzy. Kada za, ktra by si tego podja, nie bdzie
si skada z trzech przedstawicieli krajw Zachodu, lecz
z przywdcw pastw bdcych orodkami siedmiu lub
omiu gwnych cywilizacji wiata. Rywalami nastpcw
Reagana, pani Thatcher, Mitterranda i Kohla stan si
sukcesorzy Den Xiaopinga, Nakasone, Indiry Gandhi,
Jelcyna, Chomeimego i Suharto. Skoczy si epoka
dominacji Zachodu. Tymczasem zmierzch Zachodu
Powstawanie innych orodkw wadzy toruje drog
Sobalnemu procesowi powrotu do rodzimych wartoci
<ligenization) i odradzania si kultur niezachodnich.
n8<

ch

telTlpl

CU

c e n t

n i e

c e n

r0

o W

St

4 pr

{ln

137

POWRT DO KORZENI:
ODRADZANIE SI KULTUR NIEZACHODNICH

micznej i militarnej, a czym innym mikka",

ek .
tym, e dane pastwo dziki atrakcyjnoci
P i t u r y i ideologii sprawia, i inne kraje zaczynaj
' ' c tego samego, czego ono chce". Jak przyznaje Nye,
wiecie zachodzi obecnie proces szerokiego rozpronia twardej wadzy i najwiksze pastwa nie mog
. j< jak niegdy osiga swoich celw, korzystajc
tradycyjnych zasobw siy". Autor stwierdza dalej, e
. .jj kultura i ideologia danego pastwa s dla innych
trakcyjne, inne kraje bd chtniej naladowa jego
ywdztwo". Di tego mikka wadza ma rwne zna
czenie jak twarda" ". Co jednak stanowi o atrakcyjnoci
kultury i ideologii? Sukces materialny i wpywy. Wadza
mikka tylko wtedy jest wadz, kiedy znajduje oparcie
w twardej. Wraz z umacnianiem si twardej potgi
ekonomicznej i militarnej ronie pewno siebie, aro
gancja i przekonanie o wyszoci wasnej kultury, czyli
wadzy mikkiej. Staje si ona o wiele atrakcyjniejsza
dla innych narodw. Sabnicie potgi ekonomicznej
i militarnej prowadzi do zwtpienia w siebie, kryzysu
tosamoci, szukania w innych kulturach klucza do
sukcesw gospodarczych, wojskowych i politycznych.
W miar jak spoeczestwa niezachodnie umacniaj
swj potencja gospodarczy, militarny i polityczny,
zaczynaj coraz bardziej wychwala zalety rodzimych
wartoci, instytucji i kultury.
Ideologia komunistyczna pocigaa ludzi na caym
wiecie w latach pidziesitych i szedziesitych,
kiedy kojarzono j z osigniciami gospodarczymi i pog militarn Zwizku Radzieckiego. Stracia swj
k , gdy radziecka gospodarka wesza w okres stagJ i i nie bya ju w stanie utrzyma militarnego
Potencjau radzieckiego pastwa. Zachodnie wartoci
^ |stytucje przemawiay do ludzi z innych krgw
urowych,
widziano w nich fundament potgi
0

n a

ku

Rozmieszczenie kultur na wiecie odzwierciedla r - M

mieszczenie mocarstw. Handel moe poda za z v M
cisk flag, ale nie musi, kultura natomiast prawi
zawsze idzie za si. Na przestrzeni dziejw ekspanJ
potgi danej cywilizacji towarzyszy zwykle rozkwit j J
kultury. Cywilizacja prawie zawsze wykorzystywaa t
potg, by swoje wartoci, zwyczaje i instytucje rofl
szerzy na inne narody. Warunkiem powstania uniwej
salnej kultury byoby istnienie potgi o zasigu oglnowiatowym. Potga Rzymu stworzya cywilizacj bliski
uniwersalnej na ograniczonym obszarze wiata starij
ytnoci klasycznej. Potga Zachodu w postaci kolonia]
lizmu europejskiego w XIX wieku i amerykaskie
hegemonii w wieku XX rozprzestrzenia zachodni!
kultur na prawie cay wspczesny wiat. Kolonializm
europejski si skoczy, amerykaska hegemonia sabi
nie. W miar umacniania si lokalnych, historyczni!
zakorzenionych obyczajw, jzykw, wierze i instytucji
postpuje erozja zachodniej kultury. Dziki modeli
nizacji potga krajw niezachodnich ronie, co prowadza
do odrodzenia na caym wiecie kultur niezachodnich*!
Zdaniem Josepha Nye, czym innym jest twarda
wadza", czyli zdolno rzdzenia odwoujca si do sij|
* Zwizek midzy potg [wadz, power] a kultur prawie cakowici*,
uchodzi uwagi tych, ktrzy mwi o wyanianiu si cywilizacji uniwerl
salnej (co powinno, ich zdaniem, nastpi), jak i zwolennikw pogldu!
e westernizacja jest nieodzownym warunkiem modernizacji. Nie c h c j
oni przyzna, e logika ich wywodw wymaga, by popierali ekspansjj
i umacnianie si dominacji Zachodu na wiecie. Nie dostrzegaj te, ze
jeli innym narodom da woln rek w ksztatowaniu wasnego losuj
bd reaktywowa dawne wierzenia, obyczaje i praktyki, ktre, zgodom
z tym, co twierdz uniwersalici, s przeszkod dla postpu. Ci, ktrzj
rozprawiaj o zaletach uniwersalnej cywilizacji, nie podkrelaj jedna*
na og zalet oglnowiatowego imperium.

138

sWe

113

s Z

ta

te

Ur

n a c

lr

b o

139

i bogactwa Zachodu. Trwao to przez wiele stuleci TM

wskazuje William McNeill, midzy rokiem 1000 i 10J
Wgrzy, Polacy i Litwini przyjli chrzecijastwo, J
tern prawa rzymskiego i inne elementy zachodnj
kultury. Stymulowane to byo przez poczony J
strachem podziw dla walecznoci zachodnich ksit" m
Ze sabniciem potgi Zachodu staje si on coraz mm J
zdolny do narzucenia innym cywilizacjom swoich k o j
cepcji praw czowieka, liberalizmu i demokracji, ktrl
trac rwnie na atrakcyjnoci.
A to ju nastpio. Przez par wiekw ludy z innych!
krgw kulturowych zazdrociy spoeczestwom Zacho!
du rozkwitu gospodarczego, rozwoju technicznego, potgi
militarnej i spjnoci politycznej. Tajemnicy tych sukcJ
sw upatrywano w zachodnich wartociach i instytucjach!
K d y ludy, o ktrych mowa, doszy do wniosku, ze
odkryy w swoim mniemaniu klucz do zagadki, prbowa
y te wartoci i instytucje przeszczepia na wasny g r u n
Trzeba byo upodobni si do Zachodu, eby zyska
bogactwo i potg. Obecnie w Azji Wschodniej ta kemalil
styczna postawa cakiem zanika. Mieszkacy tego regiol
nu przypisuj niezwykle szybki rozwj gospodarcza
swoich krajw nie tyle importowi kultury zachodniej, co
przywizaniu do kultury rodzimej. Twierdz, e odnoszal
sukcesy, bo rni si od Zachodu. Kiedy niezachodniJ
spoeczestwa czuy si sabe w porwnaniu z Zachodem!
powoyway si na takie wartoci, jak samostanowienie!
liberalizm, demokracja i niepodlego, by uzasadni swl
opr wobec jego dominacji. Teraz, kiedy nie s ju sabej
lecz coraz bardziej rosn w si, nie wahaj si krytyko!
wa tych samych wartoci, ktrymi posugiway sim
przedtem do obrony swoich interesw. Bunt przeciw
Zachodowi uzasadniano niegdy, potwierdzajc uniwer!
salno jego wartoci, dzisiaj bunt ten si przejawi*
w podkrelaniu wyszoci wartoci niezachodnich.
S v

140

t a k i e

sa

rz

stawy
- P ejawem zjawiska, ktre Ronald
nazwa indygenizacj w drugim pokoleniu". Za^
w byych koloniach, jak i krajach niepodlegych,
Chiny i Japonia, pierwsze pokolenie 'modernizujJ^
te 'poniepodlegociowe' czsto bywao wy^ztacone na zagranicznych (zachodnich) uczelniach,
^nauki pobierao w zachodnim, kosmopolitycznym
ku Ludzie ci czasem gboko przesikali zachod
ami wartociami i stylem ycia z tego midzy innymi
"owodu, e wyjedali po raz pierwszy za granic jako
datne na wpywy nastolatki". Wikszo duo licz
niejszego drugiego pokolenia ksztaci si natomiast
w kraju na uczelniach zaoonych przez pierwsze poko
lenie. Nauka w coraz szerszym zakresie prowadzona
jest w jzyku lokalnym, a nie dawnych kolonizatorw.
Na uczelniach tych kontakt ze wiatow kultur met
ropolii jest o wiele sabszy, a przekazywana wiedza
nabiera lokalnego charakteru poprzez tumaczenia - na
og kiepskie i o ograniczonym zakresie". Absolwenci
tych uczelni niechtnie patrz na dominacj starszego
pokolenia, wyksztaconego na Zachodzie, czsto wic
okazuj si podatni na apele odwoujcych si do
tradycji ruchw opozycyjnych" . Poniewa wpyw Za
chodu sabnie, modzi ambitni przywdcy nie mog si
po nim spodziewa, e dostarczy im sposobw na zdo
bycie potgi i bogactwa. Musz takie rodki znale we
wasnym spoeczestwie, std konieczno przystoso
wania si do jego wartoci i kultury.
P

r e

f 0

c z y

13

Proces powrotu do korzeni nie musi czeka na drugie

Pokolenie. Zdolni, przenikliwi i atwo si adaptujcy
uderzy nalecy do pierwszego pokolenia upodabniaj
^ do swoich rodakw. Trzy znamienne przykady to
Mohammad Ali Jinnah, Harry Lee i Solomon Banfranaike. Z wyrnieniem ukoczyli zachodnie uczel~ f o r d , Cambridge i Lincoln's Inn, byli wybitnymi
1 6

0x

141

prawnikami i cakowicie zwesternizowanymi czonelit swoich krajw. Jinnah by czowiekiem cakowT^

wieckim. Lee'go pewien brytyjski minister o k r -
mianem najbardziej stuprocentowego Anglik
wschd od Suezu". Bandaranaike zosta wychowani
w wierze chrzecijaskiej. Aby doprowadzi swoje narodJ
do niepodlegoci i potem im przewodzi, musieli jedna
sta si na powrt tubylcami. Wrcili do kultury przr3
kw i w trakcie tego procesu zmieniali tosamo, i m i o j
stroje i przekonania. Angielski adwokat M.A. Jinnah sta
si pakistaskim Quaid-i-Azam, Wodzem NajwyszyJ
Harry Lee przyj imi Lee Kuan Yew. Areligijny Jinnah
sta si pomiennym apostoem islamu, fundament!
pakistaskiego pastwa. Zanglicyzowany Lee nauczy si
mandaryskiego i zacz krzewi konfucjanizm. Chrze!
cijanin Bandaranaike nawrci si na buddyzm i odwety!
wa si do syngaleskiego nacjonalizmu.
e

W latach osiemdziesitych i dziewidziesitych poi

wrt do rodzimej tradycji by zjawiskiem codzienny*
w wiecie niezachodnim. Odrodzenie islamu i reia
lamizacja" to gwne tematy na czasie w spoeczef!
stwach muzumaskich. W Indiach panuje tendencja do
odrzucania zachodnich form i wartoci oraz hinduizai
cji" polityki i spoeczestwa. Rzdy pastw Azji Wschoc!
niej propaguj konfucjanizm, a przywdcy intelektuaa
nych elit rozprawiaj o azjatyzacji" swoich krajw
Japonia w poowie lat osiemdziesitych wpada w obses
sj na punkcie Nihonjinron, czyli teorii Japonii i Japom
czykw". Jeden z czoowych intelektualistw stwierdza
wtedy, e Japonia w swojej historii przechodzia przfil
cykle importu obcych kultur i ich 'utubylczania' pQ|
przez replikacj i nadawanie wyrafinowanej formy- PJ
wyczerpaniu si zapoyczonego i twrczego impuls*!
nastpowa okres nieuniknionego chaosu, a poteij
kolejne otwarcie na wiat zewntrzny". Obecnie JaPfl
142

14

ajduje si w drugiej fazie tego cyklu" . Po

' ' czeniu zimnej wojny Rosja znw znalaza si na
^ u, oyy dawne spory midzy okcydentalistami
r ^ ikami) a sowianofilami. Tendencja, jaka si
iawia w cigu ostatniej dekady, sprzyjaa jednak
P
tatnim. Zwesternizowany Gorbaczow ustpi
.
Jelcynowi, politykowi w stylu rosyjskim, lecz
ajcemu w oficjalnych wypowiedziach przekona
nia prozachodnie. Jelcynowi z kolei zagrozili nacjonali
ci reprezentujcy nawrt do rosyjsko-prawosawnej
n

Z a l C

(Z

rZ

oS

t y r I 1

s c a

111

^procesowi powrotu do korzeni sprzyja paradoks wy

nikajcy z natury demokracji: przyjcie przez nieza
chodnie spoeczestwa zachodnich instytucji demokra
tycznych oywia natywistyczne i antyzachodnie ruchy
polityczne, umoliwiajc im take signicie po wadz.
W latach szedziesitych i siedemdziesitych zwesternizowanym i prozachodnim rzdom w krajach rozwija
jcych si zagraay zamachy stanu i rewolucje. W latach
osiemdziesitych i dziewidziesitych coraz realniejsza
staa si groba, e zostan odsunite od wadzy w wy
niku wyborw. Demokratyzacja wchodzi w konflikt
z westernizacja, demokracja za tak ju ma natur, e
prowadzi raczej do uzaciankowienia, a nie kosmopolityzacji. Politycy w krajach niezachodnich nie wy
grywaj wyborw przez demonstrowanie prozachodniej
postawy. Walka wyborcza skania ich natomiast do
zbijania kapitau na hasach, ktre w ich przekonaniu
zdobd najwiksz popularno, a maj przewanie
charakter etniczny, nacjonalistyczny i religijny.
Skutek jest taki, e spoeczestwo mobilizuje si
Przeciw wyksztaconym na Zachodzie i spogldajcym
ramt stron elitom. Ugrupowania fundamentalistw
k mskich osigny nieze wyniki w nielicznych wyach przeprowadzonych w krajach muzumaskich
a

143

i doszyby do wadzy w Algierii, gdyby wojskowi n i l

anulowali wynikw wyborw z 1992 roku. W Inrjj \
walka o zdobycie elektoratu doprowadzia do wzro t
poczucia odrbnoci rnych grup i uciekania si ^
przemocy . Demokracja w Sri Lance umoliwia Parta
Wolnoci odsunicie od wadzy w 1956 roku prozachorj
niej, elitarnej Zjednoczonej Partii Narodowej i stworzyM
warunki do powstania w latach osiemdziesitych s y j
galeskiego ruchu nacjonalistycznego Pathika Chintaj
naya. Przed rokiem 1949 elity poudniowoafrykaski^
i zachodnie uwaay Republik Poudniowej Afryki za
kraj zachodni. Z uksztatowaniem si systemu apart!
heidu elity zachodnie stopniowo przestaway j J
takowy uznawa, podczas gdy biali mieszkacy R p J
nadal we wasnym mniemaniu zaliczali si do krgm
kultury Zachodu. Chcc odzyska miejsce w zachodninB
systemie midzynarodowym musieli jednak wprowadziffl|
zachodnie instytucje demokratyczne, co skoczyo s i l
dojciem do wadzy zwesternizowanej w wysokim stopa
niu czarnej elity. Jeli zadziaa teraz czynnik powrotu!
do korzeni w drugim pokoleniu, nastpcy tej elity b d
si raczej uwaali za Xhosa, Zulusw i Afrykanw,!
a Afryka Poudniowa zacznie si okrela jako krgB
afrykaski.
15

drzuca si inaczej, ale nie mniej kategorycz^ \ , i 6 Jestemy wiadkami koca epoki postpu",
^ ej pod znakiem zrodzonych na Zachodzie ideologii.
czamy w epok, w ktrej liczne i odmienne cywiliza^ o d na siebie wzajemnie oddziaywa, rywalizowa ze
^egzystowa i przystosowywa si do siebie . Ten
\ny proces powrotu do korzeni przejawia si w oy%. j religii, ktre ma miejsce w tak wielu rejonach
wiata, w sposb za najbardziej znamienny wida go
kulturalnym odrodzeniu w Azji i krajach islamskich,
ktre zawdziczaj to w znacznej mierze swojemu gospo
darczemu i demograficznemu dynamizmowi.
c i

C J e

17

s 0

ha

Przed XLX wiekiem w rnych epokach BizantyjczycyB

Arabowie, Chiczycy, Turcy osmascy, Mongoowie i RaB
sjanie nie mieli kompleksw wobec Zachodu, sia i waB
sne dokonania daway im pewno. Odnosili si wtedaj
z pogard do niszoci kulturalnej, instytucjonalneglj
zacofania, korupcji i dekadencji Europy. Postawy t a k i *
znw si pojawiaj, w miar jak sukcesy Zachodu zaa
czynaj blakn. Ludzie dochodz do przekonania, z
nie musz ju tego przyjmowa". Iran to skrajny P ^*!
padek, ale, jak zauway pewien obserwator, w Malezj*B
Indonezji, Singapurze, Chinach i Japonii zachodni*
e

rZ

144

LA REVANCHE DE D1EU
W pierwszej poowie XX wieku elity intelektualne
zakaday, e modernizacja ekonomiczna i spoeczna
prowadzi do obumierania religii i zaniku jej znaczenia
w yciu czowieka. Zaoenie to podzielali zarwno
zwolennicy tej tendencji, jak i ci, ktrzy nad ni ubole
wali. wieccy modernizatorzy z wielk radoci witali
wypieranie przesdw, mitw, irracjonalnoci i rytuaw,
tego fundamentu wszystkich religii, przez nauk, ra
cjonalizm i pragmatyzm. Nowe spoeczestwo miao
by tolerancyjne, racjonalne, pragmatyczne, postpowe,
humanistyczne i wieckie. Zaniepokojeni konserwatyci
przestrzegali przed straszliwymi konsekwencjami, jakie
Przyniesie jednostce i spoeczestwu zanik wierze
mstytucji religijnych oraz zapewnianego przez religi
^oralnego przewodnictwa. Skoczy si to anarchi,
deprawacj, podkopie fundamenty cywilizowanego y^ - - Jeli nie bdziecie mieli Boga (a jest On zazdrosny),
^ b a wam bdzie oddawa hod Hitlerowi lub Stalino- stwierdza T.S. Eliot .
1

la

18

145

W drugiej polowie XX wieku okazao si,

1
nadzieje i obawy nie miay podstaw. Moderni
ekonomiczna i spoeczna przybraa skal globai^
a jednoczenie na caym wiecie nastpio odrodze^
religii. Ta zemsta Boga", la revanche de Di , \ ! f
okrela to zjawisko Gilles Kepel, obja wszystkie kon
tynenty, wszystkie cywilizacje i praktycznie wszystko
kraje. W poowie lat siedemdziesitych, jak zauwaa
Kepel, odwrci si trend zmierzajcy do sekularyzacji
i dostosowania religii do sekularyzmu. Uksztatowaa
si nowa postawa religijna, ktra nie miaa ju na celu
przystosowania si do wieckich wartoci, lecz odrodznie sacrum jako podstawy organizacji spoeczestwa
- przez zmian tego spoeczestwa, gdyby zasza taka
konieczno. Postawa ta, wyraajca si na bardzo wiele
sposobw, opowiadaa si za odejciem od modernizmu
ktry zawid. Jego niepowodzenia i zabrnicie w lep
uliczk przypisywano odejciu od Boga. Nie mwio si
ju o aggiornamento, lecz o 'ponownej ewangelizacji
Europy', nie o modernizacji islamu, ale o 'islamizowaniu
nowoczesnoci' .
2 e

Za

eu

19

Elementem owego odrodzenia religijnego bya mi-|

dzy innymi ekspansja niektrych religii, zdobywaj
cych nowych wyznawcw w krajach, gdzie ich przedB
tern nie byo. Przede wszystkim jednak odrodzeni*]
polegao na tym, e ludzie wracali do tradycyjnyci
religii wyznawanych przez ich spoecznoci i nadawa
im nowe znaczenie. Wielu wyznawcw chrzecijastwa
islamu, judaizmu, hinduizmu, buddyzmu i prawosal
wia, praktykujcych dotd od przypadku do przypali
ku, odkrywao na nowo znaczenie wiary i angaowali
si w praktyki religijne. W obrbie wszystkich tyc
religii powstay ruchy fundamentalistyczne, walczc!
o oczyszczenie religijnych doktryn i instytucji, a ^ f l
przeksztacenie indywidualnych, spoecznych i P *
t a

146

c h wzorcw zachowania tak, by byy zgodne

dami religii. Ruchy fundamentalistyczne maj
ttowny charakter i mog wywiera znaczcy wpyw
^
czny- S jednak tylko falami na powierzchni
wiele rozleglej szego i gbszego przypywu uczu
inych, ktry nadaje inny wymiar yciu czowieka
dkoniecXX wieku. Odrodzenie religijne obejmujce
v wiat to proces, ktry daleko wykracza poza dzia fundamentalistycznych ekstremistw. W coraz
wych spoeczestwach przejawia si w yciu co
dziennym i dziaaniu ludzi, uwzgldniaj go rzdy
swoich przedsiwziciach. W wieckim z natury
konfucjanizmie odrodzenie kulturalne przybiera posta
potwierdzania wartoci azjatyckich, ale w innych cz
ciach wiata jego przejawem jest afirmacja wartoci
religijnych. Jak zauway George Weigel, desekularyzacja wiata naley do najwaniejszych faktw spo
ecznych koca XX wieku" ".
Wszechobecno i znaczenie religii przejawia si wyjt
kowo wyranie w byych pastwach komunistycznych.
Wypeniajc prni, jaka powstaa po zaamaniu si
ideologii, ruchy odrodzenia religijnego ogarny wszyst
kie te kraje, od Albanii po Wietnam. W Rosji nastpi
renesans prawosawia. W 1994 roku 30 procent Rosjan
w wieku poniej 25 lat owiadczyo, e odeszli od ateizmu
1 uwierzyli w Boga. W Moskwie liczba czynnych cerkwi
wzrosa z 50 w 1988 roku do 250 w 1993 roku. Przywdcy
Polityczni zaczli si z szacunkiem odnosi do religii,
rzd okazuje jej poparcie. W miastach rosyjskich, jak
zauway w 1993 roku pewien przenikliwy obserwator,
"
zlega si dwik kocielnych dzwonw, w so^ byszcz pozocone na nowo kopuy. Cerkwie, ktJeszcze niedawno leay w ruinach, rozbrzmiewaj
ca
piewami. To najbardziej oywione miejsmiecie" . Wraz z odrodzeniem prawosawia

^
1

Z8

r<?

c a

n0

Z n o w r

C Z y s t y m i

21

147

w republikach sowiaskich Azj rodkow obj}

sans islamu. W 1989 roku byo tam 160 c z y j |
meczetw i jedna medresa (muzumaski odpowie i
seminarium duchownego), na pocztku roku 1993 d
ao 10000 meczetw i 10 medres. Cho w proces t 1
zaangaowane byy fundamentalistyczne ruchy y
tyczne, cho by wspierany z zagranicy przez Ar KSaudyjsk, Iran i Pakistan, mielimy przede wszystki
do czynienia z potnym ruchem kulturalnym o szer
kiej bazie spoecznej .
r

n r r

22

Jak mona wyjani to odrodzenie religii w s k f l

caego wiata? W rnych krajach i krgach kulturowych dziaay, rzecz jasna, rozmaite czynniki. Trudno
si jednak spodziewa, by dua liczba rozmaitych przy.
czyn spowodowaa jednoczenie podobne skutki w wiek.
szci rejonw wiata. Zjawisko globalne domag? si
globalnego wyjanienia. Chocia wiele zdarze zacho
dzcych w poszczeglnych krajach mogo mie swoje
specyficzne przyczyny, musiay tu rwnie dziaa jakie
oglne czynniki. A wic jakie?
Najbardziej oczywist, rzucajc si w oczy i najsilniB
dziaajc przyczyn globalnego odrodzenia religijnego
jest ta sama, ktra, jak niegdy przypuszczano, miaa
doprowadzi do mierci religii. Chodzi o procesy spoecB
nej, ekonomicznej i kulturalnej modernizacji, kt|
w drugiej poowie XX wieku objy cay wiat. Tradycja
ne podstawy okrelania tosamoci i autorytety chwieji
si w posadach. Ludzie migruj ze wsi do miast, oJJ
rywaj si od swoich korzeni, podejmuj now pra<
albo jej nie znajduj. Kontaktuj si z wielk liczlj
obcych i wchodz w cakiem nowe relacje. Potrzebuj
nowych rde tosamoci, nowych form stabilnej wsp
noty i nowych systemw nakazw moralnych, ktoJJ
dayby im poczucie sensu ycia i celowoci. Potrzeby V
zaspokaja religia, zarwno w dominujcym, jak i f " |
u

148

Mistycznym wydaniu. Lee Kuan Yew tak wyja wiska zachodzce w Azji Wschodniej:
leymy do spoeczestw rolniczych, ktre zindust"
y si w cigu jednego lub dwch pokole. To,
^ Zachodzie trwao 200 lub wicej lat, tutaj zachodzi
<ni lat 50 albo mniej. Proces ten zosta wtoczony
bardzo ciasne ramy czasowe, pewne przemieszczenia
niedocignicia s wic nieuniknione. Gdy si spojrzy
' szybko rozwijajce si kraje, takie jak Korea, Tajlan
dia Hongkong i Singapur, mona dostrzec jedno rzucasi w oczy zjawisko: odrodzenie religii. Dawne
obyczaje i wierzenia, jak kult przodkw i szamanizm,
przestay wystarcza. Istnieje zapotrzebowanie na jakie
wyszej natury wyjanienie celu ycia czowieka - dla
czego i po co tutaj jestemy. Wie si to z okresami
silnego spoecznego stresu" .
Rozum nie wystarcza ludziom do ycia. Dopki nie
okrel, kim waciwie s, nie mog racjonalnie kal
kulowa i dziaa na rzecz wasnych interesw. Polityka
interesu zakada istnienie tosamoci. W czasach przy
spieszonych przemian spoecznych rozpadaj si usta
lone dotd tosamoci, trzeba znale now definicj
wasnego ,ja" i stworzy now tosamo. Ludziom,
ktrzy czuj potrzeb okrelenia kim jestem" i gdzie
nale", religia dostarcza przekonujcych odpowiedzi,
tworzy te mae wsplnoty spoeczne na miejsce tych,
ktre rozpady si w trakcie urbanizacji. Jak stwierdzi
Hasan al-Turabi, wszystkie religie dostarczaj ludziom
Poczucia tosamoci i kierunku w yciu". Jednoczenie
Judzie ponownie odkrywaj albo tworz now tosamo

8I

o W a

r l 8

c e

23

storyczn. Bez wzgldu na swoje cele uniwersalis^ > religie nadaj ludziom tosamo, wprowadzajc
^stawowe rozrnienie midzy wierzcymi i niewiesza^'
y wysz grup swoj" a odrbn i ni^ u p zewntrzn .
n

m i d z

24

149

Zdaniem Bernarda Lewisa, w wiecie m u z u m a s k i

wystpuje, zwaszcza w krytycznych sytuacjach
\
wtarzajca si tendencja do odnajdywania przez m u , T
manw rde podstawowej tosamoci i lojalnoci
wsplnocie religijnej, czyli w organizmie stworzony
przez islam, nie za na podstawie kryteriw etniczny^ j
czy terytorialnych". Gilles Kepel podobnie podkrc^
centralne znaczenie poszukiwania tosamoci: Oddolna
reislamizacja suy przede wszystkim odbudowaniu
tosamoci w wiecie, ktry utraci sens, pogry) j
w chaosie, sta si alienujcy" '. W Indiach trwa proces
budowania nowej hinduskiej tosamoci", co jest odpowiedzi na napicia i alienacj bdce skutkiem
modernizacji . Odrodzenie religijne w Rosji bierze si
z namitnego pragnienia tosamoci, ktr moe zapew
ni tylko cerkiew prawosawna, jedyne nie przerwana
ogniwo czce Rosjan z ich tysicletni histori". Z kol
lei w republikach muzumaskich byego ZSRR roa
em tego odrodzenia s niezwykle silne aspiracje ludti
Azji rodkowej do potwierdzenia tosamoci dawionej
przez dziesitki lat przez Moskw" . Ruchy fundamenl
talistyczne stanowi zwaszcza sposb na uporanie si
z chaosem, utrat tosamoci, poczucia sensu oraj
bezpiecznych struktur spoecznych, spowodowanymi
przez pospieszne wprowadzenie nowoczesnych wzorca
spoecznych i politycznych, sekularyzacj, kult nauB
cisych i rozwj ekonomiczny". William H. McNeiH
przyznaje, e licz si te ruchy fundamentalistyczna
ktre zyskuj w spoeczestwie licznych zwolennikoa
i szerz si, bo potrafi - albo tak si przynajmniej
wydaje - odpowiedzie na nowo zrodzone zapotrzeboj
wania. Nie jest kwesti przypadku, e ruchy te dziaaj!
w krajach, gdzie przeludnienie uniemoliwia wikszoci
populacji kontynuowanie tradycyjnego wiejskiego styl !
ycia, a oddziaujce z miast rodki masowego przekaz J
6

25

26

21

150

nikajc na wie, zaczy kwestionowa odwieczny

P o y c i a chopskiego" .
'"rrrnujac rzecz bardziej oglnie, odrodzenie religijne,
kiego widowni sta si cay wiat, stanowi reakcj na
y m , relatywizm moralny, egoistyczne pobaanie
potwierdza takie wartoci, jak porzdek, dyscyplipraca, pomoc wzajemna i ludzka solidarno. Grupy
rel'igiJ zaspokajaj spoeczne potrzeby zaniedbane
rzez pastwow biurokracj. Chodzi tu midzy innymi
o opiek zdrowotn, szpitale, przedszkola i szkoy, opiek
nad ludmi starszymi, szybk pomoc w wypadku natural
nych i innych katastrof, pomoc i wsparcie spoeczne
w razie pogorszenia warunkw materialnych. Zaamanie
si porzdku i niepowodzenie spoeczestwa obywatel
skiego tworz prni, w ktr wkraczaj ugrupowania
religijne, czsto o charakterze fundamentalistycznym .
Jeli tradycyjnie dominujce wyznania nie zaspokajaj
emocjonalnych i spoecznych potrzeb oderwanych od
korzeni ludzi, czyni to inne religie, znacznie zwikszajc
liczb swoich wyznawcw oraz znaczenie religii w yciu
spoecznym i politycznym. Korea Poudniowa bya za
wsze krajem buddyjskim, w 1950 roku chrzecijanie
stanowili moe 1-3 procent populacji. Gdy kraj wkroczy
w faz przyspieszonego rozwoju gospodarczego, czemu
towarzyszya urbanizacja na szerok skal oraz zrnico
wanie zawodowe, okazao si, e buddyzm ju nie wystar
cza. Dla milionw ludzi, ktrzy napynli do miast oraz
Wielu, ktrzy pozostali na wsi, lecz w zmienionym krajob
razie, kontemplacyjny buddyzm z okresu, gdy Korea
bya krajem rolniczym, straci swj urok. Chrzecija
stwo, z przesaniem osobistego zbawienia i indywidualne
go Przeznaczenia, dawao w okresie zamieszania i zmiay Pewniejsz otuch" . W latach osiemdziesitych
rzecijanie, gwnie katolicy i prezbiterianie, stanowili
c najmniej 30 procent ludnoci Korei Poudniowej.
28

j a

k u l a r

s e

ne

29

30

1 1 2

151

Podobna zmiana zaszia w Ameryce aciskiej. L j I

prostestantw zwikszya si tam z mniej wicej 7 , \
w 1960 roku do 50 min w 1990. Jak przyznali w 1989 rok
biskupi katoliccy z krajw tego regionu, jedn p,.*/
czyn byo zbyt powolne dostosowywanie si Koci
katolickiego do realiw ycia miejskiego", a take , j
struktura, uniemoliwiajca niekiedy reagowanie
psychologiczne potrzeby wspczesnego czowieka",
zauway pewien brazylijski duchowny, kocioy proto.
stanckie, w odrnieniu od katolickiego, zaspokajaj
podstawowe potrzeby osoby - ludzkiego ciepa, uzdra
wiania, gbokich przey duchowych". Zdobywanie
przez protestantyzm coraz to nowych wyznawcw wrd
latynoamerykaskiej biedoty nie sprowadza si do
zastpowania jednej religii przez drug, ale oznacza
o wiele silniejsze zaangaowanie i udzia w praktykach
religijnych. Nominalni, bierni katolicy staj si aktyw!
nymi, gboko wierzcymi ewangelikami. Na pocztku
lat dziewidziesitych w Brazylii 20 procent ludnoci
okrelao si jako protestanci, a 73 procent jako katolicy!
ale w niedziele w kocioach protestanckich 20 m l
wiernych brao udzia w naboestwach, a w kocioach
katolickich - 12 m i n . Chrzecijastwo, podobnie jaki
inne wiatowe religie, przeywa odrodzenie bdcJJ
wynikiem modernizacji. W Ameryce aciskiej przybie
ra ono raczej protestanck ni katolick form.
c

e g 0

31

Zmiany zachodzce w Korei Poudniowej i AmerycJJ

aciskiej wiadcz o tym, e buddyzm i oficjalny!
katolicyzm nie s w stanie zaspokoi psychologicznych!
emocjonalnych i spoecznych potrzeb ludzi, ktrzy ucier-.i
pieli od urazw, jakie niesie modernizacja. Wystpowa-!
nie znaczcych zmian przynalenoci religijnej na jakim j
kolwiek obszarze zaley od tego, w jakim stopniu!
panujca tam religia potrafi te potrzeby zaspokoic|
Konfucjanizm, ze swoj emocjonaln oschoci, wydaJ
J

152

W eglnie zagroony. Dla ludnoci krajw konfukich protestantyzm i katolicyzm mog okaza si
^
e atrakcyjne, jak ewangelizm dla mieszkacw
ryki aciskiej, chrzecijastwo dla Koreaczykw
fundamentalizm dla muzumanw i wyznawcw
^ j u . W Chinach pod koniec lat osiemdziesitych,
T rozwj ekonomiczny szed pen par, chrzecija^ o take zyskiwao nowych wyznawcw, szczeglnie
wrd modziey". Prawdopodobnie 50 min Chiczykw
t chrzecijanami. Wadze usioway temu zapobiec,
wtrcajc do wizienia ksiy, misjonarzy i gosicieli
ewangelii i zakazujc praktyk religijnych. W 1994 roku
wydano dekret zakazujcy cudzoziemcom nawracania
Chiczykw oraz zakadania szk religijnych i innych
tego typu organizacji. Grupom religijnym zabroniono
uczestniczenia w dziaaniach niezalenych lub finan
sowanych z zagranicy. W Singapurze, podobnie jak
w Chinach, chrzecijanie stanowi 5 procent ludnoci.
Na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych
ministrowie ostrzegali gosicieli ewangelii przed za
kcaniem delikatnej rwnowagi religijnej" kraju. Are
sztowano dziaaczy religijnych, w tym personel organi
zacji katolickich, i na rne sposoby przeladowano
grupy chrzecijaskie i pojedynczych wyznawcw .
Z zakoczeniem zimnej wojny i otwarciem politycznym,
kocioy zachodnie zaczy take dziaa na terenie
byych republik radzieckich, wspzawodniczc z od
rodzonymi kocioami prawosawnymi. I tutaj, jak
w Chinach, podjto dziaania majce ograniczy ich
Prozelityzm. W roku 1993, z poduszczenia cerkwi prawofkwnej, parlament rosyjski przyj ustaw, na mocy
^ r e j zagraniczne grupy religijne, jeli chc prowadzi
^ misjonarsk lub owiatow, musz by oficjalnie
"^jestrowane przez wadze albo afiliowane przy ktrej
cZ

s i

c Z

z r n

32

rosyjskich organizacji religijnych. Prezydent Jelcyn

153

33

odmwi jednak podpisania tej ustawy . Rozwj

rze wiadczy o tym, e w wypadku konfliktu la rei j l
che de Dieu zyskuje przewag nad powrotem do mn-J
mych tradycji: jeli potrzeby religijne zrodzone p r l
modernizacj nie mog zosta zaspokojone przez trada
cyjne, miejscowe wierzenia, ludzie zapoyczaj
j
wntrz religie speniajce ich emocjonalne oczekiwani
Poza psychologicznymi, emocjonalnymi i spoecznymi
urazami bdcymi wynikiem modernizacji, do odrodJ
nia religii przyczyni si take odwrt Zachodu o r l
koniec zimnej wojny. Od XIX wieku cywilizacje niezachojf
nie przeciwstawiay si Zachodowi za pomoc kolej ny<8
zapoyczanych od niego ideologii. W XIX wieku elity
tamtych krajw przyswoiy sobie zachodnie wartoJ
liberalne, pierwsza opozycja wobec Zachodu przybrali
posta liberalnego nacjonalizmu. W XX wieku elity Rosji
Azji, krajw arabskich, Afryki i Ameryki aciskie!
zapoyczyy socjalizm i marksizm i w poczeniu z nacjo
nalizmem uczyniy z tych ideologii bro przeciw zachodl
niemu kapitalizmowi i imperializmowi. Na skutek upaej
ku komunizmu w Zwizku Radzieckim, cakowitej,
modyfikacji tej ideologii w Chinach i zaamania si
socjalistycznej gospodarki, ktra okazaa si niezdolna do
systematycznego rozwoju, powstaa ideologiczna prnia
Rzdy pastw zachodnich oraz ugrupowania i instytucja
midzynarodowe, jak Midzynarodowy Fundusz Waluto!
wy i Bank wiatowy, prboway j zapeni doktrynami
neoortodoksyjnej ekonomii i demokracji polityczne*
Trudno oceni, jak bardzo trway wpyw wywr ona
w niezachodnich krgach kulturowych. Na razie ludzaj
postrzegaj komunizm jako ostatniego wieckiego
ktry zawid, a pod nieobecno nowych wieckich bsta
zwracaj si z ulg i z zapaem ku prawdziwej r e l i g
Religia przejmuje rol ideologii, a nacjonalizm o rehgUi
nym zabarwieniu zastpuje nacjonalizm wiecki
r

34

154

h y odrodzenia religijnego s antylaickie, anty rsalistyczne, a take, z wyjtkiem chrzecija^ h antyzachodnie. Wystpuj take przeciw relatywiz
s uj egotyzmowi i konsumpcjonizmowi, kojarzonym
co Bruce B. Lawrence okrela mianem modermu", odrnieniu od nowoczesnoci (modernity).
r>solnie
z biorc, nie odrzucaj urbanizacji, industalizacji, rozwoju, kapitalizmu, nauki i techniki, a take
kutkw tych zjawisk dla organizacji spoeczestwa.
W* takim sensie nie s przeciwne modernizacji, akcep
tuj J-zauwaa Lee Kuan Yew, a wraz z ni
nieuchronno nauki i techniki oraz wnoszonych przez
nie zmian stylu ycia", nie godz si natomiast z wes
ternizacja. Al-Turabi twierdzi, e ani nacjonalizm, ani
socjalizm nie przyniosy wiatu muzumaskiemu roz
woju. Motorem rozwoju jest religia", a islam oczysz
czony z naleciaoci odegra we wspczesnym wiecie
podobn rol, jak etyka protestancka w dziejach Za
chodu. Nie jest prawd, e religia nie da si pogodzi
z rozwojem nowoczesnego pastwa . Ruchy fundamen
talistyczne s silne w bardziej rozwinitych krajach
muzumaskich, gdzie proces sekularyzacji, jak si
zdaje, poczyni wiksze postpy: w Algierii, Iranie,
Egipcie, Libanie i Tunezji . Ruchy religijne, w tym
zwaszcza fundamentalistyczne, bardzo umiejtnie po
suguj si nowoczesnymi rodkami cznoci i tech
nikami organizacyjnymi do propagowania swoich idei.
Najbardziej dobitnym przykadem jest sukces protes
tanckich teleewangelistw w Ameryce rodkowej.
Uczestnicy odrodzenia religijnego pochodz ze wszystich rodowisk, przede wszystkim jednak z dwch grup,
ejskich i mobilnych spoecznie. Ludzie, ktrzy
ruedawno napynli do miast, potrzebuj na og
^ ocjonalnego, spoecznego i materialnego wsparcia
z wskaza, ktre otrzymuj przede wszystkim od
e

111

r z e C

35

36

mi

0 r a

155

ugrupowa religijnych. Religia w tym wypadku, j J

okreli Regis Debray, nie jest opium dla ludu t
witamin dla sabych" . Drug gwn grup stan
nowa klasa rednia, ucieleniajca opisane przez D
or '
zjawisko indygenizacji w drugim pokoleniu". Jak
Pod.
krel Kepel, dziaacze islamskich ugrupowa fundjj
amentalistycznych to nie starzejcy si konserwaty3
ani niepimienni chopi". Take w krajach muzuman
skich odrodzenie religijne jest fenomenem miejskij
religia przyciga ludzi o nowoczesnej orientacji, dobra|
wyksztaconych, robicych kariery w wolnych zawodacj
administracji rzdowej i handlu . Modzi muzuman!
s religijni, ich rodzice - nie. Podobnie przedstawiaj si
sprawy w hinduizmie, gdzie przywdcy nowych ruchd
religijnych wywodz si z drugiego pokolenia, t e g l
ktre ulego indygenizacji. Czsto s to odnoszcy s i l
kcesy biznesmeni i kadra zarzdzajca. Prasa indy!
ska nazywa ich uszczypliwie scuppies" - od saffron-clm
yuppies, czyli yuppies w szafranowych szatach. W latach
dziewidziesitych znajdowali coraz szersze poparci!
wrd solidnych indyjskich klas rednich - kupcw
i ksigowych, prawnikw i inynierw, a take wyszycll
urzdnikw, intelektualistw i dziennikarzy" . W Korei
Poudniowej ludzie z tych samych warstw spoecznycl
zapeniali w latach szedziesitych i siedemdziesitych!
katolickie i prezbiteriaskie kocioy.
a

31

e a

38

39

L genie wizi z islamem, bez wzgldu na to, ktry

a m wchodzi akurat w gr, oznacza przede wszystweciw wobec amerykaskich i europejskich wpyfci*
i kalne spoeczestwo, polityk i moralno" .
^ l r i m znaczeniu odrodzenie niezachodnich religii jest
^^bardziej dobitnym przejawem antyzachodnioci
oeczestwach innych krgw kulturowych. Odroi to nie oznacza odrzucenia nowoczesnoci, jest
tomiast odrzuceniem Zachodu oraz kojarzonej z nim
-eckiej, relatywistycznej i zdegenerowanej kultury. To
niezgoda na zjawisko, ktre okrelono mianem westtokyfikacji", zatrucia Zachodem. To deklaracja kulturowej
niezalenoci od Zachodu, dumne oznajmienie, e sta
niemy si nowoczeni, ale nie bdziemy wami".
o t w

p ^j
11

40

n 3 j

na

Przypisy
1

Jeffrey R. Barnett, Exclusion as National Security Policy, Parameters",

24 (wiosna 1994), s. 54.
Aaron L. Friedberg, The Futur of American Power, Political Science
Quarterly", 109 (wiosna 1994), s. 20-21.
Hedley Buli, The Revolt Against the West, w: Hedley Buli, Adam Watson
(red.), Erpansion of International Society, Oxford University Press,
Oxford 1984, s. 219.
Barry C. Buzan, New Patterns of Global Security in the Twenty-first
Century, International Affairs", 67 (lipiec 1991), s. 451.
Pnyect 2025, (projekt) 20 wrzenia 1991, s. 7; World Bank, World De-.
Wlopment Report 1990, Oxford University Press, Oxford 1990, s. 229,
244; The World Almanac and Boofc of Facts 1990, Funk & Wagnalls,
Mahwah 1989, s. 539.
United Nations Development Program, Huma Development Report
"94, Oxford University Press, New York 1994, s. 136-137, 207-211; World
nk, World Deueiopment Indicators, World Development Report 1984,
JW6,1990, 1994; Bruce Russett i wsp., World Handbook of Political and
, >cia! Indicators, Yale University Press, New Haven 1994, s. 222-226.
^ U l Bairoch, International Industrialization Levels from 1750 to 1980,
*>umal of European Economic History", 11 (jesie 1982), s. 296, 304.

Religia, rodzima lub importowana, nadaje nowynl

elitom modernizujcych si krajw znaczenie i wytycz!
im drog. Jak stwierdza Ronald Dore, podkreleni!
wartoci tradycyjnej religii rwnoznaczne jest z doma
ganiem si rwnego szacunku. Postawa ta wymierzona
jest przeciw 'dominujcym obcym' narodom, czsto zai
take przeciwko miejscowej klasie rzdzcej, ktrl
przyja wartoci i styl ycia tych narodw panujcy^
nad innymi". William McNeill zauwaa, i ponowni
156

157

Economist", 15 maja 1993, s. 83, cytuje International Monetary p I

World Economic Outlook; The Global Economy, Economist" i
l
dziernika 1994, s. 3-9; Wall Street Journal", 17 maja 1993
F*|
Nicholas D. Kristof, The Rise of China, Foreign Affairs",' 72 f -
topad/grudzie 1993), s. 61; Kishore Mahbubani, The Pacifi T - T I
Foreign Affairs", 74 (stycze/luty 1995) s. 100-103.
l
International Institute for Strategie Studies, Tables and Analy
^
Military Balance 1994-95, Brassey's, London 1994.
Project 2025, s. 13; Richard A. Bitzinger, The Globalization of mJ
Production: Defense Markets in Transition, Defense Budget Proi
Washington 1993); passim.
Joseph S. Nye, jr., The Changing Natur of World Power, Poljt
i''al
Science Quarterly", 105 (lato 1990), s. 181-182.
William H. McNeill, The Rise of the West: A History of the HumoM
Community, s. 545.
Ronald Dore, Unity and Diversity in Contemporary World Culture J
Buli, Watson (red.), Expansion of International Society, s. 420-421 ' |
William E. Naff, Reflections on tfie Question of East and West from tht
Point of View of Japan, Comparative Civilizations Review", 13/u
(jesie 1985 i wiosna 1986), s. 219; Arata Isozaki, Escaping the Cycle of
Eternal Resources, New Perspectives Quarterly", 9 (wiosna 1992), s. 18
Richard Sission, Culture and Democratization in India, w: Larry
Diamond, Political Culture and Democracy in Deueloping Countet
Lynne Rienner, Boulder 1993, s. 55-61.
Graham E . Fuller, The Appeal of Iran, National Interest", 37 (jesiefl
1994), s. 95.
Eisuke Sakakibara, The End of Progressivism: A Searchfor New Goals,
Foreign Affairs", 74 (wrzesie/padziernik 1995), s. 8-14.
T. S. Eliot, Idea o/a Chstian Society, Harcourt, Brace and Company,
New York 1940, s. 64.
Gilles Kepel, Revenge of God: The Resurgence of Islam, Chstianity
and Judaism in the Modern World, Pennsylvania State University
Press, University Park 1994, s. 2.
George Weigel, Religion and Peace: An Argument Complexified, Was
hington Quarterly", 14 (wiosna 1991), 27.
James H. Billington, The Case for Orthodoxy, New Republic", 30 maja
1994, s. 26; Suzanne Massie, Bacfc to the Futur, Boston Globe",
28 marca 1993, s. 72.
Economist", 8 stycznia 1993, s. 46; James Rupert, Dateitne Tas/ikenfl
Post-Soviet Central Asia, Foreign Policy", 87 (lato 1992), s. 180.
1
Fareed Zakaria, Culture Is Destiny: A Conversation with Lee Kuan Yeua
Foreign Affairs", 73 (marzec/kwiecie 1994), s. 118.
Hassan Al-Turabi, The Islamie Awakening's Second Wave, New Perl
spectives Quarterly", 9 (lato 1992), s. 52-55; Ted G. Jele, The PoItticaJ
Mobilization of Religious Belief, Praeger, New York 1991, s. 55 i n.
21
Bernard Lewis, Islamie Revolution, New York Review of Books
stycznia 1988, s. 47; Kepel, Revenge of God, s. 82.
Sudhir Kakar, The Colors of Violence: Cultural Identities, Relig ^
and Conflict", praca nie publikowana, rozdz. 6, A New Hindu Identi jj
s. 11.
U t l

Ses

10

158

Massie, Back to the Futur, s. 72; Rupert, Dateline Tashkent,

g zanne
u

l 8

Radford Ruther, A World on Fire with Faith, New York

s Book Review", 26 stycznia 1992, s. 10; William H. McNeill,
W^damentalism and the World of the 1990s, w: Martin E . Marty,
tt Appleby, Fundamentaiism and Society, University of Chicago
j L s s Chicago 1993, s. 561.
1
York Times", 15 stycznia 1993, s. A9; Henry Clement Moore,
es of Development: Egyptian Engineers in Search of Industry,
i?rT Press, Cambridge 1980, s. 227-228.
u rv Scott Stokes, Koreas Church Militant, New York Times Magazil 28 listopada 1972, s. 68.
o v Edward J. Dougherty, S. J., New York Times", 4 lipca 1993, s. 10;
Timothy Goodman, Latin Ameca's Reformation, American Enterp" 2 (lipiec/sierpie 1991), s. 43; New York Times", 11 lipca 1993;
Time", 21 stycznia 1991.
"Economist", 6 maja 1989, s. 23; 11 listopada 1989, s. 41; Times"
(London), 12 kwietnia 1990, s. 12; Observer", 27 maja 1990, s. 18.
New York Times", 16 lipca 1993, s. A9; Boston Globe", 15 lipca
1993, s. 13.
Patrz Mark Juergensmeyer, The New Cold War? Religious Nationalism
Confronts the Secular State, University of California Press, Berkeley
1993.
Zakaria, Culture Is Destiny:Conversation with Lee Kuan Yew, s. 118;
al-Turabi, Islamu- Awakening's Second Wave, s. 53. Patrz Terrance
Carroll, Secidanzatum and States of Modernity, World Politics", 36
(kwiecie 1984), s. 362-382.
John L. Esposito, The Islamie Threat, s. 10.
Regis Debray, God and the Political Planet, New Perspectives Quarterly", 11 (wiosna 1994), s. 15.
Esposito, The Islamie Threat, s. 10; Gilles Kepel cytowany przez Sophie
Lannes, L a reuanche de Dieu - Intewiew with Gilles Kepel, Geopolitique", 33 (wiosna 1991), s. 14; Moore, Images of Development, s. 214-216.
Juergensmeyer, The New Cold War, s. 71; Edward A. Gargan, Hindu
Rage Against Muslims Transforming Indian Politics, New York Times",
17 wrzenia 1993; Khushwaht Singh, India, the Hindu State, New York
Times", 3 sierpnia 1993.
Dore w: Buli, Watson (red.), Ezpanston of International Society, s. 411;
McNeill w; Marty, Appleby (red.), Fundamentalisms and Society, s. 569.
s e

m a r y

 pewnoci siebie okazywanej Zachodowi (ktra je

S s e m czy).
postawa ta wynika z podobnych, ale odrbnych przyvn Azjaci nabrali pewnoci siebie dziki rozwojowi
^ nornicznemu, muzumanie - gwnie dziki mobilij i spoecznej i przyrostowi naturalnemu. Oba wyzwa. jatyckie i muzumaskie, wywieraj silnie destabi
lizujcy wpyw na polityk globaln i taki stan rzeczy
bdzie si utrzymywa w XXI wieku. Azja i islam rni
gi jednak od siebie. Gospodarczy rozwj Chin i innych
krajw azjatyckich skania ich rzdy do stawiania wik
szych wymaga w stosunkach z innymi pastwami i daje
inido tego podstawy. Przyrost ludnoci w krajach muzu
maskich, a zwaszcza grupy w wieku 15-24 lat, tworzy
baz rekrutacyjn dla fundamentalizmu, terroryzmu,
rebelii i migracji. Rozwj ekonomiczny umacnia azjatyc
kie rzdy, przyrost demograficzny zagraa rzdom
pastw muzumaskich oraz krajom spoza tego obszaru.
C

fl

Ekonomia, demografia
i ambitni rywale Zachodu
Powrt do korzeni i odrodzenie religii to zjawis
globalne. Ich najbardziej dobitnym przejawem je
jednak wiadomo wartoci wasnej kultury u ludo
Azji i obszaru islamu oraz wyzwanie rzucone Zachodo
przez te krgi kulturowe. S to w ostatnim wierwiecz
XX wieku cywilizacje dynamiczne. Wyzwanie rzucon
przez islam znajduje wyraz w umacnianiu si wpyw
tej religii na paszczynie kulturowej, spoecznej i po'
tycznej w krajach muzumaskich oraz w towarzysz
cym temu zjawisku odrzucaniu zachodnich warto
i instytucji. Wyzwanie azjatyckie uwidacznia si v.
wszystkich cywilizacjach Azji Wschodniej - chiskie,
japoskiej, buddyjskiej i muzumaskiej, ktre po
krelaj kulturow odrbno od Zachodu, a niekied
take swoje wsplne cechy, czsto utosamiane z koni
fucjanizmem. Zarwno Azjaci, jak muzumanie kad
nacisk na wyszo swoich kultur w porwnaniu z k u l
tur Zachodu. W innych niezachodnich cywilizacjacl
- hinduistycznej, prawosawnej, latynoamerykaski*
i afrykaskiej - ludzie mog potwierdza odrbnosj
swoich kultur, ale jeszcze w poowie lat dziewidzi*
sitych raczej nie uwaali, by groway one nad kultuij
zachodni. Azja i islam s odosobnione w coraz s i l n i l

aZ

160

AZJATYCKA AFIRMACJA
Ekonomiczny rozwj Azji Wschodniej to jedno z najwa
niejszych wydarze na wiecie w drugiej poowie XX
wieku. Proces ten zacz si w latach pidziesitych
w Japonii i przez jaki czas uwaano j za znamienny
wyjtek: kraj niezachodni, ktry z powodzeniem si
zmodernizowa i rozwin pod wzgldem gospodarczym.
Proces rozwoju ekonomicznego obj jednak tak zwane
Cztery Tygrysy (Hongkong, Tajwan, Kore Poudniow
Singapur), a nastpnie Chiny, Malezj, Tajlandi
i Indonezj. Obecnie ma miejsce na Filipinach, w Indiach
i Wietnamie. Wspomniane kraje czsto przez co najmniej
j^esi lat utrzymyway rednie tempo wzrostu rzdu
procent lub wicej. Rwnie szybki rozwj handlu
1

1 0

161

nastpi najpierw midzy Azj i reszt wiata, a pot e J

midzy krajami Azji. Azjatycki sukces ekonoma
ostro kontrastuje z umiarkowanym wzrostem w E u r u
i Ameryce oraz stagnacj, jaka zapanowaa na wik _
ci obszarw reszty wiata.
Japonia przestaa wic by wyjtkiem, jest nim w J
raz wikszym stopniu Azja. Utosamianie boga tvJ
z Zachodem a niedorozwoju z pozosta czci w i a j
nie bdzie ju aktualne w nadchodzcym stulecij
Tempo tej transformacji jest wprost niesamowite. J a l
wskazuje Kishore Mahbubani, podwojenie dochorjj
narodowego na osob zajo Wielkiej Brytanii 58 lad
a Stanom Zjednoczonym - 47. Japonia zdoaa tegl
dokona w cigu 33 lat, Indonezja w cigu 17, Korei
Poudniowa w 11 lat, a Chiny w 10. W latach osiem]
dziesitych i pierwszej poowie lat dziewidziesitych
tempo wzrostu chiskiej gospodarki wynosio przecid
nie 8 procent rocznie, Tygrysy byy tu o krok z i
Chinami (patrz wykres 5.1). W 1993 roku Bank wiatowi
0p

S2o

Wykres 5.1
WYZWANIE EKONOMICZNE: AZJA I ZACHD

mii", e chiski obszar ekonomiczny sta si czwar^ g t o w y m biegunem wzrostu", obok Stanw Zjedonych, Japonii i Niemiec. Zgodnie z wikszoci

na pocztku XXI wieku gospodarka chiska stanie

^najwiksz na wiecie. W latach dziewidziesitych
Azji znajdoway si druga i trzecia z kolei z najwikch gospodarek wiata, okoo roku 2020 bd tam
tery z pierwszej pitki i siedem z pierwszej dziesitki.
Kraje azjatyckie bd wtedy wytwarza ponad 40 pro
cent globalnego produktu. Wikszo najbardziej kon
kurencyjnych gospodarek te prawdopodobnie znajdzie
i w AzjiNawet jeli tempo wzrostu gospodarczego na
tym kontynencie ulegnie spaszczeniu, szybciej i rady
kalniej ni si tego oczekuje, skutki, ktre ju nastpiy,
maj ogromne znaczenie i dla Azji, i dla caego wiata.
Gospodarczy rozwj Azji Wschodniej zmienia ukad si
midzy Azj a Zachodem, zwaszcza za Stanami Zjedno
czonymi. Owocem udanego rozwoju gospodarczego jest
wiksza pewno siebie tych, ktrzy go dokonuj i ze
korzystaj. Uwaa si, e bogactwo, podobnie jak wadza,
to dowd cnoty, wyraz moralnej i kulturalnej wyszoci.
W miar odnoszenia kolejnych sukcesw gospodarczych
Azjaci zaczli bez wahania podkrela odrbno swojej
kultury i gosi wyszo swojego systemu wartoci i stylu
ycia w porwnaniu z Zachodem i innymi krajami. Kraje
azjatyckie w coraz mniejszym stopniu skonne s ulega
daniom Stanw Zjednoczonych, potrafi stawia coraz
silniejszy opr naciskom ze strony USA i innych krajw
zachodnich.
t j r I t l

C Z

S1

cZ

Ambasador Tommy Koh stwierdzi w 1993 roku, e

Azja staje si widowni kulturalnego odrodzenia". ^ : z tym coraz wiksza pewno siebie", co oznacza,
Azjaci przestali uznawa wszystko, co zachodnie czy
amerykaskie za najlepsze" . Odrodzenie, o ktrym
owa, przejawia si w coraz silniejszym podkrelaniu
si

Z e

rdo: World Bank. World Tables 1995,1991 (John Hopkins Unlversity Press. Baltimore 1995, 1991):
Dlrectorate-General ol Budget. Accounling and Statislics, R.O.C., Statlstical Abstracl of National Income.
Taiwan Area, Republic ot China, 1951-1995 (1995).
Uwaga: przedstawiono rednie z trzech lat.

162

163

kulturowej odrbnoci poszczeglnych krajw & J

a take tych wsplnych cech azjatyckich kultur, w j
je odrniaj od kultury Zachodu. Znaczenie teg
wienia kulturalnego jest niejako wpisane w zmienia m
si interakcj dwch najwikszych spoeczestw azjahJ
kich z zachodni kultur.
Kiedy w poowie XIX wieku Zachd narzuci
W
obecno Chinom i Japonii, wikszo tamtejszych e|3
po krtkotrwaej fascynacji kemalizmem, przyja onnl
reformistyczn. Dynamiczna grupa reformatorw doszj
do wadzy w Japonii w wyniku rewolucji Meiji. Z zapl
em studiowali i przenosili do swojego kraju zachodni
techniki i instytucje. To oni rozpoczli proces model
nizacji Japonii. Robili to jednak w taki sposb, by
zachowa podstawy tradycyjnej japoskiej kultury, co
pod wieloma wzgldami przyczynio si do powodzenia
modernizacji. Japonia moga si do elementw te
kultury odwoywa, przeformuowywa je i na nich sil
oprze, by uzasadni swj imperializm w latach t r z j
dziestych i czterdziestych i zyska dla poparcie. W Chi
nach sprawy miay si inaczej, chylca si ku upadkw
dynastia Ch'ing nie potrafia si zaadaptowa do ze
tknicia z Zachodem. Kraj zosta pokonany, wyeksploal
towany i upokorzony przez Japoni i mocarstwa eurdl
pejskie. Po upadku wspomnianej dynastii w 1910 rokJ
nastpi rozam i wojna domowa. Konkurujcy ze sob
chiscy intelektualici i przywdcy polityczni odwoywa
si do konkurencyjnych zachodnich ideologii: Sun Yai
Sen do hase nacjonalizmu, demokracji i rodkw
utrzymania dla narodu", Liang Ch'i-ch'ao do liberalia
mu, a Mao Zedong do marksizmu-leninizmu. Pod k ( l
niec lat czterdziestych koncepcje importowane ze Zwia
ku Radzieckiego odniosy zwycistwo nad zachodnimi
- nacjonalizmem, liberalizmem, demokracj i chrzesl
cijastwem. Chiny stay si krajem socjalistycznym. I
0

164

R L Ina klska Japonii w I I wojnie wiatowej przea wszystko do gry nogami. Trudno nam sobie
i * . ; uzmysowi - stwierdzi w 1994 roku pewien
dni znawca spraw japoskich - w jakim stopniu
stko - religia, kultura, kady aspekt umysowego
tym kraju - zostao wprzgnite w sub wojnie.
^
bya niewyobraalnym wstrzsem dla caego
temu. Ludzie uznali to wszystko za bezwartociowe
odrzucili" - Wszystko, co miao zwizek z Zachodem,
zwaszcza ze zwyciskimi Stanami Zjednoczonymi,
zaczo by postrzegane jako dobre i podane. Japonia
prbowaa naladowa USA, tak jak Chiny usioway
naladowa Zwizek Radziecki.
Pod koniec lat siedemdziesitych, kiedy si okazao,
e komunizm nie idzie w parze z rozwojem ekonomicz
nym, a kapitalizm odnosi sukcesy w Japonii, a take
w coraz wikszym stopniu w innych krajach azjatyckich,
nowe chiskie przywdztwo zaczo odchodzi od modelu
radzieckiego. Zaamanie si Zwizku Radzieckiego
w dziesi lat pniej jeszcze dobitniej uzmysowio
niepowodzenie tego zapoyczenia. Chiczycy stanli
przed dylematem: zwrci si ku Zachodowi czy do
wewntrz? Wielu intelektualistw, i nie tylko, opowiadao
si za cakowit westernizacja. Najdobitniejszym wyra
zem tej tendencji w paszczynie kulturalnej i spoecznej
sta si telewizyjny serial River Elegy" oraz posg Bogini
Demokracji wzniesiony na placu Tiananmen. Ta orien
tacja na Zachd nie znalaza jednak poparcia ani wrd
kilkuset ludzi naprawd liczcych si w Pekinie, ani
wrd 800 min chiskiego chopstwa. Pod koniec XX wieku
westernizacja wcale nie okazaa si bardziej praktyczna
w kocu wieku XIX. Przywdztwo chiskie wybrao
zamiast niej now wersj Ti-Yong: z jednej strony
^Pitalizm i zaangaowanie si w gospodark wiatow,
drugiej za autorytaryzm polityczny i odwoanie si do
1

Z a

r C i a

a n a

n i

165

tradycyjnej chiskiej kultury. Marksizm-leninizm p r z j

by podstaw rewolucyjnej legitymizacji wadzy, zacz si odwoywa do praktycznych osigni, potwj ^
dzanych przez przyspieszony rozwj ekonomiczny
^
nacjonalizmu wywodzonego z odrbnoci chiskiej kuit
ry. Zdaniem pewnego komentatora, reim w okresie
wydarzeniach na placu Tiananmen ochoczo przyj chi
ski nacjonalizm jako now podstaw legitymizacji" i
domie podsyca nastroje antyamerykaskie, by uzasadni
swoj wadz i postpowanie . Wyania si wic chiski
nacjonalizm kulturowy, co lapidarnie podsumowa jeden
z przywdcw Hongkongu w 1994 r.: Czujemy si chiski
mi nacjonalistami, czego dotd nie znalimy. Jestemy
Chiczykami i szczycimy si tym". W samych Chinach na
pocztku lat dziewidziesitych rozwino si powszecbj
ne pragnienie powrotu do tego, co autentycznie chiskm
- a czsto bywa patriarchalne, rodzime i autorytarne. Na
tym etapie historycznego odrodzenia demokracja, podob
nie jak leninizm, jest dyskredytowana jako jeszcze jeden
element narzucony przez obcych .
Na pocztku XX wieku chiscy intelektualici, pre-J
zentujc tez Webera, cho niezalenie od niego, upat
rywali w konfucjanizmie przyczyn zacofania swego
kraju. Pod koniec stulecia przywdcy polityczni Chin
powtarzajc tez zachodnich przedstawicieli nauk s p o
ecznych, oddaj mu cze, widzc w nim rdo chin*
skich sukcesw. Wadze chiskie zaczy propagowa
konfucjanizm w latach osiemdziesitych, przywdcy!
partyjni gosili ju wtedy, e jest to gwny nurt*
chiskiej kultury . Lee Kuan Yew sta si rwniez.1
rzecz jasna, entuzjast konfucjanizmu, w ktrym u p a t
rywal rdo sukcesw Singapuru. Przemieni si w mis-J
jonarza goszcego zalety tej doktryny na cay wiata
W1990 roku rzd Tajwanu ogosi, e jest spadkobierc!
myli konfucjaskiej", a prezydent Lee Teng-hui od-
e s

r e ?

( ) r a /

166

t korzenie demokracji tajwaskiej w chiskim

dzictwie kulturowym sigajcym czasw Kao Yao
wiek p.n.e.), Konfucjusza (V wiek p.n.e.) i Men^ i z a (III
P - e ) . Pragnc uzasadni zarwno
y t r y z m , jak demokracj, przywdcy chiscy od
wouj, si do wsplnej chiskiej kultury, a nie do
p yczonych zachodnich koncepcji.
Wadze Chin propaguj nacjonalizm wielkochiski
(Han), co pomaga niwelowa jzykowe, regionalne i eko
nomiczne rnice wrd 90 procent ludnoci kraju,
podkrela take odrbno nie-chiskich mniejszoci
etnicznych, ktre stanowi niespena 10 procent popu
lacji, ale zajmuj 60 procent terytorium Chin. Stwarza
rwnie podstawy do zwalczania przez wadze chrze
cijastwa, chrzecijaskich organizacji i misjonarskich
zapdw. Chrzecijastwo wkracza z ofert zachodniego
systemu wierze, ktry mgby zapeni prni, jaka
powstaa po zaamaniu si marksizmu-leninizmu.
113

w i e k

cjU

tor

za

W latach osiemdziesitych pomylny rozwj gospodar

czy Japonii kontrastowa z niepowodzeniami i upad
kiem" gospodarki amerykaskiej. Japoczycy coraz
bardziej si rozczarowywali do zachodnich modeli i umac
niali w przekonaniu, e rdem ich sukcesw musi by
rodzima kultura. Ta sama kultura japoska, ktra
doprowadzia do klski militarnej w 1945 roku i zostaa
wtedy odrzucona, okazaa si matk zwycistwa ekono
micznego w roku 1985. Mona j wic byo przyj.
Poznajc coraz lepiej spoeczestwo zachodnie, Japo
czycy doszli do przekonania, e zachodnio sama
w sobie i sama z siebie nie jest niczym cudownym. To,
zyskali, zawdziczaj wasnemu systemowi". O ile
okresie Meiji Japoczycy przyjli polityk zerwania
^Czi z Azj i doczenia do Europy", o tyle japoskie
odrodzenie kulturalne koca XX wieku wybrao drog
" nsowania si od Ameryki i angaowania w Azji" .
c o

ysta

167

Tendencja ta zakadaa, po pierwsze, ponown id I

tyfikacj z tradycjami kultury japoskiej oraz p o n J
potwierdzenie ich wartoci. Po drugie, a to o k a z ^
si bardziej problematyczne, podjto prb azi-?
zacji" Japonii i jej utosamienia, mimo e jest odrfc,
cywilizacj, z szeroko pojt kultur azjatyck, j j ^
wzi pod uwag, jak bardzo (w odrnieniu od Chi
Japonia po I I wojnie wiatowej identyfikowaa
z Zachodem, a take fakt, e Zachd, mimo rnych
potkni, nie zaama si w takim stopniu jak Zwizek
Radziecki, Japonia nie ma a tak silnej motywacji
do cakowitego odrzucenia Zachodu, jak Chiny do
zdystansowania si zarwno od modelu radzieckiegj
jak i zachodniego. Z drugiej strony, takie czynniki'
jak wyjtkowo japoskiej cywilizacji, reminiscencje
japoskiego imperializmu w innych krajach oraz ekoB
nomiczne znaczenie Chin dla wikszoci krajw az
jatyckich sprawiaj, e Japonii atwiej bdzie zdyM
tansowa si od Zachodu ni wtopi si w Azjj
Potwierdzajc swoj kulturow tosamo, Japonii
podkrela wasn wyjtkowo i odrbno zarwno
od kultury zachodniej, jak od kultur azjatyckich.
0 w

Chiczycy i Japoczycy, odnajdujc nowe wartoci i

w swoich kulturach, przyczynili si take do oglniejsze!
go uwydatnienia zalet kultury azjatyckiej w porwnani
z Zachodem. Uprzemysowienie i towarzyszcy miM
wzrost gospodarczy stworzyy w Azji Wschodniej w l a l
tach osiemdziesitych i dziewidziesitych zjawisko!
ktre mona okreli mianem azjatyckiej afirmacji"!
Ten zbir postaw zawiera cztery gwne elementy.
Po pierwsze, Azjaci s przekonani, e Azja Wschodnia!
utrzyma szybkie tempo wzrostu gospodarczego, wyBJ
przedzi wkrtce Zachd pod wzgldem wielkoci wytwaJ
ranego produktu i bdzie miaa coraz wicej do powiej!
dzenia w sprawach wiata. Rozwj gospodarczy wzbudzaj
168

m,, azjatyckich spoeczestw poczucie siy i przekow

potrafi stawi czoo Zachodowi. W 1993 roku
y ' : p s k i dziennikarz stwierdzi, e miny czasy,
" ^3 i przezibiaa z powodu kichnicia Stanw
^dnoczonych", a pewien wysoki rang malajski urzd' k rozbudowa t medyczn metafor, dodajc: nawet
oka gorczka w Stanach Zjednoczonych nie przywi Azji o kaszel". Dla Azjatw, jak stwierdzi inny
r-ywdea
kontynentu, koczy si epoka strachu
^czoobitnoci, teraz sami zaczynaj si stawia" w stounkach ze Stanami Zjednoczonymi. Wedug sw wice
premiera Malezji, postpujcy rozkwit Azji oznacza, e
j t ona obecnie w stanie przedstawi powan alter
natyw dla panujcego na wiecie ukadu politycznego,
spoecznego i ekonomicznego" . Oznacza to rwnie,
jak twierdz mieszkacy Azji Wschodniej, e Zachd
szybko traci zdolno narzucania spoeczestwom az
jatyckim swoich norm dotyczcych praw czowieka
i innych wartoci.
Po drugie, Azjaci wierz, i swj sukces ekonomiczny
zawdziczaj w znacznej mierze rodzimej kulturze,
grujcej nad dekadenck kultur Zachodu. W burz
liwych latach osiemdziesitych, w okresie boomu japo
skiej gospodarki, eksportu, bilansu handlowego i rezerw
dewizowych, Japoczycy, tak jak przedtem Saudyj
czycy, chepili si swoj now potg gospodarcz,
z pogard rozprawiali o upadku Zachodu i przypisywali
swj sukces wyszoci wasnej kultury, upatrujc przy
czyny niepowodze Zachodu w jego dekadencji. Na
Pocztku lat dziewidziesitych azjatyckie poczucie
triumfu znw dao zna o sobie w postaci tak zwanej
"Singapurskiej ofensywy kulturalnej". Przywdcy Sin
gapuru, od Lee Kuan Yewa poczwszy, gosili naras
tajc przewag Azji w stosunku do Zachodu i przeciwa h jego grzechom wartoci kultury azjatyckiej,
r

z e

nanl<

z n a

111

z t e g 0

e S

10

s t a w i

169

gwnie konfucjaskiej, lece u podstaw tego sukce i

Z jednej strony wic by porzdek, dyscypli
)?'
powiedzialno za rodzin, cika praca, kolektywiumiar, z drugiej za folgowanie swoim zachcianko '
lenistwo, indywidualizm, przestpczo, niski p i '
edukacji, brak szacunku dla autorytetw i umysom
skostnienie", cechy odpowiedzialne za upadek Zachody
Twierdzono, e Stany Zjednoczone, by dotrzyma krok '
Wschodowi, musz zakwestionowa swoje podstawowe
zaoenia dotyczce ustroju spoecznego i politycznego
a w trakcie tego procesu nauczy si tego i owego od
spoeczestw Azji Wschodniej" .
S

na

111

0 z

W pojciu jej mieszkacw sukcesy odnoszone przeJ

kraje tego regionu wynikay w szczeglnoci z tego, e
kultura azjatycka kadzie nacisk na wsplnot, a nie na
jednostk. Bardziej wsplnotowe wartoci i praktyki
wschodnich Azjatw - Japoczykw, Koreaczykw i
Tajwaczykw, mieszkacw Hongkongu i Singapuru!
- okazay si mocnymi atutami w procesie doganiania
Zachodu" - stwierdza Lee Kuan Yew. Wartoci pod-j
krelane przez kultur azjatyck, jak pierwszestwo 1
interesw grupy nad interesami jednostki, sprzyjaj
podejmowaniu zbiorowego wysiku niezbdnego w prol
cesie szybkiego rozwoju". Podobnego zdania by pre-j
mier Malezji: Japoski i koreaski etos pracy, nas
ktry skada si dyscyplina, lojalno i pilno, posuy I
jako bodziec ekonomicznego i spoecznego rozwoju tych j
krajw. Etos ten zrodzi si z filozofii, ktra zakada, e I
grupa i kraj s waniejsze ni jednostka" .
12

Po trzecie, przyznajc, e midzy azjatyckimi krajami I

i cywilizacjami istniej rnice, wschodni Azjaci twier- i
dz, e wystpuj rwnie wane cechy wsplne. Jaki
zauway pewien chiski dysydent, gwn z nich jest 1
konfucjaski system wartoci, potwierdzony przez |
histori i panujcy w wikszoci krajw tego regionu' j
170

zwaszcza o nacisk, jaki system ten kadzie na

Chd
^"Tjegliwo, wartoci rodzinne, prac i dyscyplin.
' *mie wane jest wsplne kulturom azjatyckim odenie indywidualizmu i przewaga agodnego" auton u albo bardzo ograniczonych form demokracji,
c leczestwa azjatyckie w konfrontacji z Zachodem
ia wsplny interes: obron tych wartoci oraz promo
wanie swoich interesw ekonomicznych. Zdaniem Az tw wymaga to stworzenia nowych form wsppracy
rniedzy krajami tego kontynentu, jak rozszerzenia ASEAN
(Stowarzyszenia Narodw Azji Poudniowo-Wschodniej)
i powoania swego rodzaju gospodarczej grupy nacisku
(East Asian Economic Caucus). O ile w interesie krajw
Azji Wschodniej ley w tej chwili utrzymanie dostpu
do zachodnich rynkw, o tyle w dalszej perspektywie
przeway zapewne ekonomiczny regionalizm, trzeba
wic w coraz wikszym stopniu promowa wewntrzazjatycki handel i inwestycje
Szczeglnie Japonia, lider
azjatyckiego rozwoju, powinna zarzuci historyczn
polityk deazjatyzacji i westernizacji" i wkroczy na
drog reazjatyzacji", czyli propagowa azjatyzacj
Azji", lini przyjt przez politykw singapurskich .
21

r Z

r v z r

14

Po czwarte, wschodni Azjaci twierdz, e rozwj ich

regionu i wartoci jego kultury stanowi modele do
naladowania dla innych niezachodnich spoeczestw,
ktre staraj si dogoni Zachd. Zachd take powi
nien je przyj, jeli chce si odnowi. Anglosaski
model rozwoju, tak wychwalany przez ostatnie cztery
dekady jako najlepszy sposb na modernizacj gos
podarek pastw rozwijajcych si i stworzenie skuteczgo systemu politycznego, nie sprawdza si" - utrzy
m a Azjaci. Zastpuje go model wschodnioazjatycki.
ne kraje, od Meksyku i Chile, poprzez Iran i Turcj,
P bye republiki radzieckie, prbuj zgbi tajemnic
go sukcesu, tak jak poprzednie pokolenia prboway
ne

Je

171

si uczy na sukcesach Zachodu. Azja musi przek M

caemu wiatu, e wartoci azjatyckie s uniwers r l
(...) Przekazanie tego ideau oznacza eksport a z i a t l
kiego, a konkretnie wschodnioazjatyckiego, systeml
spoecznego". Japonia i inne kraje azjatyckie powinni
propagowa globalizm strefy Pacyfiku", by zglobaj
zowa Azj", a tym samym zdecydowa o ksztac
nowego adu wiatowego" .
Silne spoeczestwa maj tendencje do uniwersa!z
mu, sabe s partykularne. Umacniajca si pewnosj
siebie krajw Azji Wschodniej zrodzia azjatycki uniwel
salizm, porwnywalny z zachodnim. Wartoci azjatycka
s uniwersalne, europejskie nale tylko do Europyl
- oznajmi premier Mahathir w 1996 roku szefom e u r j
pejskich rzdw . Rwnoczenie rodzi si azjatycM
okcydentalizm", przedstawiajcy Zachd w rwnie stal
reotypowy i negatywny sposb, jak zachodni orientaliznl
mial kiedy rzekomo przedstawia Wschd. Dla miesl
kacw Azji Wschodniej rozkwit ekonomiczny jest dowol
dem moralnej wyszoci. Jeli pewnego dnia Indie zajmJ
miejsce tego regionu jako najszybciej rozwijajcy s i l
obszar wiata, powinnimy by przygotowani, e pojawia
si obszerne rozprawy o wyszoci kultury hinduistycz-J
nej, wkadzie systemu kastowego do ekonomicznego
rozwoju, i o tym, jak Indie, wracajc do korzeni i przel
zwyciajc fatalne dziedzictwo brytyjskiego imperializl
mu, zajy w kocu nalene im miejsce wrd czoowych!
cywilizacji. Duma z wasnej kultury jest owocem sukce-f
su materialnego, twarda potga rodzi mikk potg. 1
a

15

16

ODRODZENIE ISLAMU
Podczas gdy Azjaci zyskiwali coraz wiksz pewnoci
siebie dziki rozwojowi ekonomicznemu, muzumanie:
coraz liczniej zwracali si ku islamowi, upatrujc w nim
172

tosamoci, sensu, stabilnoci, prawomocnoci,

z - iy i nadziei. Najdobitniejszym wyrazem tej
dziei stao si haso: Islam jest rozwizaniem". To
dzenie Islamu*, zjawisko o tak wielkim zasigu,
owi ostatnie stadium w procesie dostosowywania
cywilizacji islamskiej do Zachodu. Jest wysikiem
^'erzajcym do znalezienia rozwizania" nie w ideofriach Zachodu, lecz w samym islamie. Wyraa zgod
nowoczesno, odrzucenie Zachodu i powrt do
islamu jako yciowego przewodnika we wspczesnym
wiecie. W 1994 roku wysoki rang urzdnik saudyjski
tak to tumaczy: import w postaci byskotek czy
wysoko rozwinitej technologii to wspaniaa rzecz, ale
nieuchwytne instytucje spoeczne i polityczne mog
by miertelnym zagroeniem - zapytajcie szacha Iranu
(...) Dla nas islam to nie tylko religia, ale styl ycia. My,
Saudyjczycy, chcemy modernizacji, ale niekoniecznie
westernizacji" .
r

n &

17

Odrodzenie Islamu to podjty przed muzumanw

wysiek zmierzajcy do osignicia tego celu. Jest to
wielki ruch intelektualny, kulturalny, spoeczny i poli
tyczny, ogarniajcy cay wiat muzumaski. Islamski
fundamentalizm", pojmowany potocznie jako politycz
ne wydanie islamu, to tylko jeden ze skadnikw o wiele
szerszego oywienia idei, zwyczajw i retoryki islamu,
a take powszechnego nawrotu do religii. Odrodzenie
to nie ekstrema, tylko gwny nurt, nie odizolowany,
lecz powszechny.
Niektrzy czytelnicy mog zada pytanie, dlaczego Odrodzenie Islamu
Pkze wielk liter. Powd jest taki, e mowa tu o niezwykle wanym
"ftorycznym wydarzeniu, ktre dotyczy jednej pitej albo i wicej
Jieszkacw naszego globu i ma co najmniej takie znaczenie, jak
jwwolucja Amerykaska, Rewolucja Francuska czy Rewolucja Rosyjska,
Pj^ne przewanie du liter. Jest podobne do Reformacji, ktr te
Prawie zawsze tak piszemy, i porwnywalne z ni [polska ortografia nie
e jest zgodna z tym twierdzeniem - przyp. red.].
W s z

173

Ruch ten obj muzumanw na caym wiecie, U \ M

wikszo aspektw ycia spoecznego i polityc gJ
w wikszoci krajw muzumaskich. John L. Esp -9
tak na ten temat pisze:
W yciu codziennym przebudzenie islamu przejaJ
si pod wieloma postaciami: wzmoenie praktyk relioS
nych (uczszczanie do meczetw, modlitwa, post) cow!l
wiksza liczba religijnych programw i publikacji, wiflj
szy nacisk na ubir zgodny z nakazami islamu i
!|
strzeganie wartoci tej religii, odrodzenie sufizmu ( m j
tycyzmu). Temu procesowi o szerokiej bazie spoeczne*
towarzyszy rwnie potwierdzenie obecnoci islarnB
w yciu publicznym: coraz wicej jest islamskich rz
dw, organizacji, praw, bankw, instytucji opieki spoeci
nej i owiaty. Zarwno rzdy, jak i ruchy opozycyjni
zwrciy si do islamu, by umocni swj autorytet i zyM
ka spoeczne poparcie. Wikszo przywdcw i rz-i
dw, rwnie w krajach bardziej zewiecczonych, jak
Turcja i Tunezja, uwiadamiajc sobie potencjaln si
islamu, przejawia coraz wiksz wraliwo na wszelki!
zwizane z nim kwestie".
a

2n

p r z

Inny wybitny znawca islamu, Ali E. Hillal Dessouki,

postrzega Odrodzenie Islamu, jako staranie o zastpi!
nie prawa zachodniego prawem muzumaskim, cra!
czstsze uywanie religijnej frazeologii i symboliki,
ekspansj nauczania religijnego (czego przejawem jesfl
rosnca liczba szk religijnych oraz islamizacja pro!
gramw nauczania w szkoach pastwowych), stosowa
nie si do nakazanych przez islam regu spoecznego!
zachowania (ubir kobiet, powstrzymywanie si od picij
alkoholu itp.), coraz wikszy udzia w praktykach r e l
gijnych, zdominowanie przez ugrupowania islamskiej
opozycji wobec wieckich rzdw w krajach muzuman*
skich, intensywne wysiki na rzecz umocnienia midzM
narodowej solidarnoci pastw i spoeczestw muzul
174

18

K kich - Da revanche de Dieu to zjawisko globalne,

zemsta Boga, a raczej Allaha, najdobitniej si prze i wituje najwiksze triumfy w ramach ummy,
^ u m a s k i e j wsplnoty wiernych,
"grodzenie Islamu w politycznej postaci ma pewne
, przypominajce marksizm: teksty uznane za
te wizj doskonaego spoeczestwa, przekonanie
notrzebie gruntownej zmiany, odrzucenie istniejcych
tefi i pastwa narodowego, a take zrnicowanie
doktryny - od tendencji umiarkowanie reformistyczc h po rewolucyjne, sigajce po przemoc. Bardziej na
miejscu byoby jednak porwnanie z Reformacj. Oba
ruchy stanowi reakcj na stagnacj i skorumpowanie
istniejcych instytucji, opowiadaj si za powrotem do
bardziej czystych i wymagajcych form reprezentowa
nych przez siebie religii, pochwalaj prac, porzdek
i dyscyplin, znajduj uznanie wrd rodzcej si dyna
micznej klasy redniej. Oba s zoone, zawieraj w so
bie rozmaite nurty, ale w kadym dwa s dominujce:
luteranizm i kalwinizm oraz fundamentalizm szyicki
i sunnicki. Mona te dostrzec paralele midzy Janem
Kalwinem i ajatollahem Chomeinim, ktrzy prbowali
narzuci swoim spoeczestwom ascetyczn dyscyplin.
I Reformacj, i Odrodzenie Islamu oywia duch grun
townej zmiany. Reforma musi by powszechna - owiad
czy pewien purytaski duchowny - musi obj wszyst
kie miejsca, ludzi i powoania. Trzeba zreformowa
awy sdowe i nisze urzdy (...) uczelnie, miasta, kraje,
szkki elementarne, dzie wity, obrzdki kocielne
i wiar w Boga". Podobnie mwi at-Turabi: to przebu
dzenie jest powszechne, nie chodzi tu tylko o pobono
wymiarze indywidualnym, nie dotyczy wycznie
OW
e j i kulturalnej czy te politycznej,
oejmuje wszystkie z nich, chodzi tu o cakowite
1113

ny

i n t e l e k t u a l n

19

obudowanie spoeczestwa od samych podstaw" .

175

Ignorowanie wpywu Odrodzenia Islamu na wydar? i

polityczne na wschodniej pkuli pod koniec XX w J
byoby czym takim, jak przejcie do porzdku d? 1
nego nad wpywem Reformacji na polityk europe'^J
pod koniec XVI wieku.
3
Odrodzenie Islamu rni si od Reformacji pod \*A
nym zasadniczym wzgldem. Ruch protestancki ogam J
gwnie Europ Pnocn, niewielkie postpy poczyna
w Hiszpanii, Woszech, Europie Wschodniej i
j i
na obszarach rzdzonych przez Habsburgw. Tym |
czasem Odrodzenie Islamu dao si odczu w k a d y j
prawie spoeczestwie muzumaskim. Poczynajc"B
at siedemdziesitych symbole islamu, wierzenia, a take zwizane z t religi zwyczaje, instytucje, prograrnw
polityczne i organizacje zdobyway coraz szersze popard
cie na caym obszarze zamieszkanym przez miliard
muzumanw, rozcigajcym si od Maroka do Indo
nezji i od Nigerii do Kazachstanu. Zazwyczaj islamizacja;
obejmowaa najpierw sfer kultury, nastpnie za ycia
spoecznego i polityki. Przywdcy intelektualni i polity
czni, bez wzgldu na to, czy podobao im si to, czy niej
nie mogli nad tym zjawiskiem przej do porzdkd
dziennego ani unikn zaadaptowania si do w taki
czy inny sposb. Daleko idce uoglnienia s zawsze
ryzykowne, a czsto faszywe, ale jedno wydaje si
zasadne: w 1995 roku kady kraj o przewadze ludnocij
muzumaskiej, z wyjtkiem Iranu, by pod wzgldem!
kulturalnym, spoecznym i politycznym bardziej islamj
ski ni pitnacie lat wczeniej .
&

o g o

20

W wikszoci krajw gwnym elementem islamizacH

byo powstawanie religijnych organizacji spoecznydj
oraz przejmowanie organizacji ju istniejcych vri&l
ugrupowania muzumaskie. Szczegln uwag po^^J
cali islamici zakadaniu szk religijnych i rozszerzani
swych wpyww w szkoach pastwowych. Skutek >
176

Bi

e ugrupowania religijne stworzyy muzumaskie

eczestwo obywatelskie", istniejce rwnolegle do
ii' . kiego spoeczestwa obywatelskiego, a czsto zauice jego wte instytucje. Na pocztku lat dzie. 'dziesitych w Egipcie ugrupowania te stworzyy
^lega. ^ o r g i J i , ktre wkroczyy w prni
ostawion przez rzd i zapewniay szerokim rzeszom
oskiej biedoty opiek zdrowotn, pomoc spoeczn,
| ^ j inne wiadczenia. Po trzsieniu ziemi w Kairze
1992 roku organizacje te w cigu kilku godzin
wylegy na ulice, dostarczajc ludziom jedzenia i kocw,
podczas gdy wadze wykazay si nieudolnoci". Brac
two Muzumaskie w Jordanii wiadomie prowadzio
polityk rozbudowywania spoecznej i kulturalnej in
frastruktury republiki islamskiej". Na pocztku lat dzie
widziesitych w tym niewielkim kraju liczcym 4 min
ludnoci prowadzio duy szpital, 20 klinik, 40 szk
religijnych i 120 orodkw studiowania Koranu. W s
siedztwie, na Zachodnim Brzegu i w strefie Gazy,
ugrupowania islamskie kieroway zaoonymi przez
siebie zwizkami studenckimi, organizacjami modzie
owymi, stowarzyszeniami religijnymi, spoecznymi
i owiatowymi". Podlegaa im midzy innymi sie pla
cwek owiatowych, od przedszkoli po uniwersytet
islamski, kliniki, sierocice, dom starcw oraz system
religijnych sdziw i arbitrw. W Indonezji organizacje
islamskie rozszerzay swe wpywy w latach siedem
dziesitych i osiemdziesitych. Na pocztku lat osiem
dziesitych najwiksza z nich, Muhammadija, liczya
6 min czonkw. Stworzya istne religijne pastwo
Piekucze wewntrz pastwa wieckiego", zapewniajc
na terenie caego kraju usugi od kolebki a po grb".
. I^ya temu rozbudowana sie szk, klinik, szpitali
s t y t j i akademickich. Tam oraz w innych krajach
^umaskich islamici, ktrym zakazano dziaalnoci
c

an

zac

a t

uc

177

politycznej, zapewniali usugi spoeczne, podobni j

czyniy to polityczne ugrupowania w Stanach 7 1
noczonych na pocztku XX wieku .
H
Polityczne przejawy Odrodzenia Islamu nie m ' l
takiego zasigu jak kulturalne i spoeczne, nale i V
nak do najwaniejszych wydarze politycznych w k "
jach muzumaskich w ostatnim wierwieczu nasze
stulecia. Zakres politycznego poparcia dla ruchw i
lamskich rnie si przedstawia w poszczeglna
krajach, przybierao te ono rozmaite formy. Mona si
jednak dopatrzy pewnych oglnych tendencji. Ruchy
te nie cieszyy si zbytnim poparciem ze strony wiej.
skich elit, chopstwa i ludzi starszych. Podobnie jak
fundamentalici innych religii, islamici s w znacznej
mierze uczestnikami procesu modernizacji i jego wytworem. To mobilni, nowoczenie zorientowani modzi
ludzie, wywodzcy si gwnie z trzech grup.
Jak w wikszoci ruchw rewolucyjnych, trzon t w o r J
studenci i inteligencja. W wikszoci krajw przejcie
przez islamistw kontroli nad zwizkami studenckimi
i innymi tego typu organizacjami byo pierwszym eta
pem islamizacji politycznej. W latach siedemdziesitych
islamici zdobyli szturmem wysze uczelnie Egiptu,
Pakistanu i Afganistanu, po czym proces ten obj inne
kraje muzumaskie. Przesanie islamistw okazao si
szczeglnie atrakcyjne dla studentw uczelni technicz
nych, wydziaw inynierii i nauk cisych. W latach
dziewidziesitych w Arabii Saudyjskiej, Algierii i i i f l
nych krajach powrt do korzeni W drugim pokoleniuB
znajdowa wyraz w tym, e coraz wicej studentw
pobierao nauk w ojczystym jzyku, przez co podatni
si stali na wpywy islamistw . Idee goszone przeB
tych ostatnich spotykay si nierzadko z entuzjastycj
nym odzewem wrd kobiet. W Turcji wystpuje wyra*B
ne rozgraniczenie midzy starszym pokoleniem kobiej
21

Jec

22

178

gijnych a ich crkami i wnuczkami zorientowanymi

^slam J d z opracowa o aktywnych dziaaczach
* p wa islamskich w Egipcie wymienia pi gwh cech, ktre wydaj si typowe take dla islamistw
jjjnych krajach. S to ludzie modzi, w wieku dwu stu paru - trzydziestu paru lat. Osiemdziesit prot stanowi studenci lub absolwenci wyszych uczelni,
ponad poowa studiuje na elitarnych uniwersytetach
(lub je ukoczya) albo na wydziaach wymagajcych
wysokich uzdolnie intelektualnych, jak medycyna czy
inynieria. Ponad 70 procent pochodzi z dolnych warstw
klasy redniej, ze rodowiska o skromnych dochodach,
ale nie ubogiego" i jest to pierwsze w rodzinie pokolenie,
ktre poszo na wysze studia. Ich dziecistwo upyno
w maych miasteczkach lub na wsi, potem przenieli
si do duych miast .
O ile studenci i intelektualici stanowi kadr bojo
w i oddziay szturmowe ruchw islamskich, o tyle
aktywni ich czonkowie wywodz si z miejskiej klasy
redniej. Do pewnego stopnia jest to tak zwana tra
dycyjna" klasa rednia: kupcy, drobni przedsibiorcy,
ludzie z bazaru. Odegrali oni kluczow rol w rewolucji
iraskiej, udzielili te znacznego poparcia ruchom
fundamentalistycznym w Algierii, Turcji i Indonezji.
W jeszcze wikszym stopniu fundamentalici wywodz
si jednak z bardziej zmodernizowanych warstw klasy
redniej. Wrd islamskich aktywistw Jest praw
dopodobnie nieproporcjonalnie wielka liczba najlepiej
wyksztaconych i najinteligentniejszych modych lu
dzi w populacjach odnonych krajw", w tym lekarze,
Prawnicy, inynierowie, przedstawiciele nauk cisych,
nauczyciele, urzdnicy pastwowi .
23

n 0

24

25

Kolejny podstawowy element spoecznej bazy ruchw

damskich to ludno, ktra niedawno napyna do
^ s t . W latach siedemdziesitych i osiemdziesitych
179

populacja miast w wiecie muzumaskim rosa w 1

samowicie szybkim tempie. Nowi migranci, s t o c ^
w rozpadajcych si, prymitywnych czsto slumsie
potrzebowali pomocy spoecznej, ktrej dostarc
ugrupowania islamskie. Ponadto, jak podkrela Ert ^
Gellner, islam nadawa tym wieo wykorzenion *
masom godn tosamo". W Istambule i Ankar^
Kairze i Asjucie, Algierze i Fezie, a take w strefie G; '
partie muzumaskie skutecznie organizoway
^
nionych i wywaszczonych", znajdujc wrd nich pr>
such. Masowa baza spoeczna rewolucyjnego islamu
- stwierdzi 01iver Roy - to wytwr wspczesnego
spoeczestwa, to nowi migranci napywajcy do miast
milionowe rzesze chopstwa, ktre potroiy liczebno
wielkich metropolii w krajach muzumaskich" .
W poowie lat dziewidziesitych rzdy otwarcie okre
lajce si jako islamskie byy u wadzy tylko w Iranie
i Sudanie. W kilku krajach muzumaskich, m.im
w Turcji i Pakistanie, wadze aspiruj do swego rodzaju
legitymizacji demokratycznej. W prawie kilkudziesici
innych krajach muzumaskich sprawuj wadz wieloi
niedemokratyczne rzdy: mamy tam monarchie, sy
stemy jednopartyjne, reimy wojskowe, dyktatury albo
kombinacje wszystkich tych elementw, opierajce
si przewanie na rodzinie, klanie lub plemieniu. W niel
ktrych przypadkach rzdy te s silnie uzalenione
od poparcia z zagranicy. W dwch krajach, Arabii
Saudyjskiej i Maroku, wadze prboway odwoywa
si do jakiej formy legitymizacji wywiedzionej z i s !
amu. Wikszo tych rzdw nie ma jednak adnej
podstawy do uzasadnienia swej wadzy w kategoriacM
wartoci islamskich, demokratycznych czy narodowych!
S to, by uy okrelenia Clementa Henry'ego Moore'a!
reimy z bunkrw", represyjne, skorumpowane, ktrynj
obce s potrzeby i aspiracje spoeczestw ich krajv*|
le

U c

2e

180

H.
t k i e mog si przez dugi czas utrzymywa,
P f ^ upada. Jednake we wspczesnym wiecie
\ due prawdopodobiestwo ich zmiany albo
mania. W poowie lat dziewidziesitych na podku dziennym stano wic pytanie o ewentualn
"u*rnatyw: kto albo co przyjdzie na ich miejsce?
a
najbardziej
prawdopodobne byo, e zastpi je reimy
islamskie.
W latach siedemdziesitych i osiemdziesitych przez
wiat przetoczya si fala demokratyzacji. Proces ten
obj kilkadziesit krajw. Dotkn rwnie krajw
muzumaskich, ale w ograniczonym zakresie. O ile
ruchy demokratyczne rosy w si i dochodziy do wadzy
poudniowej Europie, Ameryce aciskiej, na pery
feriach Azji Wschodniej i w Europie rodkowej, o tyle
w krajach muzumaskich umacniay si rwnoczenie
ruchy islamskie. Okazay si funkcjonalnym substytu
tem demokratycznej opozycji wobec autorytarnych
wadz w krajach chrzecijaskich i w znacznej mierze
rodziy si z podobnych przyczyn, takich jak uaktyw
nienie spoeczestwa, utrata przez reimy autorytarne
skutecznoci, ktra uzasadniaa ich pozostawanie przy
wadzy, zmieniajce si rodowisko midzynarodowe.
W tym kontekcie naley wymieni wzrost cen ropy
naftowej, ktry w wiecie muzumaskim wzmocni
raczej tendencje islamskie ni demokratyczne. Zwiza
ne z Kocioem grupy laikatu, ksia i pastorzy od
grywali powan rol w opozycji wobec autorytarnych
reimw w krajach chrzecijaskich. Podobna bya rola
ulemw, grup skupionych wok meczetw oraz dziaa
czy islamskich w krajach muzumaskich. Papie wy
datnie si przyczyni do obalenia reimu komunistyczg o w Polsce, ajatollah obali reim szacha w Iranie.
y

u s Z

n l C

Z 3

ne

W latach osiemdziesitych i dziewidziesitych ruislamskie zdominoway, a w wielu przypadkach

181

zmonopolizoway opozycj antyrzdow w krajach m J

zumaskich. rdem ich siy bya po czci slab *
innych ugrupowa opozycji. Ruchy lewicowe i komun *
tyczne zostay skompromitowane, upadek Zwizku ft "
dzieckiego i midzynarodowego komunizmu podkop
ich pozycj. W wikszoci krajw muzumaskich dzi
ay liberalne, demokratyczne grupy opozycyjne, ale i "
zasig ogranicza si na og do garstki intelektualistw
i innych ludzi o zachodnich korzeniach i powizaniach
Z paroma nielicznymi wyjtkami liberalni demokraci
okazali si niezdolni do zdobycia trwaego poparcia
spoeczestw muzumaskich, nawet liberalny islamizm
nie zdoa tu zapuci korzeni. Jak zauwaa Fouad
Ajami, pisanie o liberalizmie i tradycjach narodowej
buruazji to ukadanie nekrologw ludzi, ktrzy zmie
rzyli si z niemoliwymi do pokonania przeciwnociami
i przegrali" . Niepowodzenie liberalnej demokracji
w krajach muzumaskich to zjawisko trwae i po
wtarzajce si w cigu caego stulecia, poczynajc od
schyku XIX wieku. Jego powodem, przynajmniej cz
ciowo, jest fakt, e kultura islamu i muzumaskie
spoeczestwo nie tworz sprzyjajcego rodowiska dla
wywodzcych si z Zachodu koncepcji liberalnych.
1

Cn

27

Do tego, e ruchom islamskim udao si zdominowa ]

opozycj i stworzy jedyn moliw alternatyw dla
reimw bdcych u wadzy, przyczynia si take
w znacznym stopniu polityka tych reimw. W okresie
zimnej wojny wiele rzdw, w tym algierski, turecki,
jordaski, egipski i izraelski, wspomagao od czasu doj
czasu islamistw jako przeciwwag dla komunistw 1
i antyrzdowych ruchw nacjonalistycznych. Arabia 1
Saudyjska i inne pastwa Zatoki, przynajmniej do czaswj
wojny o Kuwejt, finansoway Bractwo Muzumaski*!
i ugrupowania islamskie w rnych krajach. Sukcejj
w zdominowaniu opozycji zawdziczaj islamici roW>|
182

. temu, e wadze tumiy opozycj wieck. Sia

damentalistw pozostawaa w stosunku odwrotnie
p rcjonalnym do siy wieckich partii demokratyczi nacjonalistycznych. Byli sabsi w tych krajach,
ktre dopuszczay pewien zakres wielopartyjnej rywalizai (jak Maroko czy Turcja) ni tam, gdzie tumiono
wszelk opozycj . Opozycj wieck atwiej jednak
zdawi ni religijn. Ta ostatnia moe dziaa poprzez
sie meczetw, organizacji dobroczynnych, fundacji
i innych religijnych instytucji, ktrych dziaania wadze
nie mog ograniczy i zdaj sobie z tego spraw. Liberal
ni demokraci nie maj takiej osony, dlatego atwiej
roztoczy nad nimi kontrol i wyeliminowa ich.
Prbujc przelicytowa rosnce w si ruchy islam
skie, wadze rozszerzay zakres edukacji religijnej w szko
ach pastwowych, w wielu wypadkach szkoy te zostay
zdominowane przez islamskich nauczycieli i religijn
ideologi. Wadze zwikszay take poparcie dla religii
i religijnych instytucji owiatowych. Dziaania te miay
wiadczy o wiernoci zasadom islamu. Dostarczanie
funduszy umoliwiao wadzom roztaczanie kontroli nad
islamskimi instytucjami i systemem szkolnictwa. Opi
sane procesy doprowadziy jednak rwnie do wykszta
cenia bardzo wielu ludzi w duchu wartoci islamu,
przez co stali si bardziej podatni na propagand or
ganizacji muzumaskich. Wychowano take kadr bo
jownikw, ktrzy podjli czynne dziaania na rzecz
realizacji celw islamistw.

111

p r

28

Sia Odrodzenia Islamu oraz odzew, z jakim spotykay

e ruchy islamskie, skoniy wadze do wspierania
instytucji religijnych, a take posugiwania si religijn
symbolik. W najszerszym wymiarze oznaczao to za
akcentowanie lub potwierdzenie islamskiego charakteru
T^ego pastwa i spoeczestwa. W latach siedemnziesitych i osiemdziesitych przywdcy polityczni jli
S1

183

ochoczo utosamia z islamem swoje reimy i ; J

Krl Jordanii Husajn, przekonany, e wieckie r z - i i
raczej nie maj w wiecie arabskim przyszoci, m t 3
o potrzebie stworzenia islamskiej demokracji" j
j
dernizowania islamu". Krl Maroka Hasan I I podkrehJ
e pochodzi od Proroka i peni rol wadcy w i e r n y I
Sutan Brunei, o ktrym dotd nie syszano, by
J
strzega praktyk religijnych, robi si coraz b a r d z j
pobony i okreli system wadzy w swoim kraju i J
malajsk monarchi muzumask". Ben Ali, p r e f l
dent Tunezji, zacz w swoich wystpieniach r e g u l J
odwoywa si do Allaha i przywdzia szat islamu", I
neutralizowa rosnce wpywy ugrupowa religijnych
Na pocztku lat dziewidziesitych Suharto przyjJ
otwarcie polityk stawania si coraz wierniejszy!
muzumaninem". W Bangladeszu w poowie lat siedem!
dziesitych wykrelono z konstytucji zasad sekularyjj
mu, a na pocztku lat dziewidziesitych zostaa p i
raz pierwszy zagroona wiecka, kemalistowska tofl
samo Turcji . Szefowie rzdw - zal, Suhartfll
Karimow - podkrelajc swe religijne zaangaowani!
- pospieszyli na pielgrzymk do Mekki.
s

a r

30

Rzdy krajw muzumaskich podjy te dziaanwJ

na rzecz islamizacji prawa. W Indonezji koncepcji
i praktyki prawa muzumaskiego zostay wbudowani
w wiecki system prawny. Malezja, uwzgldniajc zma
ny odsetek ludnoci niemuzumaskiej, posza inij
drog: rozbudowaa mianowicie dwa odrbne systenj
prawa, islamski i wiecki . W Pakistanie pod rzda
generaa Zia ul-Haqa wiele zrobiono, by zislamizowaj
prawo i gospodark. Wprowadzono islamski syste
kar, stworzono sie sdw szariackich i ogoszono szariB
prawem nadrzdnym.
31

n e

Podobnie jak inne przejawy przebudzenia r e l i g i J

w skali globalnej, Odrodzenie Islamu jest rezultatem
184

dernizacji oraz prb jej oswojenia. U jego podstaw

J
same przyczyny, ktre w spoeczestwach nierhodnich zrodziy tendencj powrotu do korzeni:
banizacja i modernizacja spoeczna, zredukowanie
jfabetyzmu, wyszy poziom owiaty, aktywniejsze
.
i k o w a n i e si i korzystanie ze rodkw przekazu,
take wzmoone kontakty z Zachodem i innymi
joilturami. Procesy te osabiy tradycyjne wizi wiejskie
klanowe, spowodoway alienacj i kryzys tosamoci.
Symbolika islamu, religijne zaangaowanie i wiara
zaspokajaj te potrzeby psychologiczne, a islamskie
organizacje spoeczne i dobroczynne wychodz naprze
ciw spoecznym, ekonomicznym i kulturalnym potrze
bom muzumanw wcignitych w tryby procesu mo
dernizacji. Muzumanie czuj potrzeb powrotu do idei,
zwyczajw i instytucji islamu - jest to dla nich busola
i sia napdowa modernizacji .
t e

ornun

32

Mona si take spotka z tez, e Odrodzenie Islamu

to rezultat sabnicia potgi i prestiu Zachodu (...)
Gdy wyrzek si dominujcej pozycji, jego ideay i in
stytucje straciy swj urok". Bardziej szczegowo to
ujmujc twierdzi si, e si napdow Odrodzenia
Islamu sta si boom naftowy lat siedemdziesitych, za
ktrego spraw wiele pastw muzumaskich znacznie
si wzmocnio i wzbogacio, odwracajc stosunek domi
nacji i podporzdkowania Zachodowi. Jak zauway
Wtedy John B. Kelly, Saudyjczycy czerpi niewtpliwie
Podwjn satysfakcj z nakadania na ludzi Zachodu
upokarzajcych sankcji, s one bowiem nie tylko wyra
zem siy i niezalenoci Arabii Saudyjskiej, ale manifes
tuj rwnie, i taka jest intencja, pogard dla chrzecuastwa i wyszo islamu". Jeli dziaania bogatych
naftowych pastw muzumaskich umieci w kon*kcie historycznym, religijnym, rasowym i kulturo
w i ' okae si, i s one ni mniej, ni wicej tylko
1

185

mia prb podporzdkowania chrzecijaskiego ? J

chodu muzumaskiemu Wschodowi" . Saudyj * j
Libijczycy i rzdy innych pastw wykorzystuj
zasoby naftowe do pobudzania i finansowania Odrorj ! j
nia Islamu. Gdy w rkach muzumanw z n a l a z o ^ !
bogactwo, przestali si fascynowa kultur zachd ^3
gboko zaangaowali w swoj wasn i gotowi s ^ i j
twierdzc pozycj i znaczenie islamu w nieislarnsku
krajach. Tak jak bogactwo Zachodu uwaano niegdjJ
za dowd wyszoci jego kultury, bogactwa n a f t r S
uwaa si za dowd wyszoci islamu.
W latach osiemdziesitych wyhamowa si impet wywo
any gwatownymi podwykami cen ropy naftowej, ale
wan si napdow pozosta nadal przyrost naturalrryj
O ile Azja Wschodnia zawdzicza umocnienie swej pozycji]
imponujcym wskanikom wzrostu gospodarczego, o tvl
motorem Odrodzenia Islamu byy rwnie spektakularne
wskaniki przyrostu ludnoci. W krajach muzuman*!
skich, zwaszcza na Bakanach, w Afryce Pnocnej i w Azra
rodkowej by on znacznie wyszy ni w krajach ssied-|
nich i w ogle na wiecie. Od roku 1960 do 1990 liczba!
ludnoci wiata wzrosa z 3,3 do 5,3 mld przy rocznym
wskaniku przyrostu 1,85 procent. W krajach muzumana
skich wskanik ten prawie zawsze przewysza 2 procenta
czsto 2,5, a niekiedy i 3. Na przykad ludno krajwj
Maghrebu wzrastaa od 1965 do 1990 roku w tempie 2,65
procenta rocznie, z 29,8 do 59 min, przy czym w Algierii
wskanik przyrostu wynosi 3 procent rocznie. W tym j
samym czasie liczba Egipcjan zwikszya si z 29,4 min daj
52,4 min (przy wskaniku 2,3 procent). W Azji rodkowe!
od 1970 do 1993 roku wskaniki przyrostu ludnocij
wynosiy: 2,9 procent w Tadykistanie, 2,6 procent w UW
bekistanie, 2,5 procent w Turkmenii, 1,9 procent w Kirgi"!
raW
zji, ale tylko 1,1 procent w Kazachstanie, gdzie
poow ludnoci stanowi Rosjanie. W Pakistanie i BanM
33

P Jj

186

I u wspomniane wskaniki przekraczay 2,5 procenf w Indonezji 2 procent .

' yniki przyrostu naturalnego w krajach Maghrebu
J indziej osigny apogeum i zaczynaj spada, ale
^liczbach bezwzgldnych przyrost ten nadal bdzie
a jego skutki dadz si odczu w pierwszych
^ W a c h XXI wieku. W najbliszej przyszoci ludno
i w muzumaskich bdzie nieproporcjonalnie mo^
wielkim wyem nastolatkw i dwudziestolatkw
(wykres 5.2). Doda naley, e przytaczajcy odsetek tej
wiekowej bd stanowili mieszkacy miast z co
najmniej rednim wyksztaceniem. Taka kombinacja
liczebnoci i mobilizacji spoecznej bdzie miaa trzy
doniose konsekwencje polityczne.
Po pierwsze, ludzie modzi to protagonici protestu,
niestabilnoci, reformy i rewolucji. Obecno wielkich
grup modziey zbiegaa si na og na przestrzeni
dziejw z takimi wanie ruchami. Protestanck Reforma
cj okrelano jako przykad wielkiego ruchu modzieo
wego". Jack Goldstone przekonujco wywodzi, e przyrost
demograficzny by jednym z gwnych czynnikw dwch
fal rewolucji, ktre miay miejsce w Europie w poowie
XVII i pod koniec XVIII wieku . Wyranie zwikszona
proporcja modziey w krajach Zachodu zbiega si
z epok demokratycznej rewolucji" w ostatnich deka
dach XVIII stulecia. W XIX wieku postpy industrializacji
oraz emigracja osabiy polityczny wpyw modej populacji
krajach europejskich. Odsetek modziey wzrs jednak
latach dwudziestych XX wieku, stwarzajc baz rekru
tacyjn dla faszyzmu i innych ruchw ekstremistycz
nych . Czterdzieci lat pniej powojenne pokolenie
^yzu demograficznego dao o sobie zna podczas demons^ Ji i protestw lat szedziesitych.
Modzi muzumanie daj o sobie zna w ramach
drodzenia Islamu. Gdy rozpoczo si ono w latach
l a d

34

t a

ie

p y

35

36

187

siedemdziesitych i nabrao impetu w osiemdziesity L ]

proporcje modziey (15-24 lat) w najwikszych k r a i |
muzumaskich znacznie wzrosy, przekraczajc o
procent populacji. W wielu krajach muzumaski l l
wy ten osign apogeum w latach siedemdziesity^
i osiemdziesitych, w innych nastpi to na pocztkuj
XXI wieku (tabela 5.1). Aktualny lub przewidywani
szczyt we wszystkich krajach, z jednym tylko wyjaj
kiem, bdzie oznacza 20 procent, w Arabii Saudyjski!
na pocztku X X I wieku proporcja ta bdzie nieci
mniejsza. Modzie owa stanowi baz rekrutacyjna
dla islamskich organizacji i ruchw politycznych. Ni3
jest zapewne kwesti przypadku, e proporcja tej grupy!
wiekowej w spoeczestwie Iranu znacznie wzrosji
w latach siedemdziesitych, osigajc 20 procent w dru3
giej poowie tej dekady, w 1979 roku za nastpiW
rewolucja islamska. W Algierii prg 20 procent osiJ
gnito na pocztku lat dziewidziesitych - wtedjj
wanie Islamski Front Ocalenia (FIS) zdobywa spo-i
eczne poparcie i odnis zwycistwo w wyborach. Pol
tencjalne znaczenie ma te zrnicowanie regionalne!
wyw muzumaskiej modziey. Dane co prawcal
naley traktowa ostronie, ale wedug przewidywani
odsetek modziey w Albanii i Boni zmniejszy si
na przeomie wiekw. Pozostanie jednak wysoki w paj
stwach Zatoki Perskiej. Ksi Abdullah, saudyjska
nastpca tronu, owiadczy, e narastanie tendencja
fundamentalistycznych wrd modziey jest najwifcj
szym zagroeniem dla jego kraju . Zgodnie z P - |
stawionymi tutaj prognozami, zagroenie to utrzynaj
si jeszcze dugo w XXI wieku.
a f

31

e Z

38

Wykres 5.2
WYZWANIE DEMOGRAFICZNE: ISLAM, ROSJA I Z A C H D

r z e c

W najwikszych krajach arabskich (Algieria, EgipM

Maroko, Syria, Tunezja) liczba dwudziestoparolatkowl
szukajcych pracy bdzie rosa mniej wicej do 2UJ1
roku. W porwnaniu z rokiem 1990 na rynek P l
r a C

188

j i wkroczy o 30 procent wicej osb, w Algierii,

. j i Maroku o 50, a w Syrii o ponad 100 procent
ej- Szybko postpujca w krajach arabskich l i 'dacja analfabetyzmu take wytworzy przepa mi pimiennym modszym pokoleniem a na og nie'rniennym starszym. Mona si spodziewa, e
podzielenie wiedzy od wadzy" wywoa napicie w sy
stemie politycznym .
Wiksza liczba ludnoci wymaga wicej zasobw,
kraje gsto zaludnione oraz takie, ktrych populacja
szybko ronie, wykazuj wic skonno do parcia na
zewntrz, zajmowania terytorium i wywierania nacisku
na narody mniej dynamiczne pod wzgldem demo
graficznym. Przyrost ludnoci w krajach muzuma
skich stanowi wic wany czynnik powodujcy konflikty
na granicach wiata islamu. Nacisk demograficzny
w poczeniu z ekonomiczn stagnacj przyczynia si
w

1965

1970

USA
rodlo

'

1980

1990

2000

2010

2020

2025

Kraje muzumaskie
0

~ * ~

S | a

W Poltev
' Population DMsIon, Department for Economlc and Social Information
* ) . UnltM M ' '
P
" Prospects, The 1994 Ftevision (New Vork, United Natlons
" Policy An k
' Population DMsion, Department for Economlc and Social Information
*York II'
e Distribution olthe World Populations, The 1994 Revlsion
United Natlons 1994).
k

N a , l 0 l l s

1 8

a n

i o n s

, N t

W o r l ( 1

u l a l l

189

do muzumaskiej migracji do krajw zachodnich i -M

nych, niemuzumaskich. Kwestia imigrantw stv*1
w tych krajach na porzdku dziennym. Gdy szyby
mnoca si populacja z jednego krgu kulturoweg
styka si z inn, nalec do odrbnej cywilizacji i rosn
c w wolniejszym tempie albo ustabilizowan, tworz u i
naciski dziaajce na rzecz ekonomicznych i/lub politycy
nych dostosowa obu spoeczestw. Na przykad w la
tach siedemdziesitych rwnowaga demograficzna w by.
ym Zwizku Radzieckim zmienia si gwatownie na
korzy ludnoci muzumaskiej. Liczba tej ostatni^
zwikszya si o 24 procent, liczba Rosjan natomiast o 6$
procent, co bardzo zaniepokoio przywdcw komunisty]
cznych w krajach Azji rodkowej . Tak samo szybki
wzrost liczby Albaczykw niezbyt podoba si Serbons
Grekom czy Wochom. Izraelczykom spdza sen z po
wiek ogromny przyrost naturalny Palestyczykw, a Hi-,'
szpania, z przyrostem ludnoci rzdu 0,20 procent rocz-;
nie, z obaw spoglda na pobliskie kraje Maghrebu,
gdzie wskanik ten jest ponaddziesiciokrotnie wyszyd
a dochd narodowy na jedn osob dziesi razy niszy.s

39

ZMIENIAJCE SI WYZWANIA
aden kraj nie moe w nieskoczono utrzymywa
dwucyfrowego wskanika wzrostu ekonomicznego. Azja
tycki boom gospodarczy ulegnie wyhamowaniu gdzie
na pocztku XXI wieku. Wskaniki wzrostu w Japonii
znacznie spady w poowie lat siedemdziesitych, potenj
za nie byy o wiele wysze ni w Stanach Zjednocz
nych i krajach Europy. W pastwach azjatyckiego cudUj
gospodarczego" bd si te po kolei obnia, by osiffl
n normalny" poziom, cechujcy zoone system!
gospodarcze. Tak samo i adne oywienie religiJ
^
ne

190

kulturalny nie moe trwa w nieskoczono.

$ jakim momencie Odrodzenie Islamu zatrzyma si
-przejdzie do historii. Zdarzy si to najprawdopodobniej
^tedy, gdy osabnie napdzajcy je impuls demograficzczyli w drugiej i trzeciej dekadzie przyszego stule
cia Skurcz si wtedy szeregi bojownikw i dziaaczy,
mniejszy si migracja i osabn ostre konflikty w obr
bie samego islamu oraz midzy muzumanami a obcymi
(patrz rozdzia 10.) Nie dojdzie co prawda do zblienia
islamu z Zachodem, ale ich wzajemne relacje bd
mniej konfliktowe, a miejsce niby-wojny (patrz roz
dzia 9.) zajmie zimna wojna, a moe nawet zimny pokj.
Ekonomiczny rozwj Azji pozostawi po sobie bogatsze,
bardziej zoone gospodarki, o rozwinitych kontaktach
midzynarodowych, z dobrze prosperujc buruazj
i zamon klas redni. Mona przypuci, e klasy te
bd sterowa ku bardziej pluralistycznej i by moe
bardziej demokratycznej polityce, co nie musi jednak
koniecznie oznacza, e oka si bardziej prozachodnie.
Wiksza sia bdzie sprzyja dalszemu okazywaniu
przez Azjatw pewnoci siebie na arenie midzynarodo
wej, podejmowaniu stara na rzecz pokierowania global
nych tendencji na przekr Zachodowi oraz przebudowa
nia instytucji midzynarodowych tak, by odeszy od
zachodnich modeli i norm. Odrodzenie Islamu, jak
podobne mu ruchy z Reformacj wcznie, take zostawi
wan spucizn. Muzumanie zyskaj o wiele gbsz
wiadomo tego, co ich czy z nie-muzumanami
odrnia od nich. Nowe pokolenie przywdcw, ktre
dojdzie do wadzy, gdy wy modzieowy wkroczy
wiek dojrzay, niekoniecznie okae si fundamentalis,
>
bdzie o wiele bardziej od swych poprzedniPoTi
- P
t . do korzeni umocni si.
l
dzeniu zostanie sie islamskich organizacji spon

ne

a l e

Z W i Z a n e

Z i s l a m e m

o w r o

e c z

ych, kulturalnych, ekonomicznych i politycznych,

191

Tabela 5 1
W Y DEMOGRAFICZNY M O D Z I E Y W KRAJACH M U Z U M A S K I C H
Lata 70.
Bonia
Bahrajn
ZEA
Iran
Egipt
Kazachstan

80.
Syria
Albania
Jemen
Turcja
Tunezja
Pakistan
Malezja
Kirglzja
Tadykistan
Turkmenia
Azerbejdan

90.
Algieria
Irak
Jordania
Maroko
Bangladesz
Indonezja

2000.
Tadykistan
Turkmenia
Egipt
Iran
Arabia Saudyjska
Kuwejt
Sudan

Dekady, w ktrych odsetek modziey w wieku 15-24 lat osign lub wg przewidywa osignie
maksymalny poziom (prawie zawsze ponad 20 procent ogu populacji). W niektrych krajach
zachodzi to dwa razy.

rdo: patrz wykres 5.2.

w obrbie poszczeglnych krajw i ponad ich granicami

Odrodzenie wykae rwnie, e islam jest rozwiza
niem" w kwestiach moralnoci, tosamoci, sensu ycjj
i wiary, ale nie dla problemw sprawiedliwoci spoecw
nej, represji politycznych, gospodarczego zacofania i mii
litarnej saboci. Niepowodzenia te mog zrodzi po
wszechne rozczarowanie politycznym islamem, wrogi
mu reakcj i poszukiwanie innych rozwiza". MOM
sobie wyobrazi, e wyoni si jeszcze bardziej antysjj
zachodnie nacjonalizmy, obarczajce Zachd win za
niepowodzenia islamu. Ewentualnie, jeli Malezja i In
donezja bd si nadal pomylnie rozwija pod wzgla
dem gospodarczym, nie jest wykluczone, e stworal
islamski model" rozwoju, konkurencyjny wobec za
chodniego i azjatyckiego.
Niezalenie od dalszego biegu wydarze, ekonomiczna
rozwj Azji w cigu najbliszych dziesicioleci wywr]
gboko destabilizujcy wpyw na obecny, zdominowani
przez Zachd ad midzynarodowy. Jeli Chiny bd Sm
nadal rozwija, nastpi wielka zmiana ukadu si midaj
cywilizacjami. Indie mog te wkroczy na drog P M
spieszonego rozwoju i sta si powanym konkurenta*
do wpywu na sprawy wiata. Jednoczenie przy " "
v1

192

p.,m)

_4

* P a s t w a Zatoki

Azja rodkowa
rodkw

Bliski W s c h d

- A f r y k a Pnocna
* -

Azja Wschodnia

3Azja
Poudniowo
-Wschodnia

ridlo: patrz wykres b 2

naturalny muzumanw bdzie oddziaywa destabilizuj

co na kraje muzumaskie i ich ssiedztwo. Wielkie rzesze
modych ludzi ze rednim wyksztaceniem bd nadal si
napdow Odrodzenia Islamu, szerzc muzumask
wojowniczo, militaryzm i zasilajc szeregi migrantw.
W pierwszych latach XXI wieku bdziemy wic prawdopo
dobnie wiadkami dalszego odradzania si niezachodniej
potgi i kultury, a take konfliktw midzy Zachodem
a narodami nalecymi do innych krgw kulturowych,
a take midzy niezachodnimi cywilizacjami.

Przypisy
i

Kj*ore Mahbubani, The Pacific Way, Foreign Affairs", 74 (stycze/luty

~ ;
Executive Opinion Survey, Economist", 6 maja
- s. 5; World Bank, Global Economic Prospects and the Developing
wtmtnes ;993, Washington 1993, s. 66-67.
1 0 0

1 0 3

193

Tommy Koh, America's Role in Asia: Asian Views, Asia P

Center for Asian Pacific Affairs, Raport nr 13, listopad 1993
on i
Alex Kerr, Japan Times", 6 listopada 1994, s. 10.
' ' * f
Yasheng Huang, Why China Will Not Collapse, Foreign Polip
1995), s. 57,
' 5(
Cable News Network", 10 maja 1994; Edward Friedman A FJL
Chinese Modernity, Daedalus", 122 (wiosna 1993), 5; Perry Link p
^
'Core' Problem, tame, s. 201-204.
' i?i<flj
Economist", 21 stycznia 1995, s. 38-39; William Theodore de Ba
New Confucianism in Beijing, .American Scholar", 64 (wiosna^' ^
s. 175 i n., Benjamin L. Self, Changing Role for Confucianism inCh^'
Woodrow Wilson Center Report", 7 (wrzesie 1995), s. 4-5- j^e v '
Times", 26 sierpnia 1991.
'"
k
Lee Teng-hui, Chinese Culture and Political Renewal, ,Jour
Democracy", 6 (padziernik 1995), s. 6-8.
' "

Alex Kerr, Japan Times", 6 listopada 1994, s. 10; Kazuhiko o

Ambwalence in Asia, Japan Update", 44 (maj 1995), s. 18-19.
Na temat niektrych tych kwestii, patrz Ivan P. Hall, Japan' A '
Card, National Interest", 38 (zima 1994/95), s. 19 i n.
Casimir Yost, America's Role in Asia: One Year Later, Asia Foundation
Center for Asian Pacific Affairs, Raport nr 15, luty 1994, . 4: Yoichi'
Funabashi, The Asianization of Asia, Foreign Affairs", 72 (listo,
pad/grudzie 1993), s, 78; Anwar Ibrahim, International Herald Tribune", 31 stycznia 1994, s. 6.
U n c i a t i

c,l

Y o r

Kishore Mahbubani, Asia and a United States in Decline, Washington

Quarterly", 17 (wiosna 1994), s. 5-23. Na temat kontrofensywy, patrz
Erie Jones, Asia's Fate: A Response to the Singapore School, National
Interest", 35 (wiosna 1994), s. 18-28.
Mahathir ibn Mohamad, Mare jirenma (The Malay Dilemma, Imura
Bunka Jigyo, prze. Takata Masayoshi, Tokio 1983), s. 267, cytowane
w Ogura Kazuo, A Cali for a New Concept of Asia, Japan Echo", 20 (jesie
1993), s. 40.
Li Xiangiu, A Post-Cold War Alternative from East Asia, Straits Times",
10 lutego 1992, s. 24.
Yotaro Kobayashi, Re-Asianize Japan, New Perspectives Quarterly",
9 (zima 1992), s. 20; Funabashi, The Asianization of Asia, s. 75 i n.;
George Yong-Soon Yee, New East Asia in a Multicultural World,
International Herald Tribune", 15 lipca 1992, s. 8.
Yoichi Funabashi, Globaltze Asia, New Perspectives Quarterly", 9 ( z i
1992), s. 23-24; Kishore M. Mahbubani, The West and the Rest, National
Interest", 28 (lato 1992), 7; Hazuo, New Concept ofAsia, s. 41.
Economist", 9 marca 1996, s. 33.
Bandar ibn Sutan, New York Times", 10 lipca 1994, s. 20.
John L . Esposito, The Islamie Threat, s. 12; Ali E . Hillal Dessouki,
The Islamie Resurgence, w: Ali E . Hillal Dessouki (red.), Isto*1
Resurgence in the Arab World, Praeger, New York 1982), s. 9-13.
Thomas Case, cytowany w: Michael Walzer, The Revolution 0} tne
Saints: A Study in the Origins of Radical Politics, Harvard Universiy
Press, Cambridge 1965, s. 10-11; Hassan al-Turabi, The Islamie AwaK*
ning's Second Wave, s. 52. Gdyby wymieni jedn ksik najbardzi
ma

194

Q 0

tna
zrozumienia charakteru fundamentalizmu muzuma1P
koca XX wieku, jego popularnoci, ogranicze i roli historyczT^lwlaby ni praca Michaela Walzera o szesnasto- i siedemnaston J' ^yj,, kalwiskim purytanizmie w Anglii.
v
Emerson, Islam and Regime in Indonesia: Who's Coopting
P
,.. (praca nie publikowana, 1989), s. 16; M. Nasir Tamara, IndoneW
ke. of Islam, 1965-1985, Institute of Strategie and Internatio& 'ctudies Malaysia, Kuala Lumpur 1986, s. 28; Economist", 14 grudnia
L
35-36; Henry Tannler, Islam Cfiallenges Secular Society, Intertonal Herald Tribune", 27 czerwca 1987, s.7-8; Sabri Sayari, PolittcizaI
f islamie Re-traditionalism: Some Preliminary Notes w; Metin
I f e r Raphael Israeli (red.). Islam and Politics in the Modern Middle
pff room Heim, Londyn 1984, s. 125; New York Times", 26 marca
i89 s 14' marca 1995, s. A8. Patrz relacje o tych krajach w: New York
i
" 17 listopada 1985, s. 2E; 15 listopada 1987, s. 13; 6 marca 1991,
AU; 20 padziernika 1990, s. 4; 26 grudnia 1992, s. 1; 8 marca 1994,
s A15; oraz Economist", 15 czerwca 1985, s. 36-37 i 18 wrzenia 1992,
s
s. 23-25.
New York Times", 4 padziernika 1993, s. A8; 29 listopada 1994, s. A4;
3 lutego 1994, s. 1; 26 grudnia 1992, s. 5; Erika G. Alin, Dynamics of the
iPalestinian Uprania: An Assessment of Causes, Character, and Conseauences, Comparative Politics", 26 lipca 1994, s. 494; New York Times",
8 marca 1994, s. A15; James Peacock, The Impact of Islam, Wilson
Quarterly", 5 (wiosna 1981), s. 142; Tamara, Indonesia in the Wake of
Islam, s. 22.
01ivier Roy, The Failure of Political Islam, Tauris, London 1994, s. 49
i n.; New York Times", 19 stycznia 1992, s. E3; Washington Post", 21
listopada 1990, s. Al. Patrz Gilles Keppel, The Revenge of God, The
Resurgence of Islam, Chstianity, and Judaism in the Modern World
(Uniuersity Park, PA: Pensylwania State University Pres, 1994), s. 32;
Farida Faouzia Charfi, When Galileo Meets Allah, New Perspectives
Quarterly", 11 (wiosna 1994), s. 30; Esposito, Islamie Threat, s. 10.
Mahnaz Ispahani, Vaeties of Muslim Expeence, Wilson Quarterly",
13 (jesie 1989), s. 72.
Saad Eddin Ibhrahim, Appeal of Islamie Fundamentalism", referat
przedstawiony na konferencji Islam i polityka we wspczesnym
wiecie muzumaskim", Harvard University, 15-16 padziernika 1985,
s. 9-10, oraz Islamie Militancy as a Social Movement: The Case of Two
Groups in Egypt, w: Dessouki (red.), Islamie Resurgence, s. 128-131.
.Washington Post". 26 padziernika 1980; Peacock, Impact of Islam,
* 140; Ilkay Sunar, Binnaz Toprak, Islam in Politics: The Case of
Turkey, Government and Opposition", 18, (jesie 1983), s. 436; Richard
W. Bulliet, The hmeli-PLO Accord: The Futur of Islamie Movement,
Foreign Affairs". 72 (listopad/grudzie 1993), s. 42.
^ e s t Gellner, Up from Imperialism, New Republic", 22 maja 1989,
5; John Murray Brown, Tansu Ciller and the Question of Turkish
jjkntity, World Policy Journal", 11 (jesie 1994), s, 58; Roy, Failure of
, * e a l Islam. s. 53.
*ouad Ajami, The lmpossible Life of Muslim Liberalism, New Repub 2 czerwca 1986, s. 27.
r z y

eCl

n a

t h e Wa

n a

m e s

ol

U c

195

Henry Clement Moore, The Mediterranean Debt Crescent", p

publikowana, s. 346; Mark N. Katz, Emerging Patterns in the 1 Mig
national Relations of Central Asia, Central Asian Monitor", nr 2
27; Mehrdad Haghayeghi, Islamie Revival in the Central Asian Ren
lics, Central Asian Survey", 13 (nr 2, 1994), s. 255.
New York Times", 10 kwietnia 1989, s. A3; 22 grudnia 1992
Economist", 10 padziernika 1992, s. 41.
Economist", 20 lipca 1991, S. 35; 21 grudnia 1991-3 stycznia 1992,
,
Mahfulzul Hoque Choudhury, Nationalism, Religion and Politics J
Bangladesh, w: Rafiuddin Ahmed (red.), Bangladesh: Society, Reliai^M
and Politics, South Asia Studies Group, Chittagong 1985, s. 68; i j j
York Times", 30 listopada 1994, s. A14; Wall Street Journal", ImJZ
1995, s. 1,A6.
Donald L . Horowitz, The Qur'an and the Common Law: Islamie LaM
Reform and the Theory of Lega Change, .American Journal of C o r J
parative Law", 42 (wiosna/lato, 1994), s. 234 i n.
Dessouki, Islamie Resurgence, s. 23.
Daniel Pipes, In the Path of God: Islam and Political Power, B a s i
Books, New York 1983), s. 282-283, 290-292; John Barrett Kelly, Arabia
the Gulfand the West, Basic Books, New York 1980, s. 261,423, cytowane
w: Pipes, Path ofGod, s. 291.
United Nations Population Division, World Population Prospects. The
1992 Revision, United Nations, New York 1993, tabel A18; World Bank,
World Development Report 1995, Oxford University Press, New York
1995), tabela 25; Jean Bourgeois-Pichat, Le Nombre des Hommes: Etat et
Prospective, w: Albert Jacuard (red.), Les Scienti/iques Parlent, HacheB
te, Paris 1987, s. 154, 156.
Jack A. Goldstone, Reuolution and Rebellion in the Early Modern World,
University of California Press, Berkeley 1991, passim, lecz zwaszcza
s. 24-39.
Herbert Moeller, Youth as a Force in the Modern World, Companitive
Studies in Society and History", 10 (kwiecie 1968), s. 237-260; Lewis
Feuer, Generations and the Theory of Revolution, Survey", 18 (lato
1972), s. 161-188.
Peter W. Wilson, Douglas F. Graham, Saudi Arabia: The Corning Storm,
M. E . Sharpe, Armonk 1994, s. 28-29.
Philippe Fargues, Demographic E:rpIosion or Social Uphearal. w: C.hassen Salame (red.), Democracy Without Democrats? The Renewal of
Politics in the Muslim World, I.B. Tauris, London 1994, s. 158-162,
175-177.
Economist", 29 sierpnia 1981, s. 40; Denis Dragounski, Thresholdm^
Violence, Freedom Review", 26 (marzec/kwiecie 1995), s. 11.
r a c a

4ft

t a

Cz I I I
POWSTAJE NOWY
AD

VI
Nowa konfiguracja polityki
globalnej wedug linii podziau
midzy kulturami
INSTYNKTOWNE CZENIE SI W GRUPY:
POLITYKA TOSAMOCI
Polityka globalna, pod naciskiem procesu modernizacji,
przeksztaca si wedug linii podziau midzy kulturami.
Ludy i kraje o podobnych kulturach lgn do siebie, ludy
i kraje o kulturach odmiennych oddalaj si. Sojusze
powstae na bazie ideologii i ukadw midzy supermo
carstwami ustpuj miejsca przymierzom okrelanym
przez kultur i cywilizacj. Kreli si na nowo granice
polityczne tak, by si pokryway z kulturowymi: etnicz
nymi, religijnymi i cywilizacyjnymi. Wsplnoty kulturo
we zajmuj miejsce blokw z okresu zimnej wojny,
a linie podziaw - uskoki" - midzy cywilizacjami staj
sie gwnymi liniami konfliktw w polityce globalnej.
W okresie zimnej wojny dany kraj mg by niezaangaowany, i wiele krajw byo, mg te, jak niektre,
c i e n i c sojusze, wic si to z jedn, to z drug
stron. Przywdcy polityczni podejmowali takie decyzje,
t r u j c si wasnymi wyobraeniami o bezpieczestwie
Mojego kraju, ocen rwnowagi si oraz preferencjami
199

ideologicznymi. W nowym wiecie gwnym czynniej J

decydujcym o tym, z kim dany kraj si sprzymie^^
a komu jest wrogi, staa si jednak tosamo kultur '
wa. W okresie zimnej wojny mona byo unikn *
gazowania si po ktrej ze stron, od tosamoci nie H "
si uciec. Miejsce pytania: Po czyjej stronie jeste?"
zajo inne, bardziej podstawowe: Kim jeste?". Karj
pastwo musi udzieli odpowiedzi. Odpowied, okres
lenie tosamoci kulturowej, nadaje mu miejsce w po^
tyce wiatowej, wyznacza przyjaci i wrogw.
Lata dziewidziesite byy widowni kryzysu tosaJ
moci na skal globaln. Gdzie si tylko spojrzao, ludzie
zadawali sobie pytania: Kim jestemy?", Gdzie nalejB
my?", Kto nie jest nami?". S to pytania o zasadniczym
znaczeniu nie tylko dla ludw usiujcych stworzy
nowe pastwa narodowe, jak w byej Jugosawii, ale
i w o wiele bardziej oglnym sensie. W poowie lat
dziewidziesitych do krajw, w ktrych ywo si dys
kutowao nad kwestiami tosamoci narodowej, naleay
midzy innymi: Afryka Poudniowa, Algieria, ChinjB
Indie, Iran, Japonia, Kanada, Maroko, Meksyk, NiemcjiB
Rosja, Stany Zjednoczone, Syria, Tunezja, Turcja, U k r a
ina i Wielka Brytania. Zagadnienia te wystpuj, rzecm
jasna, ze szczegln ostroci w krajach rozszczepionycM
(cleft countes), zamieszkanych przez spore grupy l u d *
noci z rnych krgw kulturowych.
9

Dla ludzi borykajcych si z kryzysem tosamocB

licz si wizy krwi, przekonania, wiara i rodzina. Lgn
do tych, ktrzy maj podobnych przodkw, religi^B
jzyk, system wartoci i instytucje, dystansuj s i
natomiast od wszelkich odmiennoci. Austria, Finlandia
i Szwecja, stanowice z kulturowego punktu widzenia!
cz Zachodu, musiay w okresie zimnej wojny o d j
czy si od niego i zachowywa neutralno. Obecniaj
mog doczy do pokrewnych kulturowo krajw U n |
200

pejskiej. Katolickie i protestanckie kraje byego

tadu Warszawskiego - Polska, Wgry, Czechy i Sowa _ staraj si o czonkostwo w Unii i w NATO, w ich
| , jd pastwa batyckie. Mocarstwa europejskie
nie (j jy do zrozumienia, e nie ycz sobie w Unii
1? ropejskiej pastwa muzumaskiego, Turcji. Niezbyt
i te podoba obecno drugiego muzumaskiego
stwa, Boni, na kontynencie europejskim. Na pocy upadek Zwizku Radzieckiego zapocztkowa no-ye (i stare) modele sojuszy midzy pastwami batyc
kimi, ze Szwecj i Finlandi wcznie. Premier Szwecji
niedwuznacznie przypomina Rosjanom, e republiki
batyckie stanowi dla Szwecji cz bliskiej zagranicy"
i e jego kraj nie pozostaby neutralny w razie rosyjskiej
agresji na te pastwa.
Podobne przegrupowania zachodz na Bakanach.
W okresie zimnej wojny Grecja i Turcja byy w NATO,
Bugaria i Rumunia w Ukadzie Warszawskim, Jugo
sawia bya niezaangaowana, a Albania pozostawaa
izolowanym sprzymierzecem komunistycznych Chin.
Obecnie miejsce sojuszy zimnowojennych zajmuj inne,
oparte na czynnikach kulturowych, zakorzenionych
w islamie i prawosawiu. Przywdcy krajw bakaskich
mwi o wyaniajcym si prawosawnym przymierzu
grecko-serbsko-bugarskim. Jak twierdzi premier Gre
cji, podczas wojen bakaskich ujawnio si znaczenie
wizi opartych na prawosawiu. Byy ukryte i upione,
*le z rozwojem wydarze na Bakanach przybieraj
Posta materialn. W naszym niezwykle pynnym wie
cie ludzie poszukuj tosamoci i bezpieczestwa. By
e broni przed nieznanym, szukaj korzeni i powi" - Pogldy te znajduj odbicie w wypowiedzi przy
wdcy gwnej serbskiej partii opozycyjnej: Sytuacja
Poudniowo-wschodniej Europie bdzie niebawem
^ ^ a g a a powoania nowego bakaskiego przymierza
r0

S1

z a n

201

krajw prawosawnych, obejmujcego Serbi, Bug

i Grecj, ktre przeciwstawi si pezajcej inwazji i u L
mu". Nieco dalej na pnocy prawosawna Serbia i R , "
nia cile ze sob wspdziaaj, majc wsplne problem,"
z katolickimi Wgrami. Ze znikniciem radzieckie Q
zagroenia nienaturalny" sojusz Grecji z Turcj cakowi
cie traci znaczenie, nasilaj si bowiem konflikty midzy
tymi pastwami o Morze Egejskie, Cypr, rwnowago
militarn, ich role w NATO i Unii Europejskiej oraz
stosunki ze Stanami Zjednoczonymi. Turcja wchodzi
w rol obrocy bakaskich muzumanw i dostarcza
pomocy Boni. W byej Jugosawii Rosja wspiera prawo
sawn Serbi, Niemcy - katolick Chorwacj, kraje
muzumaskie wsplnie wspomagaj wadze Boni, a Ser
bowie walcz z Chorwatami, Muzumanami boniackimi
i muzumanami albaskimi. Jednym sowem, Bakany
znw si zbakanizoway wzdu linii podziaw religij
nych. Jak zauwaa Misha Glenny, wyaniaj si dwie
osie: jedna w szatach prawosawia, druga w muzuma
skim czarczafie". Nie da si wykluczy, e rozpta si
jeszcze bardziej nasilona walka o wpywy midzy osi
Belgrad-Ateny a sojuszem albasko-tureckim" '.
a

Urr

Tymczasem na terenie byego Zwizku Radzieckiego

prawosawna Biaoru, Modawia i Ukraina ci ku
Rosji, Ormianie i Azerowie walcz midzy sob, a ich .
rosyjscy i tureccy pobratymcy jednoczenie wspomagaj
walczce strony i usiuj opanowa konflikt. Armia
rosyjska bije si z muzumaskimi fundamentalistami
w Tadykistanie i z nacjonalistami-muzumanami
w Czeczenii. Muzumaskie republiki dawnego Zwizku
Radzieckiego staraj si rozwija midzy sob r n j
formy ekonomicznych i politycznych wizi, a take
rozszerza kontakty z muzumaskimi ssiadami. Tur
cja, Iran i Arabia Saudyjska dokadaj wielu stara, by
te kontakty rozbudowywa. Na subkontynencie indyJl
202

Indie i Pakistan spieraj si o Kaszmir i o rwnomili

'
Kaszmirze si nasilaj, a w saf t Indiach wybuchaj nowe konflikty midzy muzuskimi i hinduskimi fundamentalistami.
W Azji Wschodniej, zamieszkanej przez ludy nalece
szeciu rnych cywilizacji, nasilaj si zbrojenia
oojawiaj konflikty terytorialne. Trzy mniejsze Chi - Tajwan, Hongkong i Singapur - a take skupiska
chiskich imigrantw w Azji Poudniowo-Wschodniej,
coraz czciej spogldaj w stron Chin kontynental
nych angauj w ich sprawy i uzaleniaj od nich. Obie
Koree z wahaniem, ale w sposb znaczcy d do
zjednoczenia. W pastwach Azji Poudniowo-Wschodniej
stosunki midzy muzumanami z jednej, a Chiczykami
i chrzecijanami z drugiej strony staj si coraz bardziej
napite, a niekiedy dochodzi do aktw przemocy.
W Ameryce aciskiej odywaj ekonomiczne stowa
rzyszenia pastw: Mercosur, Pakt Andyjski, pakt trj
stronny (skupiajcy Meksyk, Kolumbi i Wenezuel)
i rodkowoamerykaski Wsplny Rynek. Potwierdza
si tym samym zasada, ktr najdobitniej ukazaa Unia
Europejska: integracja gospodarcza postpuje szybciej
i dalej, kiedy jest oparta na wsplnocie kulturowej.
Stany Zjednoczone i Kanada prbuj rwnoczenie
wczy Meksyk do Pnocnoamerykaskiego Ukadu
o Wolnym Handlu (NAFTA). W dalszej perspektywie
powodzenie tego procesu zaley od tego, czy Meksyk
zdoa si kulturowo przeorientowa i z kraju Ameryki
aciskiej sta si krajem pnocnoamerykaskim.
s J { l i r i

t a r n

w a l k i

W a g

Gdy nasta kres zimnowojennego porzdku, kraje

na caym wiecie zaczy podsyca nowe antagonizmy,
Wchodzi w nowe sojusze i reaktywowa stare. Po
macku, na wyczucie tworz nowe ugrupowania, naj
czciej z krajami o podobnej kulturze, nalecymi
tej samej cywilizacji. Politycy odwouj si do
d o

203

wielkich" wsplnot kulturowych ponad g r a n i c

pastw narodowych, jak Wielka Serbia", W i e l i Chiny", Wielka Turcja", Wielkie Wgry", "Wi n!l
Chorwacja", Wielki Azerbejdan", Wielka \ * &
Wielka Albania", Wielki Iran" czy Wielki Uzbefaj
stan". Spoeczestwo te hasa podchwytuje.
Czy sojusze polityczne i gospodarcze zawsze s zbierJ
z podobiestwami kulturowymi i cywilizacyjnymi*
Oczywicie tak nie jest. Wzgld na rwnowag si bdzW
czasami prowadzi do zawierania przymierzy ponadcy\J
lizacyjnych, jak sojusz Franciszka I z Osmanami przei
ciwko Habsburgom. Ponadto modele stowarzyszania siJ
stworzone po to, by suy celom pastw w jednej epocH
mog przetrwa w epoce nastpnej. Bywaj jednali
sabsze i mniej istotne i musz zosta dostosowane dc*
celw nowej epoki. Grecja i Turcja z pewnoci pozosta-i
n czonkami NATO, ale ich zwizki z innymi pastwami
paktu raczej osabn. To samo dotyczy sojuszw Stanw
Zjednoczonych z Japoni i Kore, sojuszu de facm
z Izraelem i zwizkw z Pakistanem, sucych bezpiel
czestwu. Wielocywilizacyjnym organizacjom midzyna
rodowym, jak ASEAN, prawdopodobnie coraz trudniej
bdzie zachowa spjno. Takie kraje, jak Indie i Paki!
stan, bdce podczas zimnej wojny partnerami rnycl
supermocarstw, na nowo okrelaj swoje interesy i pol
szukuj nowych sojuszy, bdcych odbiciem rzeczywiS
toci kulturowej. Kraje afrykaskie, ktrych uzalenia
nie od pomocy z Zachodu miao zapobiega szerzeniu sii
wpyww sowieckich, coraz czciej spogldaj ku Afry-i
ce Poudniowej, widzc j w roli przywdcy.
e

0 s

B L punkty odniesienia, jak pokrewiestwo, zawd,

ltura, instytucje, terytorium, wyksztacenie, przyna partyjna, ideologia itd. Okrelanie tosamoci
odnie z jednym z tych wymiarw moe doprowadzi
J konfliktu z innymi: klasyczny jest tu przypadek
"emieckich robotnikw, ktrzy w 1914 roku musieli si
[ecydowa, zy utosamiaj si wedug kryteriw kla
sowych z midzynarodowym proletariatem, czy wedug
joyteriw narodowych z narodem niemieckim i Niemca
mi jako mocarstwem. We wspczesnym wiecie tosa
mo okrelana w myl kryteriw kulturowych bardzo
przybiera na znaczeniu w porwnaniu z innym aspekta
mi samoidentyfikacji.
Tosamo okrelana wedug pojedynczego kryterium
ma na og najwiksze znaczenie na szczeblu bezpored
niego kontaktu twarz w twarz. Jednake wsze tosa
moci nie zawsze musz wchodzi w konflikt z szer
szymi. Oficer moe si w paszczynie instytucjonalnej
utosamia ze swoj kompani, pukiem, dywizj i ca
ym wojskiem. Kto moe w paszczynie kulturowej
identyfikowa si ze swoim klanem, grup etniczn,
narodowoci, religi i cywilizacj. Coraz znaczniejsze
uwydatnianie si tosamoci kulturowej na niszych
szczeblach moe rwnie dobrze uwydatnia j na szczeb
lach wyszych. Jak sugeruje Burk, ta lojalno nisze
go rzdu nie przekrela uczu ywionych wzgldem
caoci. Przywizanie do maej czstki, mio do maego
plutonu, do ktrego w spoeczestwie naleymy, to
Pierwsza zasada (zalek, mona by rzec) uczu publicz
nych". W wiecie, w ktrym kultura si liczy, plutonami
a. plemiona i grupy etniczne, pukami - narody, a ar
miami - cywilizacje. Poniewa ludzie na caym wiecie
coraz wikszym stopniu okrelaj sw odrbno
*ug kulturowych podziaw, konflikty midzy grupakulturowymi nabieraj coraz wikszego znaczenia.
e

n0

1 6

Dlaczego wsplnota cech kulturowych miaaby uan

wia wspprac midzy narodami, a ich odrbnosa
powodowa podziay i konflikty?
Po pierwsze, kady ma wiele tosamoci, ktre mogl
si wzajemnie umacnia albo konkurowa ze sob. S * i
204

Wed

205

Cywilizacje to najwiksze jednostki kulturowe, konflijl

ty midzy grupami nalecymi do rnych c y w i l i 3
zajmuj wic centralne miejsce w polityce wiatowej I
Po drugie, o czym bya ju mowa w rozdziale 3. , ^1
tosamo kulturowa nabraa takiego znaczenia midzJ
innymi w wyniku spoeczno-ekonomicznej modernizacji
na poziomie indywidualnym, gdzie przemieszczeni!
i alienacja stworzyy zapotrzebowanie na tosamoi
dajc wiksze poczucie sensu, a take na szczeblj
spoecznym, gdzie nowo nabyty potencja i sia spoel
czestw niezachodnich stymuluj odrodzenie rodzimi*
tosamoci i kultury.
Po trzecie, w kadej paszczynie - osobistej, plemien-'
nej, rasowej i cywilizacyjnej - tosamo mona okreli^
wycznie w stosunku do innego", innej osoby, plemieJ
nia, rasy czy cywilizacji. Na przestrzeni dziejw stosunkimidzy pastwami czy innymi organizmami w obrbie
tej samej cywilizacji rniy si od stosunkw midzy
pastwami czy organizmami rnych cywilizacji. Odrw
ne zbiory zasad reguloway postpowanie wobec nam
podobnych" i barbarzycw, innych ni my. Pastwa
chrzecijaskie w stosunkach wzajemnych przestrzega*
y innych regu ni w kontaktach z Turkami czy innymi
poganami". Muzumanie inaczej traktowali tych z ob*
szaru Dar al-Islam i tych z Dar al-Harb. ChiczycJ
inaczej si odnosili do cudzoziemcw pochodzenia chi
skiego ni do obcych etnicznie. Zaliczani do cywilizacji,
my" i bdcy poza jej obrbem oni" to stay motyw
dziejw ludzkoci. Rnice w zachowaniu w obrbii
cywilizacji i w kontaktach zewntrznych wynikaj z na
stpujcych powodw:

o) nieufno i obawa przed takimi ludmi;

) trudnoci w porozumieniu si, wynikajce z rnic
jzykowych oraz odmiennych norm zachowania;
4) brak obeznania z zaoeniami, motywacjami, sto
sunkami spoecznymi i spoeczn praktyk innych
ludw.

Za

w o b

1) poczucie wyszoci (a niekiedy niszoci)

*j
ludzi, ktrych postrzega si jako bardzo odmiaB
nych;
206

Rozwj rodkw transportu i komunikacji we wsp

czesnym wiecie doprowadzi do tego, e interakcje
midzy ludmi nalecymi do rnych cywilizacji s
czstsze, bardziej intensywne, bardziej symetryczne
i wszechstronne. Skutek jest taki, e ich tosamo
cywilizacyjna coraz bardziej si zaznacza. Francuzi,
Niemcy, Belgowie i Holendrzy coraz czciej myl
0 sobie jako o Europejczykach. Muzumanie z Bliskiego
Wschodu utosamiaj si z Boniakami i Czeczenami
1 spiesz im wsplnie na pomoc. Chiczycy w caej Azji
Wschodniej identyfikuj swoje interesy z interesami
Chin kontynentalnych. Rosjanie utosamiaj si z Ser
bami i innymi narodami prawosawnymi i udzielaj im
poparcia. Na tych szerszych paszczyznach cywilizacyj
nej tosamoci przejawia si gbsza wiadomo rnic
midzy cywilizacjami oraz potrzeba obrony tego, co
odrnia naszych" od obcych".
Po czwarte, przyczyny konfliktw midzy pastwami
grupami pastw nalecymi do rnych cywilizacji s
znacznej mierze te same co zawsze: kontrola nad
udmi, terytorium, bogactwem i zasobami, a take
wzgldna sia, czyli zdolno narzucenia swoich wartoci,
tury i instytucji innej grupie, porwnana ze zdolnoci
J grupy do narzucenia ich nam. Konflikt midzy
PAPami z rnych krgw kulturowych moe jednak
y c z y kulturowych zagadnie. Rnice midot ^^ksistami-lerrinistami a liberalnymi demokratami
ce wieckiej ideologii mog by przynajmniej
1

0We

Z e

dot

Cz

207

przedmiotem dyskusji, a moe i dadz si rozwi 1

Rnice dotyczce sfery interesw materialnych m - J
negocjowa, a czsto znale kompromisowe rozwi * n
czego nie da si powiedzie o rnicach kulturowv i
W kwestii, czy w Ayodhya ma by zbudowany m J
czy witynia, Hindusi i muzumanie raczej nie d -AI
do porozumienia, wznoszc obie budowle, nie wznos
adnej, czy te budujc synkretyczny przybytek k u M
bdcy meczetem i hindusk wityni zarazem Nie
ma te atwych uregulowa dla problemw, zdawaloh
si, czysto terytorialnych, jak spr midzy albaskimi
muzumanami i prawosawnymi Serbami o Kosowo cni
midzy ydami i Arabami o Jerozolim. Kade z tych]
miejsc ma bowiem dla obu narodw gbokie znaczeniJ
historyczne, kulturalne i emocjonalne. Ani wadze fran
cuskie, ani muzumascy rodzice nie pjd raczej tm
kompromis, zgodnie z ktrym dziewczynki co drugi]
dzie nosiyby w szkole strj muzumaski. W tego
typu kwestiach moe by tylko tak" lub nie", jest to
gra o zerowej sumie punktw.
z

Po pite, konflikt to zjawisko powszechne. Nienawi

dzi jest rzecz ludzk. By si okreli i zyska motywa*'
cj, ludzie potrzebuj wrogw: konkurentw w biznesie,!
rywali w deniu do osigni, oponentw w polityce*]
Z natury nie ufaj tym, ktrzy si od nich rni i mog
wyrzdzi im krzywd - postrzegaj ich jako zagroenie.]
Rozwizanie jednego konfliktu i zniknicie jednego i
wroga wyzwala siy jednostkowe, spoeczne i politycznej
ktre prowadz do powstania nowych wrogw. J*H
stwierdzi Ali Mazrui, tendencja 'my kontra oni jest]
na arenie politycznej niemale uniwersalna" . We
wspczesnym wiecie ci oni" to w coraz wikszywj
stopniu ludzie nalecy do innej cywilizacji. Koniaj
zimnej wojny nie wyeliminowa konfliktu, powoa! r*|
czej do ycia nowe tosamoci o kulturowych korzeniami
2

208

B
wzorce konfliktw midzy grupami nale . ^ rnych kultur bdcych w najszerszej pasz^ i e cywilizacjami. Wsplnota kulturowa sprzyja
t m i wsppracy midzy pastwami i grupami, co
'na dostrzec na przykadzie tworzcych si wzorcw
nnalnego stowarzyszania si krajw, szczeglnie
^dziedzinie ekonomicznej.
w

r a Z

c 5

a s t

1 1 8

111

KULTURA I WSPPRACA GOSPODARCZA

Na pocztku lat dziewidziesitych wiele si mwio
0 regionalizmie i regionalizacji polityki wiatowej. Kon
flikty regionalne zajy miejsce konfliktu globalnego
na porzdku dziennym debaty o wiatowym bezpiecze
stwie. Wielkie mocarstwa, jak Rosja, Chiny i Stany
Zjednoczone, a take mocarstwa drugorzdne, jak Szwe
cja i Turcja, przeformuoway swoje interesy zwizane
z bezpieczestwem, ujmujc je w kategoriach regional
nych. Wymiana handlowa w obrbie regionw rozwijaa
si szybciej ni midzy regionami. Wielu przewidywao
powstanie ekonomicznych blokw regionalnych: euro
pejskiego, pnocnoamerykaskiego, wschodnioazjatyckiego, a by moe i innych.
Regionalizm" nie jest jednak adekwatnym okre
leniem zachodzcych wydarze. Regiony to jednostki
geograficzne, nie za polityczne ani kulturalne. Mog
by rozdzierane konfliktami wewntrzcywilizacyjnymi
midzycywilizacyjnymi, jak Bakany czy Bliski
Wschd. Stanowi podstaw do wsppracy midzy
Pastwami tylko w takim stopniu, w jakim geografia
Pkrywa si z kultur. W odczeniu od kultury fi^czna blisko Wcale nie rodzi wsplnoty, niekiedy
dziaa wrcz przeciwnie. Sojusze wojskowe i zwizki
8spodarcze wymagaj wsppracy midzy czonkami,
1

209

wsppraca zaley od zaufania, a zaufanie najiatwi 1

rodzi na podstawie wsplnej kultury i wsplni^ J
znawanych wartoci. Skutek jest taki, e chocia
i cele organizacji regionalnych odgrywaj pewn
ich oglna skuteczno pozostaje w stosunku odwi- i
nie proporcjonalnym do kulturowego zrnicowa - I
pastw czonkowskich. Organizacje, ktre skuni ]
pastwa nalece do jednej cywilizacji, robi na ogj
wicej i s skuteczniejsze od wielocywilizacyjnycjj
Dotyczy to zarwno organizacji politycznych i paktw?
bezpieczestwa, jak i organizacji ekonomicznych.
NATO zawdzicza swoje powodzenie w znacznej mierze
temu, e jest gwn organizacj bezpieczestwa krajw
zachodnich, o wsplnych systemach wartoci i wsplnej
filozofii. Unia (zachodnio) Europejska to wytwr wsplnej
europejskiej kultury. Z drugiej strony, Organizacja Bez
pieczestwa i Wsppracy w Europie skupia kraje nale
ce do co najmniej trzech cywilizacji, o do odmiennych
systemach wartoci i interesach, co bardzo utrudnia
wypracowanie przez ni znaczcej tosamoci instytucjo
nalnej, przeszkadza take w wielu wanych dziaaniach.
Wsplnota Karaibska (CARICOM), do ktrej naley trzy
nacie anglojzycznych byych kolonii brytyjskich, a wic
kraje z jednego krgu kulturowego, ma na swoim koncie
wiele rozmaitych przedsiwzi kooperacyjnych, przy
czym midzy niektrymi podgrupami wsppraca rozwija
si bardziej intensywnie. Nie powiody si jednak prby
stworzenia karaibskiej organizacji o szerszym zasigu,
ktra przerzuciaby most nad anglo-hiszpask lini I
podziau. Utworzone w 1985 roku Poudniowoazjatyckiej
Stowarzyszenie Wsppracy Regionalnej (South Asiani
Association for Regional Co-operation), skupiajce sie
dem pastw z hinduistycznego, muzumaskiego i bud^
widyjskiego krgu kulturowego, okazao si niemal cakotf|
cie nieskuteczne, nie zdoao nawet si spotka

e k

H L r i a z kultury z regionalizmem wyranie si uwinia

dziedzinie integracji ekonomicznej. Cztery
ziomy
cilejszych zwizkw ekonomicznych
P.
krajami przedstawiaj si nastpujco:
w

c o r a z

d z y

210

4 Strefa wolnego handlu.

2. Unia celna.
3' Wsplny rynek.
4. Unia gospodarcza.
Najwiksze postpy na drodze integracji poczynia
Unia Europejska, ktra ma wsplny rynek oraz wiele
elementw unii gospodarczej. Wzgldnie homogeniczne
kraje Mercosuru i Paktu Andyjskiego byy w 1994 roku
na etapie tworzenia unii celnych. W Azji wielocywilizacyjny ASEAN zacz dopiero w 1992 roku dziaa na
rzecz stworzenia strefy wolnego handlu. Inne organiza
cje ekonomiczne skupiajce pastwa z rnych krgw
kulturowych pozostaway jeszcze bardziej w tyle. W roku
1995 adna z nich, z wyjtkiem NAFTA, nie stworzya
strefy wolnego handlu, a co dopiero bardziej zaawan
sowanej formy integracji ekonomicznej.
W Europie Zachodniej i Ameryce aciskiej wspl
nota cywilizacyjna sprzyja wsppracy i regionalnemu
organizowaniu si. Mieszkacy kadego z tych obszarw
wiedz, e maj wiele wsplnego. W Azji Wschodniej
mamy do czynienia z picioma cywilizacjami (nawet
szecioma, jeli wczy Rosj). Na tym obszarze mona
wic zbada, jak dalece si powiedzie stworzenie skutecz
nie dziaajcej organizacji bez wsplnych korzeni kul
turowych. Na pocztku lat dziewidziesitych nie byo
^ adnego paktu bezpieczestwa ani wielostronnego
sojuszu militarnego, ktry daoby si porwna z NATO.
Zac

1967 roku powstaa jedna wielocywilizacyjna organiJa regionalna, ASEAN, skupiajca jedno pastwo
211

z krgu cywilizacji chiskiej, jedno buddyjskie, i i M

chrzecijaskie i dwa muzumaskie. Wszystkie h d l
aktualnie zagroone przez aktywn komunistyczn \~M
tyzantk oraz potencjalnie przez Wietnam Pnrf i
i Chiny.
1
ASEAN przytacza si czsto jako przykad skuteczni j
dziaajcej organizacji wielokulturowej. Stanowi n i
jednak przykad ogranicze takiej organizacji. Nie J M |
sojuszem militarnym. Nie jest sojuszem wojskowyl
Jego czonkowie nawizuj co prawda od czasu 1
czasu dwustronn wspprac militarn, ale przy h f l
zwikszaj wydatki na cele wojskowe i rozbudowuj]
siy zbrojne, co uderzajco kontrastuje z redukcj, jakiel
dokonuj kraje Europy Zachodniej i Ameryki acha
skiej. Na froncie ekonomicznym ASEAN od samegd
pocztku by nastawiony raczej na wspprac ni p3
integracj gospodarcz", regionalizm rozwija si wid
w umiarkowanym tempie" i nawet utworzenie strefa
wolnego handlu bdzie rozwaane dopiero w XXI wie-j
k u . W 1978 roku ASEAN powoa konferencj mina
sterialn (Post Ministerial Conference - PMC). Na fl
forum ministrowie spraw zagranicznych pastw czoihl
kowskich mogli si spotyka ze swoimi odpowiednikami
z pastw bdcych partnerami dialogu": Stanw Zjedli
noczonych, Japonii, Kanady, Australii, Nowej Zelandii,;
Korei Poudniowej i Wsplnoty Europejskiej. PMC sta*]
si jednak przede wszystkim miejscem odbywania
rozmw dwustronnych i nie bya w stanie zaj sM
adnymi wanymi kwestiami dotyczcymi bezpieczeni
stwa" . W 1993 roku ASEAN wyoni jeszcze szers^
instytucj, Forum Regionalne, skupiajce pastwaj
czonkowskie, partnerw dialogu, oraz Rosj, ChinB
Wietnam, Laos i Papu-Now Gwine. Jednake, jajl
sama nazwa wskazuje, byo to miejsce odbywania
ji
rowych rozmw, nie za podejmowania zbiorowy*aj
e r

z D 1 <

212

La Pastwa czonkowskie wykorzystay pierwsze

^ tkanie w lipcu 1994 roku do zaprezentowania swoich
ldw na kwestie bezpieczestwa regionalnego",
P^
jednak spraw kontrowersyjnych poniewa, jak
^ierdzi jeden z politykw, gdyby je poruszono, za?
a n i uczestnicy zaczliby si nawzajem ata W a " ' ASEAN i jego potomstwo stanowi dowd
granicze wbudowanych niejako w struktur wielocywilizacyjnych organizacji regionalnych.
Znaczce organizacje regionalne w Azji Wschodniej
powstan tylko wtedy, gdy bdzie wystarczajco duo
wsplnych cech kulturowych, by je utrzyma. Kraje
tego regionu maj z pewnoci pewne wsplne cechy,
ktre odrniaj je od Zachodu. Premier Malezji Mahathir Mohammad jest zdania, e cechy te stanowi pod
staw stowarzyszenia si i przyczyniy si do utworzenia
East Asian Economic Caucus, w ktrego skad maj
wej kraje ASEAN, Birma, Tajwan, Hongkong, Korea
Poudniowa oraz, co najwaniejsze, Chiny i Japonia.
Mahathir twierdzi, ze EAEC jest zakorzeniony we wspl
nej kulturze. Nie naley go uwaa wycznie za grup
geograficzn, bo znajduje si w Azji Wschodniej, ale za
grup kulturow. Mieszkacy Azji Wschodniej mog
by Japoczykami, Koreaczykami czy Indonezyjczy
kami, ale pod wzgldem kulturowym cz ich pewne
podobiestwa (...) Europejczycy trzymaj si razem
i Amerykanie take. My, Azjaci, te powinnimy si
razem trzyma". Celem organizacji, jak stwierdzi jeden
ze wsppracownikw malezyjskiego premiera, jest roz
wijanie regionalnego handlu midzy krajami o cechach
wsplnych tu na miejscu, w Azji" .
a n 0

e S 0 W

U podstaw EAEC lego wic zaoenie, e gospodarka

idzie w lad za kultur. Do organizacji nie zaproszono
Australii, Nowej Zelandii i Stanw Zjednoczonych, bo
to kraje azjatyckie. Powodzenie EAEC zaley
m

213

jednak przede wszystkim od udziau Japonii i n J

Mahathir apelowa do Japoczykw, eby do
przystpili. Japonia jest krajem azjatyckim, w s c h d azjatyckim. Nie moecie przej do porzdku d z i e n n ^
nad tym geokulturowym faktem. Tu jest wasze m
ce" . Rzd japoski odnis si jednak niechtnie do t
propozycji, po czci z obawy, by nie urazi StanW
Zjednoczonych, po czci za dlatego, e nie o s i J
jednomylnoci co do utosamienia Japonii z Azj j jJaponia przystpi do EAEC, zdominuje t organizacj]
co, jak si mona spodziewa, wzbudzi obawy i poczucie
niepewnoci wrd jej czonkw i spotka si z wrog
reakcj ze strony Chin. Od pewnego czasu sporo si2
mwio o stworzeniu przez Japoni bloku jena" jako
przeciwwagi dla Unii Europejskiej i NAFTA. Japonia jest
jednak krajem osamotnionym, o niewielu kulturowych
powizaniach z ssiadami, i do 1995 roku aden blold
jena" nie pojawi si na horyzoncie.
ASEAN dziaa na zwolnionych obrotach, blok jena
pozosta w sferze marze, Japonia zajmowaa pozycjj
niezdecydowan, a EAEC nie zdoa wystartowa, ale;
mimo to kontakty gospodarcze w regionie wschodniej
Azji dynamicznie si rozwijay. Podstaw tej ekspansji
byy wizi kulturowe midzy spoecznociami chiskimi
w rnych krajach regionu. Dziki nim doszo do post
pujcej nieformalnej integracji" stworzonego przez Chi*|
czykw midzynarodowego systemu gospodarczego, ktry pod wieloma wzgldami mona porwna do Hanzy;]
By moe jest to zacztek chiskiego de facto wsplnej
go rynku" (patrz rozdzia 7., podrozdzia: Wielkie Chinyj
i sfera wsplnej prosperity). W Azji Wschodniej, tak jaM
wszdzie, wsplnota kulturowa okazaa si warunkienM
wstpnym prawdziwej integracji ekonomicznej.
n

g n

v, i oywienia ju istniejcych. Powodzenie tych

zaleao przede wszystkim od kulturowej homo^ 'cznoci zainteresowanych pastw. Plan blisko^hodniego wsplnego rynku ogoszony w 1994 roku
' z Szimona Peresa pozostanie raczej pustynnym
razem- j ^ stwierdzi pewien arabski polityk: wiat
^abski nie potrzebuje adnej instytucji ani banku
ozwoju, w ktrych uczestniczyby Izrael" . Utworzo1994 roku Stowarzyszeniu Pastw Karaibskich,
ktre miao poczy CARICOM z Haiti i hiszpaskojzycznymi krajami regionu, raczej nie udao si
przezwyciy jzykowych i kulturowych rnic midzy
pastwami czonkowskimi. Kopotw przysparza tu
rwnie fakt, e bye kolonie brytyjskie s wyspami,
ponadto ci ku Stanom Zjednoczonym . Tam,
gdzie w gr wchodziy organizacje bardziej homogenicz
ne pod wzgldem kulturowym, poczyniono postpy.
Pakistan, Iran i Turcja, cho podzielone wedug kryte
riw subcywilizacyjnych, reanimoway w 1985 roku
martw ju niemal organizacj Regionalna Wsppraca
na Rzecz Rozwoju (Regional Cooperation for Development), ktr powoay w 1977 roku. Nadano jej now
nazw: Organizacja Wsppracy Ekonomicznej (Economic Cooperation Organization - ECO). Osignito na
stpnie porozumienie dotyczce obniki taryf celnych,
a take w rnych innych kwestiach. W 1992 roku
Przyjto do ECO Afganistan i sze muzumaskich
republik wchodzcych dawniej w skad Zwizku Ra
dzieckiego. Tymczasem pi byych radzieckich repub
lik z Azji rodkowej uzgodnio wstpnie w 1991 roku, e
utworz wsplny rynek, a w 1994 roku dwa najwiksze
Pastwa tego regionu, Uzbekistan i Kazachstan, pod
pisay porozumienie o wolnym obrocie towarw, usug
kapitau" i koordynacji polityki podatkowej, monetarJ i celnej. W 1991 roku Brazylia, Argentyna, Urugwaj

S C

10

e j n U

11

Zakoczenie zimnej wojny pobudzio wysiki na rzecz ^

stworzenia nowych regionalnych organizacji gospodarf
214

ne

215

i Paragwaj stowarzyszyy si, powoujc organi 2 a r l

0 nazwie Mercosur, majc na celu przeskoczenie k 3
nych stadiw integracji gospodarczej. W roku 1995 buS
ju poczone czciow uni celn. W 1990
nieruchawy jak dotd rodkowoamerykaski WspiiJ
Rynek (Central American Common Market) utwor^J
stref wolnego handlu, a w 1994 roku rwnie b i e r J
Grupa Andyjska powoaa uni celn. W 1992 roljJ
kraje Grupy Wyszehradzkiej (Polska, Wgry, Czechl
1 Sowacja) zawary rodkowoeuropejskie Porozumiej
nie o Wolnym Handlu (CEFTA), a po dwch latacH
opracoway przyspieszony harmonogram wprowadzaj
nia go w ycie .
Za integracj gospodarcz idzie rozwj handlu. W la
tach osiemdziesitych i na pocztku lat dziewidziei
sitych handel w obrbie poszczeglnych regionw
zyskiwa na znaczeniu w porwnaniu z handlem midzjrj
regionami. Obroty handlowe wewntrz Wsplnoty Eurm
pejskiej stanowiy w 1980 roku 50,6 procent caoci jm
obrotw, a w 1989 roku wzrosy do 58,9 procent. Podobne^
przemiany na korzy handlu regionalnego nastpilyi
w Ameryce Pnocnej i Azji Wschodniej. W Ameryce
aciskiej utworzenie Mercosuru i oywienie Paktlfl
Andyjskiego zaktywizowao na pocztku lat dziewiM
dziesitych handel w obrbie regionu. Od roku 1990 do
1993 obroty handlowe midzy Brazyli i Argentyna
potroiy si, a midzy Kolumbi i Wenezuel zwikszya
si czterokrotnie. W 1994 roku Brazylia zaja miejsc*
Stanw Zjednoczonych jako gwny partner handloWJj
Argentyny. Utworzeniu NAFTA towarzyszy podobB
wzrost obrotw midzy Meksykiem a Stanami Zjefll
noczonymi. W Azji Wschodniej handel regionalny taki",
rozwija si szybciej ni z krajami spoza regionu, a j j
jego ekspansja bya hamowana przez Japoni, zamykjl
jc swoje rynki. Obroty handlowe midzy k r a j a |
0

12

216

hiskiej strefy kulturowej (ASEAN, Tajwan, Hongng- Korea Poudniowa i Chiny) zwikszyy si z nieena 20 procent caoci ich handlu w 1970 roku do
awie
procent
, podczas gdy udzia Japonii
handlu z tymi krajami spad z 23 do 13 procent,
ty 1992 roku eksport strefy chiskiej do innych krajw
trefy kulturowej przewyszy zarwno ich eksport do
Stanw Zjednoczonych, jak i do Japonii i Unii Europej
skiej cznie .
Japonia, jako jedyne w swoim rodzaju spoeczestwo
j cywilizacja, napotyka na trudnoci w rozwijaniu kon
taktw gospodarczych z Azj Wschodni, a take przegwycianiu rnic ekonomicznych dzielcych j od
Stanw Zjednoczonych i Europy. Bez wzgldu na to,
jak silne wizi handlowe i inwestycyjne mogaby usta
nowi z innymi krajami regionu, jej kulturowa odmien
no, a szczeglnie rnice, jakie dziel Japoczykw
od chiskich (przewanie) elit gospodarczych tych kra
jw, uniemoliwiaj utworzenie pod egid Japonii re
gionalnego ugrupowania ekonomicznego, ktre daoby
si porwna do NAFTA czy Unii Europejskiej. Jedno
czenie kulturowa odrbno Japonii od Zachodu po
gbia nieporozumienia i antagonizm w stosunkach
gospodarczych ze Stanami Zjednoczonymi i Europ.
Jeeli integracja ekonomiczna zaley od wsplnoty
kulturowej, a tak si najwyraniej rzeczy maj, Japoni,
jako kraj kulturowo odosobniony, moe czeka samotna
pod wzgldem ekonomicznym przyszo.
3 0

1 9 9 2

13

Wzory wymiany handlowej midzy pastwami kszta

toway si w przeszoci na podobiestwo wzorw soju
szw midzypastwowych . W wiecie, jaki si obecnie
^ a n i a , zasadniczy wpyw bd miay wzory kultury.
znesmeni zawieraj transakcje z ludmi, ktrych rozu"^j i ktrym ufaj, pastwa zrzekaj si suwerennoci
^ rzecz organizacji midzynarodowych zoonych
14

Kl

217

z pastw podobnych, ktre rozumiej i ktrym ufa

Korzenie wsppracy ekonomicznej wyrastaj
nego kulturowego gruntu.
Z e

ane z tymi krgami kulturowymi, ale zamieszkae

^ s t w a c h nalecych do innych cywilizacji (ChiczyP s c y , Rosj anie w krajach pogranicznych, Tamilo^
Sri Lance). Zachd na przestrzeni dziejw miewa
^tka pastw-orodkw, dzi takie orodki s dwa: Stany
^dnoczone oraz orodek franko-germaski w Europie,
^
czym Wielka Brytania to dodatkowe centrum wa!! v dryfujce midzy tymi dwoma. Cywilizacje islamu,
Ameryki aciskiej i Afryki nie maj pastw-orodkw.
j t to w pewnej mierze skutkiem imperialistycznej
olityki mocarstw zachodnich, ktre podzieliy midzy
siebie Afryk, Bliski Wschd, a jeszcze wczeniej, cho
mniej radykalnie, Ameryk acisk.
Brak orodka cywilizacji islamskiej stwarza powane
problemy zarwno dla krajw muzumaskich, jak
i niemuzumaskich, o czym bdzie mowa w rozdziale
7. Jeli chodzi o Ameryk acisk, mona sobie wyob
razi, e takim pastwem-orodkiem cywilizacji hiszpaskojzycznej czy nawet iberyjskiej mogaby by
Hiszpania, ale jej przywdcy wiadomie wybrali czon
kostwo w cywilizacji europejskiej, podtrzymujc jedno
czenie kontakty kulturalne z byymi koloniami. Obszar,
zasoby, liczba ludnoci, potencja militarny i gospodar
czy predysponowayby Brazyli do roli lidera Ameryki
aciskiej i nietrudno j sobie w takiej roli wyobrazi.
Brazylia w odniesieniu do Ameryki aciskiej jest
jednak tym samym, czym Iran dla islamu. Cho oba
pastwa maj skdind wszelkie dane ku temu, by sta
? orodkami cywilizacji, utrudniaj to rnice subcywilizacyjne (w wypadku Brazylii jzykowe, w wypad
a Iranu - religijne). W Ameryce aciskiej jest wic
^ k a pastw - Brazylia, Meksyk, Wenezuela i Argen~ ktre wspdziaaj, a zarazem rywalizuj o przy
wdztwo. Sytuacj na tym obszarze komplikuje dodat
kowo fakt, e Meksyk podj prb przedefiniowania
mor

STRUKTURA CYWILIZACJI

W okresie zimnej wojny kraje okrelay si w stosunku

do supermocarstw jako sojusznicy, satelici, klienci, krajeneutralne i niezaangaowane. W wiecie, jaki nasta pn
zakoczeniu zimnej wojny, takim punktem odniesienia
s cywilizacje. Mamy wic pastwa bdce czonkami
cywilizacji (member states), jej orodkami (core states)
kraje osamotnione (lone countes), rozszczepione (clft
countes) i kraje na rozdrou lub kraje rozdarte (torn
countes). Cywilizacje, jak plemiona i narody, majaj
struktur polityczn. Pastwo-czonek to takie, ktre
w peni si utosamia pod wzgldem kulturowym z jed
n cywilizacj, jak Egipt z arabsko-islamsk czy Wochy
z zachodnioeuropejsk. Do cywilizacji mog te nalee
ludzie utosamiajcy si z jej kultur, ale yjcy w pa
stwach zdominowanych przez czonkw innej cywiliza
cji. W obrbie cywilizacji jest przewanie jedno lub
kilka miejsc, uznawanych przez jej czonkw za gwne
rdo (lub rda) danej kultury. rda takie znajduj
si czsto w pastwie (lub pastwach) bdcym orod
kiem cywilizacji (core state), czyli najsilniejszym i stal
nowicym centrum kulturowe.
Liczba takich pastw-orodkw i rola, jak peni,
rnie si ksztatuje w rozmaitych cywilizacjach i moe
z czasem ulega zmianie. Cywilizacja japoska jesi
w praktyce identyczna z jednym japoskim P "
stwem-orodkiem. Cywilizacje chiska, prawosawn|
i hinduistyczna maj po jednym pastwie bdcymi
orodkiem, pastwa czonkowskie oraz grupy ludnosol
an

218

e S

S1

t y n a

219

swojej tosamoci z latynoamerykaskiej na pn 0 c B

amerykask, a Chile i inne pastwa mog p j

i go
lady. Niewykluczone, e cywilizacja latynoamery^a
ska poczy si w kocu z zachodni i stanie '
sc w

jediiyr,,

z jej trzech odgazie.

"
Afryka na poudnie od Sahary podzielona jest I
stref anglojzyczn i francuskojzyczn, co ogranie^
moliwo przyjcia przez jedno pastwo roli przywH
czej jako orodka cywilizacji. Przez jaki czas takim"
pastwem-orodkiem Afryki frankofoskiej byo Wy
brzee Koci Soniowej. Przede wszystkim jednak o
rodkiem Afryki francuskiej bya i pozostaje Francja
utrzymujca cise zwizki gospodarcze, militarne i polil
tyczne ze swoimi byymi koloniami po uzyskaniu przez
nie niepodlegoci. Dwa pastwa afrykaskie najbar
dziej predestynowane do roli orodka cywilizacji to
kraje anglojzyczne. Nigeria dziki swojemu obszarowi,
zasobom i pooeniu mogaby tak rol odegra (i M
czasu do czasu to czynia), ale bardzo jej w tym prze
szkadza wewntrzcywilizacyjne rozdarcie, ogromna ko
rupcja, brak stabilnoci politycznej, represyjny reim
i problemy ekonomiczne. Republika Poudniowej Af
ryki, ktra w sposb pokojowy, drog negocjacji, poo
ya kres systemowi apartheidu, jest krajem uprzemys
owionym i wyej ekonomicznie rozwinitym ni innej
kraje afrykaskie, posiada znaczny potencja militarna
zasoby naturalne oraz wyksztacon kadr politycznych
liderw, zarwno biaych, jak i czarnych, ma wszelkie
przesanki ku temu, by sta si przywdc poudnia
Afryki, prawdopodobnie take Afryki anglojzycznej^
a moe i caej subsaharyjskiej czci kontynentu.

Kraj osamotniony nie ma wsplnych z innymi c&M

kulturowych. Na przykad Etiopi izoluje jzyk amhar-j
ski pisany alfabetem etiopskim, dominujca rehgi*|
- koci koptyjski, imperialna historia oraz religi) ^
11

220

o od otaczajcych j ludw, w znacznej wikszo uzumaskich. Elita Haitaczykw tradycyjnie pielg waa w
kulturalne z Francj, ale takie poczone
m czynniki, jak jzyk kreolski, kult wudu, oraz fakt,
ludno Haiti pochodzi od zbuntowanych niewolnikw,
historia kraju pena bya przemocy, uczyniy z Haiti kraj
rnotniony. Kady nard jest szczeglny" - zauway
gidney Mintz - ale Haiti stanowi klas sam dla siebie".
Skutek by taki, e podczas kryzysu haitaskiego w 1994
roku kraje Ameryki aciskiej uznay, e kwestia Haiti
nie dotyczy i nie wyraziy gotowoci do przyjmowania
uchodcw z tego kraju, cho nie zamykay granic przed
Kubaczykami. Panamski prezydent-elekt stwierdzi:
W Ameryce aciskiej nie uwaa si Haiti za kraj
latynoamerykaski. Haitaczycy mwi innym jzykiem,
maj odrbne korzenie etniczne i odmienn kultur.
Rni si pod kadym wzgldem". Tak samo odizolowa
ne jest Haiti od anglojzycznych czarnych krajw karaib
skich. Zdaniem pewnego komentatora, Haitaczycy s
rwnie obcy dla mieszkaca Grenady czy Jamajki, jak dla
kogo z Iowy lub Montany". Haiti, nie chciany ssiad", to
naprawd kraj bez adnych rodzinnych powiza .
Dn

i e z i

0 0

i c n

15

Najwaniejszym z krajw osamotnionych jest Japonia.

Ma cakiem odrbn kultur, nigdzie indziej nie spoty
kan, a japoscy emigranci albo nie tworz w innych
krajach wikszych, liczcych si skupisk, albo si tam
zasymilowali (jak Amerykanie pochodzenia japoskie
go)- Osamotnienie Japonii jest tym gbsze, e jej
kultura ma bardzo partykularny charakter, nie wy
tworzya potencjalnie uniwersalnej religii (jak chrze
cijastwo czy islam) ani ideologii (liberalizm, komuP^m), ktr daoby si eksportowa do innych krajw
1

dziki temu ustanowi wizi z ich mieszkacami.

Prawie wszystkie kraje s heterogeniczne w takim
sensie, e skupiaj co najmniej dwie grupy etniczne,
221

rasowe i religijne. Wiele jest podzielonych - rn'#J

i konflikty midzy tymi grupami odgrywaj wan ^
w polityce danego kraju. Gboko tych podziaaj
zmienia si na og z czasem. Gbokie podziay m
doprowadzi do wybuchu przemocy na wielk kgj
albo wrcz zagrozi istnieniu kraju. Z zagroeniem
takim, a take z ruchami na rzecz autonomii l u j
separacji mamy najczciej do czynienia wtedy, gjjjj
rnice kulturowe pokrywaj si z rozmieszczeniem
geograficznym. Jeli sytuacja taka nie zachodzi, zdarzyfe
si moe, e zostanie narzucona przez ludobjstwo luk
wymuszon migracj.
W krajach zamieszkanych przez odrbne grupy kul
turowe nalece do tej samej cywilizacji podzia moi
si bardzo pogbi i albo separacja staje si faktem
(jak w Czechosowacji), albo wisi na wosku (jak w Ka
nadzie). Gbokie podziay zdarzaj si jednak czciej
w krajach rozszczepionych, gdzie due grupy ludnoci
nale do rnych krgw kulturowych. Takie podziay
i towarzyszce im napicia maj czsto miejsce wtedy,
gdy grupa wikszociowa naleca do jednej cywilizacji
prbuje uczyni z pastwa wasny instrument politycd
ny, i swj jzyk, religi oraz symbolik podnosi do
rangi urzdowych. Hindusi, Syngalezowie i muzumanie
prbowali to zrobi w Indiach, Sri Lance i Malezji.
r o

Krajom rozszczepionym, ktrych terytorium przeci

naj linie midzycywilizacyjnych podziaw, szczeglnie
trudno zachowa jedno. W Sudanie od kilkudziesiciu
lat toczy si wojna domowa midzy muzumask
pnoc a chrzecijaskim w znacznej mierze pou
dniem. Taki sam podzia cywilizacyjny zaciy nad,
polityk Nigerii przez podobny okres, doprowadzaj^
do jednej wielkiej wojny secesyjnej, zamachw stanui
rebelii i innych aktw przemocy. W Tanzanii chrzeM
cijasko-animistyczna kontynentalna cz kraju i ar m
222

muzumaski Zanzibar oddaliy si od siebie i pod

'elorna wzgldami stay si odrbnymi organizmami.
y 1992 roku Zanzibar potajemnie przystpi do Ornizacji Konferencji Islamskiej, z ktrej wycofa si po
roku pod naciskiem Tanzanii . Podzia na chrzecijan
muzumanw zrodzi rwnie napicia i konflikty
Kenii- W rogu Afryki Etiopia z przewag ludnoci
chrzecijaskiej i muzumaska Erytrea oddzieliy si
j siebie w 1993 roku. W Etiopii pozostaa jednak spora
muzumaska mniejszo wrd ludu Oromo. Inne
kraje, przez ktre przebiegaj linie podziaw midzy
cywilizacjami, to Indie (muzumanie i hinduici), Sri
Lanka (Syngalezowie - buddyci i Tamilowie - wy
znawcy hinduizmu), Malezja i Singapur (Chiczycy
i Malajowie - muzumanie), Chiny (Chiczycy Han,
Tybetaczycy - buddyci, muzumascy Ujgurowie),
Filipiny (chrzecijanie i muzumanie) oraz Indonezja
(muzumanie i chrzecijanie na Timorze).
S

16

Skutki istnienia linii granicznych midzy cywilizac

jami najbardziej day o sobie zna w tych krajach
rozszczepionych, ktre w okresie zimnej wojny utrzy
mywane byy jako jedna cao przez autorytarne ko
munistyczne reimy odwoujce si do ideologii marksizmu-leninizmu jako legitymizacji swej wadzy.
Z zaamaniem si komunizmu kultura zaja miejsce
ideologii, stajc si magnesem, ktry przyciga i od
pycha. Jugosawia i Zwizek Radziecki rozpady si na
nowe organizmy wedug linii podziau midzy cywilizac
jami. W byym Zwizku Radzieckim s to republiki
batyckie (protestanckie i katolickie), prawosawne i mu
zumaskie, w Jugosawii katolicka Sowenia i Chorwa
ta, czciowo muzumaska Bonia i Hercegowina,
Prawosawne Serbia, Czarnogra i Macedonia. Tam,
dzie na obszarach tych nowo powstaych jednostek
dal istniay grupy nalece do rnych cywilizacji,
223

doszo do kolejnych podziaw. Bonia i Hercegowin

rozpada si w wyniku wojny na cz serbsk, m JS
mask i chorwack, a Serbowie i Chorwaci starli M
na terenie Chorwacji. Pokojowy status albaskiej}
i muzumaskiego Kosowa w sowiaskiej i prawosl <
nej Serbii jest bardzo niepewny, a w Macedonii narastJ
napicie midzy albasko-muzumask mniejszoci
i sowiask wikszoci wyznajc prawosawie. M i 2
dzycywilizacyjne linie graniczne przebiegaj te prze*
wiele byych republik radzieckich, midzy innymi dla
tego, e wadza radziecka tak wytyczaa granice,^!
stworzy podzielone republiki. Rosyjski Krym naley
do Ukrainy, ormiaski Grny Karabach ley w AzerbejJ
danie. W Rosji znajduje si kilka stosunkowo niewiekj
kich muzumaskich grup mniejszociowych, zwaszcza]
na pnocnym Kaukazie i nad Wog. W Estonii, n*
otwie i w Kazachstanie yj spore rosyjskie mniejszo
ci - ich obecno jest take w znacznej mierze skutkiem polityki wadz radzieckich. Ukraina dzieli si naj
unicki mwicy po ukraisku zachd i prawosawny]
rosyjskojzyczny wschd.
Skutek jest taki, e w kraju rozszczepionym gwne
grupy ludnoci, nalece do dwch lub wicej cywiliza-j
cji, mwi: Jestemy rnymi narodami i naleymjl
gdzie indziej". Dziaaj tu siy odpychania, grupy, o kt
rych mowa, ci ku cywilizacjom innych krajw. Kraj
na rozdrou ma dla odmiany jedn dominujc kultur,
za ktrej spraw naley do okrelonej cywilizacji, alej
jego przywdcy chc, by si znalaz w obrbie innej. Ich
haso brzmi: Jestemy jednym narodem i naleymy do
okrelonego miejsca, ale chcemy to miejsce zmieniBB
W odrnieniu od ludnoci krajw rozszczepionych!
mieszkacy krajw na rozdrou zgodni s co do tego,
kim s, ale brak wrd nich jednomylnoci, ktr
cywilizacj maj uwaa za wasn. Przewanie d z i ^
u

224

tak, e znaczna cz przywdcw obiera strategi

malistowsk, postanawia, e kraj powinien odrzuci
zachodni kultur i takie instytucje, doczy do
7 chodu oraz zmodernizowa si i zwesternizowa zaRosja jest krajem na rozdrou od czasw Piotra
Wielkiego, panuj tu rozbiene opinie co do kwestii, czy
-tanowi cz cywilizacji zachodniej, czy te jest orod
kiem odrbnej euroazjatyckiej cywilizacji prawosawnej,
gjggycznym przykadem kraju na rozdrou jest oczywi
cie ojczyzna Mustafy Kemala, ktra od lat dwudziestych
prbuje si zmodernizowa, zwesternizowa i doczy
Ho Zachodu. Meksyk przez prawie dwa stulecia okrela
si jako kraj latynoamerykaski w opozycji do Stanw
Zjednoczonych, tymczasem w latach osiemdziesitych
jego przywdcy wyprowadzili go na rozdroe, usiujc
nada mu pnocnoamerykask tosamo. Dla od
miany przywdcy Australii prbuj w latach dziewi
dziesitych odczy swj kraj od Zachodu i uczyni
czci Azji, tworzc w ten sposb kraj na rozdrou
a rebours. Ten typ kraju atwo rozpozna po dwch
cechach: przez swoich przywdcw jest okrelany jako
pomost" midzy dwoma krgami kulturowymi, a przez
obserwatorw jako Janus o dwu twarzach. Rosja patrzy
na Zachd - i na Wschd", Turcja: Wschd, Zachd
- co lepsze?", Nacjonalizm australijski: podwjna lojal
no" - oto typowe nagwki artykuw omawiajcych
problemy z okreleniem tosamoci, na jakie napotykaj
kraje na rozdrou cywilizacyjnym .
S

11

JJRAJE NA ROZDROU: NIEPOWODZENIE

ZMIANY KRGU KULTUROWEGO
r najmniej trzy warunki musz zosta spenione,
kraj znajdujcy si na rozdrou mg skutecznie
D y

225

przedefiniowa swoj cywilizacyjn tosamo. P

'l
wsze, jego polityczne i gospodarcze elity musz by^J
tego przekonane i wspiera taki krok. Po drugie, n * i
czestwo musi by przynajmniej gotowe do pogodz ^
si ze zmian tosamoci. Po trzecie, gwne struktu
cywilizacji, do ktrej dany kraj zamierza przej (
czciej zachodniej), musz zechcie przyj konwer
tyt. Proces zmiany tosamoci bdzie pod wzglcj "
politycznym, spoecznym, instytucjonalnym i kultu .
wym dugi, bolesny i bdzie przebiega z przerwami
Poza tym do tej pory nigdzie si nie uda.
0

em

ro

Rosja. W latach dziewidziesitych Meksyk znaj.

dowa si na rozdrou od kilku lat, a Turcja od kilku
dziesiciu. Tymczasem Rosja bya w takiej sytuacji od
kilku wiekw, a w odrnieniu od Meksyku i repub
likaskiej Turcji jest rwnie pastwem-orodkiem
wielkiej cywilizacji. Jeli Turcja czy Meksyk przejd do
krgu cywilizacji zachodniej, nie odbije si to szczegl
nie na cywilizacji islamskiej czy latynoamerykaskiej.
Jeli uczyni to Rosja, cywilizacja prawosawna prze
stanie istnie. Wraz z upadkiem Zwizku Radzieckiego
znw rozgorzaa wrd Rosjan odwieczna debata na
temat Rosja a Zachd".
Stosunki Rosji z cywilizacj zachodni przeszy przez
cztery fazy. Podczas pierwszej, ktra trwaa do czasw
Piotra Wielkiego (1689-1725), Ru Kijowska i Wielkie
Ksistwo Moskiewskie istniay niezalenie od Zachodu
i mao miay kontaktw z tamtejszymi krajami. Cywili*
zacja rosyjska rozwina si z bizantyjskich korzeni.
Przez dwiecie lat, od poowy X I I do poowy XV wieku,
Rosja pozostawaa pod wadz Tatarw. Nie miaa pr '
wie adnego kontaktu ze zjawiskami historycznymi."
ktre okreliy tosamo Zachodu: rzymskim katolicy
mem, feudalizmem, Renesansem, Reformacj, zamorsi
2

226

ekspansj i kolonizacj, Owieceniem i wyonieniem

pastwa narodowego. Siedem z omiu wymienioch J
cywihzacji zachodniej - religia, jzyk,
dzia kocioa od pastwa, rzdy prawa, pluralizm
oeczny, ciaa przedstawicielskie, indywidualizm - by
o Rosji prawie cakiem obce. Jedynym ewentualnym
wyjtkiem jest dziedzictwo klasycznej staroytnoci,
j^
do Rosji dotaro jednak przez Bizancjum, a wic
ieco innej postaci ni ta, ktr Zachd przej
bezporednio od Rzymu. Na cywilizacj Rosji zoyy
j rdzenne elementy rodem z Rusi Kijowskiej i Wiel
kiego Ksistwa Moskiewskiego, silne wpywy bizantyj
skie oraz dugi okres panowania tatarskiego. Ukszta
toway one spoeczestwo i kultur o niewielu cechach
podobnych do spoeczestwa i kultury zachodniej Euro
py, rozwijajcych si pod wpywem bardzo odmiennych
czynnikw.
u z

c e c n

o r e

Pod koniec XVII wieku Rosja nie tylko rnia si

od Europy, ale bya w porwnaniu z ni zacofana,
o czym Piotr Wielki przekona si podczas swej podry
na Zachd w latach 1697-1698. Postanowi zmoder
nizowa i zarazem zwesternizowa swj kraj. Natych
miast po powrocie do Moskwy kaza swoim bojarom
zgoli brody, zabroni noszenia dugich szat i wysokich
czap, chcia bowiem nada swoim poddanym euro
pejski wygld. Nie zlikwidowa co prawda cyrylicy,
ale j zreformowa, uproci, wprowadzi do jzyka
zachodnie sowa i zwroty. Spraw pierwszorzdn staa
e dla niego jednak rozbudowa i modernizacja ro
syjskiej armii: budowa floty, wprowadzenie poboru
do wojska, stworzenie przemysu obronnego, zaka
danie szkl technicznych, wysyanie studentw na za
wodnie uczelnie, a take import najnowszych osigC zachodniej nauki i techniki w dziedzinie broni,
S1

Udowy okrtw, nawigacji, administracji i innych,

227

majcych podstawowe znaczenie dla potencjau m\yM

nego. Innowacje te wymagay nakadw finansowi t l
car radykalnie wic zreformowa i rozbudowa s y s t J
podatkowy, a pqd koniec swego panowania zreorga!!!
zowa take struktury wadzy. Chcc uczyni z Rosji^J
tylko mocarstwo europejskie, ale i kraj odgrywa J
w Europie rol mocarstwa, wyprowadzi si z Moskw*!
zaoy now stolic w St. Petersburgu i rozpta WielkJ
Wojn Pnocn przeciwko Szwecji, by ustanowi dorntf
nacj Rosji w rejonie Batyku i zaznaczy jej obecno3
w Europie.
Modernizujc i westernizujc swj kraj, Piotr I utrwa
li jednak zarazem jego azjatyckie cechy. Doprowadza
do perfekcji despotyzm i wyeliminowa wszelkie prze-l
sanki spoecznego lub politycznego pluralizmu. Rosyj-i
ska szlachta nigdy nie bya silna. Piotr I jeszcze bardziej ^
ograniczy jej wpywy, rozbudowujc system nadawania]
szlachectwa i wprowadzajc Tabel Rang, opartych naj
zasugach, a nie na urodzeniu czy pozycji spoecznej.
Szlachta, podobnie jak chopstwo, zostaa powoana do
suby pastwu. Powstaa w ten sposb sualcza
arystokracja", na ktr pniej tak si zyma Custine - y
Wolno chopw paszczynianych zostaa jeszcze
bardziej ograniczona, przywizano ich do ziemi i oa
pana. Cerkiew prawosawna, ktra zawsze pozostawaa
pod kontrol pastwa, zostaa zreorganizowana i podrj
porzdkowana synodowi mianowanemu bezporednki
przez cara. Car mg take wyznacza swego nastpc!
nie zwaajc na oglnie przyjty system dziedziczenia!
Wprowadzajc te zmiany Piotr Wielki stworzy podj
waliny pod tak typowy dla Rosji cisy zwizek miedza
modernizacj i westernizacja z jednej strony i despotyzm
mem z drugiej. Idc za jego przykadem Lenin, Stan
oraz w mniejszym stopniu Katarzyna I I i Aleksander
take usiowali na rne sposoby unowoczeni i zweaj
228

Bpizowa Rosj, umacniajc autokratyczn wadz.

^ najmniej do lat osiemdziesitych zwolennicy demo^ y j i Rosji bywali przewanie okcydentalistami,
i zwolennicy westernizacji nie opowiadali si za demo^ c i a Z historii Rosji pynie nauka, e warunkiem
ecznej i ekonomicznej reformy jest centralizacja
wadzy- Pd koniec lat osiemdziesitych wsppracow y Gorbaczowa, wyrzekajc na utrudnienia, jakie
afasnost' stworzya dla liberalizacji ekonomicznej, gor
co ubolewali, e nie docenili tego faktu.
piotrowi I bardziej si udao wprowadzi Rosj do
Europy ni Europ do Rosji. W przeciwiestwie do Im
perium Osmaskiego, Carska Rosja zostaa uznana
23 powanego i prawowitego czonka europejskiego
systemu midzynarodowego. Reformy Piotra I dopro
wadziy do pewnych zmian w samej Rosji, ale spo
eczestwo zachowao charakter hybrydy: nie liczc
niewielkiej elity, przewaay w nim azjatyckie i bi
zantyjskie instytucje, obyczaje i wierzenia. Tak to
postrzegali i Europejczycy, i Rosjanie. Podrap Ro
sjanina - zauway de Maistre - a zadraniesz Tatara".
Piotr I wyprowadzi! kraj na rozdroe. Przez cay XIX
wiek sowianofile i okcydentalici ubolewali nad t
nieszczsn sytuacj i zaarcie si sprzeczali, czy po
oy jej kres przez cakowit europeizacj Rosji, czy
te wyeliminowa europejskie wpywy i przywrci
prawdziw rosyjsk dusz. Okcydentalista Czaadajew
twierdzi, e soce wieci z Zachodu", Rosja za
musi wykorzysta jego blask, by si owieci i zmieni
swe tradycyjne instytucje. Sowianofil Danilewski po
tpia wysiki na rzecz europeizacji jako wypaczanie
^ i a ludu i wprowadzanie obcych, cudzoziemskich
na miejsce rodzimych", zapoyczanie cudzoziem
skich instytucji i przeflancowywanie ich na rosyjsk
C " , ujmowanie spraw krajowych i zagranicznych
at

ZaC

0 r m

gleb

229

oraz kwestii rosyjskiego ycia z europejskiego pun J

widzenia i ogldanie ich jakby w lustrze ustawion
pod europejskim ktem" . Sowa te mona byo z * J
usysze w latach' dziewidziesitych. Piotr I sta
bohaterem okcydentalistw, ich oponenci uznali
^
szatana. Najbardziej skrajnym odamem tych ostatnich'
byli w latach dwudziestych euroazjatyci, ktrzy napit
nowali cara-reformatora jako zdrajc i wezwali boi
szewikw do przekrelenia westernizacji, rzucenia wyj
zwania Europie i przeniesienia stolicy z powrotem do
Moskwy.
Rewolucja bolszewicka zapocztkowaa trzeci f w
w stosunkach Rosji z Zachodem, bardzo odmienn od]
poprzedniej, nacechowanej ambiwalencj. W imieniu
ideologii bdcej wytworem Zachodu stworzya system
polityczno-ekonomiczny, ktry na Zachodzie nie mgby
zaistnie. Sowianofile i okcydentalici sprzeczali si,
czy Rosja moe dotrzyma kroku Zachodowi, zachowu-1
jc swoj odrbno. Komunizm przynis genialne
wprost rozwizanie: Rosja rni si od Zachodu i jesi
mu zasadniczo przeciwna, poniewa wyprzedza go naj
drodze postpu. Obja przywdztwo rewolucji proleta
riackiej, ktra rozprzestrzeni si na cay wiat. Nie jesw
ucielenieniem zacofanej azjatyckiej przeszoci, atol
postpowej radzieckiej przyszoci. Dziki rewolucji
Rosja jednym skokiem wyprzedzia Zachd, rni si
ode nie dlatego, e Jestecie inni, my za nie sta
niemy si tacy jak wy", jak twierdzili sowianofile,
ale my jestemy inni, a wy staniecie si w kocu i
tacy jak my", zgodnie z przesaniem Midzynarodwki
komunistycznej.
19

g 0

Umoliwiajc przywdcom radzieckim podkrelenie

odrbnoci od Zachodu, komunizm stworzy J i *
rwnie silne wizi z Zachodem. Marks i Engels by j
Niemcami, wikszo najwybitniejszych gosicieli icm
e (

230

n a

ptadw z koca XIX i pocztku XX wieku wywodzia

2 Europy Zachodniej. Do roku 1910 wiele zwizkw
wodowyeh oraz partii socjaldemokratycznych i robot'czy
k J
s c h o d u przyjo t ideologi i zys^jwalo coraz wiksze wpywy na polityk europejsk,
po rewolucji bolszewickiej partie lewicowe podzieliy
na komunistyczne i socjalistyczne. Jedne i drugie
miay czsto wiele do powiedzenia w krajach Europy,
fja przewaajcych obszarach Zachodu marksistowska
erspektywa przewaya: komunizm i socjalizm po
strzegano jako fal przyszoci, wiele elit politycznych
i intelektualnych w taki czy inny sposb wizao si
z jednym bd drugim nurtem. Miejsce dyskusji o przy
szoci Rosji midzy sowianofilami i okcydentalistami
zaja debata midzy europejsk lewic i prawic na
temat przyszoci Zachodu. Sprzeczano si, czy Zwizek
Radziecki jest ucielenieniem tej przyszoci, czy te
nie. Dziki potdze Zwizku Radzieckiego po I I wojnie
wiatowej komunizm spotyka si z jeszcze wikszym
odzewem zarwno na Zachodzie, jak i, co miao wiksze
znaczenie, w tych niezachodnich krgach kulturowych,
ktre zwrciy si teraz przeciw Zachodowi. Elity zdo
minowanych przez Zachd krajw niezachodnich chcc
zyska sympati Zachodu mwiy o samostanowieniu
i demokracji, te, ktre wolay wej z nim w konfronta
cj, rozprawiay o rewolucji i wyzwoleniu narodowym.
S1

cn w

r a

a c n

Przyswajajc sobie ideologi zachodniej proweniencji

i robic z niej uytek przeciw Zachodowi, Rosjanie
Pewnym sensie zbliyli si do niego i zwizali z nim
bardziej ni kiedykolwiek w swojej historii. Chocia
"leologie liberalnej demokracji i komunizmu bardzo
? od siebie rniy, wyznawcy jednej i drugiej mwili
Pewnym sensie tym samym jzykiem. Upadek ko
m i z m u i Zwizku Radzieckiego pooy kres tej
l-tyezno-ideologicznej interakcji midzy Zachodem

S1

231

a Rosj. Zachd mia nadziej i wierzy, e l i b M

demokracja zatriumfuje teraz w caym byym so - i
kim imperium. Nie byo to jednak przesdzone. \y i<fj
roku los liberalnej demokracji w Rosji i innych ]
publikach prawosawnych by niepewny. Ponaritl
z chwil, gdy Rosjanie przestali zachowywa si j j
marksici, a zaczli jak Rosjanie, pogbia si p r z 7 J
midzy Rosj a Zachodem. Konflikt midzy l i b e r a !
demokracj i marksizmem dotyczy ideologii kto
pomimo zasadniczych rnic miay nowoczesny i wiec.!
k i charakter i stawiay sobie te same ostateczne celewolno, rwno i materialny dobrobyt. Demokrata
z Zachodu mgby podj intelektualn dyskusj z rai
dzieckim marksist, ale nie z rosyjskim prawosawnym
nacjonalist.
Za czasw sowieckich walka midzy sowianofilerni
i okcydentalistami zostaa zawieszona: Soenicynowie
i Sacharowowie razem wystpowali przeciw komunis
tycznej syntezie. Wraz z jej upadkiem rozgorzaa na
nowo dyskusja na temat prawdziwej tosamoci Rosji.
Czy kraj ma przyj zachodnie wartoci, instytucje
i praktyki i podj starania, by sta si czci Zachodu?
Czy te ma sta si uosobieniem odrbnej, prawosawnej
i azjatyckiej cywilizacji, ktrej szczeglnym przezna
czeniem byoby poczenie Europy z Azj? Elity fl
telektualne i polityczne oraz opinia publiczna byy
w tych kwestiach gboko podzielone. Po jednej stronie
znaleli si okcydentalici, kosmopolici", atlantyci
po drugiej - rozmaicie okrelani spadkobiercy sowianofilw - nacjonalici", Euroazjatyci" czy diercncniWj
(zwolennicy silnej wadzy pastwowej) .
e

eD

20

Podstawowe rnice dzielce te grupy dotyczyy poli"

tyki zagranicznej, a take, w mniejszym stopniu. *' 5"
my ekonomicznej i struktury pastwa. Pogldy tworzywi
kontinuum, od jednej skrajnoci do drugiej. Na jednywj
re

232

g u n i e znaleli si zwolennicy nowego mylenia"

^ y j t e g o przez Gorbaczowa (znalazo ono wyraz w sfor
m o w a n y m przez niego celu stworzenia wsplnego
"u^opejskiego domu") oraz wielu wysokiej rangi dorad- Jelcyna. Prezydent Rosji pragnie, by staa si ona
ormalnym krajem" i zostaa przyjta jako smy czio" k do Grupy Siedmiu, skupiajcej najbardziej roz
c i t e demokracje wiata. Nacjonalici bardziej umiar
kowani, jak Siergiej Stankiewicz, byli zdania, e Rosja
powinna odrzuci kurs atlantycki, przyzna priorytet
ochronie Rosjan w innych krajach, podkreli swe
zwizki z krgiem kultury tureckiej i muzumaskiej
i popiera moliwe do przyjcia przegrupowanie na
szych zasobw, opcji, wizi i interesw, z nastawieniem
na kierunek azjatycki czy te wschodni" . Zwolennicy
tych pogldw krytykowali Jelcyna za podporzdkowy
wanie interesw Rosji Zachodowi, redukcj potencjau
militarnego, niedostateczne popieranie tradycyjnych
przyjaci, takich jak Serbia, i forsowanie reform eko
nomicznych i politycznych w sposb bolenie dajcy si
we znaki rosyjskiemu spoeczestwu. Znamienna dla
tej tendencji staa si ponowna popularno pogldw
goszonych przez Piotra Sawickiego, ktry w latach
dwudziestych twierdzi, e Rosja stanowi jedyn w swo
im rodzaju cywilizacj euroazjatyck.
w

21

Nacjonalistw bardziej skrajnych mona podzieli na

nacjonalistw rosyjskich, jak Soenicyn, opowiadaj
cych si za Rosj, ktra obejmowaaby wszystkich
Rosjan, a take cile z nimi zwizanych prawosawnych
Stowian - Biaorusinw i Ukraicw, oraz nacjonalistw
"nperialnych w rodzaju yrinowskiego, ktry chciaby
Wskrzesi sowieckie imperium i rosyjsk potg mili
tarn. Przedstawiciele tej drugiej grupy reprezentuj
niekiedy pogldy antysemickie, a take antyzachodnie.
"ciliby przeorientowa rosyjsk polityk zagraniczn
233

na Wschd i Poiudnie albo przez zdominowanie mu M

maskiego Wschodu (na co nalega yrinowski) ,|k
wspdziaanie z pastwami muzumaskimi i Chin-
przeciwko Zachodowi. Nacjonalici opowiadali si t *
za udzieleniem wikszego poparcia Serbom w walce
z muzumanami. Na paszczynie instytucji rnic
midzy kosmopolitami i nacjonalistami znalazy wyraz
w odmiennych pogldach prezentowanych przez mini
sterstwo spraw zagranicznych i przez wojskowych. I
odbiciem byy take odmienne kierunki polityki zagranicznej i polityki bezpieczestwa prowadzonej przez
Jelcyna.
Spoeczestwo rosyjskie byo tak samo podzielone jak
elity. Przeprowadzone w 1992 roku badania na prbie
2069 Rosjan z czci europejskiej wykazay, e 40 pro
cent respondentw byo otwartych na Zachd", ?6
procent - zamknitych", 24 procent stanowili za nie
zdecydowani". W wyborach do parlamentu w grudniu
1993 roku partie reformatorskie zdobyy 34,2 procent
gosw, nacjonalistyczne i wrogie reformie - 43,3, a centrystyczne 13,7 procent . Podczas wyborw prezydenc
kich w czerwcu 1996 roku rosyjskie spoeczestwo znw
okazao si podzielone: mniej wicej 43 procent opowie
dziao si za popieranym przez Zachd Jelcynem i inny
mi zwolennikami reform, a 52 procent za nacjonalistami
i komunistami. Jeli chodzi o podstawow kwesti tosa
moci kraju, Rosja w latach dziewidziesitych pozosta
waa na rozdrou, przy czym podzia na okcydentalistw
i sowianofilw stanowi nieodczn cech charakteru
narodowego" .
;

c n

22

23

Turcja. Przeprowadzajc w latach dwudziestych i trzy

dziestych seri dokadnie przemylanych reform, Mus
tafa Kemal Atatiirk usiowa sprowadzi swj naro
z drogi okrelonej przez osmask i muzumask
234

zo, podstawowe zasady, tak zwane sze strza

n u , to populizm, republikanizm, nacjonalizm,
k u l a r y ' etatyzm i reformizm. Odrzucajc koncepcj
lonarodowego imperium, Kemal Atatiirk dy do
gorzenia homogenicznego pastwa narodowego, cze
mu suyy wysiedlenia i rzezie Ormian i Grekw,
^gtronizowa nastpnie sutana i utworzy wzorowany
a zachodnim republikaski system wadzy politycznej.
Znis kalifat, gwne rdo wadzy religijnej, zlik
widowa tradycyjne urzdy zajmujce si owiat i spra
wami religijnymi, a take szkoy i uczelnie wyznaniowe,
ustanowi jednolity system wieckiego szkolnictwa pub
licznego i rozwiza sdy religijne stosujce prawo
muzumaskie, tworzc na to miejsce nowy system
sdownictwa oparty na szwajcarskim kodeksie cywil
nym. Tradycyjny kalendarz muzumaski zastpi gre
goriaskim i znis islam jako religi pastwow. Na
wzr Piotra Wielkiego zakaza noszenia fezw, symbolu
religijnego tradycjonalizmu, propagowa noszenie ka
peluszy, a uywany dotd w Turcji alfabet arabski kaza
zastpi aciskim. Ta ostatnia reforma miaa wyjt
kowo doniose znaczenie. Praktycznie uniemoliwia
nowym pokoleniom nauczonym alfabetu aciskiego
dostp do ogromnych zasobw klasycznego pimien
nictwa. Zachcia do nauki jzykw europejskich
i bardzo uatwia walk z analfabetyzmem" . Po tym
Predefiniowaniu narodowej, politycznej, religijnej i kul
turowej tosamoci Turkw Atatiirk w latach trzydzies
tych podj energiczne starania na rzecz ekonomicznego
rozwoju kraju. Westernizacja odbywaa si rwnolegle
z modernizacj i miaa by jej instrumentem.
P

i T i a U z r

zm

24

Podczas zachodniej wojny domowej" w latach

1939-1945 Turcja zachowaa neutralno. Po wojnie
ybko jednak poczynia kroki, by jeszcze bardziej
zsami si z Zachodem. Naladujc zachodnie

sz

ut

235

modele przyja system wielopartyjny. Staraa

J
o czonkostwo w NATO, ktre w 1952 uzyskaa, staj
jednym z krajw Wolnego wiata. Zacza otrzymyui*
r\\r r\r-> r\rv<
\ rl ~
zr-r Zachodu pomocr\ ekonomiczn
i rodki
na wzmocn"
nie bezpieczestwa idce w miliardy dolarw. Tureckj^
siy zbrojne byy szkolone i wyposaane przez Zachd
i zostay wczone w struktury dowodzenia NATO ^
terenie kraju powstay amerykaskie bazy wojskowi
W oczach Zachodu Turcja staa si wschodni flanka"
powstrzymujc sowieck ekspansj w kierunku Morza
rdziemnego, Bliskiego Wschodu i Zatoki Perskiej
Z powodu tych zwizkw i samoidentyfikowania siej
z Zachodem Turcy zostali potpieni przez niezachodnie
kraje niezaangaowane na konferencji w Bandungu
w 1955 roku, a kraje muzumaskie atakoway ich jako
odstpcw od wiary .
Po zakoczeniu zimnej wojny tureckie elity nadal
opowiaday si w znacznej wikszoci za tym, by icH
kraj zachowa zachodni i europejski charakter. Czon
kostwo w NATO uwaaj za nieodzowne, bo gwarantuje
cise instytucjonalne wizi z Zachodem i pomaga
trzyma w szachu Grecj. Zaangaowanie si Turcji
w sprawy Zachodu, czego wyrazem stao si przy
stpienie do NATO, byo jednak konsekwencj zimnej
wojny. Z jej zakoczeniem znikna gwna przyczynaj
zaangaowania, a wizi sabn i domagaj si predefi
niowania. Zachd nie potrzebuje ju Turcji jako flanki
do obrony przed gwnym zagroeniem z pnocy, ale
jako potencjalnego partnera w wypadku nie tak powa
nych zagroe z poudnia, jak podczas wojny w Zatocffl
Perskiej. Turcja udzielia wtedy znacznej pomocy koali
cji antysaddamowskiej, zamykajc rurocig, ^torynj
iracka ropa naftowa pyna do portw Morza rd"!
ziemnego. Zezwolia take amerykaskim samolotowi
na prowadzenie dziaa przeciw Irakowi z baz na swoinw
c

V-ii-inr\rtii

v-n^v- /-\

i^i^nn

25

236

cr>A/l

ytorium. Te decyzje prezydenta Ozala spotkay si

^dnak w Turcji z ostr krytyk i przyspieszyy rezyg" j ministra spraw zagranicznych, ministra obrony
zefa sztabu. Doszo te do potnych demonstracji na
*nak protestu przeciw cisej wsppracy zala ze Sta
nami Zjednoczonymi. Prezydent Demirel i premier
Ciller wystpili wic potem z daniem zniesienia
sankcji naoonych przez ONZ na Irak, ktre okazay
i take znacznym obcieniem dla gospodarki turec
kiej - Gotowo Turcji do wsppracy z Zachodem
obliczu islamskich zagroe z poudnia jest mniej
pewna ni okazywana przedtem gotowo do wsplnego
przeciwstawienia si zagroeniu sowieckiemu. Podczas
kryzysu w Zatoce Niemcy, tradycyjny przyjaciel Turcji,
sprzeciwiy si uznaniu ewentualnego irackiego ataku
rakietowego na Turcj za zaatakowanie paktu NATO,
co dowiodo, e Turcja nie moe liczy na wsparcie
Zachodu w razie zagroenia z poudnia. Podczas zimnowojennej konfrontacji ze Zwizkiem Radzieckim sprawa
cywilizacyjnej tosamoci Turcji nie stana na porzd
ku dziennym, stao si tak w kontekcie stosunkw
z krajami arabskimi po zakoczeniu zimnej wojny.
r

26

Od lat osiemdziesitych jednym z priorytetw, a moe

i naczelnym celem zagranicznej polityki prozachodnich
tureckich elit byo czonkostwo w Unii Europejskiej.
Turcja wystpia z formaln prob w kwietniu 1987
roku. W grudniu 1989 roku dowiedziaa si, e jej
Podanie nie moe zosta rozpatrzone przed rokiem 1993.
" 1994 roku Unia przychylnie rozpatrzya wnioski
Austrii, Finlandii, Szwecji i Norwegii. Z duym prawdo
podobiestwem przewidywano, e w najbliszych latach
Podobny los spotka wnioski Polski, Wgier i Republiki
. k i e j , nastpnie za by moe Sowenii, Sowacji
J^Publik nadbatyckich. Turkw szczeglnie rozczaroakt, e Niemcy, najbardziej wpywowy czonek
Zes

237

Wsplnoty Europejskiej, znw nie popary ich w n i i * |

odniosy si natomiast przychylnie do pastw Eurornl
rodkowej . Pod naciskiem Stanw Zjednoczonych!
Unia negocjuje obecnie kwesti unii celnej z Turcia
pene czonkostwo pozostaje natomiast w odlegej j
spektywie i jest raczej wtpliwe.
Dlaczego Turcj tak zignorowano, dlaczego z a
|
przypada jej miejsce na samym kocu kolejki? Euro-!
pejscy oficjele w publicznych wypowiedziach wskazuj!
na niski stopie gospodarczego rozwoju i nie dorw
nujce skandynawskim standardom poszanowanie praw
czowieka. W prywatnych rozmowach zarwno Europej.
czycy, jak i Turcy zgodnie twierdz, e prawdziw!
przyczyn jest silny opr ze strony Grecji oraz, M
istotniejsze, fakt, e Turcja jest krajem muzumaskim.
Krajom europejskim nie umiecha si perspektywa
otwarcia granic przed imigracj z 60-milionowego mu
zumaskiego pastwa, gdzie panuje wysokie bezrobo-.
cie. Co nawet bardziej znamienne, maj poczucie.jM
pod wzgldem kulturowym Turcy nie nale do Europy.
Kwestia praw czowieka, jak stwierdzi w 1992 roku
prezydent zal, to sztucznie wymylona przyczyna
niedopuszczania Turcji do Wsplnoty Europejskiej.
Prawdziwy powd jest taki, e my jestemy muzuM
manami, a oni chrzecijanami", ale doda przy tym onij
tego nie mwi". Europejscy politycy przyznali z kolei,
e Unia to klub dla chrzecijan", a Turcja jest zbytj
uboga, zbyt ludna, zbyt muzumaska, zbyt nieokrzesa
na, zbyt odmienna kulturowo, i w ogle pod kadym]
wzgldem 'za bardzo'". Jak skomentowa pewien obj
serwator, Europejczykw do tej pory drcz po
n
koszmary na wspomnienie saraceskich najezdzc vj
i Turkw u bram Wiednia". Z powodu takich poswjj
Turcy nabrali przekonania, e Zachd nie widzi w l
ropie miejsca dla muzumaskiej Turcji" 0 s

27

P e

WS2e

n o c a

28

238

I Odwrciwszy si od Mekki, odrzucona przez Bruksel

^ircja wykorzystaa okazj, jaka si nadarzya po rozdzie Zwizku Radzieckiego i zwrcia si ku Tasz
kientowi. Prezydent zal i inni tureccy przywdcy,
kierowani wizj wsplnoty ludw tureckich, podjli
wysiki na rzecz nawizania i rozwoju kontaktw
Turkami na zewntrz", w bliskim ssiedztwie Turcji,
czyli od Adriatyku do granic Chin". Szczeglnie wiele
uwagi powicono Azerbejdanowi i czterem republikom
Azji rodkowej, ktrych ludno posuguje si jzykami
tureckimi: Uzbekistanowi, Turkmenii, Kazachstanowi
i Kirgizji. W latach 1991 i 1992 Turcja przeprowadzia
zakrojon na szerok skal kampani majc na celu
umocnienie zwizkw z tymi republikami i utrwalenie
tam swoich wpyww. Udzielia midzy innymi dugo
terminowych, niskooprocentowanych poyczek na sum
1,5 mld dolarw, wyasygnowaa 79 min dolarw na
pomoc humanitarn, wymieni te naley telewizj
satelitarn (zastpienie rosyjskojzycznego kanau przez
turecki), rozbudow cznoci telefonicznej, usugi lot
nicze, tysice stypendiw na studia w Turcji oraz zor
ganizowanie w Turcji szkole dla bankierw, biznes
menw, dyplomatw i kilkuset oficerw z republik
rodkowoazjatyckich i Azerbejdanu. Do nowych repub
lik wysyano nauczycieli tureckiego. Powstao okoo
2000 spek joint venture. Wsppraca gospodarcza
ukadaa si gadko dziki wsplnocie kulturowej. Jak
zauway pewien turecki biznesmen, gdy si chce co
zdziaa w Azerbejdanie lub Turkmenii, najwaniejsze
J st znalezienie waciwych partnerw. Turkom nie
sprawia to wikszych trudnoci. czy nas wsplna
a

nura, mwimy prawie tym samym jzykiem, jemy

same potrawy" .
i ? ''? Przeorientowaa sw polityk ku Kaukazowi
U rodkowej, kierujc si nie tylko marzeniem
29

UrC

239

o odegraniu roli przywdcy tureckiej wsplnoty n a j f l

dw, lecz take pragnc przeciwstawi si e k s
wpyww Iranu i Arabii Saudyjskiej, w s p o m a g a j
islamski fundamentalizm w tym regionie. Turcy
wasnym mniemaniu proponowali jako alternatyw
recki model" czy te ide Turcji" - wieckiego, demo.
kratycznego pastwa muzumaskiego z gospodark
rynkow. Turcja miaa ponadto nadziej, e zdoa ogra
niczy odradzanie si wpyww rosyjskich. Stwarzajc
moliwo wyboru Rosji i islamowi, umocniaby te
swoj pozycj wobec Unii Europejskiej, o ktrej popar
cie, a w ostatecznej instancji czonkostwo, si staraa, 1
W 1993 roku Turcja przyhamowaa swoj tak aktywn 1
z pocztku dziaalno w republikach zamieszkanych
przez ludy tureckie. Powodem byo wyczerpywanie si
rodkw, przejcie urzdu prezydenta przez Sulejmana
Demirela po mierci zala, a take ponowne umac
nianie przez Rosj swych wpyww w najbliszym
ssiedztwie. Kiedy bye radzieckie republiki zamiesz
kane przez ludy tureckie uzyskay niepodlego, ich
przywdcy pospieszyli do Ankary, by zdoby wzgldy
Turcji. Nastpnie, naciskani i kuszeni przez Rosj,
zmienili kurs i zaczli podkrela potrzeb wywaenia!
stosunkw z krajem kulturowo pokrewnym z jedna
strony, i byym panem kolonialnym z drugiej. Turcji
nadal jednak prbowaa wykorzystywa kulturowe po
wizania do rozwoju kontaktw ekonomicznych i poUI
tycznych. Najwaniejszym osigniciem byo uzyskani*
zgody zainteresowanych rzdw i kompanii naftowych
na budow rurocigu, ktrym ropa naftowa z A a
rodkowej i Azerbejdanu ma pyn przez T u r c j ' M
portw Morza rdziemnego .
p a n s

cych

W e

t u

30

Podczas gdy Turcja staraa si umacnia wizi z bylr

mi turkojzycznymi republikami Zwizku RadziecK"!
go, jej wiecka tosamo skonstruowana przez Ke
240

Ataturka zostaa zagroona wewntrz kraju. Koniec

-imnej wojny, obok przemieszcze bdcych wynikiem
gpoecznego i ekonomicznego rozwoju, oznacza dla
.j-urcji, jak i dla wielu innych krajw, podniesienie na
nowo podstawowej kwestii tosamoci narodowej i et
nicznej" , religia przynosia gotow odpowied. wiec
kie dziedzictwo Ataturka i tureckich elit znalazo si po
dwch trzecich wieku w sytuacji narastajcego zagroeTo, czego Turcy doznawali za granic, wzmagao
proislamskie nastroje w kraju. Turcy wracajcy z Za
chodnich Niemiec ..wobec wrogoci, z jak tam si
spotykali, szukali oparcia w tym, co znane i swojskie.
A by to islam". W spoeczestwie zaczy przewaa
islamskie nastroje i zwyczaje. W 1993 roku w relacjach
z Turcji mona byo wyczyta, e wida coraz wicej
mczyzn z brodami w stylu islamskim i zawoalowanych
kobiet, coraz wiksze tumy zapeniaj meczety, w nie
ktrych ksigarniach peno jest ksiek, czasopism,
kaset, pyt kompaktowych i wideokaset sawicych
dzieje islamu, jego nakazy i zalecany przeze styl ycia
oraz podkrelajcych rol imperium osmaskiego, dzi
ki ktremu nauki proroka Muhammada przetrway do
naszych czasw". Co najmniej 290 wydawnictw i druka
mi, 300 pism, w tym 4 dzienniki, okoo setki nielicencjonowanych stacji radiowych i trzydzieci dziaajcych
bez oficjalnego zezwolenia kanaw telewizyjnych pro
pagowao ideologi islamu" .
31

32

Wobec tych narastajcych nastrojw islamskich, przy

wdcy Turcji zaczli dostosowywa si do wskaza
jslamu i pozyskiwa fundamentalistw do wsppracy.
*atach osiemdziesitych i dziewidziesitych wiecki
zaoenia rzd Turcji utrzymywa Urzd Spraw Religijych z budetem wikszym ni niejedno ministerstwo,
^ sowa budow meczetw, wprowadzi nauk religii
M^zystkich szk publicznych i pokrywa koszty
z

an

241

dziaalnoci szk religijnych, ktrych liczba w i t \

osiemdziesitych wzrosa piciokrotnie. Do szk t
krzewicych doktryn islamu, uczszczao 15
*
uczniw szk rednich. Ukoczyo je tysice absolw
tw, z ktrych wielu podjo prac w administr
pastwowej. Rzd zdecydowa si na symboliczny krok
tak bardzo odmienny od tego, co uczyniy wadze f r a n
cuskie i w praktyce zezwoli uczennicom na noszeni*
tradycyjnych chust muzumaskich. Stao si to w sie
demdziesit lat po tym, jak Atatiirk zakaza noszenia
fezw . Te dziaania wadz, w znacznej mierze powo
dowane chci chwycenia wiatru w agle, dowodz, jak
silny by islamski wiatr w latach osiemdziesitych i na
pocztku dziewidziesitych.
Odrodzenie Islamu zmienio charakter tureckiej prak
tyki politycznej. Przywdcy kraju, zwaszcza Turgut
zal, do otwarcie utosamiali si z symbolik islamu
i jego doktryn polityczn. Tak jak wszdzie, demokra
cja wzmoga proces powrotu do korzeni i do religii.
Politycy, ktrym tak bardzo zaleao na przypochlebieniu si spoeczestwu i zdobyciu gosw, musieli wzi
pod uwag religijne aspiracje narodu (dotyczyo M
nawet wojskowych, ktrzy tradycyjnie stali na stray
wieckoci pastwa). Sporo ustpstw nosio znamiona
demagogii". Ruchy spoeczne miay zabarwienie religij
ne. O ile elita i biurokracja, zwaszcza wojskowa, hc*-'
doway raczej wieckim wartociom, o tyle nastroje
islamskie daway o sobie zna w siach zbrojnych,
i w 1987 roku usunito z akademii wojskowych setki
kadetw podejrzanych o sprzyjanie islamistom. Gwne
partie polityczne czuy coraz wiksz potrzeb ubiegania
si przy wyborach o poparcie odrodzonych tank muzu
maskich, zakazanych przez Ataturka . W wyborac
lokalnych w 1994 roku fundamentalistyczna Parto*.
Dobrobytu jako jedyna spord piciu najwikszy
a

P R O

33

34

242

tii zyskaa znacznie wicej gosw ni przedtem,

rtosowao na ni prawie 19 procent wyborcw, podczas
, na Parti Susznej Drogi premier Tansu Ciller pado
\ \ procent, a na Parti Ojczyzny zmarego prezydenta
zala 20 procent. Partia Dobrobytu przeja kontrol
d dwoma gwnymi miastami Turcji, Istambuem
"Ankar, szczeglnie za umocnia swoje pozycje w pou
dniowo-wschodniej czci kraju. W wyborach w grudniu
1995 roku zdobya wicej gosw i miejsc w parlamencie
JJJ inne stronnictwa, a w p roku pniej utworzya rzd
koalicji z jedn z partii wieckich. Podobnie jak
w innych krajach, fundamentalistw poparli przede
wszystkim modzi ludzie, ktrzy wrcili z emigracji do
kraju, ucinieni i wywaszczeni" oraz sankiuloci z wiel
kich miast, niedawno przybyli ze w s i " .
Odrodzenie Islamu odbio si na zagranicznej polityce
Turcji. Za prezydenta zala Turcja bez wahania stana
po stronie Zachodu podczas wojny w Zatoce, spodzie
wajc si, e posunie to naprzd spraw jej czonkostwa
we Wsplnocie Europejskiej. Nadzieje te si jednak nie
zmaterializoway, a wahania NATO w kwestii reakcji na
ewentualny atak Iraku na Turcj zaniepokoiy Turkw,
ktrzy nie mieli ju teraz pewnoci, jak sojusz zareaguje
wwypadku nierosyjskiej agresji na ich k r a j . Przywd
cy Turcji prbowali rozwin kontakty wojskowe z Iz
raelem, co spotkao si z ostr krytyk ze strony turec
kich islamistw. W latach osiemdziesitych, co miao
wiksze znaczenie, Turcja umocnia stosunki z krajami
arabskimi i innymi pastwami muzumaskimi, a w la
tach dziewidziesitych aktywnie dziaaa na rzecz
mteresw islamu, dostarczajc znacznej pomocy bo
niackim Muzumanom i Azerbejdanowi. W odniesieniu
Bakanw, Azji rodkowej i Bliskiego Wschodu
zagraniczna polityka Turcji przybieraa coraz bardziej
amski charakter.
a

35

36

d o

lsl

243

Przez wiele lat Turcja speniaa dwa z trzech \uM

kw wymaganych od kraju na rozdrou, ktry
p** **
zmieni cywilizacyjn tosamo. Elity kraju w p ^
ajcej mierze opowiaday si za takim posunie ^
a spoeczestwo nie byo mu przeciwne. Jednake ?
cywilizacji przyjmujcej, Zachodu, nie miay zamiT
jej przyj. Podczas gdy sprawa pozostawaa w w i
szeniu, Odrodzenie Islamu w Turcji oywio antvzach I
nie nastroje wrd spoeczestwa i zaczo P o d k o p u j
wieck, prozachodni orientacj tureckich elit. WszystJ
ko wskazuje na to, e Turcja pozostanie krajem " i
rozdrou cywilizacyjnym. Przesdzaj o tym trudnoci
na jakie napotyka na drodze do Europy, ograniczona!
zdolno do odegrania dominujcej roli wobec byych!
republik radzieckich zamieszkanych przez ludy tureckie
oraz uaktywnienie si tendencji islamskich podkopuj,
cych dziedzictwo Ataturka.
Przywdcy Turcji, biorc pod uwag te sprzeczne siy,
zawsze okrelali swj kraj jako pomost" midzy kul-1
turami. Premier Tansu Ciller stwierdzia w 1993 roku, el
Turcja jest zarwno demokracj typu zachodniego", jaki
i czci Bliskiego Wschodu" i dosownie oraz w sensie I
politycznym stanowi most midzy dwiema cywilizacja
mi". Dajc wyraz tej ambiwalencji, pani Ciller w publicz
nych wystpieniach w kraju czsto prezentowaa si jako
muzumanka, ale zwracajc si do NATO uywaa argu
mentu, e geograficzne i polityczne realia czyni z Turcji I
kraj europejski". Podobnie prezydent Sulejman Demirel I
okrela Turcj jako bardzo wany most w regionie!
czcy zachd i wschd, od Europy do Chin" . Most jest I
jednak sztuczn konstrukcj, przerzucon midzy dwo-1
ma trwaymi bytami, ale nie bdc czci adneg I
z nich. Kiedy przywdcy Turcji okrelaj swoi kraj I
mianem mostu, potwierdzaj w zawoalowany sposb, W
jest to kraj rozdarty, znajdujcy si na rozdrou.
1

Za

37

244

B r ksyk- Turcja staa si krajem na rozdrou w latach

dziestych naszego wieku, Meksyk dopiero w osiems i t y ' * historyczne stosunki obu krajw z Zadem s Pd pewnymi wzgldami podobne. Tak jak
cia Meksyk ma kultur wybitnie niezachodni.
KT wet w XX wieku, jak stwierdzi Octavio Paz, J d r o
tf ksyk J t indiaskie, nie europejskie" . W XIX
eku Meksyk, podobnie jak imperium osmaskie,
zosta rozczonkowany rkoma ludzi Zachodu. W latach
dwudziestych j trzydziestych XX wieku te przetoczya
si przeze rewolucja, ktra stworzya now podstaw
tosamoci narodowej i nowy, jednopartyjny system
polityczny. W Turcji jednak rewolucja polegaa midzy
innymi na jednoczesnym odrzuceniu tradycyjnej kul
tury islamskiej i osmaskiej oraz zapoyczeniu kultury
zachodniej i doczeniu do Zachodu. W Meksyku, podo
bnie jak w Rosji, w trakcie rewolucji przyswojono
i zaadaptowano pewne elementy kultury zachodniej, co
zrodzio nowy nacjonalizm wrogi kapitalizmowi i demo
kracji Zachodu. Turcja przez szedziesit lat prbowaa
si okreli jako kraj europejski, Meksyk natomiast
stara si okreli swoj tosamo w opozycji do Stanw
Zjednoczonych. Od lat trzydziestych do osiemdziesi
tych jego przywdztwo prowadzio polityk gospodarcz
i zagraniczn bdc wyzwaniem dla amerykaskich
interesw.
cn

es

38

Zmiana nastpia w latach osiemdziesitych. Prezy

dent Miguel de la Madrid zacz, a jego nastpca,
prezydent Carlos Salinas de Gortari, kontynuowa poli
tyk cakowitej redefinicji celw, zwyczajw i tosamo^ kraju. Od czasu rewolucji 1910 roku bya to najbar
dziej
istotna zmiana. Salinas sta si meksykaskim
Mustaf Kemalem. Atatiirk propagowa sekularyzm
nacjonalizm, prdy dominujce w owym czasie na
chodzie, Salinas - liberalizm gospodarczy, jedn
245

z dwch doktryn przewaajcych na Zachodzie

epoce (nie przyj drugiej, czyli demokracji p o l i t y c ^ j
Tak jak w kraju Ataturka, pogldy te zostay p r i
przez polityczne i gospodarcze elity. Wielu ich c z o'jte
nki
podobnie jak Salinas i de la Madrid, ksztacio ' |
w Stanach Zjednoczonych. Salinas znacznie o b n i ^
inflacj, sprywatyzowa bardzo wiele przedsibi !/
sektora publicznego, popiera inwestycje zagraniezn*
obniy ca i subsydia, dokona restrukturyzacji
duenia zagranicznego, przeciwstawi si potnym"
zwizkom zawodowym, zwikszy produktywno
i wprowadzi Meksyk do NAFTA, do ktrej nale Stany
Zjednoczone i Kanada. Celem reform Ataturka bya
przemiana Turcji z bliskowschodniego kraju muzuma
skiego w wiecki kraj europejski, reformy Salinasa
zmierzay do przeksztacenia Meksyku z kraju latyno
amerykaskiego w pnocnoamerykaski.
Nie bya to dla Meksyku jedyna, nieunikniona opcja.
Elity tego kraju mogy kontynuowa antyamerykaski,
trzeciowiatowy, nacjonalistyczny kurs i dalej prowadzi
polityk protekcjonizmu, wzorem swoich poprzednikw,
ktrzy czynili to przez wikszo biecego stulecia.
Mona te byo, na co naciskaa cz Meksykanw,
pokusi si o stworzenie jakiej iberyjskiej wsplnoty
narodw, obejmujcej Hiszpani, Portugali i kraje
Ameryki Poudniowej.
Czy Meksykowi uda si pnocnoamerykaskie przed
siwzicie? Przewaajca wikszo politycznych, gos
podarczych i intelektualnych elit kraju opowiada si za
tym kursem. W odrnieniu od sytuacji, w jakiej znaj
duje si Turcja, wikszo elit cywilizacji docelowej
take popiera kulturow transformacj Meksyku. R
nic wyranie wida w kontekcie wanej midzycyw"]
lizacyjnej kwestii, jak jest imigracja. Obawa prz
masowym napywem Turkw wywoaa wrd elit i sp
w

2V

or

246

t w Europy opr wobec przyjcia Turcji do ich

'^na Tymczasem Salinas posuy si faktem masowej
f.
j i Meksykanw (legalnej i nielegalnej) do Stanw
>dnoczonych jako argumentem w rozmowach z NAFTA:
Ibo przyjmiecie nasze towary, albo naszych ludzi".
" j ^ y k i Stany Zjednoczone dzieli ponadto znacznie
iejszy dystans kulturowy ni Turcj i Europ. Mek"\anie s katolikami, mwi po hiszpasku, elita kraju
orientowaa si tradycyjnie na Europ (tam wysyano
dzieci na nauk), a od niedawna na Stany Zjednoczone
wysya sieje teraz). Anglo-amerykaskiej Ameryce
pnocnej i hiszpasko-indiaskiemu Meksykowi o wie
le atwiej bdzie dostosowa si do siebie ni chrze
cijaskiej Europie i muzumaskiej Turcji. Pomimo
tych cech wsplnych, po ratyfikacji NAFTA pojawia si
w Stanach Zjednoczonych opozycja wobec bliszych
zwizkw z Meksykiem. Domagano si ograniczenia
imigracji, ubolewano nad przenoszeniem fabryk na
poudnie, podawano w wtpliwo, czy Meksyk jest
zdolny dostosowa si do pnocnoamerykaskich kon
cepcji wolnoci i rzdw prawa .
n S

a C

ir

( t a m

39

Trzecim warunkiem udanej zmiany tosamoci kraju

bdcego na rozdrou jest przyzwolenie spoeczestwa,
cho niekoniecznie poparcie. Znaczenie tego czynnika
zaley w pewnej mierze od tego, jak dalece opinia
spoeczna liczy si w danym kraju w procesie po
dejmowania decyzji. W 1995 roku prozachodnia po
stawa Meksyku nie zostaa poddana testowi demo
kracji. Noworoczna rewolta w Chiapas, z udziaem
kilku tysicy dobrze zorganizowanych i popieranych
zagranicy partyzantw, nie bya jako taka oznak
Powaniejszego spoecznego oporu przeciw amerykafflpji- Jednake pena zrozumienia reakcja, z jak
^ spotkaa wrd meksykaskich intelektualistw,
dziennikarzy i innych rodowisk ksztatujcych opini
2

247

publiczn, wiadczyaby, e amerykanizacja w JM

a NAFTA w szczeglnoci, mog napotka coraz i
szy opr meksykaskich elit i spoeczestwa kr
Prezydent Salinas cakiem wiadomie przyzna! ref
mie gospodarczej i westernizacji priorytet przed reformJ
polityczn i demokratyzacj. Tymczasem zarwno ro '
wj gospodarczy, jak i coraz blisze zwizki ze StananJ
Zjednoczonymi wzmocni siy domagajce si
dziwej demokratyzacji systemu politycznego. PodstaJ
wowe zagadnienie dotyczce przyszoci Meksyku]
przedstawia si nastpujco: jak bardzo modernizacjj|
i demokratyzacja wzmog nastroje antyzachodnie~"H
skoczy si albo wycofaniem z NAFTA, albo znacznymi
osabieniem stosunkw, czemu towarzyszy bd inne
zmiany polityki narzuconej Meksykowi przez prozacho
dnie elity kraju w latach osiemdziesitych i dziewi?
dziesitych. Czy amerykanizacja Meksyku jest do po
godzenia z demokratyzacj?
0

p r a

Australia. W odrnieniu od Rosji, Turcji i Meksyku

Australia od samego pocztku zaliczaa si do krgu
kultury zachodniej. Przez cay XX wiek bya cile
sprzymierzona z Wielk Brytani, a nastpnie ze Stan-.,
mi Zjednoczonymi. W okresie zimnej wojny nie tylko
naleaa do Zachodu, ale wraz ze Stanami, Wielki
Brytani i Kanad stanowia jego militarno-wywiadoflN
cze centrum. Jednake na pocztku lat dziewidziesi-j
tych przywdcy Australii postanowili, e kraj powinien
dokona odstpstwa, przedefiniowa swoj tosamoSfl
na azjatyck i rozwin bliskie stosunki z ssiadami!
Premier Paul Keating owiadczy, e Australia nie mozej
ju by duej fili imperium", musi sta si republik*
i dy do wplecenia si w Azj". Jest to jego zdanienl
niezbdne dla okrelenia tosamoci Australii jakfl
niezalenego kraju. Pozostajc krajem pod pewn^B
248

l d a m i pochodnym od innego (devative), przynaj^iej

kategoriach konstytucyjnych, Australia nie
zaprezentowa si wiatu jako kraj wielokulowy. ^
angaowa si w Azji, ustanowi z ni
zi i czyni tego w sposb przekonujcy". Przez tak
^ele lat Australia, zdaniem Keatinga, chora bya na
gnglofili i pogrona w letargu", dalsze podtrzymywa
nie zwizkw z Wielk Brytani wyrzdzi niepoweto
wane szkody naszej kulturze narodowej, przyszoci
ekonomicznej i przyszej pozycji w Azji i rejonie Pacyfi
ku" Podobne nastroje wyraa minister spraw zagrani
cznych Gareth Evans .
Pomys uczynienia z Australii kraju azjatyckiego wzi
si z zaoenia, e w ksztatowaniu tosamoci narodw
ekonomia ma pierwszestwo przed kultur. Gwnym
bodcem by tu dynamiczny rozwj gospodarki krajw
Azji Wschodniej, dziki ktremu nastpio szybkie zwik
szenie obrotw handlowych midzy Australi i Azj.
W1971 roku 39 procent australijskiego eksportu szo do
krajw Azji Wschodniej i Poudniowo-Wschodniej, pocho
dzio za stamtd 21 procent importu. W 1994 roku byo to
-odpowiednio - 62 i 41 procent. Dla porwnania, w 1991
roku Australia eksportowaa 11,8 procent swych towarw
do krajw Wsplnoty Europejskiej, a 10,1 procent do
Stanw Zjednoczonych. Umacnianie si zwizkw ekono
micznych z Azj pogbiao wrd Australijczykw prze
konanie, e na wiecie wyaniaj si trzy wielkie bloki
gospodarcze, a miejsce ich kraju jest w bloku azjatyckim.
w

z e

111

e m

40

Pomimo wizi ekonomicznych z Azj, Australia nie

spenia raczej adnego z warunkw wymaganych od
kraju na rozdrou, ktry chciaby skutecznie zmieni
cywilizacyjn tosamo i dlatego azjatycki gambit"
p a , jak si wydaje, wikszych szans powodzenia.
o Pierwsze, w poowie lat dziewidziesitych ustralijlity nie paay powszechnym entuzjazmem dla
le

tae

249

nowego kursu. Bya to raczej kwestia polityki party j

przy czym przywdcy Partii Liberalnej zajmowali sbu
nowisko ambiwalentne lub nieprzychylne. Rzd j ^ 1
rzystowski spotka si take z ostr krytyk ze stro I
intelektualistw i dziennikarzy. Elity dalekie byy !2
jednomylnoci co do opcji azjatyckiej. Po drugi^
spoeczestwo nie miao sprecyzowanych pogldw Q j
1987 do 1993 roku liczba Australijczykw opowiadaj*";
cych si za zniesieniem monarchii brytyjskiej wzrosa
z 21 do 46 procent. Od tego jednak momentu postawi
zaczy si zmienia. Liczba zwolennikw usunicia
Union Jacka z flagi australijskiej spada z 42 procenl
w maju 1992 roku do 35 procent w sierpniu 1993 rokuj
Pewien polityk australijski owiadczy w 1992 rok
Ludziom trudno co takiego przekn. Kiedy od czasu
do czasu owiadczam, e Australia powinna sta sig
czci Azji, nie sposb si doliczy listw z wyrazami
nienawici, jakie potem otrzymuj" .
Po trzecie, i to ma najwiksze znaczenie, elity krajw
azjatyckich jeszcze mniej przychylnie zareagoway nafci
umizgi Australii ni Europa na umizgi Turcji. Wyraniej
day do zrozumienia, e jeli Australia chce by czci
Azji, musi sta si prawdziwie azjatyckim krajem, co
w ich mniemaniu jest mao prawdopodobne lub wrcz
niemoliwe. Powodzenie australijskiej integracji z Azj
- owiadczy pewien polityk indonezyjski - zaley odj
jednej rzeczy: jak dalece pastwa azjatyckie odnios si
yczliwie do australijskich zamiarw. Zaakceptowani!
Australii przez Azj zaley od tego, w jakim stopniuj
wadze i nard Australii potrafi zrozumie kultur
i spoeczestwo Azji". Azjaci dostrzegaj rozbienoj
midzy azjatyck retoryk Australii a zachodnimi wrczl
[do perwersji] realiami tego kraju. Jak wyrazi sm
pewien australijski dyplomata, Tajowie odnosz si doj
podkrelania przez Australi swej azjatyckoci z P1
n

41

250

42

I/L aniem nie wolnym od zdumienia" . Premier Male Mahatir owiadczy w padzierniku 1994 roku uway j za kraj europejski", z tego powodu Australia
powinna zosta czonkiem EAEC. My, Azjaci, nie
stemy tak znw skonni do otwartego krytykowania
wvych krajw czy wypowiadania wartociujcych sdw
ich temat. Ale Australia, naleca do krgu kultury
europejskiej, uwaa, e ma prawo do mwienia innym,
co maj robi, czego nie robi, co jest ze, a co dobre. To,
rzecz jasna, nie pasuje do naszej grupy. Dlatego jestem
przeciw [czonkostwu Australii w EAEC]. Nie chodzi tu
o kolor skry, ale o kultur" . Krtko mwic, Azjaci
s zdecydowani nie dopuci Australii do swojego klubu
z takich samych powodw, z jakich Europejczycy nie
chc Turcji: oni s inni ni my". Premier Keating lubi
mawia, e ma zamiar zmieni Australi z odmieca
poza Azj na odmieca w Azji". To jednak sprzeczno
sama w sobie: odmiecw nigdzie si nie wpuszcza.
z

n a

43

Jak stwierdzi Mahatir, na przeszkodzie wczeniu

Australii do Azji stoi kultura i system wartoci. Nie
ustannie wybuchaj spory z powodu angaowania si
Australijczykw w kwestie demokracji, praw czowieka,
wolnej prasy oraz protestw z powodu amania tych
praw przez wszystkich praktycznie ich ssiadw. Praw
dziwym problemem Australii w tym regionie - stwier
dzi pewien wysoki rang australijski dyplomata - nie
jest nasza flaga, ale podstawowe wartoci spoeczne.
Sdz, e nie znajdzie si ani jeden Australijczyk,
ktry byby gotw wyrzec si tych wartoci w zamian
za zaakceptowanie przez region" . Mwi si take
44

odrbnociach charakteru narodowego, stylu ycia

1 zachowania. Zdaniem Mahatira Azjaci staraj si
og osiga swoje cele innymi rodkami - dehkatnie, porednio, w sposb wywaony, okrny, poz y m u j c si od ocen, moralizowania i unikajc
1 1 3

Wstr

251

konfrontacji. Tymczasem Australijczycy to najbardzjnl

bezporedni, nieokrzesani, wygadani, a zdaniem niekuj
rych gruboskrni ludzie w caym wiecie angloj Z y c T|
nym. To zderzenie kultur w sposb najbardziej dobitny
przejawio si podczas kontaktw samego Paula KeatinJ
ga z Azjatami. Keating jest ucielenieniem austraw!
kiego charakteru narodowego w skrajnej formie. NadjJ
no mu miano polityka-kafara", zachowujcego si
w sposb prowokacyjny i wojowniczy". Nie waha si
uywa wobec przeciwnikw politycznych okrele!
w rodzaju palanty", perfumowane ygolaki", p o m y j
ni kryminalici o rozmikczonych mzgach" . Przekol
nujc, e Australia musi by azjatycka, Keating regua^
nie denerwowa, szokowa i antagonizowa azjatyckich
przywdcw swoj brutaln szczeroci. Przepa mi
dzy kulturami okazaa si tak gboka, i rzecznik
kulturowej konwergencji nie dostrzeg nawet, e swoim
zachowaniem odstrcza potencjalnych pobratymcw. |
Opcj Keatinga-Evansa mona uzna za skutek dzia
ania przytaczajcych czynnikw ekonomicznych, nie
majcy w dalszej perspektywie szans powodzenia. Wy
nika raczej z ignorowania ni chci odnowy kultury
kraju, wyglda te na zagrywk taktyczn, majcf
odwrci uwag od gospodarczych problemw Australii|
Mona te widzie w niej dalekowzroczn inicjatywzmierzajc do przyczenia i utosamienia AustraM
z wyaniajcymi si orodkami potgi gospodarczej!
politycznej, a w przyszoci i militarnej, w Azji Wschd*
niej. W takim ujciu Australia byaby pierwszym z wiew
by moe krajw Zachodu, ktry opuci krg kulturj
zachodniej, by doczy do rozwijajcej si cywilizacji
niezachodniej. By moe na pocztku XXII stuleciil
historycy uznaj decyzj Keatinga-Evansa za jeden
z najwaniejszych symptomw upadku Zachodu. Jesj
dojdzie do jej wprowadzenia w ycie, nie bdzie m
45

252

pdnak oznaczao likwidacji zachodniego dziedzictwa

^ t r a l i i i szczliwy kraj" pozostanie na zawsze kraiem
~ - imperium", a zarazem now
bia szumowin w Azji", jak pogardliwie okreli j
e Kuan Yew .
Dla Australii nie by to ani nie jest los, ktrego nie
daoby si unikn. Zamiast czyni ze swego kraju potg
azjatyck, przywdcy australijscy pragncy zerwa z Wiel
k Brytani mog zrobi z niego pastwo Pacyfiku, o co
stara si poprzednik Keatinga na stanowisku premiera
Robert Hawke. Jeli Australia chce si sta republik
odrbn od korony brytyjskiej, moe sprzymierzy si
pierwszym krajem, ktry takiego kroku dokona, ktry,
podobnie jak Australia, jest pochodzenia brytyjskiego,
stworzony zosta przez imigrantw, ma rozmiary konty
nentu, mwi po angielsku, by sojusznikiem podczas
trzech wojen i zamieszkany jest przez ludno w przewa
ajcej wikszoci europejsk, cho, jak i w Australii,
coraz wikszy odsetek Azjatw. Pod wzgldem kulturo
wym zasady Deklaracji Niepodlegoci z 4 lipca 1776 roku
o wiele bardziej wspgraj z systemem wartoci spoe
czestwa australijskiego ni system wartoci ktregokol
wiek kraju Azji. Pod wzgldem ekonomicznym, zamiast
pcha si na sil do grupy krajw, ktrym Australia jest
kulturowo obca i ktre j z tego powodu odrzucaj, jej
Przywdcy mogliby zaproponowa rozszerzenie NAFTA
na obszar poudniowego Pacyfiku - objaby wtedy Stany
Zjednoczone, Kanad, Australi i Now Zelandi. W ra
mach takiego ugrupowania kultura i gospodarka szyby
ze sob w parze, a Australia zyskaaby trwa, opart na
Mocnych podstawach tosamo, ktrej nie przynios jej
Podne wysiki zmierzajce do azjatyzacji" kraju.
uS

n a

r o z d r o z u

filia

46

Le

ez

Zachodni wirus i kulturowa schizofrenia. Podczas

y przywdcy Australii staraj si wczy swj kraj
253

do Azji, politycy innych krajw na rozdrou - Tur 1

Meksyku i Rosji - podjli prb westernizacji swoi hj
spoeczestw i wczenia ich do Zachodu. Ich dowiadcz 1
nia dowodz jednak z ca moc, jak wielka jest si
elastyczno i lepko rodzimych kultur, ktre potrafi ; jj I
odnawia, stawia opr zachodnim zapoyczeniom i adap! j
towa je. O ile cakowite odrzucenie Zachodu nie j t I
moliwe, o tyle reakcja typu kemalistowskiego okazaa si I
nieskuteczna. Kraje niezachodnie, jeli maj si zmoder
nizowa, musz to uczyni na wasny, a nie zachodni
sposb. Biorc przykad z Japonii powinny oprze si naj
rodzimej tradycji, instytucjach i systemie wartoci. ]
Przywdcy polityczni, ktrych pycha przepaja na tyle
e wyobraaj sobie, i mog gruntownie przeobrazi
kultur swoich krajw, skazani s na niepowodzenie.
O ile s w stanie wprowadzi elementy zachodniej
kultury, o tyle nie udaje im si zdawi ani na stae
wyeliminowa podstawowych elementw kultury rodzi
mej. Odwrotnie, gdy zachodni wirus usadowi si ju
w jakim kraju, trudno go usun. Wirus pozostaje, ale
nie jest zabjczy, pacjent przeyje, lecz straci integral
no. Przywdcy polityczni mog tworzy histori, ale
przed ni nie uciekn. Skutkiem ich dziaa s kraje na!
rozdrou, nie za nowe spoeczestwa zachodnie. Zara
aj swoje kraje kulturow schizofreni, ktra pozostaje,
trwa cech ich tosamoci.
a

e s

Przypisy

31; F. Stephen Larrabee, Instability and Change in the Balkans,

g vival", 34 (lato 1992), 43; Misha Glenny, Heading Off War in the
couthern Balkans, Foreign Affairs", 74 (maj/czerwiec 1995), s. 102-103.
Ali al-Amin Mazrui, Cultural Forces in World Politics, James Currey
' L o n d o n 1990, s. 13.
t patrz np. ..Economist", 16 listopada 1991, s. 45, 6 maja 1995.
I tjonald B. Palmer. Thomas J. Reckford, Building ASEAN: 20 Years of
1> South-East Asian Cooperation, Praeger, New York 1987), s. 109; EconoI jnist", 23 lipca 1994, s. 31-32.
i ' Barry Buzan, Gerald Segal. Rethinking East Asian Security, Survival",
36 (lato 1994), s. 16.
H i Far Eastern Economic Review", 11 sierpnia 1994, s. 34.
t Wywiad z Datsuk Sen Mahathir ibn Mohamad of Malaysia prze| prowadzony przez Kenichi Ohmae, s. 3, 7; Rafidah Azia, New York
li Times", 12 lutego 1991, s. D6.
i
japan Times", 7 listopada 1994, s. 19, Economist", 19 listopada 1994,
I
I

ur

. 37.
Murray Weidenbaum, Greater China: A New Economic Colossus?,
Washington Quarterly", 16 (jesie 1993), s. 78-80.
,',Wall Street Journal", 30 wrzenia 1994, s. A8; New York Times", 17
lutego 1995, s. A6.
Economist", 8 padziernika 1994, s. 44; Andres Serbin, Towards an
Association of Canbbean States: Raising Some Awkward Questums,
U o u r n a l of Interamerican Studies", 36 (zima 1994), s. 61-90.
Far Eastern Economic Review", 5 lipca 1990, s. 24-25, 5 wrzenia 1991,
s. 26-27; New York Times", 16 lutego 1992, s. 16; Economist", 15
stycznia 1994, s. 38; Robert D. Hormats, Making Regionalism Safe,
Foreign Affairs", 73 (marzec/kwiecie 1994), s. 102-103; Economist",
10 czerwca 1994, s. 47-48; Boston Globe", 5 lutego 1994, s. 7. Na temat
Mercosuru, patrz Luigi Manzetti, The Political Economy ofMERCOSUR,
Journal of Interamerican Studies", 35 (zima 1993/94), s. 101-141, oraz
Felbc Pena, New Approaches to Economic Integration in the Southern
MCone, Washington Quarterly", 18 (lato 1995), s. 113-122.
New York Times", 8 kwietnia 1994; 13 czerwca 1994; 4 stycznia 1995;
wywiad Mahathira z Ohmae, s. 2, 5; Asian Trade New Dnections,
,AMEX Bank Review", 20 (22 marca 1993), s. 1-7.
Patrz Brian Pollins, Does Trade Still Follow the Flag?, .American
Political Science Review", 83 (czerwiec 1989), s. 465-480; Joann
Gowa, Edward D. Mansfield, Poioer Politics and International Trade,
.American Political Science Review", 87 (czerwiec 1993), s. 408-421;
David M. Rowe, Trade and Security in International Relations",
Praca nie publikowana, Ohio State University, 15 wrzenia 1994),
Passim.
Sidney W. Mintz, Can Haiti Change?, Foreign Affairs", 75 (stycze/luty
95), s. 73; Ernesto Perez Balladares, Joycelyn McCalla, cytowane
p "aiti's Traditions oflsolation Makes U.S. Task Harder, Washington
ig yst", 25 lipca 1995, s. Al.
i, "conomist", 23 padziernika 1993, s. 53.
19q
b e " , 21 marca 1993, s. 1, 16, 17; Economist", 19 listopada
|
> s. 23, 11 czerwca 1994, s. 90. Na podobiestwo midzy Turcj
>

I I

1 3

|4

15

19

uar

Andreas Papandreu, Europ Turns Left, New Perspective Q *L^

11 (zima 1994), s. 53; Vuk Draskovic, cytowany przez Jamce A .o
Islam in the Balkans, Freedom Review", 22 (listopad/grudzie

Ston

G1

94

254

255

i Meksykiem wskazuje Barry Buzan, Neui Patterns of Global Se J

in the Twenty-first Century, International Affairs", 67 (lipiec
s. 449, oraz Jagdish Bhagwati, World Trading System at Risfc p
\
University Press, Princeton 1991), s. 72.
' t<>
Patrz Maruis Astolphe de Custine, Rosja w roku 1838, 2 tomy
J
Pawe Hertz, PIW, Warszawa 1995.
'' l.
P.J. Czaadjew, Statji i pisma, Moskwa 1989, s. 178 i N.J. D a n i l
Rossija i Jewropa, Moskwa 1991, s. 267-268, cytowane
s
:
Vladislavovich Chugrov, Russia Between East and West, w steS
Hirsch (red.), MEMO 3: In Search of Answers in the
P -%^
Era, Bureau of National Affairs, Washington 1992, s. 138.
Patrz Leon Aron, The Battle for the Soul of Russian Foreign Poiin,
The American Enterprise", 3 (listopad/grudzie 1992), s. 10 i . ; Ale*/
G. Arbatov, Russia's Foreign Policy Alternatives, International Securi'
ty", 18 (jesie 1993), s. 5 i n.
l

ri

L e

rze

e w

z a :

B
je

1
I
I
I
I

ost

23
2 4

2 5

2 6

2 7

2 8

2 9

3 0

3 1

3 2

3 3

Sergei Stankevich, Russia in Search of Itself, National Interest"

28 (lato 1992), s. 48-49.
Albert Motivans, Openness to the West' in European Russia. ..RFE/RJ.
Research Report", 1 (27 listopada 1992), s. 60-62. Badacze rozmaicie
obliczali rozkad gosw, co dao w rezultacie niewielkie rnice. Opieram
si na analizie Siergieja Czugrowa: Sergei Chugrov, Political Tendencies in Russia's Regions: Evidence from the 1993 Parliamentary Elections", praca nie publikowana, Harvard University, 1994.
Chugrov, Russia Between, s. 140.
Samuel P. Huntington, Political Order in Changing Societies, Yale'
University Press, New Haven 1968, s. 350-351.
Duygo Bazoglu Sezer, Turkey's Grand Strategy Facing a Dilemma,
International Spectator", 27 (stycze/marzec 1992), s. 24.
Clyde Haberman, On Irao's Other Front, New York Times Magazine"!
18 listopada 1990, s. 42; Bruce R. Kuniholm, Turiceu and the West,
Foreign Affairs", 70 (wiosna 1991), s. 35-36.
an Lesser, Turfceu and the West after the Gul/ War, International
Spectator", 27 (stycze/marzec 1992), s. 33.
Financial Times", 9 marca 1992, s. 2; New York Times", 5 kwietnia
1992, s. E3; Tansu Ciller, The Role of Turkey in 'the New World',
Strategie Review", 22 (zima 1994), s. 9; Haberman, On Iraas Other
Front, s. 44; John Murray Brown, Tansu Ciller and the QuestionM
Turkish Identity, World Policy Journal", 11 (jesie 1994), s. 58.
Sezer, Turkey's Grand Strategy, s. 27; Washington Post", 22 marca 1992;
New York Times", 19 czerwca 1994, s. 4.
New York Times", 4 sierpnia 1993, s. A3; 19 czerwca 1994, s. 4; PhUiP
Robins, Between Sentiment and Self-interest: Turkeys Policy t<>"
Azerbaijan and the Central Asian States, Middle East Journal
(jesie 1993), s. 593-610; Economist", 17 czerwca 1995, s. 38-39.
Bahri Yilmaz, Turkey's New Role in International Politics, ..Ausso^
politik", 45 (stycze 1994), s. 94.
72
Erie Rouleau, The Challenges to Turkey, Foreign Affairs
topad/grudzie 1993), s. 119.
, j |
Rouleau, Challenges, s. 120-121; New York Times", 26 marca
s. 14.

256

Tame
Brown, Cnestion oj Turkish Identity, s. 58.
Sezer. Turkeys Grand Strategy, s. 29-30.
diler, The Role of Turkey ni 'the New World', s. 9; Brown. Cnestion of
furkish Identity. s. 56; Tansu Ciller, Turkey and NATO: Stability in the
y teX of Change, NATO Review", 42 (kwiecie 1994), s. 6; Suleyman
Demirel, BBC Summary of World Broadcasts, 2 lutego 1994. O porwnaniach z mostem, patrz Bruce R. Kuniholm, Turkey and the
y/est, Foreign Affairs", 70 (wiosna 1991), s. 39; Lesser, Turkey and
he West. s 33.
octavio Paz, The Barder of Ti nie. wywiad przeprowadzony przez Nathana
Gardelsa. New Perspcctivcs Quarterly". 8 (zima 1991). s. 36.
Na temat tych obaw. patrz Patrick Moynihan, Free Trade with an
Unfree Society: A Com mitment and its Conseuences, National Interest",
(lato 1995), s. 28-33.
Financial Times". 11-12 wrzenia 1993, s. 4; New York Times", 16 sierp|iia 1992. s. 3.
Economist". 23 lipca 1994. s. 35; Iren Moss. Komisarz ds. Praw
Czowieka (Australia). ..New York Times", 16 sierpnia 1992. s. 3; Econotnist", 23 lipca 1994. s. 35; Boston Globe", 7 lipca 1993, s. 2; Cable
News Network". News Report, 16 grudnia 1993; Richard Higgott, Closing
aBranch Office ofthe Empire. Aiistraluin Foreign Policy and the IJKat
Century's End. International Affairs". 70 (stycznia 1994), s. 58.
Jat Sujamiko. ..The Australian", 5 May 1993, s. 18 cytowane przez
Higgotta, Closing o Braneh, s. 62; Higgott, Closing a Branch, s. 63;
Economist", 12 grudnia 1993, s. 34.
Wywiad udzielony Keniche Ohmae. 24 padziernika 1994, s. 5-6. Patrz
take Japan Times". 7 listopada 1994. s. 19.
Byy ambasador Richard Woolcott (Australia), New York Times", 16 sierpma 1992, s. 3.
Paul Kelly, Reinrenting Australia, National Interest", 30 (zima 1992),
66; Economist". 11 grudnia 1993, s. 34; Higgott, Closing a Braneh, s. 58.
Lee Kuan Yew cytowany przez Higgotta, Closing a Branch, s. 49.
or

%
I*
|
1
40

I.
I

'
1
I

f
I

"
ti
V

zwaszcza pastw-orodkw. Ich sia przyciga

r . g j podobne pod wzgldem kulturowym i odstrcza
, w o odmienne. Ze wzgldw bezpieczestwa patwa-orodki wczaj niekiedy w swj obrb ludy
alece do innych cywilizacji albo je od siebie uzale
niaj, tamte z. kolei stawiaj opr lub prbuj wymkn
i spod kontroli (przykadem mog tu by stosunki
midzy Chinami a Tybetaczykami i Ujgurami, czy
Rosj Tatarami, Czeczenami i muzumanami z Azji
rodkowej). Uwarunkowania historyczne oraz wzgld
na ukad si prowadz take do sytuacji, w ktrych
pewne kraje przeciwstawiaj si pastwu-orodkowi
cywilizacji, do ktrej same nale. Gruzja i Rosja s
prawosawne, ale na przestrzeni dziejw Gruzini wal
czyli z rosyjsk dominacj i byli przeciw cisym zwiz
kom z Rosj. Wietnam i Chiny to kraje konfucjaskie,
ale wytworzy si midzy nimi podobny model histo
rycznej wrogoci. Z czasem jednak wsplnota cech
kulturowych oraz rozwj szerszej i silniejszej wiadomo
ci cywilizacyjnej mog doprowadzi do zblienia takich
krajw, na podobiestwo pastw Europy Zachodniej.
t 0

t u r 0

V I I

Pastwa-orodki, koncentryczne
krgi i ad cywilizacyjny
CYWILIZACJE I NOWY AD
W ksztatujcej si na nowo polityce globalnej pastwa
bdce orodkami gwnych cywilizacji zajmuj miejsce
dwch supermocarstw z okresu zimnej wojny, stajc si
dla innych krajw biegunami przycigania i odpychania.
Zmiany te najlepiej wida w krgu cywilizacji zachodniej,
prawosawnej i chiskiej. Tworz si tam ugrupowania
cywilizacyjne, w ktrych skad wchodzi pastwo-orodek,
pastwa-czlonkowie, pokrewne kulturowo mniejszoci
w pastwach pobliskich oraz, co wywouje wicej kontro
wersji, ludy nalece do innych kultur w pastwach
ssiednich. W takich blokach cywilizacyjnych pastw*
tworz czsto koncentryczne krgi wok orodka lub
orodkw, zalenie od tego, jak dalece identyfikuj siflj
z danym blokiem i s z nim zintegrowane. W krgu
cywilizacji islamu, ktra nie ma uznanego przez wszystj
kich pastwa-orodka, pogbia si coraz bardziej wiadoj
mo wsplnoty, ale stworzono zaledwie zalki wsplnej
struktury politycznej.
Kraje doczaj przewanie do innych o podoI
kulturze i staraj si tworzy przeciwwag wobec takt
z ktrymi nie maj wsplnych kulturowych cech. m
258

W okresie zimnej wojny panujcy ad by wytworem

dominacji supermocarstw nad podlegymi im dwoma
blokami oraz ich wpyww w Trzecim wiecie. W wy
aniajcym si nowym ukadzie globalne mocarstwo
stao si przeytkiem, globalna wsplnota to niedo
cige marzenie. aden kraj, ze Stanami Zjednoczo
nymi wcznie, nie ma w skali globalnej znaczcych
'nteresw dotyczcych bezpieczestwa. W dzisiejszym,
bardziej zoonym i heterogenicznym wiecie, prze
sanki decydujce o porzdku znajduj si w obrbie
cywilizacji oraz midzy nimi. Na wiecie nastanie ad
Party na cywilizacjach albo nie bdzie go wcale. W tam

ciecie pastwa-orodki s rdem porzdku

^ t r z cywilizacji a take, poprzez negocjacje ze
259

swoimi odpowiednikami, utrzymuj go midzy ey\yjji

zacjami.
wiat, w ktrym przewodni lub dominujc
J
odgrywaj pastwa-orodki, skada si ze stref wpjy
ww. Jest to jednak take wiat, w ktrym wptyj
takiego orodka agodzony jest i moderowany
wspln kultur, jaka czy go z pastwami czonkw]
skimi. Wsplnota kulturowa legitymizuje przywdztwo
pastwa-orodka i jego funkcj porzdkujc, zarwr|
wobec pastw-czonkw, jak i zewntrznych si i M
stytucji. Nie ma wic sensu bra wzoru z sekretarza
generalnego ONZ Butrosa Ghali, ktry w 1994 roku
sformuowa zasad zachowania stref wpyww", zgod
nie z ktr mocarstwo dominujce w danym regionif;
powinno dostarcza najwyej jedn trzeci kontyngen
tu si pokojowych ONZ. Warunek taki stoi w sprzeczn>
ci z geopolitycznymi realiami. W regionie, gdzie ist
nieje pastwo dominujce, pokj moe by przecie
osignity i utrzymany tylko wtedy, gdy obejmie ono
rol przywdcz. Organizacja Narodw Zjednoczonych
nie stanowi adnej alternatywy dla regionalnej potgi,
ta za tylko wtedy moe co zdziaa i zyskuje prawo
mocno, gdy jest ni pastwo-orodek cywilizacji
wchodzce w relacje z innymi czonkami danego krgu
kulturowego.

pastwo wschodnioazjatyckie nie zaakceptuje, by

Lk l
Si
Penia Japonia.
SKiedy cywilizacje nie maj pastw-orodkw, problem
^prowadzenia porzdku w ich obrbie czy negocjowaC adu z innymi cywilizacjami staje si bardziej
skomplikowany. Pod nieobecno orodka islamskiego,
%try
sposb prawomocny i autorytatywny mg
odegra wobec Boniakw tak rol, jak Rosja wobec
Serbw, a Niemcy wobec Chorwatw, o funkcj t
musiay si pokusi Stany Zjednoczone. Nieskuteczno
ich dziaania wynika z faktu, e Amerykanie nie mieli
strategicznych interesw tam, gdzie w byej Jugosawii
Ryczano granice nowych pastw, Stanw Zjednoczo
nych nie czyy z Boni adne wizy kulturowe,
a Europa sprzeciwiaa si stworzeniu na swoim terenie
pastwa muzumaskiego. Brak pastw-orodkw
w Afryce i wiecie arabskim znacznie utrudni starania
zmierzajce do zakoczenia wojny domowej w Sudanie.
Z drugiej strony, tam, gdzie pastwa-orodki istniej,
staj si gwnymi elementami nowego adu midzy
narodowego opartego na cywilizacjach.

Pastwo takie moe peni funkcj porzdkujc,

poniewa kraje czonkowskie uznaj je za kulturowo
pokrewne. Cywilizacja to wielka rodzina, a pastwa-orodki, jak starsi jej czonkowie, zapewniaj krewnym
wsparcie i utrzymuj wrd nich dyscyplin. Gdy takie]
wizi rodzinnej nie ma, zdolno silniejszego pastwa
do rozwizywania konfliktw i narzucania porzdK^
w regionie okazuje si ograniczona. Pakistan.
jj
ladesz i nawet Sri Lanka nie pogodz si z
^ jj
Indie zaprowadzay porzdek w Azji Poudniowej, a

W okresie zimnej wojny Stany Zjednoczone znajdoway

B w samym centrum duej, zrnicowanej grupy
krajw nalecych do kilku cywilizacji, ktra stawiaa
sobie za cel przeciwstawienie si ekspansji Zwizku
Radzieckiego. W skad tej grupy, rozmaicie okrelanej
- jako Wolny wiat", Zachd" lub Sprzymierzeni"
""Wchodzio wiele krajw zachodnich (cho nie wszyst^ ) . Turcja, Grecja, Japonia, Korea, Filipiny, Izrael.
o luniej byy z ni zwizane i inne kraje, jak
ajWan, Tajlandia i Pakistan. Jej przeciwniczk bya

ro

p r 2 e

BaI

t y l T

a (

260

e w

r e

o r u e

TWORZENIE WIZI W OBRBIE ZACHODU

l e c

261

grupa troch mniej heterogeniczna, skadaj ]

z wszystkich krajw krgu prawosawnego oprcz Q ^
cji, kilku tradycyjnie zaliczanych do krgu kult ^
zachodniej, a ponadto Wietnamu, Kuby, w mniejsz^
stopniu Indii i od czasu do czasu jednego lub kijjT^
krajw afrykaskich. Z zakoczeniem zimnej wojny t
wielocywilizacyjne, wielokulturowe ugrupowania ro
pady si. Upadek systemu sowieckiego, zwaszcza
Ukadu Warszawskiego, mia dramatyczny przebieg
Wolniej, ale podobnie, wielocywilizacyjny Wolny wiat"
z czasw zimnej wojny przeksztaca si w nowe ugrupowanie, w wikszym lub mniejszym stopniu pokrywajce
si z obszarem cywilizacji zachodniej. Trwa proces
tworzenia wizi, na ktry skada si midzy innymi
okrelanie zasad przynalenoci do zachodnich organi
zacji midzynarodowych.
Pastwa-orodki Unii Europejskiej - Francj i Niemcy
- otacza najpierw wewntrzny krg, w ktrego skad
wchodz Belgia, Holandia i Luksemburg, pastwa, ktre
postanowiy znie wszystkie bariery utrudniajce
tranzyt dbr i osb. Kolejne krgi tworz: pastwa czon
kowskie (Wochy, Hiszpania, Portugalia, Dania, Wielka
Brytania, Irlandia i Grecja), pastwa, ktre uzyskay
czonkostwo w 1995 roku (Austria, Finlandia i Szwecja)
oraz te, ktre w owym czasie miay status pastw stowa
rzyszonych (Polska, Wgry, Czechy, Sowacja, Bugaria
i Rumunia). Biorc te realia pod uwag, partia bdca
u wadzy w Niemczech oraz francuscy oficjele wysokiej
rangi wysunli jesieni 1994 roku propozycje zrnicowa
nego statusu w Unii. Wedug niemieckiego planu jej jdro
stanowiliby czonkowie-zaoyciele z wyjtkiem Woch,
przy czym Niemcy i Francja byyby samym orodkiem
tego jdra". Wyej wymienione kraje podjyby staranj
na rzecz szybkiego ustanowienia unii monetarnej o
zintegrowania polityki zagranicznej i obronnej. Prawi
C a

262

Wschodnia granica zachodniej cywilizacji

w tym samym czasie premier Francji Edouard Ballad 1

zaproponowa podzia na trzy kategorie: pi p a J j
opowiadajcych si za integracj stanowioby jrjfJ
inne pastwa czonkowskie - drugi krg, a pastw*
ubiegajce si o czonkostwo - krg zewntrzny. p j
cuski minister spraw zagranicznych Alain Juppe I
win potem t koncepcj, proponujc podzia nastJ
pujcy: krg zewntrzny skadajcy si z 'pastyj
partnerskich', w tym Europy Wschodniej i rodkowel
rodkowy krg pastw czonkowskich, ktre m u s i a y j
speni pewne warunki (utworzenie jednego rynku, u r j
celnej itp.) oraz kilka krgw wewntrznych 'pogbi*
nej solidarnoci' skupiajcych te pastwa, ktre wyral
aj gotowo i s w stanie poczyni szybsze od innych!
posunicia w dziedzinie integracji obronnej, monetarJ
nej, polityki zagranicznej i t d . I n n i przywdcy polity*
czni proponowali jeszcze inne rozwizania, z ktryctt
wszystkie przyjmoway jednak podobn zasad: ist
nienie wewntrznej grupy pastw cilej stowarzyszaj
nych i zewntrzne ugrupowania luniej zintegrowanej
z pastwem-orodkiem, a po lini oddzielajc pastw
wa czonkowskie od pozostaych.
r a

r o

Wytyczenie takiej linii w Europie stao si jednynj

z podstawowych zada, przed jakimi stan Zachd po
zakoczeniu zimnej wojny. Przedtem Europa nie ist>,
niaa jako cao. Po zaamaniu si komunizmu trzeba
byo jednak odpowiedzie na pytanie, co to jest Europal
Od pnocy, zachodu i poudnia jej granice wytyczji
morza, od poudnia rwnie wyrane rnice kulturowej
Gdzie jednak ley wschodnia granica Europy? Kogoj
naley uzna za Europejczykw, a tym samym potenj
cjalnych czonkw Unii Europejskiej, NATO i podobi
nych organizacji?
Najpeniejszej i najbardziej przekonujcej odpowiedB
dostarcza wielka linia historyczna, oddzielajca <V
264

kw wyznawcw zachodniego chrzecijastwa od

Idw muzumaskich i prawosawnych. Pochodzi ona
czasw podziau cesarstwa rzymskiego w IV wieku
^utworzenia witego Cesarstwa Rzymskiego w X wie
ku, przebiega mniej wicej w tym samym miejscu od
najmniej piciuset lat. Od pnocy biegnie wzdu
dzisiejszej granicy midzy Finlandi a Rosj, nastpnie
wzdu granic pastw batyckich z Rosj, przez zachod
ni Biaoru, przecina Ukrain, dzielc j na unicki
zachd i prawosawny wschd, potem Rumuni, gdzie
oddziela Transylwani z katolick wgiersk ludnoci
od reszty kraju. W byej Jugosawii biegnie wzdu
granicy midzy Soweni i Chorwacj a pozostaymi
republikami. Na Bakanach pokrywa si, rzecz jasna,
2 historyczn granic midzy Austro-Wgrami a im
perium osmaskim. Jest kulturow granic Europy,
a w wiecie po zakoczeniu zimnej wojny stanowi te
polityczn i gospodarcz rubie Europy i Zachodu.
Paradygmat cywilizacyjny dostarcza wic precyzyj
nej i przekonujcej odpowiedzi na nurtujce zacho
dnich Europejczykw pytanie, gdzie koczy si Eu
ropa. Koczy si tam, gdzie si koczy zachodnie
chrzecijastwo, a zaczyna islam i prawosawie. To
odpowied, jak zachodni Europejczycy pragn usy
sze, za jak si w znacznej wikszoci po cichu opo
wiadaj, a intelektualici i przywdcy polityczni r
nego autoramentu otwarcie j aprobuj. Jak stwierdzi
Michael Howard, niezbdne jest uznanie rozrnienia,
ktre zataro si w czasach sowieckiej dominacji, mi
dzy Europ rodkow - Mitteleuropa - a waciw
Europ Wschodni. Europa rodkowa obejmuje zieWe, ktre naleay niegdy do krgu zachodniego
^rzecijastwa, a wic dawne obszary cesarstwa Habs*6w, Austri, Wgry, Czechosowacj, wraz z Polsk
Wschodnimi marchiami Niemiec. Termin 'Europa
e

265

Wschodnia' naley zarezerwowa dla obszarw, k t J B

rozwijay si pod egid cerkwi prawosawnej: czarnej
morskich rejonw Bugarii i Rumunii, ktre dopi " i
w XIX wieku uwolniy si spod panowania osmaskiego oraz 'europejskiej' czci Zwizku Radzieckie,
go". Gwnym zadaniem zachodniej Europy, twierdzi
autor, musi by ponowne wczenie narodw Europy |
rodkowej do naszej kulturowej i gospodarczej wsp. ]
noty, do ktrej nale: odnowienie wizi midzy Lon
dynem, Paryem, Rzymem i Monachium a Lipskiem
Warszaw, Prag i Budapesztem". W dwa lata pniej
Pierre Behar zauway, e wyania si nowa linia
graniczna kulturowego w zasadzie podziau midzy
Europ, na ktrej odcisno si pitno zachodniego
chrzecijastwa (katolicyzmu lub protestantyzmu), a t
jej czci, ktra pozostawaa pod wpywem chrze
cijastwa wschodniego i islamu". Pewien wybitny Fin
podobnie postrzega zasadniczy podzia Europy, ktry
zastpi elazn kurtyn: Jest to dawna kulturowa
linia graniczna midzy Wschodem a Zachodem". Po
jednej stronie, w zachodniej Europie, znajduj si
ziemie byego cesarstwa austro-wgierskiego, Polska
i pastwa batyckie, poza ni za inne kraje wschodnio
europejskie i bakaskie. Jak przyzna wybitny Anglik,
by to wielki religijny podzia na koci zachodni
i wschodni: mwic w przyblieniu, na ludy, ktre
przyjy chrzecijastwo bezporednio z Rzymu albo
przez celtyckich lub germaskich porednikw, i te, na
wschodzie i poudniowym wschodzie, do ktrych przy
szo ono przez Konstantynopol (Bizancjum)" .
1
6

erQ

Mieszkacy Europy rodkowej take podkrelaj |

znaczenie tego podziau. Kraje, ktre poczyniy naj
wiksze postpy w pozbywaniu si spadku po komu
nizmie i transformacji w kierunku demokratyczn^ i
polityki i gospodarki rynkowej, oddziela od tych.
266

|L

tego nie dokonay, linia rozgraniczajca katoli. ,n i protestantyzm z jednej i prawosawie z drugiej
strony"- Przed wiekami, jak stwierdzi prezydent Lity Litwini musieli dokona wyboru midzy dwiema
cywilizacjami i opowiedzieli si za wiatem aci
skim, przeszli na katolicyzm i wybrali form organi
zacji pastwowej opart na rzdach prawa". Podobnie
polacy mwi, e s czci Zachodu, odkd w X wie
ku wybrali chrzecijastwo obrzdku aciskiego,
a nie bizantyjskiego . Mieszkacy wschodnioeuropej
skich krajw prawosawnych maj dla odmiany am
biwalentny pogld na dzisiejsze podkrelanie tej linii
kulturowego podziau. Bugarzy i Rumuni dostrzegaj
korzyci wynikajce z przynalenoci do Zachodu
i jego instytucji, ale utosamiaj si take ze swoj
prawosawn tradycj, Bugarzy za z bliskimi histo
rycznymi zwizkami z Rosj i Bizancjum.
Utosamienie Europy z zachodnim chrzecijastwem
dostarcza wyranego kryterium przyjmowania nowych
czonkw do organizacji zachodnich. Unia Europejska
to gwna instytucja Zachodu na tym kontynencie.
W 1994 roku poszerzono jej skad o pastwa z krgu
kultury zachodniej, Austri, Finlandi i Szwecj. Wiosn
tego roku Unia podja prowizoryzn uchwa o wy
kluczeniu z ewentualnego czonkostwa wszystkich by
ych republik radzieckich, z wyjtkiem pastw ba
tyckich. Podpisaa te umowy o stowarzyszeniu
czterema pastwami Europy rodkowej (Polsk, Wg
rami, Czechami i Sowacj) i dwoma wschodnioeuropej
skimi (Rumuni i Bugari). Nie wyglda jednak na to,
ktrekolwiek z tych pastw uzyska pene czonko
stwo jeszcze w tym stuleciu, a rodkowoeuropejskie
Pastwa z pewnoci zostan przyjte wczeniej ni
umunia i Bugaria (jeli te ostatnie w ogle si doa). Obiecujco wygldaj perspektywy czonkostwa
z

vV

Z e

267

pastw batyckich i Sowenii, podczas gdy wnioski

muzumaskiej Turcji, zbyt maej Malty i prawosawna
go Cypru w 1995 roku nadal pozostaway w zawieszeniu.
Przy poszerzaniu skadu Unii Europejskiej wyranie
preferuje si pastwa nalece do krgu kultury zachd,
niej, ktre s przy tym lepiej ekonomicznie rozwinitej
Jeli takie kryterium bdzie przestrzegane, pastwJ
Grupy Wyszehradzkiej (Polska, Czechy, Sowacja i Wg.
ry), republiki batyckie, Sowenia, Chorwacja i Malta
stan si w kocu czonkami Unii, ktrej obszar bdzjj
si pokrywa z zasigiem cywilizacji zachodniej w takiej
postaci, jaka na przestrzeni dziejw istniaa w Europie!
Logika cywilizacji narzuca podobny wynik, jeli cho^
dzi o poszerzenie skadu NATO. Zimna wojna zacza si
od rozszerzenia politycznej i militarnej kontroli Zwizku
Radzieckiego na Europ rodkow. Stany Zjednoczone
i kraje zachodnioeuropejskie utworzyy pakt NATO,
eby przez odstraszenie zapobiec sowieckiej agresji
i odeprze j w razie potrzeby. W dzisiejszym wiecie, po
zakoczeniu zimnej wojny, NATO ma jeden gwny ce
zapewnienie swojej przewagi przez niedopuszczenie da
ponownego rozcignicia przez Rosj politycznej i mili
tarnej kontroli nad Europ rodkow. Jako organizacja;!
ktra suy bezpieczestwu Zachodu, NATO jest otwarte
dla krajw z krgu kultury zachodniej, chccych si dJ
niego przyczy i speniajcych podstawowe wymaga*
nia w dziedzinie militarnej sprawnoci, demokracji
politycznej i cywilnej kontroli nad armi.
Polityka amerykaska wobec europejskiego systemu]
bezpieczestwa w okresie po zimnej wojnie przyja!
z pocztku bardziej uniwersalistyczn posta, co znalazj
o wyraz w Partnerstwie dla Pokoju, otwartym dlJ
wszystkich krajw europejskich, a w istocie euroazi
jatyckich. Akcentowano rwnie rol Organizacji BeZj
pieczestwa i Wsppracy w Europie. Znalazo to wyra*
268

wypowiedziach prezydenta Clintona podczas jego

europejskiej wizyty w styczniu 1994 roku: Granic
olnoci nie powinno okrela ani nowe zachowanie,
j dawna historia. Mwi do wszystkich, ktrzy chcieli
by wytyczy w Europie now lini podziau: nie wolno
nam wyklucza moliwoci lepszej przyszoci dla Euro
py - demokracji dla wszystkich, gospodarki rynkowej
dla wszystkich, krajw wspdziaajcych na rzecz wsp
lnego bezpieczestwa. Nie wolno nam poprzestawa na
maym". Jednake w rok pniej administracja amery
kaska uznaa znaczenie granic wytyczonych przez
,dawn histori" i zaaprobowaa poprzestanie na ma
ym" odzwierciedlajcym realia rnic midzycywilizacyjnych. Administracja przystpia do opracowania kry
teriw i kalendarza przyjmowania nowych czonkw do
NATO - najpierw bdzie to Polska, Wgry, Czechy
i Sowacja, potem Sowenia, a nastpnie prawdopodob
nie pastwa batyckie.
w

Rosja energicznie si przeciwstawia jakiemukolwiek

rozszerzaniu NATO, przy czym Rosjanie uznawani za
bardziej liberalnych i prozachodnich uywali argumen
tu, e krok taki bardzo wzmocni nacjonalistyczne i antyzachodnie siy polityczne w ich kraju. Poszerzenie
NATO tylko o kraje nalece tradycyjnie do krgu
zachodniego chrzecijastwa te jednak gwarantuje
Rosji, e czonkami paktu nie stan si Serbia, Bugaria,
Rumunia, Modawia, Biaoru i Ukraina, pki ta ostatnia
Pozostanie zjednoczona. Taki rozwj wydarze uwydatni
take rol Rosji jako pastwa-orodka odrbnej cywilicji prawosawnej, a wic jej odpowiedzialno za
utrzymanie porzdku w obrbie tego krgu kulturowego
a jego granicach.
Za

1 n

Przydatno stosowania kryterium cywilizacyjnego

<j Poszczeglnych krajw uwidacznia si w odniesieniu
Pastw batyckich. S to jedyne bye republiki

269

radzieckie, ktre pod wzgldem historycznym, k u l t u

wym i religijnym wyranie nale do krgu k u l t u zachodniej, a ich los zawsze ywo obchodzi Zachd
Stany Zjednoczone nigdy formalnie nie uznay i C r j
wczenia do Zwizku Radzieckiego, poparty ich deni
niepodlegociowe w czasie jego rozpadu i naciskay na
Rosjan, by ci stosowali si do ustalonego kalendarza
wycofania wojsk. Dano Rosjanom do zrozumienia, d
musz uzna, i pastwa batyckie znajduj si p
wszelk ewentualn stref wpyww, jak chcieliby!
obj bye radzieckie republiki. To osignicie adminis
tracji Clintona szwedzki premier okreli jako ,jedn
z jej najwaniejszych zasug dla bezpieczestwa i stabi
lizacji w Europie". Wspomogo ono rosyjskich demo
kratw, potwierdzono bowiem, e jakiekolwiek rewan-.l
ystowskie zamiary skrajnych rosyjskich nacjonalistw'
nie maj szans na powodzenie, poniewa Zachd wyra
nie si angauje po stronie batyckich republik .
ro

o z a !

O ile rozszerzeniu Unii Europejskiej i NATO po

wicono tak wiele uwagi, o tyle kulturowe przegrupo
wanie tych organizacji nie wyklucza ich ewentualnego^
zawenia. Jeden kraj niezachodni, Grecja, jest czon*"
kiem obu, inny za, Turcja, naley do NATO i ubiega
si o czonkostwo w Unii. Sytuacja ta jest rezultatem!
zimnej wojny. Czy po jej zakoczeniu, w wiecie po*]
dzielonym na cywilizacje, ma jeszcze racj bytu?
Pene czonkostwo Turcji w Unii Europejskiej stofj
pod znakiem zapytania, a czonkostwo w NATO spotkaoj
si z ostr krytyk ze strony Partii Dobrobytu. Zanosi
si jednak na to, e Turcja pozostanie w Sojusza
Pnocnoatlantyckim, dopki partia ta nie odniesij
miadcego zwycistwa w wyborach albo dopki Turcja
nie odrzuci w inny sposb dziedzictwa Ataturka i m j
zajmie pozycji przywdcy islamu. Nie jest to wykluczona
i mogoby by dla Turcji cakiem atrakcyjne, ale te ni*|
270

a s t p i najbliszej przyszoci. Bez wzgldu na rol

W NATO, Turcja bdzie w coraz wikszym stopniu
zabiega o swoje wasne, odrbne interesy na Ba
kanach, w wiecie arabskim i w Azji rodkowej.
Grecja nie naley do krgu cywilizacji zachodniej, ale
bya kolebk cywilizacji klasycznej, z ktrej ta pierwsza
wyrosa. W historycznym konflikcie z Turkami Grecy
uznali si za obrocw chrzecijastwa. Od Serbw,
Rumunw czy Bugarw rnili si tym, e ich historia
splataa si cile z histori Zachodu. Przy tym wszyst
kim Grecja stanowi jednak pewn anomali, jest prawo
sawnym autsajderem w zachodnich organizacjach.
Wsplnocie Europejskiej ani NATO nigdy nie byo z ni
atwo, z trudnoci dostosowuje si do ich zasad i norm.
Od poowy lat szedziesitych do poowy siedemdziesi
tych Grecj rzdzia junta wojskowa i kraj nie mg
przystpi do Wsplnoty Europejskiej, pki nie sta si
demokratyczny. Czsto mona byo odnie wraenie, e
greccy przywdcy z uporem godnym lepszej sprawy
naruszaj normy obowizujce w wiecie zachodnim
i antagonizuj zachodnie rzdy. Grecja bya biedniejsza
od innych krajw Wsplnoty i NATO, niejednokrotnie
prowadzia polityk gospodarcz bdc w sprzecznoci
z brukselskimi standardami. Przewodniczc Radzie
Wsplnoty Europejskiej w 1994 roku doprowadzaa in
nych jej czonkw do szau, a zachodnioeuropejscy poli
tycy w prywatnych wypowiedziach stwierdzali, e jej
obecno we Wsplnocie jest omyk.
W nowym wiecie po zakoczeniu zimnej wojny
Polityka Grecji zacza coraz bardziej odbiega od
Polityki Zachodu. Rzdy zachodnie energicznie si
Przeciwstawiy blokadzie Macedonii, doszo do tego, e
Komisja Europejska staraa si, by Europejski Trybuna
Prawiedliwoci wyda przeciw Grecji werdykt w tej
sprawie. Wobec konfliktw w byej Jugosawii Grecja
271

prowadzia polityk cakiem odmienn ni gwne J l

chodnie mocarstwa, aktywnie wspieraa Serbw i osteB
tacyjnie naruszaa sankcje naoone na nich przez Oto?*]
Gdy przesta istnie Zwizek Radziecki i zniko komunii
styczne zagroenie, okazao si, e Grecj i Rosj } 1
wsplne interesy w konfrontacji ze wsplnym wrogi 7
Turcj. Grecja pozwolia Rosji usadowi si w swoiel
czci Cypru, Grecy cypryjscy z entuzjazmem witali na
wyspie Rosjan i Serbw, swoich prawosawnych wspj. j
wyznawcw" . W 1995 roku dziaao na Cyprze okoo
dwustu firm bdcych wasnoci Rosjan, wydawano ^
gazety w jzyku rosyjskim i serbsko-chorwackim, a rzd
Grekw cypryjskich kupowa w Rosji znaczne iloci
broni. Grecja badaa wraz z Rosj moliwo transportu
kaukaskiej i rodkowoazjatyckiej ropy naftowej w rejon
Morza rdziemnego bugarsko-greckim rurocigiem
biegncym przez Turcj i inne kraje muzumaskie.
W swej polityce zagranicznej orientuje si w duej mierze
na kraje prawosawne. Z pewnoci zachowa formalne
czonkostwo w NATO i Unii Europejskiej, ale w miar
postpw procesu kulturowej rekonfiguracji bdzie ono
miao coraz mniejsze znaczenie, a zainteresowanym
Stronom przysporzy jeszcze wicej trudnoci. Grecja,
antagonistka Zwizku Radzieckiego w czasach zimnej
wojny, staje si po jej zakoczeniu sojuszniczk Rosji.
c

en

ROSJA I JEJ BLISKIE SSIEDZTWO

Spadkobierc carskiego, a nastpnie komunistyczneg j
imperium jest blok cywilizacyjny podobny pod wielom
wzgldami do europejskiego Zachodu. Pastwo-osroj
dek, Rosja (odpowiednik Francji i Niemiec), utrzymuj!
cise wizi z otaczajcym je krgiem w e w n t r z n y m i
ktry skadaj si dwie republiki z przewag ludno
272

nwiaskiej wyznania prawosawnego, Biaoru i Mojjawia, a take Kazachstan z 40 procentami ludnoci

Ipsyjskiej i Armenia, tradycyjnie bliska sojuszniczka
Rosji- W polowie lat dziewidziesitych wszystkie te
a j e miay prorosyjskie rzdy, ktre doszy na og do
Ladzy
wyniku wyborw. Bliskie, lecz luniejsze
tosunki cz Rosj z Gruzj (prawie w caoci prawo
sawn) i Ukrain (w znacznej wikszoci prawosawn),
|n to jednak kraje o mocnym poczuciu tosamoci
narodowej, ktre w przeszoci byy niepodlege. Na
awosawnych Bakanach Rosja utrzymuje bliskie stoflunki z Bugari. Grecj. Serbi i Cyprem, troch mniej
fcise z Rumuni. Muzumaskie republiki byego Zwiz| u Radzieckiego nadal s w duym stopniu zalene od
Rosji zarwno pod wzgldem gospodarczym, jak
i w kwestii bezpieczestwa. Dla odmiany republiki
batyckie, reagujc na przycigajc si Europy, usu
ny si skutecznie ze strefy rosyjskich wpyww.
Rosja tworzy wic blok z prawosawnym centrum pod
swoim kierownictwem. Otacza go bufor stosunkowo
sabych pastw islamskich, ktre Rosja w rnym
opniu kontroluje i bdzie si staraa nie dopuci, by
dostay si w orbit wpyww innych mocarstw. Ocze
kuje od wiata zaakceptowania tego systemu. Rzdy
innych pastw i organizacje midzynarodowe, jak stwierfci Jelcyn w lutym 1993 roku, powinny przyzna Rosji
specjalne penomocnictwa jako gwarantce pokoju i sta
bilizacji na obszarach dawnego Zwizku Radzieckiego".
B t e Zwizek Radziecki by supermocarstwem o inte
resach globalnych, o tyle Rosja to wielkie mocarstwo,
ktre ma swoje interesy regionalne i cywilizacyjne.
w

Prawosawne kraje byego Zwizku Radzieckiego od

bywaj zasadnicz rol w tworzeniu spjnego rosyjskiejBtfoku majcego co do powiedzenia w sprawach EuroB i wiata. W czasie rozpadu Zwizku Radzieckiego
273

wszystkie pi krajw podyo z pocztku kurs M

nacjonalistycznym, podkrelajc nowo uzyskan j J
podlego i dystansujc si od Moskwy. Uznanie J
aliw ekonomicznych, geopolitycznych i kulturowych
skonio nastpnie cztery z nich do wyboru prorosvi
skich rzdw i powrotu do prorosyjskiej polityki. Nard'
tych krajw spodziewaj si od Rosji pomocy i ochrom|
W pitym z nich, Gruzji, rosyjska interwencja wojskowi
wywoaa podobn zmian w stanowisku rzdu.
Armenia tradycyjnie utosamiaa swoje interesy z in>
teresami Rosji, a ta ostatnia z dum prezentowaa si
jako obroca Armenii przed muzumaskimi ssiadami
Stosunki te ulegy oywieniu po rozpadzie Zwizku
Radzieckiego. Ormianie uzalenili si od gospodarczej
i wojskowej pomocy Rosji i poparli j w kwestiach
dotyczcych stosunkw z byymi republikami radziec*
kimi. Oba kraje maj zbiene interesy strategiczne. I
W odrnieniu od Armenii, Biaoru ma sabe poczu
cie tosamoci narodowej. Jest jeszcze bardziej uzale
niona od rosyjskiej pomocy. Wielu jej mieszkacw, jak'
si wydaje, utosamia si z Rosj tak samo jak z was^
nym krajem. W styczniu 1994 roku ciao ustawodawcze
powoao na urzd prezydenta konserwatywnego zww
lennika Rosji, ktry zastpi centrystowskiego, umiarkoj
wanego nacjonalist. W lipcu 1994 roku 80 procent
elektoratu wybrao na prezydenta skrajnego prorosyj*
skiego polityka, zwolennika Wadimira yrinowskiego,Biaoru wczenie przystpia do Wsplnoty Niepodleg*^
ych Pastw, bya czonkiem-zaoycielem unii ekonomi
cznej z Rosj i Ukrain powoanej w 1993 roku, zgodzia
si na uni monetarn z Rosj, przekazaa Rosji swojjl
bro nuklearn i wyrazia zgod na stacjonowanie wojsfcj
rosyjskich na swoim terytorium do koca tego stuleciaj
W 1995 roku Biaoru, jeli nie liczy nazwy, b y
praktycznie czci Rosji.
n

274

i po uzyskaniu niepodlegoci przez Modawi w wyni|

a d u Zwizku Radzieckiego spodziewano si do
Powszechnie jej reintegracji z Rumuni. Obawa przed
Lkim rozwojem wydarze zaktywizowaa z kolei seces nisty y
zrusyfikowanej wschodniej czci
kraju- Popierany po cichu przez Moskw i czynnie
wspomagany przez rosyjsk 14. Armi, doprowadzi do
utworzenia Republiki Zadniestrzaskiej. Tymczasem
nastroje opowiadajce si za uni z Rumuni osaby, do
czego przyczyniy si gospodarcze problemy obu krajw
i ekonomiczny nacisk Rosji. Modawia przystpia do
Wsplnoty Niepodlegych Pastw i rozwina handel
z Rosj. W lutym 1994 roku prorosyjskie partie odniosy
decydujcy sukces w wyborach parlamentarnych.
W trzech wymienionych do tej pory pastwach re
akcja opinii publicznej na okrelon kombinacj in
teresw strategicznych i ekonomicznych wyonia rz
dy opowiadajce si za cisym zwizkiem z Rosj.
Podobnie pod wieloma wzgldami wygldao to na
Ukrainie. W Gruzji wydarzenia potoczyy si inaczej.
Gruzja bya krajem niepodlegym do 1801 roku, kiedy
jej wadca, krl Jerzy X I I I , zwrci si do Rosji o ochro
n przeciw Turkom. Po rewolucji padziernikowej od
zyskaa niepodlego na trzy lata, 1918-1921, ale bol
szewicy wczyli j si do Zwizku Radzieckiego. Po
jego rozpadzie znw proklamowaa niepodlego. Wy
bory wygraa nacjonalistyczna koalicja, ale jej przy
wdca zacz prowadzi autodestrukcyjn polityk re
presji i zosta w gwatowny sposb obalony. Eduard
A- Szewardnadze, byy minister spraw zagranicznych
Zwizku Radzieckiego, wrci do kraju, przej ster
adw i zosta zatwierdzony na funkcji prezydenta
w wyborach 1992 i 1995 roku. Musia jednak stawi
czoo separatystycznemu ruchowi w Abchazji, ktry
yska znaczn pomoc od Rosjan, a take rebelii
r 0 Z p

czn

r u c n

rz

Uz

275

pod wodz obalonego Gamsahurdii. Wzorem krla

rzego doszed do wniosku, e nie ma duego wyb J
i zwrci si o pomoc do Moskwy. Wojska r o s y j 3
interwenioway po jego stronie, w zamian za co Gruz3
przystpia do Wsplnoty Niepodlegych Pastw}
W 1994 roku Gruzini wyrazili zgod na utrzymywana
przez Rosjan trzech baz wojskowych na terytoriu
swego kraju przez czas nieokrelony. Rosyjska intej
wencja zbrojna, najpierw majca na celu osabienie
rzdu Gruzji, potem za jego utrzymanie, doprowadzido tego, e nastawieni niepodlegociowo Gruzini znj
leli si w obozie rosyjskim.
0

Po Rosji najludniejsz i najwaniejsz z byych republik

radzieckich jest Ukraina. Na przestrzeni dziejw nieral
bywaa niepodlegym pastwem, ale przez wikszow
epoki nowoytnej stanowia cz organizmu politycznego
rzdzonego przez Moskw. Zadecydoway o tym wydarz*'
nia z 1645 roku, kiedy Bohdan Chmielnicki, kozacki
przywdca powstania wymierzonego przeciw wadzy
Polakw, zgodzi si zoy przysig na wierno carowi!
w zamian za pomoc w walce z Polakami. Od tej pory a dj
1991 roku (jeli nie liczy krtkiego okresu niepodlegoci
w latach 1917-1920), obszar dzisiejszej Ukrainy podlega
politycznej kontroli Moskwy. Ukraina jest jednak krajeal
rozszczepionym, o dwch odrbnych kulturach. Cywilizuj
cyjny uskok, linia podziau midzy Zachodem a prawosal
wiem, przebiega przez sam jej rodek, i tak byo om
wiekw. W rnych epokach w przeszoci zachodnia
Ukraina wchodzia w skad Polski, Litwy, cesarstwa
austro-wgierskiego. Znaczna cz jej ludnoci to wyzna
cy Kocioa unickiego, ktry zachowa obrzdek prawosM
wny, ale uznaje zwierzchnictwo papiea. Mieszkancaj
zachodniej Ukrainy zawsze mwili po ukraisku i przejaj
wiali silne tendencje nacjonalistyczne. Ludno wschoCBj
niej Ukrainy jest w przewaajcej mierze prawosawnaj
276

I c z n a jej cz mwi po rosyjsku. Na pocztku lat

dziewidziesitych 22 procent ludnoci Ukrainy stanowiBftosjanie, a 31 procent ludzie posugujcy si rosyjskim
lako jzykiem ojczystym. W szkoach podstawowych i redfjeh wikszo dzieci i modziey uczya si po rosyjsku .
Na Krymie ludno rosyjska absolutnie przewaa. Wcho
dzi! on w skad Federacji Rosyjskiej do 1954 roku, kiedy to
Chruszczow przekaza go Ukrainie w gecie wdzicznoci
za decyzj Chmielnickiego sprzed 300 lat.
I Rnice midzy wschodni i zachodni Ukrain prze
jawiaj si w postawach mieszkacw tych czci kraju,
a przykad pod koniec roku 1992 jedna trzecia Rosjan
na zachodniej Ukrainie stwierdzia, e ucierpieli od
przejaww antyrosyjskiej wrogoci. W Kijowie wypo
wiedzi takich byo tylko 10 procent . Podzia na zachd
i wschd ujawni si bardzo dobitnie podczas wyborw
prezydenckich w lipcu 1994 roku. Urzdujcy prezydent
Leonid Krawczuk, pomimo bliskiej wsppracy z przy
wdcami Rosji okrelajcy si jako nacjonalista, zdoby
zna

UKRAINA: OKRGI WYBORCZE

I International Fundatlon for Etectoral Systems.

277

poparcie w 13 obwodach zachodniej Ukrainy, g ^ l

gosowao na niego do 90 procent wyborcw. Jego p J
ciwnik Leonid Kuczma, ktry podczas kampanii wybo <
czej uczy si dopiero mwi po ukraisku, zys^J
porwnywaln wikszo gosw w 13 wschodnich obwtw
dach. Kuczma wygra gosami 52 procent elektoratu-;
Nieznaczna wikszo ukraiskiego spoeczestwa pni
twierdzia wic w 1994 roku, e opowiada si za opcji
Chmielnickiego z 1654 roku. Jak stwierdzi pewien]
amerykaski ekspert, w czasie wyborw ujawni siei
a nawet skrystalizowa, rozam midzy zeuropeizowany!
mi Sowianami z zachodniej Ukrainy a rosyjsko-sowial
sk wizj tego, czym Ukraina by powinna. W gr wchodzi
nie tyle polaryzacja etniczna, co odrbne kultury" .
W rezultacie tego podziau stosunki midzy Ukraina]
a Rosj mog uoy si trojako. Na pocztku lat
dziewidziesitych rzutoway na nie powane problemy
dotyczce kwestii broni nuklearnej, Krymu, praw Rr>
sjan na Ukrainie, floty czarnomorskiej oraz stosunkw
gospodarczych. Panowaa do powszechna opinia, e
moe wybuchn konflikt zbrojny. Niektrzy zachodni'
analitycy twierdzili nawet, e Zachd powinien poprze
zachowanie przez Ukrain arsenau nuklearnego, bjl
odstraszy Rosjan od ewentualnej agresji . Jeeli jedB
nak liczy si czynnik cywilizacyjny, starcie midzy|
Ukraicami a Rosjanami raczej nie wchodzi w gr. Sa
to dwa narody sowiaskie, wyznajce przewanie pra*|
wosawie, od wiekw utrzymujce bliskie stosunki,
powszechnym zjawiskiem s maestwa mieszane!
Pomimo istnienia wysoce spornych kwestii oraz naciski!
skrajnych nacjonalistw po obu stronach, przywdcjl
obu krajw usilnie si starali zagodzi te spory, <M
w znacznej mierze im si powiodo. Wybr na stanowiSi
ko prezydenta Ukrainy w polowie 1994 roku polityki
otwarcie orientujcego si na Rosj jeszcze bardziej!
r2e

278

ograniczy prawdopodobiestwo powaniejszego konkrajami. O ile na innych

Radzieckiego dochodzio do
acitych walk midzy muzumanami i chrzecijanami,
wystpiy te napicia, a nawet walki midzy Rosjanami
narodami batyckimi, o tyle w 1995 roku nie do
chodzio do adnych aktw przemocy midzy Rosjanami
Ukraicami.
Druga, bardziej prawdopodobna ewentualno, to roz(pad Ukrainy wzdu linii cywilizacyjnego uskoku na dwa
odrbne organizmy. Cz wschodnia zapewne zlaaby si
Iz Rosj. Kwestia secesji wypyna po raz pierwszy
L kontekcie Krymu. Spoeczno Krymu, w tym 70
procent Rosjan, w referendum w grudniu 1991 opowie
dziaa si w znacznej wikszoci za niepodlegoci
Ukrainy i oddzieleniem od Zwizku Radzieckiego. W ma
ju 1992 roku parlament Krymu przegosowa uniezale
nienie si pwyspu od Ukrainy, pod ukraiskim nacis
kiem gosowanie zostao potem anulowane. Tymczasem
rosyjski parlament gosowa za anulowaniem cesji Krymu
na rzecz Ukrainy z 1954 roku. W styczniu 1994 roku
mieszkacy Krymu wybrali prezydenta, ktry w swej
kampanii akcentowa zjednoczenie z Rosj". To skonio
niektrych do postawienia pytania, czy Krym stanie si
drugim Grnym Karabachem lub Abchazj? Odpo
wied bya zdecydowanie negatywna - nowo wybrany
prezydent Krymu wycofa si z obietnicy przeprowadze
nia referendum w sprawie niepodlegoci i podj rozmo
wy z rzdem w Kijowie. W maju 1994 sytuacja znw si
zaognia, gdy krymski parlament opowiedzia si za
Przywrceniem konstytucji z 1992 roku, ktra praktycz
n e uniezaleniaa pwysep od Ukrainy. Jeszcze raz
fcdnak, dziki zachowaniu powcigliwoci przez rosyj
skich i ukraiskich przywdcw, udao si zapobiec
obuchowi przemocy, a wybranie w dwa miesice pniej

ffliktu midzy obydwoma

Lbszarach byego Zwizku

10

279

prorosyj skiego Kuczmy na urzd prezydenta TJkrai

znacznie osabio secesyjne denia Krymu.
Wybr ten postawi jednak na porzdku dziennyJ
ewentualno secesji zachodniej Ukrainy od kraju coraj
bardziej zacieniajcego stosunki z Rosj. Cz RosjaJ
wcale nie byaby temu przeciwna. Pewien rosyj J
genera uj to w nastpujcych sowach: Ukraina!
a raczej wschodnia jej cz, wrci do nas za p i J
dziesi czy pitnacie lat. Zachodnia Ukraina moe
sobie i do diaba!" . Taki kadubowy kraj nie byrjj
jednak zdolny do przeycia bez znacznej i skutecznej
pomocy z Zachodu. A pomocy takiej mona by si bya]
spodziewa tylko w wypadku, gdyby stosunki mid j
Zachodem i Rosj powanie si pogorszyy i wrciy do
stanu podobnego jak w okresie zimnej wojny.
Trzeci, bardziej prawdopodobny scenariusz wyglda
tak, e Ukraina pozostanie zjednoczona, rozszczepiona
kulturowo, niepodlega i bdzie cile wsppracowa
z Rosj. Gdy zostan rozwizane przejciowe kwestii
dotyczce broni atomowej i si zbrojnych, pojawi si na
porzdku dziennym najpowaniejsze, dugofalowe probf
lemy o charakterze ekonomicznym. Wsplnota kulturowa?
i bliskie zwizki osobowe uatwi ich rozwizywanie. Jal
podkreli John Morrison, relacja midzy Rosj a Ukrain!
jest dla wschodniej Europy tym samym, co dla zachodnia
relacja midzy Francj a Niemcami . Ta druga stanowi
orodek Unii Europejskiej, ta pierwsza ma podstawowe;
znaczenie dla jednoci wiata prawosawnego.
s

12

WIELKIE CHINY I STREFA WSPLNEJ

PROSPERITY
Historycznie rzecz biorc, wyobraenie Chin o samy
sobie przedstawiao si nastpujco: Chiny obejmuj
280

L} ciw chisk stref", do ktrej zalicza si Kore,

Wietnam, wyspy Liu Chiu, a czasami Japoni, stref
jodkowoazjatyck zamieszkan przez nie.bdcych
Chiczykami Mandurw, Mongow, Ujgurw, ludy
tureckie i Tybetaczykw, ktra musi by kontrolowana
wzgldw bezpieczestwa, i zewntrzn stref"
barbarzycw, od ktrych oczekiwano jednak, e bd
Ikada Chinom danin i uznawa ich wyszo" .
Wspczesna cywilizacja chiska ma podobn struktur.
Skada si na ni centralny orodek zamieszkany przez
Idzennych Chiczykw (Han), pooone nieco dalej
prowincje, ktre s czci Chin, ale maj znaczn
autonomi, prowincje stanowice pod wzgldem praw
nym cz Chin, lecz zamieszkane przez due grupy
ludnoci z innych krgw kulturowych (Tybet, Xinjiang),
kraje z ludnoci chisk, ktre na ustalonych warun
kach zostan przyczone do Chin albo te jest to bardzo
prawdopodobne (Hongkong, Tajwan), jedno pastwo
z przewag ludnoci chiskiej w coraz wikszym stopniu
Orientujce si na Pekin (Singapur), wpywowe spoecz
noci chiskie w Tajlandii, Wietnamie, Malezji, Indone
zji i na Filipinach, oraz kraje niechiskie (Korea Pnoc
na i Korea Poudniowa, Wietnam), posiadajce jednak
wiele elementw chiskiej konfucjaskiej kultury.
I W latach pidziesitych Chiny uwaay si za so
jusznika Zwizku Radzieckiego. Po rozamie ujrzay
si w roli przywdcy Trzeciego wiata przeciwstawia
jcego si obu supermocarstwom, co pocigno za
sob ogromne koszty i przynioso niewiele korzyci.
Po zmianie polityki amerykaskiej za administracji
Nbcona Chiny ubiegay si o pozycj strony trzeciej
1 ukadzie si midzy dwoma supermocarstwami.
Wsppracoway blisko ze Stanami Zjednoczonymi
' I latach siedemdziesitych, kiedy Stany wydaway
f sabe, po czym zajy bardziej wywaon pozycj
a

13

281

w latach osiemdziesitych, gdy zwikszy si amenj

kaski potencja militarny, a Zwizek Radziecki p ^
upada gospodarczo i coraz bardziej grzz w A f g j l
stanie. Z kocem rywalizacji supermocarstw chiski
karta" stracia jednak wszelk warto i Chiny musiay]
jeszcze raz okreli swoj pozycj na arenie midzy]
narodowej. Postawiy sobie dwa cele: sta si centrum]
chiskiej kultury, pastwem-orodkiem i cywilizacyj]
nym magnesem, ku ktremu bd ciy wszystkiej
inne chiskie spoecznoci, i odzyska utracon w XIX
wieku tradycyjn pozycj mocarstwa-hegemona Azji
Wschodniej.
Te nowe role, jakie graj Chiny, mona ju dostrzec]
Po pierwsze, przejawiaj si w sposobie, w jaki Chiny
okrelaj wasn pozycj na arenie midzynarodowej.
Po drugie, w znacznym zaangaowaniu gospodarczym
chiskich emigrantw w kraju ich pochodzenia. PJ
trzecie, w coraz cilejszych zwizkach ekonomicznych,:
politycznych i dyplomatycznych, jakie rozwijaj z Chi|
nami trzy gwne chiskie organizmy (Hongkong, Taj-|
wan i Singapur), a take w coraz wikszym cieniu ku
Chinom tych krajw Azji Poudniowo-Wschodniej,
w ktrych Chiczycy maj znaczce wpywy polityczne.
Rzd chiski postrzega swj kraj jako pastwo-o
rodek cywilizacji chiskiej, na ktry powinny si orien*|
towa wszystkie pozostae chiskie spoecznoci. Za|
rzuciwszy ju dawno starania o promowanie swoichj
interesw za granic poprzez lokalne partie komunis-3
tyczne, rzd ten pragnie zaj pozycj reprezentanta
chiskoci na skal wiatow" . W jego pojciu udziej
chiskiego pochodzenia, nawet bdcy obywatelami
innego kraju, s czonkami chiskiej wsplnoty, przeZj
co w jakiej mierze podlegaj chiskim wadzom. Chmi
sk tosamo zaczto definiowa w kategoriach
1
wych. Jak si wyrazi pewien uczony z ChRL, Chmi
0

arj

r a s 0

282

ykw czy rasa, krew i kultura". W poowie lat

o^iewidziesitych coraz czciej dao si o tym sysze
rde rzdowych i w prywatnych rozmowach z Chi
czykami. Dla Chiczykw i ludzi chiskiego pochodze
nia yjcych w innych krajach miarodajny dla okre
lenia tosamoci staje si test lustra". Popatrz no
tylko w lustro" - napominaj propekiscy Chiczycy
swoich pobratymcw usiujcych zasymilowa si w in
nych spoeczestwach. Chiczycy z diaspory czyli huaren, ludzie chiskiego pochodzenia, w odrnieniu od
zhongguoren, zamieszkaych w chiskim pastwie, w co
raz wikszym stopniu artykuuj koncepcj Chin kul
turowych" bdc przejawem ich gonshi, czyli wsplnej
wiadomoci. Tosamo chiska, na ktr Zachd
przypuszcza w XX wieku tak wiele atakw, ulega
obecnie przeformuowaniu w kategoriach trwaych ele
mentw chiskiej kultury .
Na przestrzeni dziejw tosamo ta rwnie dawaa
si pogodzi z rozmaitymi odniesieniami do centralnych
wadz chiskiego pastwa. To poczucie tosamoci
kulturowej uatwia rozwj stosunkw gospodarczych
midzy rnymi chiskimi organizmami i jest przez
ten rozwj wzmacniane. Stanowi to z kolei wany
czynnik wzrostu gospodarczego w samych Chinach
i poza nimi, co dostarcza psychologicznych i material
nych bodcw pogbiajcych chisk kulturow to
samo.
z e

15

Wielkie Chiny" nie s wic wycznie koncepcj

abstrakcyjn. To szybko rozwijajcy si fakt kulturowy
gospodarczy, ktry zaczyna si stawa faktem poli
tycznym. Imponujcy rozwj ekonomiczny w latach
siemdziesitych i dziewidziesitych by dzieem
Chiczykw: tych z Pastwa rodka, tych z krajw
danych tygrysami" (trzy z czterech s chiskie) i tych
r Azji Poudniowo-Wschodniej. Gospodarka wschodniej
1

283

Azji staje si coraz bardziej chiskocentryczna i \M

minowana przez Chiczykw. Chiczycy z Hongkong
Tajwanu i Singapuru dostarczyli znacznej czci kapjj
talu, ktremu ChRL zawdzicza rozwj gospodarczy!
w latach dziewidziesitych. Chiczycy zamorscy
w Azji Poudniowo-Wschodniej zajmowali dominuj
pozycje w gospodarce swoich krajw. Na pocztku l t
dziewidziesitych stanowili 1 procent ludnoci Pm.
pin, ale kontrolowali 35 procent obrotw krajowych
firm. W poowie lat dziewidziesitych stanowili 2-3
procent mieszkacw Indonezji, lecz w ich rkacM
byo okoo 70 procent prywatnego kapitau krajowego!
Kontrolowali 17 z 25 najwikszych przedsibiorstw,
a jeden chiski konglomerat wytwarza podobno 5 prol
cent indonezyjskiego produktu narodowego brutto
(PKB). W Tajlandii na pocztku lat dziewidziesitych!
Chiczycy stanowili 10 procent ludnoci, ale w ich
rkach byo dziewi z dziesiciu najwikszych g r u l
firm i wytwarzali 50 procent PKB. W Malezji, gdzie
stanowi mniej wicej jedn trzeci mieszkacowi
prawie cakowicie zdominowali gospodark . Pozi
Japoni i Kore gospodarka Azji Wschodniej jest prakl
tycznie w chiskich rkach.
Zr

ce

16

Powstanie tej chiskiej strefy wsplnej prosperity

uatwia w znacznej mierze bambusowa sie" rodzin^
nych powiza, kontaktw osobistych i wsplnej kul!
tury. Chiczykom zamorskim o wiele atwiej byo robi
interesy w Chinach ni ludziom z Zachodu czy Japoj
czykom. Wzajemne zaufanie opiera si tutaj na osobisij
tych stosunkach, nie na umowach, przepisach prawnych!
czy innych dokumentach. Biznesmeni z Zachodu lepiej
sobie radz w Indiach ni w Chinach, gdzie nienaruszaM
no umowy zaley od osobistej relacji midzy zawieraj
jcymi j stronami. Pewien Japoczyk w 1993 rokij
stwierdzi z zazdroci, e Chiny skutecznie wykorzy 1
284

K j y dziaajc ponad granicami sie chiskich kup

cw z Hongkongu, Tajwanu i Azji Poudniowo-Wschod
niej"
P y
amerykaski biznesmen, Chiy y zamorscy s niezwykle przedsibiorczy, znaj
jzyk, nawizuj kontakty dziki 'bambusowej sieci'
rodzinnych powiza. Maj pod tym wzgldem ogromn
przewag nad kim, kto musi konsultowa si z rad
nadzorcz w Akron czy Filadelfii". Potwierdzi to Lee
Kuan Yew: Pod wzgldem etnicznym jestemy Chi
czykami. Mamy wsplne cechy uksztatowane przez
wsplne dziedzictwo i kultur. Ludzie z natury czuj
sympati do podobnych sobie pod wzgldem cech
fizycznych. To poczucie bliskoci jest jeszcze silniejsze,
kiedy czy ich kultura i jzyk. atwo nawizuje si
stosunki, atwo te o zaufanie, ktre w biznesie jest
podstaw wszelkich dziaa" . Pod koniec lat osiem
dziesitych i w latach dziewidziesitych Chiczycy
z diaspory udowodnili sceptycznemu wiatu, e konek
sje oparte na wsplnocie jzyka i kultury mog skutecz
nie zastpi brak rzdw prawa oraz przejrzystych regu
J

cZ

r z

z n a

18

1 przepisw". Rola wsplnoty kulturowej jako podstawy

rozwoju ekonomicznego przejawia si dobitnie na I I kon
ferencji chiskich przedsibiorcw z caego wiata, ktra
zebraa si w Hongkongu w listopadzie 1993 roku.
Okrelono j jako wielk uroczysto ku czci chi
skiego triumfalizmu" . W chiskim krgu kulturo
wym, jak wszdzie indziej, wsplnota kulturowa uatwia
gospodarcze zaangaowanie.
,9

Ograniczenie kontaktw gospodarczych Zachodu

Chinami po wydarzeniach na Placu Tiananmen (po
dekadzie przyspieszonego rozwoju gospodarczego) stworzyo dla Chiczykw z diaspory okazj i bodziec do wyzystania kapitau, jakim bya wsplna kultura i konkty osobiste. Zainwestowali w Chinach bardzo duo,
Wskutek czego dynamicznie rozwiny si rnorodne
2

0r

te

285

kontakty ekonomiczne midzy chiskimi spoecznoci!

mi. W1992 roku 80 procent bezporednich zagranicznych
inwestycji w Chinach (11,3 mld dolarw) pochodzio ort!
Chiczykw zamorskich, przede wszystkim z Hongkongu
(68,3 procent), ale take z Tajwanu (9,3 procent), S i n g l
ru, Makao i innych krajw. Japonia miaa w caoci tych
Inwestycji udzia rzdu 6,6 procent, a Stany Zjednoczono
4,6 procent. Z caoksztatu zakumulowanych zagranicB
nych inwestycji na sum 50 mld dolarw 67 proceni
pochodzio z chiskich rde. Rwnie imponujcy by
wzrost obrotw handlowych. Eksport z Tajwanu do ChrJ
zwikszy si od prawie zerowego poziomu w 1986 rokiJ
do 8 procent caoci tajwaskiego eksportu w 1993
w ktrym to roku wzrasta w tempie 35 procent. Eksport
z Singapuru do Chin wzrs w 1992 roku o 22 procent,
podczas gdy cao eksportu tego kraju zwikszya si]
o niecae 2 procent. Jak zauway w 1993 roku Murray
Weidenbaum, pomimo obecnej dominacji japoskiej
w tym regionie, opierajca si na Chiczykach gospodar
ka Azji szybko si rozwija w nowe epicentrum przemysu!
handlu i finansw. W tym strategicznym regionie znajdu
j si znaczne zasoby technologii i zdolnoci wytwrczych
(Tajwan), wysoko rozwinity orodek przedsibiorczoci,
marketingu i usug (Hongkong), wietna sie komunika
cji (Singapur), ogromne zasoby kapitau finansowego;
(wszystkie trzy kraje) oraz niezmierzone zasoby ziemil
bogactw naturalnych i siy roboczej (Chiny)" . Chin*
kontynentalne stanowi w dodatku potencjalnie njwikj
szy ze wszystkich rozwijajcych si rynkw, a w poowie*
lat dziewidziesitych poczynione w tym kraju inwestyj
cje zaczto coraz bardziej nastawia - obok eksportu - naj
zaopatrywanie rynku wewntrznego.
apv

20

Chiczycy w Azji Poudniowo-Wschodniej s w r o i

nym stopniu zasymilowani z miejscow ludnoci!
wrd ktrej czsto panuj antychiskie nastroje. Niej
286

Ldy,

jak w Medanie w Indonezji w kwietniu 1994,

przeradzaj si one w akty przemocy. Cz Malajw
j Indonezyjczykw odniosa si krytycznie do chiskich
inwestycji w Pastwie rodka, traktujc to jako uciecz
k kapitau. Przywdcy polityczni z prezydentem Suhar
to na czele musieli zapewnia spoeczestwa swoich
krajw, e nie wyrzdzi to szkody ich gospodarce.
Chiczycy w Azji Poudniowo-Wschodniej zapewniali
i kolei, e s lojalni przede wszystkim wobec krajw,
ktrych si urodzili, a nie wobec ojczyzny swych
przodkw. Na pocztku lat dziewidziesitych odpyw
chiskiego kapitau z krajw Azji Poudniowo-Wschod
niej do Chin by rwnowaony duym napywem taj
waskich inwestycji na Filipiny, do Malezji i Wietnamu.
Poczenie rosncej potgi gospodarczej i wsplnoty
kulturowej sprawio, e Hongkong, Tajwan i Singapur
coraz bardziej zacieniay stosunki z Chinami kon
tynentalnymi. Przygotowujc si do przekazania wadzy,
ktre miao niebawem nastpi, Chiczycy z Hongkon
gu zaczli si przystosowywa do sytuacji, w ktrej
bd rzdzeni z Pekinu, a nie z Londynu. Biznesmeni
i inne osoby publiczne coraz rzadziej krytykowali Chiny
czy postpowali w sposb, ktry mgby je urazi. Jeli
za co takiego zrobili, wadze chiskie nie wahay si
z szybkim odwetem. W1994 roku kilkuset biznesmenw
wsppracowao z Pekinem i penio funkcje doradcw
do spraw Hongkongu" w czym, co byo w praktyce
gabinetem cieni. Na pocztku lat dziewidziesitych
chiskie wpywy gospodarcze w Hongkongu niepomier
nie wzrosy - w 1993 roku ChRL inwestowaa tam
Wicej ni Japonia i Stany Zjednoczone razem wzite .
poowy lat dziewidziesitych integracja gospodar
cza Hongkongu z Chinami kontynentalnymi bya prakycznie zakoczona. Integracja polityczna ma si doko
na 1997 roku.
w

21

U o

287

Tajwan pozostawa w tyle za Hongkongiem i -1

chodzi o stosunki z Chinami kontynentalnymi. Istot
zmiany zaczy si jednak w latach osiemdziesity v
Po 1949 roku obie chiskie republiki przez trzydzi <3
lat nie uznaway nawzajem swojego istnienia ani legaj
noci, nie komunikoway si ze sob i byy faktyczni*
w stanie wojny, co przejawiao si od czasu do czasl
wymian ognia na przybrzenych wyspach. Kiedy Den*
Xiaoping umocni si przy wadzy i rozpocz procj
reform politycznych, rzd ChRL wykona jednak s z e r j
posuni pojednawczych. Rzd Tajwanu zareagowa raj
nie w 1981 roku i zacz odchodzi od polityki trzeci
nie" - adnych kontaktw, adnych negocjacji, adnegJ
kompromisu z Chinami kontynentalnymi. W maju 1986
roku doszo do pierwszych rozmw midzy przedstawi
cielami obu stron. Dotyczyy one zwrotu samolotu
tajwaskiego uprowadzonego na kontynent. W nastpi
nym roku Tajwan znis zakaz podry do Chin koni
tynentalnych .
Do szybkiego rozwoju stosunkw gospodarczych mia|
dzy Tajwanem a kontynentem, jaki potem nastpi
przyczynia si w znacznym stopniu wsplna chisko"
i wynikajce z niej wzajemne zaufanie. Jak zauwayjg
gwny tajwaski negocjator, Chiczycy z Tajwanu i Chin
kontynentalnych mieli silne poczucie wizw krwi, kadjj
z tych spoecznoci bya dumna z osigni drugiej. Do
koca 1993 roku Tajwaczycy odwiedzili kontynent 4,2
min razy, a Chiczycy z ChRL 40 tys. razy przybyli na
Tajwan. Codziennie wymieniano 40 tys. listw i prowaj
dzono 13 tys. rozmw telefonicznych. Obroty handlowi
midzy dwiema chiskimi republikami osigny w 19981
roku warto 14,4 mld dolarw, a 20 tys. tajwaskiej
biznesmenw zainwestowao cznie na kontynencJl
- wedug rnych szacunkw - od 15 do 30 mld dolarw.]
Tajwaczycy coraz wiksz uwag skupiali na ChinaCB
c

22

288

Ipntynentalnych, a powodzenie ich kraju coraz bardziej

jeao od ogromnego ssiada. Pewien wysoki rang
jdnik z Tajwanu stwierdzi w 1993 roku: Do lat
Egiemdziesitych najwaniejszym dla Tajwanu rynkiem
ya Ameryka, ale teraz, w latach dziewidziesitych,
| L m y , e kontynent stanowi najbardziej istotny czynnik
przesdzajcy o naszym sukcesie gospodarczym". In
westorw z Tajwanu przycigaa przede wszystkim tania
L j robocza, ktrej na wyspie brakowao. W 1994 roku
wstpi odwrotny proces korygowania zachwianej rw
nowagi midzy prac a kapitaem w stosunkach midzy
fcbydwoma krajami, kiedy tajwaskie przedsibiorstwa
fcolowu ryb zatrudniy na swoich statkach 10 tys. Chi
czykw z kontynentu .
Rozwj stosunkw gospodarczych doprowadzi do
egocjacji midzy obydwoma rzdami. W 1991 roku
(Tajwan utworzy Fundacj ds. Wymiany w Cieninie
fStraits Exchange Foundation), a Chiny kontynentalne
I Stowarzyszenie ds. Kontaktw przez Cienin Taj
wask (Association for Relations across the Taiwan
ptrait). Pierwsze spotkanie odbyo si w kwietniu 1993
loku w Singapurze, nastpne na kontynencie i na
JjTajwanie. W sierpniu 1994 roku osignito przeomojfcre" porozumienie w szeregu kluczowych kwestii. Poja
wiy si spekulacje na temat ewentualnego szczytu
przywdcw obu pastw.
e

2:i

I W poowie lat dziewidziesitych Tajpej i Pekin

Iziel jeszcze zasadnicze kwestie sporne, w tym sprawa
Suwerennoci, czonkostwo Tajwanu w organizacjach
midzynarodowych i ewentualno ponownego okrePenia si Tajwanu jako niezalenego pastwa. Ta
Ptatnia perspektywa coraz bardziej si jednak odfalaa. Gwna rzeczniczka niepodlegoci, DemokraW zna Partia Postpowa, przekonaa si, e wyborcy
P ycz sobie pogorszenia stosunkw z ssiadem
c

289

na kontynencie, a optowanie za niepodlegoci p

J
szyoby jej szanse w wyborach. Przywdcy partii n 3
krelali wic, e po dojciu do wadzy nie bd ^
kwestii wysuwali jako priorytetowej. Oba rzdy
rwnie zainteresowane potwierdzeniem chiskiej 3
werennoci nad Spratly i innymi wyspami na Mora
Poudniowochiskim i zagwarantowaniem przez Stan
Zjednoczone klazuli najwikszego uprzywilejowania
w handlu dla Chin kontynentalnych. W pierwszej } ! 3
wie lat dziewidziesitych oba pastwa chiskie powo
li, lecz zauwaalnie i nieuchronnie zbliay si do siebial
a rozwijajce si kontakty gospodarcze i wsplna tosaJ
mo kulturowa byy podstaw wsplnych interesw. 1
Proces ten uleg niespodziewanemu zahamowaniuw 1995 roku, kiedy wadze tajwaskie podjy aktywni
starania o uznanie dyplomatyczne i przystpienie do
organizacji midzynarodowych. Prezydent Lee Teng-hui
zoy prywatn" wizyt w Stanach Zjednoczonych*
W grudniu 1995 roku odbyy si na Tajwanie wybory do
wadz ustawodawczych, a w marcu 1996 - wyboryj
prezydenckie. Rzd chiski zareagowa na to przeprawa^
dzeniem prb z pociskami rakietowymi na wodach
w pobliu gwnych tajwaskich portw oraz manewr^j
wojskowych koo wysp kontrolowanych przez Tajwansj
Wyoniy si w zwizku z tym dwie kluczowe kwestie*!
Jedna na teraz - czy Tajwan moe pozosta demokrai
tyczny bez uzyskania formalnej niepodlegoci? Drugai
dotyczy przyszoci - czy moe by demokratyczny, m i
zachowujc faktycznej niepodlegoci?
0

po

Stosunki Tajwanu z Chinami kontynentalnymi przej

szy przez dwie fazy i mog wkroczy w trzeci. Przel
dziesitki lat rzd nacjonalistw pretendowa do mian
rzdu caych Chin, co oznaczao nieuchronny konflikl
z wadzami, ktre praktycznie rzdziy caymi Chinami
z wyjtkiem Tajwanu. W latach osiemdziesitych wadzej
290

TajP J odstpiy od tych pretensji i okreliy si jako

zd Tajwanu", co umoliwio dostosowanie si do
I odzonej na kontynencie koncepcji Jednego kraju,
dwch systemw". Rne osoby i grupy na Tajwanie
odkrelay jednak coraz bardziej jego odrbn kul
turow tosamo, stosunkowo krtki okres pozostawa
nia Pd chiskim panowaniem oraz miejscowy jzyk,
niezrozumiay dla tych, ktrzy znaj wycznie mandaryski. Prbowali w gruncie rzeczy okreli spoe
czestwo tajwaskie jako niechiskie, co usprawied
liwioby niezaleno od Chin. Rwnie wzmoona
aktywno wadz tajwaskich na arenie midzynarodo
wej miaa, jak si zdaje, sugerowa, i jest to odrbne
pastwo, nie za cz Chin. Samookrelanie si wadz
Tajwanu przeszo wic przez nastpujce stadia: rzd
caych Chin - rzd czci Chin - rzd nie majcy nic
wsplnego z Chinami. Ta ostatnia ewentualno, bdca
sformalizowaniem faktycznej niepodlegoci, jest ab
solutnie nie do przyjcia dla wadz w Pekinie, ktre
nieraz potwierdzay, e gotowe s uy siy, by do tego
nie dopuci. Chiscy przywdcy owiadczali take, i
po inkorporacji Hongkongu w 1997 roku i Makao w 1999
roku podejm dziaania, by i Tajwan poczy z kon
tynentem. Przebieg wypadkw bdzie zalea, jak si
mona domyli, od poparcia samych Tajwaczykw
dla formalnej niepodlegoci, od wynikw walki o poli
tyczn sched w Pekinie - toczca si rozgrywka rozpala
nacjonalizm wrd przywdcw politycznych i woj
skowych, a take od rozbudowy chiskiego potencjau
nlitarnego, ktry umoliwiby blokad Tajwanu lub
urwazj na Tajwan. Wyglda na to, e na pocztku XXI
wieku Tajwan ulegajc przymusowi, dostosowujc si,
co najbardziej prawdopodobne, pod wpywem jednego
drugiego czynnika, cilej si zintegruje z Chinami
ntynentalnymi.
a

291

Do koca lat siedemdziesitych stosunki mied J

bardzo pryncypialnie antykomunistycznym S i n g , J
rem a Chisk Republik Ludow byy lodowate. L J
Kuan Yew i inni singapurscy politycy wyraali ]
z pogard o zacofaniu Chin. Jednake w miar postp<w
rozwoju gospodarczego, ktry zacz si w Chinaclj
w latach osiemdziesitych, Singapur przystpi do rei
orientacji swej polityki w sposb typowy dla tych, co
opowiadaj si po stronie odnoszcej sukcesy. Do 19g3
roku zainwestowa w Chinach 1,9 mld dolarw, w nal
stpnym roku ogosi plan zbudowania koo Szanghaju]
przemysowego zespou miejskiego o nazwie SingapuJ
I I " . Byaby to miliardowa inwestycja. Lee sta si gor-1
liwym propagatorem gospodarczych sukcesw Chin i niJ
kry podziwu dla ich potgi. W 1993 roku owiadczy:]
Chiny s tam, gdzie si co dzieje" . Do tej pory]
Singapur inwestowa gwnie w Malezji i IndonezjiJ
teraz przenis swe zagraniczne inwestycje do Chin.]
W 1993 roku realizowano tam poow zagranicznych:
przedsiwzi wspieranych przez rzd singapurski. Pod-]
czas swej pierwszej wizyty w Pekinie w latach siedem-j
dziesitych Lee Kuan Yew upar si podobno, ebjl
rozmawia z chiskimi przywdcami po angielsku, a nidj
po chisku. Trudno sobie wyobrazi, eby zrobi coj
takiego dwadziecia lat pniej.
ap

24

ISLAM: WIADOMO BEZ CISEJ WIZI

ne c z y

n i e

LeligU
y^^
J
~
wymagaj takiego oddania
i. g a o w a n i a . Na linii kontinuum wiodcej od mniejLzych
wikszych jednostek krzywa nasilenia
lojalnoci w krgu cywilizacji zachodniej wybrzusza si
rodku, przybierajc ksztat odwrconego U. W wie
cie islamu wyglda to prawie dokadnie odwrotnie,
najsabsza jest lojalno wobec jednostek porednich.
Jak stwierdzi Ira Lapidus, dwie podstawowe, pierwot
ne i trwae struktury" to z jednej strony rodzina, klan
i plemi, z drugiej za Jednostki kulturowe, religijne
j jeszcze wiksze od nich imperium" . Podobnego
zdania jest libijski uczony: Trybalizm i religia (islam)
odgryway i nadal odgrywaj wan i decydujc rol
iw spoecznym, ekonomicznym, kulturalnym i politycz
nym rozwoju arabskich spoeczestw i systemw poli
tycznych. S w istocie tak ze sob splecione, e uznaje
si je za najwaniejsze czynniki i zmienne ksztatujce
i determinujce arabsk kultur polityczn oraz poli
tyczn mentalno Arabw". Plemiona stanowiy zawsze
centraln kategori w polityce pastw arabskich, z kt
rych wiele to po prostu plemiona z flagami", jak to
okreli Tahsin Baszir. Zaoycielowi Arabii Saudyjskiej
powiodo si gwnie dziki temu, e potrafi stworzy
koalicj plemion, uciekajc si przy tym do rnych
sposobw, midzy innymi inicjowania midzyplemiennych maestw. Polityka saudyjska nadal ma w znacz
nej mierze charakter plemienny - polega na podeganiu
jednych plemion przeciw drugim, Sudajri przeciw
Szammarom. W dziejach Libii liczyo si co najmniej
osiemnacie wikszych plemion, a w Sudanie jest ich
Podobno piset. Najwiksze skupia 12 procent miesz
kacw kraju
c

aan

d o

c o r a z

25

W wiecie arabskim i oglnie w muzumaskim strukj

tura lojalnoci politycznej wygldaa odwrotnie ni na
Zachodzie, gdzie jej gwnym obiektem byo i ) ^
pastwo narodowe. Wsze lojalnoci s podporzdj
kowane lojalnoci wobec pastwa narodowego i w niejj
si zawieraj. Szersze grupy - wsplnoty jzykowe*
e S

292

I W Azji rodkowej pojcie narodowoci nie byo znane

pa przestrzeni dziejw. Obowizywaa lojalno wobec
plemienia, klanu, wielkiej rodziny, nie wobec pastwa".
293

Z drugiej strony, ludzi czy wsplny jzyk, religdf

kultura i styl ycia", a islam by najmocniejsz
\
jednoczc, bardziej ni wadza emira". U Czeczenw!
i pokrewnych ludw pnocnego Kaukazu byo oko
setki klanw grskich" i siedemdziesit nizinnych"
ktre kontroloway ycie polityczne i gospodarcze do
takiego stopnia, e mwio si o czeczeskiej ggJ
podarce klanowej", w odrnieniu od radzieckiej, p j J
nowej .
W caym wiecie islamu lojalno obowizywaa prze,
de wszystkim wobec maej grupy i wobec wielkiej
religijnej wsplnoty, plemienia i ummy. Pastwo narJ
dowe mniej si liczyo. W wiecie arabskim istniejc!
pastwa maj problem z legitymizacj, powstay bowiem
w wikszoci na mocy arbitralnej czy wrcz kaprynej
decyzji europejskich imperialistw, a ich granice czsto
nawet przecinaj obszary zamieszkane przez grupy
etniczne w rodzaju Berberw i Kurdw. Pastwa te
podzieliy nard arabski, z drugiej jednak strony zjedl
noczone pastwo panarabskie nigdy nie powstao. Kon*
cepcja suwerennych pastw jest na dodatek nie do
pogodzenia z wiar w najwysz wadz Boga i pierwf
szestwo wsplnoty wiernych. Fundamentalizm islam
ski, bdc ruchem rewolucyjnym, odrzuca pastwo
narodowe na rzecz jednoci islamu, podobnie jak markj
sizm odrzuca je, uznajc prymat jednoci midzynarol
dowego proletariatu. O saboci pastwa narodowego!
w islamie wiadczy rwnie fakt, e chocia po I I wojnie
dochodzio do licznych konfliktw midzy muzuman^
skimi grupami, powaniejsze wojny midzy pastwowi
byy rzadkoci. Najwiksze z nich to inwazje Iraku n i
kraje ssiednie.
s m

21

W latach siedemdziesitych i osiemdziesitych t i

same czynniki, ktre doprowadziy do Odrodzenia Isj
amu w poszczeglnych krajach, sprawiy rwnie, z l
294

Muzumanie bardziej zaczli si utosamia z umm

F y te cywilizacj islamu jako caoci. W poowie lat
osiemdziesitych pewien uczony pisa:
Dekolonizacja, przyrost ludnoci, uprzemysowienie,
urbanizacja oraz zmiany w midzynarodowym adzie
ekonomicznym, zwizane midzy innymi z rop naftoL, ktrej zasoby znajduj si przecie na muzuma
skiej ziemi, wywoay jeszcze wiksze zainteresowanie
kwesti muzumaskiej tosamoci i jednoci. Dziki
nowoczesnym rodkom komunikacji umocniy si i roz
winy kontakty midzy narodami muzumaskimi.
Znacznie wzrosa liczba pielgrzymw przybywajcych
do Mekki, co pogbio poczucie wsplnej tosamoci
wrd muzumanw z krajw tak odlegych, jak Chiny
i Senegal, Jemen i Bangladesz. Na uczelniach Bliskiego
Wschodu studiuje coraz wicej modych ludzi z Indone
zji, Malezji i poudniowych Filipin. Szerz oni idee
islamu i tworz ponad granicami pastw sie osobistych
kontaktw. W takich orodkach, jak Teheran, Mekka
i Kuala Lumpur regularnie i coraz czciej odbywaj si
konferencje i konsultacje muzumaskich intelektualis
tw i ulemw (uczonych w islamie). Dziki kasetom
(dwikowym, a obecnie rwnie wideo) kazania wyga
szane w meczetach przekraczaj granice, wpywowi
kaznodzieje docieraj do suchaczy daleko poza swymi
lokalnymi spoecznociami" .
28

Poczucie jednoci muzumanw znalazo rwnie odbi

cie w dziaaniach podejmowanych przez pastwa i organi
zacje midzynarodowe i jest przez te dziaania umacnial - W 1969 roku przywdcy Arabii Saudyjskiej oraz
Pakistanu, Maroka, Iranu, Tunezji i Turcji zorganizowali
P!erwszy szczyt islamski w Rabacie. Wyonia si z niego
ganizacja Konferencji Islamskiej (OKI), ktra w 1972
6

0r

295

30

roku uzyskaa status formalny, a jej siedzib

si Didda. Do OKI nale obecnie wszystkie
J
ktycznie pastwa zamieszkane przez muzumanw!
Jest to jedyna midzypastwowa organizacja tego t y J
Rzdy pastw chrzecijaskich, prawosawnych, b u j
dyjskich, hinduistycznych nie stworzyy organizacji
midzynarodowej, ktrej czonkostwo okrelaaby przyj
naleno religijna. Wadze Arabii Saudyjskiej, PakiJ
stanu, Iranu i Libii finansuj ponadto i wspierjJ
organizacje pozarzdowe w rodzaju wiatowego Koni
gresu Muzumaskiego (stworzonego przez Pakistan)!
wiatowej Ligi Muzumaskiej (twr Arabii Saudyjl
skiej), a take liczne, czsto bardzo geograficznie]
odlege rzdy, partie, ruchy oraz sprawy bliskie irnl
jak wierz, pod wzgldem ideologicznym" i ktre przy!
czyniaj si do przepywu informacji i zasobw pie-i
ninych midzy muzumanami" .
Przejcie od etapu islamskiej wiadomoci do spjnoci
wiata islamu zawiera jednak w sobie dwa paradoksy. Pal
pierwsze, obszar islamu jest podzielony na rywalizujce!
orodki wadzy, z ktrych kady prbuje zbi kapita naj
identyfikowaniu si muzumanw z umm, chcc ichj
zjednoczy pod wasnym kierownictwem. W rywalizacji!
tej bior udzia, z jednej strony, rzdy istniejcych ool
dawna pastw i tworzone przez nie organizacje, z drugiej i
za rzdy islamskie i ich organizacje. Arabia Saudyjska!
wystpia z inicjatyw powoania do ycia Organizacji!
Konferencji Islamskiej, by stworzy przeciwwag dla Liga
Pastw Arabskich zdominowanej wwczas przez Nasera.1
W1991 roku, po wojnie w Zatoce, sudaski polityk Hasan
at-Turabi zaoy Ludowy Kongres Arabski i Islamski
(LKAI) jako przeciwwag z kolei dla zdominowanej przei
Saudyjczykw OKI. Na jego trzeci zjazd, ktry odby siej
w Chartumie na pocztku 1995 roku, przybyo kilkuset!
delegatw organizacji i ruchw islamskich z osiemdzieP r

Pu

29

296

Lciu krajw . Poza tymi organizacjami o formalnej

strukturze, w wyniku wojny w Afganistanie powstaa
;rozlega sie nieformalnych i dziaajcych w podziemiu
gjup weteranw, ktrzy walcz o spraw islamu w Algierii,
Czeczenii, Egipcie, Tunezji, Boni, Palestynie, na Filipi
nach i gdzie indziej. Po zakoczeniu wojny szeregi wetera
nw zostay wzmocnione przez bojownikw szkolonych na
Uniwersytecie Misji (da'wa) i witej Wojny pod Peszawarem i w obozach w Afganistanie finansowanych przez
rne frakcje i ich zagranicznych poplecznikw. Niekiedy
splne interesy czce radykalne reimy i ruchy bray
gr nad tradycyjnymi antagonizmami. Przy poparciu
Iranu doszo do nawizania kontaktw midzy grupami
fundamentalistw sunnickich i szyickich. Sudan i Iran
czy cisa wsppraca militarna, iraskie lotnictwo i ma
rynarka wojenna korzystaj z sudaskich udogodnie, oba
rzdy wsplnie wspieraj organizacje fundamentalistw
w Algierii i innych krajach. Hasan at-Turabi i Saddam
Husajn mieli w 1994 roku nawiza bliskie stosunki, a Irak
i Iran zmierzaj w kierunku pojednania .
w

31

Po drugie, koncepcja ummy zakada co prawda nie

prawomocno pastwa narodowego, ale umma moe
zosta zjednoczona tylko poprzez dziaania jednego lub
wicej silnych pastw-orodkw, ktrych w wiecie
muzumaskim na razie nie ma. Idea islamu jako
zjednoczonej wsplnoty religijno-politycznej oznaczaa,
e pastwa takie powstaway niegdy tylko wtedy, gdy
jedna rzdzca instytucja sprawowaa rwnoczenie
przywdztwo religijne i polityczne (kalifat i sutanat).
Szybki podbj Bliskiego Wschodu i Afryki Pnocnej
Przez Arabw w V I I wieku znalaz ukoronowanie w po
wstaniu kalifatu omajjadzkiego z siedzib w Damaszku.
W" VIII wieku powsta majcy siedzib w Bagdadzie
I znajdujcy si pod wpywami perskimi kalifat abbasydzki. W wieku X wyoniy si drugorzdne kalifaty
297

w Kairze i Kordobie. W cztery wieki pniej Bli J

Wschd najechali Turcy, ktrzy w 1453 roku zdob u
Konstantynopol, a w 1517 utworzyli kalifat. Mniej wi i
w tym samym czasie inne ludy tureckie podbity Ind
i stworzyy imperium Mogow. Rozkwit c y w i l i - |
zachodniej osabi potg i Osmanw, i Mogow, a po
rozpadzie imperium osmaskiego wiat islamu zosta bel
pastwa-orodka. Jego ziemie zostay w znacznej czc*
podzielone midzy mocarstwa zachodnie, a te wycofujj
si pozostawiy po sobie sabe pastwa utworzone nd
zachodni wzr, obcy tradycji islamu. Przez wikszo X l
wieku adne pastwo muzumaskie nie miao wic'
wystarczajcej siy ani kulturowej i religijnej legitymiza*
cji, by sta si orodkiem i zosta uznane jako lider islamu)
przez inne pastwa islamskie oraz nieislamskie.
Brak pastwa-orodka cywilizacji islamskiej przyczynia
si w znacznym stopniu do wewntrznych i zewntrznych
konfliktw tak typowych dla wiata islamu. wiadomo'
bez spjnoci to rdo saboci islamu oraz zagroenia dla
innych cywilizacji. Czy stan taki si utrzyma?
Pastwo-orodek, ktre miaoby sprawowa polityczne i religijne przywdztwo ummy, musi by silne gos
podarczo i militarnie, posiada umiejtnoci organiza
torskie, mie islamsk tosamo i by zaangaowane
w spraw islamu. Wymienia si niekiedy sze pastw,;
ktre potencjalnie mogyby peni tak funkcj, obecnie
jednak adne z nich nie spenia wszystkich niezbdnych
ku temu warunkw. Indonezja jest najwikszym krajem
muzumaskim i szybko si ekonomicznie rozwija. Ley
jednak na peryferiach islamu, z dala od jego arabskiego
centrum. Islam indonezyjski to agodna odmiana tejj
religii typowa dla Azji Poudniowo-Wschodniej, ludno
kraju i jego kultura to mieszanka wpyww i naleciaoci
rodzimych, muzumaskich, hinduskich, chiskich
i chrzecijaskich. Egipt to ludny kraj arabski, lecy
Ce

Zap

298

L strategicznie wanym miejscu Bliskiego Wschodu,

Liajduje si tutaj gwna muzumaska uczelnia, Uni
wersytet al-Azhar. Jest jednak krajem biednym i uzale
nionym ekonomicznie od Stanw Zjednoczonych, in
stytucji midzynarodowych kontrolowanych przez
Zachd oraz od bogatych arabskich pastw naftowych.
Iran, Pakistan i Arabia Saudyjska okrelaj si wyra
nie jako kraje muzumaskie. Aktywnie si staraj
wywiera wpyw na umm i zabiegaj o przywdztwo.
Rywalizuj midzy sob w finansowaniu rnych organi
zacji i grup islamskich, dostarczaniu pomocy afgaskim
bojownikom i zabieganiu o wzgldy muzumaskich
ludw Azji rodkowej. Obszar, centralne pooenie
1 liczba ludnoci Iranu, tradycje historyczne, zasoby
ropy naftowej, i redni poziom rozwoju gospodarczego
predysponowayby ten kraj do roli orodka cywilizacji
islamu. Jednake 90 procent muzumanw stanowi
sunnici, a Iran jest szyicki, perski jako jzyk islamu
zajmuje dalekie miejsce po arabskim, a stosunki mi
dzy Persami i Arabami byy na przestrzeni dziejw
wrogie.
Pakistan ma odpowiedni obszar, liczb ludnoci i si
militarn. Jego przywdcy naprawd konsekwentnie
dziaali zawsze na rzecz wsppracy midzy pastwami
muzumaskimi, wystpujc w roli rzecznikw islamu
wobec reszty wiata. Jest jednak stosunkowo ubogi,
rozdzierany powanymi waniami etnicznymi i regional
nymi, politycznie niestabilny, ma obsesj na punkcie
zagroenia ze strony Indii, i dlatego w znacznej mierze
Jest tak zainteresowany rozwojem bliskich stosunkw
innymi krajami islamskimi, a take z nieislamskimi
mocarstwami, jak Chiny i Stany Zjednoczone.
i, Arabia Saudyjska bya kolebk islamu, tu znajduj
S jego najwitsze miejsca, jej jzyk jest jzykiem tej
g i i , ma najwiksze na wiecie zasoby ropy naftowej,
2

si

reli

299

L m a n w boniackich. Wrd krajw muzumaskich

5 Turcja zajmuje pozycj wyjtkow ze wzgldu na roz
lege historyczne kontakty z muzumanami na Ba
kanach, Bliskim Wschodzie, w Afryce Pnocnej i Azji
grodkowej. Mona sobie wyobrazi, e pjdzie w lady
Republiki Poudniowej Afryki: odrzuci sekularyzm jako
element obcy jej istocie, podobnie jak RPA odrzucia
apartheid, i z pastwa-pariasa jednej cywilizacji stanie
si liderem innej. RPA, ktra poprzez chrzecijastwo
i apartheid poznaa dobre i ze strony Zachodu, ma
szczeglne kwalifikacje, by przewodzi Afryce. Z Turcj
[moe by podobnie: poznawszy ze i dobre strony
zachodniej demokracji i sekularyzmu, moe sta si
przywdc wiata islamu. Musi jednak odrzuci dzie
dzictwo Ataturka bardziej gruntownie ni Rosja sched
po Leninie. Musi te znale si przywdca na miar
Ataturka, ktry poczyby legitymizacj religijn i poli
tyczn, by z kraju na rozdrou przeksztaci Turcj
w orodek cywilizacji.

a co za tym idzie, odpowiednie zasoby finansowe. Wadz 1

uksztatoway spoeczestwo zgodnie z nakazami i 1
amu. W latach siedemdziesitych i osiemdziesity ul
bya w wiecie muzumaskim najbardziej wpywowym!
krajem. Wydawaa miliardy dolarw na propagowania!
sprawy islamu na caym wiecie - od finansowania!
meczetw i podrcznikw szkolnych po wspieranie!
rnego autoramentu partii politycznych, organizacji
islamskich i ruchw terrorystycznych. Z drugiej strony 1
bdc krajem o stosunkowo maej liczbie ludnoci!
i ryzykownym pooeniu geograficznym, w kwestiach!
bezpieczestwa uzaleniona jest od Zachodu.
Doszlimy w kocu do Turcji. Historia, liczba lud-1
noci, stopie rozwoju gospodarczego, spjno na-J
rodowa oraz tradycje ora i potencja militarny m o l
gyby jej wyznaczy rol pastwa-orodka cywilizacji
islamu. Jednake Atatiirk, okrelajc j wyranie!
jako pastwo wieckie, uniemoliwi republice tu
reckiej przejcie schedy w tym wzgldzie po imperium|
osmaskim. Turcja nie moga nawet zosta czonkiem-zaoycielem Organizacji Konferencji Islamskiej, boi
ma wpisan w konstytucj zasad wieckoci pastwa.
Dopki tak bdzie, nie zostanie przywdc wiata!
islamu.

Co by si jednak stao, gdyby Turcja zdecydowaa si:

na zmian w tym wzgldzie? Nie mona wykluczy, el
w jakim momencie okae si gotowa do porzucenia!
upokarzajcej roli ebraka zabiegajcego o przyczenie!
si do Zachodu i powrotu do o wiele bardziej im-,
ponujcej i zaszczytnej historycznej roli gwnego is-j
lamskiego interlokutora i antagonisty Europy. Funl
damentalizm w Turcji ronie w si, za rzdw Ozalal
kraj usilnie si stara o zblienie ze wiatem arabskim,!
wykorzysta wizi etniczne i lingwistyczne, by zdoby
umiarkowane wpywy w Azji rodkowej, wspiera mu300

Przypisy
ECONOMIST", 14 STYCZNIA 1995, S. 45; 26 LISTOPADA 1994, S. 56, STRESZCZENIE
ARTYKUU JUPPE OPUBLIKOWANEGO W LE MONDE", 18 LISTOPADA 1994; NEW
York TIMES". 4 WRZENIA 1994, S. 11.
Michael HOWARD, Lessons of the Cold War, SURVIVAL", 36 (ZIMA 1994),
|, s. 102-103; PIERRE BEHAR. Central Europ: The New Lines of Fracture,
GEOPOLITIUE", 39 (WYDANIE ANGIELSKIE, SIERPIE 1992), S. 42; MAX JAKOBI son, COLLECTIW Security in Europ Today, WASHINGTON QUARTERLY", 18
1 (wiosna 1995), S. 69; MAX BELOFF, Fault Lines and Steeples: The Divided
Loyalties of Europ, NATIONAL INTEREST", 23 (WIOSNA 1991), S. 78.
I Andreas OPATKA, Vienna and the Mirror of History, GEOPOLITIUE", 35
I (WYDANIE ANGIELSKIE, JESIE 1991), 25; VYTAUTAS LANDSBERGIS, The Choice,
I ^OPOLITIUE", 35 (WYDANIE ANGIELSKIE, JESIE 1991), S. 3; NEW YORK
j.firnes", 23 KWIETNIA 1995, S. 5E.
t

301

CARL BILDT, The Baltic Litmus Test, FOREIGN AFFAIRS", 73 (WRZESI 1

1994), S. 84.
84.
NEW YORK TIMES", 15 CZERWCA 1995, S. A10.
R F E / R L RESEARCH BULLETIN", 10 (16 MARCA 1993), s. 1, 6.
WILLIAM D. JACKSON, Imperial Temptations: Ethnics Abroad, ORBI "
(ZIMA 1994), 5.
'
AN BRZEZISKI, NEW YORK TIMES", 13 LIPCA 1994, S. A8.
JOHN F . MEARSHEIMER, The Case for a Ukrainian Nuclear DETERR
I
DEBAT, FOREIGN AFFAIRS", 72 (LATO 1993), S. 50-66.
NEW YORK TIMES", 31 STYCZNIA 1994, S. A8.
CYTOWANE W: OLA TUNANDER, New European Dividing Lines?, W VALT
ANGELL (RED.), Norway Facing a Changing Europ: Perspectives
OPTIONS, NORWEGIAN FOREIGN POLICY STUDIES NO. 79, FRIDTJOF NANS
INSTITUTE ET AL., OSLO 1992, S. 55.
JOHN MORRISON, Pereyaslao and After: The Russian-Ukrainian RelationM
ship, INTERNATIONAL AFFAIRS", 69 (PADZIERNIK 1993), S. 677.
JOHN KING FAIRBANK (RED.), The Chinese World Order: Traditional China'i
Foreign Relations, HARVARD UNIVERSITY PRESS, CAMBRIDGE 1968, S. 2-3
PERRY LINK, The Old Man's New China, NEW YORK REVIEW OF BOOKS"
9 CZERWCA 1994, S. 32.
PERRY LINK, China's Core Problem, DAEDALUS", 122 (WIOSNA 1993), S. 205'
WEI-MING TU, Cultural China: The Periphery as the Center, DAEDALUS"
120 (WIOSNA 1991), 22; ECONOMIST", 8 LIPCA 1995, S. 31-32.
ECONOMIST", 27 LISTOPADA 1993, S. 33; 17 LIPCA 1993, S. 61.
ECONOMIST", 27 LISTOPADA 1993, S. 33; YOICHI FUNABASHI, The Asianiza
tion of Asia, FOREIGN AFFAIRS", 72 (LISTOPAD/GRUDZIE 1993), S. 80. PATRZ
MURRAY WEIDENBAUM, SAMUEL HUGHES, The Bamboo Network, FREE
PRESS, NEW YORK 1996.
CHRISTOPHER GRAY, CYTOWANY W WASHINGTON POST", 1 GRUDNIA 1992,;
S. A30, LEE KUAN YEW, CYTOWANY W MAGGIE FARLEY, The Bamboo Network,
BOSTON GLOBE MAGAZINE", 17 KWIETNIA 1994, S. 38; INTERNATIONAL HERALD
TRIBUNE", 23 LISTOPADA 1993.
INTERNATIONAL HERALD TRIBUNE", 23 LISTOPADA 1993; GEORGE HICKS, J.A.FJJ
MACKIE, A Question of Identity: Despite Media Hype, They Are Firmly.}
Settled in Southeast Asia, FAR EASTERN ECONOMIC REVIEW", 14 LIPCA ]
1994, S. 47.
ECONOMIST", 16 KWIETNIA 1994, S. 71; NICHOLAS D. KRISTOF, The Rise of
China, FOREIGN AFFAIRS", 72 (LISTOPAD/GRUDZIE 1993), S. 48; GERRIT|
W. GONG, China's Fourth Remlution, WASHINGTON QUARTERLY", 17 (ZIMA!
1994), S. 37; WALL STREET JOURNAL", 17 MAJA 1993; MURRAY L . WEIDENBAUM,,"
Greater China: The Next Economic Superpower?, WASHINGTON UNIVERSITY
CENTER FOR THE STUDY OF AMERICAN BUSINESS, CONTEMPORARY ISSUES
SERIES 57, ST. LOUIS, LUTY 1993, S. 2-3.

P
CHINA REVIEW", 44 (PADZIERNIK 1994), s. 42-52. GONG, China s
fourth Reuolution, S. 39; ECONOMIST", 2 LIPCA 1994, s. 18; GERALD SEGAL,
China's Changing Shape: The Muddle Kingdom?, FOREIGN AFFAIRS", 73
, AJ/CZERWIEC 1994), S. 49; ROSS H. MUNRO, Gwing Taipei a Place OT the
TOBIE, FOREIGN AFFAIRS", 73 (LISTOPAD/GRUDZIE 1994), s. 115; WALL STREET
JOURNAL", 17 MAJA 1993, S. A7A; FREE CHINA JOURNAL", 29 LIPCA 1994, s. 1.
ECONOMIST", 10 LIPCA 1993, S. 28-29; 2 KWIETNIA 1994, s. 34-35; INTER
NATIONAL HERALD TRIBUNE", 23 LISTOPADA 1993; WALL STREET JOURNAL", 17
JA 1993, S. A7A.
R E E

E F T

E N T :

16
1 7

1 8

1 9

2 0

2 1

STEVEN MUFSON, WASHINGTON POST", 14 SIERPNIA 1994, S. A30; NEWSWEK J

2 2

PATRZ WALTER C. CLEMENS JR., JUN ZHAN, Chiang Ching-Kuo's Role in tnm

19 LIPCA 1993, S. 24, ECONOMIST", 7 MAJA 1993, S. 35.

ROC-PRC Reconciliation, AMERICAN ASIAN REVIEW", 12 (WIOSNA 1994),|
2 3

S. 151-154.
.
KOO CHEN FOO, CYTOWANY W ECONOMIST", 1 MAJA 1993, S. 31;
'
Man's New China, S. 32. PATRZ Cross-Strait Relations: Historical LessonSM

302

L I N K

L
L

j
M . LAPIDUS, History of Islamie Societies, CAMBRIDGE UNIVERSITY
PRESS, CAMBRIDGE 1988, s. 3.
JYIOHAMED ZAHI MOGHERBI, TRIBALISM, RELIGION AND THE CHALLENGE OF
POLITICAL PARTICIPATION: THE CASE OF LIBYA", REFERAT PRZEDSTAWIONY NA
KONFERENCJI DEMOKRATYCZNE WYZWANIA W WIECIE ARABSKIM, CENTER FOR
POLITICAL AND INTERNATIONAL DEVELOPMENT STUDIES, KAIR, 22-27 WRZENIA
r

1992, S. 1, 9; ECONOMIST" (SURVEY OF THE ARAB EAST), 6 LUTEGO 1988, s. 7;

ADLAN A. EL-HARDALLO, SUFISM AND TRIBALISM: THE CASE OF SUDAN",
REFERAT PRZEDSTAWIONY NA KONFERENCJI DEMOKRATYCZNE WYZWANIA W WIE
CIE ARABSKIM, CENTER FOR POLITICAL AND INTERNATIONAL DEVELOPMENT
STUDIES, KAIR, 22-27 WRZENIA 1992, S. 2; ECONOMIST", 30 PADZIERNIKA
1987, S. 45; JOHN DUKE ANTHONY, Saudi Arabia: From Tribal Society to
Nation-State, W: RAGAEI EL MELLAKH, DOROTHEA H . EL MELLAKH (RED.),
SAUDI ARABIA, ENERGY, DEUELOPMENTAI Planning, and Industrialization,
LEXINGTON 1982, S. 93-94.

"
'.

YALMAN ONARAN, ECONOMICS and Nationalism: The Case of MUSLIM

CENTRAL Asia, CENTRAL ASIAN SURVEY", 13 (NR 4, 1994), S. 493; DENIS
DRAGOUNSKI, Threshold of VIOLENCE, FREEDOM REVIEW", 26 (MARZEC/KWIE
CIE 1995), S. 12.

BARBARA DAY METCALF, The Comparative Study of Muslim Societies,

ITEMS", 40 (MARZEC 1986), S. 3.
METCALF, Muslim Societies, S. 3.

! 9

BOSTON GLOBE", 2 KWIETNIA 1995, S. 2. NA TEMAT LUDOWEJ KONFERENCJI

ARABSKIEJ I ISLAMSKIEJ, PATRZ The Popular Arab and Islamie Conference
(PA1CJ: A New Islamist International?, TRANSSTATE ISLAM", 1 (WIOSNA
1995), S. 12-16.

I
1

J
':
I
;

BERNARD SCHECHTERMAN, BRADFORD R. MCGUINN, Linkages Between Sunni

and Shi'i RADIEAI FUNDAMENTALIST Organizations: A New VARIAB!E IN
MIDDLE EASTERN Politics?, THE POLITICAL CHRONICIE", 1 (LUTY 1989), s. 22-34;
NEW YORK TIMES", 6 GRUDNIA 1994, S. 5.

Cz IV
ZDERZENIA
CYWILIZACJI

VIII
Zachd i reszta: kwestie sporne
midzy cywilizacjami
ZACHODNI UNIWERSALIZM
W wiecie, ktry tworzy si na naszych oczach, stosunki
midzy pastwami i grupami pastw nalecymi do
rnych cywilizacji nie bd zaye, a czsto przybior
charakter antagonistyczny. Jednake na styku niekt
rych cywilizacji konfliktw tych moe by wicej. W skali
mikro najbardziej konfliktogenne linie graniczne midzy
cywilizacjami to te, ktre oddzielaj wiat islamu od
prawosawnych, hinduskich, afrykaskich i chrzecija
skich (zachodnich) ssiadw. W skali makro gwny
podzia przebiega midzy Zachodem i ca reszt, przy
czym naj gwatowniejsze konflikty wybuchaj midzy
krajami muzumaskimi i azjatyckimi z jednej a Zacho
dem z drugiej strony. Niebezpieczne starcia, do jakich
dojdzie w przyszoci, wynikn najprawdopodobniej
z wzajemnego oddziaywania arogancji Zachodu, nietole
rancji islamu i chiskiej pewnoci siebie.
Zachd jako jedyna z cywilizacji mia przemony,
* niekiedy niszczycielski wpyw na wszystkie inne.
Relacja midzy si i kultur Zachodu a si i kultur
innych cywilizacji to najbardziej znamienna cecha
[Wspczesnego wiata. W miar jak inne cywilizacje
307

rosn w si, zachodnia kultura traci na atrakcyjnoci

Narody z innych krgw kulturowych maj coraz g^
sze poczucie zwizku ze swymi rodzimymi kulturami
i darz je zaufaniem. Dlatego centralnym problemem
w stosunkach midzy Zachodem a reszt jest niewsp.
mierno midzy zamiarami Zachodu (zwaszcza Ame
ryki), ktry stara si propagowa swoj uniwersaln
kultur, a jego coraz sabszymi moliwociami w tym
wzgldzie.
Upadek komunizmu jeszcze ten dysonans pogbi}
bo Zachd umocni si w przekonaniu, e jego ideologia
demokratycznego liberalizmu odniosa zwycistwo
w skali globalnej, nadaje si wic dla wszystkich.
Zachd, a zwaszcza Stany Zjednoczone, ktre zawsze
miay poczucie posannictwa, jest przekonany, e inne
narody powinny przyj zachodnie wartoci demokracji,
wolnego rynku, ograniczonego rzdu, praw czowieka,
indywidualizmu i praworzdnoci i oprze na nich swoje
instytucje. W innych cywilizacjach mniejszo przyj
muje i propaguje te wartoci, ale przewaajce postawy
s cakiem inne - od rozpowszechnionego sceptycyzmu
po zacieky opr. To, co dla Zachodu jest uniwersalistyczne, innym kojarzy si z imperializmem.
Zachd usiuje (i nie bdzie w tych usiowaniach
ustawa) utrzyma swoj wyjtkow pozycj. Bronic
wasnych interesw, definiuje je jako interesy spoecz
noci wiatowej". Jest to rzeczownik zbiorowy o eufemis
tycznym odcieniu (zamiast dawnego Wolnego wiata'),
ktry ma uprawomocni w skali globalnej dziaania
podejmowane w interesie Stanw Zjednoczonych i in
nych zachodnich mocarstw. Zachd prbuje na przykad
wczy systemy gospodarcze krajw niezachodnich
w globalny, zdominowany przez siebie system. Poprzez
Midzynarodowy Fundusz Walutowy i inne midzy
narodowe instytucje gospodarcze promuje swoje inte308

y i narzuca innym pastwom polityk gospodarcz,

jak
stosown. Gdyby jednak wrd
narodw spoza krgu cywilizacji zachodniej przeprowa
dzi ankiet na temat MFI, z pewnoci poparliby go
ministrowie finansw i garstka innych osb, prawie
wszyscy inni natomiast oceniliby go bardzo nieprzy
chylnie. Zgodziliby si z Georgijem Arbatowem, ktry
okreli urzdnikw MFI jako neobolszewikw, ktrzy
upodobaniem odbieraj innym ludziom pienidze,
narzucajc niedemokratyczne i obce reguy postpowa
nia ekonomicznego i politycznego i tumic wolno
gospodarcz"
Ludzie spoza Zachodu bez wahania wskazuj na
przepa, jaka dzieli goszone przeze zasady od dziaa.
Cen pretensji do uniwersalizmu jest hipokryzja, mie
rzenie rzeczy podwjn miar i wszelkie ale nie".
Zachd wspiera demokracj, ale nie wtedy, gdy wynosi
ona do wadzy islamskich fundamentalistw. Jest za
nierozprzestrzenianiem broni masowej zagady, gdy
dotyczy to Iranu i Iraku, ale nie Izraela. Wolny handel
to sia napdowa wzrostu gospodarczego, ale nie rolnic
twa. Prawa czowieka to kwestia sporna w stosunkach
z Chinami, ale nie z Arabi Saudyjsk. Agresja przeciw
zasobnemu w naft Kuwejtowi spotyka si z gwatown
reakcj, ale mao si robi w wypadku agresji na Bo
niakw nie posiadajcych ropy. Stosowanie podwjnej
moralnoci w praktyce to nieunikniony koszt trzymania
si uniwersalnych standardw.
r e S

Po zdobyciu niezalenoci politycznej kraje niezachod

nie chc si wyzwoli od gospodarczej, militarnej i kul
turalnej hegemonii Zachodu. W Azji Wschodniej proces
gospodarczego dorwnywania Zachodowi jest daleko
zaawansowany. Kraje azjatyckie i islamskie szukaj
rnych drg na skrty, chcc osign rwnowag
Militarn w stosunkach z Zachodem. Uniwersalistyczne
309

aspiracje cywilizacji zachodniej, sabnca potga Za

chodu i coraz wiksza kulturowa pewno siebie innych '
cywilizacji to pewna gwarancja, e kontakty midzy
Zachodem a ca reszt nie bd si na og poprawnie
ukada. Ich charakter, a take stopie wzajemnej
wrogoci, wygldaj jednak rozmaicie. Mona tu wyr
ni trzy kategorie. Stosunki midzy Zachodem a jeg j
ambitnymi rywalami, islamem i Chinami, s stale
napite, a czsto bardzo antagonistyczne. Midzy Za
chodem a Ameryk acisk i Afryk, cywilizacjami
sabszymi i w pewnej mierze od niego zalenymi,
konfliktw bdzie o wiele mniej (zwaszcza z Ameryk
acisk). Jeli chodzi o Rosj, Japoni i Indie, ich
relacje z Zachodem bd si plasowa gdzie porodku,
zawierajc elementy wsppracy i konfliktu. Wspomnia
ne trzy pastwa-orodki raz bd bowiem sprzymierza
si z Zachodem, a innym razem z jego ambitnymi
rywalami. S to cywilizacje kolebice si" (swing dvi-1
lizations) midzy Zachodem z jednej, a blokiem islam
skim i chiskim z drugiej strony.
0

Islam i Chiny maj bogate tradycje kulturowe, bardzo

odmienne od kultury Zachodu i w ich wasnym mnie- i
maniu nieporwnanie lepsze. Sia tych cywilizacji i ich ]
pewno siebie w odniesieniu do Zachodu wci rosn, I
a konflikty midzy systemami wartoci i interesami s
coraz czstsze i ostrzejsze. wiat islamu nie ma pa
stwa-orodka, dlatego stosunki poszczeglnych jego I
pastw z Zachodem bardzo rnie si ksztatuj. Od lat
siedemdziesitych przejawia si jednak stay, wyranie ^
antyzachodni trend, ktrego oznak jest rozkwit fun- \
damentalizmu, przejmowanie wadzy przez bardziej
antyzachodnie ekipy, niby-wojna midzy niektrymi |
islamskimi ugrupowaniami a Zachodem, osabienie
wizi, jakie w okresie zimnej wojny czyy niektre
pastwa muzumaskie ze Stanami Zjednoczonymi zei
310

zgldu na interesy bezpieczestwa. Traktowanie r

nic w pewnych sprawach jako kwestii o zasadniczym
znaczeniu to gwny element roli, jak cywilizacje te
bd odgrywa w ksztatowaniu przyszoci wiata. Czy
instytucje o globalnym zasigu, podzia wadzy oraz
polityka i gospodarka pastw w X X I wieku bd od
zwierciedla przede wszystkim zachodnie wartoci i in
teresy, czy te bd ksztatowane przez wiat islamu
i Chiny?
Teoria stosunkw midzynarodowych wychodzca
z realistycznych zaoe prognozuje, e pastwa-orodki
cywilizacji niezachodnich zjednocz si, by si przeciw
stawi potdze Zachodu. W niektrych rejonach wiata
ju to nastpio. Nie wydaje si jednak, eby w najbli
szej przyszoci miaa si wyoni wielka antyzachodnia
koalicja. Cywilizacja islamska i chiska rni si od
siebie zasadniczo pod wzgldem religii, kultury, struk
tury spoecznej, tradycji, polityki i podstawowych zao
e stylu ycia. Kada z nich z osobna ma prawdopodob
nie mniej wsplnego z drug ni z cywilizacj zachodni.
Ale w polityce tak ju jest, e wsplny wrg tworzy
wsplne interesy. Kraje islamskie i chiskie widzce
w Zachodzie swego antagonist maj powody do podej
mowania wsplnych dziaa przeciw Zachodowi, tak
jak alianci wsppracowali niegdy ze Stalinem przeciw
ko Hitlerowi. Wsppraca dotyczy rnych kwestii, mi
dzy innymi praw czowieka, gospodarki, a szczeglnie
rozwoju potencjau militarnego (w gr wchodzi zwasz
cza bro masowej zagady i rodki jej przenoszenia),
'O co staraj si kraje obu wymienionych krgw kul
turowych, chcc przeciwstawi si militarnej przewadze
Zachodu. Na pocztku lat dziewidziesitych wytwo^yo si antyzachodnie konfucjasko-islamskie po
danie" midzy Chinami i Kore Pnocn z jednej
pkony, a Pakistanem, Iranem, Irakiem, Syri, Libi
w

311

i Algieri z drugiej, przy czym byy to stosunki o rnyJI

nateniu.
Kwestie bdce przedmiotem sporu midzy ZachoJ
dem a innymi krajami nabieraj coraz wikszego z n i
czenia na arenie midzynarodowej. Zachd podejmuje!
dziaania na trzech odcinkach. Po pierwsze, stara si
utrzyma swoj przewag militarn poprzez polity^J
nierozprzestrzeniania i zapobiegania rozprzestrzenianiu!
broni nuklearnej, biologicznej i chemicznej oraz rodl
kw ich przenoszenia. Po drugie, prbuje upowszechJ
nia swoje polityczne wartoci i instytucje, wywierajrj
na inne kraje nacisk, eby respektoway prawa czowiek
ka zgodnie z ich zachodni koncepcj i przyjy zachod-l
ni model demokracji. Po trzecie, chce chroni kulturoJ
w, spoeczn i etniczn integralno spoeczestw]
zachodnich, ograniczajc liczb imigrantw i uchodcw!
z innych krajw. W tych trzech obszarach Zachd junapotyka i wyglda na to, e bdzie napotyka trudnoci,
bronic swoich interesw.

ROZPRZESTRZENIANIE

BRONI

Konsekwencj globalnego rozwoju gospodarczego i spol

ecznego jest zmiana w rozkadzie potencjau m i l i t a r n i
go. Japonia, Chiny i inne kraje azjatyckie, w miar j a l
si bogac, rosn w potg militarn. Tak bdzie tej
w kocu z krajami muzumaskimi, a take Rosj, j e l
uda jej si zreformowa gospodark. W ostatnich dziesij
cioleciach XX wieku najnowoczeniejsza bro trafi
z krajw zachodnich, Rosji, Izraela i Chin w drodz
transferu handlowego do wielu pastw niezachodnich,
ktre rozwijaj take wasny przemys zbrojeniowa
Procesy te bd trwa nadal, a by moe jeszcze sii
nasil w pierwszych latach XXI wieku. Pomimo
0

312

f jeszcze dugo tylko Zachd, czyli przede wszystkim

|gtany Zjednoczone z pewn pomoc Wielkiej Brytanii
f i Francji, bdzie zdolny do wojskowej interwencji w pra
wie kadym rejonie wiata. Wycznie Stany Zjednoczo
ne bd rozporzdza silami lotniczymi zdolnymi do
[zbombardowania kadego praktycznie miejsca na wieEL Na takich elementach opiera si militarna pozycja
Stanw jako globalnego mocarstwa oraz Zachodu jako
| dominujcej na wiecie cywilizacji. W najbliszej przyIszoci ukad militarnych si konwencjonalnych midzy
IZachodem a reszt wiata bdzie na korzy Zachodu.
Rozbudowa liczcego si potencjau konwencjonal
nego wymaga tyle czasu, nakadw pracy i kosztw, e
pastwa niezachodnie szukaj innych sposobw stwo
rzenia przeciwwagi dla potgi Zachodu w tym wzgldzie.
Jedn z drg na skrty byoby zdobycie broni masowej
zagady i rodkw jej przenoszenia. Pastwa-orodki
fcwilizacji oraz kraje bdce mocarstwami regionalnymi
lub aspirujce do takiej roli maj ku temu szczegln
motywacj. Posiadajc tak bro, mogyby sta si
hegemonami wobec innych pastw swojej cywilizacji
i regionu. Byyby poza tym zdolne do odparcia inter
wencji Stanw Zjednoczonych lub innego mocarstwa
*poza danej cywilizacji czy regionu. Gdyby Saddam
Husajn wstrzyma si z inwazj na Kuwejt dwa lub trzy
lata, czyli do czasu uzyskania przez Irak broni atomowej,
i&czej na pewno zawadnby Kuwejtem, a moe i sau
dyjskimi polami naftowymi. Pastwa niezachodnie wya.gny z lekcji wojny w Zatoce oczywiste wnioski. Dla
Wojskowych z Korei Pnocnej wyglday one nastpu
jco: Nie dopuci, by Amerykanie wprowadzili swoje
y zbrojne, nie pozwoli im na wczenie lotnictwa,
przejcie inicjatywy, nie dopuci, by w wojnie, w ktrej
Walcz, ponieli niskie straty". Wysoki rang indyjski
ojskowy sformuowa to jeszcze bardziej otwarcie: Nie
Q

313

wdawa si w walk ze Stanami Zjednoczonymi, jeli

si nie posiada broni atomowej" . Lekcj t wzili sobi
do serca liderzy polityczni i dowdcy wojskowi w caym
wiecie niezachodnim, bo wniosek z niej pyncy by}
niedwuznaczny: Jeli macie bro atomow, Stany
Zjednoczone was nie zaatakuj".
Lawrence Freedman stwierdzi: Bro atomowa, za
miast jak to zwykle byo umacnia polityk z pozycji siy,
sprzyja w rzeczywistoci tendencji do fragmentacji uka
du midzynarodowego, w ktrym wielkie niegdy mocar
stwa odgrywaj ograniczon rol". W wiecie, jaki nasta
po zimnej wojnie, bro atomowa spenia wic zupenie
inn funkcj ni podczas zimnej wojny. Wtedy, jak
stwierdzi sekretarz obrony Les Aspin, bro nuklearna
rekompensowaa Zachodowi radzieck przewag w dzie
dzinie broni konwencjonalnej. Bya wyrwnywaczem"
(eualizer). Obecnie Stany Zjednoczone posiadaj poten
cja kowencjonalny, ktremu nikt nie dorwnuje, a nasi
potencjalni przeciwnicy mog wej w posiadanie broni
nuklearnej. Niewykluczone, e skoczymy jako ci, do
ktrych si wyrwnuje {eualizee)" .
2

Nic wic dziwnego, e Rosja w swoim planowaniu

obronnym pooya nacisk na rol broni atomowej,
a w 1995 roku zakupia od Ukrainy dodatkowe rakiety
midzykontynenalne i bombowce. Syszymy teraz to,
co sami w latach pidziesitych mwilimy o Ro
sjanach" - powiedzia pewien amerykaski ekspert od
spraw uzbrojenia. Dzisiaj Rosjanie mwi: musimy
mie bro atomow, eby wyrwna przewag, jak
tamci maj w dziedzinie broni konwencjonalnej". Sytua
cja si odwrcia: w okresie zimnej wojny Stany Zjed
noczone nie zgodziy si zoy deklaracji, e nie uyj,
broni atomowej jako pierwsze. Brak takiej deklaracji
suy celom odstraszania. Po zimnej wojnie, gdy bron
nuklearna zyskaa now odstraszajc funkcj, R J
s

314

praktycznie odwoaa w 1993 roku wczeniejsz radziec

k deklaracj o powstrzymaniu si od uycia tej broni
jako pierwsza ze stron. Podobnie zachowuj si Chiny
_ rozwijajc swoj pozimnowojenn strategi ograni
czonego odstraszania, zaczy kwestionowa wasne
zobowizanie w tym wzgldzie, ogoszone w 1964 roku .
Inne pastwa-orodki i mocarstwa regionalne wchodz
ce w posiadanie broni atomowej i innych rodkw
masowej zagady pjd zapewne za tym przykadem, by
zmaksymalizowa odstraszajcy efekt swego arsenau
i zapobiec ewentualnemu zachodniemu atakowi z uy
ciem broni konwencjonalnej.
Bro atomowa moe zagrozi Zachodowi w bardziej
konkretny sposb. Chiny i Rosja maj rakiety balis
tyczne z gowicami atomowymi, ktre mog dosign
Europ oraz Ameryk Pnocn. Korea Pnocna, Paki
stan i Indie rozbudowuj swoje arsenay rakietowe i za
jaki czas Zachd te prawdopodobnie znajdzie si
w ich zasigu. Broni atomow mona si poza tym
posuy jeszcze inaczej. Eksperci od spraw militarnych
przewidzieli cae spektrum aktw przemocy - od mao
intensywnych dziaa wojennych, jak terroryzm czy
sporadyczne dziaania partyzanckie, poprzez wojny
ograniczone, wiksze wojny ze zmasowanym uyciem
broni konwencjonalnej, po wojn atomow. Terroryzm
by zawsze broni sabych, czyli tych, ktrzy nie rozpo
rzdzaj konwencjonaln sil zbrojn. Od I I wojny
wiatowej bro atomowa rwnie staa si rodkiem
rekompensujcym ich braki w dziedzinie broni kon
wencjonalnej. W przeszoci dziaania terrorystw miay
zasig ograniczony - tu mogli zabi kilka osb, tam
zniszczy jakie urzdzenia. Do zmasowanej przemocy
niezbdne byy wielkie siy zbrojne. W jakim momencie
dojdzie jednak do tego, e garstka terrorystw bdzie
7 stanie dokona aktw przemocy i zniszczenia na
4

315

ogromn skal. Terroryzm i bomba atomowa, wzit

oddzielnie, s broni sabych spoza krgu cywiliz jj
zachodniej. Jeli zostan poczone, sabi urosn w si
Po zakoczeniu zimnej wojny gwnie pastwa islarru
skie i konfucjaskie podejmoway starania na rzecz
produkcji broni masowej zagady i rodkw ich przeno
szenia. Pakistan, a take prawdopodobnie Korea P}.
nocna, maj ju kilka bomb lub gowic atomowych
a przynajmniej s w stanie szybko je skonstruowa'
Produkuj te lub staraj si naby rakiety dalekiego
zasigu do ich przenoszenia. Irak posiada znaczny
potencja broni chemicznej i usilnie prbowa zdoby
bro biologiczn i atomow. Iran opracowa zakrojony
na szerok skal program produkcji broni atomowej,
ma coraz wikszy arsena rodkw jej przenoszenia.
W 1988 roku prezydent Rafsandani owiadczy: Iraczycy musz si wyposay w bro chemiczn, bak
teriologiczn i radiologiczn do celw ofensywnych
i defensywnych". W trzy lata pniej wiceprezydent
Iranu stwierdzi na forum konferencji islamskiej: Izrael
wci posiada bro nuklearn, my, muzumanie, musi
my wic wsplnie zbudowa bomb atomow, nie baczc
na dziaania ONZ majce zapobiec jej rozprzestrzenia
niu". W latach 1992 i 1993 wysocy rang funkcjonariusze
amerykaskiego wywiadu potwierdzali, e Iran stara
si uzyska bro atomow, a w 1995 roku sekretarz
stanu Warren Christopher owiadczy: Iran wszelkimi
rodkami dy do wyprodukowania wasnej broni nuk
learnej". Inne pastwa muzumaskie zainteresowane
posiadaniem tej broni to midzy innymi Libia, Algieria
i Arabia Saudyjska. Jak si barwnie wyrazi Ali Mazrui,
pksiyc widnieje nad grzybem atomowym", co moe
zagrozi nie tylko Zachodowi. Niewykluczone, e islam
podejmie w kocu gr w rosyjsk ruletk z dwiema
innymi cywilizacjami - hinduizmem w Azji Poudniowej
e

ac

316

oraz syjonizmem i upolitycznionym judaizmem na

Bliskim Wschodzie" .
To wanie w dziedzinie rozprzestrzeniania broni
najbardziej i naj konkretniej rozbudoway si koligacje
konfucjasko-islamskie, przy czym gwnie Chiny do
starczay wielu pastwom muzumaskim broni kon
wencjonalnej i niekonwencjonalnej. W ramach tych
transakcji zbudoway midzy innymi tajny, silnie strze
ony reaktor atomowy na algierskiej pustyni, rzekomo
do celw naukowych, ale zdaniem wielu zachodnich
ekspertw mogcy wyprodukowa pluton. Sprzeday
'bii materiay do produkcji broni chemicznej, dostarzyy Arabii Saudyjskiej rakiety redniego zasigu
SS-2, zaopatrzyy Irak, Libi, Syri i Kore Pnocn
w technologie lub materiay nuklearne. Irak zakupi te
od Chin due iloci broni konwencjonalnej. W uzupe
nieniu chiskich dostaw, Korea Pnocna na pocztku
lat dziewidziesitych wyposaya Syri w rakiety
Scud-C (dostarczono je przez Iran), a nastpnie w ru
chome wyrzutnie .
5

W tych konfucjasko-islamskich zbrojeniowych koli

gacjach centralne miejsce zajmuj stosunki midzy
Chinami i w mniejszym stopniu Kore Pnocn z jednej
strony, a Pakistanem i Iranem z drugiej. W latach
1980-1991 te dwa kraje byy gwnymi odbiorcami
chiskiej broni, tu za nimi znajdowa si Irak. Bliska
wsppraca militarna midzy Chinami a Pakistanem
zacza si w latach siedemdziesitych. W 1989 roku
oba kraje podpisay na okres dziesiciu lat umow
wsppracy wojskowej w dziedzinie zakupu, wspl
nych bada naukowych, wsplnej produkcji, transferu
technologii, a take eksportu do krajw trzecich, na
ocy wzajemnego porozumienia". W 1993 roku pod
pisano uzupeniajc umow o kredytowaniu przez
i n y pakistaskich zakupw broni. Chiny stay si
0

C n

317

najbardziej niezawodnym i najwikszym dostawca

sprztu wojskowego do Pakistanu, zaopatrujc go w p
ktycznie wszystkie rodzaje towarw majcych zwie
z obronnoci, przeznaczonych dla caej pakistaskiej
armii". Pomogy mu take zbudowa fabryki odrzutwcw, czogw, artylerii i pociskw rakietowych. O wiele
powaniejsze znaczenie miaa pomoc w stworzeniu i roz-l
budowie potencjau nuklearnego: przypuszcza si, j
Chiny dostarczyy Pakistanowi uranu do wzbogacania
doradzay, jak skonstruowa bomb, i prawdopodobnie^
pozwoliy na dokonanie prby na swoim poligonie ato-i
mowym. Nastpnie wyposayy Pakistan w rakiety balis
tyczne M - l l o zasigu 300 km zdolne do przenoszenia
adunkw nuklearnych, amic tym samym zobowiza
nie zoone Stanom Zjednoczonym. W zamian otrzymay
od Pakistanu technologi umoliwiajc samolotom tan
kowanie w powietrzu oraz pociski typu Stinger .
W latach dziewidziesitych Chiny czya ju takej
zakrojona na szerok skal wsppraca wojskowa z Iral
nem. Podczas wojny iracko-iraskiej w latach osienw
dziesitych Chiny dostarczyy Iranowi 22 procent posia-l
danej przeze broni, a w 1989 stay si jedynym wielkim]
dostawc. Nie kryy si take ze swym udziaem w ira*
skich staraniach o zdobycie broni atomowej. Po podi
pisaniu wstpnego chisko-iraskiego porozumienia]
o wsppracy" zawary w styczniu 1990 roku dziesiciol
letni umow o wsppracy naukowej i transferze techj
nologii militarnej. We wrzeniu 1992 roku prezydenfl
Rafsandani, ktremu towarzyszyli irascy eksperci
nuklearni, odwiedzi Pakistan, a nastpnie uda si do
Chin, gdzie podpisa kolejne porozumienie, tym razem
o wsppracy w dziedzinie nuklearnej. W lutym 1993
roku Chiny zgodziy si zbudowa w Iranie dwa reaktor
o mocy 300 megawatw. W ramach realizacji porozil
mienia Chiny przekazyway Iranowi technologi ml
r a

z e

318

klearn i informacje z tej dziedziny, szkoliy iraskich

naukowcw i inynierw i dostarczyy kalutron (separa
tor izotopw). W 1995 roku pod naciskiem Stanw
Zjednoczonych anuloway" (zgodnie z wersj amery
kask) czy te zawiesiy" (tak brzmiaa wersja chiska)
transakcj sprzeday dwch reaktorw. Chiny byy te
gwnym dostawc rakiet i technologii rakietowej. Mi
dzy innymi pod koniec lat osiemdziesitych zaopatrzyy
Iran za porednictwem Korei Pnocnej w pociski Silkworm, a take, w latach 1994-1995, dziesitki, a moe
setki systemw do naprowadzania pociskw rakieto
wych i skomputeryzowane obrabiarki". Udzieliy te
Iranowi licencji na produkcj rakiet typu ziemia-ziemia.
Pomoc t uzupeniaa Korea Pnocna, ktra eksporto
waa do Iranu Scudy, pomagaa rozbudowywa przemys
zbrojeniowy, a w 1993 roku zgodzia si dostarczy
rakiety Nodong o zasigu 600 mil. Na trzecim ramieniu
tego trjkta Iran i Pakistan take aktywnie rozwijay
wspprac w dziedzinie nuklearnej. Irascy naukowcy
szkolili si w Pakistanie, a w listopadzie 1992 roku
Pakistan, Iran i Chiny zawary porozumienie o wspl
nym realizowaniu nuklearnych przedsiwzi . Zakrojo
na na szerok skal pomoc Chin dla Pakistanu i Iranu
przy konstruowaniu broni masowej zagady wiadczy
o wyjtkowo bliskich zwizkach midzy tymi krajami.
8

Tabela 8.1
- K T R E CHISKIE DOSTAWY BRONI W LATACH 1980-1991
Czogi

'

Transportery opancerzone
Sterowane pociski przeclwczolgowe
uziata/wyrzutnie rakiet
Myliwce
^kiety zlemia-woda
-Ejtoyziemia-powietrze

Iran

Pakistan

Irak

$40
300
7500
1200*
140
332
788*

1100

1300
650

100
50
212
32
222"

720

National
tofensJif'
" Y ' Explaining and Influencing Chinese Arms Transfer, Washington, Natii
unrversity, Institute tor National Strategie Studies, McNalr Paper nr 36, luty 1995, s. 12
W

E i k e n b e

" f a k c i e nie potwierdzone.

319

W wyniku takiego rozwoju wydarze i potencjalnego i

zagroenia dla interesw Zachodu kwestia rozprzestrze-1
niania broni masowej zagady nabraa dla pierwszo-1
rzdnego znaczenia. Na przykad w 1990 roku 59 procent 1
Amerykanw byo przekonanych, e zapobieganie roz-1
przestrzenianiu broni nuklearnej stanowi wany e l l
polityki zagranicznej. W 1994 roku mylao ju tak 821
procent spoeczestwa i 90 procent kierownikw polityki.!
zagranicznej. Prezydent Clinton we wrzeniu 1993 roku 1
podkreli priorytetowe znaczenie nieproliferacji, a j e - l
sieni 1994 roku ogosi stan podwyszonej gotowoci"!
w zwizku z nadzwyczajnym zagroeniem, jakie d l a l
bezpieczestwa narodowego, polityki zagranicznej i gos-1
podarki Stanw Zjednoczonych stwarza rozprzestrze-1
nianie broni nuklearnej, biologicznej i chemicznej orazl
rodkw jej przenoszenia". W 1991 roku CIA utworzya |
Orodek Nieproliferacji (Nonproliferation Center) za-1
trudniajcy 100 osb, a w grudniu 1993 roku sekretarz*
obrony Aspin ogosi now inicjatyw obronn ds. zapo-|
biegania proliferacji i poinformowa o stworzeniu noweB
go stanowiska - asystenta sekretarza ds. bezpieczestwa!
nuklearnego i zapobiegania proliferacji .
W okresie zimnej wojny Stany Zjednoczone i Zwizek j
Radziecki zaangaoway si w klasyczny wycig zbroje*
konstruujc coraz bardziej wyszukan pod wzgldem
technologicznym bro nuklearn i rodki jej przenosz*
nia. Kada ze stron gromadzia coraz wiksze zapasy.
Po zimnej wojnie zasadnicza rywalizacja w kwestii
zbroje przybraa odmienny charakter. Antagonici
Zachodu staraj si uzyska bro masowej zagady,
Zachd usiuje temu zapobiec. Nie jest to ju kwestia
rozbudowy arsenaw po obu stronach, ale rozbudowy
z jednej, a powstrzymywania z drugiej. Rozmiar za
chodniego arsenau nuklearnego i jego potencja nie s,
jeli nie liczy retoryki, elementem rywalizacji. Podczas
C

320

ycigu zbroje w jego dawnej formie wynik zalea od

zasobw, zaangaowania i technologicznej kompetencji
lobu stron. Nie by z gry przesdzony. Wynik wycigu
Kbroje w jego obecnej postaci atwiej przewidzie.
Wysiki Zachodu mog spowolni rozbudow potencjau
jmilitarnego innych krajw, ale jej nie zahamuj. Wiele
Eest zreszt czynnikw, ktre podkopuj te wysiki:
Ekonomiczny i spoeczny rozwj krajw niezachodnich,
bodce ekonomiczne, skaniajce wszystkie kraje, zaKhodnie i niezachodnie, do zarabiania na handlu broni,
technologi i umiejtnociami ekspertw, a take poliwyczna motywacja pastw-orodkw cywilizacji i mo
carstw regionalnych, ktre chc zachowa swoj lokaln

hegemoni.

W propagandzie na rzecz nieproliferacji Zachd twier

dzi, e suy ona interesom wszystkich narodw, prag
ncych midzynarodowego adu i stabilizacji. Zdaniem
innych narodw nieproliferacja suy utrzymaniu hege
monii Zachodu. Znajduje to wyraz w rnych postawach
wobec tej kwestii. Po jednej stronie bdzie Zachd,
a zwaszcza Stany Zjednoczone, po drugiej - regionalne
mocarstwa, ktrych bezpieczestwo zostaoby przez
proliferacj zagroone. Daje si to zwaszcza zauway
na przykadzie Korei. W 1993 i 1994 roku wizja pnocnokoreaskiej bomby atomowej wywoaa gboki psy
chologiczny kryzys w Stanach Zjednoczonych. W lis
topadzie 1993 roku prezydent Clinton stwierdzi
niedwuznacznie: Nie wolno dopuci, eby Korea P
nocna wyprod u kowala bomb atomow. Musimy by
w tej kwestii bardzo stanowczy". Senatorzy, czonkowie
"by Reprezentantw i byli funkcjonariusze administacji Busha rozwaali ewentualno prewencyjnego
ataku na koreaskie urzdzenia nuklearne. Zaniepoko
jenie Amerykanw wynikao w znacznej mierze z obaw
wywoanych proliferacj w skali globalnej. Koreaskie
r

321

przedsiwzicia atomowe nie tylko mogyby zahamowa'

i skomplikowa ewentualne amerykaskie dziaania
w Azji Wschodniej, lecz take, gdyby Korea sprzedaa
sw technologi i bro, w Azji Poudniowej i na Bliskie
Wschodzie.
Korea Poudniowa patrzya na bomb przez pryzmat
swoich regionalnych interesw. Dla wielu jej mieszka
cw grona bro bdca w posiadaniu pnocnego
ssiada bya bomb koreask, ktra nigdy nie zostaaby]
uyta przeciw Koreaczykom, ale w obronie ich niepod-l
legoci i interesw przed Japoni czy innym potencja-'
nym zagroeniem. Wysocy urzdnicy i oficerowie poudniowokoreascy nie kryli, e byoby po ich myli
gdyby zjednoczona Korea rozporzdzaa takimi mol
liwociami. Byoby to jak najbardziej w interesie Korei
Poudniowej: Phenian ponisby koszty budowy bomby
i zostaby skompromitowany na arenie midzynarodo
wej, Seul za ewentualnie odziedziczyby t bro. Po
czenie nuklearnego arsenau Pnocy z potencjaem
przemysowym Poudnia zapewnioby Korei po zjed
noczeniu nalen jej rol jednego z gwnych aktorw
wschodnioazjatyckiej sceny. O ile wic w pojciu Wa
szyngtonu na Pwyspie Koreaskim zaistnia w 1994
roku powany kryzys, o tyle w Seulu takiego poczucia
nie byo. Rnice midzy postawami obu stolic mona
okreli jako niewspmierno panicznych nastrojw".
Odkd kilka lat temu zacza si ta caa historia
z pnocnokoreask bomb atomow, tak si jako
dziwnie skada, e im dalej od Korei, tym wicej si
mwi o 'kryzysie'" - zauway pewien dziennikarz
w samym apogeum owego kryzysu" w czerwcu 1994
roku. Podobna rozbieno midzy amerykaskimi in
teresami w dziedzinie bezpieczestwa a interesami
mocarstw regionalnych przejawia si w Azji Poudnio
wej. Stany Zjednoczone bardziej si niepokoiy rozprze322

n i a n i e m broni atomowej ni mieszkacy regionu.

Okazao si, e Indie i Pakistan atwiej akceptuj
atomowe zagroenie ze strony ssiada ni amerykaskie
propozycje majce na celu ograniczenie lub wyelimino
wanie tego zagroenia .
Starania Stanw Zjednoczonych i innych pastw za
chodnich zmierzajce do zapobieenia proliferacji wy
rwnawczej" broni masowej zagady powiody si jedy
nie w ograniczonym zakresie i tak zapewne bdzie dalej.
Zaledwie miesic upyn od owiadczenia prezydenta
Clintona, e nie wolno dopuci, by Korea Pnocna
wesza w posiadanie broni atomowej, a wywiad poinfor
mowa go, i prawdopodobnie ma ju jedn albo
i dwie W polityce amerykaskiej zasza zmiana: za
czto stosowa wobec Koreaczykw strategi kija i mar
chewki, by ich nakoni do nierozbudowywania nuklear
nego potencjau. Nie udao si Stanom Zjednoczonym
powstrzyma zbroje nuklearnych Indii i Pakistanu ani
postpw czynionych w tym wzgldzie przez Iran.
trze

10

Na konferencji powiconej Ukadowi o Nierozprze

strzenianiu Broni Nuklearnej w kwietniu 1995 roku
zajmowano si przede wszystkim spraw jego prze
duenia - czy ma to by na czas nieograniczony, czy na
25 lat. Stany Zjednoczone bardzo optoway za pierwszym
rozwizaniem, lecz zdaniem wielu innych krajw wcho
dzioby ono w gr tylko wtedy, gdyby pi mocarstw
nuklearnych dokonao znaczcej redukcji swoich zaso
bw broni atomowej. Egipt by przeciwny przedueniu
na czas nieokrelony, domagajc si, eby Izrael pod
pisa Ukad i wyrazi zgod na inspekcje. Stany Zjed
noczone wywalczyy w kocu jednomylne poparcie dla
Przeduenia na czas nieokrelony, posugujc si wielce
skuteczn strategi wykrtw, apwek i grb. Na
Przykad ani Egipt, ani Meksyk, przeciwne takiej for
c i e , nie mogy pozosta na swoich pozycjach, s
323

bowiem zalene gospodarczo od Stanw Zjednoczonych

Chocia Ukad przeduono jednomylnie, delegaci sied
miu pastw muzumaskich (Syrii, Jordanii, I r a
Iraku, Libii, Egiptu i Malezji) oraz jednego afryka
skiego (Nigerii) wyrazili podczas kocowej debaty od
mienne opinie .
W 1993 roku doszo do przeformuowania podstawo
wych celw Zachodu (okrelanych poprzez ameryka
sk polityk) z nieproliferacji, czyli nierozprzestrzeniania
broni masowej zagady, na kontrproliferacj - zapobie
ganie jej rozpowszechnianiu. Oznaczao to realistyczne
uznanie faktu, e proliferacji w pewnym zakresie nie da
si unikn. W jakim momencie w polityce ameryka
skiej nastpi kolejna zmiana - od zapobiegania Stany
Zjednoczone przejd do dostosowania si do proliferacji,
a take, jeli rzd zdoa si pozby zimnowojennej
mentalnoci, do jej wykorzystywania w interesie was
nym i Zachodu. W 1995 roku Stany Zjednoczone i Za
chd pozostaj jednak przy polityce powstrzymywania,
ktra w ostatecznej instancji skazana jest na niepowo
dzenie. Rozprzestrzenianie si broni nuklearnej i innej
broni masowej zagady to jeden z gwnych przejaww
powolnego, lecz nieuchronnego procesu dyfuzji siy
w wiecie, na ktry skada si wiele cywilizacji.

i midzynarodowych te si przyczyniy do ustanowienia

mokracji w Hiszpanii, Portugalii, wielu krajach Ame
ryki aciskiej, na Filipinach, w Korei Poudniowej
i w Europie Wschodniej. Demokratyzacja poczynia
najwiksze postpy w krajach, gdzie silny by wpyw
chrzecijastwa i Zachodu. Nowe demokratyczne sy
stemy wadzy okazay si najbardziej stabilne w tych
krajach poudniowej i rodkowej Europy, ktre byy
w przewaajcej mierze katolickie lub protestanckie,
w mniejszym za stopniu w Ameryce Poudniowej.
W Azji Wschodniej katolickie, znajdujce si pod sil
nymi amerykaskimi wpywami Filipiny wrciy do
demokracji w latach osiemdziesitych, a politycy wy
znajcy chrzecijastwo zapocztkowali demokratycz
ne przemiany w Korei Poudniowej i na Tajwanie.
Jak ju wspomniano, na obszarach byego Zwizku
Radzieckiego demokracja wyglda naj stabilniej w re
publikach batyckich. Jej zakres i stabilno w repu
blikach prawosawnych rnie si ksztatuj i maj
mniej pewny charakter. Perspektywy demokracji w re
publikach muzumaskich nie wygldaj zachcajco.
W latach dziewidziesitych przemiany demokratyczine dokonay si w wikszoci krajw poza Afryk
(i z wyjtkiem Kuby), ktrych mieszkacy s wyznaw
cami zachodniego chrzecijastwa lub tam, gdzie wpy
wy chrzecijaskie s silne.

PRAWA CZOWIEKA I DEMOKRACJA

Te przemiany, a take upadek Zwizku Radzieckiego,

zrodziy w krajach Zachodu (zwaszcza w Stanach Zjed
noczonych) przekonanie, e zachodzi wanie demokra
tyczna rewolucja w skali globalnej i e zachodnie koncep
cie praw czowieka oraz formy demokracji politycznej
zatriumfuj niebawem na caym wiecie. Wspieranie
tego procesu stao si jednym z gwnych priorytetw
(Zachodu. Uznaa to administracja prezydenta Busha,
kretarz stanu James Baker owiadczy w kwietniu

n u

12

W latach siedemdziesitych i osiemdziesitych w ponad

trzydziestu krajach przestay istnie reimy autorytarne
i nastaa demokracja. Ta seria transformacji miaa kilka
przyczyn. Gwnym czynnikiem sprzyjajcym politycz
nym zmianom by bez wtpienia rozwj gospodarczy.
Jednake polityka i dziaania Stanw Zjednoczonych,
gwnych mocarstw zachodnioeuropejskich i instytucji
324

de

Se

325

1990 roku, e demokracji nie da si powstrzyma", i J

w wiecie, jaki nasta po zimnej wojnie prezydent Bush
wyznaczy nam now misj: jest ni wspieranie i konsoli
dacja demokracji". Podczas kampanii wyborczej w 1990
roku Bill Clinton nieustannie powtarza, e dziaania na
rzecz demokracji stan si jednym z gwnych prioryte
tw jego ekipy. Demokratyzacja bya jedyn kwesti
z dziedziny polityki zagranicznej, ktrej powici cae
wane wystpienie podczas swej kampanii. Objwszy
urzd prezydencki zaleci zwikszenie dotacji dla Naro
dowego Funduszu na rzecz Demokracji (National Endowment for Democracy) o dwie trzecie. Asystent Clintona
do spraw bezpieczestwa narodowego okreli gwn
lini jego polityki zagranicznej jako rozszerzanie demo
kracji", a sekretarz obrony stwierdzi, e jest to jeden
z czterech gwnych celw. Usiowa te stworzy w swo
im departamencie wysokie stanowisko do promowania
tego wanie celu. Propagowanie praw czowieka i demo
kracji byo te, w mniejszym zakresie i nie tak jawnie,
wanym elementem polityki zagranicznej pastw euro
pejskich, a w kontrolowanych przez Zachd midzynaro
dowych instytucjach gospodarczych okrelao kryteria,
jakimi si kierowano przy przyznawaniu poyczek i po
mocy finansowej krajom rozwijajcym si.
2

Oceniajc stan rzeczy w roku 1995 naley stwierdzi,

e amerykaskie i europejskie dziaania odniosy do
umiarkowany sukces. Prawie wszystkie cywilizacje nie
zachodnie opieray si zachodnim naciskom. Wymieni
tu mona kraje z krgu hinduistycznego, prawosaw
nego, afrykaskiego, a w pewnym stopniu nawet latyno
amerykaskiego. Najwikszy opr wobec demokratyza
cji w zachodnim wydaniu stawia jednak islam i Azja.
U rde tego oporu legy szersze procesy kulturowej
asertywnoci, ktre znalazy wyraz w Odrodzeniu Is
lamu i azjatyckiej samoafirmacji.
326

powodem niepowodze Stanw Zjednoczonych w Azji

L y o przede wszystkim bogacenie si i coraz wiksza
pewno siebie krajw tego kontynentu. Publicyci
azjatyccy wci przypominali Zachodowi, e czasy zale
noci i podporzdkowania ju przeminy, a Zachd,
ktry w latach czterdziestych wytwarza poow wiatog o produktu gospodarczego, dominowa w Organiza
cji Narodw Zjednoczonych i by autorem Powszechnej
Deklaracji Praw Czowieka, naley do przeszoci. Dzia
ania na rzecz propagowania praw czowieka w Azji
_ stwierdzi jeden z politykw singapurskich - musz
uwzgldnia zmieniony ukad si w wiecie pozimnowojennym. Wpywy Zachodu w Azji Wschodniej i Pou
dniowo-Wschodniej znacznie osaby" .
I tak jest w istocie. O ile zawarte midzy Stanami
Zjednoczonymi i Kore Pnocn porozumienie w spra
wach nuklearnych mona okreli mianem wynego
cjowanej kapitulacji", o tyle kapitulacja Stanw Zjed
noczonych przed Chinami i innymi mocarstwami
azjatyckimi w kwestii praw czowieka miaa charakter
bezwarunkowy. Kiedy administracja Clintona zagrozia
Chinom odebraniem klauzuli najwikszego uprzywile
jowania, najpierw zobaczya, jak jej sekretarz stanu
dozna upokorzenia w Pekinie, gdzie pozbawiono go
nawet moliwoci zachowania twarzy, po czym zareago
waa odejciem od swoich zaoe politycznych i od
dzieleniem statusu KNU od kwestii praw czowieka.
Chiny z kolei odpowiedziay na t demonstracj saboci
jeszcze wikszym nasileniem dziaa, wobec ktrych
administracja Clintona zgaszaa zastrzeenia. Podobnie
potoczyy si sprawy w Singapurze, gdzie administracja
Prbowaa interweniowa w sprawie obywatela amery
kaskiego skazanego na chost, i w Indonezji, gdzie
^ e r y k a n i e usiowali protestowa przeciw represjom
a Wschodnim Timorze.
w e

13

327

Kilka powodw zoyo si na to, e rzdy pastw Az\[

potrafiy si tak skutecznie oprze naciskom Zachodu
w kwestii praw czowieka. Firmom amerykaskim i eu.
ropejskim bardzo zaleao na rozwoju obrotw hand
lowych i zwikszeniu inwestycji w tych szybko roz
wijajcych si krajach, wywieray wic siln presj
rzdy swoich pastw, eby te nie psuy stosunkw
gospodarczych. Kraje azjatyckie uznay ponadto wspo
mniane naciski za naruszenie swojej suwerennoci
i wspomagay si wzajemnie, kiedy tylko kwestia tego
typu wynika. Biznesmeni z Tajwanu, Japonii i Hong
kongu inwestujcy w Chinach byli ywotnie zaintereso
wani utrzymaniem przez ten kraj przywilejw wynika
jcych z klauzuli najwikszego uprzywilejowania
w stosunkach z USA. Rzd Japonii dystansowa si na
og od polityki amerykaskiej w kwestii praw czowie
ka. Niedugo po wydarzeniach na Placu Tiananmen
premier Kiichi Miyazawa oznajmi: Nie dopucimy,
eby abstrakcyjne koncepcje praw czowieka zakciy
nasze stosunki z Chinami". Kraje ASEAN nie miay
zamiaru wywiera naciskw na Birm i w 1994 roku
powitay na swoim spotkaniu przedstawicieli tamtejszej
junty wojskowej. Tymczasem Unia Europejska musiaa
przyzna, jak stwierdzi jej rzecznik, e prowadzona
przez ni polityka nie odniosa wikszych skutkw"
i e bdzie musiaa si pogodzi z postaw krajw
ASEAN wobec Birmy. Kraje, ktre umocniy si dziki
rozwojowi gospodarczemu, jak Malezja i Indonezja,
zaczy stosowa retorsje" wobec pastw i firm kryty
kujcych ich polityk czy podejmujcych inne dziaania
budzce zastrzeenia z ich strony" .
n a

14

Rosnca potga ekonomiczna krajw Azji sprawia, ze

uodparniaj si coraz bardziej na naciski Zachodu
w kwestii praw czowieka i demokracji. W warunkach
dzisiejszej siy gospodarczej Chin - zauway w 1994
328

oku Richard Nixon - wszystkie amerykaskie kazania

na temat praw czowieka brzmi mao stosownie. Za
jakie dziesi lat bd bezsensowne. Za dwadziecia
lat - P p r
mieszne" . Moe si jednak okaza, za
spraw rozwoju gospodarczego Chin, e zachodnie ka
zania oka si niepotrzebne. Rozwj ten umacnia
pozycj rzdw pastw azjatyckich wobec Zachodu, ale
w przyszoci umocni te pozycj azjatyckich spoe
czestw wobec wadz ich pastw. Jeli do kolejnych
krajw Azji zawita demokracja, stanie si to dlatego, e
bdzie jej sobie yczya rosnca w si miejscowa buruazja i klasa rednia.
W odrnieniu od porozumienia o przedueniu Uka
du o Nierozprzestrzenianiu Broni Nuklearnej na czas
nieokrelony, zachodnie starania na rzecz propagowania
praw czowieka i demokracji poprzez agendy ONZ
spezy waciwie na niczym. Z nielicznymi wyjtkami,
jak potpienie Iraku, rezolucje dotyczce praw czowie
ka prawie zawsze przepaday w gosowaniach na forum
ONZ. Poza kilkoma krajami Ameryki aciskiej nie
byo rzdw chtnych do przyczenia si do dziaa
propagujcych co, co postrzegano jako imperializm
praw czowieka". Na przykad w 1990 roku Szwecja
w imieniu 20 pastw zachodnich zgosia projekt rezo
lucji potpiajcej reim wojskowy w Birmie, ale sprze
ciw krajw azjatyckich, i nie tylko, nie dopuci do jej
uchwalenia. Odrzucano take rezolucje potpiajce Iran
za naruszanie praw czowieka, a w latach dziewi
dziesitych przez pi kolejnych lat Chinom udawao
si mobilizowa kraje azjatyckie do obalania inicjowa
nych przez Zachd rezolucji dotyczcych pogwacenia
tych praw w Pastwie rodka. W 1994 roku Pakistan
Przedoy w Komisji Praw Czowieka ONZ projekt
rezolucji potpiajcej Indie za naruszanie praw czowie
ka w Kaszmirze. Kraje przyjazne Indiom pospieszyy
r

s t u

15

329

im z pomoc, ale uczynio to rwnie dwch najbliszych

przyjaci Pakistanu, Chiny i Iran, bdcych obiektem
podobnych potpie. Przekonay Pakistan, eby wycofaj
rezolucj. The Economist" skomentowa, e Komisja
Praw Czowieka ONZ, ktra nie potrafia potpi brutal
nych akcji indyjskich w Kaszmirze tym samym usank
cjonowaa je. Innym krajom mordowanie rwnie ucho
dzi na sucho: Turcja, Indonezja, Kolumbia i Algieria
unikny krytyki. Komisja wspiera w ten sposb rzdy
masakrujce swych obywateli i stosujce tortury, czyli
postpuje dokadnie na przekr intencjom jej zaoy
cieli" .
Rnice pogldw na temat praw czowieka midzy
Zachodem a pozostaymi cywilizacjami oraz ograniczona
zdolno Zachodu do osignicia zamierzonych celw
ujawniy si bardzo wyranie na zorganizowanej pod
auspicjami ONZ w czerwcu 1993 roku wiatowej Konfe
rencji Praw Czowieka w Wiedniu. Po jednej stronie
stany kraje Europy i Ameryki Pnocnej, po drugiej
blok okoo pidziesiciu pastw niezachodnich. Wrd
najbardziej aktywnej pitnastki by jeden kraj latyno
amerykaski (Kuba), jeden buddyjski (Birma), cztery
konfucjaskie, bardzo zrnicowane pod wzgldem ideo
logii politycznej, systemw ekonomicznych i stopnia
rozwoju (Singapur, Wietnam, Korea Pnocna i Chiny)
oraz dziewi muzumaskich (Malezja, Indonezja, Paki
stan, Iran, Irak, Syria, Jemen, Sudan i Libia). Na czele tej
azjatycko-islamskiej grupy stany Chiny, Syria i Iran.
Pozycj poredni midzy dwoma blokami zajy kraje
latynoamerykaskie z wyjtkiem Kuby, ktre czasami
wspieray Zachd, a take kraje afrykaskie i prawo
sawne, niekiedy wspierajce stanowisko Zachodu, ale
czciej wystpujce przeciw niemu.
16

Wrd kwestii spornych, co do ktrych pastwa zajy

rne stanowiska, pokrywajce si z podziaami cywihza330

yjnymi, mona wymieni: uniwersalizm a relatywizm

kulturowy w podejciu do praw czowieka, wzgldny
priorytet praw ekonomicznych i spoecznych, w tym
prawa do rozwoju, w stosunku do praw politycznych
i obywatelskich, warunkowanie pomocy ekonomicznej
kryteriami politycznymi, utworzenie urzdu Komisarza
ONZ ds. Praw Czowieka, zakres ewentualnego udziau
organizacji pozarzdowych zajmujcych si prawami
czowieka w konferencji na szczeblu rzdowym, okrele
nie praw, jakimi konferencja powinna si zaj. Wynik
ny te kwestie bardziej szczegowe, jak na przykad:
czy pozwoli Dalajlamie na wygoszenie przemwienia
na konferencji, i czy naley otwarcie potpi akty naru
szania praw czowieka w Boni.
W sprawach tych stanowiska pastw zachodnich i blo
ku azjatycko-islamskiego zasadniczo si rni. Dwa
miesice przed konferencj w Wiedniu kraje azjatyckie
odbyy spotkanie w Bangkoku i przyjy deklaracj,
w ktrej podkrelono, e prawa czowieka musz by
rozpatrywane w kontekcie... szczeglnych cech naro
dowych i regionalnych, a take zaplecza historycznego,
religijnego i kulturowego". Stwierdzaa ona rwnie, e
monitorowanie praw czowieka narusza suwerenno
pastw, a uzalenianie pomocy ekonomicznej od stanu
ich przestrzegania jest sprzeczne z prawem do rozwoju.
Rozbienoci w tych kwestiach, a take wielu innych,
byy tak powane, e prawie cay dokument opracowany
na ostatnim spotkaniu przygotowawczym do konferencji
wiedeskiej, jakie odbyo si w Genewie na pocztku
maja, skada si ze zda ujtych w nawiasy, co oznacza
zastrzeenia zgoszone przez jeden lub wicej krajw.
c

Pastwa zachodnie byy na konferencj wiedesk le

Przygotowane, znalazy si w mniejszoci, a podczas
brad poczyniy wicej ustpstw ni ich oponenci. Skoyo si wic na tym, e poza silnym zaakcentowaniem
Cz

331

praw kobiet, deklaracja przyjta przez konferencj sta.

nowila pewne minimum. Jak stwierdzi jeden z rzecznikw praw czowieka, by to dokument uomny i zawie
rajcy sprzecznoci", oznaczajcy zwycistwo koalicji
azjatycko-islamskiej i porak Zachodu . Nie by
w niej jednoznacznego potwierdzenia praw do wolnoci
sowa, prasy, zgromadze i wyznania, pod wieloma
wzgldami nie dorwnywaa wic nawet Powszechnej
Deklaracji Praw Czowieka przyjtej przez ONZ w 1948
roku. Zmiana ta bya wyrazem sabnicia potgi Zacho
du. Pewien amerykaski dziaacz na rzecz praw czowie
ka zauway, e przesta istnie midzynarodowy sys
tem praw czowieka z 1945 roku. Hegemonia Ameryki
zostaa podkopana, Europa, nawet biorc pod uwag
wydarzenia z 1992 roku, to ju niewiele wicej ni
pwysep. Dzisiejszy wiat jest w rwnym stopniu arab
ski, azjatycki i afrykaski, jak zachodni. Powszechna
Deklaracja Praw Czowieka i konwencje midzynarodo
we mniej si dzisiaj odnosz do wikszoci obszarw
naszej planety ni bezporednio po I I wojnie wiatowej".
Podobne pogldy wyrazi azjatycki krytyk Zachodu: Po
raz pierwszy od przyjcia Powszechnej Deklaracji Praw
Czowieka w 1948 roku na czoo wysuny si kraje spoza
krgu judeochrzecijaskiego i tradycji prawa natural
nego. Ta bezprecedensowa sytuacja bdzie okrela na
nowo polityk midzynarodow w kwestii praw czowie
ka. Stworzy te wicej okazji do konfliktw" .
17

18

Zdaniem innego obserwatora, wielkim zwycizc kon

ferencji wiedeskiej okazay si Chiny przynajmniej
jeli uzna za kryterium sukcesu rozkazywanie innym,
by usunli si z drogi. Pekin zwycia ju przez sam
fakt, e si szarogsi przez ca konferencj" . Zachd,
przegosowany i wymanewrowany w Wiedniu, zdoa
jednak w kilka miesicy pniej odnotowa na swoim
koncie do znaczcy sukces w rozgrywce z Chinami-

wadze Chin usilnie si staray i wiele zainwestoway

w to, by letnie igrzyska olimpijskie w 2000 roku odbyy
i w Pekinie. Spraw t szeroko w Chinach rozpropago
wano, a oczekiwania spoeczne byy bardzo rozbudzone.
Wadze Chin staray si stworzy midzynarodowe lobby
namawiajc inne rzdy, by te wywary nacisk na komite
ty olimpijskie w swoich krajach. Do kampanii wczy
si Tajwan i Hongkong. Z drugiej strony Kongres
Stanw Zjednoczonych, Parlament Europejski i organi
zacje bronice praw czowieka energicznie si przeciw
stawiay kandydaturze Pekinu. Chocia gosowanie
w Midzynarodowym Komitecie Olimpijskim jest tajne,
gosy rozoyy si wyranie wedug podziaw cywiliza
cyjnych. W pierwszym gosowaniu Pekin przy duym
poparciu ze strony krajw afrykaskich zaj pierwsze
miejsce, przed Sydney. W kolejnych gosowaniach, po
wyeliminowaniu Istambuu, przymierze konfucjasko-islamskie przerzucio znaczn wikszo swych gosw
na Pekin. Po wyeliminowaniu Berlina i Manchesteru
gosy te przypady w udziale Sydney, ktre zwyciyo
w czwartym gosowaniu. Pekin ponis sromotn klsk,
za ktr win obarczy Stany Zjednoczone.
s

W czterech gosowaniach rozkad gosw wyglda

nastpujco:
pierwsze
Pekin
Sydney
Manchester
Berlin
Istambu
Wstrzymao si
fi&ejrj

drugie

32
30
11
9
7

37
30
13
9

89

99

trzecie

czwarte

40
37
11

43
45

1
89

1
89

19

332

.Ameryce i Wielkiej Brytanii - skomentowa Lee

Kuan Yew - udao si utrze Chinom nosa. Rzekomym
Pretekstem byy 'prawa czowieka'. Prawdziwy powd
333

mia charakter polityczny, chodzio o zamanifestowanie

siy Zachodu" . Z pewnoci sport obchodzi o wiel
wicej ludzi na wiecie ni prawa czowieka, ale bior
pod uwag porak Zachodu w tej kwestii na konferen
cji wiedeskiej i gdzie indziej, ta odosobniona demon
stracja jego siy" bya take przypomnieniem o saboci
Rwnie paradoks demokracji osabia gotowo Zacho
du do jej propagowania w wiecie pozimnowojennym
Podczas zimnej wojny przed Zachodem, a zwaszcza
Stanami Zjednoczonymi, stawa problem zaprzyja
nionych tyranw" - chodzio o wspprac z juntami
wojskowymi i dyktatorami, ktrzy ze wzgldu na swj
antykomunizm byli uytecznymi sojusznikami na fron
cie zimnej wojny. Wsppraca taka nie bya atwa,
a czasem stawaa si krpujca, kiedy zaprzyjanione
reimy w jaskrawy sposb gwaciy prawa czowieka.
Dawaa si jednak usprawiedliwi jako mniejsze zo:
wspomniane rzdy byway na og mniej represyjne od
reimw komunistycznych. Mona si byo spodziewa,
e dugo nie przetrwaj, a poza tym byy bardziej
podatne na wpywy amerykaskie i inne. Dlaczego nie
podj wsppracy z mniej brutalnym zaprzyjanionym
tyranem, jeli alternatyw jest bardziej brutalny i nie
przyjazny? Po zimnej wojnie wybr moe okaza si
trudniejszy: alternatyw dla przyjaznego tyrana jest
nieprzyjazna demokracja. Zaoenie, ktre Zachd tak
atwo poczyni, e demokratycznie wybrany rzd bdzie
prozachodni i chtny do wsppracy, wcale nie musi si
sprawdzi w niezachodnich spoeczestwach, gdzie wy
bory mog wynie do wadzy antyzachodnich nacjo
nalistw i fundamentalistw. Zachd z ulg przyj
interwencj algierskich wojskowych, ktrzy w 1992 ror.u
anulowali wyniki wyborw, gdy si okazao, e Islamski
Front Ocalenia (FIS) zdoby przewag. Poczu si tez
pewniej, kiedy fundamentalistyczna Partia Dobrobytu
20

334

I Turcji i nacjonalistyczna Janata w Indiach po wybor zych zwycistwach zostay odsunite od wadzy w 1995
j 1996 roku. Z drugiej strony, gdy uwzgldni kontekst
i
l u c j i iraskiej, okae si, e Iran ma pod pewnymi
wzgldami jeden z bardziej demokratycznych ustrojw
wiecie muzumaskim, a wolne wybory w wielu
krajach arabskich, z Arabi Saudyjsk i Egiptem wcz
nie, prawie na pewno wyniosyby do wadzy rzdy o wiele
mniej przychylne zachodnim interesom ni ich niedemo
kratyczni poprzednicy. Wadze wybrane przez nard
w Chinach mogyby by radykalnie nacjonalistyczne.
Przywdcy Zachodu, zdajc sobie spraw, e procesy
demokratyczne w krajach niezachodnich czsto wyania
j rzdy nieprzyjazne Zachodowi, prbuj wpywa na
wyniki wyborw, a take trac entuzjazm dla propagowa
nia demokracji w tych krajach.
c

r e W 0

IMIGRACJA
Jeli demografia rozstrzyga o losie spoeczestw, ruchy
ludnoci stanowi si napdow historii. W minionych
wiekach zrnicowane wskaniki przyrostu naturalnego,
warunki ekonomiczne i polityka wadz powodoway
masowe migracje Grekw, ydw, plemion germa
skich, Skandynaww, Turkw, Rosjan, Chiczykw
i innych ludw. Niekiedy przebiegay one w sposb
wzgldnie spokojny, niekiedy do gwatownie. Ras,
ktra osigna mistrzostwo w demograficznej inwazji,
tyli jednak dziewitnastowieczni Europejczycy. Midzy
rokiem 1821 a 1924 okoo 55 min Europejczykw wyemi
t o w a o za morza, w tym 34 min do Stanw Zjednoczo
nych. Ludzie Zachodu podbijali, a niekiedy unicestwiali
f n e ludy, odkrywali i zasiedlali mniej zaludnione
Nrytoria. Ten eksport ludnoci mona chyba uzna za
335

najwaniejszy aspekt rozkwitu potgi Zachodu midzy ]

wiekiem X V I a XX.
Pod koniec X X wieku jestemy wiadkami innej,
wikszej nawet fali migracji. W 1990 roku legalnych '
migrantw w skali caego wiata byo okoo 100 min,
uchodcw - 19 min, a migrantw nielegalnych prawdo- j
podobnie co najmniej 10 min. Ta nowa fala bya po czci j
skutkiem procesu dekolonizacji, tworzenia nowych I
pastw, oraz polityki zachcania lub zmuszania ludzi do I
przemieszczania si. Bya jednak rwnie wynikiem 1
modernizacji i rozwoju technicznego. Dziki rozwojowi j
rodkw transportu migracja staa si atwiejsza, szybsza !
i tasza, rozwj cznoci stworzy bodce do poszukiwa- j
nia nowych okazji zarobkowania, uatwi te kontakty
midzy migrantami a ich rodzinami w kraju. Emigracj
dziewitnastowieczn pobudzi gospodarczy rozwj Za- i
chodu, emigracja wspczesna jest wynikiem podobnego
rozwoju krajw niezachodnich. Migracja staa si samonapdzajcym si procesem. Jak twierdzi Myron Weiner,
Jeli istnieje jakiekolwiek pojedyncze 'prawo' rzdzce
migracj, to wyglda ono tak, e kiedy potok ten ju si i
zacznie, sam si potem napdza. Migranci uatwiaj
wyjazd z ojczystego kraju swoim krewnym i znajomym,
dostarczajc im niezbdnych informacji, rodkw finan
sowych, pomagajc znale prac i mieszkanie na no-1
wym terenie". Skutkiem jest, jak to okreli Weiner,
kryzys migracyjny w skali globalnej" .
21

Ludzie Zachodu konsekwentnie i zdecydowanie przeciwstawiali si rozprzestrzenianiu broni atomowej, popierali te demokracj i prawa czowieka. W kwestii
imigracji ich pogldy byy natomiast ambiwalentne
i ulegay zmianom, w miar jak w ostatnich dwch
dziesicioleciach X X wieku zmienia si ukad si w tym
wzgldzie. Do lat siedemdziesitych kraje europejskie
byy, oglnie rzecz biorc, nastawione przychylnie do
336

j
I
;
i
1
I
j
j

30

| irnig " ^' niektre, zwaszcza Niemcy i Szwajcaria,

popieray j, by zagodzi niedobr siy roboczej. W1965
roku Stany Zjednoczone zniosy kwoty imigracyjne
lat dwudziestych, nastawione na przyjmowanie imigfrantw europejskich, i radykalnie zmieniy odnone
przepisy, umoliwiajc wielki wzrost imigracji z nowych
krajw, jaki nastpi w latach siedemdziesitych
i osiemdziesitych. Jednake z kocem lat osiemdzie
sitych wysokie wskaniki bezrobocia, wzrastajca licz
ba imigrantw i ich gwnie nieeuropejski" charakter
doprowadziy do radykalnych zmian w nastawieniu
i polityce Europejczykw. W kilka lat pniej podobne
procesy wystpiy w Stanach Zjednoczonych.
Wikszo migrantw i uchodcw koca X X wieku to
ludzie przemieszczajcy si z jednego do drugiego kraju
niezachodniego. Jednake napyw migrantw do krajw
Zachodu zbliy si w liczbach bezwzgldnych do zachod
nich wskanikw emigracji z X I X wieku. W 1990 roku
w Stanach Zjednoczonych byo okoo 20 min imigrantw
w pierwszym pokoleniu, w Europie 15.5 min, w Australii
i Kanadzie - 8 min. Liczba imigrantw w stosunku do
oglnej populacji osigna w wikszych krajach euro
pejskich 7-8 procent. W Stanach Zjednoczonych imig
ranci stanowili w 1994 roku 8,7 procent populacji, dwa
razy wicej ni w 1970 roku, przy czym w Kalifornii byo
ich 25 procent, a w Nowym Jorku 16 procent. W latach
osiemdziesitych przybyo do Stanw Zjednoczonych
okoo 8,3 min ludzi, a w latach 1990-1994 - 4,5 min.
z

Nowi imigranci pochodz w znacznej wikszoci z kra

jw niezachodnich. W Niemczech byo w 1990 roku
675 000 Turkw ze staym prawem pobytu, kolejne
najwiksze grupy to Jugosowianie, Wosi i Grecy. Do
Woch napywali gwnie imigranci z Maroka, Stanw
Zjednoczonych (mona przypuszcza, e byli to Ameryanie woskiego pochodzenia powracajcy do kraju
1

337

przodkw), Tunezji i Filipin. W poowie at dziewidzi .

sitych we Francji mieszkay blisko 4 min muzumanw
a w caej Europie Zachodniej - do 13 min. W latach
pidziesitych dwie trzecie imigrantw przybywajcych
do Stanw Zjednoczonych pochodzio z Europy i Kana
dy, w latach osiemdziesitych mniej wicej 35 procent
0 wiele wikszej ich liczby pochodzio z Azji, 45 procent
z Ameryki aciskiej, a mniej ni 15 procent z Europy
1 Kanady. Przyrost naturalny w Stanach Zjednoczonych
jest niski, a w Europie praktycznie zerowy. Migranci
szybko si mno, i to w gwnej mierze ich zasug
bdzie w przyszoci przyrost ludnoci krajw zachod
nich. Skutek jest taki, e Europejczycy coraz bardziej si
obawiaj inwazji dokonywanej nie tyle przez armie
i czogi, co t mas ludzk, ktra mwi innymi jzykami,
wyznaje innych bogw, naley do innych kultur. Boj
si, e imigranci odbior im miejsca pracy, zajm ziemi,
bd y na koszt ich systemu opieki spoecznej i zagro
miejscowemu stylowi ycia" . Fobie te, ktrych rdem
jest spadek przyrostu naturalnego, znajduj podstaw,
jak zauwaa Stanley Hoffmann, w autentycznym zde
rzeniu kultur i niepokoju o narodow tosamo" .
e

22

23

Na pocztku lat dziewidziesitych dwie trzecie

imigrantw yjcych w Europie stanowili muzumanie,
a europejskie niepokoje zwizane z imigracj dotycz
gwnie ich napywu. Jest to wyzwanie demograficzne
- na imigrantw przypada 10 procent urodze w Europie
Zachodniej, a w Brukseli na Arabw 50 procent - a take
kulturowe. Spoecznoci muzumaskie - czy bd to
Turcy w Niemczech, czy Algierczycy we Francji - nie
zasymiloway si z kultur krajw-gospodarzy i mao
wskazuje, e kiedykolwiek to nastpi, co rwnie niepo
koi Europejczykw. W caej Europie narasta obawa
- stwierdzi w 1991 roku Jean Marie Domenach - przed
muzumanami, ktrzy tworz zwart spoeczno ponad
338

Lranicami pastwowymi i s czym w rodzaju trzynaste

g o narodu Wsplnoty Europejskiej". Amerykaski dzien: ikarz nastpujco skomentowa kwesti imigrantw:
Europejska wrogo ma osobliwie selektywny chara
kter. Niewielu Francuzw niepokoi si naporem ze
^schodu - Polacy s przecie Europejczykami i katoli
kami- Wikszo nie obawia si take niearabskich
irmgra
z Afryki ani nimi nie pogardza. Obiektem
wrogoci s przede wszystkim muzumanie. Sowo 'immigre' to waciwie synonim wyznawcy islamu, drugiej
najwikszej religii Francji. Wyraa kulturowy i etniczny
rasizm, gboko zakorzeniony w historii tego kraju" .
Ksenofobia Francuzw ma jednak bardziej kulturowy
ni etniczny charakter. Akceptuj czarnych Afrykanw,
ktrzy w ich ciaach ustawodawczych posuguj si
bezbdn francuszczyzn, ale nie akceptuj muzu
maskich uczennic w chustkach na gowach. W 1990
roku 76 procent Francuzw byo zdania, e w ich kraju
jest za duo Arabw, 46 procent - e za duo Afrykanw,
40 procent - e Azjatw, a 24 procent, e ydw. W 1994
roku 47 procent Niemcw stwierdzio, e nie chcieliby
mie za ssiadw Arabw, 39 procent - Polakw, 36
procent - Turkw, a 22 procent - ydw . W Europie
Zachodniej antysemityzm skierowany przeciw Arabom
w znacznej mierze zastpi tradycyjny antysemityzm.
n

n t o w

24

25

Spoeczny opr przeciw imigracji i wrogo do imi

grantw znalazy skrajny wyraz w aktach przemocy
przeciw imigranckim spoecznociom i pojedynczym
osobom. Szczeglnie przejawio si to w Niemczech na
Pocztku lat dziewidziesitych. Bardziej znamienny
by
wzrost liczby gosw oddawanych na prawicowe,
.nacjonalistyczne, wrogie imigrantom partie. Ich elektorat
by jednak zbyt liczny. Partia Republikaska w Niemi&ech zdobya 7 procent gosw w wyborach europejskich
w 1989 roku, ale tylko 2,1 procent w krajowych wyborach
339

w nastpnym roku. We Francji elektorat Frontu Naro-1

dowego, ktry w 1981 roku byl prawie niezauwaalny 1
wzrost do 9,6 procent oglnej liczby wyborcw w lggg |
roku, po czym ustabilizowa si na poziomie 12151
procent w wyborach regionalnych i parlamentarnych i
W 1995 roku dwch nacjonalistycznych kandydatw na
urzd prezydenta zdobyo 19,9 procent gosw, a Front i
Narodowy obsadzi stanowiska burmistrzw w kilku I
miastach, w tym w Tulonie i Nicei. We Woszech liczba ]
gosujcych na MSI/Przymierze Narodowe wzrosa z oko-1
o 5 procent w latach osiemdziesitych do 10-15 procent
na pocztku lat dziewidziesitych. W Belgii na Blok
Flamandzki/Front Narodowy gosowao w wyborach lo
kalnych 1994 roku 9 procent wyborcw, przy czym
w Antwerpii Blok uzyska 28 procent. W Austrii w wyborach powszechnych liczba gosujcych na Parti Wol-1
noci zwikszya si z niespena 10 procent w 1986 roku
do ponad 15 procent w 1990 i prawie 23 w 1994 .
Partie europejskie sprzeciwiajce si muzumaskiej
imigracji byy w duej mierze zwierciadlanym odbiciem i
islamskich partii w krajach muzumaskich. Jedne
i drugie zaliczay si do autsajderw, jedne i drugie
potpiay skorumpowany establishment i jego stron-1
nictwa, wykorzystyway nastroje zwizane ze z sytua
cj ekonomiczn, zwaszcza z bezrobociem, apeloway
do uczu etnicznych i religijnych, atakoway obce wpywy, W obu przypadkach marginalna ekstrema dopusz
czaa si aktw terroru i przemocy. Zarwno islamici, j
jak europejscy nacjonalici wiksze triumfy wicili
przewanie w wyborach lokalnych ni oglnokrajowych, j
Establishment polityczny w wiecie islamu i w Europie
podobnie reagowa na te wydarzenia. W krajach muzu
maskich, o czym bya ju mowa, wadze przyjmoway .
na og bardziej islamsk orientacj, odwoyway si do j
symboliki i praktyk religijnych. W Europie partie gw26

340

[ g o nurtu zapoyczay retoryk od prawicowych partii

; srogich imigracji i propagoway ich metody. Tam, gdzie
system demokratyczny dziaa skutecznie i poza parti
' islamsk lub nacjonalistyczn istniay jeszcze co naj
mniej dwie inne, o odmiennych programach, elektorat
partii skrajnych nie przekracza progu 20 procent.
Uzyskiway one wicej gosw tylko wtedy, gdy nie byo
adnej innej moliwoci wyboru oprcz partii lub koali, cji rzdzcej. Tak si stao w Algierii, w Austrii i w znacz
nym stopniu we Woszech.
Na pocztku lat dziewidziesitych czoowi politycy
europejscy rywalizowali o wzgldy antyimigracyjnie
nastawionych obywateli. Jacues Chirac owiadczy
w 1990 roku, e imigracja musi zosta cakiem powstrzy
mana. Minister spraw wewntrznych Francji Charles
Pasqua opowiada si w 1993 r. za zerow imigracj",
take Francois Mitterrand, Edith Cresson, Valery Gis
card d'Estaing i inni politycy gwnego nurtu zajli
postaw krytyczn wobec imigracji. W wyborach par
lamentarnych 1993 roku bya to jedna z gwnych
kwestii, przyczynia si niewtpliwie do zwycistwa
partii konserwatywnych. Na pocztku lat dziewidzie
sitych nastpiy znamienne zmiany w polityce francu
skich wadz: utrudniono dzieciom obcokrajowcw naby
wanie obywatelstwa, rodzinom cudzoziemcw - wjazd
do kraju, cudzoziemcom - staranie si o azyl, a Algier
czykom otrzymywanie wiz francuskich. Nielegalni imi
granci podlegali deportacji, poszerzono kompetencje
Policji i innych wadz majcych do czynienia z imigracj.
ne

Kanclerz Helmut Kohl i inni politycy niemieccy take

wyraali zaniepokojenie z powodu imigracji. Najwa
niejszym posuniciem wadz byo wprowadzenie popra
wki do Art. XVI niemieckiej konstytucji, na mocy
-Ktrego zapewniano dotd azyl osobom przeladowa
nym z przyczyn politycznych", a take obcicie zasikw
341

dla ubiegajcych si o azyl. W 1992 roku przybyo d

Niemiec 438000 potencjalnych azylantw, w dwa lata
pniej tylko 127 000. Wielka Brytania ju w 1980 roku
drastycznie zmniejszya zezwolenia imigracyjne do oko
o 50 000 osb rocznie, dlatego kwestia ta wywoywaa
tu mniej emocji i oporw ni na kontynencie. Jednake
midzy 1992 a 1994 rokiem liczb osb ubiegajcych si
o azyl, ktre miay prawo pozostawa na terytorium
brytyjskim, zmniejszono z ponad 20000 do niespena
10 000. Po zniesieniu ogranicze w przemieszczaniu si
na terenie Unii Europejskiej Brytyjczycy zaczli si
przede wszystkim obawia napywu nieeuropejskich
imigrantw z kontynentu. Oglnie rzecz biorc, w poo
wie lat dziewidziesitych kraje Europy Zachodniej
konsekwentnie zmierzay do ograniczenia do minimum
lub wrcz cakowitego zastopowania imigracji z krajw
pozaeuropejskich.
W Stanach Zjednoczonych kwestia imigracji stana
na porzdku dziennym nieco pniej ni w Europie i nie
wywoaa takich emocji. Stany zawsze byy krajem
imigrantw, tak si wanie postrzegay, i na przestrzeni
dziejw dopracoway si bardzo skutecznych procesw
asymilowania nowo przybyych. Poza tym w latach
osiemdziesitych i dziewidziesitych bezrobocie byo
tu znacznie nisze ni w Europie, a strach przed utrat
pracy nie stanowi decydujcego czynnika, ktry by
ksztatowa postawy wobec imigracji. Poza tym przyby
sze napywajcy do Ameryki pochodzili z wielu rnych
krajw, w skali oglnokrajowej mniej si wic obawiano
ni w Europie zalania przez jedn obc grup, cho
obawy takie byy realne w poszczeglnych czciach
kraju. Mniejszy ni w Europie dystans dzieli najwiksze
grupy imigrantw od kultury kraju-gospodarza: Meksy
kanie s katolikami i mwi po hiszpasku, Filipiczycy
te wyznaj katolicyzm, a do tego s anglojzyczni.
0

342

pomimo to w cigu wierwiecza, jakie nastpio po

^ d a n i u w 1965 roku aktu prawnego, ktry umoliwi
znaczne zwikszenie imigracji z Azji i Ameryki aci
skiej, nastpiy powane zmiany w nastrojach amery kaskiej opinii publicznej. W 1965 roku tylko 33 procent
yczyo sobie ograniczenia imigracji, w 1977 - 42 pro
cent, w 1986-49 procent, a w 1990 i 1993 - 61 procent.
Badania z lat dziewidziesitych konsekwentnie wy
kazuj, e 60 procent lub wicej ankietowanych opowia
dao si za ograniczeniem imigracji . O ile na postawy
wobec tej kwestii wpywaj warunki ekonomiczne, o tyle
rwnomiernie narastajcy opr wobec imigracji zarwno
w zych, jak i dobrych okresach wskazywaby na to, e
takie czynniki, jak kultura, przestpczo i styl ycia
odgryway tu istotniejsz rol. Wielu Amerykanw,
moe nawet i wikszo - skomentowa pewien obser
wator w 1994 roku - nadal postrzega swoje pastwo
jako kraj zasiedlony przez Europejczykw, ktrego
system prawny wywodzi si z Anglii, jzykiem jest
angielski (i powinien pozosta), instytucje i budowle
publiczne inspirowane s zachodnimi, klasycznymi
standardami, religia ma korzenie judeochrzecijaskie,
a protestanckiej etyce pracy kraj zawdzicza sw wiel
ko". Dajc wyraz swym obawom, 55 procent ankieto
wanych stwierdzio, e uwaaj imigracj za zagroenie
dla amerykaskiej kultury. O ile dla Europejczykw
imigracyjne zagroenie ma posta arabsk lub muzu
mask, o tyle dla Amerykanw jest ono latynoamery
kaskie i azjatyckie zarazem, ale przede wszystkim
meksykaskie. Amerykanie zapytani w 1990 roku o to,
2 jakiego kraju przybywa do Stanw zbyt duo imigrantw, wymieniali Meksyk dwa razy czciej ni jakikol
wiek inny kraj. W dalszej kolejnoci bya Kuba, Orient
pliej nieokrelony), Ameryka Poudniowa i aciska
(te oglnie), Japonia, Wietnam, Chiny i Korea .
21

28

343

Narastajcy w latach dziewidziesitych sprzeciw 1

spoeczestwa wobec imigracji wywoa reakcj polity - 1
n podobn do tej, jakiej widowni bya Europa. W ame
rykaskim systemie politycznym partie prawicowe i an- ]
tyimigracyjne nie zdobyway gosw, ale coraz wicej by
wrogich imigracji publicystw i grup nacisku, dziaaj,
cych coraz aktywniej i coraz goniej. Wiele resentymen- j
tw skupio si na 3,5-4-milionowej rzeszy nielegalnych
imigrantw, a politycy odpowiednio na to reagowali.
Podobnie jak w Europie reakcja okazaa si najsilniejsza ]
w tych stanach i okolicach, ktre ponosiy w zwizku 3
z imigracj najwiksze koszty. W 1994 roku Floryda, 1
w ktrej lady poszo nastpnie sze innych stanw, ]
pozwaa wadze federalne o zwrot 884 min dolarw, czyli I
rocznych wydatkw na edukacj, opiek spoeczn, egze- ]
kwowanie prawa oraz inne cele zwizane z obecnoci j
nielegalnych imigrantw. W Kalifornii, gdzie imigrantw ]
jest najwicej (zarwno w liczbach absolutnych, jak ]
i proporcjonalnie), gubernator Pete Wilson zdoby spoe- 1
czne poparcie, domagajc si pozbawienia dzieci nielegal- j
nych imigrantw dostpu do szk publicznych i nieprzy- I
znawania obywatelstwa amerykaskiego dzieciom 3
nielegalnych imigrantw urodzonym w Stanach. Postulo
wa te, by stan zaprzesta finansowania pomocy medycznej w nagych wypadkach dla nielegalnych przybyszw.
W listopadzie 1994 roku mieszkacy Kalifornii powszech- j
nie zaaprobowali tzw. Propozycj 187, na mocy ktrej I
pozbawiono tych ludzi i ich dzieci prawa do owiaty; |
ochrony zdrowia i zasikw z pomocy spoecznej.

z Meksykiem. W1995 roku Komisja ds. Reformy Imigra

cji, dziaajca z upowanienia Kongresu od 1990 roku,
zalecia obnienie rocznych kwot imigracyjnych z ponad
800 000 do 550 000 osb, przyznajc pierwszestwo maym
dzieciom i maonkom (ale nie dalszym krewnym) obywa
teli i rezydentw. Wywoao to ogromne oburzenie rodzin
Amerykanw pochodzenia azjatyckiego i latynoskiego" .
W" latach 1995-96 Kongres rozpatrywa projekty aktw
prawnych realizujcych wiele zalece Komisji i nakada
jcych ograniczenia na imigracj. W poowie lat dziewi
dziesitych imigracja staa si wic jedn z najpowaniej
szych kwestii politycznych w Stanach Zjednoczonych,
a Patrick Buchanan, ubiegajc si w 1996 roku o urzd
prezydenta, uczyni z opozycji wobec imigracji gwny
motyw swej kampanii wyborczej. Stany Zjednoczone id
w lady Europy i te si staraj znacznie ograniczy
napyw przybyszw spoza krgu cywilizacji zachodniej.
Czy Europie i Stanom uda si powstrzyma t fal?
We Francji pojawi si znamienny motyw demograficz
nego pesymizmu, zapocztkowany przez powie Jeana
Raspaila z lat siedemdziesitych. Wtek ten rozwin
w naukowym opracowaniu 20 lat pniej Jean-Claude
Chesnais, a w 1991 roku Pierre Lellouche podsumowa
nastpujco: Historia, blisko geograficzna i ubstwo
przesdziy los Francji i Europy, ktre zostan zalane
przez przybyszw z przegranych krajw poudnia. Euro
pa bya w przeszoci biaa i judeochrzecijaska. Przy
szo bdzie jednak inna"* . Ta przyszo nie jest

W tym samym roku administracja Clintona, zmienia-1

jc swe wczeniejsze stanowisko, zaostrzya kontrol nad 1
imigracj, wydaa surowsze przepisy dotyczce azyJu I
politycznego, rozbudowaa Urzd ds. Imigracji i Naturah- i
zacji (Immigration and Naturalization Service), wzmocni-1
a Stra Graniczn i zbudowaa zapory wzdu granicy 1

Ksika Raspaila Le Camp des Saints ukazaa si po raz pierwszy w 1973

roku nakadem paryskiego wydawnictwa Editions Robert Laffont. Nowe
wydanie opublikowano w 1985 roku, kiedy kwestia imigracji znalaza si
a Porzdku dziennym. W roku 1994 Matthew Connelly i Paul Kennedy
^wrcili na ni uwag Amerykanw: Must It Be he Rest Against the
West?, .Atlantic Monthly", t. 274 (grudzie 1994), s. 61 i n. Przedmowa
raspaila do francuskiego wydania z 1985 roku zostaa opublikowana po
angielsku w The Social Contract", t. 4 (zima 1993-94), s. 115-117.

C2

344

29

30

345

jednak przesdzona raz na zawsze, adna przyszo n i

bdzie te trwaa w nieskoczono. Nie chodzi tu o to
czy Europa zostanie zislamizowana, a Stany Zjednoczo
ne stan si krajem latynoskim. Problem w tym, czy
Europa i Ameryka stan si spoeczestwami rozszcze
pionymi, zoonymi z dwch odrbnych i separujcych
si wsplnot z dwch rnych krgw kulturowych
Rozwj wydarze zaley od liczby imigrantw i zakresu
ich zasymilowania przez kultur zachodni.
Spoeczestwa europejskie na og albo nie chc imi
grantw asymilowa, albo napotykaj w tym wzgldzie na
due trudnoci. Nie bardzo poza tym wiadomo, jak dalece
muzumascy przybysze i ich dzieci chc si asymilowa.
Jeli tak wielki napyw nadal bdzie trwa, powstan
kraje podzielone na spoecznoci chrzecijaskie i muzu
maskie. Da si tego unikn, jeli rzdy i narody Europy
oka si gotowe do poniesienia kosztw zwizanych
z ograniczeniem tej imigracji. Byyby to bezporednie
obcienia podatkowe wynikajce z przyjcia antyimigracyjnych posuni, spoeczne koszty dalszego alienowania si istniejcych ju grup ludnoci napywowej, a tak
e potencjalne dugofalowe koszty niedostatku siy
roboczej i niskiego przyrostu naturalnego.
e

Problem muzumaskiej inwazji demograficznej stra

ci jednak prawdopodobnie na ostroci, wskaniki przy
rostu demograficznego w krajach pnocnoafrykaskich
i bliskowschodnich po osigniciu najwyszego poziomu
(co w niektrych krajach ju nastpio) zaczn bowiem
spada . Jeli powodem imigracji jest presja demo
graficzna, napyw muzumanw moe w 2025 roku
okaza si o wiele mniejszy. Inaczej wyglda sprawa
w wypadku Afryki subsaharyjskiej. Ewentualny rozwj
gospodarczy i mobilizacja spoeczna w krajach Afryki
Zachodniej i rodkowej stworz dodatkowe bodce
i moliwoci migracji. Zagroenie afrykanizacj" Euro31

346

Ipy zajmie miejsce zagroenia islamizacj". Wymiar

1'tego zagroenia bdzie take w znacznym stopniu
zalea od tego, jak bardzo ludno krajw afrykaskich
postanie zdziesitkowana przez AIDS i inne choroby,
oraz jak bardzo Afryka Poudniowa przyciga bdzie
^ g r a n t w z innych obszarw kontynentu.
O ile Europa ma kopot z muzumanami, o tyle
Stanach Zjednoczonych narasta problem Meksyka
nw. Przy utrzymywaniu si obecnych tendencji i kon
tynuowaniu obecnej polityki struktura spoeczestwa
amerykaskiego drastycznie si zmieni w pierwszej
poowie XXI wieku (patrz tabela 8.2): biali bd stanowili
poow, a Latynosi jedn czwart. Podobnie jak w Euro
pie, zmiana polityki imigracyjnej i skuteczne wprowa
dzanie w ycie ograniczajcych imigracj posuni
mogyby t prognoz zmieni. Nawet jednak w takim
wypadku zasadnicz kwesti pozostanie zakres asymi
lacji Latynosw w spoeczestwie Stanw Zjednoczo
nych. Na ich drugie i trzecie pokolenie dziaaj w tym
wzgldzie liczne bodce i naciski. Imigracja meksy
kaska, rni si jednak pod potencjalnie wanymi
wzgldami od innych imigracji. Po pierwsze, przybysze
z Europy i Azji przemierzaj oceany, Meksykanie prze
chodz piechot przez granic albo w brd przekraczaj
rzek. Do tego jeszcze coraz wiksza dostpno rod
kw transportu i cznoci umoliwia im utrzymanie
bliskich kontaktw ze spoecznoci w kraju ojczystym
I utosamianie si z ni. Po drugie, imigranci z Meksyku
zamieszkuj gwnie poudniowo-zachodnie stany USA,
|tworzc cigy pas meksykaskiej populacji, od JukaRnu po Kolorado (patrz mapa 8.1). Po trzecie, pewne
Powody wskazuj, e wystpuje wrd nich wik
szy opr wobec asymilacji ni w innych grupach imipantw. Chc zachowa meksykask tosamo, co
Wyranie si przejawio podczas batalii o Propozycj
w

347

'." 7tf<AIETNICZNA
r

STRUKTURA L U D N O C I S T A N W ZJEDNOCZONYCH (W PROCENTACH)

\*~~

-j^Tnie-Latynosi

1995

2020
(szacunkowo)

2050
(szacunkowo)

74

64

53

Utynosi

10

16

25

Czarni
|aci i mieszkacy wysp Pacyfiku
Indianie i Eskimosi

'2
3
<1

13
6
<1

14
8
1

263

323

Razem (w min)

394_

rodo' U.S. Bureau of the Census, Population Proiections olthe United States by Age. Sex. Race.
MjWspaoic Origin: 1995to 2050. U.S. Government Printing Orfice. Washington 1996, s. 12-13.

187 w Kalifornii w 1994 roku. Po czwarte, obszar, na

ktrym osiedlaj si przybysze z Meksyku, zosta za
anektowany przez Stany Zjednoczone po ich zwyci
stwie nad Meksykiem w polowie XIX wieku. Rozwj
ekonomiczny Meksyku prawie z pewnoci zrodzi w tym
kraju nastroje rewanzystowskie. Amerykaskie zdobyfcze terytorialne z XIX wieku mog zosta zagroone,
a by moe i odebrane w wyniku meksykaskiej eksansji demograficznej w XXI wieku.
Zmieniajcy si ukad si midzy cywilizacjami coraz
bardziej utrudnia Zachodowi realizacj celw zwizanych
z rozprzestrzenianiem broni masowej zagady, prawami
czowieka, imigracj i innymi sprawami. Jeli w tej
[Sytuacji chciaby on ograniczy ponoszone straty, powi
nien umiejtnie posuy si swoimi zasobami ekonomicz
nymi, stosujc wobec innych krajw taktyk kija i mar[Chewki, umacnia swoj jedno i koordynowa polityk,
joy innym krajom utrudni wygrywanie jednych pastw
zachodnich przeciw drugim, a take podkrela i wyko
rzystywa rnice midzy pastwami niezachodnimi.
Jego zdolno do zastosowania takiej strategii bdzie
I jednej strony zaleaa od charakteru i nasilenia konflikF ^ z cywilizacjami-rywalami, z drugiej za od umiejtno|Ci rozpoznania i rozbudowania interesw wsplnych
I cywilizacjami zajmujcymi pozycj poredni.
;

Mapa 8.1
rdo: w opracowaniu o dane U.S. Census Bureau. Rodger Doyle Copyright 1995
for U.S. News & World Report.

349

Ko

Przypisy
1

Georgi Arbatov, Neo-Bolsheviks of the I.M.F., New York Times", 7 maja

1992, s. A27.
Pogldy Koreaczykw z KRL-D przedstawia amerykaski znawca
problemu, Washington Post", 12 czerwca 1994, s. C l ; indyjskiego gene
raa cytuje Les Aspin, From Deterrence to Denuking: Dealing u , ^
Proli/eration in the 1990's, Memorandum", 18 lutego 1992, s. 6.
Lawrence Freedman, Great Powers, Vital Interests and Nuclear Weapons,
Survival", 36 (zima 1994), s. 37; Les Aspin, Remarks, National Academy
of Sciences, Committee on International Security and Arms Control,
7 grudnia 1993, s. 3.
Stanley Norris cytowany, Boston Globe", 25 listopada 1995, s. 1, 7
Alastair Iain Johnston, China's New 'Old Thinking': The Concept of
Limited Deterrence, International Security", 20 (zima 1995-96), s, 21-23.
Philip L. Ritcheson, Iranian Military Resurgence: Scope, Motivations, and
Implications for Regional Secuty, ,Armed Forces and Society", 21 (lato
1995), s. 575-576. Przemwienie Warrena Christophera, Kennedy School of
Government, 20 stycznia 1995; Time", 16 grudnia 1991, s. 47; Ali al-Amin
Mazrui, Cultural Forces in World Politics, J. Currey, London 1990, s. 220,224.
New York Times", 15 listopada 1991, s. Al; New York Times", 21 lutego
1992, s. A9; 12 grudnia 1993, s. 1; Jane Teufel Dreyer, U.S.IChina Military
Relations: Sanctions or Rapprochement?, In Depth", 1 (wiosna 1991),
17-18; Time", 16 grudnia 1991, s. 48; Boston Globe", 5 lutego 1994, s. 2;
Monte R. Bullard, U.S.-Chma Relations: The Strategie Calculus, Parameters", 23 (lato 1993), 88.
Cytowane w: Karl W. Eikenberry, Exp!aining and Influencing Chinese
Arms Transfers, National Defense University, Institute for National
Strategie Studies, McNair Paper No. 36, Washington, luty 1995, s. 37;
owiadczenie rzdu pakistaskiego, Boston Globe", 5 grudnia 1993,
s. 19; R. Bates Gili, Curbing Beijings Arms Sales, Orbis", 36 (lato 1992),
s. 386; Chong-pin Lin, Red Anny, New Republic", 20 listopada 1995,
s. 28; New York Times", 8 maja 1992, s. 31.
Richard A. Bitzinger, Arms to Go: Chinese Arms Sales to the Third World.
International Security, 17 (jesie 1992), s. 87; Philip Ritcheson, Iranian
Military Resurgence, s. 576, 578; Washington Post", 31 padziernika
1991, s. Al, A24; Time", 16 grudnia 1991, s. 47; New York Times", 18
kwietnia 1995, s. A8; 28 wrzenia 1995, s. 1; 30 wrzenia 1995, s. 4; Monte
Bullard, U.S.-China Relations, s. 88, New York Times", 22 czerwca 1995,
s. 1; Gili, Curbing Beijing's Arms, s. 388; New York Times", 8 kwietnia
;

1993, s. A9; 20 czerwca 1993, s. 6.

.
John E . Reilly, The Public Mood at Mid-Decade, Foreign Policy .
98 (wiosna 1995), s. 83; Rozkaz prezydenta 12930, 29 wrzenia 1*84,
Rozkaz prezydenta 12938, 14 listopada 1994. Byy one rozszerzeniem
Rozkazu prezydenta 12735 z 16 listopada 1990, wydanego przez prezBusha, ktry ogosi stan najwyszej gotowoci (national emergency
w odniesieniu do broni atomowej, biologicznej i chemicznej.

350

James Fallows, The Panic Gap: Reactions to North Korea's Bomb,

National Interest", 38 (zima 1994), s. 40-45; David Sanger, New York
Times", 12 czerwca 1994, s. 1, 16.
I n ,New York Times", 26 grudnia 1993, s. 1.
I i 2 "Washington Post", 12 maja 1995, s. 1.
IJS B i l a h Kausikan, Asia's Different Standard, Foreign Policy" 92 (je
sie 1993), s. 28-29.
I M Economist", 30 lipca 1994, s. 31; 5 marca 1994, s. 35; 27 sierpnia 1994,
s. 51; Yash Ghai, Huma Rights and Governance: The Asian Debat,
Asia Foundation Center for Asian Pacific Affairs, Occasional Paper
No. 4, listopad 1994, s. 14.
i is Richard M. Nbcon, Beyond Peace, Random House, New York 1994
s. 127-128.
F,W Economist", 4 lutego 1995, s. 30.
hi Charles J . Brown, In the Trenches: The Battle Over Rights, Freedom
Review", 24 (wrzesie/padziernik 1993), s. 9; Douglas W. Payne, Showdown in Vienna, tame, s. 6-7.
I Charles Norchi, The Ayatollah and the Author: Rethinking Huma
Rights, Yale Journal of World Affairs", 1 (lato 1989), s. 16; Kausikan,
Asias Different Standard, s. 32.
|
Richard Cohen. The Earth Times", 2 sierpnia 1993, s, 14.
j
New York Times", 19 wrzenia 1993, s. 4E; 24 wrzenia 1993 s. B9, B16;
9 wrzenia 1994, s. A26; Economist", 21 wrzenia 1993, s. 75; 18 wrzenia
1993, s. 37-38; Financial Times", 25-26 wrzenia 1993, s. 11; Straits
Times", 14 padziernika 1993, s. 1.
F
Liczby i cytaty wg Myron Weiner, Global Migration Csis, HarperCollins, New York 1995, s. 21-28.
Weiner, Global Migration Csis, s. 2.
P Stanley Hoffmann, The Case for Leadership, Foreign Policy", 81 (zima
1990-91), s. 30.
f* Patrz B. A. Roberson, Islam and Europ: An Enigma or a Myth?,
Middle East Journal", 48 (wiosna 1994), s. 302; New York Times",
5 grudnia 1993, s. 1; 5 maja 1995, s. 1; Joel Klotkin, Andries van Agt,'
Bedouins: Tbes That Have Made it, New Perspectives Quarterly",
8 (jesie 1991), s. 51; Judith Miller, Strangers at the Gate, New York
Times Magazine", 15 wrzenia 1991, s. 49.
International Herald Tribune", 29 maja 1990, s. 5; New York Times",
1 wrzenia 1994, s. A21. Badania francuskie byy sponsorowane przez
^ Francji, niemieckie - przez American Jewish Committee.
Patrz Hans-George Betz, The New Politics of Resentment: Radical
Right-Wing Populist Parties in Western Europ, Comparative Politics",
^ 25 (lipiec 1993), s. 413^27.
International Herald Tribune", 28 czerwca 1993, s. 3; Wall Street
Journal", 23 maja 1994, s. BI; Lawrence H. Fuchs, The Immigration
Oebate: Little Room for Big Reforms, American Experiment". 2 (zima
1994), s. 6.
I ames C. Clad, Slowing the Wave, Foreign Policy", 95 (lato 1994),
;
143; Rita J . Simon, Susan H. Alexander, The Ambivalent Weicome;
; rnnt Media, Public Optmon and Immigration, Praeger, Westport
I, ^ . s ^ e .
ari

1 9

2 2

2 s

2 6

351

New York Times", 11 czerwca 1995, s. E14.

Jean Raspail, The Camp of the Saints, Scribner, New York 1975
Jean-Claude Chesnais, Le Crepuscule de l'Occident: Demographie et
Politiue, Robert Laffont, Paris 1995; Pierre Lellouche, cytowany .
Miller, Strangers at the Gate, s. 80.
Philippe Fargues, Detnograpfiic Explosion or Socta! UpheauaJ?, .
Ghassan Salame (red.), Democracu Without Democrats? The Renesa! 0/
Politics in the Muslim World, I. B. Taurus, London 1994, s. 157 i n.
w

IX
Globalna polityka cywilizacji
KONFLIKTY PASTW-ORODKW
I KONFLIKTY NA LINIACH GRANICZNYCH
ijtywilizacje to najwiksze plemiona, w jakie cz si
ludzie, a zderzenie cywilizacji jest konfliktem plemien
nym na skal globaln. We wspczesnym wiecie pa
stwa i grupy nalece do rnych cywilizacji mog
iworzy ograniczone, dorane i taktyczne zwizki oraz
ikoalicje w obronie swoich interesw przeciw pastwom
k innej cywilizacji albo dla realizowania innych wspl
nych celw. Stosunki midzy grupami z rnych cywili
zacji prawie nigdy nie bd jednak bliskie, s przewa
cie chodne, a czsto wrogie. Ustanowione w przeszoci
jkoneksje midzy pastwami z rnych krgw kulturo|tvych, jak sojusze militarne z czasw zimnej wojny,
prawdopodobnie osabn albo zanikn. Nadzieje na
piskie midzycywilizacyjne partnerstwo", w rodzaju
pch, jakie formuowali kiedy dla swoich krajw
przywdcy Rosji i Ameryki, nigdy si nie ziszcz.
FWorzce si obecnie stosunki midzy cywilizacjami
"Cd miay rozmaite formy - od zdystansowanych do
Iwarcie wrogich, wikszo uplasuje si gdzie porodp - W wielu wypadkach bdzie to zapewne co w rodzaju
pimnego pokoju", o ktrym wspomina Borys Jelcyn,
353

przestrzegajc, e tak wanie posta mog przybra

stosunki midzy Rosj a Zachodem. Midzy innymi
cywilizacjami wyworzy si moe stan bliski zimnej
wojnie". Pojcie la guerra fa ukuli trzynastowieczni
Hiszpanie na okrelenie nieatwej koegzystencji z mu
zumanami w rejonie Morza rdziemnego. W latach
dziewidziesitych naszego stulecia znw si mwi
0 cywilizacyjnej zimnej wojnie" midzy islamem a Za
chodem . W wiecie cywilizacji bdzie si tym ter
minem okrelao take inne relacje. Zimny pokj, zimna
wojna, wojna handlowa, niby-wojna, nieatwy pokj,
zakcone stosunki, ostra rywalizacja, wspzawodni
czca koegzystencja, wycig broni - takie formy praw
dopodobnie przybior stosunki midzy organizmami
nalecymi do rnych cywilizacji. Zaufanie i przyja
bd rzadkoci.
Konflikty midzy cywilizacjami maj posta dwojak.
W mikroskali, w paszczynie lokalnej, konflikty na
liniach granicznych (uskokach) wybuchaj midzy s
siadujcymi pastwami nalecymi do rnych cywiliza
cji, midzy grupami z rnych krgw kulturowych]
w obrbie jednego pastwa oraz midzy grupami, ktre
na ruinach starych pastw usiuj utworzy nowe, jaki
dzieje si to w byym Zwizku Radzieckim i byej
Jugosawii. Konflikty na liniach granicznych, wojny
kresowe, szczeglnie czsto wybuchaj midzy muzu
manami i niemuzumanami. Ich przyczyny, charakter

ganizacji midzynarodowych, jak ONZ, Midzy

narodowy Fundusz Walutowy i Bank wiatowy.
| 2. Wzgldna sia militarna - kwestia ta przejawia si
kontrowersjach dotyczcych nieproliferacji, kon
troli zbroje i wycigu zbroje.
3. Sia ekonomiczna i poziom ycia - spory wok
handlu, inwestycji itd.
4. Czynnik ludzki - tu wchodz w gr m i n . starania
pastwa nalecego do jednej cywilizacji o ochron
ludnoci z tego samego krgu kulturowego na
terenie innej cywilizacji, dyskryminowanie osb
z innego krgu kulturowego albo ich usuwanie ze
swego terytorium.
5. Wartoci i kultura - konflikty w tym obszarze
wynikaj, kiedy pastwo propaguje albo narzuca
swj system wartoci ludziom z innego krgu kultu
rowego.
6. Niekiedy przedmiotem sporu jest terytorium i wte
dy pastwa-orodki stoj na pierwszej linii frontu
w konfliktach granicznych.
w

1 dynamika zostan omwione w rozdziale 10. i H i

W makroskali, w paszczynie globalnej, dochodzi do
konfliktw midzy pastwami-orodkami poszczegl
nych cywilizacji. Wchodz tu w gr klasyczne kwestie
polityki midzynarodowej, midzy innymi:

Wymienione tu kwestie byway, rzecz jasna, zarze

wiem konfliktw w caej historii ludzkoci. Konflikt
jednak ulega zaostrzeniu, kiedy stronami s pastwa
nalece do rnych cywilizacji. Pastwa-orodki zwou
j wtedy na pomoc sprzymierzecw ze swojego krgu
kulturowego, staraj si o uzyskanie poparcia pastw
'f cywilizacji trzecich, pogbiaj podziay w obrbie
innych cywilizacji i wspomagaj dezercj, i przy odpo
wiedniej kombinacji dziaa dyplomatycznych, polityczych, ekonomicznych i tajnych, a take naciskw i za
cht propagandowych staraj si zrealizowa swoje
le. Raczej jednak nie stosuj nawzajem przeciw so
bie siy zbrojnej, z wyjtkiem takich sytuacji, jak na
niskim Wschodzie czy subkontynencie indyjskim, gdzie
n

1. Wzgldny wpyw na ksztatowanie wydarze naj

arenie midzynarodowej i dziaa globalnych or
354

355

ssiaduj ze sob wzdu linii granicznej. W innych

sytuacjach wojny midzy pastwami granicznymi wy.
buchaj raczej w dwch tylko przypadkach. Po pierwsze
moe do nich doprowadzi eskalacja konfliktu na linij
granicznej, kiedy grupy pokrewne, w tym pastwa-orodki, pospiesz na pomoc walczcym stronom. Taka
perspektywa stwarza jednak dla pastw-orodkw kon
kurujcych cywilizacji powany bodziec do ograniczania
konfliktw granicznych lub ich rozwizywania.
Po drugie, wojna midzy pastwami-orodkami moe
by rezultatem zmian w globalnym ukadzie si midzy
cywilizacjami. W cywilizacji greckiej, zdaniem Tukidyde
sa, wzrastajca potga Aten staa si przyczyn wojny
peloponeskiej. Na histori cywilizacji zachodniej rwnie
skadaj si wojny o hegemoni" midzy wyaniajcymi
si i podupadajcymi mocarstwami. W takiej sytuacji
przebieg wypadkw zaley czciowo od tego, czy pa
stwa, ktre chc uczestniczy w wyanianiu si nowej
cywilizacyjnej potgi, preferuj taktyk doczania do
silniejszego (bandwagoning) czy te staraj si utrzyma
zachwian rwnowag (balancing). O ile dla cywilizacji
azjatyckich bardziej typowa wydaje si taktyka bandtuagoningu, o tyle rozwj potgi Chin moe doprowadzi do
tego, e pastwa z innych cywilizacji (Stany Zjednoczone,
Indie, Rosja) podejm wysiki zmierzajce do zachowania
rwnowagi. W historii Zachodu zabrako wojny o hegemo
ni midzy Wielk Brytani a Stanami Zjednoczonymi,
a pokojowe przejcie od Pax Btannica do Pax Amecana wyniko prawdopodobnie w znacznej mierze z bliskie
go kulturowego pokrewiestwa obu tych krajw. W zmie
niajcym si ukadzie si midzy Zachodem i Chinami
nie wystpuje czynnik takiego pokrewiestwa. Nie wyni
ka z tego, e konflikt zbrojny jest nieuchronny, ale staje
si bardziej prawdopodobny. Dynamizm islamu to poten
cjalne rdo wielu wojen kresowych o stosunkowo
356

Lewielkim zasigu, rosnca potga Chin moe wywoa

igiek midzycywilizacyjn wojn midzy pastwami^rodkami.

ISLAM I ZACHD
^Niektrzy ludzie z krgu cywilizacji zachodniej, z pre
zydentem Clintonem wcznie, utrzymuj, e Zachd
lnie ma adnych problemw z islamem, a jedynie z is
lamskimi ekstremistami. Czternacie wiekw historii
jdowodzi jednak czego wrcz przeciwnego. Stosunki
islamu z chrzecijastwem, zarwno zachodniego, jak
.wschodniego obrzdku, zawsze byy burzliwe. Kada ze
[jstron bya dla drugiej Innym. Rozgrywajcy si w XX
wieku konflikt midzy liberaln demokracj a marksizrnem-leninizmem to tylko przelotne i powierzchowne
zjawisko historyczne w porwnaniu z gboko konflik
tow relacj midzy islamem a chrzecijastwem. Cza
sami przewaaa pokojowa koegzystencja, czciej ostra
[rywalizacja i wojny o rnym nateniu (bynajmniej
nie zimne). Jak stwierdza John Esposito, historyczna
dynamika przedstawiaa si tak, e obie wsplnoty
'Czsto rywalizoway ze sob, a niekiedy cieray si
w miertelnych zmaganiach o wadz, ziemie i rzd
pusz" . Przez wieki obie religie przeyway zmienne
koleje losw, wzloty i upadki, wielkie przypywy, przerjWy i odpywy.
2

| Pierwsza fala ekspansji arabsko-muzumaskiej, od

pocztku VII do polowy V I I I wieku, ustanowia muzu
maskie wadanie w Afryce Pnocnej, na Pwyspie
Iberyjskim, na Bliskim Wschodzie, w Persji i w pnoc
nych Indiach. Linie graniczne midzy islamem a chrze
cijastwem ustabilizoway si na dwa wieki. Pod koniec
p i wieku chrzecijanie odzyskali kontrol nad zachodni
357

czci basenu Morza rdziemnego, podbili SycyKj

i zdobyli Toledo. W 1095 roku rozpoczy si wyprany!
krzyowe i przez sto pidziesit lat wadcy chrzecijan]
scy, z coraz mniejszym powodzeniem, prbowali opano.
wa Ziemi wit i ssiednie rejony Bliskiego Wschodu
W 1291 roku utracili Akk, swj ostatni przyczek. Mai
scenie wydarze pojawili si tymczasem Turcy osrnal
scy. Najpierw osabili Bizancjum, potem podbili znaczni
poacie Bakanw i Afryk Pnocn, w 1453 roku zdobyli
Konstantynopol, a w 1529 obiegli Wiede. Przez prawi
tysic lat - stwierdza Bernard Lewis - od pierwszego]
ldowania Maurw w Hiszpanii po drugie oblenia
Wiednia Europa bya nieustannie zagroona przez isl
lam" . Islam jest jedyn cywilizacj, ktra powanid
zagrozia istnieniu Zachodu, i to co najmniej dwa razy.
Jednake w XV wieku wszystko zaczo si odwraca.
Chrzecijanie odzyskali stopniowo Pwysep Iberyjski,,
ukoronowaniem byo zdobycie Granady w 1492 rokuj
Europejskie wynalazki w dziedzinie nawigacji umo
liwiy Portugalczykom, a nastpnie i innym ludom,;
okrenie muzumaskich krain i dotarcie do Indii!
a potem i dalej. Rwnoczenie Rosjanie pooyli poi
dwch wiekach kres tatarskiemu panowaniu. Turcji
osmascy podjli jeszcze jedn ofensyw i w 1683 roku;
ponownie obiegli Wiede. Ich klska bya pocztkiem
dugiego odwrotu, do ktrego przyczynia si walk
prawosawnych narodw bakaskich o wyzwolenie sifl
spod tureckiego jarzma, ekspansja imperium Habsburg
gw i ofensywa Rosjan w kierunku Morza Czarnegfl
oraz Kaukazu. W cigu mniej wicej jednego stuleci*
bicz na chrzecijan" sta si chorym czowiekiern
Europy" . Wielka Brytania, Francja i Wochy zada*
mu coup de grace z kocem I wojny wiatowej i ustanoi
wiy swoje porednie lub bezporednie panowanie n j
ziemiach nalecych do imperium osmaskiego, z wyl
3

358

latkiem terytorium Republiki Tureckiej. W roku 1920

L l k o cztery kraje muzumaskie - Turcja, Arabia Sau
dyjska, Iran i Afganistan - nie byy zalene od jakiej
formy niemuzumaskiego panowania.
i W latach dwudziestych i trzydziestych zacz si
kolei powolny odwrt zachodniego kolonializmu, ktry
nowu nabra znacznego przyspieszenia po I I wojnie
kwiatowej. Upadek Zwizku Radzieckiego przynis
(niepodlego kolejnym krajom muzumaskim. Ob
licza si, e w latach 1757 do 1919 doszo 92 razy do
zdobycia muzumaskich terytoriw przez niemuzumanw. W roku 1995 pod panowaniem muzumanw
znajdowao si z powrotem 69 tych obszarw, a okoo 45
niepodlegych pastw miao znaczn przewag ludnoci
muzumaskiej. O burzliwym przebiegu tych zmian
wiadczy fakt, e w latach 1820-1929 poowa wojen
midzy pastwami nalecymi do rnych religii to
wojny midzy muzumanami a chrzecijanami .
Przyczynami tego utrzymujcego si konfliktu nie s
-zjawiska przejciowe, jak dwunastowieczny przypyw
wiary w chrzecijastwie czy dwudziestowieczny muzu
maski fundamentalizm. Wypywaj one z natury obu
religii i opartych na nich cywilizacji. Z jednej strony,
konflikt wynika z rnicy przede wszystkim midzy
fnuzumask koncepcj islamu jako stylu ycia jed
noczcego religi i polityk i wykraczajcego poza nie
w chrzecijaskim pojciem odrbnych domen Boga
i cesarza. Konflikt mia take swoje rdo w podobie
stwach. Obie religie s monoteistyczne, takie za, w od
rnieniu od politeistycznych, nieatwo przyjmuj do
datkowe bstwa. Ujmuj te wiat w kategoriach
dualistycznych - oni" i my". Obie s uniwersalistycz, kada pretenduje do miana tej jedynej prawdziwej,
|>dpowiedniej dla wszystkich ludzi. Obie maj misjonarcharakter - wyznawcy s zobowizani do nawracania
iz

n e

359

innowiercw na prawdziw wiar. Islam od samego

pocztku dokonywa ekspansji w drodze podbojw
chrzecijastwo czynio to samo przy nadarzajcych
si okazjach. Paralelne koncepcje dihadu" i k _
cjaty" nie tylko s do siebie podobne, ale i odrniaj
obie religie od innych gwnych wiatowych wierze
Islam i chrzecijastwo, a take judaizm, maj p
tym teleologiczn wizj historii, w odrnieniu od
wizji cyklicznej lub statycznej przewaajcej w innych
cywilizacjach.
Na gwatowno konfliktu midzy islamem a chrze
cijastwem wpyway na przestrzeni dziejw czynniki
demograficzne, ekonomiczne, rozwj technologii oraz
sia religijnego zaangaowania. Szerzeniu si islamu
w V I I wieku n.e. towarzyszya masowa migracja ludw
arabskich, odbywajca si na bezprecedensow skale
i z bezprecedensow szybkoci, na ziemie imperium
bizantyjskiego i sasanidzkiego. W kilka wiekw pniej
wyprawy krzyowe byy w duej mierze rezultatem
rozwoju gospodarczego, ekspansji ludnociowej i od
rodzenia ducha Cluny" w jedenastowiecznej Europie.
Czynniki te umoliwiy zmobilizowanie wielkiej rzeszy
rycerzy i chopstwa na wypraw do Ziemi witej.
Kiedy Pierwsza Krucjata dotara do Konstantynopola,
pewien Bizantyjczyk napisa, e wygldao to Jakby
cay Zachd, wcznie ze wszystkimi plemionami bar
barzycw zamieszkujcymi obszar od Adriatyku do
Supw Herkulesa, ruszy na wielk wdrwk ludw.
Ta ludzka masa wraz ze wszystkim, co posiadaa, wdara
si do Azji" . Ogromny przyrost ludnoci w XIX wieku
znw spowodowa ekspansj Europejczykw i najwik
sz w historii migracj na ziemie zamieszkane pi'zez
muzumanw i inne ludy.
;i

ru

0 z a

Podobne czynniki doprowadziy do nasilenia konflik

tu midzy islamem a Zachodem pod koniec XX wieku.
360

WL pierwsze, wskutek przyrostu ludnoci w krajach

p, umaskich pojawia si wielka rzesza bezrobot
nych, modych ludzi lunych", ktrzy stali si baz
rekrutacyjn dla organizacji islamskich, wywierali
j na ssiednie kraje i migrowali na Zachd. Po
drugie, za spraw Odrodzenia Islamu muzumanie
nowo uwierzyli w wyjtkowo swojej cywilizacji
I wyszo jej systemu wartoci nad zachodnim. Po
trzecie, podejmowane jednoczenie przez Zachd sta
rania o nadanie swym wartociom i instytucjom wymiaju uniwersalnego, zachowanie militarnej i ekonomicz
nej przewagi oraz interweniowanie przeze w konflikty
rozgrywajce si w wiecie muzumaskim, wywoay
wrd muzumanw silne resentymenty. Po czwarte,
z upadkiem komunizmu znikn wsplny wrg Za
chodu i islamu, oba wic zaczy si nawzajem uznawa
za wrogw. Po pite, coraz intensywniejsze kontakty
ludzi Zachodu i muzumanw na nowo pogbiy w ka
dej ze stron poczucie tosamoci i odrbnoci od
drugiej strony. Wzajemne kontakty zaostrzyy rwnie
rnice pogldw na temat praw ludzi z jednego krgu
kulturowego w kraju zdominowanym przez t drug
cywilizacj. W latach osiemdziesitych i dziewidzie
sitych wzajemna tolerancja chrzecijan i muzuma
nw bardzo osaba.
uZ

eS

n a

Przyczyny odnowionego konfliktu midzy islamem

i Zachodem sprowadzaj si wic do podstawowych
kwestii wadzy i kultury. Kto kogo?" Kto ma rzdzi?
Kto bdzie rzdzonym? To zasadnicze zagadnienie
Polityki, sformuowane przez Lenina, ley u podstaw
zatargu. Istnieje ponadto konflikt dodatkowy, ktry
Lenin uznaby za nieistotny, midzy odmiennymi wiz
jami dobra i za, a co za tym idzie, pogldami na to, kto
jest dobry, a kto zy. Dopki islam pozostanie islamem
(a tak przecie bdzie) a Zachd Zachodem (co bardziej
361

wtpliwe), ten podstawowy spr midzy dwiema w i i .

kimi cywilizacjami i stylami ycia bdzie nadal okrela}
ich stosunki w przyszoci, tak jak byo to przez minione
czternacie stuleci.
Stosunki te zakcane s dodatkowo przez rnice luij
zasadnicze sprzecznoci pogldw na szereg innych
zasadniczych kwestii. Kiedy jedn z waniejszych by
kontrola nad terytorium, dzisiaj nie ma ona wikszego
znaczenia. W poowie lat dziewidziesitych dziewitna
cie z dwudziestu omiu konfliktw na pograniczach
wiata islamu rozgrywao si midzy muzumanami
a chrzecijanami, w tym jedenacie dotyczyo wyznaw
cw prawosawia, a siedem - chrzecijastwa zachodnie
go (w Afryce i Azji Poudniowo-Wschodniej). Jeden tylko
z gwatownych lub potencjalnie gwatownych konfliktw,
midzy Chorwatami a Boniakami, mia miejsce bezpo
rednio na linii granicznej midzy Zachodem i islamem.
Poniewa zachodni imperializm terytorialny si zako
czy, a nowa muzumaska ekspansja terytorialna jak
dotd nie nastpia, obie cywilizacje zostay od siebie
oddzielone pod wzgldem geograficznym i tylko w nie
licznych zaktkach wiata, jak na Bakanach, spoeczno
ci zachodnie i muzumaskie granicz bezporednio ze
sob. Konflikty midzy Zachodem a islamem nie dotycz
wic kwestii terytorialnych w takim stopniu, jak szer
szych midzycywilizacyjnych zagadnie, w rodzaju roz
powszechniania broni, praw czowieka, demokracji,
kontroli nad zasobami ropy naftowej, migracji, islam
skiego terroryzmu i interwencji Zachodu.
e

Po zakoczeniu zimnej wojny zarwno muzumanie,

jak ludzie Zachodu uznali, e historyczny antagonizm
znw si nasila. Barry Buzan dostrzega wiele przyczyn
spoecznej zimnej wojny midzy Zachodem a islamem,
wojny, w ktrej Europa znajdzie si na pierwszej linii
frontu"
362

Czciowo ma to zwizek z przeciwstawieniem warto| i wieckich - religijnym, czciowo z tradycyjn rywa

lizacj midzy chrzecijastwem a islamem, z zazdroci
0 potg Zachodu, z resentymentami dotyczcymi domij e j roli Zachodu w politycznym uksztatowaniu
Bliskiego Wschodu w epoce postkolonialnej, a take
uczuciami rozgoryczenia i upokorzenia, jakie si rodz
przy nierzetelnym porwnywaniu osigni cywilizacji
islamskiej i zachodniej w cigu ostatnich dwustu lat".
Buzan dodaje, e spoeczna zimna wojna z islamem
przysuyaby si umocnieniu europejskiej tosamoci
w okresie tak wanym dla procesu jednoczenia si
Europy". Z tego powodu moe si na Zachodzie znale
niemaa grupa gotowa nie tylko poprze tak wojn, ale
1 przyj polityk, ktra by do niej zachcaa". W 1990 ro
ku Bernard Lewis, wybitny znawca spraw islamu, doko
nujc analizy rde muzumaskiego gniewu", wysnu
nastpujce wnioski:
Naley sobie wyranie uwiadomi, e mamy obecnie
do czynienia z nastrojami i ruchem spoecznym wykra
czajcymi daleko poza kwestie sporne i polityk oraz
rzdy, ktre j uprawiaj. Jest to ni mniej, ni wicej
tylko zderzenie cywilizacji - irracjonalna by moe, ale
z pewnoci majca podoe historyczne reakcja dawne
go rywala wymierzona przeciw naszemu judeochrzecijaskiemu dziedzictwu, naszej wieckiej teraniejszoci
i ekspansji obu tych zjawisk na cay wiat. Pozostaje
kwesti o zasadniczym znaczeniu, ebymy z naszej
strony nie dali si sprowokowa do rwnie historycznie
uwarunkowanej, lecz przy tym rwnie irracjonalnej
reakcji wymierzonej przeciw temu rywalowi" .
c

nU

Podobne uwagi formuowane s w spoecznoci mu

zumaskiej. Znany egipski dziennikarz Mohammed
Sid Ahmed pisa w 1994 roku o narastajcym konflikcie
363

midzy etyk judeochrzecijask a ruchem Odrodzenia

Islamu, ktry obejmuje obecnie obszar od Atlantyku a
po Chiny". Wybitny muzumanin z Indii przepowiada
w 1992 roku, e nastpna konfrontacja z Zachodem
wyjdzie nieuchronnie ze wiata muzumaskiego. Walka
0 nowy ad wiatowy zacznie si od ruchu ludw muzu
maskich, od Maghrebu po Pakistan". Zdaniem znane
go tunezyjskiego prawnika walka ta ju si rozpocza:
Kolonializm prbowa wypaczy wszystkie kulturowe
tradycje islamu. Nie jestem islamist, nie sdz, eby by
to konflikt midzy religiami. Jest to starcie cywilizacji" .
W latach osiemdziesitych i dziewidziesitych zapa
noway w wiecie islamu antyzachodnie nastroje. Jest to
czciowo naturalna konsekwencja Odrodzenia Islamu
1 reakcji na zjawisko postrzegane jako gharbzadegi",
czyli zatruwanie muzumaskich spoeczestw przez
Zachd. Powrt do islamskich wartoci, bez wzgldu na
to, jak posta przybiera w wydaniu tej czy innej sekty,
oznacza odrzucenie wpywu Europy i Ameryki na lokal
ne spoeczestwo, polityk i moralno" . Przywdcy
muzumascy powtarzali niegdy swoim narodom przy
rnych okazjach: Musimy si zwesternizowa". Jeli
ktrykolwiek z nich powiedzia co takiego w ostatnim
wierwieczu XX stulecia, jest w swoim stanowisku
odosobniony. I rzeczywicie, trudno znale wypowied
muzumaskiego polityka, urzdnika wysokiej rangi,
naukowca, biznesmena czy dziennikarza wychwalajc
wartoci i instytucje Zachodu. Podkrela si natomiast
rnice midzy cywilizacj islamsk a zachodni, wy
szo kultury islamu i konieczno zachowania przez ni
integralnoci w obliczu naporu ze strony Zachodu.
Muzumanie obawiaj si jego potgi, wobec ktrej
ywi negatywne uczucia, boj si zagroenia, jakie
niesie ich spoeczestwu i przekonaniom. Postrzegaj
kultur Zachodu jako materialistyczn, skorumpowan,
8

364

Lekadenck i niemoraln. W ich pojciu jest

ona take
Lwodzicielska, std coraz wikszy nacisk kad na
stawianie oporu jej wpywom na ich styl ycia. W coraz
' wikszym stopniu muzumanie krytykuj Zachd nie
tyle za wyznawanie uomnej, bdnej religii, bdcej
i pomimo to religi Ksigi", ale za niewyznawanie adnej
; i i g i i . W ich oczach zachodni sekularyzm, areligijno
i biorca si std amoralno s gorsze od zachodniego
chrzecijastwa, ktre je zrodzio. W okresie zimnej
wojny Zachd pitnowa swoich przeciwnikw jako
bezbonych komunistw". W pozimnowojennym kon
flikcie cywilizacji to Zachd jest okrelany mianem
bezbonego" przez muzumaskich oponentw.
Wizja aroganckiego, zmaterializowanego, represyjne
go, brutalnego i dekadenckiego Zachodu podtrzymy
wana jest nie tylko przez fundamentalistycznych ima
mw, ale i przez ludzi, ktrych wielu na Zachodzie
uznano by za naturalnych sprzymierzecw. Mao ksi
ek muzumaskich autorw opublikowanych na Za
chodzie w latach dziewidziesitych spotkao si z tak
entuzjastycznym przyjciem, jak praca Fatimy Mernissi
Islam and Democracy, uznana powszechnie za odwan
wypowied nowoczesnej, liberalnej muzumanki . Ob
raz Zachodu zawarty w tej ksice nie mgby jednak
by chyba mniej pochlebny. Zachd jest militarystyczny" i imperialistyczny", wywoa u innych narodw
urazy swym kolonialnym terrorem" (s. 3, 9). Indywidua
lizm, ta gwna cecha kultury zachodniej, to rdo
wszelkich problemw" (s. 8). Potga Zachodu budzi lk.
To on arbitralnie decyduje, czy satelity zostan uyte
do nauczania Arabw, czy do zrzucania na nich bomb.
() [To on] podkopuje nasze moliwoci i dokonuje
^Wazji w nasze ycie za pomoc importowanych produ
ktw i filmw telewizyjnych zalewajcych fale eteru
() jego potga dawi nas, osacza nasze rynki, kontroluje
re

10

365

nasze zasoby, inicjatywy, nasz potencja. Tak wanie

widzielimy nasz sytuacj, a po wojnie w Zatoce
zyskalimy pewno" (s. 146-147). Potga Zachodu
powstaje dziki badaniom militarnym". Wytwory tych
bada sprzedaje si nastpnie krajom sabo rozwini
tym, bdcym biernymi konsumentami". Islam, chcc
si z tej zalenoci wyzwoli, musi stworzy kadr
wasnych inynierw i naukowcw, budowa wasny
potencja militarny (autorka nie okrela dokadnie,
czy ma na myli bro atomow, czy konwencjonaln)
i uwolni si od militarnego uzalenienia od Zachodu"
(s. 43-44). Podkrelmy jeszcze raz, e nie s to sowa'
brodatego ajatollaha w turbanie.
Muzumanie, bez wzgldu na pogldy polityczne czy
religijne, zgodni s co do istnienia zasadniczych rnic
midzy ich kultur a kultur Zachodu. Jak stwierdza
szajch Ghanuszi, chodzi o to, e nasze spoeczestwa
przyjmuj inne wartoci ni Zachd". Amerykanie
przychodz tutaj" - powiedzia pewien egipski wysoki
rang urzdnik - i chc, ebymy byli tacy jak oni. Nie
maj pojcia o naszych wartociach i naszej kulturze".
Jestemy inni" - przyznaje egipski dziennikarz - Ma
my odrbne zaplecze, inn histori. W zwizku z tym
mamy prawo do odrbnej przyszoci". Zarwno popu
larne, jak i intelektualnie pogbione publikacje ukazu
jce si w wiecie muzumaskim bez przerwy opisuj
tak zwane spiski i plany Zachodu majce na celu
podporzdkowanie, upokorzenie i zniszczenie instytucji
i kultury islamu .
n

Antyzachodnie reakcje przejawiaj si nie tylko w gw

nym intelektualnym nurcie Odrodzenia Islamu, ale
i w zmianach postaw rzdw krajw muzumasKich
wobec Zachodu. Te, ktre objy wadz bezporednio
po wyzwoleniu spod kolonializmu, przyjmoway prze
wanie zachodnie idee polityczne i ekonomiczne, pr'
366

wadziy te prozachodni polityk zagraniczn. Do

wyjtkw naleay takie kraje, jak Algieria i Indonezja,
ktre uzyskay niepodlego w drodze rewolucji narodo
wowyzwoleczej. Prozachodnie rzdy jedne po drugich
tpoway miejsca mniej identyfikujcym si z Zacho
dem albo wrcz wrogo do nastawionym, jak w Iraku,
Libii, Jemenie, Syrii, Sudanie, Libanie i Afganistanie.
Mniej radykalne zmiany w tym samym kierunku zaszy
nastawieniu i sojuszach innych pastw, midzy innyi Tunezji, Indonezji i Malezji. Dwaj najwytrwalsi
muzumascy sojusznicy Stanw Zjednoczonych z okreIsu zimnej wojny, Turcja i Pakistan, znaleli si pod
wewntrzn islamistyczn presj, a ich stosunki z Za
chodem staj si coraz bardziej napite.
W 1995 roku jedynym pastwem muzumaskim
bardziej prozachodnim ni 10 lat przedtem by Kuwejt.
Bliscy przyjaciele Zachodu w wiecie muzumaskim
to dzi albo takie pastwa, jak Kuwejt, Arabia Saudyjska
i szejkanaty Zatoki Perskiej, uzalenione od niego
militarnie, albo ekonomicznie zalene, jak Egipt i Al
gieria. Pod koniec lat osiemdziesitych komunistyczne
reimy Europy Wschodniej zaamay si, kiedy Zwizek
Radziecki nie by ju duej w stanie ani nie chcia
wspiera ich gospodarczo i militarnie. Satelitarne wobec
Zachodu reimy muzumaskie spotka zapewne podob
ny los, kiedy si okae, i nie moe ich on duej
utrzymywa.
uS

Narastajcym w wiecie muzumaskim antyzachodnim nastrojom towarzyszya rwnolegle obawa przed

islamskim zagroeniem", szczeglnie ze strony muzu
maskiego ekstremizmu. Islam jest postrzegany jako
obszar rozprzestrzeniania si broni atomowej, rdo
terroryzmu, a take - w Europie - nie chcianej imigracji.
Obawy te podzielaj zarwno politycy, jak i opinia
Publiczna. W listopadzie 1994 roku przeprowadzono
367

ankiet wrd 35000 Amerykanw zainteresowanych

polityk zagraniczn. Na pytanie, czy uwaaj przebu
dzenie islamu" za grob dla interesw amerykaskich
na Bliskim Wschodzie, 61 procent odpowiedziao tak"
a tylko 28 procent nie". Rok wczeniej na pytanie, jaki
kraj stanowi najwiksze zagroenie dla Stanw Zjed
noczonych, dobrani losowo amerykascy respondenci
wymieniali przede wszystkim Iran, Chiny i Irak. W 1994
roku, gdy zapytano o najwiksze zagroenia" dla Sta
nw Zjednoczonych, 72 procent opinii publicznej i 61
procent przywdcw polityki zagranicznej wymienio
rozprzestrzenianie broni atomowej, a odpowiednio 69
procent i 33 procent - midzynarodowy terroryzm, dwa
zjawiska powszechnie kojarzone z islamem. 33 procent
opinii publicznej i 39 procent dyplomatw upatrywao
zagroenia w ewentualnej ekspansji fundamentalizmu
muzumaskiego. Europejczycy wyraaj podobne po
gldy. Wiosn 1991 roku 51 procent francuskiej opinii
publicznej byo na przykad zdania, e najwiksze
zagroenie dla Francji nadejdzie z poudnia, tylko
8 procent uwaao, e ze wschodu. Cztery kraje, ktrych
Francuzi najbardziej si obawiali, to pastwa muzu
maskie: Irak (52 procent), Iran (35), Libia (26) i Algieria
(22 procent) . Podobne obawy wyraali zachodni poli
tycy, z kanclerzem Niemiec i premierem Francji wcz
nie, a sekretarz generalny NATO owiadczy w 1995
roku, e islamski fundamentalizm, jest co najmniej tak
niebezpieczny" dla Zachodu, jak niegdy komunizm.
Bardzo wysoki urzdnik" administracji Clintona wska
za na islam jako rywala Zachodu w skali globalnej Kiedy znikno praktycznie militarne zagroenie ze
Wschodu, planici NATO coraz czciej zaczli zwraca
uwag na potencjalne zagroenia z Poudnia. Pewien
analityk armii amerykaskiej zauway w 1992 roku, ze
poudniowa flanka zajmuje miejsce frontu centralnego
12

13

368

I zybko staje si dla NATO now lini frontu". By si

L m zagroeniom przeciwstawi, kraje NATO pooone
^ poudniu - Wochy, Francja, Hiszpania i Portugalia
i zaczy wsplne militarne planowanie i operacje,
wystpujc rwnoczenie do konsultacji z rzdami
C t w Maghrebu na temat sposobu przeciwstawienia
i islamskim ekstremistom. Tak postrzegane zagroeLia stay si te uzasadnieniem dla dalszego utrzymania
^ k s z o n e j amerykaskiej obecnoci wojskowej w EuLopie- Jeli stacjonowanie wojsk amerykaskich w EuroWe nie stanowi panaceum na problemy, jakie stwarza
islamski fundamentalizm - oznajmi pewien byy wyso!u rang amerykaski polityk - to ma powany wpyw
na militarne planowanie w caym regionie. Pamitacie
0 udanym przerzuceniu si amerykaskich, francuskich
1 brytyjskich z Europy podczas wojny w Zatoce 1990/91?
Ludzie w tym regionie pamitaj o tym" . Mgby
jeszcze doda, e wspomnieniom tym towarzyszy strach,
resentyment i nienawi.
I Gdy si uwzgldni wyobraenia wikszoci muzu
manw i ludzi Zachodu o sobie nawzajem, a do tego
narastanie islamskiego ekstremizmu, trudno si dziwi,
je po rewolucji iraskiej 1979 roku zacza si midzy
islamem a Zachodem midzycywilizacyjna niby-wojna.
Z trzech powodw mona j tak okreli. Po pierwsze,
nie jest tak, e cay islam walczy z caym Zachodem.
Dwa pastwa fundamentalistyczne (Iran i Sudan), trzy
niefundamentalistyczne (Irak, Libia i Syria) oraz wiele
rnych islamistycznych organizacji wspieranych przez
inne jeszcze kraje, takie jak Arabia Saudyjska, prowadzi
Walk ze Stanami Zjednoczonymi, od czasu do czasu
,2 Wielk Brytani, Francj i innymi grupami pastw,
Ponadto z Izraelem i ydami w ofle. Po drugie,
Wyjwszy wojn w Zatoce 1990/91, walka jest prowadzoograniczonymi rodkami: z jednej strony mamy
s

a n S

369

terroryzm, z drugiej siy lotnictwa, tajne dziaania i sankcje

ekonomiczne. Po trzecie, akty przemocy s co prawda
kontynuowane, ale z przerwami. Polega to na zdarzaj
cych si od czasu do czasu dziaaniach jednej strony
ktre prowokuj reakcje drugiej. Niby-wojna pozostaje
jednak wojn. Jeli nawet wykluczy setki tysicy
irackich onierzy i cywilw, ktrzy zginli w zachodnich
nalotach w styczniu i lutym 1991 roku, ofiary miertelne
i inne id w tysice, i zdarzao si to praktycznie
w kadym nastpnym po 1979 roku. O wiele wicej
Amerykanw i Europejczykw zgino w tej niby-wojnie
ni podczas prawdziwej" wojny w Zatoce.
Ponadto obie strony przyznaj, e konflikt ma charakter
wojny. Chomeini do wczenie i trafnie oznajmi, e
Iran jest praktycznie w stanie wojny z Ameryk" ,
a Kadafi regularnie proklamuje wit wojn przeciw
Zachodowi. Przywdcy innych muzumaskich grup
ekstremistycznych i pastw wyraali si podobnie. Po
stronie Zachodu Stany Zjednoczone uznay siedem
pastw za terrorystyczne", pi z nich to kraje muzu
maskie (Iran, Irak, Syria, Libia i Sudan), pozostae to
Kuba i Korea Pnocna. Tym samym zostay zaklasyfiko
wane jako wrogowie, atakuj bowiem Stany Zjednoczone
i ich przyjaci najbardziej skuteczn broni, jak rozpo
rzdzaj, a to oznacza stan wojny. Amerykaskie osobisto
ci oficjalne czsto okrelaj te kraje mianem wyjtych
spod prawa", nieobliczalnych", rozbjniczych", wyklu
czajc je tym samym z cywilizowanego midzynarodowe
go adu i uzasadniajc podejmowanie przeciw nim wielo
stronnych lub jednostronnych sankcji. Rzd amerykaski
oskary sprawcw zamachu bombowego na World Trade
Center o rozptanie wojny w postaci miejskiego terroryz
mu przeciw Stanom Zjednoczonym". Zdaniem wadz
amerykaskich, spiskowcy, ktrym zarzucono planowa
nie dalszych zamachw bombowych na Manhattanie, byk
15

370

E inierzami" w wojnie przeciw Stanom Zjednoczonym.

Sjeli muzumanie stwierdzaj, e Zachd prowadzi wojn
Wzeciw islamowi, a ludzie Zachodu mwi to samo
o islamskich grupach, zasadny wydaje si wniosek, i co
ksztat wojny istotnie jest na rzeczy.
W tej niby-wojnie kada ze stron stawia na swoje silne
punkty i saboci drugiej strony. Z militarnego punktu
widzenia jest to przewanie wojna terrorystyczna przeciw
potdze lotnictwa. Bojownicy muzumascy wykorzystu
j otwarty charakter spoeczestw Zachodu do podsta
wiania samochodw-puapek w upatrzonych miejscach.
Zachodni eksperci militarni korzystaj z otwartego nieba
nad obszarami islamu i zrzucaj inteligentne bomby"
na okrelone cele. Islamici knuj spiski na ycie
prominentnych ludzi Zachodu, Stany Zjednoczone pla
nuj obalanie ekstremistycznych islamskich reimw.
W cigu pitnastu lat, od 1980 do 1995 roku, jak podaje
amerykaski Departament Obrony, Stany Zjednoczone
angaoway si w siedemnacie operacji militarnych na
Bliskim Wschodzie, przy czym wszystkie byy wymierzo
ne przeciw muzumanom. Podobnych operacji wojsko
wych nie prowadzono przeciw adnej innej cywilizacji.
0

n a

Do tej pory (wyjwszy wojn w Zatoce) kada ze

stron utrzymywaa akty przemocy na rozsdnie niskim
poziomie i powstrzymywaa si od okrelania gwa
townych dziaa drugiej jako operacji wojennych wy
magajcych maksymalnej reakcji. Gdyby Libia na
kazaa ktremu ze swoich okrtw podwodnych
zatopienie amerykaskiego liniowca - pisa The Eco
nomist" - Stany Zjednoczone potraktowayby to jako
akt wojny ze strony rzdu, a nie domagay si eks
tradycji kapitana tej jednostki. Wysadzenie w powie
r z statku powietrznego przez libijsK.e suby spe
cjalne niczym si z zasady nie rni"
Uczestnicy
tej wojny stosuj jednak przeciw sobie rodki o wiele
371

gwatowniejsze ni Stany Zjednoczone i Zwizek R

dziecki w okresie zimnej wojny. Z rzadkimi wyjtkami
adne z supermocarstw nie zabijao umylnie cywilnej
ludnoci drugiego ani nawet nie niszczyo celw m i l i t .
nych. Zdarza si to jednak nagminnie w tej niby-wojnie
Przywdcy amerykascy utrzymuj, e muzumanie
biorcy udzia w niby-wojnie to nieznaczna mniejszo
i e przewaajca wikszo umiarkowanych wyznaw
cw islamu sprzeciwia si stosowaniu przez nich przemo
cy. Moe to by prawd, ale brak dowodw na poparcie
tej tezy. W krajach muzumaskich nie podniosy si
adne gosy protestu przeciw antyzachodnim aktom
przemocy. Rzdy, nawet te mocno ufortyfikowane (bunkergoverments), przyjazne Zachodowi i zalene od niego,
zachowyway bardzo wymowne milczenie, kiedy trzeba
byo potpi wymierzone przeciw niemu akty terroru.
Z drugiej strony, rzdy i spoeczestwa europejskie
popieray i rzadko krytykoway akcje Stanw Zjednoczo
nych przeciw muzumaskim przeciwnikom, co stao
w ostrej sprzecznoci z energicznym sprzeciwem, jaki
czsto wyraay wobec amerykaskich akcji wymierzo
nych w Zwizek Radziecki i komunizm w okresie zimnej
wojny. Konflikty cywilizacyjne tym si rni od ideolo
gicznych, e krewniacy staj rami przy ramieniu.
a

ar

To nie islamski fundamentalizm stanowi problem dla

Zachodu, lecz islam, odmienna cywilizacja, ktrej przed
stawiciele s przekonani o wyszoci swojej kultury
i maj obsesj na punkcie wasnej saboci. Dla islamu
problemem nie jest CIA ani amerykaski Departament
Obrony, lecz Zachd, odmienna cywilizacja, przekonana
o wyszoci swojej kultury i o tym, e jej przewaajca,
cho sabnca potga zobowizuje j do szerzenia tej
kultury na caym wiecie. To wanie te czynniki pod
sycaj konflikt midzy islamem a Zachodem.

^ j A , CHINY I AMERYKA
iol cywilizacji. Gospodarcze przemiany w Azji, zwaIgzcza Wschodniej, nale do najwaniejszych wydarze
La wiecie w drugiej polowie XX wieku. Osignity do lat
ijjzjewidziesitych rozwj ekonomiczny wywoa eufori
wrd wielu obserwatorw, ktrych zdaniem Azja Wschod
nia i cae wybrzee Pacyfiku wczyy si w rozrastajc
^i bez ustanku sie kontaktw handlowych, ktra ma
upewni pokj i zgod midzy narodami. Optymizm ten
opierano na wielce wtpliwym zaoeniu, w myl ktrego
wymiana handlowa miaaby zawsze sprzyja pokojowi.
Tak jednak nie jest. Rozwj gospodarczy prowadzi do
politycznej destabilizacji wewntrz krajw i w stosunkach
midzy nimi, zmieniajc ukad si midzy krajami i regio
nami. Za spraw wymiany ekonomicznej ludzie nawizu
j ze sob kontakty, ale nie dochodz do zgodnych
ustale. Na przestrzeni dziejw kontakty handlowe czs
to powodoway gbsze uwiadomienie sobie rnic dzie
lcych rne ludy i podsycay wzajemne obawy. Handel
midzynarodowy przynosi zyski, ale jest zarazem konfliktotwrczy. Jeli powtrzy si dowiadczenie z przeszoci,
Azja skpana w blasku ekonomicznych sukcesw zro
dzi Azj politycznych cieni, kontynent niepokojw
i konfliktw.
oC

Gospodarczy rozwj Azji i umacniajca si pewno

siebie krajw azjatyckich zakcaj stosunki midzy
narodowe na trzy co najmniej sposoby. Po pierwsze,
dziki rozwojowi gospodarczemu kraje te rozbudowuj
swj potencja militarny. Nie wiadomo, jak si dalej
uo stosunki midzy nimi. Ponownej aktualnoci
nabieraj sporne kwestie i rywalizacje, ktre podczas
zimnej wojny zeszy na plan dalszy, co grozi wybuchem
konfliktw i zachwianiem stabilizacji regionu. Po dru# , za spraw gospodarczego rozwoju krajw Azji
e

372

373

nasilaj si konflikty midzy nimi a Zachodem, zwas ,

cza Stanami Zjednoczonymi, przy czym kraje te staj
si w coraz wikszym stopniu zdolne do uzyskania
przewagi. Po trzecie, rozwj gospodarczy najwikszego
mocarstwa Azji potguje wpywy Chin w regionie
Coraz bardziej si staje prawdopodobne, e Chiny od
zyskaj tradycyjn pozycj hegemona Azji Wschodniej
a inne pastwa albo bd musiay wtedy doczy do
silniejszego i przystosowa si do nowej sytuacji, albo
stara si zrwnoway" i ograniczy wpywy Chin.
W czasie tych kilku stuleci, kiedy gwiazda Zachodu
wznosia si do gry, liczce si stosunki midzynaro
dowe byy w zasadzie gr rozgrywan przez gwne
zachodnie mocarstwa, do ktrych w XVIII wieku do
czya Rosja, a w XX wieku Japonia. Gwn aren
konfliktu i wsppracy midzy wielkimi mocarstwami
bya Europa, nawet w okresie zimnej wojny linia kon
frontacji supermocarstw przebiegaa przez rodek kon
tynentu. Jeli stosunki midzynarodowe w okresie po
zimnej wojnie maj jak gwn scen, to jest ni Azja,
a w szczeglnoci Azja Wschodnia. Azja to kocio cywili
zacji, sam jej wschodni cz zamieszkuj ludy nale
ce do szeciu krgw kulturowych: japoskiego, chi
skiego, prawosawnego, buddyjskiego, muzumaskiego
i zachodniego. W Azji Poudniowej dochodzi jeszcze
krg hinduistyczny. Gwnymi aktorami wydarze
w Azji Wschodniej s pastwa bdce orodkami czte
rech cywilizacji: Japonia, Chiny, Rosja i Stany Zjed
noczone. W Azji Poudniowej dochodz Indie, a Indone
zja to rosnce w potg mocarstwo muzumaskie.
W Azji Wschodniej znajduje si ponadto kilka mocarstw
redniej wielkoci o coraz wikszej sile ekonomicznego
przebicia, jak Korea Poudniowa, Tajwan i Malezja,
oraz potencjalnie silny Wietnam. Wyania si z tego nad
wyraz skomplikowany model stosunkw midzynaro2

374

I L r y c h , porwnywalny w pewnym stopniu do tych,

kie istniay w Europie w XVIII i XIX wieku, cechujcy
j pynnoci i niepewnoci typowymi dla wielobieLnowych ukadw.
Ten wielomocarstwowy, wielocywilizacyjny ukad
L Azji Wschodniej odrnia j od Europy Zachodniej,
kontrast ten pogbiaj jeszcze rnice ekonomiczne
i polityczne. Wszystkie kraje Europy Zachodniej to
stabilne demokracje, z gospodark wolnorynkow, na
wysokim szczeblu ekonomicznego rozwoju. W poowie
lat dziewidziesitych w Azji Wschodniej funkcjono
waa jedna stabilna demokracja, kilka nowych i nie
stabilnych, ponadto cztery z piciu dyktatur komuni
stycznych, jakie jeszcze na wiecie pozostay, rzdy
wojskowe, dyktatury jednostki i jednopartyjne systemy
autorytarne. Stopie rozwoju ekonomicznego rni si
- od Japonii i Singapuru na jednym biegunie, po
Wietnam i Kore Pnocn na drugim. Dominuje gene
ralna tendencja ku urynkowieniu i gospodarczemu
otwarciu, ale nadal napotka tu mona cae spektrum
systemw ekonomicznych - od gospodarki nakazowej
w Korei Pnocnej poprzez rozmaite kombinacje kont
roli pastwa i prywatnej przedsibiorczoci, po leseferystyczn gospodark Hongkongu.
Poza okresami, w ktrych Chiny jako hegemon zapro
wadzay na jaki czas porzdek w regionie, nie istniaa
tu spoeczno midzynarodowa (w brytyjskim pojciu)
taka jakwEuropie Zachodniej . Pod koniec XX wieku
Europa zostaa powizana bardzo gst sieci instytucji
midzynarodowych, wrd ktrych mona wymieni
Uni Europejsk, NATO, Uni Zachodnioeuropejsk,
ftad Europy, OBWE. W Azji Wschodniej nie ma porw
nywalnych organizacji z wyjtkiem ASEAN, do ktrego
*ne nale adne wielkie mocarstwa, ktry nie zajmuje
kwestiami bezpieczestwa i dopiero zaczyna tworzy
17

Sl

375

zalki integracji ekonomicznej. W latach dziewidziesit

tych powoano do ycia APEC, Rad Wsppracy Gospoda.,
rczej Azji i Pacyfiku, z udziaem wikszoci krajw
wybrzea Pacyfiku, ale okazaa si jeszcze sabszym
forum ni ASEAN. adna inna wiksza instytucja mutilateralna nie skupia gwnych azjatyckich mocarstw.
I znw, w odrnieniu od sytuacji, jaka panuje w Euro
pie Zachodniej, wrd krajw Azji Wschodniej jest bar
dzo wiele zarzewi potencjalnych konfliktw. Dwa ogl
nie uznane niebezpieczne ogniska zapalne to dwie Koree
i dwa pastwa chiskie. S to jednak pozostaoci zimnej
wojny. Rnice ideologiczne maj coraz mniejsze zna
czenie, a do 1995 roku stosunki midzy Chinami i Tajwa
nem znacznie si rozwiny, midzy obiema Koreami te
zaczy si rozwija. Nie da si wykluczy, e Koreaczy
cy stan do walki przeciw sobie, ale jest to raczej mao
prawdopodobne. Wiksza jest moliwo zbrojnego kon
fliktu midzy Chiczykami z ChRL i Chiczykami z Taj
wanu, cho te ograniczona, chyba e Tajwaczycy
wyrzekn si chiskiej tosamoci i formalnie powoaj
do ycia niezalen Republik Tajwanu. W chiskim
dokumencie wojskowym przytoczono z aprobat stwier
dzenie pewnego generaa: Walka midzy czonkami
rodziny powinna mie swoje granice" . 0 ile gwatowny
konflikt midzy dwiema Koreami czy Chinami pozostaje
prawdopodobny, o tyle wsplne cechy kulturowe z cza
sem osabi zapewne to prawdopodobiestwo.
18

W Azji Wschodniej miejsce konfliktw z czasw zim

nej wojny zajmuj inne, ktre mog w kadej chwili
wybuchn, a s odzwierciedleniem starych rywalizacji
i nowych ukadw ekonomicznych. Wszystkie analizy
dotyczce stanu bezpieczestwa okrelay ten region
jako niebezpieczne ssiedztwo", obszar dojrzay do
rywalizacji", rejon zimnych wojen", zmierzajcy ku
przyszoci, w ktrej przewaa bdzie stan wojny i de376

ftabilizacjiW
odrnieniu od Europy Zachodniej,
Azja Wschodnia miaa w latach dziewidziesitych nie
rozwizane problemy terytorialne. Najpowaniejsze
n i c h to spr rosyjsko-japoski o Wyspy Kurylskie
oraz konflikt midzy Chinami, Wietnamem, Filipinami
i by moe innymi pastwami Azji Poudniowo-Wschod
niej o Morze Poudniowochiskie. Spory graniczne
midzy Chinami z jednej, a Rosj i Indiami z drugiej
strony zostay zaagodzone w latach dziewidziesitych,
ale mog znw si zaostrzy, podobnie jak chiskie
roszczenia do Mongolii. Na Mindanao, Timorze Wschod
nim, w Tybecie, poudniowej Tajlandii i wschodniej
Birmie dziaaj ruchy rebelianckie lub secesjonistyczne,
przewanie wspomagane z zewntrz. Poza tym, o ile
w poowie lat dziewidziesitych w Azji Wschodniej
panuje pokj midzy pastwami, o tyle w cigu minio
nych pidziesiciu lat toczyy si powane wojny w Ko
rei i Wietnamie, a Chiny, gwne azjatyckie mocarstwo,
walczyy z Amerykanami oraz prawie wszystkimi ssia
dami, w tym Koreaczykami, Wietnamczykami, Chi
czykami z Tajwanu, Hindusami, Tybetaczykami i Ros
janami. Wedug chiskich analiz wojskowych z 1993
roku, bezpieczestwu militarnemu Chin zagraao
osiem regionalnych punktw zapalnych. Centralna Ko
misja Wojskowa dosza do wniosku, e perspektywy
bezpieczestwa w Azji Wschodniej przedstawiaj si
bardzo niezachcajco". Europa Zachodnia, po wiekach
walk, yje w pokoju, wojna jest tu nie do pomylenia.
Sytuacja w Azji Wschodniej przedstawia si odmiennie,
i jak zasugerowa Aaron Friedberg, przeszo Europy
moe si okaza przyszoci Azji ".
2

Takie czynniki, jak dynamika rozwoju gospodarczego,

spory terytorialne, odrodzone rywalizacje i niepewna
sytuacja polityczna sprawiy, e w latach osiemdzie
sitych i dziewidziesitych znacznie si zwikszyy
377

budety wojskowe pastw Azji Wschodniej i ich poten

cja militarny. Nowo wzbogacone pastwa tego regionu
korzystajc take w wielu wypadkach ze zwikszenia
liczby ludzi wyksztaconych, zaczy zastpowa due
le wyposaone chopskie" armie mniejszymi, o bar
dziej zawodowym charakterze, wyekwipowanymi w no
woczesny sprzt. Powtpiewajc coraz bardziej w ewen
tualne zaangaowanie si Amerykanw w Azji
Wschodniej, pastwa tego regionu d do militarnej
samowystarczalnoci. Nadal co prawda importuj znacz
ne iloci broni z Europy, Stanw Zjednoczonych i byego
Zwizku Radzieckiego, ale pierwszestwo przyznaj
zakupom technologii, ktre umoliwi im z czasem
produkowanie na miejscu nowoczesnych samolotw,
pociskw i sprztu elektronicznego. Japonia i pastwa
z krgu kultury chiskiej - Chiny, Tajwan, Singapur
i Korea Poudniowa - aktywnie rozwijaj i unowocze
niaj swj przemys zbrojeniowy. Uwzgldniajc geo
grafi Azji Wschodniej, z tak dug lini wybrzey,
kad nacisk na moliwo szybkiego reagowania oraz
rozbudow marynarki i lotnictwa. Skutek jest taki, e
pastwa, ktre niegdy nie byy w stanie prowadzi ze
sob wojen, mog to robi z coraz wikszym powodze
niem. Rozbudowa si zbrojnych okryta jest tajemnic,
budzi wic tym wiksze podejrzenia i niepewno .
W sytuacji zmian w ukadzie si kade pastwo zadaje
sobie cakiem uzasadnione pytanie: Kto za dziesi lat
bdzie moim wrogiem, a kto przyjacielem, jeli taki
w ogle si znajdzie?".
21

lardziej zdolno do uzyskania przewagi. Tendencja ta

R y s o w a a si szczeglnie wyranie w odniesieniu do
hodnioazjatyckich mocarstw, a stosunki USA z Chi
nami i Japoni rozwijay si w sposb paralelny. Ame
rykanie z jednej, a Chiczycy i Japoczycy z drugiej
Itrony, mwili o zimnej wojnie midzy swoimi krajaEj22 Tendencje te pojawiy si za czasw administracji
Busha, a nabray przyspieszenia za Clintona. W poowie
.W dziewidziesitych stosunki Stanw Zjednoczonych
z obydwoma azjatyckimi mocarstwami mona w najlep
szym razie okreli jako napite" i raczej nie wyglda
na to, eby napicie miao zele*.
Na pocztku lat dziewidziesitych stosunki amerykasko-japoskie staway si coraz bardziej napite.
Kwestie sporne obejmoway midzy innymi rol Japonii
w wojnie w Zatoce, amerykask obecno wojskow
w Japonii, stosunek Japonii do amerykaskiej polityki
w kwestii praw czowieka w odniesieniu do Chin i in
nych krajw, udzia Japonii w misjach pokojowych,
c

* Warto odnotowa terminologiczne pomieszanie poj, jeli chodzi o okre; lanie stosunkw midzy dwoma krajami - tak to przynajmniej wyglda
w Stanach Zjednoczonych. Dobre" stosunki to takie, ktre s przyjazne
1 opieraj si na wsppracy, ,,zle" to wrogie i antagonistyczne. Zachodzi
I tu pomieszanie dwch bardzo odmiennych aspektw: przyjani/wrogoci
| z jednej strony, oraz stanu podanego/niepodanego z drugiej. Jest to
odzwierciedleniem bardzo amerykaskiego zaoenia, w myl ktrego
I harmonia w stosunkach midzynarodowych jest zawsze dobra, a konflikt
| zawsze zly. Utosamianie przyjaznych stosunkw z dobrymi" ma jednak
| Sens tylko wwczas, gdy konflikt w adnym wypadku nie jest podany.
W wyobraeniu wielu Amerykanw dobrze" si stao, e administracja
JjflUsha, angaujc si w wojn o Kuwejt, sprawia, e stosunki USA
Irakiem stay si ze". Chcc unikn pomieszania poj - czy dobry"
"ta znaczy harmonijny czy tez podany, a zly" wrogi czy niepodany
| | bd si posugiwa terminami dobry" i zy" wycznie w znaczeniu
Podany i niepodany. Co ciekawe, cho do zdumiewajce, Ameryi Mnie popieraj w swoim spoeczestwie cieranie si i rywalizacj
^Pogldw, grup, partii, agend rzdowych, firm. Dlaczego uwaaj, e
|
J *onflikt w obrbie wasnego spoeczestwa jest czym dobrym, a midzy
|H>oeczestwami - zym'.' To niezwykle interesujce zagadnienie, ktrym,
Hpt mi wiadomo, nikt si dotd powanie nie zajmowa.
2

Azjatycko-amerykaskie
zimne wojny. Pod koniec lat
osiemdziesitych i na pocztku dziewidziesitych
stosunki midzy Stanami Zjednoczonymi a krajami
Azji, z wyjtkiem Wietnamu, nabieray coraz bardziej
antagonistycznego charakteru, Stany traciy za coraz
378

379

a take, co najistotniejsze, stosunki gospodarcze, zwasz.

cza handlowe. Aluzje do wojen handlowych znalazy ^
na porzdku dziennym . Politycy amerykascy, szcze
golnie z administracji Clintona, domagali si od Japonii
coraz to nowych ustpstw, Japoczycy coraz silniej si
tym daniom sprzeciwiali. Kady kolejny amerykasko-japoski spr dotyczcy handlu by coraz ostrzejszy
i coraz trudniejszy do rozwizania. Na przykad w marcu
1994 roku prezydent Clinton podpisa zarzdzenie upo
waniajce go do stosowania wobec Japonii surowszych
sankcji handlowych. Wywoao to protesty nie tylko ze
strony Japoczykw, ale i przewodniczcego GATT,
gwnej wiatowej organizacji handlowej. Niedugo po
tem Japonia przypucia zjadliwy atak" na polityk
amerykask, po czym Stany Zjednoczone oficjalnie
oskaryy Japoni" o dyskryminacj amerykaskich
firm przy przyznawaniu kontraktw rzdowych. Wiosn
1995 roku administracja Clintona zagrozia naoeniem
stuprocentowego ca na luksusowe japoskie samo
chody. Porozumienie o odwoaniu tej decyzji osignito
tu przed wprowadzeniem jej w ycie. Midzy oby
dwoma krajami toczyo si co na ksztat wojny hand
lowej. W poowie lat dziewidziesitych doszo nawet
do tego, e czoowi japoscy politycy zaczli kwes
tionowa amerykask obecno wojskow w Japonii.
Nastawienie opinii publicznej w kadym z obu krajw
wzgldem drugiego stawao si tymczasem coraz mniej
przychylne. W 1985 roku 87 procent Amerykanw wyra
ao raczej przyjazn postaw wobec Japonii. W 1990
roku liczba ta spada do 67 procent, a w 1993 ju tylko
50 procent mieszkacw USA wyraao si o Japonii
przychylnie, a prawie dwie trzecie stwierdzao, e staraj
si unika kupowania japoskich towarw. W 1985 roku
73 procent Japoczykw okrelao stosunki amerykansko-japoskie jako przyjazne, w 1993 roku 64 procent
s

23

380

ILyo zdania, e s one nieprzyjazne. Rok 1991 by

punktem zwrotnym w nastawieniach opinii publicznej
^ksztatowanych w okresie zimnej wojny. W tym wa
nie roku kady z omawianych dwch krajw zaj
E wyobraeniach drugiego miejsce Zwizku Radziecjyego. Po raz pierwszy Amerykanie wymienili Japoni
przed Zwizkiem Radzieckim jako kraj zagraajcy ich
bezpieczestwu, taki sam pogld - w odniesieniu do
USA - sformuowali Japoczycy .
Zmianom w postawach opinii publicznej odpowiaday
analogiczne zmiany w nastawieniu elit. W Stanach Zjedno
czonych wyonia si znaczca grupa naukowcw, intelek
tualistw i politykw goszcych pogldy rewizjonistycz
ne" - podkrelali oni rnice kulturowe i strukturalne
midzy obydwoma krajami i twierdzili, e Stany musz
zaj wobec Japonii bardziej zdecydowane stanowisko
w sprawach ekonomicznych. Obraz Japoczykw w me
diach, beletrystyce i literaturze popularnej stawa si coraz
bardziej niepochlebny. Rwnolege zmiany zachodziy
w Japonii: pojawia si tam nowa generacja przywdcw
politycznych, ktra nie zaznaa na wasnej skrze potgi
Ameryki podczas I I wojny wiatowej ani amerykaskiej
pomocy po wojnie, dumna bya z ekonomicznych osig
ni swojego kraju i gotowa do stawienia oporu amery
kaskim daniom w sposb, o jakim nie nioby si
starszemu pokoleniu. Ci japoscy opornicy" byli odpo
wiednikami amerykaskich rewizjonistw", a w obu
krajach kandydaci do najwyszych urzdw odkryli, e
zdecydowane stanowisko w kwestiach stosunkw japosko-amerykaskich zjednuje im gosy wyborcw.
24

Pod koniec lat osiemdziesitych i na pocztku dzie

widziesitych coraz bardziej antagonistyczne staway
? rwnie stosunki Stanw Zjednoczonych z Chinami.
R k si wyrazi we wrzeniu 1991 roku Deng Xiaoping,
konflikty dwustronne przybray posta nowej zimnej
Sl

381

wojny". Zwrot ten czsto si przewija w chiskich

publikacjach prasowych. W sierpniu 1995 roku rzdo\y
agencja prasowa owiadczya, e stosunki chisko-arnerykaskie znajduj si w najniszym punkcie od czasu
nawizania stosunkw dyplomatycznych" w 1979 roku.
Politycy chiscy systematycznie potpiali rzekome inge
rencje w sprawy Chin. Musimy podkreli - mona by
przeczyta w 1992 roku w wewntrznym chiskim doku
mencie rzdowym - e Stany Zjednoczone, odkd stay
si jedynym supermocarstwem, staraj si za wszelk
cen zaj pozycj nowego hegemona i prowadzi polity
k z pozycji siy. Ich potga przy tym wzgldnie sabnie
i s granice tego, co mog zdziaa". Wrogie siy Zacho
du - owiadczy w sierpniu 1995 roku prezydent Jiang
Zemin - ani przez moment nie zaprzestay knu spisku
majcego na celu zwesternizowanie naszego kraju i jego
'podzia'". W1995 roku chiscy politycy i uczeni zgodnie
uwaali, e Stany Zjednoczone prbuj podzieli teryto
rium Chin, zaama je politycznie, okry strategicznie
i wyczerpa pod wzgldem gospodarczym" .
Wszystkie te zarzuty maj podstawy. Stany Zjednoczo-i
ne pozwoliy tajwaskiemu prezydentowi Lee na zoenie
wizyty w Waszyngtonie, sprzeday Tajwanowi 150 myliw
cw F-16, uznay Tybet za suwerenne terytorium znajdu
jce si pod okupacj", potpiay Chiny za naruszanie;
praw czowieka, pozbawiy Pekin moliwoci goszczenia
igrzysk olimpijskich w 2000 roku, unormoway stosunki
z Wietnamem, oskaryy Chiny o eksport skadnikw do
produkcji broni chemicznej do Iranu, zastosoway wobec
Chin sankcje z powodu sprzeday rakiet Pakistanowi,
zagroziy dodatkowymi sankcjami w zwizku z ekono
micznymi kwestiami spornymi, jednoczenie za broniy
Chinom dostpu do wiatowej Organizacji Handlu. Ka
da ze stron oskaraa drug o z wol: zdaniem Ameiykanw Chiny naruszay porozumienia o eksporcie pocisa

25

382

kw rakietowych, prawach wasnoci intelektualnej i pra

cy winiw. Chiczycy twierdzili, e Amerykanie nie
dotrzymali zawartych umw, pozwalajc prezydentowi
T, e na wjazd do Stanw Zjednoczonych i sprzedajc
Tajwanowi nowoczesne myliwce.
Najbardziej liczc si w Chinach grup o wrogim
Iwastawieniu do Stanw Zjednoczonych byli wojskowi,
ktrzy, jak si wydaje, regularnie naciskali na rzd, by
ten zaj bardziej zdecydowane stanowisko. W czerwcu
1993 roku stu chiskich generaw miao wystosowa
do Deng Xiaopinga list, w ktrym wyraali ubolewanie
powodu biernej" polityki rzdu wobec Stanw Zjed
noczonych i nieumiejtnoci przeciwstawienia si ame
rykaskiemu szantaowi". Opublikowany jesieni te
go roku poufny dokument rzdowy wymienia powody
konfliktu ze Stanami Zjednoczonymi w ujciu wojs
kowych: Midzy Chinami a Stanami Zjednoczonymi
od dawna utrzymuj si konflikty natury ideologicznej,
a take dotyczce systemu spoecznego i polityki za
granicznej, zasadnicza poprawa stosunkw chisko-amerykaskich okae si w zwizku z tym niemoliwa".
Poniewa Amerykanie uwaaj, e Azja Wschodnia
stanie si centrum wiatowej gospodarki (...), Stany
Zjednoczone nie mog tolerowa silnego oponenta
w tym regionie" .
e

26

Narastajcy antagonizm midzy Chinami a Stanami

Zjednoczonymi napdzany by czciowo przez poli
tyk wewntrzn obu krajw. Podobnie jak w odnie
sieniu do Japonii, amerykaska opinia publiczna bya
Podzielona. Wielu czonkw establishmentu opowia
dao si za konstruktywn wspprac z Chinami, roz
wojem stosunkw gospodarczych i wczeniem Chin
d tak zwanej wsplnoty narodw. Inni podkrelali
Potencjalne chiskie zagroenie dla amerykaskich
teresw, twierdzili, e posunicia pojednawcze miay
ln

383

negatywne skutki i nawoywali do prowadzenia polityk

stanowczego powstrzymywania. W 1993 roku zdaniem
amerykaskiej opinii publicznej Chiny byy drugim p
Iranie krajem najbardziej zagraajcym Stanom Zjerj.
noczonym. Polityka amerykaska nie bya wolna od
symbolicznych gestw, w rodzaju wizyty prezydenta ,
Lee na Uniwersytecie Cornella czy spotkania Clintona
z Dalajlam, co wywoywao gniew Chin. Jednoczenie
powicaa prawa czowieka dla interesw ekonomicz
nych (kwestia rozszerzenia klauzuli najwikszego
uprzywilejowania). Po stronie chiskiej wadze potrze
boway nowego wroga, by mc si tym skuteczniej
odwoywa do chiskiego nacjonalizmu i uzyska legi
tymizacj. W trakcie przeduania si walki o politycz
n sched rosy wpywy wojskowych, a prezydent Jiang
i inni pretendenci do wadzy po mierci Denga nie
mogli sobie pozwala na opieszao w promowaniu
chiskich interesw.
0

W cigu jednej dekady pogorszyy si" wic stosunki

Stanw Zjednoczonych i z Japoni, i z Chinami. Ta
zmiana w relacjach Ameryki z Azj miaa tak szeroki
zasig i dotyczya tak wielu spraw, e nie wyglda
raczej na to, i w gr miayby wchodzi pojedyncze
konflikty interesw dotyczce czci samochodowych,
sprzeday aparatw fotograficznych czy utrzymania baz
wojskowych z jednej strony, a wizienia dysydentw,
handlu broni lub piractwa intelektualnego z drugiej.
Naley doda, e z pewnoci nie leao w interesie
narodowym Ameryki dopuszczenie do tego, by jedno
czenie pogorszyy si jej stosunki z dwoma gwnymi
azjatyckimi mocarstwami. Podstawowe zasady dyplo
macji i polityki mocarstwowej nakazywayby wygrywaniejednego przeciw drugiemu albo przynajmniej polep
szanie stosunkw z jednym, gdyby z drugim staway
si bardziej konfliktowe. Tak si jednak nie stao384

waniejsze czynniki dziaay na rzecz konfliktu w sto

i k a c h azjatycko-amerykaskich i utrudniay rozwijywanie spraw spornych. Tak generalne zjawisko miao
szersze przyczyny.
rpo pierwsze, przy coraz czstszych kontaktach midzy
Lrajami azjatyckimi a Stanami Zjednoczonymi, w for
cie rozwinitej komunikacji, handlu, inwestycji i wza
jemnego poznawania si, coraz wicej wynikao spraw,
dzie mogo doj, i dochodzio, do konfliktu interesw.
Bwyczaje i przekonania, ktre na odlego sprawiay
Lraenie egzotycznych, a tym samym nieszkodliwych,
rzy takim nasileniu kontaktw zaczy si wydawa
agraajce. Po drugie, amerykasko-japoski traktat
0 wzajemnym bezpieczestwie zosta zawarty pod wpy
wem zagroenia radzieckiego w latach pidziesitych.
Konsekwencj umocnienia si radzieckiej potgi w la
lach siedemdziesitych byo nawizanie stosunkw
dyplomatycznych midzy USA i Chinami w 1979 roku
1 dorana wsppraca majca zneutralizowa to zagroe
nie. Z zakoczeniem zimnej wojny przesta istnie ten
tyspny interes Stanw Zjednoczonych i mocarstw
azjatyckich, a na jego miejscu nie pojawi si aden
l i n y . Na pierwszy plan wysuny si wic inne kwestie,
w ktrych obszarze istniay znaczce konflikty intetesw. Po trzecie, rozwj gospodarczy krajw Azji
Wschodniej zmieni oglny ukad si midzy nimi a Sta
nami Zjednoczonymi. Jak si ju przekonalimy, Azjaci
ficzli przywizywa coraz wiksz wag do rodzimych
partoci i instytucji oraz podkrela wyszo wasnej
kultury nad zachodni. Z drugiej strony, Amerykanie,
fwaszcza po odniesieniu zwycistwa w zimnej wojnie,
czli zakada, e ich wartoci i instytucje maj
P^niar uniwersalny, nadaj si dla wszystkich, a oni
f ^ n i s nadal wadni ksztatowa wewntrzn i za
graniczn polityk krajw azjatyckich.
za

385

W tym zmieniajcym si rodowisku midzynarodr,

wym ujawniy si z ca si podstawowe kulturow
rnice midzy cywilizacj azjatyck a amerykaska
W najszerszej paszczynie, etos konfucjaski, do ktreg
stosuje si wiele azjatyckich spoeczestw, podrela takie
wartoci, jak autorytet, hierarchia, podrzdno praw
i interesw jednostki, znaczenie consensusu, unikanie
konfrontacji, zachowywanie twarzy" oraz nadrzdno
pastwa nad spoeczestwem a spoeczestwa nad jedno
stk. Ponadto Azjaci patrz na ewolucj swoich krajw
w skali wiekw i tysicleci i przyznaj priorytet maksy
malizowaniu celw dugofalowych. Postawy te stoj
w sprzecznoci z amerykask wiar w wolno, rwno
demokracj i indywidualizm, podejrzliwoci wobec rz
du, sprzeciwem wobec autorytetu, zasad hamulcw
i rwnowagi (checks and balances), promowaniem rywali
zacji, uwiceniem praw czowieka oraz skonnoci do
zapominania o przeszoci, ignorowania przyszoci i kon
centrowania si na osiganiu bezporednich korzyci.
Konflikt wyrasta wic z podstawowych rnic spoecz
nych i kulturowych.
Rnice te maj szczeglne konsekwencje dla stosun
kw midzy Stanami Zjednoczonymi a najwaniejszymi
krajami Azji. Dyplomaci dokadali usilnych stara, by
rozwiza amerykaskie konflikty z Japoni dotyczce
kwestii ekonomicznych, zwaszcza japoskiej nadwyki
handlowej i oporu Japoczykw wobec amerykaskich
towarw i inwestycji. Amerykasko-japoskie negocja
cje handlowe miay wiele cech amerykasko-radzieckich rokowa na temat kontroli zbroje w okresie
zimnej wojny. W roku 1995 okazao si jednak, zej
w tych pierwszych zdoano osign jeszcze mmej niz
w tych drugich, bo konflikty miay swoje rdo w zasad
niczych rnicach midzy dwoma systemami gospodar
czymi, a zwaszcza w wyjtkowym charakterze g '
0

386

darki japoskiej, tak odmiennej od systemw innych

P ych uprzemysowionych krajw. Import wyrobw
towych osiga w Japonii 3,1 procent produktu krajo
wego brutto, podczas gdy w innych silnych gospodarczo
j h przecitnie 7,4 procent. Bezporednie inwesty. graniczne stanowi w Japonii niewielki uamek,
^ledwie 0,7 procent PKB, w porwnaniu z 28,6 procent
Stanach Zjednoczonych i 38,5 procent w Europie.
Japonia jako jedyny z wielkich krajw przemysowych
miaa na pocztku lat dziewidziesitych nadwyki
budetowe .
Generalnie rzecz biorc, gospodarka japoska wcale
nie funkcjonowaa zgodnie z prawami zachodniej eko
nomii. atwo poczynione przez zachodnich ekonomis
tw w latach osiemdziesitych zaoenie, e dewaluacja
dolara zlikwiduje japosk nadwyk w handlu, oka
zao si faszywe. O ile porozumienie z Plaa z 1985
roku usuno amerykaski deficyt w handlu z Europ,
o tyle nie wywaro wikszego wpywu na deficyt w ob
rotach z Japoni. Gdy nastpia aprecjacja jena w sto
sunku do dolara, japoska nadwyka handlowa pozo
staa wysoka, a nawet wzrosa. Japoczykom udao si
wic utrzyma zarwno mocn walut, jak i dodatnie
saldo bilansu handlowego. Zachodnia myl ekonomicz
na zakada istnienie negatywnej relacji midzy bez
robociem a inflacj - uwaa si, e przy bezrobociu
znacznie poniej 5 procent zostaj wyzwolone naciski
inflacyjne. Tymczasem w Japonii przez wiele lat bez
robocie utrzymywao si na poziomie poniej 3 procent,
redni wskanik inflacji wynosi 1,5 procenta. W la
tach dziewidziesitych ekonomici amerykascy i ja
poscy musieli ju uzna zasadnicze rnice midzy
oydwoma systemami gospodarczymi i okreli, na
y m polegaj. Typowy dla Japonii wyjtkowo niski
"nport wyrobw gotowych nie da si wytumaczy

a C

za

21

Cz

387

oglnie przyjtymi czynnikami ekonomicznymi" stwi

dzao jedno ze skrupulatnych opracowa. Gospodarz
japoska nie rzdzi si zachodni logik - twierdzi
inny analityk - bez wzgldu na to, co by mwili zachodn
prognostycy, z tego prostego powodu, e nie jest to
zachodnia gospodarka wolnorynkowa. Japoczycy ( )
wynaleli system ekonomiczny, ktry potrafi cakiem
zbi z tropu zachodnich obserwatorw, usiujcych
cokolwiek przepowiedzie" .
L

28

Czym si tumaczy ten wyjtkowy charakter japo

skiej gospodarki? Jest ona tak odmienna od systemw
ekonomicznych innych wielkich krajw uprzemyso
wionych, poniewa japoskie spoeczestwo nie jest
zachodnim. Spoeczestwo to i jego kultura rni si
od spoeczestwa i kultury Zachodu, a zwaszcza Ame
ryki. Kada powana analiza porwnawcza podkrela te
rnice . Rozwizanie gospodarczych kwestii spornych
midzy Japoni i Stanami Zjednoczonymi zaley o"
zasadniczych zmian w charakterze jednego lub obu
systemw ekonomicznych, co jest z kolei uwarunkowa
ne zmianami dotyczcymi spoeczestwa i kultury jed*,
nego lub obu krajw. Zmiany takie nie s niemoliwe.
Spoeczestwa i kultury zmieniaj si. Moe to byi
wynikiem wielkiego szoku: totalna klska w I I wojnie
wiatowej sprawia, e dwa najbardziej militarystyczne
kraje wiata stay si najbardziej pacyfistycznymi. Wy
daje si jednak mao prawdopodobne, eby Stany Zjed
noczone lub Japonia sprawiy sobie nawzajem ekono
miczn Hiroszim. Rozwj gospodarczy take moe
radykalnie zmieni struktur spoeczn i kultur dane
go kraju, co nastpio na przykad w Hiszpanii midzy
latami pidziesitymi a siedemdziesitymi. By moe
za spraw ekonomicznego dostatku Japonia bardziej
si upodobni do nastawionej konsumpcyjnie AmerykiPod koniec lat osiemdziesitych i Japoczycy, i Amery29

388

anie twierdzili, e ich kraj powinien si troch upodob

a do drugiego. Japosko-amerykaskie porozumienie
I inicjatywach dotyczcych przeszkd strukturalnych
Ktrwctwrat Impediment Initiatwes) miao da pocztek
takiej konwergencji. Niepowodzenie tego i innych po
dobnych wysikw wiadczy o tym, jak gboko rnice
Ekonomiczne zakorzenione s w kulturach obu spoe
czestw.
I podczas gdy konflikty midzy Stanami Zjednoczony
mi a Azj bior swj pocztek z rnic kulturowych,
skutki tych konfliktw s odzwierciedleniem zmienia
jcego si ukadu si midzy obydwiema stronami.
Stany Zjednoczone odnotoway kilka zwycistw, ale
tendencja sprzyjaa raczej Azji, a zmiana ukadu si
jeszcze konflikty zaostrzaa. Stany Zjednoczone oczeki
way od azjatyckich rzdw, e te zaakceptuj je w roli
lidera spoecznoci midzynarodowej" i zgodz si
gosowa w swoich krajach zachodnie zasady i wartoci.
Tymczasem Azjaci, jak okreli zastpca sekretarza
gtanu Winston Lord, byli coraz bardziej wiadomi
gwoich osigni i coraz bardziej z nich dumni", spo
dziewali si rwnego traktowania, a Stany Zjednoczone
Uwaali za midzynarodow niani, jeli wrcz nie za
tobuza terroryzujcego innych". Tymczasem tak rol
narzucaj Stanom Zjednoczonym gbokie imperatywy
Amerykaskiej kultury, skutkiem czego amerykaskie
oczekiwania coraz bardziej rozmijaj si z azjatyckimi.
bardzo wielu sprawach przywdcy Japonii i innych
feajw Azji nauczyli si mwi nie" amerykaskim
partnerom. Czasem byo to odwalcie si" w uprzejmej
fzjatyckiej wersji. Symbolicznym punktem zwrotnym
W stosunkach azjatycko-amerykaskich byo prawdo
podobnie zdarzenie, ktre pewien wysoki japoski
jttzdnik okreli jako pierwsze wielkie zderzenie"
PiCdzy Japoni a Stanami Zjednoczonymi. Nastpio
389

to w lutym 1994 roku, kiedy premier Morihiro Hosokau,

stanowczo odrzuci danie prezydenta Clintona dotv
czce okrelenia przez Japoni iloci amerykaskich
wyrobw gotowych, ktre ma zamiar importowa. j
cze nawet rok temu nie bylibymy w stanie wyobrazi
sobie czego takiego" - skomentowa inny japosk'
dygnitarz. W rok pniej minister spraw zagranicznych
Japonii dobitnie potwierdzi t zmian, owiadczajc
e w czasach rywalizacji gospodarczej midzy p !
stwami i regionami narodowy interes Japonii jest wa
niejszy ni jej sama tylko tosamo" jako czonka
Zachodu .
e s

a n

30

Amerykanie dostosowywali si stopniowo do zmie

nionego ukadu si i znalazo to wyraz w amerykaskiej
polityce wobec Azji w latach dziewidziesitych. Po
pierwsze, przyznajc, i nie s gotowi wywrze presji na
kraje azjatyckie albo uczyni tego nie mog (albo jedno
i drugie), oddzielili te kwestie sporne, w ktrych nacisk
by moliwy, od takich, ktre rodziy konflikty. Chocia
Clinton ogosi, e prawa czowieka znajduj si na
czele listy priorytetw amerykaskiej polityki wobec
Chin, uleg w 1994 roku naciskom amerykaskich firm,
Tajwanu i innych stron, oddzieli prawa czowieka od
spraw gospodarczych i odstpi od posugiwania si
klauzul najwikszego uprzywilejowania jako instru
mentem majcym wpyn na postpowanie Chin wobec
politycznych dysydentw. Rwnoczenie administracja
wyranie oddzielia kwestie polityki bezpieczestwa
wobec Japonii, gdzie prawdopodobnie moga wywrze
pewne wpywy, od handlu i innych spraw gospodar
czych, w ktrej to dziedzinie stosunki z Japoni byy
bardziej konfliktowe. Stany Zjednoczone same wic
zoyy bro, ktr mogy si posuy do obrony praw
czowieka w Chinach i uzyskania koncesji handlowych
od Japonii.
390

I po drugie, Stany Zjednoczone w stosunkach z pan

i c a m i azjatyckimi trzymay kurs spodziewanej wzafjmnoci" - czyniy ustpstwa, oczekujc podobnych
fj-okw ze strony Azjatw. Kurs ten czsto uzasadniano,
zwoujc si na potrzeb utrzymania konstruktyw
nego zaangaowania" lub dialogu" z danym krajem.
Ijzciej si jednak zdarzao, e azjatycki partner tufnaczy sobie ustpstwo jako oznak saboci Amerykalw i wyciga wniosek, e moe posun si jeszcze
ijalej w odrzucaniu amerykaskich wymaga. Dao si
loszczeglnie zauway w stosunkach z Chinami, ktre
lia amerykaskie zagodzenie warunkw dotyczcych
klauzuli najwikszego uprzywilejowania zareagoway
now seri jaskrawych narusze praw czowieka. Po
niewa Amerykanie maj tak skonno do utosamia
nia dobrych" stosunkw ze stosunkami przyjaciel
skimi", Stanom Zjednoczonym trudno rywalizowa
z krajami azjatyckimi, w ktrych pojciu dobre" sto
sunki to takie, co przynosz im zwycistwa. W przeko
naniu Azjatw ustpstwa amerykaskie naley wyko
rzystywa, a nie odwzajemnia.
I Po trzecie, w trakcie nieustannych amerykasko-japoskich sporw dotyczcych handlu wytworzy si
pewien model: Stany Zjednoczone zgaszay dania pod
adresem Japonii i groziy sankcjami w razie ich niezreali
zowania. Potem nastpoway dugie negocjacje i w ostat
niej chwili, tu przed wejciem sankcji w ycie, osigano
Porozumienie. Porozumienia te byy przewanie sformu
owane tak dwuznacznie, e Stany Zjednoczone mogy
-zasadzie twierdzi, i odniosy zwycistwo, Japoczycy
za mogli przestrzega zasad porozumienia albo nie,
lalenie od tego, jak im si podobao, i wszystko ukadaW si po staremu. Podobnie Chiczycy godzili si z opoI p na oglne sformuowania dotyczce praw czowieP> wasnoci intelektualnej czy proliferacji, po czym
391

interpretowali je cakiem odmiennie ni Stany Zjed !

noczone i kontynuowali poprzedni polityk.
Rnice kulturowe i zmiana ukadu si midzy Azj I
i Ameryk doprowadziy do tego, e kraje azjatyckie
zaczy si wzajemnie wspiera w konfliktach ze Staria- !
mi Zjednoczonymi. Na przykad w 1994 roku praktycznie
wszystkie kraje Azji od Australii po Malezj i Kore
Poudniow" popary Japoni w sporze ze Stanami
Zjednoczonymi domagajcymi si okrelenia kwot impo
rtowych. Rwnoczenie podobn zbiorow akcj podjto
w kwestii klauzuli najwikszego uprzywilejowania dla
Chin. Przewodzi jej premier Japonii Hosokawa, ktry
owiadczy, e zachodnich koncepcji praw czowieka nie
mona lepo stosowa" do Azji. Prezydent Singapuru
Lee Kuan Yew oznajmi z kolei, e jeli Stany Zjednoczo
ne bd wywiera nacisk na Chiny, zostan w rejonie
Pacyfiku cakiem izolowane" . W innym przejawie
solidarnoci Azjaci, Afrykanie i inni poparli Japoczy- \
kw przeciw Zachodowi podczas ponownego wyboru
japoskiego kandydata na stanowisko przewodniczcego
wiatowej Organizacji Zdrowia, Japonia z kolei popieraakandydata Seulu na stanowisko przewodniczcego wia
towej Organizacji Handlu przeciw popieranemu przez
Amerykanw byemu prezydentowi Meksyku Carlosowi i
Salinasowi. Nie da si zaprzeczy, e w latach dziewi- j
dziesitych, gdy na porzdku dziennym staway kwestie j
dotyczce caego regionu Pacyfiku, kady z krajw Azji
Wschodniej czu, e ma wicej wsplnego z innymi
krajami azjatyckimi ni ze Stanami Zjednoczonymi.
31

Koniec zimnej wojny, coraz intensywniejsze kontakty

midzy Azj i Ameryk oraz wzgldne osabienie ame-j
rykaskiej potgi wydobyy na jaw konflikt kulturowy
midzy Stanami Zjednoczonymi a Japoni i innymiI
krajami azjatyckimi, umoliwiy te tym ostatnim opar-1
cie si amerykaskim naciskom. Jeszcze bardziej do-j
392

Iosym wyzwaniem dla Stanw Zjednoczonych okazao

| l c umocnienie si Chin. Amerykaskie konflikty z ChiL i dotyczyy wikszej liczby kwestii spornych ni
L Japoni, midzy innymi kwestii ekonomicznych, praw
Uowieka, Tybetu, Tajwanu, Morza PoudniowochiIskiego i rozpowszechniania broni. Nie byo prawie
[adnej powaniejszej kwestii politycznej, w ktrej Stany
Zjednoczone i Chiny zajmowayby wsplne stanowisko,
podobnie jak z Japoni, konflikty te w duej mierze
wyrastaj z rnic kulturowych. Midzy Stanami Zjed
noczonymi a Chinami wchodz jednak rwnie w gr
podstawowe kwestie wadzy. Chiny nie maj zamiaru
akceptowa amerykaskiego przywdztwa czy hege
monii na skal wiatow, Stany Zjednoczone nie chc
si pogodzi z rol przywdcz Chin czy ich hegemoni
w Azji. Przez ponad dwiecie lat Stany Zjednoczone
usioway nie dopuci do wyonienia si dominujcego
mocarstwa w Europie. Przez prawie sto lat, poczwszy
od polityki otwartych drzwi" w stosunku do Chin,
prbuj zapobiec temu w Azji Wschodniej. Aby ten cel
osign, wziy udzia w dwch wojnach wiatowych
oraz w zimnej wojnie - przeciw Niemcom imperialnym,
nastpnie Niemcom hitlerowskim, imperialnej Japonii,
Zwizkowi Radzieckiemu i Chinom komunistycznym.
Ten cel amerykaskiej polityki nadal pozostaje aktual
ny i zosta na nowo potwierdzony przez prezydenta
Reagana i Busha. Jeli Chiny obejm pozycj gwnego
regionalnego mocarstwa w Azji Wschodniej, cel ten
zostanie zagroony. Podstaw konfliktu midzy Amery
k a Chinami jest wic zasadnicza rnica pogldw na
Przyszy ukad si w Azji Wschodniej.
a m

I Hegemonia Chin: rwnowaenie i doczanie do silPejszego. W Azji Wschodniej, bdcej obszarem szeciu
pwilizacji, osiemnastu krajw, szybko rozwijajcych
393

si gospodarek oraz wielkiego zrnicowania polityczne

go, ekonomicznego i spoecznego midzy poszczeglnym;
krajami, moe na pocztku X X I wieku wytworzy siej
jeden z kilku modeli stosunkw midzynarodowych
Niewykluczone, e bdzie to niezmiernie zoony ukad
relacji wsppracy i konfliktw z udziaem wikszoci
duych i rednich mocarstw. Jest rwnie prawdopodob
ne, e uksztatuje si wielobiegunowy model zoony
z wielkich mocarstw, gdzie Chiny, Japonia, Stany Zjedno
czone, Rosja, a moe i Indie, bd si wzajemnie rwno
way i rywalizowa ze sob. Inny wariant to zdominowa
nie polityki wschodnioazjatyckiej przez dwubiegunow
rywalizacj midzy Chinami i Japoni albo Chinami
i Stanami Zjednoczonymi. W takim ukadzie pozostae
kraje bd sprzymierza si z jedn bd z drug stron,
albo wybior niezaangaowanie. Moe te si zdarzy, e
powrci tradycyjny ukad jednobiegunowy, z gwnym
orodkiem wadzy w Pekinie. Jeeli Chiny utrzymaj
w XXI wieku szybkie tempo rozwoju gospodarczego,
zachowaj jedno w epoce po Deng Xiaopingu i nie
zostan osabione walkami o sukcesj, mona przypusz
cza, i si pokusz o zrealizowanie tego ostatniego
wariantu. Powodzenie zaley od reakcji innych uczestni
kw wschodnioazjatyckiej rozgrywki politycznej.
Historia Chin, ich kultura, tradycje, rozmiar, dyna
mizm polityczny oraz wyobraenie, jakie maj o sobie,
predysponuj ten kraj do pozycji hegemona w Azji
Wschodniej. Cel taki cakiem naturalnie wynika z szyb
kiego rozwoju ekonomicznego. Wszystkie inne wielkie
mocarstwa - Wielka Brytania i Francja, Niemcy i Japo
nia, Stany Zjednoczone i Zwizek Radziecki - w okresie
przyspieszonej industrializacji i rozwoju albo .araz
potem zaczynay ekspansj na zewntrz, umacniay
swe pozycje, budoway imperium. Nie ma powodu, by
przypuszcza, e osignicie przez Chiny siy ekonomicz394

j i militarnej nie wywoa podobnych skutkw. Przez

'dwa tysice lat byy w Azji Wschodniej potg, jakich
gLao. Obecnie Chiczycy coraz silniej wyraaj intencj
powrotu do tej tradycyjnej roli i pooenia kresu zbyt
*jj giemu wiekowi upokorzenia i podporzdkowania
JZachodowi i Japonii, co zaczo si z narzuceniem im
Iprzez Brytyjczykw traktatu nankiskiego w 1842 roku.
pod koniec lat osiemdziesitych Chiny zaczy prze
ksztaca swoje coraz wiksze zasoby gospodarcze na
ij militarn i wpywy polityczne. Jeli rozwj ekono
miczny bdzie nadal trwa, proces ten przyjmie nie lada
rozmiary. Wedug oficjalnych statystyk przez wiksz
cz lat osiemdziesitych chiskie wydatki militarne
spaday. Jednake w latach 1988-1993 nastpio ich
podwojenie liczone w biecej wartoci yuana, w rze
czywistoci za wzrosy o 50 procent. Na rok 1995
planowano 21-procentowy wzrost. Oceny chiskich wy
datkw wojskowych w roku 1993 wahaj si od 22 do 37
mld dolarw wg oficjalnych kursw wymiany, osigajc
00 mld dolarw wg parytetu siy nabywczej waluty.
W kocu lat osiemdziesitych Chiny zrewidoway swoj
Strategi militarn, zmieniajc j z obrony przed inwazj
|fr wikszej wojnie ze Zwizkiem Radzieckim w strategi
regionaln, kadc nacisk na szybkie reagowanie.
Zgodnie z t reorientacj przystpiy do rozbudowy
rnarynarki wojennej, zakupyway nowoczesne samoloty
fbojowe dalekiego zasigu, opracowyway technologi
tankowania paliwa w powietrzu i postanowiy zakupi
lotniskowiec. Nawizay te wzajemnie korzystn wpprac z Rosj w dziedzinie handlu broni.
|_ Chiny staj si stopniowo gwnym mocarstwem Azji
Wschodniej. Rozwj ekonomiczny tego regionu coraz
bardziej jest zorientowany na Pastwo rodka, napdza
szybki wzrost gospodarczy w Chinach kontynental
nych i trzech innych krajach chiskiego krgu, a take
n e

395

pozycja Chiczykw w systemach gospodarczych Taj

landii, Malezji, Indonezji i Filipin. Groniejsze jest coraz
bardziej energiczne zgaszanie przez Chiny roszcze
dotyczcych Morza Poudniowochiskiego: rozbudowa
bazy na Wyspach Paracelskich, zbrojny konflikt z Wiet
namem o kilka wysepek w 1988 roku, ustanowienie
obecnoci militarnej na rafie Mischief u wybrzey
Filipin oraz roszczenia do z gazu ziemnego koo
indonezyjskich Wysp Natuna. Chiny wycofay take
ograniczone poparcie dla dalszej amerykaskiej obec
noci wojskowej w Azji Wschodniej i zaczy si ener
gicznie przeciwstawia temu przegrupowaniu. Chocia
w okresie zimnej wojny apeloway dyskretnie do Japo
nii, by ta umacniaa swoj potg militarn, po jej
zakoczeniu zaczynaj dawa wyraz zaniepokojeniu
z powodu rozbudowy japoskiego potencjau. Zacho
wujc si jak typowy regionalny hegemon, staraj si
minimalizowa przeszkody na drodze do uzyskania
przez siebie przewagi militarnej.
Z nielicznymi wyjtkami, jak ewentualnie Morze
Poudniowochiskie, hegemonia Chin w Azji Wschod
niej nie bdzie raczej polega na ekspansji terytorialnej
przy bezporednim uyciu siy zbrojnej. Wyglda jednak
na to, e Chiny bd si spodzieway po innych krajach
regionu, by te, w rnym stopniu, speniy nastpujce
ich oczekiwania (wszystkie lub niektre):
- popieray integralno terytorialn Chin, kontrol
Tybetu i Xinjiangu oraz wczenie do nich Hong
kongu i Tajwanu,
- zgodziy si na chisk hegemoni nad Morzem
Poudniowochiskim, a by moe i Mongoli,
- popieray Chiny w konfliktach z Zachodem, doty
czcych kwestii gospodarczych, praw czowieka,
rozpowszechniania broni i innych spraw,
396

I pogodziy si z chisk dominacj wojskow w re

gionie i powstrzymay od uzyskania broni atomowej
zy rodkw konwencjonalnych, ktre mogyby
zagrozi tej dominacji,
1 - przyjy polityk handlow i inwestycyjn zgodn
z chiskimi interesami i sprzyjajc rozwojowi
gospodarczemu Chin,
I
uznay chiskie przywdztwo w sprawach regio
nalnych,
I _ byy otwarte na imigracj z Chin,
i _ zakazyway na swoich terytoriach dziaalnoci wszel
kich ruchw wrogich Chinom lub Chiczykom,
I _ szanoway prawa Chiczykw na swoich terytoriach,
wcznie z prawem do utrzymywania bliskich kon
taktw z rodzinami w Chinach i prowincjami, skd
pochodz,
- nie zawieray z innymi mocarstwami sojuszy mili
tarnych ani koalicji wymierzonych w Chiny,
- popieray jzyk mandaryski jako uzupenienie
angielskiego, a w przyszoci jego alternatyw,
w roli jzyka powszechnej komunikacji w Azji
Wschodniej.
C

Eksperci porwnuj obecne umacnianie si potgi

Chin z zajmowaniem przez Niemcy wilhelmiskie po
zycji gwnego mocarstwa Europy pod koniec XIX
wieku. Rodzenie si nowych wielkich mocarstw zawsze
wywiera bardzo destabilizujce skutki, a w wypadku
Chin proces ten, jeli nastpi, moe zami wszystkie
Podobne zjawiska w drugiej poowie drugiego tysic
lecia. Za spraw Chin dochodzi w wiecie do prze
grupowania na tak skal - stwierdzi w 1994'ioku
kee Kuan Yew - e w cigu 30-40 lat bdzie on
Musia na nowo znale rwnowag. Nie mona uda^ , e Chiny to tylko jeszcze jeden wielki uczestnik
397

32

gry. To najwikszy gracz w dziejach ludzkoci" . j ^ rozwj ekonomiczny Chin potrwa przez kolejn deka
d, co wydaje si cakiem moliwe, a kraj w czasie walk
o sukcesj zachowa sw jedno, co wydaje si praw
dopodobne, pastwa Azji Wschodniej i cay wiat bd
musiay si ustosunkowa do coraz powaniejszej pozy
cji tego najwikszego uczestnika gry politycznej w his
torii ludzkoci.
Mwic najoglniej, na wyanianie si nowej potgi
pastwa mog zareagowa na kilka sposobw. W poje
dynk albo w koalicji podj prb zapewnienia sobie
bezpieczestwa, stwarzajc przeciwwag dla nowego
mocarstwa (balancing), powstrzymujc je, albo, w razie
koniecznoci, wypowiedzie mu wojn i pokona. Inny
wariant to przyczenie si do silniejszego (bandwagoning), przystosowanie si do nowej potgi i zajcie
pozycji drugorzdnej lub podporzdkowanej w nadziei
na zabezpieczenie swoich podstawowych interesw.
Mona te sobie wyobrazi jak kombinacj obu tych
wariantw, chocia pociga to za sob ryzyko zantagoni
zowania nowego mocarstwa i pozostania jednoczenie
bez ochrony. W myl zachodniej teorii stosunkw mi
dzynarodowych, stwarzanie przeciwwagi (balancing) jest
na og opcj bardziej podan i czciej byo stosowa
ne ni doczanie do silniejszego. Jak twierdzi Stephen
Walt: Oglnie rzecz biorc, kalkulacje intencji powinny
skania pastwa do stwarzania przeciwwagi. Bandwagoning to taktyka ryzykowna: pastwo podporzdkowu
je si silnemu mocarstwu w nadziei, e wykae on
dobr wol. Bezpieczniej jest stworzy przeciwwag n
wypadek, gdyby mocarstwo okazao si agresywne. Poz
tym sprzymierzenie si ze sabsz stron zapewni
wiksze wpywy w powstaej w ten sposb koalicji, b
strona ta bardziej potrzebuje pomocy" .
e

33

398

| pokonana przez Walta analiza zawierania sojuszy

Azji Poudniowo-Wschodniej wykazaa, e pastwa
i e zawsze staray si stworzy przeciwwag dla
zewntrznych zagroe. Zakada si rwnie, e takie
postpowanie byo norm przez wieki historii Europy.
Rne mocarstwa zmieniay sojusze, by zrwnoway
i powstrzyma zagroenia, jakie dostrzegay ze strony
Filipa I I , Ludwika XIV, Fryderyka Wielkiego, Napoleo
na cesarza Wilhelma i Hitlera. Walt jednak przyznaje, e
okrelonych warunkach" pastwa mog si decydo
wa na doczanie do silniejszego. Jak z kolei twierdzi
Randall Schweller, czyni tak na og pastwa rewizjoni
styczne (revisionist states), s bowiem niezadowolone
z istniejcego porzdku i maj nadziej, e skorzystaj
na jego zmianie Ponadto, jak sugeruje Walt, bandwagoning wymaga pewnego zaufania co do dobrych intencji
silniejszego pastwa.
I W stwarzaniu przeciwwagi pastwa odgrywaj pod
stawow albo drugorzdn rol. Po pierwsze, pastwo
A moe podj prb stworzenia przeciwwagi dla pa
stwa B, w ktrym widzi potencjalnego przeciwnika,
wchodzc w sojusze z pastwami C i D, rozbudowujc
swj potencja! militarny i inny (co przewanie daje
pocztek wycigowi zbroje), albo uciekajc si do obu
tych sposobw. W takiej sytuacji pastwa A i B s
w stosunku do siebie nawzajem podstawowymi rwnowaycielami" (balancers). Wemy inny wariant: pastwo
A nie musi widzie w adnym innym potencjalnego
przeciwnika, ale moe mie interes w doprowadzeniu
do rwnowagi si midzy pastwem B i C. Kade z nich
bowiem, gdyby stao si zbyt potne, mogoby zagrozi
Pastwu A. W takiej sytuacji pastwo A dziaa jako
rwnowaga drugorzdna w stosunku do B i C, ktre dla
siebie nawzajem mog by podstaw rwnowagi. Jaka
Sdzie reakcja pastw, kiedy Chiny zaczn si stawa

ijL

a W

399

hegemonicznym mocarstwem w Azji Wschodniej?

Z ca pewnoci mona stwierdzi, e reakcje bd si
rniy. Poniewa Chiny okreliy Stany Zjednoczone
jako swojego gwnego wroga, Amerykanie wejd
prawdopodobnie w rol podstawowego rwnowacego
by nie dopuci do chiskiej hegemonii. Bdzie to
kontynuacja tradycyjnej amerykaskiej polityki, ktra
w Europie stracia aktualno, ale moe si nadal
okaza aktualna w Azji. Luna federacja pastw zachod
nioeuropejskich, blisko zwizana ze Stanami Zjed
noczonymi pod wzgldem kulturowym, politycznym
i gospodarczym, nie zagrozi ich bezpieczestwu. Zjed
noczone, potne, pewne siebie Chiny mog by za
groeniem. Czy w amerykaskim interesie ley goto
wo wyruszenia na wojn, jeli okazaoby si to
niezbdne dla zapobieenia chiskiej hegemonii w Azji
Wschodniej? Jeli tempo rozwoju gospodarczego Chin
utrzyma si, moe si to na pocztku XXI wieku okaza
najpowaniejszym problemem z dziedziny bezpiecze
stwa dla twrcw amerykaskiej polityki. Jeeli Stany
Zjednoczone chc zapobiec zdominowaniu Azji Wschod
niej przez Chiny, bd musiay w tym celu przeorien
towa sojusz z Japoni, ustanowi cise wojskowe
zwizki z innymi pastwami azjatyckimi, rozbudowa
swoj obecno militarn w Azji oraz siy zbrojne
gotowe do przerzucenia do tamtego regionu. Jeli nie
chc walczy z chisk dominacj, musz si wyrzec
uniwersalistycznych zapdw, nauczy si y z t
hegemoni, pogodzi si z faktem, e nie bd juz
w takim stopniu jak niegdy ksztatowa wydarze po
drugiej stronie Pacyfiku. I jeden, i drugi wariant
pociga za sob znaczne koszty i ryzyko. Najbardziej
niebezpieczny bdzie taki rozwj sytuacji, kiedy Stany
Zjednoczone nie podejm jasnej decyzji i wdadz si
w wojn z Chinami bez dokadnego rozwaenia, czy

t 0

n a r o d o w

[Zwizku Radzieckiego. Jako wielkie mocarstwo nie

byy
wic nigdy pastwem drugorzdnym. Przyjcie
takiej roli oznacza prowadzenie delikatnej, elastycznej,
PWuznacznej, a nawet nieszczerej rozgrywki. Moe ona
polega na popieraniu raz jednej, raz drugiej strdLy,
Purnwieniu poparcia czy nawet przeciwstawieniu si
pastwu, ktre wedug amerykaskich kryteriw ma
p Je moralne po swojej stronie, wspieraniu takiego,
401
c

400

ley
y m interesie, i nie przygotowawszy
i do skutecznego prowadzenia takiej wojny.
T Teoretycznie rzecz biorc, Stany Zjednoczone mogyfby Pdia Pi'b ograniczenia wpyww Chin, odgrywatjc roi? drugorzdnego elementu rwnowagi, gdyby
[jakie inne mocarstwo podjo si roli podstawowego.
Moe to uczyni wycznie Japonia, a w tym celu
'niezbdne byyby zasadnicze zmiany jej polityki: od
budowa sil zbrojnych, uzyskanie broni atomowej i ak?tywna rywalizacja z Chinami o zdobycie poparcia innych
(azjatyckich mocarstw. Nie jest co prawda wykluczone,
|e Japonia byaby gotowa do wczenia si do kierowa
nej przez Stany Zjednoczone antychiskiej koalicji, ale
pewnoci nie ma, trudno za przypuci, eby staa si
gwnym partnerem rwnowagi dla Chin. Ponadto Sta
dny Zjednoczone nie dowiody jak dotd, e s zaintere
sowane ani e potrafi odgrywa rol drugorzdn
w stwarzaniu przeciwwagi. Jako nowy, niewielki ww
czas kraj, pokusiy si o to za czasw Napoleona, co
skoczyo si wojnami z Wielk Brytani i z Francj.
|W pierwszej poowie XX wieku Stany podejmoway
bardzo ograniczone starania na rzecz stworzenia rwno
wagi midzy krajami europejskimi i azjatyckimi, wsku
tek czego zostay wcignite w wojny wiatowe, ktre
pniay przywrci naruszon rwnowag. W okresie
zimnej wojny Stany Zjednoczone nie miay innego
Wyjcia i musiay sta si gwn przeciwwag dla

ktrego postpowanie jest moralnie naganne. j i j i

nawet Japonia stanie si w Azji gwn przeciwwag 1
dla Chin, zdolno Stanw Zjednoczonych do wsparci
takiego ukadu jest wtpliwa. Stany o wiele lepi j I
potrafi zmobilizowa si przeciw jednemu konkret
nemu zagroeniu, ni rwnoway dwa zagroenia po
tencjalne. I na koniec naley doda, e azjatyckie i
mocarstwa z powodzeniem uprawiaj taktyk band-1
wagoning, co udaremnioby wszelkie amerykaskie
wysiki na rzecz drugorzdnego rwnowaenia.
Taktyka doczania do silniejszego zaley od zaufania,
std naley uwzgldni trzy aspekty. Po pierwsze, bd |
j raczej stosowa pastwa nalece do tej samej cywili
zacji czy posiadajce wsplne cechy kulturowe. Po i
drugie, poziom zaufania zaley na og od kontekstu.
May chopiec bdzie si trzyma starszego brata, kiedy I
przyjdzie do konfrontacji z innymi chopcami, mniej I
bdzie mu ufa, gdy znajd si sami w domu. Dlatego
czstsze kontakty midzy pastwami nalecymi do
rnych cywilizacji bd jeszcze bardziej stymulowa !
bandwagoning w obrbie poszczeglnych cywilizacji.
Po trzecie, w rnych cywilizacjach wystpuj rne I
tendencje do stosowania obu taktyk, rnie bowiem
wyglda wzajemne zaufanie. Na przykad znacznie
czstsze stosowanie taktyki tworzenia przeciwwagi
przez pastwa bliskowschodnie moe odzwierciedla
niski poziom zaufania w kulturze arabskiej i innych!
kulturach tego regionu.
e

Ljoenie, e pewne rozproszenie wadzy jest rzecz

naturaln i podan. Uznano wic, e take na pasz
czynie midzynarodowej rwnowaga si jest naturalna
j podana, a jej ochrona i utrzymanie to obowizek
niw stanu. Dlatego w momentach zagroenia rwno
wagi uciekano si do taktyki majcej j przywrci.
Europejski model spoecznoci midzynarodowej by
yjic odzwierciedleniem modelu spoecznoci w obrbie
pastwa.
Azjatyckie mocarstwa biurokratyczne pozostawiay,
dla odmiany, niewiele przestrzeni na pluralizm spoecz
ny i polityczny czy rozdzielenie wadzy. W Chinach
doczanie do silniejszego miao o wiele wiksze zna
czenie ni w Europie. W latach dwudziestych, jak
odnotowuje Lucian Pye, generaowie chiscy (warlords) starali si najpierw rozezna, co mog zyska na
sprzymierzeniu si z silniejszym, potem dopiero rozpat
rywali ewentualne korzyci zawarcia sojuszu ze sabym
l)..) niezaleno nie bya dla nich najwysz wartoci,
jak w europejskich kalkulacjach ukadu si, decyzje
swoje opierali raczej na sprzymierzaniu si z si".
Podobny jest wywd Avery'ego Goldsteina, ktrego
zdaniem bandwagoning stanowi zjawisko typowe dla
polityki w Chinach komunistycznych w okresie, gdy
struktura wadzy bya wzgldnie przejrzysta, tj. w latach
1949-1966. Kiedy rewolucja kulturalna stworzya stan
anarchii i niepewnoci, zagraajc przetrwaniu aktorw
sceny politycznej, zacza przewaa taktyka rwno
waenia . Mona przypuci, e gdy po roku 1978
struktura wadzy znw staa si wyraniej okrelona,
htodwagoning powrci do praktyki politycznej.
35

Tendencje do stosowania jednej lub drugiej taktyki I

s ponadto ksztatowane przez oczekiwania i preferencje 1
dotyczce rozdzielenia wadzy. Kraje europejskie maj
za sob faz absolutyzmu, nie zaznay jednak imperiw
biurokratycznych czy orientalnego despotyzmu" taki
typowego dla Azji przez znaczn cz jej historii-
Feudalizm stworzy podstawy dla pluralizmu, a takzei
402

Chiczycy w swojej historii nie przeprowadzali wyra

nego rozrnienia midzy sprawami wewntrznymi
zagranicznymi. Porzdek wiata wyobraali sobie jako
P ^ t e przeduenie wewntrznego porzdku panujcego
403

w Chinach, wizja ta bya wic projekcj chiskiej to

samoci cywilizacyjnej". Zakadano, e niczym lad rz.
dzcy kosmosem, porzdek ten bdzie rwnie obecnj
w szerszym krgu, na ktry Chiny mog dokona ekspansji". Albo te, jak uj to Roderick MacFaruhar
tradycyjna chiska wizja wiata odzwierciedlaa konfucjaskie wyobraenie o spoeczestwie, w ktrym
panuje cisa hierarchia. Zakadano, e zagraniczni mo
narchowie i inne pastwa bd lennikami Pastwa
rodka: 'tak jak nie ma dwch soc na niebie, nie
moe by na ziemi dwch cesarzy'". Do Chiczykw
nie przemawiay wic wielobiegunowe czy nawet multilateralne koncepcje bezpieczestwa". Azjaci na og
gotowi s uzna hierarchi w stosunkach midzynaro
dowych, a w dziejach Azji Wschodniej nie byo takiego
zjawiska, jak europejskie wojny o hegemoni. Typowy
dla Europy system rwnowagi si by dla Azji czym
obcym. A do wkroczenia mocarstw zachodnich w poo
wie XIX wieku stosunki midzynarodowe w Azji Wschod
niej miay charakter sinocentryczny. Inne kraje byy
w rnym stopniu podporzdkowane Pekinowi, wsp
pracoway z nim albo zachowyway autonomi . Nigdy,
rzecz jasna, nie zrealizowano w peni konfucjaskiego
ideau porzdku wiata, ale azjatycki hierarchiczny mo
del polityki midzynarodowej ostro kontrastuje z euro
pejskim modelem rwnowagi si.
36

Jako konsekwencja tej wizji porzdku wiata, chiska

tendencja do doczania do silniejszego w polityce,
wewntrznej wystpuje take w stosunkach midzy
narodowych. Polityk poszczeglnych pastw ksztatuje
w rnym stopniu, w zalenoci od tego, jak gboki jest
wpyw kultury konfucjaskiej i jak si na przestrzeni
dziejw ukaday ich stosunki z Chinami. Korea pdj
wzgldem kulturowym ma z Chinami wiele wsplnego,
a w swoich dziejach zawsze ku nim ciya. Dla Sin404

p u r u komunistyczne Chiny byy wrogiem w okresie

Emnej wojny, jednake w latach osiemdziesitych zajl on zmienia stanowisko, a jego przywdcy usilnie
Przekonywali Stany Zjednoczone i inne kraje o potrze
bie pogodzenia si z realiami chiskiej potgi. Malezja,
liczn chisk ludnoci i antyzachodnim nastawie
niem przywdcw, take ciya ku Chinom. Tajlandia
XIX i XX wieku zachowaa niezaleno, dostosowujc
i do da europejskiego i japoskiego imperializmu.
Nie ukrywaa, e gotowa jest zachowa si tak samo
L stosunku do Chin, a tendencj t wzmaga jeszcze
potencjalne zagroenie ze strony Wietnamu.
Dwa kraje Azji Poudniowo-Wschodniej najbardziej
skonne do rwnowaenia i powstrzymywania Chin to
Indonezja i Wietnam. Indonezja to due pastwo muzu
maskie, odlege od Chin, ale bez pomocy innych nie
zdoa zapobiec narzuceniu chiskiej kontroli na Morzu
Poudniowochiskim. Jesieni 1995 roku zawara z Au
strali porozumienie o bezpieczestwie. Oba kraje zo
bowizay si do wzajemnych konsultacji w razie wropich wyzwa" wobec ich bezpieczestwa. Chocia
zaprzeczay, jakoby porozumienie byo wymierzone
przeciwko Chinom, uznaway ten kraj za najbardziej
prawdopodobne rdo owych wrogich wyzwa" .
Kultura Wietnamu jest w znacznej mierze konfucjaska,
ale na przestrzeni dziejw kraj ten mia bardzo antagonistyczne stosunki z Chinami, a w 1979 roku stoczy
z nimi krtk wojn. Wietnam i Chiny roszcz pretensje
no wysp Spratly, a siy morskie obu krajw niejedno
krotnie angaoway si w starcia zbrojne w latach
siedemdziesitych i osiemdziesitych. Na pocztku lat
dziewidziesitych potencja militarny Wietnamu uleg
redukcji w porwnaniu z potg Chin. Wietnam ma
P?c silniejsz ni ktrekolwiek inne pastwo wschodtooazjatyckie motywacj do poszukiwania partnerw
a

lg

37

405

w celu stworzenia przeciwwagi dla Chin. Krokami w t y ^

kierunku byo przystpienie do ASEAN i normalizacja
stosunkw ze Stanami Zjednoczonymi w 1995 roku
Biorc jednak pod uwag podziay wewntrz ASEAN
i jego niech do prowokowania Chin, trudno sobie
raczej wyobrazi, eby stowarzyszenie stao si anty.
chiskim sojuszem albo udzielio Wietnamowi znacz
niejszego poparcia w konfrontacji z Chinami. Stany
Zjednoczone chtniej weszyby w rol powstrzymywania
Chin, ale w poowie lat dziewidziesitych trudno
okreli, jak daleko si posun w przeciwstawianiu si
chiskiej kontroli nad Morzem Poudniowochiskim
Moe si w kocu okaza, e najmniejszym zem" dla
Wietnamu bdzie uoenie si z Chinami i zaakcep
towanie finlandyzacji, ktra co prawda zrani wietnam
sk dum narodow, ale zagwarantuje przetrwanie" .
38

W latach dziewidziesitych waciwie wszystkie

pastwa Azji Wschodniej poza Chinami i Kore Pnoc
n wyraziy poparcie dla utrzymania amerykaskiej
obecnoci wojskowej w regionie. W praktyce jednak,
z wyjtkiem Wietnamu, d do uoenia stosunkw
z Chinami. Filipiny zlikwidoway wielk amerykask
baz morsk i lotnicz, na Okinawie narasta protest
przeciw stacjonowaniu si amerykaskich. W 1994 roku
Tajlandia, Malezja i Indonezja odrzuciy proby Stanw
Zjednoczonych o zakotwiczenie na ich wodach szeciu
okrtw dostawczych jako pywajcej bazy wypadowej
do ewentualnej interwencji amerykaskiej w Azji Pou
dniowo-Wschodniej lub Poudniowo-Zachodniej. Inn
poddacz manifestacj byo przychylenie si na pier
wszym spotkaniu Regionalnego Forum ASEAN do
da Chin dotyczcych zdjcia z porzdku dziennego
sprawy wysp Spratly. Zajcie przez Chiczykw w 1995
roku rafy Mischief u wybrzey Filipin nie pocigno
za sob protestw innych krajw ASEAN. Kiedy w
406

W h 1995-1996 Chiny groziy Tajwanowi werbalnie i millitarnie, rzdy azjatyckie znw zareagoway milczej n i . Ich tendencj do doczania do silniejszego trafj
podsumowa Michael Oksenberg: Przywdcy
krajw Azji niepokoj si, e ukad si moe si zmieni
na korzy Chin, ale patrzc z obaw w przyszo,
nie chc wdawa si teraz w konfrontacj z Pekinem"
i nie przycz si do amerykaskiej krucjaty przeciw
Chinom" .
Rosnce w potg Chiny bd wielkim wyzwaniem dla
Japonii, wrd Japoczykw za pojawi si gbokie
rnice pogldw na temat strategii, jak powinien
przyj ich kraj. Czy Japonia ma si ugodzi z Chinami,
uzna by moe ich dominacj polityczno-militarn w za
mian za uznanie prymatu Japonii w kwestiach ekonomi
cznych? Czy te powinna si pokusi o nadanie nowego
sensu i energii sojuszowi ze Stanami Zjednoczonymi,
ktry mgby si sta orodkiem koalicji rwnowacej
i powstrzymujcej potg Chin? Czy ma rozwija poten
cja militarny, by broni swoich interesw przed chiski
mi atakami? Prawdopodobnie bdzie unikaa wyranych
odpowiedzi na te pytania tak dugo, jak tylko si da.
n

39

Orodkiem kadego powaniejszego wysiku majce

go na celu stworzenie przeciwwagi dla Chin bdzie si
musia okaza wojskowy sojusz amerykasko-japoski.
Mona sobie wyobrazi, e Japonia stopniowo przystanie
na takie wanie przeorientowanie tego sojuszu. Zaley
to od zaufania Japonii
- do zdolnoci Stanw Zjednoczonych do utrzymania
pozycji jedynego wiatowego supermocarstwa i ak
tywnego przewodnictwa w sprawach midzynaro
dowych,
I ~ woli Amerykanw do utrzymania obecnoci w Azji
i ich przeciwstawienie si chiskim prbom roz
szerzania wpyww,
407

- czy Stany Zjednoczone i Japonia bd w stani

powstrzymywa Chiny, nie ponoszc wysokich kosz
tw i nie ryzykujc wojny.
Jeli Stany Zjednoczone nie oka w tym wzgld
duego zdecydowania (co nie wydaje si prawdopodob
ne), Japonia pjdzie zapewne na ugod z Chinami
Wyjwszy okres lat trzydziestych i czterdziestych, kiedy
z tragicznymi konsekwencjami prowadzia jednostronn
polityk podbojw w Azji Wschodniej, Japonia na prze
strzeni swych dziejw staraa si chroni swoje interesy
zawierajc sojusz ze stron, ktr uwaaa za odpowied
nie dominujce mocarstwo. Nawet kiedy w latach trzy
dziestych doczya do pastw Osi, sprzymierzaa si ze
stron uwaan wwczas za najbardziej dynamiczn
si ideologiczno-militarn w polityce wiatowej. Jeszcze
wczeniej do wiadomie zawara przymierze z Wielk
Brytani, gwnym wiatowym mocarstwem. W latach
pidziesitych na podobnej zasadzie stowarzyszya si
ze Stanami Zjednoczonymi, najpotniejszym krajem
wiata, ktry mg jej zagwarantowa bezpieczestwo.
Japoczycy, podobnie jak Chiczycy, postrzegaj poli
tyk midzynarodow w sposb hierarchiczny, taki
bowiem charakter ma ich polityka wewntrzna. Pewien
wybitny japoski uczony stwierdzi:
e

Zle

Kiedy Japoczycy myl o swoim kraju w kontekcie

spoecznoci midzynarodowej, czsto nasuwaj im si
analogie z modelami wewntrznymi. S skonni do po
strzegania porzdku midzynarodowego jako zewntrznego
wyraenia wzorcw kulturowych japoskiego spoecz
estwa, dla ktrego typowe s pionowo zorganizowane
struktury. Takie wyobraenie uksztatowao si pod
wpywem dugiego okresu japosko-chiskich stosun
kw w epoce przednowoytnej (system lenna).
Japoska taktyka zawierania sojuszy polega wic
zasadniczo na doczaniu do silniejszego, a nie tworze408

L u przeciwwagi, i na sprzymierzaniu si z dominujcym

Locarstwem" . Japoczycy, jak zauway pewien EuroLejczyk dugo mieszkajcy w tym kraju, bardziej od
innych s skonni do korzenia si przed si wysz i do
p r a c y z tymi, ktrych uwaaj za wyszych moral
nie () szybciej te si obra doznawszy urazy ze strony
sabego moralnie, podupadajcego hegemona". W miar
jak sabnie rola Stanw Zjednoczonych w Azji i umacnia
si pozycja Chin, polityka Japonii bdzie si odpowiednio
dostosowywa. Proces ten istotnie ju si zacz. Jak
zauway Kishore Mahbubani, kluczowa kwestia w sto
sunkach chisko-japoskich sprowadza si do pytania:
Kto gra pierwsze skrzypce?". Odpowied staje si jasna:
Nie bdzie jednoznacznych owiadcze ani porozumie,
ale znamienne jest, e cesarz Japonii zdecydowa si
odwiedzi Chiny w 1992 roku, kiedy Pekin by jeszcze
stosunkowo izolowany na arenie midzynarodowej" .
W idealnym ukadzie przywdztwo i spoeczestwo
Japonii wybraoby niewtpliwie model z ostatnich kil
kudziesiciu lat i pozostao pod ochron potnych
Stanw Zjednoczonych. Jednake w sytuacji, gdy Stany
coraz mniej angauj si w Azji, siy nawoujce do
ponownej azjatyzacji" Japonii bd si w tym kraju
umacnia, a Japoczycy zaakceptuj ponown domina
cj Chin w Azji Wschodniej jako fakt nieunikniony.
W 1994 roku na pytanie, ktry kraj bdzie mia ich
zdaniem najwiksze wpywy w Azji w X X I wieku, 44
procent Japoczykw odpowiedziao, e Chiny, 30 pro
cent - e Stany Zjednoczone, a tylko 16 procent wymie
nio Japoni . Jak przepowiada w 1995 roku pewien
wysoki rang japoski urzdnik, Japonia okae si na
tyle zdyscyplinowana", e pogodzi si z potg Chin.
Zada nastpnie pytanie, czy uczyni to Stany Zjed
noczone. Jego pierwsze stwierdzenie ma gboki sens,
dpowiedzi na pytanie natomiast trudno udzieli.
40

wsp

41

42

409

Hegemonia Chin przyczyni si do wikszej stabilizacji

i zredukowania konfliktw w Azji Wschodniej. Osabi
take wpywy Stanw Zjednoczonych i Zachodu, zmusi
ponadto Stany do pogodzenia si z czym, czemu zawsz
prboway przeciwdziaa, a mianowicie zdominowa
niem wanego regionu wiata przez inne mocarstwo
Jak dalece hegemonia ta zagrozi interesom - innych
krajw azjatyckich czy Stanw Zjednoczonych - zaley
jednak czciowo od tego, jak potocz si wydarzenia
w Chinach. Rozwj ekonomiczny rodzi si militarn
i wpyw polityczny, ale stanowi take bodziec dla roz
woju politycznego i ewolucji ku bardziej otwartym
pluralistycznym, a moe i demokratycznym formom
polityki. Mona wysun tez, e nastpio to ju w Ko
rei Poudniowej i na Tajwanie. Jednake w obu tych
krajach politycy najbardziej optujcy za demokracj
byli chrzecijanami.
Konfucjaskie dziedzictwo Chin, kadce nacisk na
autorytet, porzdek, hierarchi i wyszo zbiorowoci
nad jednostk, stwarza przeszkody dla demokratyzacji.
Dziki rozwojowi ekonomicznemu poudniowe Chiny
coraz bardziej si jednak bogac, tworzy si dynamiczna
warstwa buruazji, sia ekonomiczna akumuluje si
poza kontrol rzdu, szybko te rozwija si klasa red
nia. Trzeba rwnie doda, e Chiczycy maj coraz
wicej kontaktw ze wiatem zewntrznym za spraw
edukacji, handlu i inwestycji. Wszystko to stwarza baz
spoeczn dla ruchu ku pluralizmowi politycznemu.

Lartiarni politycznymi w zarodku. Niewykluczone, e

Lgtanowi cise kontakty z Chiczykami na Tajwanie,
Hongkongu i Singapurze i uzyskaj ich poparcie. Jeli
^ potocz si wydarzenia w poudniowych Chinach,
pekinie dojdzie do wadzy frakcja reformatorska, nie
da si wykluczy pewnej formy transformacji politycznej.
p rnokratyzacja moe omieli politykw do odwoywa
nia si do nastrojw nacjonalistycznych i zwikszy
prawdopodobiestwo wojny, cho w dalszej perspektywie
stabilny pluralistyczny system wadzy w Chinach uatwi
raczej ich stosunki z innymi mocarstwami.
By moe, jak sugeruje Friedberg, przeszo Europy
jest przyszoci Azji. Co bardziej prawdopodobne, Azj
czeka to, co si na tym kontynencie w przeszoci
rozgrywao. Czeka j wybr midzy potg zrwnowa
on za cen konfliktu a pokojem zapewnionym za
cen hegemonii. Kraje Zachodu mog wybra konflikt
i rwnowag. Historia, kultura i realia ukadu si suge
ruj raczej, e Azja wybierze pokj i hegemoni. Koczy
si epoka, ktra zacza si od interwencji Zachodu
w latach czterdziestych i pidziesitych XIX wieku,
Chiny na powrt zajmuj pozycj regionalnego hege
mona, a Wschd staje si sob.

Wstpnym warunkiem politycznego otwarcia jest za

zwyczaj dojcie do wadzy elementw reformatorskich
w ramach autorytarnego systemu. Czy nastpi to w Chi
nach? By moe nie za pierwszych spadkobiercw Denga,
ale moe za drugich. W nowym stuleciu mog si w pou
dniowych Chinach wyoni grupy z wasnym programem
politycznym, bdce praktycznie, jeli nie z nazwy.

Po zakoczeniu zimnej wojny w wielobiegunowym

i wieocywilizacyjnym wiecie nie ma wyranej, domi
nujcej linii podziau, takiej, jak istniaa w czasie zimnej
Wojny. Dopki jednak w krajach muzumaskich utr^y|?nuje si wysoki przyrost ludnoci, a w krajach Azji
trwa dynamiczny wzrost gospodarczy, konflikty midzy
Zachodem a ambitnymi rywalami bd miay centralne

410

a w

CYWILIZACJE I PASTWA-ORODKI:
NOWE PRZYMIERZA

411

znaczenie dla polityki wiatowej. Rzdy krajw muzu

maskich nadal bd zajmowa stanowisko coraz mniej
przyjazne Zachodowi, a midzy islamskimi grupami
i krajami zachodnimi bdzie dochodzio do aktw prze
mocy o rnym nasileniu, niekiedy bardzo gwatownych
Stosunki midzy Stanami Zjednoczonymi z jednej
a Chinami, Japoni i innymi krajami azjatyckimi z dru
giej strony bd bardzo konfliktowe, jeli za Stany
Zjednoczone sprzeciwi si zajciu przez Chiny pozycji
hegemonicznego mocarstwa Azji, moe wybuchn woj
na na wiksz skal.
W takiej sytuacji zwizki konfucjasko-islamskie
bd si utrzymywa, a by moe umacnia. Spraw
0 zasadniczym znaczeniu jest tutaj wsppraca krajw
muzumaskich i z krgu kultury chiskiej, przeciw
stawiajcych si Zachodowi w kwestiach rozprzestrze
niania broni, praw czowieka itd. Jdrem tych zwizkw
s bliskie stosunki midzy Pakistanem, Iranem i Chi
nami, ustanowione na pocztku lat dziewidziesitych,
kiedy prezydent Yang Shangkun zoy wizyty w Iranie
1 Pakistanie, a prezydent Rafsandani w Pakistanie
i Chinach. wiadczyo to o powstawaniu zacztkw
sojuszu midzy Pakistanem, Iranem i Chinami". W dro
dze do Chin Rafsandani owiadczy w Islamabadzie,
e Iran i Pakistan czy strategiczne przymierze" i e
atak na Pakistan zostanie uznany za atak na Iran.
Z kolei pani Benazir Bhutto odwiedzia Iran i Chiny
zaraz po objciu stanowiska premiera w padzierniku
1993 roku. Wsppraca midzy trzema krajami obej
mowaa midzy innymi regularn wymian oficjalnych
delegacji politycznych, wojskowych i administracyj
nych, a take wsplne dziaania w rnych dziedzinach
wojskowych i cywilnych, wcznie z produkcj na P*
trzeby obronnoci. Wspomnie te naley dostawy chin- !
skiej broni do pozostaych krajw. Rozwj tych stosun-j
1

412

w spotka si w Pakistanie z silnym poparciem ze

strony zwolennikw niezalenej" i muzumaskiej"
'koncepcji polityki zagranicznej, ktrzy niecierpliwie
wygldali stworzenia osi Teheran-Islamabad-Pekin".
yj Teheranie twierdzono, e wyjtkowy charakter
wspczesnego wiata" wymaga bliskiej i konsekwent
nej wsppracy" midzy Iranem, Chinami, Pakistanem
j Kazachstanem. W poowie lat dziewidziesitych
mona byo mwi o istnieniu czego na ksztat de facto
sojuszu tych trzech krajw, wyrastajcego z opozycji do
Zachodu, obaw przed zagroeniem ze strony Indii i chci
przeciwstawienia si wpywom rosyjskim i tureckim
w Azji rodkowej .
Czy trzy pastwa, o ktrych tu mowa, mog sta si
orodkiem wikszego ugrupowania obejmujcego inne
kraje muzumaskie i azjatyckie? Zdaniem Grahama
Fullera, nie da si wykluczy powstania nieformalnego
przymierza konfucjasko-islamskiego, nie dlatego, eby
Muhammad i Konfucjusz wystpowali przeciw Zachodo
wi, ale poniewa kultury te stwarzaj dogodn okazj do
wyraenia pretensji z powodu krzywd, za ktre czciowo
mona wini Zachd. Jego polityczna, wojskowa, ekono
miczna i kulturalna dominacja budzi coraz wiksz
irytacj w wiecie, gdzie pastwa zyskuj poczucie, e nie
musz ju duej tego znosi". Wezwanie do takiej
wsppracy zoone z wiksz pasj wyszo od Muammara
Kaddafiego, ktry w marcu 1994 roku owiadczy:
43

Nowy ad wiatowy polega na tym, e ydzi i chrzeci

janie kontroluj muzumanw. Jeli zechc, zdominuj
Potem konfucjanizm i inne religie w Indiach, Chinach
'Japonii.
Chrzecijanie i ydzi oznajmiaj: bylimy zdecydowa
l i zama komunizm, a teraz Zachd musi pokona
m i konfucjanizm.

l s I a

413

Mamy nadziej, e staniemy si wiadkami konfron

tacji midzy Chinami, ktre stoj na czele obozu konfucjaskiego, a Ameryk, przywdczyni obozu chrze
cijaskich krzyowcw. Jeli chodzi o krzyowcw
moemy tylko by przeciw nim. Opowiadamy si p '
stronie konfucjanizmu. Sprzymierzajc si z nim i wal
czc razem na jednym midzynarodowym froncie, znisz
czymy wsplnego wroga.
Jako muzumanie wspomoemy wic Chiny w walce
przeciw wsplnemu wrogowi.
yczymy Chinom zwycistwa..." .
0

44

Po chiskiej stronie nie byo jednak oznak entuzja

stycznego przyjcia cisego antyzachodniego sojuszu
pastw konfucjaskich i muzumaskich. W roku 1995
prezydent Jiang Zemin owiadczy, e Chiny nie wejd
w sojusz z adnym innym krajem. Stanowisko to byo i
zapewne odzwierciedleniem klasycznego chiskiego
pogldu, zgodnie z ktrym Chiny jako Pastwo rodka 1
i gwna potga nie potrzebuj formalnych sprzymie
rzecw - to inne kraje mog by zainteresowane
wspprac z Chinami. Z drugiej strony, z powodu
konfliktw z Zachodem Chiny bd sobie ceni bliskie
wizi z innymi niezachodnimi pastwami, a najwicej
i najbardziej wpywowych partnerw znajd w krgu
kultury islamskiej. Coraz wiksze zapotrzebowanie Chin
na rop naftow skoni je przy tym zapewne do rozwija
nia stosunkw z Iranem, Irakiem, Arabi Saudyjsk,
a take Kazachstanem i Azerbejdanem. Taka o, po
wstaa na zasadzie bro za naft", nie musi, zdaniem
pewnego eksperta od energetyki, wysuchiwa juz
wicej rozkazw z Londynu, Parya czy Waszyngtonu"
Jeli chodzi o inne cywilizacje i ich orodki, stosunek
do Zachodu i jego rywali bdzie bardzo zrnicowanyCywilizacje poudnia, latynoamerykaska i afrykaska,
414

|nie maj pastw-orodkw, s uzalenione od Zachodu

v: stosunkowo sabe pod wzgldem militarnym i ekono
micznym (cho w Ameryce aciskiej sytuacja ta szybko
j zmienia). W stosunkach z Zachodem bd prawdopo
dobnie poda w przeciwnych kierunkach. Ameryka
aciska jest mu bliska pod wzgldem kulturowym.
yi latach osiemdziesitych i dziewidziesitych jej
systemy polityczne i gospodarcze coraz bardziej upodab
niay si do zachodnich. Dwa pastwa latynoameryka
skie, ktre staray si niegdy uzyska bro atomow,
zarzuciy te prby. Latynosom moe si nie podoba
militarna dominacja Stanw Zjednoczonych, ale nie
wykazuj intencji, by si jej przeciwstawi. Szybkie
postpy protestantyzmu w wielu krajach Ameryki aci
skiej upodabniaj je coraz bardziej do mieszanych
katolicko-protestanckich spoeczestw Zachodu, a zara
zem poszerzaj zakres wizi religijnych poza te, w kt
rych poredniczy Rzym. Z drugiej strony, napyw Mek
sykanw, mieszkacw Ameryki rodkowej i Karaibw
do Stanw Zjednoczonych i coraz wikszy napr elemen
tu latynoskiego na amerykaskie spoeczestwo take
sprzyja kulturowej konwergencji. Gwne kwestie spor
ne midzy Ameryk acisk i Zachodem, czyli w prak
tyce Stanami Zjednoczonymi, to imigracja, narkotyki
i zwizany z nimi terroryzm, oraz integracja ekonomicz
na (czyli wstpienie pastw Ameryki aciskiej do
NAFTA kontra rozwijanie ugrupowa latynoameryka
skich, jak Mercosur i Pakt Andyjski). Jak dowodz
Problemy wynike przy wstpieniu Meksyku do NAFTA,
Poenienie cywilizacji latynoamerykaskiej z zachodni
e bdzie tatwe, powoli bdzie nabiera ksztatu przez
^ekszo nastpnego stulecia, a by moe nigdy si ,
Peni nie zrealizuje. Rnice midzy Zachodem a Ametyk acisk pozostan jednak niewielkie w porwnajego odmiennoci od innych cywilizacji.
s

415

Stosunki Zachodu z Afryk cechowa bdzie nien

wiksze tylko nasilenie konfliktw, gwnie dlatego
Afryka jest tak saba. Istnieje jednak kilka wanych
kwestii spornych. Afryka Poudniowa, w odrnieniu H
Brazylii i Argentyny, nie wyrzeka si programu atomo
wego. Zniszczya wyprodukowane ju przez siebie bomby
atomowe. Wyprodukowa je biay rzd, by zapobiec
zagranicznym atakom na apartheid, i nie chcia przekazy
wa nowym czarnym wadzom, ktre mogyby ich uy
do innych celw. Jednake zdolnoci do zbudowania
broni atomowej zniszczy si nie da i nie mona wyklu
czy, e ktry z rzdw epoki po apartheidzie stworzy
nowy arsena nuklearny, by umocni swoj rol jako
pastwa-orodka cywilizacji afrykaskiej i zniechci
Zachd do interweniowania w Afryce. Na porzdku
dziennym wrd kwestii spornych midzy Zachodem
i Afryk s rwnie takie sprawy, jak prawa czowieka,
imigracja, sprawy ekonomiczne i terroryzm. Chocia
Francja stara si utrzyma bliskie wizi ze swoimi byymi
koloniami, w Afryce toczy si, jak si wydaje, dugofalowy
proces dewesternizacji. Wpywy mocarstw zachodnich
i ich zainteresowanie kontynentem sabn, rodzima
kultura zyskuje pewno siebie, Afryka Poudniowa za
podporzdkuje z czasem afrykanersko-angielskie ele
menty swojej kultury elementom afrykaskim. O ile
Ameryka aciska staje si coraz bardziej zachodnia,
e

0 tyle w Afryce wyglda to odwrotnie. Oba obszary s

jednak nadal na rne sposoby zalene od Zachodu
1 niezdolne (jeli nie liczy gosowania w ONZ) do
wywarcia decydujcego wpywu na ukad si midzy
Zachodem a jego rywalami.
Cakiem inaczej wyglda sprawa w wypadku trzech
cywilizacji zajmujcych pozycj poredni. Pastwa
bdce ich orodkami to gwni aktorzy sceny wiato
wych wydarze, a ich stosunki z Zachodem i J &
e

416

g a l a m i s rozmaite, ambiwaletne, ulegaj zmianom,

pnie si te ksztatuj ich stosunki wzajemne. Japo
nia, J J
> czasem odsunie si
L-awdopodobnie od Stanw Zjednoczonych w kierunku
Chin- Bdzie to nieatwy i bolesny proces. Jak inne
midzycywilizacyjne alianse, wizi Japonii ze Stanami,
ustanowione ze wzgldw bezpieczestwa, osabn, cho
zapewne nigdy nie zostan formalnie zerwane. Jej
stosunki z Rosj nadal nie bd si atwo ukada,
dopki Rosja bdzie odmawiaa pjcia na kompromis
kwestii Wysp Kurylskich, ktre zaja w 1945 roku.
Pod koniec zimnej wojny by moment, kiedy ten prob
lem daoby si rozwiza, ale szybko min wraz z oy
wieniem si rosyjskiego nacjonalizmu. Stany Zjedno
czone nie maj powodw, by w przyszoci nadal
popiera japoskie roszczenia.
W ostatnich dziesicioleciach zimnej wojny Chiny
Skutecznie rozgryway chisk kart" przeciw Zwiz
kowi Radzieckiemu i Stanom Zjednoczonym. W wiecie
pozimnowojennym Rosja rozporzdza kart rosyjsk".
W poczeniu z Chinami mogaby radykalnie zmieni
euroazjatycki ukad si na niekorzy Zachodu i wzbu
dzi na nowo obawy, jakie wizano ze stosunkami
chisko-radzieckimi w latach pidziesitych. Rosja
wsppracujca blisko z Zachodem stanowiaby dodat
kow przeciwwag dla zwizku konfucjasko-islamSkiego i obudzia na nowo w Chinach lki z okresu
zimnej wojny dotyczce inwazji z pnocy. Rosja ma
jednak problemy z obiema ssiednimi cywilizacjami.
jW odniesieniu do Zachodu maj one bardziej krtkoBalowy charakter. Chodzi o konsekwencje koca zimnej
Fjny, potrzeb ponownego zdefiniowania ukadu si
jfriedzy Rosj i Zachodem oraz uzgodnienie przez obk
ny podstawowej rwnoci oraz stref wpyww. W prakoznaczaoby to:
a k

b y i a

m o w a

417

1. Zaakceptowanie przez Rosj poszerzenia Unii Europejskiej i NATO o pastwa Europy Wschodniej
i rodkowej nalece do krgu zachodniego chrze
cijastwa, a take zobowizanie Zachodu do niewlczania do NATO nowych czonkw, dopki
Ukraina nie rozpadnie si na dwa pastwa.
2. Traktat o partnerstwie midzy Rosj i NATO
w ktrym obie strony zobowizayby si do nie
agresji, regularnych konsultacji w kwestiach bez
pieczestwa, wsplnych stara o uniknicie rywa
lizacji w dziedzinie zbroje oraz wynegocjowanie
porozumie o kontroli zbroje odpowiadajcych
potrzebom bezpieczestwa obu stron po zako
czeniu zimnej wojny.
3. Uznanie przez Zachd, e to Rosja przede wszyst
kim odpowiada za utrzymanie bezpieczestwa
wrd krajw prawosawnych i na obszarach z prze
wag prawosawia.
4. Rozpoznanie przez Zachd aktualnych i poten
cjalnych problemw dotyczcych bezpieczestwa,
jakie Rosja moe napotka ze strony narodw
muzumaskich na swych poudniowych grani
cach. Gotowo zrewidowania ukadu o kontroli
broni konwencjonalnych w Europie (CFE) i zajcie
przychylnego stanowiska wobec innych posuni
Rosji, ktre mogyby okaza si niezbdne w obli
czu zagroe.
5. Zawarcie midzy Rosj i Zachodem porozumienia
o wspdziaaniu na rwnej stopie w takich kwes
tiach, jak problem Boni, dotyczcych interesw
obu stron.
Jeli sprawy uda si mniej wicej w taki sposb
uoy, ani Rosja, ani Zachd nie bd w dalszej per
spektywie stwarzay zagroe dla siebie nawzajem418

Spoeczestwa Europy i Rosji s pod wzgldem demo

graficznym dojrzae, z niskim wskanikiem urodze
f starzejc si populacj. Takiego typu spoeczestwa
nie maj modzieczej energii, ktra skaniaaby je do
eksp Ji i nastawiaa ofensywnie.
Bezporednio po zakoczeniu zimnej wojny stosunki
chisko-rosyjskie znaczco si poprawiy. Rozwizano
spory graniczne, zredukowano siy zbrojne po obu stro
nach granicy, rozwin si handel, oba kraje przestay
celowa w siebie nawzajem pociskami z gowicami nukle
arnymi, a ministrowie spraw zagranicznych omawiali
kwestie bdce przedmiotem wsplnego zainteresowania
_ chodzio o zwalczanie fundamentalistw islamskich. Co
wicej, Rosja znalaza w Chinach chonny i duy rynek
zbytu na sprzt i technologi wojskow, w tym czogi,
myliwce, bombowce dalekiego zasigu i rakiety ziemia-powietrze . Z rosyjskiego punktu widzenia to ocieple
nie stosunkw oznaczao zarwno wiadom decyzj
podjcia wsppracy z Chinami jako azjatyckim partne
rem (przy niezmiennie chodnych stosunkach z Japoni),
jak i reakcj na konflikty z Zachodem wok rozszerzenia
NATO, reformy gospodarczej, kontroli zbroje, pomocy
ekonomicznej i czonkostwa Rosji w zachodnich instytu
cjach midzynarodowych. Chiny ze swojej strony mogy
zademonstrowa Zachodowi, e nie s na wiecie same
i s w stanie uzyska potencja militarny niezbdny do
wprowadzenia w ycie regionalnej strategii szybkiego
reagowania. Dla obu krajw zwizek rosyjsko-chiski,
Podobnie jak islamsko-konfucjaski, suy przeciwsta
wieniu si potdze i uniwersalizmowi Zachodu.
ans

46

To, czy zwizek ten przetrwa, zaley w znacznym

Ropniu od dwch czynnikw. Po pierwsze, jak dalece
stosunki Rosji z Zachodem ustabilizuj si na pod
stawach satysfakcjonujcych obie strony, i po drugie,
jak bardzo hegemonia Chin w Azji zagrozi rosyjskim
419

interesom pod wzgldem gospodarczym, demografia I

nym i militarnym. Ekonomiczny dynamizm Chin ohjj
ju Syberi: chiscy, a take koreascy i japoscy
przedsibiorcy rozpoznaj teren i wykorzystuj tutejsze
moliwoci. Rosjanie zamieszkujcy Syberi w coraz
wikszym stopniu widz swoj gospodarcz przyszo
w zwizkach z Azj Wschodni, a nie z Rosj europejsk
Groniejsza dla Rosji jest chiska emigracja na Syberi
Oceniano, e w 1995 roku byo tu od 3 do 5 min
nielegalnych chiskich emigrantw, podczas gdy rosyj
ska ludno wschodniej Syberii liczy okoo 7 min.
Rosyjski minister obrony Pawe Graczow ostrzega'
Chiczycy dokonuj pokojowego podboju rosyjskiego
Dalekiego Wschodu". Wtrowa mu wysoki rang urzd
nik do spraw imigracji, ktry stwierdzi: musimy
powstrzyma chiski ekspansjonizm" . Rozwj kon
taktw gospodarczych midzy Chinami a byymi ra
dzieckimi republikami Azji rodkowej moe ponadto
doprowadzi do zaostrzenia stosunkw z Rosj. Chiska
ekspansja moe te przybra militarny charakter, jeli
Chiny dojd do wniosku, e powinny podj prb I
odzyskania Mongolii, ktr Rosjanie oddzielili od ich
kraju po I wojnie wiatowej i ktra przez dziesitki lat
bya sowieckim satelit. te hordy", ten koszmar
nawiedzajcy Rosjan od czasw mongolskich inwazji,
mog znw sta si rzeczywistoci.

L wpywy w republikach Azji rodkowej, wczya je

o Wsplnoty Niepodlegych Pastw, we wszystkich
Lacjonuj jej siy zbrojne. Szczeglne znaczenie maj
dla R ^ zasoby ropy i gazu na Morzu Kaspijskim oraz
szlaki dostawy tych surowcw na Zachd i do Azji
Wschodniej. Rosja stoczya jedn wojn na pnocnym
Kaukazie przeciw muzumaskim Czeczenom, a drug
Tadykistanie, gdzie wspara rzd przeciw rebelii
z udziaem islamskich fundamentalistw. Kwestie bez
pieczestwa stanowi dodatkowy bodziec do wsppracy
z Chinami przy powstrzymywaniu islamskiego zagro
enia" w Azji rodkowej, a take gwny motyw rosyj
skiego zblienia z Iranem. Rosja sprzedaa Iranowi
lodzie podwodne, nowoczesne myliwce, myliwce bom
bardujce, rakiety ziemia-powietrze oraz sprzt zwiadow
czy i do prowadzenia wojny elektronicznej. Zgodzia si
take zbudowa w Iranie reaktory i dostarczy mu
aparatury do wzbogacania uranu. W zamian za to wyra
nie si spodziewa, e Iran powcignie zapdy fun
damentalistw w Azji rodkowej, a po kryjomu oczekuje
od niego wsppracy w powstrzymywaniu wpyww
tureckich w tym regionie oraz na Kaukazie. W najbli
szych dziesicioleciach na stosunki Rosji z islamem
decydujcy wpyw wywrze postrzeganie przez nr za
groe, jakie stwarzaj przeywajce boom ludy muzu
maskie wzdu poudniowej granicy.

Stosunki Rosji z islamem zostay uksztatowane przez

wieki zbrojnej ekspansji i wojen toczonych z ludami
tureckimi, ludami Pnocnego Kaukazu i emiratami
Azji rodkowej. Obecnie Rosja wspdziaa z prawo
sawnymi sprzymierzecami, Serbi i Grecj, by prze
ciwstawi si tureckim wpywom na Bakanach. Inny
prawosawny sojusznik, Armenia, pomaga jej ogranicza
te wpywy na Zakaukaziu. Podejmowaa energiczne
starania, by utrzyma polityczne, wojskowe i gospodar-

W okresie zimnej wojny Indie, trzecie pastwo-o

rodek cywilizacji zajmujce pozycj poredni, byy
sojusznikiem Zwizku Radzieckiego. Stoczyy wojn
z Chinami i kilka wojen z Pakistanem. Ich stosunki
z Zachodem, zwaszcza ze Stanami Zjednoczonymi,
kiedy nie ulegay zaostrzeniu, byy raczej chodne. Po
skoczeniu zimnej wojny prawdopodobnie nadal pozo
wan w konflikcie z Pakistanem - sporne kwestie to
kaszmir, bro atomowa i rwnowaga militarna na

47

420

421

subkontynencie. Zalenie od tego, czy Pakistanowi u d

si zdoby poparcie innych krajw muzumaskich
stosunki Indii z obszarem islamu nie bd si
'
ukada. W zwizku z tym Indie podejm prawdopodob
nie prby, jak to czyniy w przeszoci, by przekona
poszczeglne kraje muzumaskie do zdystansowania
si od Pakistanu. Wraz z zakoczeniem zimnej wojny
Chiny podjy starania o ustanowienie bardziej przyjaz
nych stosunkw z ssiadami, w tym rwnie z Indiami
Napicia midzy dwoma krajami ulegy zagodzeniu.
Nie wyglda jednak na to, e tendencja ta dugo si
utrzyma. Chiny zaangaoway si aktywnie w polityk
w regionie Azji Poudniowej i prawdopodobnie bd to
nadal czyni. Skada si na to zblienie z Pakistanem,
umacnianie pakistaskiego atomowego i konwencjonal
nego potencjau wojskowego, zjednywanie Birmy per
spektyw pomocy gospodarczej, inwestycji i pomocy
militarnej, przy ewentualnej rozbudowie na jej teryto
rium urzdze dla swojej marynarki wojennej. Potga
Chin jest obecnie w stadium ekspansji, Indie mog si
znacznie umocni na pocztku X X I wieku. Prawdopo
dobiestwo konfliktw jest wysokie. Jak zauway pe
wien analityk, rywalizacja midzy dwoma azjatyckimi
gigantami i ich wyobraenie o sobie jako naturalnych
wielkich mocarstwach i orodkach cywilizacji i kultury
nadal bdzie je skania do wspierania rnych krajw
i rnych spraw. Indie bd nie tylko dyy do zajcia
pozycji niezalenego orodka siy w wielobiegunowym
wiecie, ale i do stworzenia przeciwwagi dla potgi
i wpyww Chin" .
a

a t W o

48

W sytuacji, gdy Indie bd miay przeciw sobie co

najmniej sojusz chisko-pakistaski, a moe i szerszy
zwizek konfucjasko-muzumaski, w ich interesie,
bdzie utrzymanie bliskich stosunkw z Rosj i '
chowanie pozycji jednego z najwikszych odbiorco
z a

422

(Indie)
bardzie] konfliktowe
mniej konfliktowe

rosyjskiego sprztu wojskowego. W poowie lat dziewi

dziesitych Indie kupoway od Rosji prawie wszystkie
gwne rodzaje uzbrojenia, w tym lotniskowiec i krio
geniczn technologi rakietow, co spowodowao sank
cje ze strony USA. Poza rozprzestrzenianiem broni inne
sporne kwestie midzy Indiami i Stanami Zjednoczo
nymi dotyczyy praw czowieka, Kaszmiru i liberalizacji
gospodarczej. Z czasem jednak nie da si wykluczy, e
ochodzenie stosunkw amerykasko-pakistaskich
oraz wsplny interes zwizany z powstrzymywaniem
Chin doprowadz do zblienia indyjsko-amerykaskie"o. Umacnianie si potgi Indii w Azji PoudniowoWschodniej nie moe zaszkodzi interesom Stanw
Zjednoczonych, a raczej im posuy.
I Stosunki midzy cywilizacjami i pastwami-orodkan s skomplikowane, czsto ambiwalentne i ulegaj
-Zmianom. Wikszo krajw danego krgu kulturowego
P y ksztatowaniu swych stosunkw z pastwami in
nych cywilizacji idzie na og w lady pastwa-orodka.
zawsze tak jednak bdzie, jest poza tym rzecz
pzywist, e nie wszystkie kraje jednej cywilizacji
rz

423

utrzymuj identyczne stosunki z wszystkimi pastwami

innej cywilizacji. Wsplne interesy, a przewanie wsplny
wrg nalecy do cywilizacji trzeciej, mog zrodzi wspj.
prac midzy krajami rnych krgw kulturowych. J t _
take oczywiste, e w obrbie poszczeglnych cywilizacji
zwaszcza islamskiej, wynikaj konflikty. Ponadto stosun
ki midzy grupami wzdu linii granicznych mog i
znaczco rni od stosunkw midzy pastwami-orodkami tych samych cywilizacji. Oglniejsze tendencje s
jednak ewidentne, i nona te poczyni zasadne uoglnie
nia na temat tworzcych si sojuszw i rodzcych si
antagonizmw midzy cywilizacjami i pastwami-orodkami. Przedstawiono to pogldowo na wykresie 9.1.
Stosunkowo prosty ukad dwubiegunowy z czasw zimnej
wojny ustpuje miejsca o wiele bardziej zoonym stosun
kom w wielobiegunowym, wielocywilizacyjnym wiecie.
es

Przypisy
1

Adda B. Bozeman, Strategie Intelligence and Statecraft: Selected Essays,

Brassey's (US), Washington 1992), s. 50; Barry Buzan, New Patterns of
Global Secuty in the Twenty-first Century, International Affairs", 67
(lipiec 1991), s. 448449.
John L. Esposito, The Islamie Threat: Myth or Reality, s. 46.
Bernard Lewis, Islam and the West, s. 13.
Esposito, /somie Threat, s. 44.
Daniel Pipes, In the Path ofGod: Islam and Political Power, s. 102-103,
169-173; Lewis F . Richardson, Statistics of Deadly Quarrels, Boxwood
Press, Pittsburgh 1960, s. 235-237.
Ira M. Lapidus, A History of Islamie Societies, Cambridge University
Press, Cambridge 1988, s. 41-42; Ksina Anna Komnena, cytowana w:
Karen Armstrong, Holy War: The Crusades and Their Impact on Today s
World, Doubleday-Anchor, New York 1991, s. 3-4 i w: Arnold J. luynbee,
Study of History, VIII, s. 390.
Barry Buzan, New Patterns, s. 448-449: Bernard Lewis, The Roots ofMusU"
Rage: Why So Many Muslims Deeply Resenl the West and Why Their Bittenie
Will Not Be Easily Mollified, .Atlantic Monthly", 266 (wrzesie 1990), s. o

424

Mohamed Sid-Ahmed, Cybemettc Colonialism and the Mora Search,

^ew Perspectives Quarterly", 11 (wiosna 1994), s. 19; M.J. Akbar'
Jjytowany w Time", 15 czerwca 1992, s. 24; Abdelwahab Belwahl,
tame, S. 26.
William H. McNeill, Epilogue: Fundamentalism and the World of the
g0s, w: Martin E . Marty, R. Scott Appleby (red.), Fundamentalisms
and Society: Reclaiming the Sciences, the Family, and Education,
TJnWersity of Chicago Press, Chicago, s. 569.
Fatima Mernissi, Islam and Democracy: Fear of the Modern World,
Addison-Wesley, Reading 1992.
Jeli chodzi o wybr tego typu twierdze, patrz Economist", 1 sierpnia
1992, S. 34-35.
John E . Reilly (red.), American Public Opinion and U.S. Foreign
Policy 1995, Chicago Council on Foreign Relations, Chicago 1995,
S. 21; Le Monde", 20 wrzenia 1991, s. 12, cytowane w: Margaret
Blunden, Insecuty on Europ s Southern Flank, Survival", 36 (lato
1994), S. 138; Richard Morin, Washington Post", 8-14 listopada 1993,
S. 37; Foreign Policy Association, National Opinion Ballot Report,
listopad 1994, s. 5
Boston Globe", 3 czerwca 1994, s. 18; John L . Esposito, Symposium:
Resurgent Islam in the Middle East, Middle East Policy", 3 (nr 2, 1994),
s. 9; International Herald Tribune", 10 maja 1994, s. 1, 4; Christian
Science Monitor", 24 lutego 1995, s. 1.
Robert Ellsworth, Wall Street Journal", 1 marca 1995, s. 15; William T.
Johnsen, NATOs New Front Line: The Growing Importance of the
Southern Tier, Strategie Studies Institute, US Army War College,
Carlisle Barracks 1992, s. vii; Robbm Laird, French Secuty Policy in
Transition: Dynamics of Continuity and Change, Institute for National
Strategie Studies, McNair Paper 38, Waszyngton, marzec 1995, s. 50-52.
Ayatollah Ruhollah Khomeini, Islam and Revolution, Mizan Press,
Berkeley 1981, s. 305.
Economist", 23 listopada 1991, s. 15.
Barry Buzan, Gerald Segal, Rethinking East Asian Secuty, Survival",
36 (lato 1994), s. 15.
CON Ciina's Armed Forces Win the Next War?, wyjtki przetumaczone
I opublikowane w: Ross H. Munro, Eat;esdroppt?ig on the Chinese
Military: Where II Ezpects War - Where It Doesn't, Orbis", 38 (lato
1994), S. 365. Autorzy tego dokumentu posunli si do twierdzenia, e
Uycie siy zbrojnej przeciw Tajwanowi byoby naprawd niemdr
decyzj".
Buzan, Segal, Rethinking East Asian Secuty, s. 7: Richard K. Betts,
Wealth, Power and Instability: East Asia and the United States After
the Cold War, International Security", 18 (zima 1993/94), s. 34-77;
Aaron L. Friedberg, Ripefor Riralry: Prospects for Peace in Multipolar
Asia, International Security", 18 (zima 1993/94), s. 5-33.
CAN China's Armed Forces Win the Next War?, wyjtki tumaczone w:
Munro, Eanesdropping on the Chinese. s. 355 i n.; New York Times",
16 listopada 1993, s. A6; Friedberg, Ripefor Rwalry, s. 7.
Desmond Bali, Arms and Affluence: Military Acuisitions in the Asia-Paci/ic Region. International Security", 18 (zima 1993/94), s. 95-111;
is

425

Michael T. Klar, The Next Great Arms Race, Foreign Affai

72 (lato 1993), 137 i n.; Buzan, Segal, Rethinking East Asian Securit '
s. 8-11; Gerald Segal, Managing New Arms Races in the Asia/P iJ'
Washington Quarterly", 15 (lato 1992), s. 83-102; Economist", 201
tego 1993, s. 19-22.
'
"
Patrz np., Economist", 26 czerwca 1993, s. 75; 24 lipca 1995,
s. 25Time", 3 lipca 1995, s. 30-31; oraz o Chinach, Jacob Heilbrunn
The
Next Cold War, New Republic", 20 listopada 1995, s. 27 i n.
O rnych odmianach wojen handlowych i w jakich wypadkach
mog doprowadzi do wojen zbrojnych, patrz David Rowe, Trade
Wars and International Security: The Political Economy of Inter
national Economic Conflict (Working Paper no. 6, Project on the
Changing Security Environment and American National Interests
John M. Olin Institute for Strategie Studies, Harvard University'
lipiec 1994), s. 7 i n.
rs

ac

New York Times", 6 lipca 1993, s. Al, A6; Time", 10 lutego 1992.> s. 16
i n.; Economist", 17 lutego 1990, s. 21-24; Boston Globe", 25 listopada
1991, s. 1, 8; Dan Oberdorfer, Washington Post", 1 marca 1992, s. Al.
Cytowane w New York Times", 21 kwietnia 1992, s. A10; New York
Times", 22 wrzenia 1991, s. E2; 21 kwietnia 1992, s. Al; 19 wrzenia
1991, s. A7; 1 sierpnia 1995, s. A2; International Herald Tribune",
24 sierpnia 1995, s. 4; China Post" (Tajpej), 26 sierpnia 1995, s. 2; New
York Times", 1 sierpnia 1995, s. A2, Davida Shambaugha raport o wy
wiadach przeprowadzonych w Pekinie.
Donald Zagoria, American Foreign Policy Newsletter", padziernik 1
1993, s. 3; Can China's Armed Forces Win the Next War?, w: Munro,
Eauesdropping on the Chinese Military, s. 355 i n.
Roger C. Altman, Why Pressure Tokyo? The US-Japan Rift, Foreign
Affairs", 73 (maj/czerwiec 1994), s. 3; Jeffrey Garten, The Clinton Asia
Policy, International Economy", 8 (marzec/kwiecie 1994), s. 18.
Edward J . Lincoln, Japan's Uneual Trade, C. Brookings Institution,
Washington 1990, s. 2-3. Patrz C. Fred Bergsten, Marcus Noland, Reconcilable Differences? United States-Japan Economic Conflict, Institute
for International Economics, Washington 1993; Eisuke Sakakibara,
Less Like You, International Economy", (kwiecie/maj 1990), s. 36,
Autor wprowadza rozrnienie midzy amerykask kapitalistyczn
gospodark rynkow i japosk kapitalistyczn gospodark nierynkow;
Marie Anchordoguy, Japonese-American Trade Conflict and Supercomputers, Political Science Quarterly", 109 (wiosna 1994), s. 36, cytuje
Rudigera Dornbusha, Paula Krugmana, Edwarda J . Lincolna i Mordechaia E . Kreinina; Eamonn Fingleton, Japan's Invisible Leuiathan,
Foreign Affairs", 74 (marzec/kwiecie 1995), s. 70.
Trafne przedstawienie rnic dotyczcych kultury, wartoci, stosunkw
spoecznych i postaw znajdzie Czytelnik w: Seymour Martin Lipse, I
American Exceptionalism: A Double-Edged Sword, W.W. Norton, Ne
York 1996, rozdzia 7, Amecan Exceptionalism-Japanese Uniuiieness.
Washington Post", 5 maja 1994, s. A38; Daily Telegraph", 6 maja 199
s. 16; Boston Globe", 6 maja 1994, s. 11; New York Times", 13 luteg
1994, s. 10; Karl D. Jackson, Hotu to Rebuild America's Stature w Asi
Orbis", 39 (zima 1995), s. 14; Yohei Kono, cytowany w: Chalm<

426

Johnson, E.B. Keehn, The Pentagon's Ossified Strategy, Foreign

Affairs", 74 (lipiec/sierpie 1995), s. 106.
_New York Times", 2 maja 1994, s. A10.
Barry Buzan, Gerald Segal, Asia: Skepticism About Optimism, National
Interest", 39 (wiosna 1995), s. 83-84; Arthur Waldron, Deterring China,
Commentary", 100 (padziernik 1995), s. 18; Nicholas D. Kristof, The Rise
' f China, Foreign Affairs", 72 (listopad/grudzie 1993), s. 74.
Stephen P. Walt, Alliance Formation in Southwest Asia: Balancing and
Bandwagoning in Cold War Competition, w: Robert Jervis, Jack Snyder
(red.), Dominoes and Bandwagons: Strategie Beliefs and Great Power
Competition in the Eurasian Rimland, Oxford University Press, New
York 1991, s. 53, 69.
Randall L. Schweller, Bandwagoning for Profit: Bnging the Revisionist
State Back In, International Security", 19 (lato 1994), s. 72 i n.
Lucian W. Pye, Dynamics ofFactions and Consensus in Chinese Politics:
A Model and Some Propositions, Rand, Santa Monica 1980, s. 120;
Arthur Waldron, From War to Nationalism: China's Turning Point,
1924-1925, Cambridge University Press, Cambridge 1995, s. 48-49, 212;
Avery Goldstein, From Bandwagon to Balance-of-Power Politics: Structured Constraints in Politics in China, 1949-1978, Stanford University
Press, Stanford 1991, s. 5-6, 35 i n. Patrz te Lucian W. Pye, Social
Science Theories in Search of Chinese Realities, China Quarterly",
132 (grudzie 1992), s. 1161-1171.
Samuel S. Kim, Lowell Dittmer, Whither China's Quest for National
Identity, w: Lowell Dittmer, Samuel S. Kim (red.), China's Quest for
National Identity, Cornell University Press, Ithaca 1991, s. 240; Paul
Dibb, Towards a New Balance of Power in Asia, International Institute
for Strategie Studies, Adelphi Paper 295, London 1995, s. 10-16; Roderick
MacFaruhar, The Post-Confucian Challenge, Economist", 9 lutego
1980, s. 67-72; Kishore Mahbubani, The Pacific Impulse, Survival",
37 (wiosna 1995), s. 117; James L. Richardson, Asta-Pact/ic: The Case for
Geopolitical Optimism, National Interest", 38 (zima 1994-95), s. 32; Paul
Dibb, Totoards a New Balance, s. 13. Patrz Nicola Baker, Leonard
C. Sebastian, The Problem with Parachuting: Strategie Studies and
Secuty in the Asia/Pacific Region, Journal of Strategie Studies", 18
(wrzesie 1995), s. 15 i n., o nieprzystawalnoci do Azji takich koncepcji
europejskich, jak rwnowaga si i problem bezpieczestwa.
Economist", 23 grudnia 1995; 5 stycznia 1996, s. 39-40.
Richard K. Betts, Vietnam's Strategie Predicament, Survival", 37 (jesie
1995), s. 61 i n., 76.
New York Times", 12 listopada 1994, s. 6; 24 listopada 1994, s. A12;
..International Herald Tribune", 8 listopada 1994, s. 1; Michel Oksenberg,
-Washington Post", 3 wrzenia 1995, s. Cl.
Jitsuo Tsuchiyama, The End of the Alliance? Dilemmas in the
US-Japan Relations", praca nie publikowana, Harvard University, John
- Olin Institute for Strategie Studies, 1994, s. 18-19.
?van P. Hall, Japan 's Asia Card, National Interest", 38 (zima 1994-95),
jj-26; Kishore Mahbubani, The Pacific Impulse, s. 117.
Mike M. Mochizuki, Japan and the Strategie Cuadrangle, w: Michael
Mandelbaum (red.), The Strategie Cuadrangle: Russia, China, Japan, and
:

427

the United States in East Asia, Council on Foreign Relations, New Y

1995, s. 130-139; sonda przeprowadzony przez Asahi Shimbon",
cjonowany w Christian Science Monitor", 10 stycznia 1995, s, 7.
Financial Times", 10 wrzenia 1992, s. 6; Sarnina Yasmeen, PoJcis^,
Cautious Foreign Policy, Survival", 36 (lato 1994), s. 121, 127-i
Bruce Vaughn, Shifting Geopolitical Realities Between South, Southuiest
and Central Asia, Central Asian Survey", 13 (nr 2, 1994), 313; artyk i
wstpny, Hamshahri", 30 sierpnia 1994, s. 1, 4, w FBIS-NES-94-i
2 wrzenia 1994, s. 77.
Graham E. Fuller, The Appeal of Iran, National Interest", 37 (jesie
1994), s. 95; Mu'ammar al-Kaddafi, przemwienie, Trypolis, 13 marca
1994, w FBIS-NES-94-049,14 marca 1994, s. 21.
Fereidun Fesharaki, East-West Center, Hawaje, cytowany w New York
Times", 3 kwietnia 1994, s. E3.
Stephen J. Blank, Challenging the New World Order: The Arms Transfer
Policies of the Russian Republic, US Army War College, Strategie
Studies Institute, Carlisle Barracks 1993, s. 53-60.
International Herald Tribune", 25 sierpnia 1995, s. 5.
J. Mohan Malik, India Copes with the Kremlin's Fali, Orbis", 37 (zima
1993), s. 75.
(

28

73

Od wojen okresu przejciowego

do wojen kresowych
WOJNY OKRESU PRZEJCIOWEGO:
AFGANISTAN I ZATOKA
La premier guerre civilisationelle" - pierwsza wojna
midzy cywilizacjami" - takim mianem okreli! wojn
w Zatoce w czasie jej trwania wybitny uczony maroka
ski Mahdi E l m a n d j r a W rzeczywistoci bya drug
tak wojn, pierwsza to konflikt radziecko-afgaski
1979-1989. Obie zaczy si od bezporedniej inwazji
jednego kraju na drugi, przeksztacajc si jednak
potem w wojny midzy cywilizacjami. Byty to w istocie
rzeczy wojny okresu przejciowego, ktre zapoczt
koway epok konfliktw etnicznych i wojen kresowych
midzy grupami nalecymi do rnych cywilizacji.
Wojna afgaska zacza si od podjtej przez Zwizek
Radziecki prby ratowania satelitarnego reimu. Staa
si zimn wojn, kiedy Stany Zjednoczone ywo za
reagoway i zaczy organizowa, finansowa i wypo
saa powstacw afgaskich, walczcych przeciw arradzieckiej. Poraka Sowietw oznaczaa dla
^nerykanw potwierdzenie susznoci doktryny Rea
gana polegajcej na popieraniu zbrojnego oporu woreimw komunistycznych, a take pokrzepiajce
11111

0 6 0

429

upokorzenie Zwizku Radzieckiego, porwnywaa

z tym, jakiego sami doznali w Wietnamie. Konsekwencje
tej klski dotkny cae radzieckie spoeczestwo i es
tablishment polityczny, przyczyniajc si w znacznej
mierze do dezintegracji sowieckiego imperium. Dla
Amerykanw i dla caego Zachodu Afganistan by}
ostatecznym decydujcym zwycistwem, Waterloo zim
nej wojny.
Dla tych, ktrzy z Sowietami walczyli, wojna afgaska
oznaczaa jednak co innego. Bya pierwszym skutecz
nym stawieniem oporu obcemu mocarstwu nie opieraj
cym si na zasadach nacjonalistycznych czy socjalistycz
nych" , ale odwoujcym si do islamu. Bya dihadem, f
wit wojn, ktra znacznie umocnia muzumask |
pewno siebie i si wiata islamu. Jej znaczenie dla 1
wiata islamu mona porwna ze skutkami pokonania |
Rosji przez Japoni w 1905 roku dla wiata Orientu. To,
co w oczach Zachodu byo zwycistwem Wolnego wia
ta, muzumanie uznali za triumf islamu.
Bez amerykaskich dolarw i rakiet nie daoby si
Sowietw pokona, ale rwnie niezbdny by wsplny j
wysiek wiata islamu. Bardzo rne rzdy i grupyl
przecigay si, by si tylko przyczyni do klski Sowie-1
tw i osign zwycistwo odpowiadajce ich interesom. |
Wsparcia finansowego ze strony muzumaskiej udzie
laa przede wszystkim Arabia Saudyjska. Od 1984 do
1986 roku Saudyjczycy dostarczyli bojownikom afgan
skim 525 min dolarw, w 1989 roku zgodzili si pokry
61 procent sumy 715 min, czyli wyasygnowali 436 min,
reszt przekazay Stany Zjednoczone. W 1993 roku dali
rzdowi afgaskiemu 193 min dolarw. Ich cakowity
wkad finansowy podczas tej wojny wynis co najmniej
3 mld dolarw (prawdopodobnie wicej), Stany Zjed
noczone wyday za 3,3 mld dolarw. W wojnie uczest
niczyo okoo 25 000 ochotnikw z krajw muzuman
2

430

gkich, gwnie arabskich. Rekrutowani byli przede

y s t k i m w Jordanii, nastpnie za szkoleni przez
pakistask agencj wywiadowcz. Pakistan zapewnia
bojownikom niezbdn baz zewntrzn oraz wsparcie
logi y
'
z y w a take i rozdziela ame
rykask pomoc finansow, przy czym celowo kierowa
75 procent tych zasobw do bardziej fundamentalistycznych organizacji - 50 procent caoci rodkw
finansowych otrzymao najskrajniejsze ugrupowanie
gunnickie kierowane przez Gulbuddina Hekmatiara.
Cho arabscy ochotnicy walczyli przeciw wojskom ra
dzieckim, nastawieni byli w przewaajcej wikszoci
antyzachodnio, a zachodnie organizacje udzielajce
pomocy humanitarnej oskarali o niemoralno i dywer
sj wobec islamu. Sowieci zostali w kocu pokonani
przez trzy czynniki, ktrym nie potrafili si skutecznie
przeciwstawi: amerykask technologi, saudyjskie
pienidze oraz muzumaski fanatyzm i prno demo
graficzn .
wSZ

s t

c z n e

1 i n n e

P r z e k a

Po wojnie pozostaa trudna do opanowania koalicja

organizacji muzumaskich, stawiajca sobie za cel
propagowanie islamu i walk z niewiernymi. Pozostali
take wyszkoleni i dowiadczeni bojownicy, obozy,
poligony, zaplecze logistyczne, rozbudowana sie kon
taktw osobistych i organizacyjnych obejmujca kraje
i spoecznoci muzumaskie, znaczna ilo sprztu
wojskowego, w tym od 300 do 500 nierozliczonych rakiet
typu Stinger, oraz, co najwaniejsze, wielkie poczucie
y i dumy z dotychczasowych dokona i ch poda
nia ku nowym zwycistwom. Pewien wysoki rang
zdnik amerykaski stwierdzi w 1994 roku: religijne
polityczne referencje zdobyte w witej wojnie przez
l o t n i k w z Afganistanu s nie do podwaenia. Poko"^n jedno z dwch supermocarstw, a teraz zamierzaj
? na drugie" .
s u

Ur

Sl

431

Wojna afgaska nabraa charakteru wojny c y w i l i

bo tak j widzieli muzumanie caego wiata zwouj ' si do walki przeciw Zwizkowi Radzieckiemu. Wojn
w Zatoce staa si wojn cywilizacji, bo Zachd dokona
zbrojnej interwencji w konflikcie midzy muzumana
mi, ludzie Zachodu interwencj t masowo poparli,
a muzumanie uznali j za wojn im wypowiedzian!
i zwarli szeregi przeciw czemu, w czym ujrzeli jeszcze
jeden przejaw zachodniego imperializmu.
Z pocztku rzdy pastw arabskich i muzumaskich I
miay do tej wojny rny stosunek. Saddam Husajn
pogwaci wit zasad nienaruszalnoci granic i w sierp-1
niu 1990 roku Liga Pastw Arabskich znaczn wik
szoci gosw (czternacie za, dwa przeciw, pi siej
wstrzymao lub nie brao udziau w gosowaniu) potpia
jego akcj. Egipt i Syria zgodziy si przyczy z wik-j
szymi, a Pakistan, Bangladesz i Maroko z mniejszymi
oddziaami do antyirackiej koalicji montowanej przezj
Stany Zjednoczone. Turcja zamkna rurocig biegncy
przez jej terytorium z Iraku do Morza rdziemnego
i udostpnia koalicji swoje bazy lotnicze. W zamian
nasilia dania doczenia do Europy. Pakistan i Maro
ko odnowiy bliskie stosunki z Arabi Saudyjsk, Egip
towi umorzono dug, a Syria dostaa Liban. Dla odmiany
rzdy Iranu, Jordanii, Libii, Mauretanii, Jemenu, Sudaj
nu i Tunezji, a take organizacje - OWP, Hamas i Is
lamski Front Ocalenia (FIS), z ktrych wiele otrzymy
wato przecie pomoc od Arabii Saudyjskiej, popary
Irak i potpiy zachodni interwencj. Inne rzdy muj"
zumaskie, jak na przykad indonezyjski, albo zajy
pozycj kompromisow, albo prboway unikn okre
lenia stanowiska.
O ile rzdy muzumaskie byy z pocztku podzielone
o tyle opinia publiczna w krajach arabskich i muzuman
skich zaja od razu antyzachodnie stanowisko. Amerj
Zacji

Cy

432

s k i obserwator, ktry odwiedzi Jemen, Syri, Egipt,

Jordani i Arabi Saudyjsk trzy tygodnie po inwazji na
kuwejt, donosi: wiat arabski nie posiada si z gniewu
pa Stany Zjednoczone, z trudnoci ukrywa podziw dla
przywdcy na tyle odwanego, e sprzeciwi si najwikgzej ziemskiej potdze" . Miliony muzumanw od Maro
ka po Chiny opowiedziay si za Saddamem Husajnem
i ogosiy go muzumaskim bohaterem" . Wielkim
paradoksem tego konfliktu" okaza si paradoks demo
kracji: poparcie dla Saddama byo najsilniejsze i najpo
wszechniejsze" w tych krajach arabskich, gdzie ycie
polityczne ma bardziej otwarty charakter, a wolno
sowa jest mniej krpowana . W Maroku, Pakistanie,
Jordanii, Indonezji i innych krajach odbyway si maso
we demonstracje przeciw Zachodowi i przywdcom w ro
dzaju krla Hasana I I , Benazir Bhutto i Suharto, uzna
nym za jego lokajw. Opozycja wobec koalicji pojawia si
nawet w Syrii, gdzie obywatele z rnych warstw spoe
cznych protestowali przeciw obecnoci obcych wojsk
w Zatoce. Spord stumilionowej muzumaskiej spo
ecznoci Indii 75 procent ludzi obarczao Stany Zjedno
czone win za rozptanie wojny, a 171 min muzumanw
w Indonezji prawie jednomylnie" potpiao ameryka
sk akcj wojskow w Zatoce. Podobne stanowisko zajli
arabscy intelektualici, ktrzy wymylali karkoomne
uzasadnienia, by przej do porzdku dziennego nad
brutalnoci Saddama i potpi zachodni interwencj .
i Arabowie i inni wyznawcy islamu zgodnie na og
Przyznawali, e Saddam Husajn jest krwawym tyra
nem, ale, parafrazujc sowa F.D. Roosevelta, to nasz
rwawy tyran". Wedug nich inwazja na Kuwejt bya
Praw do zaatwienia w rodzinie, a ci, ktrzy inter
weniowali w imi jakiej grnolotnej teorii midzy
narodowej sprawiedliwoci, uczynili to dla obrony swon wasnych egoistycznych interesw i utrzymania
a

433

Arabw w zalenoci od Zachodu. Jedno z opracowa

stwierdzao: Arabscy intelektualici pogardzaj i
kim reimem, potpiaj jego brutalno i autorytaryzm
ale uwaaj go za orodek oporu przeciw wielkiemu
wrogowi wiata arabskiego, Zachodowi". Definiuje
wiat arabski w opozycji do Zachodu". Saddam post
pi le - powiedzia pewien palestyski profesor - ale nie
moemy potpi Iraku za przeciwstawienie si zachod
niej interwencji zbrojnej". Muzumanie na Zachodzie
i wszdzie indziej ostro krytykowali obecno niemuzumaskich wojsk w Arabii Saudyjskiej i wynikajce
z tego zbezczeszczenie" witych miejsc islamu . Prze
waa pogld, ktry mona streci nastpujco: Sad
dam zrobi le, e dokona inwazji, Zachd postpi
jeszcze gorzej, bo interweniowa, Saddam ma wic racj,
e walczy z Zachodem, a my susznie go popieramy.
Wzorem uczestnikw innych wojen kresowych, Sad
dam Husajn utosami swj wiecki do tej pory reim ze
spraw, ktra moga zdoby najszersze poparcie - spraw
islamu. Jeli wzi pod uwag omawiany ju rozkad
lojalnoci w wiecie muzumaskim, nie mia innego
wyboru. Jak zauway egipski komentator, przyznanie
priorytetu islamowi przed arabskim nacjonalizmem czyj
niejasnym antyzachodnim nastawieniem typowym dla
Trzeciego wiata wiadczy o sile islamu jako politycz-i
nej ideologii mobilizujcej poparcie" . Chocia Arabia
Saudyjska bardziej przestrzega nakazw islamu w yciuj
codziennym i instytucjonalnym ni inne pastwa mu-j
zumaskie, z wyjtkiem moe Iranu i Sudanu, i cho|
cia wspiera finansowo ugrupowania muzumaskie na;
caym wiecie, adna organizacja islamska w adnymi
kraju nie opowiedziaa si po stronie zachodniej koalicji,
a wszystkie byy przeciw interwencji Zachodu.
r a c

naruszalno islamu. Grupy fundamentalistw

Egiptu, Syrii, Jordanii, Pakistanu, Malezji, Afgani
z
stanu, Sudanu i innych krajw potpiy j jako wojn
i w islamowi i jego cywilizacji" prowadzon przez
sojusz krzyowcw i syjonistw" i oznajmiy, e po
pieraj Irak w obliczu militarnej i ekonomicznej agre
sji przeciw jego narodowi". Jesieni 1990 roku dziekan
kolegi islamskiego w Mekce Safar al-Hawali owiad
czy, e w tej wojnie to nie wiat wystpuje przeciw
Irakowi, ale Zachd przeciw islamowi". Tama z jego
wypowiedzi bya kolportowana po caej Arabii Sau
dyjskiej. Podobnie wyrazi si krl Jordanii Husajn:
jest to wojna przeciw wszystkim Arabom i wszystkim
muzumanom, nie tylko przeciw Irakowi". Na dodatek,
Ho podkrela Fatima Mernissi, retoryka prezydenta
Busha, ktry czsto w imieniu Stanw Zjednoczonych
powoywa si na Pana Boga, umocnia wrd mu
zumanw przekonanie o religijnym charakterze tej
wojny, a uwagi Busha przywodziy Arabom na myl
wyrachowane ataki barbarzyskich najemnych hord
z VII wieku i pniejsze wyprawy krzyowe". Skoro
uznano, e jest to wyprawa krzyowa bdca wynikiem
zachodniego i syjonistycznego spisku, usprawiedliwia
o to reakcj w postaci witej wojny, dihadu, a nawet
jej wymagao .
3

r z e c

urn

10

Zdefiniowanie przez muzumanw tej wojny jako

starcia Zachodu z islamem przyczynio si do zago
dzenia lub zawieszenia antagonizmw w samym wie
cie muzumaskim. Dawne rozbienoci midzy mu
zumanami straciy na znaczeniu w porwnaniu
wielkim konfliktem midzy islamem a Zachodem.
W" trakcie wojny rzdy i ugrupowania muzumaskie
konsekwentnie zaczy si dystansowa od Zachodu.
dobnie jak jej afgaska poprzedniczka, wojna w Za
toce doprowadzia do zblienia muzumanw, ktrzy
2

Dla muzumanw wojna ta nabraa wic szybko cha-J

rakteru starcia cywilizacji, w ktrym zagroona by*

435

434
i

przedtem skakali sobie do garda: arabskich sekul

tw, nacjonalistw i fundamentalistw, rzdu jordan
skiego i Palestyczykw, OWP i Hamasu, Iranu i Iraku
partii opozycyjnych i rzdw. Jak okreli to Safa '
al-Hawali, baasici z Iraku s naszymi wrogami prze?
par godzin, ale Rzym pozostanie wrogiem a do Dni
Sdu" . Wojna daa te pocztek procesowi rekoncyliacji midzy Irakiem i Iranem. Szyiccy przywdcy
Iranu potpili zachodni interwencj i wezwali do wi.
tej wojny przeciw Zachodowi. Rzd Iranu zdystansowa
si od posuni wymierzonych przeciw niedawnemu
wrogowi, a po wojnie nastpio stopniowe polepszenie
wzajemnych stosunkw.
Obecno zewntrznego wroga agodzi take konflikt
wewntrz kraju. W styczniu 1991 roku Pakistan po-j
grony by w antyzachodnich dysputach", co przynaj
mniej na krtko scalio ten kraj. Pakistan nigdy nie
by tak zjednoczony. W poudniowej prowincji Sind,
gdzie rdzenni mieszkacy i imigranci z Indii mordowali
si nawzajem od piciu lat, i jedni, i drudzy wsplnie
demonstrowali przeciw Amerykanom. W rejonach przy
pnocno-zachodniej granicy, zamieszkanych przez ultrakonserwatywne plemiona, nawet kobiety wylegy na
ulice, czsto odbywao si to w miejscach, gdzie ludzie
dotd gromadzili si razem wycznie na pitkow
modlitw" .
a]

12

13

W miar jak opinia publiczna coraz bardziej stanowczo

opowiadaa si przeciw wojnie, rzdy, ktre z pocztku
przystpiy do koalicji, wycofyway si, dzieliy albo,
wynajdyway wielce pokrtne uzasadnienia dla swoich,
dziaa. Tacy przywdcy, jak Hafez al-Asad, ktrzy
wsparli koalicj kontyngentem wojsk, twierdzili, ze
oddziay te maj zrwnoway, a w kocu zastpi
onierzy zachodnich w Arabii Saudyjskiej, uyte zas
zostan wycznie w celach obronnych i do ochrony i
436

jLjtych miejsc. Wysocy rang dowdcy wojskowi w TurLjj i Pakistanie publicznie potpiali zaangaowanie
L^oich rzdw po stronie koalicji. Rzdy Egiptu i Syrii,
'ktre wysay znaczne kontyngenty, w wystarczajcym
topni P
y
spoeczestwami swoich krajw,
byy
t
stumi antyzachodnie naciski i przej
nad n i " ^ porzdku dziennego. W troch bardziej
demokratycznych krajach muzumaskich rzdy zostay
-muszone do zdystansowania si od Zachodu i zaj
mowania coraz bardziej antyzachodniego stanowiska.
W krajach Maghrebu eksplozja poparcia dla Iraku"
bya J e d n z najwikszych niespodzianek tej wojny".
Tunezyjska opinia publiczna okazaa si silnie antyzachodnia i prezydent Ben Ali skwapliwie potpi za
chodni interwencj. Rzd Maroka wysa z pocztku
tysicpisetosobowy kontyngent, ale po nasileniu si
dziaalnoci antyzachodnich ugrupowa zezwoli na
strajk generalny na znak poparcia dla Iraku. W Algierii
czterystutysiczna proiracka demonstracja wymusia
na prezydencie Bendedidzie, skaniajcym si z po
cztku ku Zachodowi, zmian stanowiska, potpienie
Zachodu i zadeklarowanie, e Algieria bdzie sta
u boku bratniego Iraku" . Jeszcze w sierpniu 1990
roku trzy rzdy pastw Maghrebu gosoway na forum
Ligi Pastw Arabskich za potpieniem Iraku. Jesieni,
reagujc na nastroje swoich spoeczestw, gosoway za
Wnioskiem o potpienie amerykaskiej interwencji.
u

a n o w a

a m e

11

14

Wysiek militarny Zachodu spotka si take z niewiel

kim poparciem ze strony niezachodnich, niemuzumaskich cywilizacji. W styczniu 1991 roku 53 procent
Ankietowanych Japoczykw byo przeciw wojnie, 25
procent j poparo. Hindusi podzielili si po rwno,
jPskarajc Saddama Husajna i prezydenta Busha o roz
stanie wojny, ktra, jak ostrzega! The Times of India",
Ptoga doprowadzi do o wiele bardziej niszczycielskiej
437

konfrontacji midzy silnym i aroganckim wiatem i ]

deochrzecijaskim a sabym wiatem muzumaska
rozognionym przez religijny zapa". Wojna w Zatoc
zacza si wic jako starcie midzy Irakiem i K
tern, przerodzia si nastpnie w wojn midzy Iraki "
i Zachodem, potem midzy islamem i Zachodem
a w kocu przybraa w oczach wielu ludzi spoza zachd'
niego krgu kulturowego charakter wojny Wschodu
z Zachodem, wojny biaego czowieka, nowej ofensywy
staromodnego imperializmu" .
U w

15

aden nard muzumaski poza Kuwejtczykami n i l

odnis si do wojny z entuzjazmem, a przytaczajca
wikszo bya przeciw zachodniej interwencji. Parady
zwycistwa, jakie odbyy si po zakoczeniu wojny
w Londynie i Nowym Jorku, nie miay odpowiednika
nigdzie indziej. Koniec wojny - pisa Suhajl H. Haszmi
- nie da Arabom adnych powodw do radoci". Zapano
way natomiast nastroje gbokiego rozczarowania, przy
gnbienia, upokorzenia i resentymentu. Zachd jeszcze
raz wygra. Jeszcze raz Saladyn w najnowszym wciele
niu, ktry oywi nadzieje Arabw, zosta pokonany
przez potg Zachodu, ktra si wkroczya na obszar
islamskiej wsplnoty. Co gorszego mogo spotka Ara
bw ni to, co spowodowaa ta wojna - pytaa Fatima
Mernissi - gdy cay Zachd, z ca swoj technologi,
zrzuca na nas bomby? Trudno sobie wyobrazi gorszy'
koszmar" .
16

Po wojnie arabska opinia publiczna poza Kuwejtem!

coraz bardziej krytycznie odnosia si do amerykaskiej
obecnoci wojskowej w Zatoce. Z wyzwoleniem Kuwejtu
znikny wszelkie uzasadnienia dla wystpowania prze-;
ciw Saddamowi, mao co za usprawiedliwiao obecno
wojsk USA w Zatoce. Dlatego nawet w takich krajach
jak Egipt opinia publiczna stawaa si coraz bardziej
przychylna Irakowi. Arabskie rzdy, ktre bray udzia
438

17

koalicji, gruntownie zmieniy stanowisko . Egipt

Igyria, a take inne pastwa, sprzeciwiy si ogoszeniu
loludniowego Iraku stref zamknit dla wszelkich
w sierpniu 1992 roku. Rzdy krajw arabskich
raz Turcji protestoway take przeciw nalotom na Irak
V tyczniu 1993 roku. Jeli lotnictwo zachodnie mogo
Lreagowa na atakowanie muzumanw szyitw i Kur
dw przez muzumanw sunnitw, dlaczego nie uyto
go w ten sam sposb, kiedy prawosawni Serbowie
atakowali muzumanw w Boni? Kiedy w czerwcu
1993 roku prezydent Clinton wyda rozkaz zbombar
dowania Bagdadu w odwet za iracki zamach na ycie
byego prezydenta Busha, reakcje midzynarodowej
opinii publicznej podzieliy si dokadnie wedug linii
rozgraniczajcych cywilizacje. Rzdy Izraela i Europy
Zachodniej zdecydowanie popary t akcj, Rosja za
akceptowaa j jako usprawiedliwion samoobron",
Chiny wyraziy gbokie zaniepokojenie", Arabia Sau
dyjska i emiraty znad Zatoki nie odezway si ani
sowem, rzdy innych pastw muzumaskich, z Egip
tem wcznie, potpiy j jako jeszcze jeden przykad
podwjnej moralnoci" Zachodu, przy czym Iran okre
li! j jako Jaskraw agresj", bdc wyrazem ame
rykaskiego neoekspansjonizmu i egotyzmu" . 1 znw
pojawio si pytanie: dlaczego Stany Zjednoczone i spo
eczno midzynarodowa" (czyli Zachd) nie reaguj
w podobny sposb na bezczelne zachowanie Izraela
i amanie przeze rezolucji ONZ?
0

1 8

Konflikt w Zatoce by pierwsz midzycywilizacyjn

Wojn o zasoby naturalne po zakoczeniu zimnej wojny.
Szo w niej o to. czy znaczna cz najwikszych na
Iwiecie z ropy naftowej bdzie kontrolowana przez
^abi Saudyjsk i emiraty, ktrych bezpieczestwo
l^rantuje militarna sita Zachodu, czy te przez niezale
ne antyzachodnie reimy, ktre byyby w stanie uy
439

broni naftowej przeciw Zachodowi i chtnie by to u M

niy. Zachodowi nie udao si obali Saddama HusajnJ
odnis jednak swego rodzaju zwycistwo, podkrelai 1
zaleno bezpieczestwa krajw Zatoki od siebie i p ^ J
duajc na czas pokoju swoj obecno militarn w t y j
regionie. Przed wojn trwaa tu przepychanka o w p y ^ J
w ktrej bra udzia Iran, Irak, Rada Wsppracy Zatoki
i Stany Zjednoczone. Po wojnie Zatoka Perska staa s i l
amerykaskim jeziorem.
c

CECHY WOJEN KRESOWYCH

Wojny midzy klanami, plemionami, grupami etnicz^
nymi i narodami toczyy si we wszystkich epokaclj
i wszystkich cywilizacjach, zakorzenione s bowiem;
w naturze ludzkiej. S to na og konflikty partykularna
w takim sensie, e wolne s od szerszych uwarunkowaj
ideologicznych czy politycznych bdcych obiekternj
bezporedniego zainteresowania stron, ktre w woj ni
nie uczestnicz, cho mog w grupach pozostajcych nd
zewntrz budzi niepokoje natury humanitarnej. By-j
waj na og okrutne i krwawe, rzecz bowiem idziej
o podstawowe zagadnienia tosamoci. Ponadto trwaj;
przewanie dugo, mog by przerywane okresami za^
wieszenia broni lub porozumieniami, ale te si przewa-j
nie zaamuj i konflikt znw wybucha. Decydujcej
zwycistwo militarne jednej ze stron w takiej domowej]
wojnie o tosamo grozi natomiast ludobjstwem
Konflikty na liniach granicznych to konflikty wsplj
notowe (communal), midzy pastwami lub grupamu
nalecymi do rnych cywilizacji. Wojny kresuwe to;
konflikty, ktre przybray gwatown posta. Do wojen]
takich moe dochodzi midzy pastwami, grupami]
pozarzdowymi, a take midzy pastwami a grupai
19

440

L i ozarzdowymi. Uczestnikami konfliktw na liniach

nicznych w obrbie pastw bywaj grupy zamieszku
j e w wikszoci obszary o wyrniajcych si cechach
i e o g r a f i y - W takim wypadku grupa, ktra nie jest
* y wadzy, walczy zwykle o niepodlego - moe
kaza gotowo poprzestania na mniejszym, albo i nie.
Wewntrzpastwowe konflikty midzycywilizacyjne to
cz Si? niekiedy midzy grupami o przemieszanej lokali
zacji geograficznej i wtedy utrzymujce si przez cay
czas napicie owocuje od czasu do czasu aktami przemo
cy, jak midzy wyznawcami hinduizmu i muzumanami
w Indiach czy muzumanami i Chiczykami w Malezji.
Czasem wybuchaj niezwykle intensywne walki, zdarza
si to szczeglnie przy tworzeniu nowych pastw i wyty
czaniu ich granic. Dochodzi wtedy do brutalnych aktw
przemocy przy rozdzielaniu narodw si.
Czasem w konfliktach na liniach granicznych chodzi
0 zdobycie kontroli nad ludnoci. Czciej celem jest
uzyskanie kontroli nad terytorium. Co najmniej jeden
z uczestnikw dy do podbicia terytorium i uwolnienia
go od udzi z innej grupy, ktrych si wypdza, zabija albo
robi z nimi jedno i drugie w ramach tak zwanej czystki
etnicznej. S to na og pene przemocy i odraajce
konflikty, w ktrych obie strony dopuszczaj si masakr,
aktw terroryzmu, gwatw i tortur. Sporne terytorium
czsto bywa dla jednej lub obu stron bardzo wyrazistym
symbolem historii i tosamoci, ziemi wit, do ktrej
ma si nienaruszalne prawo: takimi s Zachodni Brzeg,
Kaszmir, Grny Karabach, dolina Driny, Kosowo.
a

czn

cri

rZ

Wojny kresowe maj niektre, ale nie wszystkie cechy

wojen midzy wsplnotami (communal wars). S prze
duone w czasie. Kiedy tocz si wewntrz pastw,
trwaj przecitnie sze razy duej ni wojny midzy
pastwowe. Poniewa dotycz tak fundamentalnych
agadnie, jak tosamo grupowa i wadza, trudno je
2

441

ozwizywa w drodze negocjacji i kompromisu. W wyp j'

kuosignicia porozumienia czsto si zdarza, e ni"
podpisuj si pod nim wszystkie grupy po adnej ze stro
i przewanie porozumienie nie utrzymuje si dug
Wojny kresowe to gasn, to wybuchaj, raz dochodzi d '
erupcji przemocy na masow skal, potem wszystka
przygasa i tocz si tylko ograniczone dziaania zbrojne
lub utrzymuje si ponura wrogo, po czym pomie znw
wybucha. Ognie wsplnotowej tosamoci i nienawici
rzadko mona cakowicie ugasi w inny sposb ni przez
cakowit eksterminacj przeciwnika. Ze wzgldu na sw
dugotrwao, wojny kresowe, podobnie jak inne wojny
midzy wsplnotami, pocigaj na og za sob wielk
liczb ofiar miertelnych i masowo produkuj uchodcw.
Szacunkowe dane naley traktowa ostronie, ale przyj
muje si powszechnie, e w wojnach takich toczcych si
na pocztku lat dziewidziesitych straty w ludziach
wyglday nastpujco: 50000 na Filipinach, 50-100000
na Sri Lance, 20 000 w Kaszmirze, 500 000-1,5 min w Su
danie, 100000 w Tadykistanie, 50000 w Chorwacji,
50-200 000 w Boni, 30-50 000 w Czeczenii, 100 000 w Tybe
cie, 200 000 na Wschodnim Timorze . We wszystkich
tych konfliktach liczby uchodcw byy znacznie wiksze.
ac

20

Wiele wspczesnych wojen stanowi po prostu ostatni

rund krwawych konfliktw trwajcych od wielu lat,
a typowe dla koca XX wieku nasilenie przemocy
udaremnio wysiki zmierzajce do ich ostatecznego
zakoczenia. Walki w Sudanie wybuchy na przykad
w 1956 roku, toczyy si do 1972, kiedy osignito
porozumienie przyznajce poudniowej czci kraju
pewn autonomi. Zostay jednak wznowione w 1983
roku. Rebelia Tamilw na Sri Lance wybucha w 1983,
rokowania pokojowe majce j zakoczy zaamay si
w 1991, w trzy lata pniej zostay wznowione i w stycz
niu 1995 roku osignito porozumienie o przerwaniu
442

lgnia- P czterech miesicach powstacy - Tygrysy

|famil
- zerwali jednak rozejm i wycofali si z rozL w pokojowych. Wojna znw wybucha ze wzmoon
fsi. Rebelia Moro na Filipinach zacza si na pocztku
L t siedemdziesitych, w 1976 roku przygasa po osigLjciu porozumienia o autonomii dla niektrych obsza
rw Mindanao. Jednake w 1993 roku doszo do wzno
wienia aktw przemocy, ktre przybieray na sile,
miar jak dysydenckie grupy powstacw odcinay si
od wysikw pokojowych. Przywdcy rosyjscy i czecze
scy osignli w czerwcu 1995 roku porozumienie o demilitaryzacji, ktre miao pooy kres walkom trwajcym
od grudnia 1994 roku. Wojna na chwil przycicha, ale
wkrtce zostaa wznowiona: Czeczeni atakowali pojedyn
czych Rosjan lub prorosyjskich politykw, Rosjanie
dokonywali aktw odwetowych, w styczniu 1996 roku
Czeczeni zapucili si do Dagestanu, a na pocztku
tego roku Rosjanie rozpoczli zmasowan ofensyw.
O ile wojny na liniach oddzielajcych krgi kul
turowe maj z innymi wojnami wsplnotowymi takie
wsplne cechy jak dugotrwao, due nasilenie prze
mocy i ambiwalencja ideologiczna, o tyle rni si
od nich pod dwoma wzgldami. Po pierwsze, wojny
wsplnotowe mog wybucha midzy grupami etni
cznymi, religijnymi, rasowymi lub jzykowymi. Skoro
jednak religia jest podstawow cech okrelajc cy
wilizacj, wojny na liniach granicznych prawie zawsze
si tocz midzy wyznawcami rnych religii. Niekt
rzy znawcy pomniejszaj znaczenie tego czynnika.
Wskazuj na przykad na wsplnot czynnika etnicz
nego i jzyka, pokojow koegzystencj w przeszoci
i du liczb maestw mieszanych midzy Serbami
muzumanami w Boni i neguj czynnik religijny,
Powoujc si na Freudowski narcyzm maych r
nic" . Ocena taka wynika jednak z krtkowzrocznoci
s k i e

21

443

1
waciwej ludziom zewiecczonym. Tysiclecia d z i e j
ludzkoci dowiody, e religia wcale nie jest mail
rnic", ale stanowi o najgbszym chyba podziale I
jaki moe istnie midzy ludmi. Czstotliwo Wojeril
kresowych, ich nasilenie i gwatowno s w wielkim 1
stopniu podsycane przez wiar w rnych bogw.
Po drugie, inne wojny midzy wsplnotami maj
og charakter partykularny, przez co raczej si n i e l
rozszerzaj i nie obejmuj dodatkowych uczestnikw. Dla
odmiany wojny na liniach granicznych z samej definicji 1
tocz si midzy grupami, ktre nale do wikszych 1
jednostek kulturowych. W zwykym konflikcie midzy*
wsplnotami grupa A walczy z grup B, a grupy C , l
D i E nie maj powodu, eby si wcza, chyba e A a l b o
B zaatakuje interesy ktrej z nich. W wojnach kreso*
wych wyglda to tak, e grupa A l walczy z grup B i l
i kada si stara wojn rozszerzy oraz zyska poparcie 1
grup pokrewnych ze swojego krgu kulturowego: A2, A3M
A4 i B2, B3, B4. Grupy te identyfikuj si z walczcymi
krewniakami. Rozwj rodkw transportu i cznoci we
wspczesnym wiecie uatwi takie kontakty, std interB
nacjonalizacja" konfliktw kresowych. Migracja stworzy-B
a grupy diaspory na terenach cywilizacji trzecich. DzilM
rodkom cznoci, grupom bdcym w konflikcie atwiej:!
apelowa o pomoc, a pobratymcy natychmiast dowiaduj*
si o ich losie. Proces kurczenia si wiata umoliwia wic
grupom krewniaczym moralne, dyplomatyczne, finansoj
we i materialne wspieranie walczcych stron - i utrudniaj
powstrzymanie si od takich dziaa. Rozbudowuj s i f l |
midzynarodowe sieci dostaw pomocy, dziki ktrej
z kolei walczce strony umacniaj si, a konflikt si j
przedua. Ten, jak to okreli H.D.S. Greenway, ,,sy '
drom krajw pokrewnych" to gwna cecha wojen tocz- I
cych si na Uniach granicznych midzy cywilizacjami p 1
koniec XX wieku . Nawet drobne akty przemocy,
0 w

n a

22

444

ych uczestnicy nale do rnych krgw kulturowych,

Lj konsekwencje, jakich pozbawiona jest przemoc
Lobrbie cywilizacji. Kiedy uzbrojeni sunnici zastrzelili
iemnastu szyitw w meczecie w Karaczi w lutym 1995
loku, wywoao to niepokoje w miecie i stworzyo
problem dla Pakistanu. Kiedy dokadnie rok wczeniej
ydowski osadnik zabi dwudziestu dziewiciu muzuma
nw modlcych si w Grocie Patriarchw w Hebronie,
przerwa bliskowschodni proces pokojowy i stworzy
problem dla caego wiata.
oS

KRWAWE GRANICE ISLAMU

Konflikty midzy wsplnotami i wojny kresowe stanowi
tre historii. Obliczono, e podczas zimnej wojny toczyo
si okoo 32 etnicznych konfliktw, w tym midzycywili
zacyjne - midzy Arabami i Izraelczykami, Hindusami
i Pakistaczykami, muzumanami i chrzecijanami
w Sudanie, buddystami i Tamilami na Sri Lance oraz
szyitami i maronitami w Libanie. Wojny, gdzie w gr
wchodzia tosamo, stanowiy prawie poow wszyst
kich wojen domowych w latach czterdziestych i pidzie
sitych, ale ju trzy czwarte w nastpnych dziesiciole
ciach. Od pocztku lat pidziesitych do koca
osiemdziesitych potroia si intensywno rebelii
z udziaem grup etnicznych. Przy dominujcej rywaliza
cji supermocarstw konflikty te, z wyjtkami znaczniej
szych, nie przycigay wikszej uwagi i czsto byy
Postrzegane przez pryzmat zimnej wojny. Wraz z jej
^ o c z e n i e m stay si bardziej widoczne, a take, co jest
^z dyskusyjn, gwatowniejsze ni przedtem. Nastpio
s w rodzaju przypywu etnicznych konfliktw .
Konflikty etniczne i wojny kresowe nie s rwno rozszczone midzy poszczeglne cywilizacje wiata
c

23

le

445

wspczesnego. Do najciszych walk na granicach!

cywilizacji doszo midzy Serbami i Chorwatami w byi e J
Jugosawii oraz midzy buddystami i hinduistami w Sri
Lance. W kilku innych miejscach wybuchay mniej*
gwatowne starcia midzy niemuzumaskimi grupami
Jednake przewaajca wikszo konfliktw granicz! 1
nych rozgrywa si wzdu linii, ktra otacza Eurazj*
i Afryk, oddzielajc muzumanw od wyznawcw i n j
nych religii. O ile w makroskali, na paszczynie global-B
nej, gwne starcie cywilizacji ma miejsce midzy Za-B
chodem a reszt wiata, o tyle w mikroskali, na szczeblu*
lokalnym, toczy si midzy islamem a innymi.
Midzy muzumanami i niemuzumanami w rnych*
rejonach wiata powszechnie wystpuj ostre antagoni-*
zmy i gwatowne konflikty. W Boni muzumanie toczyM
krwaw, niszczycielsk wojn z prawosawnymi S e r
bami, walczyli take z Chorwatami wyznajcymi katoli-*
cyzm. W Kosowie albascy muzumanie cierpi pod
rzdami Serbw. Stworzyli swj wasny tajny gabinet*
cieni. Prawdopodobiestwo wybuchu walk midzy o b i e *
ma grupami jest bardzo wysokie. Rzdy Albanii i GrecjM
ostro si spieraj na temat praw dotyczcych mniejszo**
ci w obu krajach. Turcy i Grecy zawsze skakali s o b i |
do garda. Na Cyprze muzumascy Turcy i prawosawni
Grecy yj obok siebie w dwch wrogich pastwach,*
Turcja i Armenia to tradycyjni wrogowie, a na Kaukazie 1
Azerowie i Ormianie toczyli wojn o kontrol
B
Grnym Karabachem. Na pnocnym Kaukazie Czeczej
ni, Inguszowie i inne narody muzumaskie od dwusti*|
lat ze zmiennym szczciem walcz o uniezalenienie 1
si od Rosji. Krwawy konflikt midzy Rosj i Czeczenia
zosta wznowiony w 1994 roku. Dochodzio take do I
walk midzy Inguszami i prawosawnymi Osetyjczykami. W dorzeczu Wogi wyznajcy islam Tatarzy w a l c z y j
n a (

dziesitych osignli kruchy kompromis i uzyskali

ograniczon suwerenno.
F przez cay XIX wiek Rosja drog stopniowej ekspansji
narzucaa kontrol kolejnym muzumaskim ludom Azji
rodkowej. W latach osiemdziesitych Afgaczycy i Ro
sjanie stoczyli wielk wojn, ktra po wycofaniu si
Rosjan miaa dalszy cig w Tadykistanie, gdzie strona
mi byy rosyjskie siy zbrojne wspierajce rzd i islamscy
powstacy. W chiskiej prowincji Xinjiang Ujgurowie
i inne grupy muzumaskie opieraj si sinizacji i rozwi
jaj stosunki z etnicznymi i religijnymi pobratymcami
byych republikach radzieckich. Na subkontynencie
indyjskim byy ju trzy wojny midzy Indiami i Pakista
nem, w Kaszmirze za trwa muzumaska rebelia prze
ciw hinduskim rzdom. Muzumascy imigranci walcz
z plemionami Asamu, a w caych Indiach wybuchaj co
jaki czas starcia midzy muzumanami i hinduistami,
podsycane przez wzrost fundamentalizmu w obu religij
nych spoecznociach. W Bangladeszu buddyci protes
tuj przeciw dyskryminowaniu ich przez muzumask
wikszo, w Birmie natomiast muzumanie czuj si
podobnie dyskryminowani przez wikszo buddyjsk.
W Malezji i Indonezji muzumanie od czasu do czasu
buntuj si przeciw Chiczykom i ich dominacji w gospo
darce. W poudniowej Tajlandii ugrupowania muzuma
skie prowadz z przerwami wojn partyzanck przeciw
buddyjskiemu rzdowi, a na poudniowych Filipinach
muzumascy rebelianci walcz o uniezalenienie si od
katolickiego kraju i rzdu. W Indonezji z kolei katoliccy
mieszkacy Wschodniego Timoru stawiaj opr repreJom ze strony muzumaskich wadz.
, Na Bliskim Wschodzie konflikt midzy Arabami
ydami o Palestyn trwa od czasw utworzenia
^dowskiej siedziby narodowej. Izrael i pastwa arabstoczyy cztery wojny, Palestyczycy wywoali
w

1116

446

447

powstanie - Intifad - przeciw wadzy Izraela. W Liban J

chrzecijanie maronici stoczyli przegran batali
. \
tami i innymi muzumanami. W Etiopii prawosawi
Amharowie przez wieki uciskali muzumaskie grupy
etniczne i musieli midzy innymi walczy przeciw .
wstaniu muzumaskiego ludu Oromo. W poprzek caej
Afryki wybuchay rozmaite konflikty midzy Arabami
i ludami wyznajcymi islam na pnocy a czarnymi
wyznawcami animizmu lub chrzecijastwa na p o u l
dniu. Najkrwawsza wojna muzumasko-chrzecijaskai
toczy si od dziesitkw lat w Sudanie, pochona
setki tysicy ofiar. Polityk Nigerii okrela konflikt
midzy wyznajcymi islam Fulani i Hausa z pnocjj
a chrzecijaskimi plemionami poudnia. By on p o w o
dem czstych rebelii, zamachw i jednej wikszej w o j *
ny. W Czadzie, Kenii i Tanzanii dochodzio do podoba
nych star midzy muzumanami i chrzecijanami, j
We wszystkich wspomnianych tu miejscach stosunki
midzy muzumanami a ludami nalecymi do innych
cywilizacji-wyznawcami katolicyzmu, protestantyzmu,
prawosawia, hinduizmu, buddyzmu, ydami i ChiczyB
kami - miay na og charakter antagonistyczny, w p r z *
szoci w wikszoci przypadkw dochodzio do starca
wiele wybucho w latach dziewidziesitych. Gdy obj
wzrokiem pogranicze islamu okae si, e muzumanom
z trudnoci przychodzi ycie w pokoju z ssiadamiB
Nasuwa si oczywicie pytanie, czy ten model konfliktu
midzy muzumanami a niemuzumanami, powszechny
pod koniec XX wieku, dotyczy tak samo relacji midzy
grupami nalecymi do innych cywilizacji. W rzeczywwj
stoci tak wcale nie jest. Wyznawcy islamu stanowi mniej
wicej jedn pit ludnoci wiata, ale w latach dziewidziesitych byli uwikani w konflikty midzygrupowe
w znacznie wikszym stopniu ni ludzie z innych krgBJ
kulturowych. Dowodw jest a nazbyt wiele.
z

S 2 y

P o

448

TT^Te

?2lf

iiaiii
Inne kultury

11
19'

15
5

26
24

[Jazem.

22

20

50

Robert Gurr. Peoples Against States: Ithnopolitical Conllict and the Changing World
.International Studies Uuarterly", vol. 38 (wrzesie 1994). Stosuje klasyfikacje konfliktw

iett"
'

'
Przesunem konflikt chlsko-tybetaski z kategorii
P * ilj yjnych do miedzycywilizacyjnych, bo jest to przecie starcie miedzy konfucjartsklmi
jS-ykami Han a Tybetaczykami reprezentujcymi buddyzm lamaistyczny.
K l

r n

G u r r a

2 n i c

2 e

zaC

Wtym 10 konfliktw plemiennych w Afryce

i , W latach 1993-1994 muzumanie uczestniczyli w 26

z 50 etnopolitycznych konfliktw, ktrych dogb
nej analizy dokona Ted Robert Gurr (tab. 10.1).
W dwudziestu wypadkach byy to konflikty midzy
grupami nalecymi do rnych cywilizacji, z tego
pitnacie toczyo si midzy muzumanami a nie
muzumanami. Krtko mwic, midzycywilizacyjnych konfliktw z udziaem muzumanw byo
trzy razy wicej ni konfliktw midzy wszystkimi
innymi cywilizacjami. W obrbie islamu konfliktw
byo rwnie wicej ni w jakiejkolwiek innej cywili
zacji, wcznie z plemiennymi konfliktami w Afryce.
W odrnieniu od islamu, Zachd by uwikany tylko
w dwa wewntrzcywilizacyjne i dwa midzycywiliza
cyjne konflikty. Te z udziaem muzumanw pociga
j na og za sob cikie ofiary. Na sze wojen,
w ktrych, jak oblicza Gurr, zgino co najmniej
200 000 ludzi, trzy toczyy si midzy muzumanami
a niemuzumanami (Sudan, Bonia, Wschodni Ti
mor), w dwch muzumanie walczyli midzy sob
(Somalia, Irak - Kurdowie), a tylko w jednej brali
udzia wycznie niemuzumanie (Angola).
2- New York Times" wymienia 48 miejsc, w ktrych
w 1993 roku toczyo si 59 konfliktw etnicznych.
W poowie tych miejsc muzumanie walczyli midzy
sob albo z niemuzumanami. W 31 z 59 konfliktw
449

stronami byy grupy z rnych cywilizacji, dwi

trzecie (21) tych miedzycywilizacyjnych star rj
bywao si midzy muzumanami i niemuzuim
nami, co odpowiada wyliczeniom Gurra (tab. 10 01
a

Tabela 10.3
MILITARYZM K R A J W M U Z U M A S K I C H I C H R Z E C I J A S K I C H
Przecitny wspczynnik
siy zbrojnej
Kra|e muzumaskie (n = 25)
Inne kraje (n = 112)
Kraje chrzecijaskie (n = 57)
Inne kraje (n 80)

11,8
7.1
5,8
9,5

Przecitny
wysiek militarny
17,7
12,3
8,2
16,9

"
-

Lania si w gwatowne konflikty. W latach osiem

dziesitych wspczynniki siy zbrojnej (liczba wojskoLych na 1000 mieszkacw) oraz wskaniki wysiku
Unitarnego (wspczynnik siy zbrojnej odniesiony do
Logactwa danego kraju) byy w krajach muzumaskich
znacznie wysze ni gdzie indziej. Przecitnie przewy
szay dwukrotnie odpowiednie wskaniki w krajach
chrzecijaskich (tab. 10.3). James Payne wysuwa std
^niosek: Wida do wyranie, e istnieje zwizek
tnidzy islamem a militaryzmem" .
25

rdo: James L. Payne, Why Nations Arm, Basil Blackwell, Oxford 1989, s. 138-139. Kra|e
muzumaskie i chrzecijaskie to takie, w ktrych ponad 80 procent ludnoci wyznaje dan religi

3. Jeszcze inn analiz przeprowadzia Ruth Legeil

Sivard, ktra ustalia, e w 1992 roku toczyo si 29
wojen (definiujc jako wojn konflikt, w ktrymi
rocznie ginie co najmniej 1000 osb). Dziewi
z dwunastu wojen miedzycywilizacyjnych toczyo
si midzy muzumanami i niemuzumanami,
a wyznawcy islamu znw uczestniczyli w wikszej
liczbie wojen ni ludzie z ktregokolwiek innego
krgu kulturowego .
Trzy rozmaite zestawienia danych potwierdzaj wic to |
samo: na pocztku lat dziewidziesitych muzumanie]
uczestniczyli w wikszej liczbie gwatownych konfliktowi
midzygrupowych ni niemuzumanie, a dwie trzecie do j
trzech czwartych wojen miedzycywilizacyjnych toczyo!
si midzy muzumanami i niemuzumanami. Granice
islamu s krwawe, tak samo jak jego wewntrzny obszar. 1
Rwnie stopie militaryzacji muzumaskich spoe-i
czestw potwierdzaby skonno muzumanw do wda-i
24

ir

' adne inne sformuowanie zawarte w moim artykule w Foreign Affa 1

nie spotkao si z tak krytyk, jak zdanie krwawe s granice ' ' ^ " \ J
Oparem t ocen na pobienym zestawieniu konfliktw midzycywujj
zacyjnych. Dane liczbowe pochodzce ze wszystkich obiektywnych zr H
w caej rozcigoci potwierdzaj jej suszno.
S

450

Tabela 10 2
KONFtIKTY ETNICZNE, 1 9 9 3

'

Wewntrzcywilizacyjne
Islam
Inne kultury
Razem

7
21*
28

Midzycywilizacyjne
21
10
31

Razem
28
31
59

rdo: New York Times", 7 lutego 1993

"W tym 10 konfliktw plemiennych w Afryce

Pastwa muzumaskie s take bardzo skore do

uciekania si do przemocy w kryzysach midzynarodo
wych. Zastosoway j w 76 z 142 kryzysw, w ktre byy
uwikane w latach 1928-1979. W 25 przypadkach prze
moc bya gwnym rodkiem radzenia sobie w sytuacji
kryzysowej, w 51 pastwa muzumaskie uyy jej wraz
% innymi rodkami. Kiedy j stosuj, bywa to przemoc
o duym nateniu, w 41 procentach przypadkw przy
biera form wojny, a w 38 procentach - powanych
star. O ile pastwa muzumaskie zastosoway przemoc
W 53,5 procent kryzysw, w ktrych uczestniczyy, o tyle
Wielka Brytania uczynia to tylko w 11,5 procent, Stany
Zjednoczone w 17,9 procent, a Zwizek Radziecki w 28,5
procent sytuacji kryzysowych. Spord wielkich mo
carstw tylko Chiny wykazuj silniejsz ni pastwa
Muzumaskie skonno do przemocy: uciekay si do
w 76,9 procent kryzysw, w ktrych uczestniczyy .
26

451

Muzumaska wojowniczo i przemoc to pod koni j

XX wieku fakty, ktrych ani muzumanie, ani niemuzu}
manie nie mog negowa.
er

PRZYCZYNY: HISTORIA, DEMOGRAFIA,

POLITYKA
Skd pod koniec XX wieku taka obfito wojen naj
liniach rozgraniczajcych cywilizacje i taka rola muzu}.
manw w tych wojnach? Po pierwsze, wojny te maj,
podoe historyczne. Midzy graniczcymi ze sob gm
parni nalecymi do rnych cywilizacji dochodzio
w przeszoci do star, o ktrych pami bya wci ywa,
co budzio obawy i poczucie zagroenia po obu stronach.
Muzumanie i Hindusi na subkontynencie, Rosjanie I
i ludy Kaukazu, Ormianie i Turcy na Zakaukaziu,
Arabowie i ydzi w Palestynie, katolicy, muzumanie I
i prawosawni na Bakanach, Rosjanie i ludy tureckie od j
Bakanw po Azj rodkow, Syngalezi i Tamilowie na
Sri Lance, Arabowie i czarni w Afryce przez cae wieki to 1
yli obok siebie nieufnie si sobie przygldajc, to do-|
puszczali si wobec siebie wzajemnie aktw okrutnej 1
przemocy. Historyczne dziedzictwo konfliktw istnieje I
po to, by eksploatowali je ci, ktrzy maj ku temu!
powody. W stosunkach midzy wymienionymi tutajl
ludami historia wci yje, ma si dobrze i budzi groz. ?
Dawne dzieje powtarzajcych si rzezi same niej
tumacz jednak, dlaczego pod koniec XX wieku znw j
doszo do wybuchu przemocy. Przecie Serbowie, Chor
waci i muzumanie, jak wielokrotnie podkrelano, przez j
dziesitki lat yli obok siebie w pokoju w Jugosawii.
Tak samo Muzumanie i Hindusi w Indiach. W Zwizku
Radzieckim koegzystowao wiele grup etnicznych i reli-|
gijnych, kilka znamiennych wyjtkw zakcenia tej i
452

^egzystencji byo skutkiem dziaania radzieckich

Lfedz. Tamilowie i Syngalezi rwnie yli spokojnie na
^ s p i e okrelanej czsto mianem tropikalnego raju.
historia nie zakcaa tych wzgldnie pokojowych sto
sunkw przez znaczne okresy, samym czynnikiem his
torycznym nie mona wic tumaczy ich zaamania
i. W ostatnich dekadach XX wieku musiay zadziaa
i inne czynniki.
Naleay do nich midzy innymi zmiany rwnowagi
demograficznej. Ilociowy rozrost jednej grupy powo
duje polityczne, ekonomiczne i spoeczne naciski na
jnne grupy i wywouje reakcje. Co jeszcze waniejsze,
jest rdem presji militarnej na grupy mniej dynamicz
ne pod wzgldem demograficznym. Zaamanie si trzy
dziestoletniego porzdku konstytucyjnego w Libanie
na pocztku lat, siedemdziesitych byo w znacznej
mierze skutkiem znacznego zwikszenia si liczebno
ci szyitw w stosunku do chrzecijan-maronitw.
W Sri Lance, jak wykazuje Gary Fuller, szczyt syngaleskiej rebelii nacjonalistycznej w roku 1970 oraz
rebelii Tamilw w latach osiemdziesitych zbiegy si
dokadnie z momentem, kiedy wy modziey w wieku
15-24 lat przekroczy w kadej z tych spoecznoci 20
procent populacji (patrz wykres 10.1). Jak zauway
s

27

Wykres 10.1
SRI LANKA: SYNGALEZI I TAMILOWIE - W Y E M O D Z I E Y
Odsetek m o d z i e y w wieku 15-24 lat w c a o c i populacji
rebelia Syngalezw

wielkie antytamilskie wystpienia w Kolombo

r szczyt rebelii tamilskiej, wrzesie 1985

Ny

\
> s

4?.
l

i0

,
55

60

65

73

75

80

1
8!

i
90

poziom krytyczny

-~

Sri Lanka ogem

"

-^S>*

i
95

i
2000

Syngalezi
i
05

f M i o m krytyczny to punkt, w k t r y m m o d z i e stanowi co najmniej 20 procent populacji.

453

pewien amerykaski dyplomata na Sri Lance, adaJj

z partyzantw syngaleskich nie przekroczy 24. t !
ycia, a Tamilskie Tygrysy opieray si w wyjtk 0 J*|
sposb na armii zoonej wrcz z dzieci", rekrutui 1
jedenastolatkw pci obojga. Ci, ktrzy ginli w walkach I
nie przekraczali zwykle 13. roku ycia, bardzo niewiei' I
miao ponad 18 lat". Jak zauway The Economist"
Tygrysy prowadziy wojn nieletnich" .
Podobnie wojny midzy Rosjanami a muzumanami
wzdu poudniowych granic byy napdzane wielkimi I
dysproporcjami w przyrocie naturalnym. Na pocztku]
lat dziewidziesitych wskanik dzietnoci kobiet!
w Federacji Rosyjskiej wynosi 1,5, podczas gdy w mu-j
zumaskich gwnie republikach Azji rodkowej oko
o 4,4. Wskanik przyrostu ludnoci netto (wskanik
urodze minus wskanik zgonw) pod koniec i f l
osiemdziesitych by tam 5-6 razy wyszy ni w Rosji.
W latach osiemdziesitych liczba ludnoci czeczeskiej]
zwikszya si o 26 procent, Czeczenia naleaa do
naj gciej zaludnionych obszarw w Rosji, wysoki przy
rost naturalny produkowa emigrantw i bojowni
k w . Rwnie wysoki przyrost naturalny ludnoci
muzumaskiej i imigracja z Pakistanu doprowadziy
do wznowienia oporu przeciw rzdom indyjskim w Ka
szmirze.
r o

28

29

Skomplikowane procesy, ktre wywoay wojny mi-1

dzycywilizacyjne w byej Jugosawii, maj wiele przy-j
czyn i wiele punktw wyjcia. Prawdopodobnie najwazj
niejszym pojedynczym czynnikiem stymulujcym te,
konflikty bya jednak zmiana sytuacji demograficznej
w Kosowie. Kosowo byo autonomiczn prowincj rep 1
bliki serbskiej, cieszc si de facto takimi
*J
prawami jak sze republik Jugosawii, z wyjtki"!
prawa do secesji. W 1961 roku 67 procent jej
|j
stanowili muzumascy Albaczycy, a 24 procent praw|
s a m y l

l u d n

454

jawni Serbowie. Przyrost naturalny Albaczykw by

wjnak najwyszy w Europie i Kosowo stao si najgciej zaludnionym rejonem Jugosawii. W latach osiem
dziesitych blisko 50 procent Albaczykw stanowia
^odzie poniej 20. roku ycia. W takiej sytuacji
Serbowie emigrowali z Kosowa, chcc si lepiej urzdzi
Belgradzie czy gdzie indziej. W 1991 roku Kosowo
yo ju wic w 90 procentach muzumaskie i w 10
serbskie . Serbowie uwaali jednak Kosowo za swoj
riemi wit", Jerozolim". Tu bowiem midzy injjyjni stoczono 28 czerwca 1389 roku wielk bitw,
ktrej Serbowie zostali pokonani przez Turkw
osmaskich, wskutek czego na prawie 500 lat dostali
si pod tureckie wadanie.
Pod koniec lat osiemdziesitych zmiana ukadu demo
graficznego skonia Albaczykw do wystpienia z
daniem, by Kosowo uzyskao status republiki. Serbowie
i rzd Jugosawii sprzeciwili si temu, obawiajc si, e
gdy Kosowo uzyska prawo do odczenia si, uczyni to
i prawdopodobnie zjednoczy si z Albani. W marcu
1981 roku zaczy si masowe demonstracje, Albaczycy
domagali si statusu republiki. Wedug rde serbskich,
od tego czasu coraz bardziej nasilaa si dyskryminacja
Serbw i wymierzone w nich akty przemocy. Od koca
lat siedemdziesitych coraz wicej byo w Kosowie
takich incydentw, jak niszczenie wasnoci, wyrzucanie
pracy, przeladowanie, gwaty, bjki i zabjstwa"
- stwierdzi pewien Chorwat wyznania protestanckiego.
^Serbowie uznali, e zagroeni s wrcz eksterminacj
nie mog tego duej tolerowa". Los Serbw z Kosowa
odbi si szerokim echem w caej Serbii. W 1986 roku
czoowych intelektualistw (w tym redaktorzy libe^ l e g o opozycyjnego pisma Praxis"), politykw, dziaD

30

reu

7^! g i J y c h i oficerw opublikowao deklaracj,

ktrej domagano si, by rzd podj energiczne rodki
455

celern pooenia kresu ludobjstwu Serbw w KVi<-

W kategoriach wszelkich racjonalnych definicji ludob3
stwa zarzut ten by mocno przesadzony, chocia
^
stwierdza zagraniczny obserwator sympatyzujcy
baczykami, w latach osiemdziesitych albascy 1
cjonalici dokonali wielu napadw na Serbw i niszcz^
ich mienie" .
31

y h

Wszystko to pobudzio serbski nacjonalizm, a Slobol

dan Miloevi dostrzeg nadarzajc si okazj. W 1937
roku wygosi w Kosowie wane przemwienie, z w r a j
jc si do Serbw, by potwierdzili swe prawa do wasnJ
ziemi i historii. Natychmiast zyska wrd Serbw caM
mas zwolennikw - komunistw, nie-komunistw
a nawet antykomunistw - zdecydowanych nie tylk^
broni serbskiej mniejszoci w Kosowie, ale i da
nauczk Albaczykom i przemieni ich w obywateli
drugiej kategorii. Szybko uznano Miloevicia za przywdce narodu" . W dwa lata pniej, 28 czerwca 1989
roku, Miloevi znw przyby do Kosowa wraz z 1-2 min
Serbw, by witowa 600. rocznic wielkiej bitwjj
symbolizujcej nieustann wojn z muzumanami.
32

Obawy Serbw i nastroje nacjonalistyczne wywoane

coraz wiksz liczebnoci i si Albaczykw wzmoc
nione zostay jeszcze bardziej przez zmiany demo;
graficzne w Boni. W 1961 roku Serbowie stanowili 43
procent, a Muzumanie 26 procent ludnoci Boni]
i Hercegowiny. W 1991 roku proporcje niemal dokacH
nie si odwrciy: liczba Serbw spada do 31 procenta
a Muzumanw wzrosa do 44 procent. W cigu tycM
trzydziestu lat liczba Chorwatw zmniejszya si z 22
do 17 procent. Etniczna ekspansja jednej grupy staa
si powodem czystki etnicznej prowadzonej przez
drug. Dlaczego zabijamy dzieci?" - zapyta w 199* j
roku pewien serbski bojownik, po czym sam sobm
udzieli odpowiedzi: Poniewa kiedy dorosn i w ^ I
456

l v bdziemy musieli je zabi". W sposb mniej brutalW lokalne wadze chorwackie w Boni staray si nie
^ p c i do demograficznej okupacji" podlegych im
rejonw przez Muzumanw .
Zmiany sytuacji demograficznej i wye modzieowe
wyczyniy si do wybuchu wielu miedzycywilizacyj
nych konfliktw pod koniec XX wieku. Wszystkich
jednak nie tumacz. Walk midzy Serbami i Chor
watami nie da si na przykad wyjani czynnikiem
demograficznym, a historia ma tylko czciowy udzia,
po oba narody yy obok siebie wzgldnie spokojnie a
do czasu masakr Serbw przez chorwackich ustaszy
I I wojnie wiatowej. Tu, i we wszystkich innych
przypadkach, powodem konfliktu bya rwnie polityka.
Upadek imperium austro-wgierskiego, osmaskiego
i rosyjskiego z kocem I wojny wiatowej podsyci
etniczne i cywilizacyjne konflikty midzy narodami
i pastwami powstaymi na ich obszarach. Podobne
skutki wywoa upadek kolonialnych imperiw Wielkiej
Brytanii, Francji i Holandii po I I wojnie wiatowej.
Zaamanie si reimw komunistycznych w Zwizku
Radzieckim i Jugosawii miao identyczne skutki pod
koniec zimnej wojny. Ludzie nie mogli si ju iden
tyfikowa jako komunici, obywatele radzieccy czy
Jugosowianie, rozpaczliwie potrzebowali nowej tosa
moci. Odnaleli je w starych, gotowych do uycia
wzorcach przynalenoci etnicznej i religii. Represyjny,
lecz pokojowy porzdek pastw wyznajcych zasad, e
Boga nie ma, zosta zastpiony przemoc ludw wy
znajcych rnych bogw.
0

US

33

I Proces ten uleg jeszcze zaostrzeniu, gdy tworzce si

jednostki polityczne przyjmoway demokratyczne pro
cedury. Kiedy Zwizek Radziecki i Jugosawia zaczy
rozpada, elity rzdzce nie zorganizoway wyborw
Powszechnych. Gdyby tak uczyniy, politycy ubiegaliby
si

457

si o wadz w centrum, mogliby podj prb j M

muowania hase wyborczych o wieloetnicznych i w i i 3
cywilizacyjnych treciach i stworzy podobne koali
wikszociowe w parlamencie. Tymczasem i w Zwiz^
Radzieckim, i w Jugosawii wybory zorganizowan
najpierw w republikach, co stworzyo politykom pokus
nie do odparcia, eby prowadzi kampani przeciwcentrum, odwoywa si do nastrojw nacjonalistyrj
nych i domaga si niepodlegoci dla swoich republiJ
Nawet ludno Boni w wyborach 1990 roku gosowaa
zgodnie z lini etnicznych podziaw. WieloetnicznJ
Partia Reformistyczna i bya partia komunistyczni
uzyskay po mniej ni 10 procent gosw. Gosy oddani
na Muzumask Parti Akcji Demokratycznej (34 p
cent), Serbsk Parti Demokratyczn (30 procent) i Chor
wack Uni Demokratyczn (18 procent) oddaway
mniej wicej proporcje ludnociowe. W pierwszych
uczciwych wyborach w prawie kadej z byych republik
Zwizku Radzieckiego i Jugosawii zwyciyli politycy
odwoujcy si do nastrojw nacjonalistycznych i obieV;
cujcy podjcie energicznych dziaa w obronie swoich'
rodakw przed innymi grupami etnicznymi. Walka
wyborcza sprzyja hasom nacjonalistycznym, prowadzc
do nasilenia konfliktw na liniach granicznych i ich
przeksztacania si w wojny. Kiedy ethnos staje si
demosem" , jak si wyrazi Bogdan Denitch, pierwfii
szym skutkiem bywa polemos, czyli wojna.
s

r 0 f

34

Pozostaje jeszcze pytanie, dlaczego pod koniec XX^

wieku muzumanie bior udzia w o wiele wikszej
liczbie midzygrupowych konfliktw z uyciem prze
mocy ni ludzie z innych krgw kulturowych? Czy
zawsze tak byo? W przeszoci chrzecijanie masoww
mordowali swoich wspwyznawcw i przedstawicieli
innych religii. Ocena agresywnych skonnoci poszczglnych cywilizacji na przestrzeni dziejw wymagaa *
0

458

jjrojonych na szerok skal bada, na co tutaj nie ma

L^ejsca. Mona si jednak pokusi o ustalenie ewenLalnych przyczyn obecnej grupowej agresywnoci mujuanw, zarwno w obrbie islamu, jak i poza nim,
I odrni przyczyny, ktre tumacz t skonno
L historycznym wymiarze (jeli takie istniej), od tych,
ktre wyjaniaj wystpowanie tej tendencji pod koniec
vj{ wieku. Nasuwa si sze moliwych przyczyn. Trzy
stanowi wytumaczenie wycznie dla walk midzy
muzumanami i niemuzumanami, trzy za zarwno dla
yewntrzcywilizacyjnych, jak i miedzycywilizacyjnych
tonfliktw. Trzy wyjaniaj take tylko aktualn muzu
mask konfliktowo, trzy pozostae za take i skon
no do przemocy na przestrzeni dziejw (jeli istnieje).
Jeli jednak takiej tendencji historycznej nie ma, to
tezypuszczalne przyczyny, nie tumaczce nieistniejcej
historycznej skonnoci, nie nadaj si take do wyja
niania zjawiska wspczesnego. W takim wypadku obecn skonno do przemocy wyjaniayby tylko czynniki
dziaajce w XX wieku, nieobecne za w przeszoci
(tab. 10.4).
Tabela 1 0 4
MOLIWE PRZYCZYNY KONFLIKTOWOCI M U Z U M A N W
Konflikt ze wiatem zewntrznym

Konflikt ze wiatem zewntrznym

i w obrbie wiata islamu

Konflikty historyczne
1 wspczesne

Blisko geograficzna

Militaryzm

Konflikty historyczne
[wspczesne

Niemoliwo zrozumienia

W y demograficzny
Brak pastwa-orodka

Po pierwsze, wysuwa si pogld, e islam od samego

Pocztku byt religi miecza i ze gloryfikuje cnoty
hilitarne. Islam narodzi si wrd wojowniczych plepion beduiskich", co znalazo odbicie w jego zaoePach. Sam prorok Muhammad zapisa si w pamici
Jako dzielny wojownik i zrczny dowdca wojskowy"- .
35

459

(Nikt nie powiedziaby tego o Chrystusie czy Buddzi m

Doktryna islamu nakazuje wojn przeciwko niewi
nym, a kiedy pocztkowa ekspansja tej religii osabJ
muzumanie, nie stosujc si do doktryny, zaczli walp
czy midzy sob. Stosunek fitny, czyli k o n f l i k t ^
wewntrznych, do dihadu zmieni si drastycznie na
korzy tej pierwszej. W Koranie i innych rdacM
religii islamu mao si znajdzie zakazw uywanjJ
przemocy, a koncepcja nonviolence obca jest doktryno
i praktyce tej religii.
Po drugie, w trakcie ekspansji islamu od jego naroJ
dzin w Arabii, przez Afryk Pnocn, Bliski Wschd
potem do Azji rodkowej, na subkontynent indyjski
i Bakany, muzumanie wchodzili w bezporedni korwl
takt z wieloma rnymi ludami, ktre podbijano i naj
wracano. Pami o tym procesie nadal trwa. W przedef
dniu osmaskiej inwazji na Bakany poudniowi
Sowianie z miast czsto nawracali si na islam, czegal
nie czynili mieszkacy wsi. Tak powstay rnice mi
dzy muzumaskimi Boniakami i prawosawnymi Sea
bami. Z drugiej strony, carska Rosja, dokonujc eksij
pansji ku Morzu Czarnemu, na Kaukaz i w Azji
rodkowej, znalaza si na kilka wiekw w nieustajcym
konflikcie z rnymi ludami muzumaskimi. Kiedjj
Zachd, bdc u szczytu potgi, popar utworzenie na
Bliskim Wschodzie ydowskiej siedziby narodowej!
stworzy podstaw pod nieustajcy antagonizm arabsko!
-izraelski. Muzumaska i niemuzumaska ekspansji
terytorialna sprawia wic, e muzumanie i innowierca
yj blisko obok siebie w caej Eurazji. Morska ekspanj
sja Zachodu nie miaa na og podobnych skutkowi
ludy europejskie nie znalazy si w pobliu
dj
niezachodnich, ktrymi albo zarzdzano z Europy, alMj
zostay zdziesitkowane (z wyjtkiem Afryki Poudnioj
wej) przez zachodnich kolonistw.
e

l u

460

I Trzecia moliwa przyczyna wrogoci midzy muzu

manami a niemuzumanami wynika z tego, co pewien
stanu (w odniesieniu do wasnego kraju) okreli
jako niemono zrozumienia" (indigestibility) muzu
manw. Cecha ta jednak dziaa w obie strony: kraje
muzumaskie maj z niemuzumaskimi mniejszo
ciami podobne problemy, jak kraje niemuzumaskie
muzumanami. Islam jest religi absolutystyczn
jeszcze wikszym nawet stopniu ni chrzecijastwo,
fcczy religi z polityk i wytycza bardzo wyran lini
podziau midzy mieszkacami Dar al-Islam, obszaru
islamu, a ludnoci Dar al-Harb, obszaru wojny. Skutek
jest taki, e konfucjanistom, buddystom, hinduistom,
wyznawcom chrzecijastwa zachodniego i prawosawia
atwiej przychodzi wzajemne przystosowanie si i koeg
zystencja ni przystosowanie si i koegzystencja z mu
zumanami. Etniczni Chiczycy stanowi na przykad
dominujc gospodarczo mniejszo w wikszoci kra
jw Azji Poudniowo-Wschodniej. Zasymilowali si ze
boeczestwami buddyjskiej Tajlandii i katolickich
Filipin, nie byo tam praktycznie adnych antychiskich
aktw agresji ze strony wikszoci. Do wystpie takich
dochodzio natomiast w muzumaskiej Indonezji i Ma
leli, a rola Chiczykw w tych krajach to kwestia
delikatna i potencjalnie niebezpieczna, czego nie mona
powiedzie o Tajlandii i Filipinach.
z

Militaryzm, nieprzenikalno i ssiadowanie z nie

muzumanami to trwae cechy islamu, ktre mogyby
tumaczy konfliktowo jego wyznawcw na przestrzedziejw, jeli takie zjawisko ma miejsce. Trzy inne
^ynniki ograniczone w czasie mogy si do tej konflikWWoci przyczyni pod koniec XX wieku. Wedug jednej
^interpretacji, wysuwanej przez muzumanw, zachodni
T^Perializm i zaleno krajw muzumaskich w XIX
wieku stworzyy obraz gospodarczej i militarnej
111

461

saboci muzumanw, rozpowszechniajc w inny J

krgach kulturowych przekonanie, i s oni atwyjJ
celem. Wyznawcy islamu s ofiarami szeroko rozpcJ
wszechnionych antymuzumaskich uprzedze, porowi
nywalnych z antysemityzmem, powszechnym tradycyjl
nie w zachodnich spoeczestwach. Akbar AhrneJ
utrzymuje, e Palestyczycy, Boniacy, mieszkacy!
Kaszmiru i Czeczeni s Jak amerykascy Indianie!
przeladowani, wyzuci z godnoci, zagnani do rezerl
watw, w jakie zmieniono ich ojczyste ziemie" . TJ
przedstawianie muzumanw jako ofiar nie wyjanij
jednak konfliktw midzy muzumask wikszoci!
a niemuzumaskimi mniejszociami w takich krajach!
jak Sudan, Egipt, Iran i Indonezja.
Bardziej przekonujco brzmi argument, e moliwym^
wytumaczeniem konfliktw w obrbie islamu i z niaj
muzumanami jest brak jednego lub kilku pastw^
-orodkw tej cywilizacji. Obrocy islamu czsto utrzyl
muj, i zdaniem zachodnich krytykw w islamid
istnieje jaka centralna, zakonspirowana sia kierowi
nicza, mobilizujca wyznawcw i koordynujca dziaania
przeciw Zachodowi i innym. Jeli ci krytycy istotnie t a l
sdz, to s w bdzie. Islam stanowi rdo destai
bilizacji na wiecie, poniewa brak mu dominujcego
centrum. Pastwa aspirujce do przywdztwa, jak Araj
bia Saudyjska, Iran, Pakistan, Turcja i potencjalni^
Indonezja, rywalizuj midzy sob o wpywy w wieci!
muzumaskim. adne z nich nie ma na tyle silnej
pozycji, by sta si mediatorem w wewntrzislamskicl
konfliktach, adne nie jest w stanie podj konkretnycl
dziaa w imieniu islamu w razie konfliktw miedzi
muzumanami a niemuzumanami.

Pozostajcej bez pracy, stwarza naturalne rdo desta

bilizacji i przemocy, zarwno w samym wiecie islamu,
Ljc i w odniesieniu do niemuzumanw. Bez wzgldu
ia inne przyczyny, ta jedna mogaby w znacznej mierze
tumaczy agresywno muzumanw w latach osiem
dziesitych i dziewidziesitych. Zestarzenie si tej
wyowej generacji do trzeciej dekady XXI wieku oraz
ekonomiczny rozwj krajw muzumaskich, jeli na
stpi, mogyby doprowadzi do znacznego osabienia
skonnoci muzumanw do przemocy, a co za tym idzie,
do zmniejszenia liczby wojen kresowych i ich nasilenia.

3e

I w kocu, co ma najwiksze znaczenie, eksplozJ

demograficzna muzumaskich spoeczestw oraz ogromi
na liczba mskiej modziey w wieku 15-30 lat, cz
462

Przypisy
I Mahdi Elmandjra. Der Spiegel", 11 lutego 1991, cytowane w: Elmandjra,
1 Cultural Diuersily: Key to Suwwal in the Futur (Pierwsza M e k s y k a s k a
Konferencja Bada nad Przyszoci, Mexico City, 26-27 wrzenia 1994),

mt.3,11.
l':,David C. Rapoport, Companng Mititant Fundamentalist Groups, w: Martin
E. Marty, R. Scott Appleby (red.), Fundamentalisms and the State, s. 445.
Ted Galen Carpenter, The Unintended Conseuences of Afghanistan,
World Policy Journal", 11 (wiosna 1994), s. 78-79,81,82; Anthony Hyman,
Arab Involvement in the Afghan War, Beirut Review", 7 (wiosna 1994),
s. 78,82; Mary Anne Weaver, Letterfrom Pakistan: Children of the Jihad,
New Yorker", 12 czerwca 1995, s. 44^5, Washington Post", 24 lipca 1995,
s. Al; New York Times", 20 marca 1995, s. 1; 28 marca 1993, s. 14.
Tim Weiner, Blowbaek from the Afghan Battlefield, N e w York Times
Magazine", 13 marca 1994, s. 54
Harrison J . Goldin, N e w York Times", 28 sierpnia 1992, s. A25.
James Piscatori, Refigton and Realpoiitifc: Islamie Responses to the Gulf
War, w: James Piscatori (red.). Islamie Fundamentalisms and the Gulf
Csis, Fundamentalism Project, American Acaderny of Arts and Scien
ces, Chicago 1991, s. 1, 6-7. Patrz te Fatima Mernissi, Islam and
, Democracy: Fear of the Modem World, Addison-Wesley, Reading, s. 16-17.
Rami G. Khouri, Collage of Comment: The Gulf War and the Mideast
Peace; The Appeal of Saddam Russem, New Perspectives Quarterly",
,
(wiosna 1991). s. 56.
Ann Mosely Lesch, Contrasting Reaciions to the Persian Gulf Csis:
|V 40{fpt. Syna, Jordan, and the Palestinians, M i d d l e East Journal",
3

463

'

1 0

45 (zima 1991), s. 43; Time", 3 grudnia 1990, s. 70; Kanan MaW

Cruelty and Silence: War, Tyranny, Uprising and the Arab World, W w
Norton, New York 1993, s. 242 i n.
Erie Evans, Arab Nationalism and the Persian Gulf War, Harv Middle Eastern and Islamie Review", 1 (luty 1994), s. 28; Sari Nusselbeh
cytowany w Time", 15 padziernika 1990, s. 54-55.
Karin Haggag, One Year After the Storm, Civil Society" (Kair), 5 J
1992), 12.
"
Boston Globe", 19 lutego 1991, s. 7; Safar al-Hawali, cytowany
J
Mamouna Fandy, New York Times", 24 listopada 1990, s. 21; k
Husajn, cytowany przez Davida S. Landesa, Islam Dunk: the Wars of
Muslim Resentment, New Republic", 8 kwietnia 1991; s. 15-16; FatimMernissi, Islam and Democracy, s. 102.
Safar al-Hawali, Infidels, Without, and Within, New PerspectivQuarterly", 8 (wiosna 1991), s. 51.
New York Times", 1 lutego 1991, s. A7; Economist", 2 lutego 1991, , 3 Washington Post", 29 stycznia 1991, s. A10; 24 lutego 1991, s. BI; NYork Times", 20 padziernika 1990, s. 4.
Cytowane w Saturday Star" (Johannesburg), 19 stycznia 1991, .
Economist", 26 stycznia 1991, s. 31-33.
Sohail H. Hasmi, recenzja z Mohammed Haikal, Illusions of Tump'
Harvard Middle Eastern and Islamie Review", 1 (luty 1994), s. 10
Mernissi, Islam and Democracy, s. 102.
Shibley Telhami, Arab Public Opinion and the Gulf War, Politr
Science Quarterly", 108 (jesie 1993), s. 451.
International Herald Tribune", 28 czerwca 1993, s. 10.
Roy Licklider, The Conseuences of Negotiated Settlements in Ci~
Wars 1945-93, .American Political Science Review", 89 (wrzesie 1995.
s. 685. Autor okrela wojny wsplnotowe jako wojny o tosamo. Pa
te: Samuel P. Huntington, Citrcl Vtolence and the Process of Devel
ment, w: dvii Wolence and the International System, Internatio
Institute for Strategie Studies, Adelphi Paper No. 83, London, grudzi
1971, s. 12-14 - pi gwnych cech wojen wsplnotowych to wyso
stopie polaryzacji, ambiwalencja ideologiczna, partykularyzm, nat
nie przemocy, dugotrwao.
Dane na podstawie artykuw prasowych oraz pracy Teda Robe
Gurra i Barbary Harff, Ethnic Conflict in World Politics, Westview
Press, Boulder 1994, s. 160-165.
Richard H. Shultz, Jr., William J. Olson, Ethnic and Religious Conflict
Emerging Threat to US Secuty, National Strategy Information Center,
Washington, s. 17 i n.; H.D.S. Greenway, Boston Globe", 3 grudnia
1992, s. 19.
Roy Licklider, Settlements in Cwil Wars, s. 685; Gurr, Harff. " "*
Conflict, s. 11; Trent N. Thomas, Global Assessment of Current ano
Futur Trends in Ethnic and Religious Conflict, w: Robert L. Pfaltzgi
Jr., Richard H. Shultz, Jr. (red.), Ethnic Conflict and Regional Instabi
Implications for US Policy and Army Roles and Missions, Stra eg
Studies Institute, US Army War College, Carlisle Barracks 1994. s_ ^
Patrz Shultz, Olson, Ethnic and Religious Conflict, s. 3-9; Sugaw
^
Factors Cansing the Proliferation of Ethnic and Religious Co 1 *m
a

11

r l

1 2

1 3

1 4

1 5

1 6

1 7

1 8

18

464

; Pfaltzgraff, Shultz, Ethnic Conflict and Regional Instability, s. 43-49;

Michael E . Brown, Causes and Implications of Ethnic Conflict, w:
Michael E . Brown (red.), Ethnic Conflict and International Security,
Princeton University Press, Princeton 1993, s. 3-26. Argumenty na
poparcie tezy przeciwnej, e konflikty etniczne nie nasiliy si od
zakoczenia zimnej wojny, przytacza Thomas, Global Assessment of
Current and Futur Trends in Ethnic and Religious Conflict, s. 33-41.
Ruth Leger Sivard, World Military and Social Expenditures 1993,
World Priorities, Inc., Washington 1993, s. 20-22.
James L. Payne. Wliy Nations Arm, B. Blackwell, Oxford 1989, s. 124.
Christopher B. Stone, Westphalia and Hudaybiyya: A Survey oflslamic
Perspectives on the Use of Force as Conflict Management Techniue",
praca nie publikowana, Harvard University, s. 27-31; Jonathan Wilkenfeld, Michael Brecher, Sheila Moser (red.), Cses in the Twentieth
Century, Pergamon Press, Oxford 1988-89), II, s. 15, 161.
Gary Fuller, The Demographic Backdrop to Ethnic Conflict: A Geographic Overview, w: Central Intelligence Agency, The Challenge of Ethnic
Conflict to National and International Order in the 1990's: Geographic
Perspectives, Central Intelligence Agency, RTT 95-10039, Waszyngton,
padziernik 1995, s. 151-154.
w

New York Times", 16 padziernika 1994, s. 3; Economist", 5 sierpnia

1995, s. 32.
United Nations Department for Economic and Social Information and
j Policy Analysis, Population Division, World Population Prospects: The
1994 Reuision, United Nations. New York 1995, s. 29, 51; Denis Dragounski, Threshold of Violence, Freedom Review", 26 (marzec-kwiecie
1995), s. 11.
Susan Woodward, Bakan Tragedy: Chaos and Dissolution after the
Cold War, Brookings Institution, Washington 1995, s. 32-35; Branka
Magas, The Destruction of Yugoslavia: Tracking the Breakup 1980-92,
Verso, London 1993, s. 6, 19.
Paul Mojzes, Yitgoslaman Inferno: Ethnoreligious Warfare in the Bal*ans, Continuum, New York 1994, s. 95-96; Magas, Destruction of
Yugoslaina, s. 49-73; Aryeh Neier, Kosovo Survives, New York Review
Of Books", 3 lutego 1994, s. 26.
Aleksa Djilas, A Profile of Slobodan Milosevic, Foreign Affairs", 72
(lato 1993), 83.
Woodward, Bakan Tragedy, s. 33-35, liczby na podstawie jugosowia
skich spisw ludnoci i innych rde; William T. Johnsen, Deciphering
'the Bakan Enigma: Using History to Inform Policy, Strategie Studies
Institute, Carlisle Barracks 1993, s. 25; Washington Post", 6 grudnia
1992, s. C2; New York Times", 4 listopada 1995, s. 6.
Bogdan Denis Denitch, Ethnic Nationalism: The Tragic Death of
Yugoskivia, University of Minnesota Press, Minneapolis 1994, s. 108-109.
fayne, Wliy Nations Arm, s. 125, 127.
(Middle East International", 20 stycznia 1995, s. 2.

XI
Dynamika wojen kresowych
TOSAMO: NARODZINY WIADOMOCI
CYWILIZACYJNEJ
Na wojny kresowe skadaj si procesy intensyfikacji!
rozszerzania si, ograniczania, przerwania, a niekiedy, caj
zdarza si rzadko, rozwizania konfliktu. Procesy te na
og zaczynaj si po kolei, ale czsto si nakadaj i mogj
si powtarza. Wojna taka, gdy si ju zacznie, przewanie!
yje wasnym yciem, jak inne wojny midzy wsplnota^
mi, i rozwija si zgodnie z modelem akcja-reakcjai
Tosamo, ktra do tej pory miaa wiele rnych, czasem
przypadkowych odniesie, koncentruje si na jednyrnj
i traci elastyczno. Wojny midzy wsplnotami susznia
okrela si mianem wojen o tosamo" W miar jaW
gwatowno konfliktu narasta, pocztkowe kwestie spoH
ne ulegaj redefinicji, jest to ju w wikszym stopnl
kwestia my" przeciw nim", umacnia si spjnofl
i lojalno grupowa. Politycy coraz bardziej odwouj s i i
do lojalnoci etnicznych i religijnych, pogbia si wiadoj
mo rnic w odniesieniu do innych. Pojawia si dyna|
mika nienawici", ktr mona porwna do dylemati
bezpieczestwa" w stosunkach midzynarodowych, gdzil
wzajemne obawy, nieufno i nienawi podsycaj | l
wzajemnie . Kada ze stron dramatyzuje i wyolbrzymi!
s

466

Irnic midzy siami cnoty i siami za, w kocu za stara

L nada jej posta ostatecznego rozrnienia: midzy
ywymi i martwymi.
E W miar postpw rewolucji umiarkowani, yrondyci
j mienszewicy przegrywaj z radykaami, jakobinami
i bolszewikami. Podobny proces wystpuje na og
EL wojnach na liniach granicznych. Umiarkowani, sta
rajcy sobie bardziej ograniczone cele, jak autonomia
zamiast niepodlegoci, nie osigaj ich w drodze nego
cjacji, ktre prawie zawsze si w kocu zaamuj. Dowpaj do nich albo zastpuj ich radykaowie pragncy
osign przy uyciu siy cele bardziej wygrowane. Na
Filipinach obok gwnej grupy partyzanckiej, Narodo
wego Frontu Wyzwolenia Moro, pojawi si najpierw
fcajmujcy bardziej skrajne stanowisko Islamski Front
Wyzwolenia Moro, a nastpnie jeszcze bardziej eks
tremistyczna grupa Abu Sayyaf, odrzucajca porozu
mienia o przerwaniu ognia wynegocjowane przez inne
ugrupowania z wadzami Filipin. W Sudanie w latach
osiemdziesitych rzd przechodzi stopniowo na coraz
skrajniejsze islamistyczne pozycje. Na pocztku lat
dziewidziesitych wybucho chrzecijaskie powsta
nie. Nowa organizacja, Ruch na rzecz Niepodlegoci
Poudniowego Sudanu, domagaa si ju tym razem
niepodlegoci, a nie autonomii. Gdy w trwajcym wci
konflikcie midzy Izraelczykami i Arabami Organizacja
Wyzwolenia Palestyny, reprezentujca gwny nurt,
decydowala si na negocjacje z rzdem izraelskim,
Hamas, wywodzcy si z Bractwa Muzumaskiego,
te si dla niej konkurentem w walce o rzd dusz
Palestyczykw. Rwnie przystpienie rzdu izraelPiego do tych negocjacji zrodzio protesty i gwatowne
zstpienia ze strony ekstremistycznych grup religijJych w Izraelu. Gdy w latach 1992-1993 nasili si
konflikt Czeczenii z Rosj, rzd Dudajewa zdominoway
467

najradykalniejsze odamy czeczeskich nacjonalistw!

sprzeciwiajce si jakiejkolwiek ugodzie z Mosku^B
Siy bardziej umiarkowane zostay zepchnite do po
zycji". Podobna zmiana nastpia w Tadykistanie"
W miar eskalacji konfliktu w cigu 1992 roku i m powania nacjonalistyczno-demokratyczne stopniowo tra
ciy wpywy na rzecz islamistw, ktrzy skutecznie'
mobilizowali wiejsk biedot i rozczarowan miejsk
modzie. Przesanie islamistw take stawao si coraz
bardziej radykalne, w miar pojawiania si modych
przywdcw konkurujcych z zachowawcz i bardziej
pragmatyczn hierarchi religijn". Zamykam sownik
dyplomacji" - stwierdzi pewien tadycki polityk. - Zaczynam mwi jzykiem pola bitwy, bo tylko on pasuje
do sytuacji, jak Rosjanie stworzyli w mojej ojczynie" .
W Boni bardziej ekstremistyczny odam kierowany
przez Alij Izetbegovicia uzyska w muzumaskiej
Partii Akcji Demokratycznej (SDA) wiksze wpywy ni
bardziej tolerancyjny, nastawiony wielokulturowo od
am Harisa Silajdicia .
Zwycistwo ekstremistw nie musi wcale by trwae.
Ich gwatowne metody nie s skuteczniejsze od kom
promisu umiarkowanych, jeli chodzi o zakoczenie
wojny. Gdy rosn koszty w ludziach i straty materialne,
a mao si przez to zyskuje, po obu stronach znw
pojawiaj si umiarkowani i ponownie wskazuj na
bezsens" tego wszystkiego, wzywajc do podjcia kolej
nej prby zakoczenia wojny drog negocjacji.
W trakcie wojny zanikaj rnorodne tosamos^H
zaczyna dominowa ta, ktra najwicej znaczy w zwiaz- j
ku z konfliktem. Prawie zawsze jest okrelana p r
religi. Pod wzgldem psychologicznym religia dostar- i
cza najpewniejszego uzasadnienia dla walki przeclM
bezbonym" siom postrzeganym jako zagroeni !
Z praktycznego punktu widzenia, religijna lub cywu*!
0

zeZ

468

L j n a wsplnota jest najwiksz, do jakiej lokalna

u p a uwikana w konflikt moe si zwrci z prob
|,wsparcie. Jeli w lokalnej wojnie midzy dwoma
Afrykaskimi plemionami jedno moe si okreli jako
muzumaskie, a drugie jako chrzecijaskie, to pierwe moe si spodziewa saudyjskich pienidzy, mudahedinw z Afganistanu oraz iraskiej broni i dorad
cw wojskowych, podczas gdy drugie moe liczy na
gospodarcz i humanitarn pomoc Zachodu oraz poli
tyczne i dyplomatyczne poparcie ze strony zachodnich
rzdw. Jeli jaka grupa me potrafi zrobi tego, co si
udao boniackim Muzumanom - przedstawi si w spo
sb przekonujcy jako ofiara ludobjstwa i wzbudzi
dziki temu sympati Zachodu - znaczcej pomocy
moe oczekiwa tylko od krajw pokrewnych z tego
samego krgu kulturowego. Wyjwszy przypadek Mu
zumanw, tak zawsze byo. Wojny kresowe s z definicji
Irojnami toczonymi przez grupy lokalne posiadajce
szersze odniesienia, dlatego umacniaj w walczcych
stronach cywilizacyjn tosamo.
c y

gZ

Proces ten nastpowa wrd uczestnikw wojen krelowych nalecych take do innych cywilizacji, ale
szczeglnie widoczny okaza si wrd muzumanw.
Wojna taka moe mie pocztek w konflikcie rodzin
nym, klanowym lub plemiennym, ale poniewa hierar
chia lojalnoci w wiecie islamu ma, jak ju wiemy,
ksztat litery U, w miar rozwoju konfliktu muzumanie
szybko zaczynaj szuka szerszej paszczyzny samopkrelenia i odwouj si do braci w islamie, co czynili
nawet wieccy politycy zwalczajcy fundamentalizm,
Jak Saddam Husajn. Podobnie rozgrywa islamsk
fart" rzd Azerbejdanu, jak zauway pewien obser*tor z Zachodu. W Tadykistanie wojna zacza si
*ko wewntrzny konflikt regionalny, ale powstacy
Hfeoraz wikszym stopniu okrelali spraw, o ktr
469

walcz, jako spraw islamu. W dziewitnastowiecz JM

wojnach midzy narodami pnocnego Kaukazu a R ! 9
sjanami muzumaski przywdca Szamil okreli}
mianem islamisty i zjednoczy kilkanacie rnych g / ^
etnicznych i jzykowych pod sztandarem islamu i vJn.P
z rosyjskim najazdem". W latach dziewidziesity^
podobn strategi zastosowa Dudajew, zbijajc kapita
na Odrodzeniu Islamu, ktre miao miejsce na Kaukazi
w poprzedniej dekadzie. Zyskawszy poparcie duchow
nych muzumaskich i partii islamskich, zoy p
sig na Koran (tak jak Jelcyn zosta pobogosawiony
przez prawosawnego patriarch) i w 1994 roku ogosi
Czeczeni pastwem islamskim rzdzcym si prawem
szaratu. Czeczescy bojownicy nosili na gowach zielo
ne opaski ozdobione napisem Gazavat, co znaczy
wita wojna", a ruszajc do walki woali Allahu Akbar" . Podobnym zmianom ulego okrelenie tosamo
ci muzumanw w Kaszmirze, bdcych niegdy czon
kami regionalnej wsplnoty obejmujcej muzumanw,
hinduistw i buddystw, lub identyfikujcych si z in
dyjskim sekularyzmem. Ich nowa tosamo znalaza
wyraz w narodzinach muzumaskiego nacjonalizmu
w Kaszmirze i rozpowszechnieniu si ponadnarodowych
islamskich wartoci fundamentalistycznych. Kaszmirscy muzumanie poczuli, e nale zarwno do islam
skiego Pakistanu, jak i do wiata islamu". Antyindyjskim
powstaniem, ktre wybucho w 1989 roku, kierowaa
z pocztku stosunkowo wiecka" organizacja wspierana
przez rzd Pakistanu. Pakistan zacz potem wspoma
ga ugrupowania islamskich fundamentalistw, ktre
wysuny si na czoo. Wrd ugrupowa tych byk
zatwardziali partyzanci" sprawiajcy wraenie, e bd.
kontynuowa wit wojn dla niej samej, bez wzgldu
na perspektywy i wyniki". Wedug relacji innego obseM
watora, uczucia nacjonalistyczne zostay p o g b i ^
n

r z y

0 0

470

l-zez rnice religijne, pojawienie si walczcego islamu

y skali globalnej dodao odwagi kaszmirskim powsta'
i podkopao waciw tej prowincji tradycj toleran
cji w stosunkach midzy hindusami i muzumanami" .
I Spektakularny rozwj poczucia przynalenoci do
Lrjelonej cywilizacji nastpi w Boni, zwaszcza w spo
ecznoci muzumaskiej. Historycznie rzecz biorc,
L-upowe tosamoci nigdy nie byy tu silne, Serbowie,
Oiorwaci i Muzumanie yli obok siebie w pokoju jako
Issiedzi, powszechne byy maestwa mieszane, po
kucie przynalenoci religijnej byo sabe. Powiadano,
tog Muzumanie to Boniacy, ktrzy nie chodz do
Imeczetu, Chorwaci to Boniacy, ktrzy nie chodz do koIcioa, a Serbowie to tacy, ktrzy nie chodz do cerkwi,
kiedy jednak zaamao si szersze poczucie przynale
noci do Jugosawii, te powierzchowne dotd identyfika|eje religijne nabray nowego znaczenia, a umocniy si
z wybuchem walk. Wielowsplnotowo przestaa ist
nie, kada z grup coraz bardziej identyfikowaa si
z szersz wsplnot kulturow i okrelaa w kategoriach
religijnych. Serbowie boniaccy stali si serbskimi
.nacjonalistami utosamiajcymi si z Wielk Serbi,
serbsk cerkwi prawosawn i jeszcze szersz prawo
sawn wsplnot. Chorwaci boniaccy okazali si naj
gorliwszymi nacjonalistami chorwackimi, uznali si za
obywateli Chorwacji, podkrelali swj katolicyzm, a tak
ie, wraz z rodakami z Chorwacji, zwizki z katolickim
Zachodem.
m

I Wrd Muzumanw przemiany te byy jeszcze bar

dziej wyrane. Przed wybuchem wojny Muzumanie
boniaccy byli bardzo zlaicyzowani, uwaali si za Eu
ropejczykw i jak najbardziej popierali wielokulturowe
Poeczestwo i pastwo. Zaczo si to jednak zmieia wraz z rozpadem Jugosawii. W wyborach 1990
; ku Muzumanie, podobnie jak Serbowie i Chorwaci,
R

471

odrzucili partie wielokulturowe, glosujc powszechnJ

na muzumask Parti Akcji Demokratycznej (SDAI
Aliji Izetbegovicia. Jest to gboko wierzcy muzurnaj
nin, za dziaalno religijn by wiziony przez w a d J
komunistyczne, a w opublikowanej w 1970 roku k s i J
Islamska deklaracja dowodzi, e islam nie da s i |
pogodzi z nieislamskimi systemami. Midzy religi tJ
a nieislamskimi instytucjami politycznymi i spoeczny]
mi nie moe by pokoju ani koegzystencji". Kiedy rucjj
islamski jest wystarczajco silny, musi przej wadzd
i stworzy pastwo islamskie. Szczeglnie jest wane
by w takim pastwie system owiaty i rodki przekaz J
znalazy si w rkach ludzi o niepodwaalnym islarnl
skim autorytecie moralnym i intelektualnym" .
Po uzyskaniu niepodlegoci przez Boni IzetbegoviJ
proklamowa pastwo wieloetniczne, w ktrym Muzuw
manie mieli by grup dominujc, aczkolwiek wiele
im brakowao do wikszoci. By ostatnim czowiekiem,
ktry mgby si sprzeciwi islamizacji kraju spowoduj
wanej przez wojn. Nie chcia wyrzec si publicznii
i jednoznacznie tez sformuowanych w Islamskiej deklom
racji, co wzbudzio obawy niemuzumanw. Podczas
dziaa wojennych boniaccy Serbowie i Chorwaci opu*j
szczali tereny znajdujce si pod kontrol rzdu Boni|
a tym, ktrzy pozostali, stopniowo uniemoliwiani
dostp do lepszych posad i udzia w organizacjach
spoecznych. Islam zacz dla narodowej spoeczno^
Muzumanw wicej znaczy, a silne poczucie muzufc.
maskiej narodowej tosamoci stao si czci polityki
i religii". Nacjonalizm muzumaski, przeciwstawiani
wielokuturowemu nacjonalizmowi boniackiemu, znaj
dowa coraz szerszy wyraz w mediach. W szkoach cora
wicej miejsca zajmoway lekcje religii, a nowe podrcz!
niki podkrelay dobre strony panowania osmaskiego!
Popierano jzyk boniacki jako odrbny od serbskochoa
2c

472

Lackiego, wczano do coraz wicej sw tureckich

lj arabskich. Oficjalne osobistoci krytykoway mae
stwa mieszane i nadawanie muzyki agresorw", czyli
^serbskiej. Rzd popiera religi islamu, muzumanie mieli
Ljerwszestwo przy zatrudnianiu i awansach. Co waniej
sze, zislamizowana zostaa boniacka armia. W1995 roku
Muzumanie stanowili 90 procent personelu wojskowego.
Coraz wicej jednostek wojskowych identyfikowao si
| islamem, odbywao praktyki religijne, uywao muzu
maskich symboli. Najbardziej zislamizowane byy jed
nostki elitarne, ktrych liczebno rosa. Wszystko to
skonio piciu czonkw urzdu prezydenckiego (w tym
dwch Serbw i dwch Chorwatw) do zoenia protestu
na rce Izetbegovicia, ktry protest odrzuci. Doprowadzi
o te w 1995 roku do rezygnacji premiera Harisa Silajdicia, zwolennika wielokulturowoci .
I Partia Izetbegovicia, SDA, umocnia polityczn kont
rol nad pastwem i spoeczestwem Boni. Do roku
1995 zdominowaa armi, sub pastwow i przed
sibiorstwa publiczne". Wedug relacji, Muzumanom,
jjrtrzy nie nale do partii, a co dopiero mwi o niemuzumanach, trudno dosta przyzwoit prac". Krytycy
zarzucali partii, e staa si instrumentem muzuma
skiego autorytaryzmu, o obyczajach wadzy komuni
stycznej" . Zdaniem innego obserwatora:
1 Nacjonalizm Muzumanw przybiera coraz bardziej
skrajn form. Nie liczy si ju z innymi odczuciami
narodowymi, jest wasnoci, przywilejem i instrumen
tem politycznym narodu, ktry niedawno zyska domi
nujc pozycj.
8

Gwnym skutkiem tego nacjonalizmu jest denie

d narodowej homogenizacji.
Narodowe interesy Muzumanw te s w coraz wiek
o m stopniu okrelane przez islamski fundamentalizm
gijny" "'.

reli

473

Pogbienie tosamoci religijnej spowodowane p J

wojn i czystki etniczne, postawa przywdcw oraj
pomoc i naciski ze strony innych pastw muzulm j
skich powoli, lecz wyranie, przemieniay Boni ~
Szwajcarii Bakanw w Iran tego regionu.
W wojnach kresowych dziaaj bodce, ktre nie tylkj
skaniaj kad ze stron do podkrelania wasnej tosal
moci cywilizacyjnej, ale i tosamoci drugiej strony!
Kada z nich uwaa bowiem, e toczy swoj lokaln wojna
nie tylko przeciwko innej lokalnej grupie etnicznej, a l l
innej cywilizacji. Zagroenie jest wic wyolbrzymiani
i rozdmuchiwane, a poraka ma konsekwencje nie tylka
dla danej grupy, ale dla jej caego krgu kulturowego!
Std pilna potrzeba zmobilizowania swojej cywilizacji da
udziau w konflikcie. Lokaln wojn przedstawia si jaka
wojn religijn, starcie cywilizacji, majce doniose kon
sekwencje dla wielkich grup ludzkoci. Na pocztku la|
dziewidziesitych, gdy prawosawie i cerkiew prawosa|
wna stay si znowu centralnymi elementami rosyjskiej
wiadomoci narodowej, co wyparo wszystkie i n n i
wyznawane przez Rosjan religie, z ktrych najwaniejsza
by islam" , Rosjanie uznali, e w ich interesie ley
okrelenie wojny midzy klanami i regionami w Tadykil
stanie oraz wojny z Czeczenia jako czci wikszego,
toczcego si od wiekw starcia midzy prawosawiens
a islamem. Lokalni przeciwnicy zwizani s z islamskirnj
fundamentalizmem i prowadz dihad, a ich przywdcy
orientuj si na Islamabad, Teheran, Rijad i Ankar. I
r z

an

W byej Jugosawii Chorwaci uznali si za szlachetni

awangard Zachodu, stawiajc mnie czoo naporowi
prawosawia i islamu. Serbowie okrelali swoich wrogw
nie tyle jako boniackich Chorwatw i Muzumanowi
ale Watykan" oraz islamskich fundamentalistwj
i bezecnych Turkw" od wiekw zagraajcych chrzeSj
cijastwu. Pewien zachodni dyplomata powiedzia
474

M przywdcy Serbw boniackich: W pojciu Karadicia

| g t to europejska wojna antyimperialistyczna. Uwaa
za swoj misj wykorzenienie ostatnich pozostaoci
fjjnperium tureckiego" . Z kolei Muzumanie boniaccy
Pokrelili si jako ofiary ludobjstwa, ktrych los jest
Ejjchodowi obojtny ze wzgldu na ich religi, zasuguj
iwic na pomoc wiata muzumaskiego. Wszyscy uczest
nicy jugosowiaskich wojen uznali je wic za konflikty
religijne lub etniczno-religijne, takiego zdania bya te
! wikszo obserwatorw. Jak podkrela Misha Glenny,
,konflikt w coraz wikszym stopniu nabiera cech walki
religijnej midzy trzema wielkimi europejskimi wy
znaniami: katolicyzmem, prawosawiem i islamem - po
zostaociami po imperiach, ktre niegdy graniczyy
ze sob w Boni" .
i Postrzeganie wojen kresowych jako star cywiliza
cyjnych oywio te na nowo teori domina z czasw
zimnej wojny. Dzisiaj jednak wyglda to tak, e to
gwne pastwa poszczeglnych cywilizacji widz po
trzeb zapobieenia porace w lokalnym konflikcie,
bo mogaby ona zapocztkowa proces kolejnych coraz
wikszych klsk prowadzcych do totalnej katastrofy.
Nieprzejednane stanowisko rzdu Indii w kwestii Kai t a i r u wynika w znacznej mierze ze strachu, e utrata
|ej prowincji mogaby wrd innych mniejszoci et
nicznych i religijnych oywi tendencje niepodlego
ciowe i doprowadzi do rozpadu Indii. Minister spraw
zagranicznych Kozyriew ostrzega, e jeli Rosja nie
Pooy kresu politycznej przemocy w Tadykistanie,
fozszerzy si ona na Kirgizj i Uzbekistan. Mogoby
* pobudzi ruchy secesjonistyczne w muzumaskich
Publikach Federacji Rosyjskiej, i skoczyoby si
m tym, jak twierdz niektrzy, e islamski fundaIpTtalizm zawitaby na Plac Czerwony. Dlatego, zdapem Jelcyna, granica afgasko-tadycka jest w istocie
S

o n

12

13

re

475

granic Rosji. Europejczycy z kolei dawali wyraz n i j

pokojom, e utworzenie pastwa muzumaskiego
w byej Jugosawii stworzy baz wyjciow dla muzuU
maskiej imigracji i fundamentalizmu islamskiego]
wzmacniajc to, co Jacues Chirac okrela jako u j
odeurs dlslam" w Europie . Granica Chorwacji jesfl
w istocie granic Europy.
Z nasilaniem si dziaa wojennych kada strona]
demonizuje przeciwnikw, przedstawiajc ich czstej
jako podludzi i usprawiedliwiajc tym samym icM
zabijanie. Wcieke psy trzeba wystrzela" - powiel
dzia Jelcyn o bojownikach czeczeskich. Tych nieJ
okrzesanych ajdakw trzeba wystrzela, i my to zrobw
my" - stwierdzi indonezyjski genera Try Sutrisnoa
mwic o masakrze ludnoci Wschodniego Timonj
w 1991 roku. Oywaj demony przeszoci: Chorwaci
staj si ustaszami", Muzumanie Turkami", a Ser
bowie czetnikami". Masowe mordy, tortury, gwaty
i brutalne wysiedlanie ludnoci cywilnej s usprawied
liwione, bo zbiorowa nienawi ywi si zbiorow nie
nawici. Jej obiektem staj si symbole i wytwory
wrogiej kultury. Serbowie systematycznie niszczyli?
meczety i klasztory franciszkaskie, a Chorwaci wysa
dzali prawosawne monastyry. Zagroone s muzea^
i biblioteki, te skadnice kultury. Syngaleskie sia
bezpieczestwa spaliy bibliotek publiczn w Dafniel
niszczc bezcenne literackie i historyczne dokumenty;
kultury tamilskiej, a serbscy artylerzyci ostrzeliwali
muzeum narodowe w Sarajewie. Serbowie oczyci^
boniackie miasto Zvornik z 40 000 Muzumanw i zal
tknli krzy na miejscu wysadzonej w powietrze wiezl
osmaskiej. J z kolei Turcy zbudowali na miejscAl
cerkwi zburzonej w 1463 r o k u . W wojnie midzy
kulturami kultura przegrywa.
14

j-yWILIZACJA RUSZA NA ODSIECZ:

gpAJE POKREWNE I DIASPORA
jConfhkt, jaki trwa przez czterdzieci lat zimnej wojny,
mia t cech, e przenika z gry w d, supermocarstwa
staray si bowiem rekrutowa sojusznikw i partnerw
raz korumpowa, przekabaca lub neutralizowa sojusz
nikw i partnerw drugiej strony. Najbardziej zacita
rywalizacja toczya si, oczywicie, w Trzecim wiecie,
gdzie supermocarstwa wywieray naciski na nowe i sabe
pastwa, by je skoni do wczenia si w konflikt
tglobalny. Po zimnej wojnie rozliczne konflikty wspl
notowe zajy miejsce konfrontacji supermocarstw. Kiejdy bior w nich udzia grupy pastw z rnych krgw
kulturowych, konflikty te wykazuj tendencj do roz
grzeszania si i eskalacji. W miar nasilania si konfliktu
kada strona stara si mobilizowa na pomoc kraje
i grupy ze swojej cywilizacji. Pomoc w takiej czy innej
formie, oficjalna lub nieoficjalna, jawna lub tajna,
materialna, humanitarna, dyplomatyczna, finansowa,
symboliczna lub wojskowa, zawsze nadchodzi od jedpego lub wicej pokrewnego pastwa lub grupy. Im
duej trwa konflikt na linii granicznej, tym aktywniej
kraje pokrewne podejmuj role pomocnikw, powstrzymywaczy lub mediatorw. Skutkiem tego syndromu
Krajw pokrewnych" konflikty graniczne maj znacznie
wikszy potencja eskalacji ni rozgrywajce si w ob
rbie jednego krgu kulturowego. Do ich ograniczenia
i zakoczenia niezbdna jest przewanie midzycywilifcacyjna wsppraca. W odrnieniu od sytuacji z okresu
pnnej wojny, konflikt nie zaczyna si na grze i nie
Pywa w d, lecz narasta z dou do gry.
0

15

476

Pastwa i grupy w rnym stopniu angauj si

W Wojny kresowe. Podstawowymi uczestnikami s te,
|tre rzeczywicie ze sob walcz. Mog to by pastwa,
477

jak w wojnie midzy Indiami i Pakistanem czy IzraeleJ

i jego ssiadami, ale te grupy lokalne nie brj J
pastwami albo w najlepszym razie stanowice i J
zalek, jak w przypadku Boni czy Ormian w GrnynJ
Karabachu. W konfliktach bior niekiedy udzia uczestl
nicy drugorzdni, ktrymi s przewanie pastwa bliscy
zwizane ze stronami podstawowymi, jak rzdy Serba
i Chorwacji w byej Jugosawii oraz Armenii i Azerbejl
danu na Kaukazie. Jeszcze luniej zwizane z konflikl
tern s pastwa trzeciorzdne", bardziej odlege o l
sceny wydarze, ale poczone wizami cywilizacyjnymi
ze stronami konfliktu: Niemcy, Rosja i pastwa islaml
skie w odniesieniu do byej Jugosawii oraz Rosja, Turcji
i Iran w wypadku sporu ormiasko-azerskiego. Ci uczestd
nicy trzeciego stopnia to czsto pastwa-orodki po
szczeglnych cywilizacji. Spoecznoci diaspory poci
stawowych uczestnikw konfliktu - jeli istniej - takj
odgrywaj pewn rol w wojnach kresowych. Poniewa
w podstawowym konflikcie zaangaowanych jest prze*;
wanie mao ludzi i sprztu wojskowego, nawet stosun
kowo skromna pomoc z zewntrz, w postaci pienidzji
broni i ochotnikw, moe czstokro wpyn w sposj
istotny na wynik wojny.
c

Inne strony konfliktu nie s we a tak zaangaowane

jak uczestnicy pierwszego stopnia. Stronom bezporedi
nio zaangaowanym najsilniejszego poparcia udzielaj!
zwykle spoecznoci w diasporze, ktre caym sercerl
identyfikuj si ze spraw, o ktr walcz ich ziorri
kowie, i staj si bardziej papieskie od papiea. Zaintet'
resowanie rzdw bdcych drugorzdnymi i trzeciej
rzdnymi uczestnikami ma bardziej zoony charaktea
Take udzielaj zwykle pomocy podstawowym strononl
konfliktu, a nawet jeli tego nie robi, s o to pode!
rzewane przez grupy antagonistyczne, ktre wykorzyl
tuj to, by z kolei wspiera wasnych krewniako^
478

Ijednake drugo- i trzeciorzdni uczestnicy s ponadto

ginteresowani ograniczeniem zasigu walk, nie chc
Lowiem zosta bezporednio wcignici w konflikt.
Wspomagajc strony walczce staraj si wic rwno
czenie powstrzymywa je i namawia do przyjcia
bardziej umiarkowanych celw. Prbuj te przewanie
negocjowa ze swoimi drugo- i trzeciorzdnymi od
powiednikami po drugiej stronie linii granicznej, by
zapobiec w ten sposb eskalacji wojny lokalnej w szerszy
Konflikt z udziaem pastw-orodkw. Wykres 11.1
przedstawia relacje midzy potencjalnymi stronami
wojen kresowych. Nie we wszystkich wojnach wystpuje
tak pena obsada, ale niektrych to dotyczy, midzy
innymi konfliktu w byej Jugosawii i na Zakaukaziu,
prawie kada wojna kresowa moe rozwin si na tyle,
by zaangaowa uczestnikw na wszystkich przedsta
wionych tu poziomach.
1 Diaspora i kraje pokrewne byy w ten czy inny sposb
wcignite w kad wojn toczc si w latach dziewi
dziesitych na granicach midzy cywilizacjami. Ponie
wa tak znaczn rol odgrywaj w tych wojnach grupy
muzumaskie, jako strony bezporednio zaangaowane,
muzumaskie rzdy i stowarzyszenia byway najcz
ciej uczestnikami drugo- i trzeciorzdnymi. Najaktyw
niejsze byy rzdy Arabii Saudyjskiej, Pakistanu, Iranu,
Turcji i Libii, ktre wsplnie, a czasami z udziaem
i innych pastw muzumaskich, wspieray w rozmai
tym zakresie muzumanw walczcych z niemuzu
manami w Palestynie, Libanie, Boni, Czeczenii, na
Zakaukaziu, w Tadykistanie, Kaszmirze, Sudanie i na
filipinach. Ponadto wiele muzumaskich grup z pierwJ linii frontu otrzymywao pomoc od ponadpast
wowej islamistycznej midzynarodwki weteranw woj
ny afgaskiej, ktrzy wczali si w rozmaite konflikty
" d wojny domowej w Algierii po wojn w Czeczenii
Sze

479

i partyzantk na Filipinach. Dziaania tej rnidzyn 1

dwki, jak stwierdzi pewien analityk, polegay na , J
syaniu ochotnikw celem ustanawiania wadzy islami.
stw w Afganistanie, Kaszmirze i Boni, prowadze^
wsplnych wojen propagandowych przeciw rzdom zwalczajcym islamistw, organizowaniu w diasporze islam, I
skich orodkw sucych jako polityczne sztaby wszyst I
kich tych ugrupowa" . Liga Pastw Arabskich I
i Organizacja Konferencji Islamskiej take udzielay
poparcia pastwom czonkowskim i staray si koop I
dynowa ich dziaania zmierzajce do wzmocnieni! I
pozycji muzumanw w midzynarodowych konfliktach I
Zwizek Radziecki by podstawow stron wojny
afgaskiej, a po zakoczeniu zimnej wojny Rosja braa
udzia jako strona podstawowa w wojnie czeczeskiej,
jako drugorzdna - w walkach w Tadykistanie i t r z e c i o
rzdna w wojnach toczcych si w byej Jugosawii
Indie zaangaowane s jako strona podstawowa w K a s z
mirze, a jako drugorzdna na Sri Lance. Gwne pa- ]
stwa zachodnie byy trzeciorzdnymi uczestnikami kon
fliktw jugosowiaskich. Rodacy walczcych stron
yj cy w diasporze odgrywali powan rol w dugotrwa
ych walkach midzy Izraelczykami i Palestyczykami,
popierali te Ormian, Chorwatw i Czeczenw. Dziki
telewizji, faksom i poczcie elektronicznej diaspora
angauje si na nowo, a czasem dochodzi do polaryzacji
jej stanowisk za spraw nieustannego kontaktu z by
ojczyzn. Sowo 'byy' traci ju swoje znaczenie"
ar

)ro

16

Podczas wojny o Kaszmir Pakistan jawnie udziela

rebeliantom dyplomatycznego i politycznego poparcia, i
a take, co potwierdzay pakistaskie rda wojskowe,
dostarcza znacznej pomocy finansowej, broni, zapewni
szkolenie, wsparcie logistyczne i schronienie na swy
terytorium. W ich imieniu prowadzi take lobbying
wrd pastw muzumaskich. Do 1995 roku powstaa
480

Lw miao wzmocni co najmniej 1200 mudahedinw

L Afganistanu, Tadykistanu i Sudanu uzbrojonych
EL rakiety Stinger i inn bro dostarczon przez Ameryllanw do walki ze Zwizkiem Radzieckim . Partyzant&a Moro na Filipinach korzystaa przez jaki czas
L pomocy finansowej i dostaw sprztu z Malezji. Fundu
szy dostarczay rzdy arabskie, kilka tysicy powsta
cw przeszo szkolenie w Libii, a ekstremistyczn grup
'Abu Sayyaf organizowali pakistascy i afgascy funda| m e n t a l i c i W Afryce Sudan pomaga muzumaskim
rebeliantom z Erytrei walczy z Etiopi, Etiopia w odweme zapewniaa chrzecijaskim buntownikom" z Sudami wsparcie logistyczne i schronienie na swym teryto
rium. Otrzymywali oni rwnie podobnego rodzaju
pomoc od Ugandy, co czciowo odzwierciedlao jej
Lbliskie zwizki religijne, rasowe i etniczne z sudaski|mi rebeliantami". Rzd Sudanu otrzyma natomiast od
iranu chisk bro wartoci 300 min dolarw i pomoc
szkoleniow udzielan przez iraskich doradcw woj
skowych, co umoliwio przeprowadzenie wielkiej ofensy
wy przeciw rebeliantom w 1992 roku. Rozmaite zachod
nie organizacje chrzecijaskie dostarczay im z kolei
!;ywnoci, lekw, sprztu, a take broni, jak twierdzi
rzd sudaski .
ls

20

I W wojnie toczcej si midzy powstacami tamilskimi

((hinduistami) a syngaleskimi wadzami Sri Lanki (bud
dystami), rzd Indii udziela z pocztku znacznej pomo
cy partyzantom, dostarczajc im pienidzy, broni i zajlPewniajc szkolenie w poudniowych Indiach. W 1987
*oku, kiedy siy rzdowe byy bliskie pokonania Tamilikich Tygrysw, indyjska opinia publiczna niezwykle
e oburzaa na to ludobjstwo". Rzd Indii zorganizo
wa powietrzne dostawy ywnoci dla Tamilw, dajc
(prezydentowi Jayewardene do zrozumienia, e Indie
Pmierzaj powstrzyma go przed zadaniem Tamilom
si

481

Wykres

11.1

STRUKTURA Z O O N E J WOJNY KRESOWEJ

SL-ytorium, udostpniajc 800 km wybrzea, i na wysyWie b

i innych dostaw przez wsk Cienin Palk
powstacom na Sri Lance .
\ poczwszy od 1979 roku Zwizek Radziecki, a na
stpnie Rosja, uwikay si w trzy powaniejsze wojny
-muzumaskimi ssiadami na poudniu: wojn afgask 1979-1989, jej swego rodzaju powtrk w-Tadyki|rtanie od 1992 roku, i wojn czeczesk, ktra zacza
je w 1994 roku. Po upadku Zwizku Radzieckiego
W Tadykistanie obj wadz rzd komunistyczny.
Wiosn 1992 roku wystpia przeciw niemu opozycja
Izoona z grup regionalnych i etnicznych, zarwno
wieckich, jak i islamskich. Opozycjonici, zasilani
broni z Afganistanu, we wrzeniu tego roku wyrzucili
prorosyjski rzd z Duszanbe, stolicy republiki. Rzdy
Bosji i Uzbekistanu ywo zareagoway, ostrzegajc przed
szerzeniem si muzumaskiego fundamentalizmu. Ro
syjska 201. Dywizja Zmechanizowana, ktra pozostaa
w Tadykistanie, dostarczya broni siom wiernym rz
dowi, a Rosjanie wysali dodatkowe oddziay na granic
z Afganistanem. W listopadzie 1992 roku Rosja, Uzbeki
stan, Kazachstan i Kirgizja zgodziy si na rosyjsk
i uzbeck interwencj zbrojn, pozornie w celu utrzy
mania pokoju, w rzeczywistoci za po to, by wczy
si do wojny. Przy takim poparciu oraz dostawach
rosyjskiej broni i pienidzy siom byego rzdu udao
ii odbi Duszanbe i odzyska kontrol nad wikszoci
kraju. Potem przeprowadzono czystk etniczn, a siy
opozycji i uchodcy wycofali si do Afganistanu.
r o n i

22

Cywilizacja A

fi

zbrojna przemoc
poparcie

powstrzymywanie
negocjacje

21

ostatecznego ciosu" . Rzdy obu pastw osignjj

nastpnie porozumienie, na mocy ktrego Sri Lankd
miaa przyzna rejonom tamilskim znaczn autonomij
w zamian za co partyzanci mieli zda bro armii indyjf
skiej. Indie wysay na wysp 50000 onierzy, ktrzjj
mieli porozumienie wprowadzi w ycie, ale Tygrysi
odmwiy oddania broni. Wkrtce si okazao, e oi
nierze indyjscy zostali wcignici w walk z partyzani
tami, ktrych przedtem wspierali. Siy indyjskie wyce!
fano z pocztkiem roku 1988. W 1991 roku premie!
Rajiv Gandhi zosta zamordowany - jak twierdz Hini
dusi - przez zwolennika tamilskich powstacw, a sta-'
nowisko wadz indyjskich wobec Tygrysw stawao si^
coraz bardziej wrogie. Wadze nie mogy jednak przej
szkodzi okazywaniu im sympatii i pomocy przez 50
min Tamilw zamieszkujcych poudniowe Indie. Waj
dze prowincji Tamil Nadu, sprzeciwiajc si New DelWj
zezwoliy Tygrysom Tamilskim na dziaalno na swoiil
482

Rzdy bliskowschodnich pastw muzumaskich za

protestoway przeciw rosyjskiej interwencji zbrojnej.
*ran, Pakistan i Afganistan wspomogy pienidzmi,
Foni i szkoleniem opozycj, nabierajc coraz barFiej islamskiego charakteru. W 1993 roku wiele tyr y bojownikw miao zosta przeszkolonych przez
e c

483

afgaskich mudahedinw. Wiosn i latem 1993 rot I

partyzanci tadyccy dokonali szeregu wypadw p
afgask granic, zabijajc pewn liczb rosyjskiej!
pogranicznikw. Rosja zareagowaa na to przerzuc!
niem jeszcze wikszych si do Tadyskistanu orai
zmasowanym ostrzaem z dzia i modzierzy i atakami
lotniczymi na cele w Afganistanie. Jednake rzdj
arabskie dostarczyy partyzantom rodkw na zakup
przeciwlotniczych rakiet typu Stinger. W 1995 r o k i
w Tadykistanie stacjonowao okoo 25000 rosyjskie!
onierzy, a Rosja finansowaa ponad poow wydatk\|
niezbdnych do utrzymania rzdu republiki. Partyzanl
tw energicznie wspieray wadze Afganistanu i innycj
pastw muzumaskich. Jak podkrela Barnett Rubini
poniewa ani agencjom midzynarodowym, ani Zal
chodowi nie udao si dostarczy Tadykistanowi i AJ
ganistanowi znaczcej pomocy, pierwszy uzaleni si
cakowicie od Rosji, a drugi od muzumaskich krajw
pokrewnych. Kady afgaski dowdca, ktry chciabjl
dzisiaj otrzyma pomoc z zagranicy, musi albo za
spokoi dania arabskich i pakistaskich sponsorw,;
ktrzy chc rozszerzy dihad na Azj rodkow, albd
przyczy si do handlarzy narkotykami" .
r?

Ltadze radzieckie przyznay Osetyjczykom. Rosjanie

jtoreagowali interwencj po stronie prawosawnych OseEjczykw. Bray z niej udzia jednostki kozackie. Tak
pjsywa to zagraniczny komentator: W listopadzie
1992 roku wioski inguskie w Osetii zostay otoczone
k ostrzelane przez rosyjskie czogi. Ludzi, ktrzy przeyli
iijornbardowanie, zabito albo uprowadzono. Masakry
pokonay oddziay osetyskiego OMON, ale siy rosyj
skie wysane w ten rejon w celu 'utrzymania pokoju'
zapewniy im oson" . The Economist" pisa, e
trudno poj, e tak ogromnych zniszcze dokonano
w cigu niespena tygodnia". Bya to pierwsza czystka
Etniczna w Federacji Rosyjskiej". Rosja wykorzystaa
jijen konflikt, by zagrozi czeczeskim sojusznikom
Inguszw, co doprowadzio do natychmiastowej mobi
lizacji Czeczenii i Konfederacji Narodw Kaukazu
(w przewaajcej wikszoci muzumaskich). Konfede'iacja zagrozia, e wyle p miliona ochotnikw przeciw
pojskom rosyjskim, jeli te nie wycofaj si z terytorium
czeczeskiego. Po penym napicia impasie Rosja wyco
faa si, by unikn przeksztacenia si konfliktu pnocnoosetyjsko-inguskiego w wojenn poog" .
24

25

23

Prologiem trzeciej wojny Rosjan z muzumanami, tej

w pnocnym Kaukazie, byy walki, do jakich doszte
w latach 1992-93 midzy ssiadujcymi ze sob prawoj
sawnymi Osetyjczykami i wyznajcymi islam Ingusz*-:
mi. Inguszowie wraz z Czeczenami i innymi ludamj
muzumaskimi zostali podczas I I wojny wiatowej
deportowani do rodkowej Azji. Osetyjczycy zostali ntj
miejscu i zajli mienie Inguszw. W latach 1956-57
deportowanym zezwolono na powrt i wtedy zaczy sifj
spory dotyczce wasnoci oraz kontroli terytorium!
W listopadzie 1992 roku Inguszowie zaczli ze swM
republiki ataki, by odzyska rejon Prigorodny, ktorB
484

Wojenna pooga ogarna region w grudniu 1994 roku,

(kiedy Rosjanie przypucili atak militarny na Czeczeni.
Ich akcj poparli przywdcy dwch republik prawo
sawnych, Gruzji i Armenii, podczas gdy prezydent
'Ukrainy dyplomatycznie uchyli si od zajcia stano
wiska, wzywajc tylko do pokojowego uregulowania
Pyzysu". Rosjan popar prawosawny rzd Pnocnej
Osetii oraz 55-60 procent jej ludnoci . Muzumanie
W Federacji Rosyjskiej i poza ni stanli jak jeden m
Po stronie Czeczenii. Islamska midzynarodwka nai^chmiast cigna bojownikw z Azerbejdanu, Afpnistanu, Pakistanu, Sudanu i innych krajw. Spraw
P^czesk popary pastwa muzumaskie, Turcja
2(i

485

i Iran dostarczyy podobno pomocy materialnej

stworzyo dla Rosji dodatkowe bodce do pojedn' co
si z Iranem. Bro dla Czeczenw zacza napy\y
cdo
Federacji Rosyjskiej z Azerbejdanu, co skonio Rosj^
do zamknicia granicy. Odcio to pomoc medycz^
i wszelkie dostawy dla Czeczenii .
a

27

Muzumanie w Federacji Rosyjskiej opowiedzieli <?

po stronie Czeczenw. O ile nawoywania do wiet^
wojny przeciw Rosji na caym Kaukazie nie przyniosht
rezultatu, o tyle przywdcy szeciu republik uralsko.
-nadwoaskich zwrcili si do Rosji, by przerwa*
dziaania wojenne, a przedstawiciele muzumaskie!
republik kaukaskich wezwali do kampanii obywatelskiego nieposuszestwa przeciw rosyjskiemu panowa
niu. Prezydent republiki czuwaskiej zwolni czuwaskich
poborowych ze suby w armii walczcej przeciw ich
muzumaskim pobratymcom. Najsilniej protestowano
przeciwko wojnie" w Inguszetii i Dagestanie, dwch
republikach ssiadujcych z Czeczenia. Inguszowie
atakowali oddziay rosyjskie zdajce do Czeczenii, co
skonio rosyjskiego ministra spraw zagranicznych do
stwierdzenia, e inguski rzd praktycznie wypowiedzia
wojn Rosji". Do atakw na siy rosyjskie dochodzio
rwnie w Dagestanie. Rosjanie w odwecie ostrzeliwali'
wioski inguskie i dagestaskie . Zrwnanie przez niclf
z ziemi wsi Pierwomajskoje po czeczeskim rajdzie na
miasto Kizlar w styczniu 1996 roku jeszcze pogbio
wrogo Dagestaczykw.
28

Spraw czeczesk popara rwnie czeczeska dia

spora, ktra w znacznej mierze powstaa skutkiem
dziewitnastowiecznej agresji Rosji przeciw grskimi
ludom Kaukazu. Zbierano pienidze, nabywano bron
i rekrutowano ochotnikw do oddziaw czeczeskich!
Diaspora ta jest szczeglnie liczna w Jordanii i Turcjt
Jordania zaja zdecydowanie antyrosyjskie stanowisko!
486

i Turcja zareagowaa zwikszon gotowoci do udziele

nia pomocy Czeczenom. W styczniu 1996 roku, kiedy
dziaania wojenne rozprzestrzeniy si na terytorium
frurcji, turecka opinia publiczna odniosa si przychylnie
Uo porwania przez czeczeskich emigrantw promu
itosyjskimi zakadnikami. Z pomoc przywdcw cze
czeskich rzd Turcji podj negocjacje na temat rozwilania tego kryzysu w sposb, ktry jeszcze bardziej
pogorszy i tak ju napite stosunki midzy Turcj i Rosj.
! Wypad Czeczenw do Dagestanu, reakcja Rosjan i pornie promu na pocztku 1991 roku byy dowodem, e
nie da si wykluczy ewentualnego rozszerzenia si
konfliktu, ktrego uczestnikami staliby si z jednej
Itrony Rosjanie, z drugiej za grskie ludy Kaukazu, tak
Lk to trwao przez dziesiciolecia w XIX wieku. Pnoc
ny Kaukaz to beczka prochu" - ostrzegaa w 1995 roku
gfiona Hill - konflikt w jednej republice moe si okaza
iskr, z ktrej rozgorzeje regionalna pooga, rozprzestrze
niajca si na reszt Federacji Rosyjskiej. Niewykluczone
byoby wcignicie Gruzji, Azerbejdanu, Turcji, Iranu
i zamieszkaej w tych krajach diaspory z pnocnego
Kaukazu. Jak dowioda wojna w Czeczenii, konflikt
lir tym regionie nie jest atwy do opanowania. Walki
przeniosy si na teren republik ssiadujcych z Czecze
nia". Zgodzi si z tym pewien rosyjski analityk, ktrego
[|daniem w ramach poszczeglnych krgw kulturowych
powstay nieformalne koalicje". Chrzecijaska Gruzja,
Armenia, Grny Karabach i Pnocna Osetia staj w szy| b i naprzeciw muzumaskiego Azerbejdanu, Abchazji,
Czeczenii i Inguszetii". Rosji, biorcej ju udzia w walKach w Tadykistanie, grozio ryzyko wcignicia w du
gotrwa konfrontacj ze wiatem islamu" .
I W innej wojnie kresowej midzy prawosawiem a is
lamem gwnymi uczestnikami byli walczcy o niepod
lego Ormianie z enklawy Grny Karabach oraz rzd
a

29

487

i nard Azerbejdanu. Uczestnikiem drugorzdnym b

Armenia, a trzeciorzdnymi - Rosja, Turcja i l
Bardzo wan rol odgrywaa ponadto wielka ormias^'
diaspora w Europie Zachodniej i Ameryce Pnocn
Walki zaczy si w 1988 roku przed upadkiem Zwi ^
Radzieckiego, przybray na sile w latach 1992-1993
i przycichy po wynegocjowaniu przerwania g n i
w 1994 roku. Turcy i inni muzumanie poparli Azerbej
dan, podczas gdy Rosja stana po stronie Ormian, ale
potem uya swoich wpyww wrd nich, by si p .
ciwstawi tureckim wpywom w Azerbejdanie. Wojna
ta bya zarwno najnowszym epizodem w odwiecznych
zmaganiach midzy Carstwem Rosyjskim i imperium
osmaskim o kontrol nad rejonem Morza Czarnego
i Kaukazem, jak i najnowszym stadium ostrego an
tagonizmu midzy Ormianami i Turkami, sigajcego
pocztkw XX wieku, kiedy ci drudzy dokonali masakry
tych pierwszych.
W wojnie, o ktrej mowa, Turcja konsekwentnie
wspieraa Azerbejdan i przeciwstawiaa si Ormianom.
Uznanie przez ni Azerbejdanu byo pierwszym aktem
uznania niepodlegoci byej republiki radzieckiej (nie
liczc krajw batyckich). Przez cay czas konfliktoB
dostarczaa pomocy finansowej i materialnej, szkolia
rwnie azerskich onierzy. Gdy w okresie 1991-1992
walki si nasiliy, a Ormianie szli naprzd, opanowujc
terytorium Azerbejdanu, wzburzona turecka opinia
publiczna naciskaa na rzd, by ten pomg narodowi j
pokrewnemu pod wzgldem etnicznym i religijnyrnB
Rzd Turcji obawia si jednoczenie, e przebieg wyjH
darze moe uwydatni podzia midzy chrzecijan- j
stwem a islamem, spowodowa wzmoenie poparcia*
Zachodu dla Armenii i zantagonizowa sojusznikw
Turcji w NATO. Turcja znalaza si pod klasycznym*
przeciwstawnymi naciskami, jakim poddawani s czstojB
r

r z e

488

fcugorzdni uczestnicy wojen kresowych. Rzd jej uzna

Ldnak, i w jego interesie bdzie poparcie Azerbejdanu
konfrontacja z Armeni. Nie sposb zachowa obojt
no, kiedy zabijaj naszych ziomkw" - owiadczy
pewien turecki polityk, a inny doda: Jestemy pod
jjresj. W naszych gazetach peno jest zdj przedstawia
jcych rne potwornoci. (...) Moe powinnimy jednak
feokaza Armenii, e jest w tym regionie wielka Turcja".
Prezydent Turgut zal wyrazi podobne zdanie, stwier
dzajc e Turcja powinna troszk postraszy Armeni",
(fcircja i Iran ostrzegy Ormian, e jakiekolwiek zmiany
jp-anic s niedopuszczalne. zal zablokowa dostawy
Sywnoci i innych rodkw dla Armenii przez terytorium
Ifurcji, wskutek czego zim 1992-1993 Ormianom zacz
a zagraa klska godu. Miao to rwnie i taki skutek,
e rosyjski marszaek Jewgienij Szaposznikow ostrzeg,
p Jeli druga strona [tj. Turcja] wczy si w t wojn,
znajdziemy si na skraju I I I wojny wiatowej". W rok
pniej zal nadal potrzsa szabelk: Co mog zrobi
iOrmianie, jeli kto zacznie strzela? - szydzi. - Wkro
cz do Turcji". Turcja pokae pazury" .
| . Latem i jesieni 1993 roku ofensywa ormiaska zbli
ajca si do iraskiej granicy wywoaa reakcje Turcji
;i Iranu, rywalizujcych o wpywy w Azerbejdanie
I:muzumaskich pastwach Azji rodkowej. Turcja
owiadczya, e ofensywa zagraa jej bezpieczestwu,
padaa natychmiastowego i bezwarunkowego" wyco
fania wojsk ormiaskich z terytorium Azerbejdanu
i wysaa dodatkowe siy na granic z Armeni. Podobno
Roszo tam do wymiany ognia midzy oddziaami rosyj
skimi i tureckimi. Premier Tansu Ciller oznajmia, e
postara si wypowiedzie wojn, jeli oddziay ormiar*kie wkrocz do azerbejdaskiej enklawy Nachiczewan
|P pobliu tureckiej granicy. Iran take przerzuci wojsko
^ granic z Azerbejdanem i na jego terytorium,
30

489

utrzymujc, e ma ono budowa obozy dla azersk' J

uchodcw uciekajcych przed ormiask ofensyw^
Akcja Iranu przekonaa Turkw, i mog sobie pozwoli
na dodatkowe dziaania nie wywoujc kontrposuni*
ze strony Rosji. By to rwnie dla nich dodatkowi
bodziec w rywalizacji z Iranem o roztoczenie opieki nad
Azerbejdanem. Do zagodzenia kryzysu doprowadzi
w kocu negocjacje midzy przywdcami Turcji, Arl
menii i Azerbejdanu, ktre odbyy si w Moskwie!
amerykaska presja na rzd Armenii i nacisk tegj
ostatniego na Ormian w Grnym Karabachu .
Ormianie, zamieszkujcy may, rdldowy kraj
0 ubogich zasobach naturalnych, graniczcy z wrogimi
ludami tureckimi, tradycyjnie liczyli, e chroni i c j
bd prawosawni krewniacy, Gruzja i Rosja. Zwaszcza
Rosj uznawano za opiekuczego starszego brata. Jedl
nake w momencie rozpadu Zwizku Radzieckiego
1 niepodlegociowego zrywu Ormian w Grnym Kara
bachu reim Gorbaczowa odrzuci ich dania i wysa
wojska do regionu, by wesprze lojalny, jak uwaano,
komunistyczny rzd w Baku. Po upadku Zwizku?
Radzieckiego wzgldy te ustpiy miejsca innym, o du
giej historycznej i kulturowej tradycji. Azerbejdan^
oskary wadze Rosji, e te zmieniy swe stanowisko;
o 180 stopni" i aktywnie popary chrzecijask Ar-;
menie. Tymczasem rosyjska pomoc wojskowa dla Or-;
mian zacza si ju wczeniej, w samej Armii Radziec
kiej, gdzie Ormianie uzyskiwali wysze stopnie i o wiel&
czciej byli przydzielani do jednostek bojowych ni
muzumanie. Po wybuchu wojny 336. Puk Zmechani-|
zowany armii rosyjskiej, ktry stacjonowa w Grnyni
Karabachu, odegra kluczow rol w ataku Ormian na I
miasto Chodali, gdzie podobno zmasakrowano 1000J
Azerw. W walkach bray potem udzia take rosyjskiej
oddziay specnazu. Zim 1992/93, kiedy Armenia z tru31

490

Idem wytrzymywaa skutki tureckiego embargo, przed

(cakowitym zaamaniem gospodarczym uratowa j za
strzyk miliardw rubli kredytw z Rosji". Wiosn 1993
roku oddziay rosyjskie przyczyy si do regularnych
;gil ormiaskich walczcych o utworzenie korytarza
'czcego Armeni z Grnym Karabachem. W ofensywie
*ia Karabach latem 1993 roku miaa podobno uczestni
czy rosyjska jednostka pancerna w sile 40 czogw .
;2 kolei Armenia, jak zauwaaj Hill i Jewet, miaa
ipiewiele opcji poza cisym sojuszem z Rosj. Jest od
niej uzaleniona pod wzgldem dostaw surowcw, ener
gii i ywnoci, a take obrony przed tradycyjnymi
wrogami - Azerbejdanem i Turcj. Podpisaa wszystkie
[gospodarcze i wojskowe umowy Wsplnoty Niepodleg
ych Pastw, zezwolia na stacjonowanie rosyjskich
'wojsk na swoim terytorium i zrzeka si na korzy Rosji
Szelkich roszcze do byych radzieckich aktyww" .
1 Rosyjskie poparcie dla Armenii rozszerzyo wpywy
Rosji w Azerbejdanie. W czerwcu 1993 roku nacjonalis
tyczny przywdca Abulfez Elczibej zosta w wyniku
zamachu stanu odsunity od wadzy, a jego miejsce
Zaj byy komunista, przypuszczalnie prorosyjski Gajpar Alijew. Uzna on, e trzeba zjedna sobie Rosj,
eby powstrzyma Armeni. Wbrew wczeniejszym opoJfom Azerbejdanu postanowi przystpi do WNP i ze:Zwoli na stacjonowanie wojsk rosyjskich. Otworzy
take Rosjanom drog do midzynarodowego konsor
cjum, ktre ma si zaj eksploatacj azerbejdaskich
z naftowych. Rosja w zamian za to zacza szkoli
azerskie siy zbrojne i wywara nacisk na Armeni, by
m zaprzestaa poparcia dla Ormian z Karabachu i naPonia ich do wycofania si z terytorium Azerbejdanu.
Popierajc raz jedn, raz drug stron, Rosja zdoaa
[Spowodowa okrelone skutki dla Azerbejdanu i da
;?<Jpr wpywom Iranu i Turcji w tym kraju. Udzielajc
32

33

491

poparcia Armenii, nie tylko wzmocnia swojego najbli .

szego sojusznika na Kaukazie, ale i osabia gwnych
w tym regionie muzumaskich rywali.
Oprcz Rosji gwnym rdem poparcia dla Armenii
bya wielka, bogata i wpywowa diaspora ormiaska
w Europie Zachodniej i Ameryce Pnocnej, w tym
okoo miliona Ormian w Stanach Zjednoczonych
i 450 000 we Francji. Dostarczali oni pienidzy i innych
rodkw pomagajcych przetrwa tureck blokad, kadr
dla armeskich wadz oraz ochotnikw dla armii. Ocenia
si, e w poowie lat dziewidziesitych pomoc spoecz
noci ormiaskiej w Ameryce dla rodakw w kraju
osigna warto 50-75 min dolarw rocznie. Diaspora
wywieraa take silne naciski polityczne na rzdy
pastw, w ktrych zamieszkuje. W Stanach Zjednoczo
nych najwiksze skupiska Ormian znajduj si w takich
kluczowych stanach, jak Kalifornia, Massachusetts
i New Jersey. Skoczyo si na tym, e Kongres zakaza
udzielania wszelkiej pomocy Azerbejdanowi, a Arme
nia staa si trzecim najwikszym odbiorc pomocy
amerykaskiej w przeliczeniu na jednego mieszkaca.
Armenia nie zdoaaby przetrwa bez tego wsparcia
z zagranicy, ktremu zawdzicza przydomek Izraela
Kaukazu" . Tak jak do powstania diaspory ludw
pnocnego Kaukazu przyczyniy si ataki Rosjan na
ten region w XLX wieku, tak masakry Ormian przez
Turkw na pocztku XX wieku stworzyy ormiask
diaspor, ktra z czasem umoliwia Armenii stawienie
oporu Turcji i pokonanie Azerbejdanu.
z

34

Bya Jugosawia na pocztku lat dziewidziesitych

staa si widowni najbardziej zoonego i kompletnego
zestawu wojen kresowych. Na szczeblu podstawowym
wygldao to tak, e w Chorwacji wadze i ludno
chorwacka walczyy z chorwackimi Serbami, a w Bosru
i Hercegowinie rzd boniacki walczy z boniackimi
492

1'Serbami i Chorwatami, ktrzy rwnie walczyli midzy

| sob. W roli uczestnikw drugorzdnych wystpoway
vvtadze Serbii, ktre, wspomagajc rodakw w Boni
j i Chorwacji, propagoway ide Wielkiej Serbii", a take
; wadze Chorwacji, z aspiracjami do Wielkiej Chorwai j i " , wspierajce Chorwatw w Boni. Wielkie pospolite
ruszenie cywilizacji sprawio, e grupa uczestnikw
trzeciorzdnych staa si do liczna i obejmowaa:
i - po stronie Chorwacji: Niemcy, Austri, Watykan,
inne europejskie kraje i grupy katolickie, pniej
take Stany Zjednoczone,
. - po stronie Serbw: Rosj, Grecj i inne kraje prawo
sawne,
- po stronie boniackich Muzumanw: Iran, Arabi
Saudyjsk, Turcj, Libi, midzynarodwk islami
stw i oglnie kraje islamskie.
Muzumanie w Boni otrzymywali take pomoc od
Stanw Zjednoczonych, co byo pewn anomali nie
pasujc do cywilizacyjnego wzorca popierajcych si
krajw pokrewnych. Chorwacka diaspora w Niemczech
i boniacka w Turcji pospieszyy w sukurs ojczystym
krajom. Kocioy i ugrupowania religijne dziaay ak
tywnie na rzecz wszystkich trzech stron. Na dziaania
rzdw Niemiec, Turcji, Rosji i Stanw Zjednoczonych
powany wpyw wywieray grupy nacisku i opinia pub
liczna w odnonych krajach.
c

jf Pomoc i poparcie udzielane przez drugo- i trzecio

rzdnych uczestnikw konfliktu odegray zasadnicz
rol w przebiegu wojny, a podejmowane przez nich
dziaania powstrzymujce przyczyniy si do jego zako
czenia. Rzdy Chorwacji i Serbii dostarczay broni,
rodkw materialnych, pienidzy, zapewniay schroniejPie, a czasami wysyay siy zbrojne na odsiecz rodakom
Walczcym na terenie innych republik. Serbowie, Chor
waci i Muzumanie otrzymywali znaczn pomoc od
493

cywilizacyjnych pobratymcw spoza byej Jugosawii

- skaday si na ni pienidze, bro, dostawy, ochot
nicy, szkolenie wojskowe oraz wsparcie polityczne i dyp.
lomatyczne. W podstawowej paszczynie konfliktu n i
zwizani z adnym rzdem Serbowie i Chorwaci przeja
wiali na og najbardziej skrajny nacjonalizm, byli
nieprzejednani w swych daniach i najbardziej wojow
niczy w deniu do swych celw. Rzdy Chorwacji
i Serbii, uczestnicy drugorzdni, z pocztku energicznie
wspieray walczcych rodakw, ale za spraw swych
bardziej zrnicowanych interesw odegray pniej rol
mediatorsk i hamujc. Rzdy Rosji, Niemiec i Stanw
Zjednoczonych wywieray nacisk na popierane przez
siebie strony drugorzdne, by je skoni do powcig
liwoci i kompromisu.
Rozpad Jugosawii zacz si w 1991 roku, kiedy
Sowenia i Chorwacja podjy starania o uniezalenienie
si i zwrciy si o poparcie do mocarstw zachodnio
europejskich. Reakcj Zachodu okreliy Niemcy, a na
ich reakcj z kolei wpyny w znacznym stopniu po-^
wizania katolickie. Rzd boski znalaz si pod nacis
kiem hierarchii Kocioa katolickiego, bawarskiej CSU,
bdcej partnerem koalicyjnym, Frankfurter Allgemeine Zeitung" i innych mediw. Szczeglnie bawarskie
rodki przekazu przyczyniy si do stworzenia nastrojw
spoecznych sprzyjajcych uznaniu Chorwacji. Telewi
zja bawarska - pisaa Flora Lewis - liczca si z bardzo
konserwatywnym rzdem Bawarii i silnym, pewnym,
siebie Kocioem katolickim majcym bliskie zwizki
z Kocioem w Chorwacji, odkd wojna z Serbami
rozgorzaa na dobre, nadawaa relacje na cae Niemcyy
Relacje te byy bardzo jednostronne". Rzd waha si
w kwestii uznania Chorwacji i Sowenii, ale przy tali
silnych naciskach spoecznych nie mia wikszego wy
boru. To opinia publiczna, nie rzd, optowaa za uzn 1
e

494

l e m " . Niemcy wywary z kolei presj na Uni Europejfsk, y uznaa dwa nowe niepodlege pastwa, a uzysawszy takie gwarancje, same w grudniu 1991 roku
pokonay aktu uznania, zanim uczynia to Unia. Przez
y czas konfliktu - zauway w 1995 roku pewien
Iriiemiecki uczony - Bonn uwaao Chorwacj i jej
Iprzywdc Franja Tudjmana za swego rodzaju protego
wanego niemieckiej polityki zagranicznej, ktry pomi
m o nieobliczalnego zachowania zawsze mg liczy na
konsekwentne niemieckie poparcie" .
I Austria i Wochy szybko uznay nowe pastwa, a za|faz potem za ich przykadem poszy inne kraje Zapchodu, ze Stanami Zjednoczonymi wcznie. Kluczow
Pol odegra te Watykan. Papie oznajmi, e Chor
z e j jest szacem [zachodniego] chrzecijastwa"
I pospieszy z dyplomatycznym uznaniem obu pastw,
||anim uczynia to Unia Europejska . Stolica Apos|jolska zaja wic w konflikcie wyranie okrelone
stanowisko, co miao konsekwencje w 1994 roku, kiedy
papie zaplanowa zoenie wizyt w trzech republikach.
Sprzeciw serbskiej cerkwi prawosawnej uniemoliwi
|ego wizyt w Belgradzie, poniewa za Serbowie nie
wyrazili gotowoci zapewnienia mu bezpieczestwa,
jftnulowa wizyt w Sarajewie. Uda si jednak do Za'grzebia, gdzie odda cze kardynaowi Alojziejemu
Septinaciowi, zwizanemu podczas I I wojny wiatowej
p faszystowskim reimem Chorwacji, ktry przela
dowa i mordowa Serbw, Cyganw i ydw.
D

c a

35

36

Zapewniwszy sobie uznanie swej niepodlegoci przez

jZachd, Chorwacja przystpia do rozbudowy potencjau
Wojskowego pomimo embarga ONZ, ktrym we wrzePU 1991 roku objto wszystkie republiki byej JugoPawii. Bro napywaa z europejskich krajw katolic
kich - Niemiec, Polski i Wgier, a take z krajw
latynoamerykaskich - Panamy, Chile i Boliwii. Wraz
495

z eskalacj dziaa wojennych w 1991 roku dostawy

broni hiszpaskiej, podobno w duym stopniu kontrolowane przez Opus Dei", zwikszyy si w krtkie
czasie szeciokrotnie. Wikszo docieraa prawdopo
dobnie do Lubiany i Zagrzebia. W 1993 roku Chorwacja
miaa zakupi od Niemiec i Polski kilka samolotw
typu Mig-21, za wiedz rzdw tych krajw. Do Chorwackiej Armii Obrony doczyy setki, a moe i tysice
ochotnikw z Europy Zachodniej, chorwackiej diaspory
i katolickich krajw Europy Wschodniej", chtnych do
udziau w chrzecijaskiej krucjacie przeciw serbs
kiemu komunizmowi i islamskiemu fundamentaliz
mowi". Zawodowi wojskowi z krajw zachodnich zapew
niali pomoc techniczn. Dziki temu wsparciu krajw
pokrewnych Chorwaci zdoali wzmocni swoje siy zbroj
ne i stworzy przeciwwag dla zdominowanej prze
Serbw armii jugosowiaskiej .
Elementem zachodniego poparcia dla Chorwacji byo
take przymykanie oczu na czystki etniczne, naruszenia
praw czowieka i praw wojny, za ktre Serbw regular
nie potpiano. Zachd milcza, kiedy w 1995 rok"
odbudowana armia chorwacka przypucia atak n
Serbw w Krajinie, zamieszkujcych tam od wiekw,
i setki tysicy ludzi zmusia do ucieczki do Boni
i Serbii. Chorwacja wykorzystaa take sw liczn dia
spor. Zamoni Chorwaci z Europy Zachodniej i Amery
ki finansowali zakupy broni i sprztu. Stowarzyszeni
chorwackie w Stanach Zjednoczonych staray si wywi
ra naciski na Kongres i prezydenta w imieniu swojej
ojczyzny. Szczeglnie wan rol odegraa szesettysiczj
na spoeczno chorwacka w Niemczech. Wysyajc setki
ochotnikw do armii chorwackiej, chorwackie spoeca
noci w Kanadzie, Stanach Zjednoczonych, AustralJ
i Niemczech mobilizoway si do obrony ojczystegl
kraju, ktry wieo uzyska niepodlego" .
37

38

496

I W 1994 roku Stany Zjednoczone przyczyy si do

rozbudowie chorwackich si zbrojnych. Igfjnorujc nagminne amanie przez Chorwatw embarga
IpNZ na dostawy broni, Amerykanie zapewniali im
|szkolenie wojskowe, oddelegowali take wysokich rang
Emerytowanych generaw jako doradcw. Rzdy USA
i Niemiec day zielone wiato dla chorwackiej ofensywy
|ha Krajin w 1995 roku. Amerykascy doradcy wojskowi
|jczestniczyli w planowaniu tego ataku przeprowadzofmego w amerykaskim styu. Wedug rde chorwac$kich, wykorzystano take materiay wywiadowcze
ijz amerykaskich satelitw szpiegowskich. Chorwacja
[Staa si naszym de facto sojusznikiem strategicznym",
lowiadczy pewien urzdnik departamentu stanu. Twier
dzono, e taki rozwj wydarze by wynikiem dugo
falowej kalkulacji, zgodnie z ktr region ten zostanie
adominowany przez dwie lokalne potgi - jedn z siepzib w Zagrzebiu, drug w Belgradzie, jedn zwizan
jic Waszyngtonem, drug z blokiem sowiaskim cig
ncym si a do Moskwy" .

Ipornocy w

3<J

W trakcie dziaa wojennych w Jugosawii wiat

tprawosawny jednomylnie pospieszy na pomoc Serbii.
iRosyjscy nacjonalici, oficerowie, czonkowie parla
mentu i hierarchia cerkwi prawosawnej nie kryli po
parcia dla Serbii, pogardy dla boniackich Turkw"
|.krytyki pod adresem zachodniego i natowskiego imjjperializmu. Nacjonalici w Rosji i Serbii wsplnie dziajt&li, by pobudza w obu krajach sprzeciw wobec za
chodniego nowego adu wiatowego". Nastroje te
W znaczniej mierze udzieliy si ludnoci Rosji. Na
przykad 60 procent mieszkacw Moskwy byo prze| i w nalotom lotnictwa NATO latem 1995 roku. RoWskie ugrupowania nacjonalistyczne z powodzeniem
fekrutoway modych Rosjan w kilku wikszych miaPach do walki za spraw sowiaskiego braterstwa".
497

Podobno co najmniej tysic Rosjan, wraz z ochotnik atY J

z Rumunii i Grecji, zacigno si do armii serbski a
by walczy z tak zwanymi katolickimi faszystami
i islamskimi bojowcami". W 1992 roku donoszono J
w Boni walczy rosyjska jednostka w kozackich mur!
durach". W 1995 roku Rosjanie suyli w elitarnych
jednostkach armii serbskiej. Jak podawa raport ONZJ
Rosjanie i Grecy uczestniczyli w serbskim ataku j
stref bezpieczestwa ONZ w rejonie Zepy .
40

Nie baczc na embargo, prawosawni przyjaciele Serl

bii zaopatrywali j w potrzebn bro i sprzt. N i
pocztku 1993 roku rosyjskie struktury wojskowe i w j l
wiadowcze miay sprzeda Serbom czogi T-55, anty!
rakiety i rakiety przeciwlotnicze cznej wartoci 300=
min dolarw. Do Serbii udali si podobno rosyjscjl
technicy wojskowi, by obsugiwa ten sprzt i szkoli
Serbw w jego obsudze. Serbia nabywaa bro take od
innych krajw prawosawnych. Najgorliwszymi" dcl
stawcami byy Rumunia i Bugaria, swj wkad wniosa
te Ukraina. Ponadto rosyjskie oddziay si pokojowych:
we wschodniej Sawonii przekazyway Serbom zaopa
trzenie ONZ, uatwiay ruchy serbskich wojsk i poma*i
gay zdobywa b r o .
41

Pomimo sankcji ekonomicznych Serbia cakiem nie^j

le dawaa sobie rad. Paliwo i inne towary przemycanej
na wielk skal z Timisoary. Organizowali to funkl
cjonariusze rzdu rumuskiego. Przemyt szed take
z Albanii, organizowany najpierw przez firmy woskiej
a nastpnie greckie, za cichym przyzwoleniem rzdu!
greckiego. Dostawy ywnoci, chemikaliw, komputej
rw i innych towarw z Grecji napyway do Serbii
przez Macedoni, t sam drog eksportowano w porowj
nywalnych ilociach serbskie towary . Uwodzicielski!
urok dolara w poczeniu z sympati dla kraju kulturo!
wo pokrewnego sprawi, e ogoszone przez ONZ sank*
42

498

| j ekonomiczne wobec Serbii stay si pomiewiskiem,

|odobnie jak embargo na dostawy broni do wszystkich
byy c n jugosowiaskich republik.
| przez cay czas trwania dziaa wojennych w Jugo
sawii rzd Grecji dystansowa si od rodkw przyj|jrch przez zachodnich czonkw NATO, sprzeciwia
wojskowym dziaaniom NATO w Boni, popiera Serbw
La forum Narodw Zjednoczonych i wywiera naciski
pa rzd amerykaski, by doprowadzi do zniesienia
sankcji gospodarczych przeciw Serbii. W 1994 roku
jpremier Andreas Papandreu, podkrelajc znaczenie
zwizkw prawosawia z Serbi, publicznie zaatakowa
Watykan, Niemcy i Uni Europejsk za pospieszne
uznanie Sowenii i Chorwacji pod koniec 1991 r o k u .
1 Borys Jelcyn, jako przywdca pastwa bdcego ucze
stnikiem trzeciorzdnym, znajdowa si pod przeciw
stawnymi naciskami. Z jednej strony pragn utrzyma
'' rozwin korzystne, dobre stosunki z Zachodem,
2 drugiej - pomc Serbom i wytrci argumenty poli
tycznej opozycji, ktra nieustannie oskaraa go o ule
ganie naciskom Zachodu. W kocu te ostatnie wzgldy
przewayy i Rosja czsto i konsekwentnie udzielaa
Serbom poparcia dyplomatycznego. W 1993 i 1995 roku
rzd Rosji stanowczo si sprzeciwi zaostrzeniu sankcji
(ekonomicznych wobec Serbii, a parlament prawie jed
nomylnie gosowa za zniesieniem sankcji dotychcza
sowych. Rosja naciskaa take, by cilej przestrzegano
embarga na dostawy broni dla muzumanw i by za
stosowano sankcje ekonomiczne wobec Chorwacji.
m grudniu 1993 zaapelowaa o zagodzenie sankcji, by
mc zaopatrzy Serbi w gaz ziemny na zim. Propozy|ja ta zostaa zablokowana przez Stany Zjednoczone
I Wielk Brytani. W 1994 i ponownie w 1995 roku
Itanowczo si sprzeciwia nalotom NATO na pozycje
(Serbw boniackich. Rosyjska Duma w 1995 roku prawie
e

43

499

jednogonie potpia bombardowania i zadaa dym

ministra spraw zagranicznych Andrieja Kozyriewa^
niedostateczn obron narodowych interesw Rosji ^
Bakanach. W tym samym roku Rosja oskarya NATO
o dopuszczanie si ludobjstwa" na Serbach, a prezy
dent Jelcyn zagrozi, e kontynuowanie nalotw bardzo
zaszkodzi wsppracy Rosji z Zachodem, wcznie z je'
uczestnictwem w Partnerstwie dla Pokoju. Jak moe
my zawiera umow z NATO, skoro NATO bombarduje
Serbw?" - pyta. Zachd najwyraniej stosowa podwj
n miar: Jak to jest, e kiedy atakuj muzumanie, nie
podejmuje si przeciwko nim adnej akcji? To samo
dotyczy Chorwatw" . Rosja sprzeciwiaa si konse
kwentnie prbom zawieszenia embarga na dostawy
broni do byych republik Jugosawii, ktrego skutki
odczuwali przede wszystkim boniaccy muzumanie.
Systematycznie podejmowaa prby jego zaostrzenia.
Na rozmaite inne sposoby wykorzystywaa do obrony
serbskich interesw swoj pozycj w ONZ i wszdzie
indziej. W grudniu 1994 roku zawetowaa zgoszon
przez kraje muzumaskie rezolucj Rady Bezpiecze
stwa ONZ, majc zakaza dostaw paliwa z Serbii dla
Serbw w Boni i Chorwacji. W kwietniu tego roku
zablokowaa rezolucj ONZ potpiajc Serbw za czyst
ki etniczne. Nie dopucia take, by obywatel ktrego
z pastw NATO zosta oskarycielem z ramienia ONZ
w procesach o zbrodnie wojenne, bo mgby by uprze
dzony do Serbw. Sprzeciwia si postawieniu woj
skowego dowdcy Serbw boniackich Ratka Mladicia
przed Midzynarodowym Trybunaem i zaproponowaa
mu azyl . We wrzeniu 1993 roku powstrzymaa przeduenie mandatu dwudziestodwutysicznego kontyn
gentu si pokojowych ONZ w byej Jugosawii. Latem
1995 roku wyrazia sprzeciw wobec rezolucji Rady
Bezpieczestwa o wysaniu dodatkowego kontyngentu

44

45

500

|r sile

12 000 onierzy (ale jej nie zawetowaa) i ostro

ijjrytykowaa zarwno chorwack ofensyw przeciw
Ijerbom w Krajinie, jak i rzdy zachodnie, ktre nie
potrafiy podj w tej sprawie odpowiednich dziaa,
i Najszerszy zasig przybrao cywilizacyjne pospolite
aszenie w wiecie islamu na rzecz boniackich Muzu
manw, ono te okazao si najbardziej skuteczne.
Sprawa boniacka zyskaa w krajach muzumaskich
Szerok popularno, pomoc dla Boniakw napywaa
irozmaitych, prywatnych i publicznych, rde. Rzdy,
Iwiaszcza Iranu i Arabii Saudyjskiej, przecigay si
pidzy sob w dostarczaniu pomocy i uzyskiwaniu
^wizanych z tym wpyww. Wczyli si wszyscy: sunnici i szyici, fundamentalici i ludzie wieccy, kraje
Ijarabskie i niearabskie od Maroka po Malezj. Przejawy
poparcia dla Boniakw byy rozmaite: od pomocy
Humanitarnej (w tym 90 min dolarw zebranych w 1995
roku w Arabii Saudyjskiej) poprzez wsparcie dyploma
tyczne, ogromn pomoc wojskow po akty przemocy,
w rodzaju zamordowania w Algierii w 1993 roku przez
islamskich ekstremistw dwunastu Chorwatw w od
wet za masakrowanie naszych muzumaskich braci,
ktrym podrzyna si garda w Boni" . Wszystko to
wywaro duy wpyw na przebieg wojny. Miao zasad
nicze znaczenie dla przetrwania pastwa boniackiego
odbicia terytoriw zawadnitych przez Serbw, ktrzy
idnosili z pocztku walne zwycistwa. Przyczynio si
BP islamizacji spoeczestwa boniackiego i utosamie
nia si boniackich Muzumanw ze wiatow wsplnot
Islamsk. Skonio te Stany Zjednoczone do przychyl
nego ustosunkowania si do boniackich potrzeb.
| l Rzdy pastw muzumaskich, kady z osobna
'Wszystkie razem, wci powtarzay, e solidaryzuj si
j p wspwyznawcami w Boni. W 1992 roku inicjatyw
(pi w swoje rce Iran, okrelajc wojn jako konflikt
46

501

religijny z serbskimi chrzecijanami, ktrzy dopuszcz J

si ludobjstwa na boniackich Muzumanach. Zdani ^
Fouada Ajami, Iran opaci sobie z gry w d z i c z n ^
pastwa boniackiego", tworzc pewien wzorzec d l
innych muzumaskich mocarstw, takich jak Turcja
i Arabia Saudyjska, i skaniajc je do pjcia w j
lady. Na apel Iranu spraw zaja si Organizacja
Konferencji Islamskiej, tworzc lobby na rzecz Boni
w Organizacji Narodw Zjednoczonych. W sierpniu 1999
roku delegaci pastw islamskich potpili na forum
Zgromadzenia Oglnego ONZ domniemane ludobj
stwo. Turcja w imieniu OKI zgosia projekt rezolucji
wzywajcej do interwencji zbrojnej na mocy Art. 7 Karty
Narodw Zjednoczonych. Kraje muzumaskie ustaliy
na pocztek roku 1993 ostateczny dla Zachodu termin
podjcia dziaa na rzecz ochrony boniackich Muzu
manw. Po upywie tego terminu miayby woln rk
w kwestii dostarczania im broni. W maju 1993 roku OKI
ostro skrytykowaa opracowany przez pastwa zachod
nie i Rosj plan, ktry przewidywa utworzenie bez
piecznych stref schronienia dla Muzumanw i monito
rowanie granicy z Serbi, ale nie byo w nim mowy
a

e g 0

0 interwencji zbrojnej. OKI zadaa zniesienia embarga

na dostawy broni, uycia siy przeciw cikiej broni
Serbw, aktywnego patrolowania serbskiej granicy
1 wczenia kontyngentw z krajw muzumaskich
w skad si pokojowych. W nastpnym miesicu, pomH
mo sprzeciww Zachodu i Rosji, OKI zdoaa przefor
sowa na Midzynarodowej Konferencji Praw Czowieka
rezolucj potpiajc serbsk i chorwack agresj i wzy
wajc do zniesienia embarga. W lipcu 1993 roku, ku
pewnemu zakopotaniu Zachodu, Organizacja zgosia,
e jest gotowa odda do dyspozycji ONZ osiemnastotysiczny kontyngent si pokojowych, w ktrego skad
wchodziliby onierze z Iranu, Turcji, Malezji, Tunezji,
502

ipakistanu i Bangladeszu. Stany Zjednoczone nie zgoIziy si na udzia Iranu, a Serbowie wyrazili energiczny
'sprzeciw wobec obecnoci Turkw. Ci ostatni przybyli
'jednak do Boni latem 1994 roku, a w roku 1995 oddziay
UNPROFOR liczyy ju 25 000 onierzy, w tym 7000
I Turcji, Pakistanu, Malezji, Indonezji i Bangladeszu.
W sierpniu 1993 roku delegacja OKI pod przewodnic}Wem ministra spraw zagranicznych Turcji staraa si
wywrze nacisk na Butrosa Butrosa-Ghaliego i Warrena
Christophera, by ci poparli natychmiastowe naloty si
flATO celem uchronienia Boniakw przez serbskimi
atakami. Zachd tej akcji nie podj, co miao spowodo|vva powane napicie w stosunkach midzy Turcj
ja jej sojusznikami z NATO .
I; Premierzy Turcji i Pakistanu zoyli nastpnie w Sa
rajewie wizyt szeroko rozpropagowan w mediach,
piaa ona da dramatyczny wyraz trosce muzumanw
B i o s ich wspwyznawcw. OKI ponownie zadaa
!fmilitarnej pomocy dla Boniakw. Kiedy latem 1995
roku okazao si, e Zachd nie jest w stanie obroni
'stref bezpieczestwa przed serbskimi atakami, Turcja
zgodzia si udzieli Boni takiej pomocy oraz zapewni
szkolenie boniackim oddziaom, Malezja zobowizaa
jsi do sprzedania im broni, naruszajc w ten sposb
imbargo ONZ, a Zjednoczone Emiraty Arabskie obie
cay dostarczy funduszy na cele wojskowe i huma
nitarne. W sierpniu 1995 roku ministrowie spraw zapranicznych dziewiciu krajw OKI ogosili, e
pnbargo ONZ jest niewane, a we wrzeniu 52 pastwa
Izonkowskie zgodziy si na dostawy broni i pomoc
tospodarcz dla Boni.
47

I ' Chocia adna inna sprawa nie spotkaa si w wiep e islamu z rwnie jednomylnym poparciem, los
loniackich Muzumanw wywoa szczeglne reakcje
W Turcji. Bonia praktycznie do 1878, a teoretycznie
503

do 1908 roku wchodzia w skad imperium osmaskiego

Boniaccy imigranci i uchodcy stanowi okoo 5 p "
cent ludnoci Turcji. Sympatia dla sprawy boniacki '
i gniew z powodu nieudolnoci Zachodu, ktry j
potrafi ochroni Muzumanw, byy wrd Turkw po. \
wszechne, a opozycyjna islamska Partia Dobrobytu wy-B
korzystywaa te nastroje przeciwko rzdowi. Czonkowie 1
wadz podkrelali z kolei szczeglne obowizki TurcjjB
wobec wszystkich muzumanw na Bakanach, a rzd
nieustannie naciska na ONZ, by podjto interwencj
zbrojn w celu ochrony boniackich muzumanw .
Najwiksze znaczenie miaa niewtpliwie wojskowa
pomoc ummy dla wspwyznawcw w Boni: b r o l
pienidze na zakup broni, szkolenie wojskowe, ochotJ
nicy. Natychmiast po rozpoczciu dziaa wojennych I
rzd boniacki zaprosi mudahedinw. Liczba ochotnikw miaa wynie 4000, a wic wicej ni cudzoziem- i
cw walczcych po stronie Serbw lub Chorwatw. I
Przybyy midzy innymi jednostki iraskich Stranikw
Rewolucji i wielu weteranw z Afganistanu. Byli wrd
nich Pakistaczycy, Turcy, Iraczycy, Algierczycy, Sau- |
dyjczycy, Egipcjanie i Sudaczycy, a take albascy i
i tureccy gastarbeiterzy z Niemiec, Austrii i Szwajcarii. I
Wielu ochotnikw byo sponsorowanych przez saudyj
skie organizacje religijne. Na samym pocztku wojny i
w 1992 roku zgino dwudziestu kilku Saudyjczykw. 1
wiatowe Zgromadzenie Modziey Muzumaskiej
przewiozo rannych bojownikw samolotami na leczenie 1
do Diddy. Jesieni tego roku zjawili si partyzanci 1
z szyickiej libaskiej organizacji Hezbollah, by szkoli !
armi boniack. Ich miejsce zajli nastpnie irascy!
Stranicy Rewolucji. Wiosn 1994 roku zachodnie r d a !
wywiadowcze poday, e czterystuosobowy oddzia teJBJ
formacji organizuje ekstremistyczne grupy partyzanc- |
kie i terrorystyczne. Jak stwierdzi pewien amerykaski )
ro

48

504

picjel, Dla Iraczykw jest to sposb na dostanie si

po mikkiego podbrzusza Europy". Wedug rde ONZ,
"iudahedini przeszkolili 3000-5000 Boniakw dla speJjyalnych brygad islamistw. Wadze Boni uyway
|udahedinw do akcji terrorystycznych, nielegalnych
I jako oddziaw szturmowych", cho jednostki te czsto
^daway si we znaki miejscowej ludnoci i stwarzay
^nne problemy. Porozumienia z Dayton zobowizay
Iwszystkich cudzoziemcw biorcych udzia w walkach
ido opuszczenia Boni, ale rzd tego kraju umoliwi
fbzci z nich pozostanie, przyznajc im obywatelstwo,
i iraskich Stranikw Rewolucji rejestrujc jako praipownikw pomocy spoecznej. Rzd boniacki bardzo
jwiele zawdzicza tym grupom, szczeglnie Iraczykom"
| ostrzega na pocztku 1996 roku pewien amerykaski
fpolityk. Dowid, e nie jest w stanie si im przeciw
stawi. Za dwanacie miesicy nas ju tu nie bdzie, ale
mudahedini maj zamiar zosta" .
fc Bogate pastwa ummy, z Arabi Saudyjsk i Iranem
na czele, wniosy ogromny wkad finansowy w rozwj
pihtarnego potencjau Boni. W 1992 roku w pierwszych
miesicach wojny rzd saudyjski i rda prywatne
(dostarczyy Boniakom pomocy wartoci 150 min dola
rw, rzekomo na cele humanitarne, wiadomo byo
fednak powszechnie, e fundusze te wykorzystano gw
cie na cele wojskowe. W cigu dwch pierwszych lat
pojny Boniacy mieli otrzyma bro wartoci 160 min
polarw. W latach 1993-1995 dostali jeszcze od Saudyjtfizykw 300 min dolarw na bro i 500 min na tak
fewane cele humanitarne. Znacznej pomocy wojskowej
pdziela te Iran - zdaniem amerykaskich osobistoci
jjbficjalnych wydawa setki milionw dolarw rocznie na
|>ro dla Boniakw. Inny raport podaje, e 80-90
procent nakadw na bro o cznej wartoci 2 mld
dolarw, jakie napyno do Boni w pierwszych latach
49

505

dziaa wojennych, trafio w rce Muzumanw. D z i j J

tym zastrzykom finansowym Boniacy mogli zakupitysice ton broni. W jednej z przechwyconych dostaw
byo 4000 karabinw i milion sztuk amunicji, w inn
11000 karabinw, 30 modzierzy i 750000 sztuk amun/
cji, a w jeszcze innej rakiety ziemia-ziemia, amunicja
jeepy i pistolety. Wszystkie pochodziy z Iranu, czyli od
gwnego dostawcy, ale Turcja i Malezja nie pozostaway
w tyle. Cz broni przybywaa drog powietrzn bezpo- J
rednio do Boni, ale wikszo przesyano przez Chor-1
wacj - najpierw samolotami do Zagrzebia, a potem
drog ldow albo drog morsk do Splitu lub innych
portw chorwackich, a dalej drog ldow. W zamian za
umoliwianie tych dostaw Chorwaci dostawali cz
broni (podobno jedn trzeci), a majc na wzgldzie, e
kiedy bd moe walczy z Boniakami, nie pozwalali
na transport czogw i cikiej artylerii przez swoje ,1
terytorium .
Dziki pienidzom, ochotnikom, instruktorom i broni
z Iranu, Arabii Saudyjskiej, Turcji i innych krajw
muzumaskich Boniacy zmienili swoje ofermowate"
wojsko w niele wyposaon, kompetentn armi. Zim
1994 roku zagraniczni obserwatorzy donosili, e jej
organizacja i skuteczno na polu walki niezmiernie si
poprawiy . Korzystajc z nowego potencjau militar
nego Boniacy zerwali rozejm i przypucili udan ofen
syw, najpierw przeciw milicjom chorwackim, a pniej,
wiosn, przeciwko Serbom. Jesieni 1994 roku boniacki j
Pity Korpus wyruszy ze strefy bezpieczestwa ONZ
w Bihaciu i odepchn siy serbskie. Byo to najwiksze,
jak dotd, boniackie zwycistwo, dziki ktremu ode
brano Serbom spore poacie terytorium. Serbw ograni
czao embargo naoone przez prezydenta Miloevicia.
W marcu 1995 roku armia boniacka znowu zerwaa
rozejm i poczynia znaczne postpy w rejonie Tuzli,
1

50

51

506

przechodzc w czerwcu do ofensywy wok Sarajewa,

pomoc muzumaskich pobratymcw okazaa si nie
zbdnym i decydujcym czynnikiem, ktry umoliwi
iwadzom Boni tak zmian ukadu militarnego.
I Wojna w Boni bya wojn cywilizacji. Trzej gwni
uczestnicy wywodzili si z trzech rnych krgw kultu
rowych i wyznawali odmienne religie. Skad uczestni
kw drugo- i trzeciorzdnych, z jednym wyjtkiem,
odzwierciedla model cywilizacyjny. Pastwa i organiza
cje muzumaskie jak jeden m stany po stronie
boniackich Muzumanw przeciw Chorwatom i Ser
bom. Kraje i organizacje prawosawne popary Serbw
przeciw Chorwatom i Muzumanom. Rzdy i elity Zacho
du popary Chorwatw, wobec Serbw zajy postaw
karcc, a wobec Muzumanw obojtn lub pen obaw.
W miar przeduania si wojny pogbiay si podziay
i nienawici midzy walczcymi grupami i umacniaa
Ich tosamo religijna i cywilizacyjna. Dotyczyo to
zwaszcza Muzumanw. Z wojny w Boni pyn nast
pujce oglne nauki: po pierwsze, gwni uczestnicy
konfliktw na liniach granicznych mog liczy na po
moc, nieraz bardzo znaczn, ze strony cywilizacyjnych
pobratymcw. Po drugie, pomoc ta moe wydatnie
wpyn na przebieg wojny. Po trzecie, rzdy i ludy
jednej cywilizacji nie bd przelewa krwi ani wydawa
pienidzy, by pomc ludziom z innego krgu kulturowe
go walczcym na froncie wojny kresowej.
Odstpstwem od tego cywilizacyjnego wzorca okazay
si Stany Zjednoczone, ktrych przywdcy w swych
wystpieniach opowiadali si po stronie Muzumanw.
W praktyce jednak pomoc amerykaska bya ograniBbna. Administracja Clintona zgodzia si na uycie
Imerykaskiego lotnictwa, ale nie wyrazia zgody na
Wprowadzenie si ldowych do ochrony stref bezpiecze-.
stwa. Bya za zniesieniem embarga na dostawy broni.
507

W tej ostatniej kwestii nie wywieraa powaniej szych

naciskw na swoich sojusznikw, ale przymykaa ok
na iraskie transporty broni dla Boniakw i napija
saudyjskich pienidzy na jej zakup. W 1994 roku p . 1
staa domaga si przestrzegania embarga . StanyB
Zjednoczone zantagonizoway w ten sposb swoich
sojusznikw i spowodoway powany - tak przynajmniej
uwaano - kryzys w NATO. Po podpisaniu ukadw
w Dayton Stany Zjednoczone zgodziy si wsppraco- I
wa z Arabi Saudyjsk i innymi krajami muzuman- i
skimi przy szkoleniu i wyposaaniu boniackich si
zbrojnych. Powstaje wic pytanie: dlaczego podczas 1
wojny i po jej zakoczeniu Stany jako jedyny kraj
wyamay si z cywilizacyjnego szablonu, jako jedyne 1
pastwo niemuzumaskie popieray interesy Muzumanw boniackich i wraz z krajami muzumaskimi
dziaay na ich rzecz? Jak wyjani t anomali?
Mona przypuci, e w istocie rzeczy nie bya to
anomalia, ale dokadnie przemylana cywilizacyjna
Realpolitik. Stajc po stronie boniackich Muzumanw
i proponujc - bez powodzenia - zniesienie embarga,
Stany Zjednoczone staray si ograniczy wpywy fundamentalistycznych krajw islamskich, jak Iran i Arabia
Saudyjska, wrd wieckich jak dotd i zorientowanych
na Europ Boniakw. Jeeli jednak kierowa nimi taki
motyw, to dlaczego godziy si na irask i saudyjsk
pomoc i nie podjy bardziej zdecydowanych krokw
w celu zniesienia embarga, co uprawomocnioby pomoc
zachodni? Dlaczego amerykascy politycy nie ostrze
gali publicznie przed niebezpieczestwem islamskiego
fundamentalizmu na Bakanach? Istnieje i inne wy
tumaczenie dla tego postpowania: ot rzd StanoW
Zjednoczonych znalaz si pod presj swoich przyjacio
w wiecie muzumaskim, zwaszcza Turcji i Arabu
Saudyjskiej, i spenia ich yczenia, by zachowa dobrJ
0

r z e

52

508

igtosunki. U podstaw tych stosunkw ley jednak zbieIfto interesw, ktre nie maj nic wsplnego z Boni
h trudno przypuszcza, by zaszkodzio im powstrzymanie
M Amerykanw od pomocy temu krajowi. Taka wersja
jbie wyjania rwnie cichego przyzwolenia Ameryka
n w na wielkie dostawy iraskiej broni dla Boni,
i przecie w tym samym czasie Stany Zjednoczone regu
larnie cieray si z Iranem na innych frontach, a Arabia
Saudyjska rywalizowaa z nim o wpywy w Boni.
O ile wzgldy cywilizacyjnej Realpolitik mogy odegra
pewn rol w ksztatowaniu amerykaskiego stanowiska,
0 tyle wydaje si, ze w wikszym stopniu wpyny na to
ton czynniki. Amerykanie chc w kadym zagranicz
nym konflikcie zidentyfikowa siy dobra i za i sprzymie
rzy si z tymi pierwszymi. Okruciestwa popeniane
przez Serbw na pocztku wojny utrwaliy ich obraz jako
pdych chopakw", ktrzy morduj niewinnych ludzi
i ; dopuszczaj si ludobjstwa, Boniakom natomiast
udao si rozpropagowa swj wizerunek jako bezradnych
ofiar. W trakcie wojny prasa amerykaska mao uwagi
powicaa czystkom etnicznym dokonywanym przez
^Chorwatw i Muzumanw oraz zbrodniom wojennym,
naruszaniu rozejmu i atakom na strefy bezpieczestv, a,
jakich dopuszczaa si armia boniacka. Boniacy stali si
dla Amerykanw, wedug okrelenia Rebeki West, ulu
bionym narodem bakaskim, niewinnym i cierpicym,
bdcym zawsze ofiar masakr, nigdy za sprawc" .
53

1 Elity amerykaskie byy przychylnie usposobione do

Boniakw take i z powodu swego przywizania do
!dei kraju wielokulturowego, a na samym pocztku
Wojny rzd Boni skutecznie propagowa taki obraz.
Przez ca wojn polityka amerykaska z uporem trzy
maa si wizji wieloetnicznej Boni, cho boniaccy
Serbowie i Chorwaci w znacznej wikszoci j odrzucali.
Chocia utworzenie pastwa wieloetnicznego byo
509

w sposb oczywisty niemoliwe jeli, jak wierzyli Arrte '

rykanie, jedna grupa etniczna dopuszczaa si ludobj"
stwa na drugiej, elity Stanw Zjednoczonych jako poj
czyy w swych umysach te wykluczajce si nawzajem]
wizje, z czego wynika powszechna sympatia dla sprawy
boniackiej. Amerykaski idealizm, moralizm, humani
taryzm, naiwno i nieznajomo Bakanw zrodziy
sympati dla Boni i wrogo wobec Serbw. Rwnocze-1
nie, poniewa w Boni Amerykanie nie mieli adnych;
istotnych interesw dotyczcych bezpieczestwa, nie
byo te zwizkw kulturowych, rzd USA nie mi
powodu, by jako wydatniej pomaga Boniakom - wy-j
starczyo, e pozwoli Iraczykom i Saudyjczykom na
ich dozbrajanie. Nie chcc dostrzec prawdziwego obrazuj
tej wojny, rzd amerykaski zrazi sobie sojusznikw,
spowodowa przeduenie dziaa wojennych i przyczy
ni si do stworzenia na Bakanach pastwa muzuma
skiego bdcego pod silnymi wpywami Iranu. Skoczy-i
o si tym, e Boniacy gorzko si rozczarowali postaw,
Stanw Zjednoczonych, ktre wiele mwiy, ale maaj
daway, bardzo s natomiast wdziczni swoim muzu
maskim pobratymcom, ktrzy pospieszyli z pienidzmi
i dostawami broni niezbdnymi im do przetrwania
i odniesienia zwycistwa na polu walki.
Bonia to nasza Hiszpania" - stwierdzi Bernard-:
-Henri Levy, z czym zgodzi si saudyjski komentator;;
Wojna w Boni i Hercegowinie staa si emocjonalnym
odpowiednikiem walki z faszyzmem podczas hiszpajj
skiej wojny domowej. Tych, ktrzy tam polegli, uwaa
si za mczennikw spieszcych na ratunek muzul
maskim braciom" . Cakiem stosowne porwnanie|
W epoce cywilizacji Bonia jest Hiszpani dla kadego*
Hiszpaska wojna domowa bya starciem systemowa
politycznych i ideologii, wojna w Boni toczya si^
midzy cywilizacjami i religiami. Demokraci, komunis ;
54

510

| | faszyci spieszyli do Hiszpanii, by walczy u boku

Igwych ideologicznych braci, rzdy demokratyczne, ko rnunistyczne i faszystowskie (te dziaay najaktywniej)
[dostarczay pomocy. Podczas dziaa wojennych w Jugo
sawii nastpia podobna wielka mobilizacja pomocy
U zewntrz, ze strony chrzecijan zachodnich, chrze
cijan prawosawnych i muzumanw, wspierajcych
igwych cywilizacyjnych pobratymcw. Gwne mocar
stwa krgu prawosawnego, islamskiego i zachodniego
Itaangaoway si gboko. Wojna w Hiszpanii zako
czya si raz na zawsze po czterech latach zwycistwem
fai frankistowskich. Wojny midzy wsplnotami religijIShymi na Bakanach mog zosta zawieszone, nawet na
|aki czas zahamowane, ale nikt nie odniesie ostatecz
nego zwycistwa, a brak zwycistwa znaczy, e nie
pdzie koca. Hiszpaska wojna domowa bya prelul i u m I I wojny wiatowej. Wojna w Boni to jeszcze
|eden krwawy epizod w nieustajcym starciu cywilizacji.

WSTRZYMYWANIE WOJEN KRESOWYCH

lyKada wojna musi si skoczy" - powiada mdro
potoczna. Czy dotyczy to wojen kresowych? Tak i nie.
|Przemoc na linii rozgraniczajcej cywilizacje moe si
| a jaki czas zatrzyma, ale rzadko wygasa raz na
zawsze. W wojnach kresowych mamy czste rozejmy,
Jj>kresy przerwania ognia, zawieszenia broni, ale nie ma
Wszechstronnych traktatw pokojowych rozwizujcych
podstawowe kwestie polityczne. To ustaj, to znw wy
buchaj, poniewa u ich podstawy le gbokie konflikv dotyczce trwaych antagonizmw midzy grupami
lalecymi do rnych cywilizacji. Konflikty te z kolei
Wynikaj z geograficznego ssiedztwa, odmiennoci re''gii i kultur, odrbnych struktur spoecznych oraz
511

historycznych wspomnie obu spoecznoci. Na p

i
strzeni wiekw mog one ulec ewolucji i zdarza si, J
konflikt wygasa. Bywa te i tak, e konflikt zostaje
wyeliminowany szybko i brutalnie, jeli jedna grup
dokona eksterminacji drugiej. Jeli jednak ani to,
tamto si nie zdarzy, konflikt trwa, a przemoc od czasu
do czasu daje zna o sobie. Wojny kresowe wybuchaj
z przerwami, konflikty kresowe nigdy si nie kocz.
Nawet tymczasowe przerwanie wojny kresowej zaley;
przewanie od dwch rzeczy. Pierwsza to wyczerpanie
gwnych uczestnikw. Przychodzi taki moment, kiedy
ofiary id w dziesitki tysicy, uchodcy - w setki tysicy,j
a miasta - Bejrut, Grony, Vukovar - le w ruinie, ludzie
zaczynaj krzycze to szalestwo, do ju tego", rady
kaom po obu stronach nie udaje si ju mobilizowa
gniewu ludu, negocjacje, ktre przez wiele lat bezproduk
tywnie dreptay w miejscu, teraz oywaj, a umiarkowani
umacniaj sw pozycj i dochodz do jakiego porozu
mienia w kwestii przerwania rzezi. Wiosn 1994 roku
okazao si, e szecioletnia wojna o Grny Karabach
wyczerpaa" zarwno Ormian, jak i Azerw, zgodzili siej
wic na rozejm. Podobnie byo jesieni 1995 rokJ
w Boni, gdzie owiadczono, e wszystkie strony sal
wyczerpane" i zmaterializoway si porozumienia z Day
ton . Takie okresy zatrzymania dziaa wojennych maja*
jednak t waciwo, e same si ograniczaj. ObJ
stronom daj okazj do odpoczynku i odbudowania
zasobw. I kiedy jedna z nich dostrzee dogodn okazj,
wojna zostaje wznowiona.
r z e

a n i

Bezporednich negocjacji midzy samymi tylko podtawowymi stronami, a mediacja stron nie zaintereso
wanych rzadko odnosi skutki. Stronom podstawowym
jiezwykle trudno zasi do stou rokowa i prowadzi
itonstruktywne rozmowy majce na celu jak form
Rozerwania ognia, dzieli je bowiem dystans kulturowy,
pasilenie nienawici i wiea pami o stosowanej
wzajem wobec siebie przemocy. Podstawowe kwestie
polityczne - kto ma kontrolowa czyje terytorium wraz
z ludnoci i na jakich prawach - s stale aktualne, co
Ijiie pozwala osign porozumienia w bardziej ograni
czonych sprawach.
I Konflikty midzy krajami lub grupami nalecymi
Bo jednej kultury bywaj niekiedy rozwizywane dziki
..mediacji nie zainteresowanej strony trzeciej, ktra te
naley do tego krgu kulturowego, ma w nim uznan
pozycj, i dlatego strony konfliktu ufaj, e znajdzie
rozwizanie oparte na zasadach tej kultury. Papie
irngi si podj skutecznej mediacji w sporze granicz
onym midzy Argentyn i Chile. W konfliktach midzy
grupami nalecymi do rnych cywilizacji nie ma
jednak nie zainteresowanych stron. Niezwykle trudno
.(znale osobisto, instytucj czy pastwo, do ktrych
fobie strony miayby zaufanie. Potencjalny mediator

55

By udao si osign tymczasowe przerwanie dziaa

wojennych, musi take uaktywni si drugi czynniki
a mianowicie zaangaowanie si stron nie bdcycBj
podstawowymi uczestnikami, ktre maj interes w zb eniu walczcych i stawiaj sobie taki cel. Wojny kresoj
we prawie nigdy nie zostaj zawieszone w drodzi
512

I I kadym wypadku naley albo do jednej ze skonflik

towanych cywilizacji, albo do trzeciej, o jeszcze innej
pulturze i interesach, co budzi nieufno obu stron
konfliktu. Ani Czeczeni i Rosjanie, ani Tamilowie i Synalezi nie zwrc si do papiea. Organizacje midzy
narodowe tez na ogl zawodz, nie s bowiem w stanie
Irzuci stronom znaczcych kosztw ani zaoferowa
pn znaczniejszych korzyci.
Wojnom na pograniczach cywilizacji nie kad kresu
hie zainteresowane osobistoci, grupy czy organizacje,
ale zainteresowane strony drugo- i trzeciorzdne, ktre
;

513

spiesz na pomoc swoim pobratymcom i maj moliw ii

zarwno wynegocjowania porozumie z ich odpowied
nikami, jak i przekonania krajw pokrewnych do k
ceptacji tych porozumie. To prawda, e ich wspierajc"
obecno nasila i przedua wojn, ale jest take nie,
zbdnym, cho niewystarczajcym warunkiem jej o g .
niczenia i powstrzymania. Drugorzdni i trzeciorzdni
uczestnicy nie chc si na og znale na pierwsze!
linii frontu, prbuj wic utrzyma wojn pod kontrol]
Maj te interesy bardziej zrnicowane ni uczestnicy!
bezporedni, skoncentrowani wycznie na wojnie. Ob3
chodz ich ywo inne kwestie dotyczce wzajemnych
relacji, i dlatego w pewnym momencie dochodz przewanie do wniosku, e w ich interesie ley przerwanie
dziaa wojennych. Rozporzdzaj rodkami nacisku
na swoich pobratymcw, bo przecie przyszli im z pol
moc. Czonkowie pospolitego ruszenia graj wic inne
role: mityguj walczcych i hamuj dziaania zbrojne.
Wojny, w ktrych nie ma drugorzdnych i trzecio
rzdnych uczestnikw, raczej nie gro tak eskalacj:
jak inne, ale trudniej je zahamowa. Podobnie jest
z wojnami midzy grupami nalecymi do krgw
kulturowych, ktre nie maj pastw-orodkw. Szcze
glnych problemw przysparzaj takie wojny midzy
cywilizacyjne, w ktrych mamy do czynienia z rebeli
wewntrz istniejcego ju pastwa, a do mobilizacji
krajw pokrewnych nie dochodzi. Jeli wojna trwa przez
jaki czas, dania powstacw staj si na og coraz
bardziej wygrowane - nie wystarcza autonomia, doma
gaj si penej niepodlegoci, na co rzd si nie zgadza.
Wadze daj przewanie, eby powstacy zoyli bro,
co ma by pierwszym krokiem do przerwania walk.
Powstacy odmawiaj. Rzd, czemu skdind trudno
si dziwi, nie wyraa zgody na wtrcanie si obcych
w co, co uwaa za czysto wewntrzny problem z udziaem
a

ra

514

leementw przestpczych". Takie postawienie sprawy

L^alnia take inne pastwa od angaowania si w konflikt
L tak byo w wypadku mocarstw zachodnich i Czeczenii.
| problemy staj si zoone, kiedy cywilizacje uwikane
I r konflikt nie maj silnych orodkw. Na przykad wojna
; Sudanie, ktra zacza si w 1956 roku, zostaa
torzerwana w roku 1972, kiedy strony byy ju wyczerpa
ne, a wiatowa Rada Kociow wraz z Oglnoafrykask
Rad Kociow wynegocjoway porozumienie z Addis
beby, przyznajce autonomi poudniowemu SudanoWi- Byo to praktycznie jedyne tego rodzaju osignicie
'pozarzdowych organizacji midzynarodowych. Jednak
i e w dziesi lat pniej rzd wypowiedzia porozumiepe, wojna zostaa wznowiona, powstacy wysunli dalej
jdce dania, wadze usztywniy swoj pozycj i nie
udao si wynegocjowa nowego wstrzymania walk. Ani
iW wiecie arabskim, ani w Afryce nie ma pastw-orodkw, w ktrych interesie byoby wywarcie nacisku
ba strony konfliktu. Bezskuteczne okazay si wysiki
mediacyjne Jimmy'ego Cartera i rnych przywdcw
afrykaskich, a take starania komitetu pastw Afryki
Wschodniej, skadajcego si z Kenii, Erytrei, Ugandy
i Etiopii. Stany Zjednoczone, ktrych stosunki z Suda
nem s bardzo antagonistyczne, nie mogy podj bezpo
rednich dziaa, nie mogy take zwrci si do Iranu,
SJraku czy Libii, pastw bliskich Sudanowi. Ograniczyy
si z koniecznoci do skorzystania z usug Arabii Saudyj
skiej, ale jej wpyw na Sudan te by ograniczony .
w

56

Rokowania dotyczce przerwania ognia posuwaj

si na og tak daleko, do jakiego stopnia istnieje
Wzgldnie rwnolege i rwne zaangaowanie stron
I drugo-, i trzeciorzdnych po obu stronach. Jednake
h pewnych okolicznociach jedno pastwo bdce o
rodkiem cywilizacji moe si okaza na tyle silne,
e doprowadzi do wstrzymania wojny. W 1992 roku
515

Organizacja Bezpieczestwa i Wsppracy w Euro J

(OBWE) podja prb mediacji w wojnie ormiask
-azerskiej. Powoano komisj - tak zwan Grup Mislt
- z udziaem podstawowych, drugorzdnych i trzeci
rzdnych stron konfliktu (Ormian z Grnego Karab j
chu, Armenii, Azerbejdanu, Rosji, Turcji) oraz Francjij
Niemiec, Woch, Szwecji, Republiki Czeskiej, Biaoru!
i Stanw Zjednoczonych. Z wyjtkiem Stanw ZjednoJ
czonych i Francji, gdzie yje znaczna ormiaska diaspr>|
ra, pozostae kraje nie miay interesu w zakoczeniu!
wojny ani prawie adnych lub adnych moliwoci
dziaania w tym kierunku. Kiedy dwie strony trzecio!
rzdne, Rosja i Turcja, wraz ze Stanami Zjednoczonymi
opracoway pewien plan, Ormianie z Grnego Karaba
chu go odrzucili. Rosja zainicjowaa jednak niezalenie!
dug seri negocjacji midzy Armeni i Azerbejda
nem. Odbyy si one w Moskwie, stworzyy alternatyw
dla Grupy Miskiej (...) przez co wysiki spoecznoci
midzynarodowej poszy na marne" . W kocu, kiedy!
walczce strony byy ju wyczerpane, a Rosjanie zagwa
rantowali poparcie Iranu dla negocjacji, ich wysiki
doprowadziy do osignicia porozumienia o przerwa-?
niu ognia. Rosja i Iran, jako strony drugorzdne, wsp-i
pracoway take przy negocjowaniu zawieszenia broni:
w Tadykistanie, co si od czasu do czasu udawao.
57

Rosja pozostanie obecna na Zakaukaziu i bdzie

w stanie wymusza zawieszenie broni, ktremu pat
ronowaa, dopki bdzie miaa w tym interes. Cakiem!
inaczej wyglda sytuacja Stanw Zjednoczonych w o d |
niesieniu do Boni. Umowy z Dayton oparto na propo^
zycjach przedstawionych przez Grup Kontaktow za-3
interesowanych pastw-orodkw (Niemcy, WielkaJ
Brytania, Francja, Rosja i Stany Zjednoczone), ale adnaj
inna strona trzeciorzdna nie bya szczeglnie zaan-j
gazowana w opracowywanie ostatecznego porozumienia!
516

E dwie z trzech gwnych walczcych stron znalazy si na

harginesie negocjacji. Wprowadzenie porozumienia w ycie jest zadaniem si NATO zdominowanych przez AmeryHfcanw. Jeli Stany Zjednoczone wycofaj swoje oddziay
K Boni, to ani adne z mocarstw europejskich, ani Rosja,
K i e bd miay bodcw, by porozumienie realizowa,
wadze Boni, Serbowie i Chorwaci bd mieli wszelkie
B o d c e do wznowienia walk, kiedy tylko odpoczn,
Bpzdy Serbii i Chorwacji kusi bdzie okazja do urzeczy
wistnienia marze o Wielkiej Serbii i Wielkiej Chorwacji.
I Robert Putnam zwrci uwag na to, do jakiego
stopnia negocjacje midzy pastwami s gr na dwch
poziomach": dyplomaci prowadz rwnoczenie rokowa
nia z elektoratem w swoim kraju i ze swoimi odpowied
nikami z innego kraju. Podobn analiz przeprowadzi
HHuntington, ukazujc, jak zwolennicy reform w autory
tarnym rzdzie, ktrzy negocjuj demokratyczne prze
miany z umiarkowanymi przedstawicielami opozycji,
musz jednoczenie prowadzi rokowania albo ciera
si z twardogowymi reprezentantami wadzy, a umiar
kowani opozycjonici maj taki sam problem ze swoimi
radykaami58. W takich grach na dwch poziomach
pczestnicz co najmniej cztery strony, midzy ktrymi
Hpchodz trzy, a czsto i cztery relacje. Zoona wojna
Kresowa jest jednak gr na trzech poziomach, z udziaHem co najmniej szeciu stron, relacji jest za co naj
mniej siedem (patrz wykres 11.1). Relacje poziome,
poprzez lini dzielc cywilizacje, zachodz midzy
parami uczestnikw podstawowych, drugorzdnych
Btrzeciorzdnych. Relacje pionowe maj miejsce w obr
bie kadej cywilizacji midzy stronami na rnych
Boziomach. Aby w takiej pelnomodelowej" wojnie
osign przerwanie walk, musz by przewanie spei| nione nastpujce przesanki:
a

517

- aktywne zaangaowanie stron drugo- i trze'

rzdnych;
- wynegocjowanie przez strony trzeciorzdne ogl]
nych warunkw zakoczenia walk;
- zastosowanie przez strony trzeciorzdne taktyk
bicza i marchewki, by nakoni strony drugorzdne
do przyjcia tych warunkw i wywarcia nacisku na
walczcych;
1

- wycofanie poparcia, i w istocie zdrada walczcych

przez strony drugorzdne;
- w wyniku takiej presji strony walczce przyjmuj
wynegocjowane warunki, od ktrych, rzecz jasna
odstpi, kiedy uznaj, e ley to w ich interesie.
Na proces pokojowy w Boni zoyy si wszystkie te
elementy. Wysiki na rzecz porozumienia podejmowane
przez pojedynczych aktorw sceny midzynarodowej,
Stany Zjednoczone, Rosj i Uni Europejsk, byy
wyjtkowo bezskuteczne. Mocarstwa zachodnie nie mia
y ochoty na wczenie Rosji jako penoprawnego part
nera w tym procesie. Rosjanie ywo protestowali przeciw
ich eliminowaniu, powoujc si na swoje historyczne
zwizki z Serbami, a take na fakt, e Rosja ma bardziej
ywotne interesy na Bakanach ni jakiekolwiek inne
mocarstwo. Rosja dopominaa si penego uczestnictwa
w dziaaniach na rzecz rozwizania konfliktu i stanow
czo potpiaa amerykaskie tendencje do dyktowania
wasnych warunkw". W lutym 1994 roku stao si
jasne, e Rosjan trzeba wczy. NATO, bez konsultacji
z Rosj, wystosowao do boniackich Serbw ultimatum,
domagajc si, by wycofali cik bro z okolic Saraje
wa, i groc im atakami lotniczymi. Serbowie si sprze
ciwili i zanosio si na zbrojn konfrontacj z NATO.
Jelcyn ostrzega: Niektrzy prbuj rozwizywa kwe
sti Boni bez udziau Rosji. Nie pozwolimy na to". Rzd
518

Losyjski przej inicjatyw i namwi Serbw do wyco

fania broni, obiecujc, e Rosja wyle w rejon Sarajewa
[oddziay si pokojowych. To posunicie dyplomatyczne
zapobiego eskalacji przemocy i ukazao Zachodowi, e
teosja jest w stanie wpyn na Serbw. Dziki niemu
rosyjskie oddziay znalazy si w samym centrum spor
nego obszaru midzy boniackimi Muzumanami i Ser
bami . Manewr ten pozwoli Rosji skutecznie zreali
zowa swoje roszczenia do rwnego partnerstwa"
Z Zachodem w kwestii Boni.
I Tymczasem w kwietniu NATO znw wydao polecenie
zbombardowania pozycji serbskich bez konsultacji z Ro
sj. Wywoao to bardzo negatywne reakcje wrd wszyst
kich si politycznych Rosji i umocnio nacjonalistyczn
opozycj wrog Jelcynowi i Kozyriewowi. Natychmiast
ho tym mocarstwa z trzeciego rzdu - Wielka Brytania,
iFrancja, Niemcy, Rosja i Stany Zjednoczone - utworzyy
kjrup Kontaktow z zadaniem opracowania planu ure
gulowania konfliktu. W czerwcu 1994 roku grupa przed
stawia przygotowany plan, ktry przyznawa 51 procent
[terytorium Boni federacji muzumasko-chorwackiej,
f 49 procent Serbom boniackim. Sta si on podstaw
aporozumienia z Dayton. W nastpnym roku trzeba byo
fopracowa odpowiednie procedury dotyczce udziau
iisi rosyjskich w realizacji ukadw z Dayton.
59

Porozumienia zawierane midzy stronami trzeciorzdmymi musz zosta sprzedane" aktorom z drugiego
i pierwszego rzdu. Jak si wyrazi rosyjski dyplomata
Witalij Czurkin, Amerykanie musz wywrze nacisk na
[Boniakw, Niemcy na Chorwatw, a Rosjanie na Serp w . W pierwszych stadiach wojny jugosowiaskiej
ptosja poczynia bardzo due ustpstwo, godzc si na
|Sankcje ekonomiczne przeciw Serbii. Jako kraj pokrewny,
p o ktrego Serbowie mogli mie zaufanie, Rosja potrafia
[itake od czasu do czasu hamowa ich zapdy i wywiera
5 9

519

nacisk, skaniajc do przyjcia kompromisu, ktry w i

nym wypadku by odrzucili. Na przykad w 1995 roku
Rosja i Grecja interwenioway u Serbw boniackich by
uzyska zwolnienie holenderskich onierzy si pokojo
wych wzitych jako zakadnikw. Zdarzao si jednak e
boniaccy Serbowie odstpowali od porozumie zawar
tych pod rosyjskim naciskiem, stawiajc Rosj w trudnej
sytuacji. Na przykad w kwietniu 1994 roku Rosjanie
wymogli na Serbach, e ci zaprzestan atakw na Gra
de, ale Serbowie zerwali pniej porozumienie. Rosjanie
wpadli w furi. Pewien rosyjski dyplomata stwierdzi, e
Serbowie oszaleli na punkcie wojny". Jelcyn oznajmi
stanowczo, e przywdztwo Serbw musi wypeni
zobowizania zoone Rosji", a Rosja wycofaa sprzeciw
wobec nalotw si NATO na pozycje serbskie .
Niemcy i inne pastwa zachodnie, popierajce i umac
niajce Chorwacj, byy rwnie w stanie wpywa na
ni hamujco. Prezydentowi Tudjmanowi bardzo zale
ao, by jego katolicki kraj zosta uznany za europejski
i przyjty do europejskich organizacji. Mocarstwa za
chodnie wykorzystyway zarwno swoje dyplomatyczne,
ekonomiczne i wojskowe poparcie dla Chorwacji, jak
i chorwackie pragnienie przyczenia si do klubu", by
nakania Tudjmana do rnych kompromisw. W mar
cu 1995 roku dano mu do zrozumienia, e jeli chce
przyczy si do Zachodu, musi pozwoli siom ONZ
(UNPROFOR) na stacjonowanie w Krajinie. Przycze
nie si do Zachodu byo dla Tudjmana bardzo wane
- stwierdzi pewien europejski dyplomata - nie chce, by
pozostawiono go sam na sam z Serbami i Rosjanami"
Przywdca Chorwacji zosta take ostrzeony, e ma
powstrzyma czystki etniczne po zdobyciu przez jego
oddziay Krajiny i innych terenw zamieszkanych przez
Serbw i nie rozszerza ofensywy na Wschodni Sawo
ni. Powiedziano poza tym Chorwatom, e jeli nie
n

60

520

jstworz federacji razem z muzumanami, drzwi ZaIchodu na zawsze pozostan przed nimi zamknite", jak
igi wyrazi jeden z amerykaskich politykw . Niemcy,
';bdc gwnym zagranicznym rdem finansowej poimocy dla Chorwacji, mogli wywiera szczeglnie silny
Iwpyw. Dziki bliskim stosunkom Stanw ZjednoczoInych z Chorwacj udao si zapobiec, przynajmniej
|w 1995 roku, wcieleniu w ycie pragnie Tudjmana,
Iktrym czsto dawa wyraz, a mianowicie podziau Boni
i Hercegowiny midzy Chorwacj i Serbi.
W odrnieniu od Rosji i Niemiec, Stanw Zjednoczo
nych nie czyy z ich boniackim podopiecznym adne
Wizi kulturowe, dlatego trudno im byo wywiera na
iMuzumanw nacisk i skania ich do kompromisu.
Ponadto, nie liczc retoryki, jedyn pomoc, jakiej Stany
udzielay Boniakom byo przymykanie oka na naruszataiie embarga przez Iran i inne pastwa muzumaskie.
Skutek by taki, e boniaccy Muzumanie czuli coraz
f wiksz wdziczno wobec szerszej islamskiej wsplnopy i coraz bardziej si z ni identyfikowali. Jednoczenie
|zarzucali Stanom Zjednoczonym stosowanie podwjnej
.moralnoci", poniewa Amerykanie nie odparli agresji
fprzeciw nim rwnie stanowczo, jak inwazji na Kuwejt.
|TO strojenie si w szaty ofiary jeszcze bardziej utrudniao
Stanom Zjednoczonym wywieranie jakichkolwiek nacis
kw. Muzumanie boniaccy mogli wic odrzuca propo
zycje pokojowe, rozbudowywa z pomoc muzuma
skich przyjaci swj potencja militarny, a w kocu
przejli inicjatyw i odzyskali znaczne poacie utracone
go przedtem terytorium.
81

Wrd stron walczcych na pierwszej linii wystpuje

silny opr wobec kompromisw. Podczas wojny na
Zakaukaziu skrajnie nacjonalistyczna Ormiaska Fe
deracja Rewolucyjna (Dasznacy), bardzo silna wrd
ormiaskiej diaspory, opanowaa Grny Karabach,
521

odrzucia turecko-rosyjsko-amerykask propozycj p

kojow z maja 1993 roku przyjt przez rzdy Armenii
i Azerbejdanu, przeprowadzia ofensywy zbrojne, ktre
wywoay oskarenia o dokonywanie czystek etnicznych
zagroziy rozszerzeniem si wojny i doprowadziy do
pogorszenia stosunkw z bardziej umiarkowanym rz
dem Armenii. Sukces ofensywy Ormian z Grnego
Karabachu przysporzy kopotw Armenii, ktrej zalea
o na poprawie stosunkw z Turcj i Iranem, by uzupe
ni braki ywnoci i energii bdce wynikiem wojny
i tureckiej blokady. Im lepiej ukadaj si sprawy
w Grnym Karabachu, tym trudniej dla Erewanu" - sko
mentowa zachodni dyplomata . Armeski prezydent
Lewon Ter-Petrossian, podobnie jak prezydent Jelcyn,
musia doprowadzi do rwnowagi midzy naciskami
nacjonalistw w gremiach ustawodawczych a interesami
szerszej polityki zagranicznej. Pod koniec 1994 roku jego
rzd zakaza dziaalnoci partii Dasznakw w Armenii.
Boniaccy Serbowie i Chorwaci, podobnie jak Or
mianie z Grnego Karabachu, zajli nieprzejednane
stanowisko. Skutek by taki, e wadze Serbii i Chor
wacji, na ktre wywierano presj, by pomogy w procesie
pokojowym, zaczy mie kopoty ze swoimi pobratym
cami w Boni. Mniej powane okazay si problemy
z Chorwatami, ktrzy, przynajmniej formalnie, zgodzili
si na federacj z Muzumanami. Natomiast konflikt
midzy prezydentem Miloeviciem i przywdc Serbw
boniackich Radovanem Karadiciem, pogbiany przez
osobiste animozje, narasta coraz bardziej i sta si
kwesti publiczn. W sierpniu 1994 roku Karadi
odrzuci plan pokojowy przyjty przez Miloevicia. Rzd
Serbii, ktremu zaleao na zniesieniu sankcji, ogosi,
e przerywa wszelk wymian handlow z Serbami
boniackimi, z wyjtkiem dostaw ywnoci i lekarstw.
ONZ zagodzia w zamian sankcje wobec Serbii. W na0

62

522

stpnym roku Miloevi pozwoli armii chorwackiej na

wysiedlenie Serbw z Krajiny, a siom chorwackim
i muzumaskim na zepchnicie ich z powrotem do
poudniowo-zachodniej Boni. Uzgodni take z Tudjmanem, e zezwoli na stopniowy powrt zajtej przez
Serbw Wschodniej Sawonii pod kontrol chorwack.
Za zgod wielkich mocarstw doprowadzi" nastpnie
Serbw boniackich na rokowania w Dayton, wcielajc
ich w skad swojej delegacji.
Dziaania Miloevicia doprowadziy do zakoczenia
sankcji ONZ wobec Serbii. Zyskay mu take ostron
aprobat nieco zdziwionej spoecznoci midzynarodo
wej. Agresywny podegacz wojenny z 1992 roku, zwolen
nik Wielkiej Serbii, nacjonalista dokonujcy czystek
etnicznych, sta si w 1995 roku dziaaczem na rzecz
pokoju. Wielu Serbw uznao go jednak za zdrajc. By
w Belgradzie ostro krytykowany przez serbskich nacjo
nalistw i hierarchw cerkwi prawosawnej, a Serbowie
ffi Krajiny i Boni oskaryli go o zdrad. Powtarzali, rzecz
jasna, zarzuty, z jakimi spotka si rzd Izraela ze strony
osadnikw ydowskich na Zachodnim Brzegu z powodu
zawarcia porozumienia z OWP. Zdrada pobratymcw to
cena, jak si paci za pokj w wojnie kresowej.
Wyczerpanie wojn oraz zachty i naciski stron trze
ciorzdnych wymuszaj zmiany na tych z drugiego
i pierwszego szeregu. Umiarkowani zajmuj miejsce
ekstremistw albo ekstremici, jak Miloevi, dochodz
do wniosku, e w ich interesie ley zajcie umiar
kowanej postawy. Czynic to jednak ponosz pewne
ryzyko. Ludzie uwaani za zdrajcw budz o wiele
wicej nienawici ni wrogowie. Przywdcw muzu
manw z Kaszmiru, Czeczenw i Syngalezw ze Sri
Lanki spotka los Sadata i Rabina, poniewa zdradzili
Spraw i prbowali ukada si z wrogiem numer jeden.
W1914 roku serbski nacjonalista zastrzeli austriackiego
523

arcyksicia. Po Dayton celem jego zamachu byby

najprawdopodobniej Slobodan Miloevi.
Porozumienie w sprawie przerwania wojny kresowej
okazuje si skuteczne, choby na jaki czas, o tyle, o i l
odzwierciedla lokalny ukad si midzy gwnymi strona
mi konfliktu oraz interesy stron drugo- i trzeciorzdnych
Podzia terytorium Boni na 51 i 49 procent nie mgby
doj do skutku w 1994 roku, kiedy Serbowie kontrolo
wali 70 procent kraju. Stao si to moliwe, gdy ofensywa
Muzumanw i Chorwatw ograniczya serbsk kontrol
do mniej wicej poowy. Procesowi pokojowemu pomog
y take czystki etniczne, wskutek ktrych Serbowie
zostali zredukowani do 3 procent ludnoci Chorwacji,
a w Boni przedstawiciele wszystkich trzech grup zostali
przemoc lub dobrowolnie rozdzieleni. Strony drugoi trzeciorzdne (s nimi czsto pastwa-orodki cywiliza
cji) musz mie ponadto konkretne interesy dotyczce
bezpieczestwa albo interesy wsplne, by mc pat
ronowa skutecznemu rozwizaniu. Same walczce
strony nie s w stanie zatrzyma wojny kresowej.
Przerywanie takich wojen i zapobieganie ich przekszta
ceniu si w konflikty globalne zaley przede wszystkim
od interesw i dziaa pastw-orodkw gwnych cywili
zacji wiata. Wojna kresowa rodzi si od dou i wydobywa
na powierzchni, pokj na kresach przenika z gry w d.
e

Przypisy
1

Roy Licklider, The Conseuences of Negotiated Settlements in Civil Wars,

1945-93, American Political Science Review", 89 (wrzesie 1995), s. 685.
Patrz Barry R. Posen, The Security Dilemma and Ethnic Conflict, wMichael E . Brown (red.), Ethnic Conflict and International Security,
Princeton University Press, Princeton 1993, s. 103-124.

524

Roland Dannreuther, Creating New States in Central Asia, International

Institute for Strategie Studies/Brassey's, Adelphi Paper No. 288, marzec
1994, s. 30-31; Dodjoni Atovullo, cytowany w: Urszula Doroszewska
The Forgotten War: What Really Happened in Tajikistan, Uncaptive
Minds", 6 (jesie 1993), s. 33.
Economist", 26 sierpnia 1995, s. 43; 20 stycznia 1996, s. 21.
Boston Globe", 8 listopada 1993, s. 2; Brian Murray, Peace in the Caucasus:
Multi-Ethnic Stability in Dagestan, Central Asian Survey", 13 (nr 4,1994)
s. 514-515; New York Times", 11 listopada 1991, S. A7; 17 grudnia 1994, S. 7;
Boston Globe", 7 wrzenia 1994, s. 16; 17 grudnia 1994, S. 1 i n.
Raju G.C. Thomas, Secessionist Movements in South Asia, Survival",
36 (lato 1994), 99-101, 109; Stefan Wagstyl, Kashmiri Conflict Destroys
a 'Paradise', Financial Times", 23-24 padziernika 1993, S. 3.
Alija Izetbegovic, The Islamie Declaration (1991), S. 23, 33.
New York Times", 4 lutego 1995, s. 4; 15 czerwca 1995, S. A12; 16 czerw
ca 1995, s. A12.
Economist", 20 stycznia 1996, s. 21; New York Times", 4 lutego 1995, S. 4.
Stojan Obradovic, Tuzla: The Last Oasis, Uncaptive Minds", 7 (je
sie/zima 1994), s. 12-13.
Fiona Hill, Russia s Tinderbox: Conflict in the North Caucasus and Its
Implications for the Futur of the Russian Federation, Harvard University, John F. Kennedy School of Government, Strengthening Democratic
Institutions Project, wrzesie 1995, s. 104.
New York Times", 6 grudnia 1994, s. A3.
Patrz Mojzes, Yugoslavian Infemo, rozdz. 7, The Religious Component
in Wars; Denitch, Ethnic Nationalism: The Tragic Death ofYugoslavia,
s. 29-30, 72-73, 131-133; New York Times", 17 wrzenia 1992, S. A14;
Misha Glenny, Carnage in Bonia, for Starters, New York Times", 29
lipca 1993, s. A23.
New York Times", 13 maja 1995, s. A3; 7 listopada 1993, S. E4; 13 marca
1994, s. E3; Borys Jelcyn, cytowany w: Barnett R. Rubin, The Fragmentotion of Tajikistan, Survival", 35 (zima 1993-94), S. 86.
New York Times", 7 marca 1994, s. 1; 26 padziernika 1995, S. A25;
24 wrzenia 1995, s. E3; Stanley Jeyaraja Tambiah, Sri Lanka: Ethnic
Fratricide and the Dismantling of Democracy, University of Chicago
Press, Chicago 1986, s. 19.
Khalid Duran, cytowany w: Richard H. Schultz, Jr., William J . Olson,
Ethnic and Religious Conflict: Emerging Threat to US Security, National
Strategy Information Center, Washington, S. 25.
Khaching Tololyan, The Impact of Diasporas in US Foreign Policy, w:
Robert L. Pfaltzgraff, Jr., Richard H. Shultz, Jr. (red.), Ethnic Conflict
and Regional Inslability: Implications for US Policy and Army Roles
and Missions, Strategie Studies Institute, US Army War College, Carlisle
Barracks 1994, s. 156.
New York Times", 25 czerwca 1994, S. A6; 7 sierpnia 1994, S. A9;
Economist", 31 padziernika 1992, s. 38; 19 sierpnia 1995, S. 32; Boston
Globe", 16 maja 1994, s. 12; 3 kwietnia 1995, s. 12.
,Jconomist", 27 lutego 1988, s. 25; 8 kwietnia 1995, S. 34; David C. Rapoport,
The Role of External Forces in Supporting Ethno-Religious Conflict,
w:Pfaltzgraff, Shultz, Ethnic Conflict and Regional Instability, s. 64.

525

2 0

Rapoport, External Forces, s. 66; New York Times", 19 lipca 1992, 3. j

Carolyn Fluehr-Lobban, Protracted dvii War in the Sudan: It Futur'
as a Multi-Religious, Multi-Ethnic State, Fletcher Forum of Worlri
Affairs", 16 (lato 1992), s. 73.
Steven R. Weisman, Sri Lanka: A Nation Disintegrates, New York '
Times Magazine", 13 grudnia 1987, s. 85.
New York Times", 29 kwietnia 1984, s. 6; 19 czerwca 1995, s. A3; 24
wrzenia 1995, s. 9; Economist", 11 czerwca 1988, s. 38; 26 sierpnia
1995, s. 29; 20 maja 1995, s. 35; 4 listopada 1995, s. 39.
Barnett Rubin, Fragmentation of Tajikistan, s. 84, 88; New York
Times", 29 lipca 1993, s. 11; Boston Globe", 4 sierpnia 1993, s. 4
W sprawie przebiegu wojny w Tadykistanie opieraem si gwnie na
pracy Barnetta R. Rubina, The Fragmentation of Tajikistan, Survival"
35 (zima 1993-94), s. 71-91; Patrz te Roland Dannreuther, Creating
New States in Central Asia, International Institute for Strategie Studies
Adelphi Paper No. 288, marzec 1994; Hafizulla Emadi, State, IdeoJogy,'
and Islamie Resurgence in Tajikistan, Central Asian Survey", 13 (nr 4,
1994), s. 565-574, oraz relacje prasowe.
Urszula Doroszewska, Caucasus Wars, Uncaptive Minds", 7 (zima-wiosna 1994), s. 86,
Economist", 28 listopada 1992, s. 58; Hill, Russias Tinderbox, s. 50.
Moscow Times", 20 stycznia 1995, s. 4; Hill, Russias Tinderbox, s. 90.
Economist", 14 stycznia 1995, s. 43.; New York Times"; 21 grudnia
1994, s. A18; 23 grudnia 1994, s. Al, A10; 3 stycznia 1995, s. 1; 1 kwietnia
1995, s. 3; 11 grudnia 1995, s. A6; Vicken Cheterian, Chechnya and the
Transcaucasian Republics, Swiss Review of World Affairs", luty 1995,
s. 10-11; Boston Globe", 5 stycznia 1995, s. 1 i n.; 12 sierpnia 1995, s. 2.
Vera Tolz, Moscoui and Russia 's Ethnic Republics in the Wake of Chechnya,
Center for Strategie and International Studies, Post-Soviet Prospects",
3 (padziernik 1995), 2; New York Times", 20 grudnia 1994, s. A14.
Hill, Russias Tinderbox, s. 4; Dmitry Temin, Decision Time for Russia,
Moscow Times", 3 lutego 1995, s. 8.
New York Times", 7 marca 1992, s. 3; 24 maja 1992, s. 7; Boston
Globe", 5 lutego 1993, s. 1; Bahri Yilmaz, Turkeys New Role in Inter
national Politics, ,Aussenpolitik", 45 (stycze 1994), s. 95; Boston
Globe", 7 kwietnia 1993, s. 2.
Boston Globe", 4 wrzenia 1993, s. 2; 5 wrzenia 1993, s. 2; 26 wrzenia
1993, s. 7; New York Times"; 4 wrzenia 1993, s. 5; 5 wrzenia 1993,
s. 19; 10 wrzenia 1993, s. A3.
New York Times", 12 lutego 1993, s. A3; 8 marca 1992, s. 20; 5 kwietnia
1993, s. A7; 15 kwietnia 1993, s. A9; Thomas Goltz, Letterfrom Eurasia:
Russias Hidden Hand, Foreign Policy", 92 (jesie 1993), s. 298-104;
Hill, Jewett, Bacfc in the USSR, s. 15
Fiona Hill, Pamela Jewett, Bacfc in tfie USSR: Russias Interoentwn m
the Internat Affairs of the Former Somet Republics and the Implications
for the United States Policy Toward Russia, Harvard University, John
F. Kennedy School of Government, Strengthening Democratic In
stitutions Project, stycze 1994, s. 10.
New York Times", 22 maja 1992, s. A29; 4 sierpnia 1993, s. A3; 10 h P
1994, s. E4; Boston Globe", 25 grudnia 1993, s. 18; 23 kwietnia 1995, s. 1.
s

2 1

2 2

2 3

2 4

2 5

2 6

27

ca

526

Flora Lewis, Bettueen TV and the Bakan War, New Perspectives

Quarterly", 11 (lato 1994), s. 47; Hanns W. Maull, Germany in the
Yugoslav Crisis, Survival", 37 (zima 1995-96), s. 112; Wolfgang Krieger,
Toward a Gaullist Germany? Some Lessons from the Yugoslav Csis
World Policy Journal", 11 (wiosna 1994), s. 31-32.
Misha Glenny, Yugoslama: The Great Fali, New York Review of
Books", 23 marca 1993, s. 61; Pierre Behar, Central Europ: The New
Lines ofFracture, Geopolitiue", 39 (jesie 1994), s. 44.
Pierre Behar, Centra! Europ and the Balkans Today: Strengths and
Weaknesses, Geopolitiue", 35 (jesie 1991), s. 33; New York Times",
23 wrzenia 1993, s. A9; Washington Post", 13 lutego 1993, S. 16; Janusz
Bugajski, The Joy ofWar, Post-Soviet Prospects", Center for Strategie
and International Studies, 18 marca 1993, s. 4.
Dov Ronen, The Origins of Ethnic Conflict: Lessons from Yugoslavia,
Australia National University, Research School of Pacific Studies,'
Working Paper No. 155, listopad 1994, s. 23-24; Bugajski, Joy ofWar, S. 3!
New York Times", 1 sierpnia 1995, s. A6; 28 padziernika 1995, S. 1, 5;
5 sierpnia 1995, s. 4; Economist", 11 listopada 1995, s. 48-49.
Boston Globe", 4 stycznia 1993, s. 5; 9 lutego 1993, s. 6; 8 wrzenia 1995
s. 7; 30 listopada 1995, s. 13; New York Times", 18 wrzenia 1995, S. A6;
22 czerwca 1993, s. A23; Janusz Bugajski, Joy ofWar, s. 4.
Boston Globe", 1 marca 1993, s. 4; 21 lutego 1993, s. 11; 5 grudnia 1993
s. 30; Times" (Londyn), 2 marca 1993, s. 14; Washington Post", 6 lis
topada 1995, s. A15.
New York Times", 2 kwietnia 1995, s. 10; 30 kwietnia 1995, s. 4; 30 lipca
1995, s. 8; 19 listopada 1995, s. E3.
New York Times", 9 lutego 1994, s. A12; 10 lutego 1994, s. Al; 7 czerwca
1995, s. Al; Boston Globe", 9 grudnia 1993, s. 25; Europa Times", maj
1994, s. 6; Andreas Papandreu, Europ Tums Left, New Perspectives
Quarterly", 11 (zima 1994), s. 53.
New York Times", 10 wrzenia 1995, s. 12; 13 wrzenia 1995, s. A l i ; 18
wrzenia 1995, s. A6; Boston Globe", 8 wrzenia 1995, s. 2; 12 wrzenia
1995, s. 1; 10 wrzenia 1995, s. 28.
Boston Globe", 16 grudnia 1995, s. 8; New York Times", 9 lipca 1994, S. 2.
Margaret Blunden, Insecuty on Europes Southem Flank, Survival",
36 (lato 1994), 145; New York Times", 16 grudnia 1993, s. A7.
Fouad Ajami, Under Western Eyes: The Fate of Bonia, raport opracowa
ny dla Midzynarodowej Komisji ds. Bakanw (International Commission on the Balkans) Carnegie Endowment for International Peace
i The Aspen Institute, kwiecie 1996, s. 5 i n.; Boston Globe", 14 sierp
nia 1993, s. 2; Wall Street Journal", 17 sierpnia 1992, S. A4.
Yilmaz, Turkeys New Role, s. 94, 97.
Janusz Bugajski, Joy of War, s. 4; New York Times", 14 listopada 1992,
s. 5; 5 grudnia 1992, s. 1; 15 listopada 1993, s. 1; 18 lutego 1995, s. 3;
1 grudnia 1995, s. A14; 3 grudnia 1995, s. 1; 16 grudnia 1995, s. 6;
24 stycznia 1996, s. Al, A6; Susan Woodward, Balfcan Tragedy: Chaos and
Dissolution After the Cold War, Brookings Institution, Washington 1995,
s. 356-357; Boston Globe", 10 listopada 1992, s. 7; 13 lipca 1993, s. 10; 24
czerwca 1995, s. 9; 22 wrzenia 1995, s. 1, 15; Bill Gertz, Washington
Times", 2 czerwca 1994, s. Al.

527

Jane's Sentinel, cytowane w Economist", 6 sierpnia 1994, s. 41; g

mist", 12 lutego 1994, s. 21; New York Times", 10 wrzenia 1992 A "
5 grudnia 1992, s. 6; 26 stycznia 1993, s. A9; 14 padziernika 1993 A u
14 maja 1994, s. 6; 15 kwietnia 1995, s. 3; 15 czerwca 1995,' Aio
3 lutego 1996, s. 6; Boston Globe", 14 kwietnia 1995, s. 2; Washinst J
Post", 2 lutego 1996, s, 1.
New York Times", 23 stycznia 1994, s. 1; Boston Globe", i i
1994, s. 8.
Na temat przyzwolenia Amerykanw na dostawy broni z krajw muzul
maskich, patrz New York Times", 15 kwietnia 1995, s. 3; 3 i
"
1996, s. 6; Washington Post", 2 lutego 1996, s. 1; Boston Globe"
14 kwietnia 1995, s. 2.
Rebecca West, Blacfc Lamb and Grey Falcon: The Record of a Journeu
through Yugoslavia in 1937, Macmillan, London 1941, s. 22, cytowane w
Charles G. Boyd, Making Peace with the Guilly: the Truth About
Bonia, Foreign Affairs", 74 (wrzesie/padziernik 1995), s. 22.
Cytowane w: Timothy Garton Ash, Bonia in Our Futur, New York
Review of Books", 21 grudnia 1995, s. 27; New York Times", 5 grudnia
1992. s. 1.
New York Times", 3 wrzenia 1995, s. 6E; Boston Globe", 11 maja
1995, s. 4.
Patrz US Institute of Peace, Sudan: Ending the War, Mouing Talfcs
Fonoard, US Institute of Peace Special Report, Waszyngton 1994; New
York Times", 26 lutego 1994, s 3.
John J . Maresca, War in the Caucasus, United States Institute of Peace,
Special Report, Washington bez daty, s. 4.
Robert D. Putnam, Diplomacy and Domestic Politics: The Logic ofTwo
Level Games, International Organization", 42 (lato 1988), s. 427-460;
Samuel P. Huntington, Trzecia fala demokratyzacji, przel. Andrzej
Dziurdzik, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
New York Times", 27 stycznia 1993, s. A6; 16 lutego 1994, s. 47.
O rosyjskiej inicjatywie z lutego 1994, patrz; Leonard J . Cohen, Russta
and the Balkans: Pan-Slavism, Partnership and Power, International
Journal", 49 (sierpie 1994), s. 836-845.
Economist", 26 lutego 1994, s. 50.
r

u t e

u t e

New York Times", 20 kwietnia 1994, s. A12; Boston Globe", 19 kwietnia

1994, s. 8.
New York Times", 15 sierpnia 1995, s. 13.
Hill, Jewitt, Bacfc in the USSR, s. 12; Paul Henze, Georgia and Armenia
- Toward Independence, RAND P-7924, Santa Monica 1995. s. 9; Boston
Globe", 22 listopada 1993, s. 34.

Cz V
PRZYSZO
CYWILIZACJI

XII
Zachd, cywilizacje i Cywilizacja
ODNOWA ZACHODU?
W dziejach kadej cywilizacji historia koczy si co
| najmniej raz, a niekiedy i czciej. Gdy cywilizacja
(wchodzi w stadium uniwersalne, ludzi zalepia to,
K O Toynbee nazywa miraem niemiertelnoci": s
przekonani, e ich spoeczestwo stanowi najwysz
form ewolucji rodzaju ludzkiego. Tak byo z rzym
skim imperium, kalifatem abbasydzkim, imperium
Mogow i imperium osmaskim. Obywatele takich
pastw uniwersalnych na przekr oczywistym fa
ktom (...) skonni s uwaa je nie za nocne schro
nienie na bezludziu, ale za Ziemi Obiecan, osta
teczny cel wszystkich ludzkich trudw". Tak samo
byo w szczytowym okresie Par Btannica. Dla an
gielskiej klasy redniej w 1897 roku historia, jak
; uwaali, ju si skoczya. (...) Mieli wszelkie powody,
by pogratulowa sobie stanu wiecznej bogoci, jakiej
udzielio im takie zakoczenie dziejw" \ Spoecze
stwa, ktre przypuszczaj, e ich historia si sko
czya, to przewanie takie, ktre zaczynaj chyli
si ku upadkowi.
; Czy Zachd jest wyjtkiem od tej reguy? Melko
trafnie sformuowa dwa podstawowe pytania:
531

Po pierwsze, czy cywilizacja zachodnia to jaki nowv

gatunek, klasa sama w sobie, co absolutnie odrbne
od wszystkich cywilizacji, jakie kiedykolwiek istniay?
Po drugie, czy jej ekspansja na cay wiat grozi
zahamowaniem moliwoci rozwoju wszystkich innych
cywilizacji (albo to obiecuje)?" .
Wikszo ludzi Zachodu skonna jest udzieli na
oba pytania odpowiedzi twierdzcej, czemu trudno si
dziwi. By moe maj racj. Jednake w przeszoci
ludzie nalecy do innych cywilizacji myleli podobnie
i si mylili.
Zachd rni si oczywicie od wszystkich innych
cywilizacji, jakie istniay do tej pory, od 1500 roku mia
bowiem przemony wpyw na pozostae krgi kulturowe. I
Da take pocztek procesom modernizacji i indust
rializacji, ktre objy cay wiat. Kraje nalece do
innych krgw kulturowych staray si w zwizku z tym 1
dorwna Zachodowi pod wzgldem bogactwa i nowo- i
czesnoci. Czy cechy te oznaczaj jednak, e ewolucja ]
Zachodu i jego cywilizacyjna dynamika rni si
zasadniczo od wzorcw wystpujcych we wszystkich i
innych cywilizacjach? Materia historyczny oraz oceny
uczonych zajmujcych si porwnawcz histori cywili- |
zacji sugeruj co przeciwnego. Dotychczasowy rozwj
Zachodu nie odbiega w istotny sposb od ewolucyjnych
modeli wsplnych rnym cywilizacjom na przestrzeni j
dziejw. Odrodzenie Islamu i gospodarczy dynamizm
Azji dowodz, e inne cywilizacje yj i maj si dobrze,
i co najmniej potencjalnie zagraaj Zachodowi. Powa
niejsza wojna midzy Zachodem a pastwami-orodkami innych cywilizacji nie jest nieunikniona, ale moe
nastpi. Z drugiej strony, stopniowy i postpujcy
z przerwami schyek Zachodu, ktry zacz si na
pocztku XX stulecia, moe jeszcze potrwa przez
dziesitki, a moe i setki lat. Zachd moe te przey
2

532

pkres odrodzenia, odwrci proces sabnicia wpywu

na sprawy tego wiata i ponownie zaj pozycj lidera,
jna ktrego inne kraje si ogldaj i ktrego naladuj.
I Carroll Quigley w swej najuyteczniejszej chyba peBodyzacji ewolucji cywilizacji wyrnia wsplny dla
Wszystkich model skadajcy si z siedmiu faz (patrz
irozdzia 2.). Twierdzi on, e cywilizacja zachodnia
zacza stopniowo nabiera ksztatu midzy 370 a 750
rokiem n.e., w wyniku czenia si elementw kultury
klasycznej, semickiej, saraceskiej i barbarzyskiej.
[Po okresie ciy" (gestation), ktry trwa od poowy
V I I I do koca X wieku, nastpi niezwyczajny dla
cywilizacji ruch przemienny, nastpujce na przemian
ifazy ekspansji i konfliktu. Zdaniem Quigleya, a take
innych badaczy cywilizacji, wyglda na to, e Zachd
wychodzi teraz z fazy konfliktu. Zachodni krg kul
turowy sta si stref bezpieczestwa, wojny w jego
obrbie, wyjwszy zdarzajc si od czasu do czasu
wojn dorszow, s wrcz nie do pomylenia. Jak ju
stwierdzono w rozdziale 2., Zachd tworzy obecnie
swj odpowiednik uniwersalnego imperium w postaci
zoonego systemu konfederacji, federacji, ustrojw
i innych rodzajw instytucji opartych na wsppracy,
ktre w najszerszej cywilizacyjnej paszczynie uciele
niaj jego wierno politycznym ideaom demokracji
i pluralizmu. Zachd sta si wic dojrzaym spoe
czestwem, wkraczajcym w faz, ktr przysze po
kolenia uwaa bd za wiek zoty", okres pokoju,
ktry, wedug Quigleya, wynika z tego, e w obrbie
(danej cywilizacji nie ma adnych rywalizujcych ze
sob jednostek, a walki ze spoeczestwami zewntrz
nymi tocz si gdzie daleko albo w ogle do nich nie
dochodzi". Jest to rwnie okres rozkwitu, ktry na
sta dziki zakoczeniu wewntrznych wojen i de
strukcji, obnieniu barier handlowych, ustanowieniu
3

533

wsplnego systemu wag, miar i pienidza oraz powsta

niu rozbudowanego systemu wydatkw rzdowych cze"
mu towarzyszy utworzenie uniwersalnego imperium"
W cywilizacjach, ktre przeszy do historii, owa f a
wspaniaego zotego wieku i wizji niemiertelnoci
koczya si albo szybko i bolenie, wraz ze zwyci.
stwem najedcw z zewntrz, albo w dugich i powol
nych mkach towarzyszcych procesowi wewntrznej
dezintegracji. To, co si dzieje wewntrz cywilizacji, ma
rwnie zasadnicze znaczenie dla jej zdolnoci przeciw
stawienia si destrukcji zagraajcej z zewntrz, jak
i powstrzymania wewntrznego rozkadu. Jak w 1961
roku wykazywa Quigley, przesank rozwoju cywilizacji
jest posiadanie instrumentu ekspansji", czyli organi
zacji militarnej, religijnej, politycznej lub gospodarczej,
zdolnej do akumulowania nadwyki i jej inwestowania
w produktywne innowacje. Cywilizacje zaczynaj chyli
si ku upadkowi, kiedy przestaj wykorzystywa nad
wyk w celach innowacyjnych. Uywajc wspczesnej
terminologii, obnia si stopa inwestycji". Staje si tak
dlatego, e grupy spoeczne dysponujce nadwyk s
przede wszystkim zainteresowane wykorzystywaniem
jej do celw nieprodukcyjnych, lecz zaspokajajcych
ich wasne potrzeby. Nadwyka przeznaczana jest na
konsumpcj, nie suy rozwojowi skuteczniejszych me
tod produkcji". Ludzie przejadaj nagromadzony kapi
ta, a cywilizacja ze stadium pastwa uniwersalnego
wkracza w faz rozkadu. Jest to okres ostrego kryzysu
ekonomicznego, obniania si poziomu ycia, wojen
domowych midzy rnymi grupami interesw, nara
stajcego analfabetyzmu. Spoeczestwo coraz bardziej
sabnie. Podejmowane s daremne wysiki, by za pomo
c ustawodawstwa powstrzyma proces dewastacji. Elity
religijne, intelektualne, spoeczne i polityczne zaczynaj
na du skal traci wi z ludem. Szerz si nowe
2a

534

ruchy religijne. Ludzie s coraz mniej chtni, by walczy

za swj kraj czy nawet wspiera go przez pacenie
podatkw".
W wyniku rozkadu nastpuje inwazja, gdy cywiliza
cja, niezdolna ju do samoobrony, bo nie ma chci si
broni", otwarta jest na ataki barbarzyskich najed|pw" wywodzcych si czsto z innej, modszej i sil
niejszej cywilizacji" .
Historia cywilizacji uczy nas jednak, e wiele rzeczy
moe si zdarzy, ale nic nie jest nieuniknione. Cywiliza
cje mog si zreformowa i odnowi, i tak si dziao.
Zasadnicza dla Zachodu kwestia sprowadza si do
pytania, czy, bez wzgldu na wyzwania zewntrzne, jest
pn w stanie powstrzyma i odwrci wewntrzne procesy
rozkadu. Czy Zachd moe si odnowi, czy te utrzy
mujca si zgnilizna wewntrzna przyspieszy jego ko
niec i/lub uzalenienie od innych cywilizacji, bardziej
dynamicznych pod wzgldem ekonomicznym i demo
graficznym?*
4

W poowie at dziewidziesitych Zachd wykazywa

wiele cech typowych, wedug Quigleya, dla cywilizacji
dojrzaej wkraczajcej w stadium rozkadu. Pod wzgl
dem ekonomicznym by o wiele zamoniejszy ni ja
kakolwiek inna cywilizacja, ale wskaniki wzrostu gos
podarczego, oszczdnoci i inwestycji mia niskie,

Quigley, przedstawiajc prognoz, ktra by moe si sprawdzi, ale nie

jest poparta teoretyczn i empiryczn analiz, dochodzi do wniosku:
Okoio 500 roku n.e. cywilizacji zachodniej nie byo, w roku 1500
znajdowaa si w penym rozkwicie, i z pewnoci kiedy w przyszoci
przestanie istnie, by moe nastpi to przed rokiem 2500". Nowe
cywilizacje Chin i Indii, ktre pojawi si na miejsce zniszczonych przez
Zachd, wkrocz, jego zdaniem, w stadium ekspansji i zagro zarwno
Zachodowi, jak i cywilizacji prawosawnej. Carroll Quigley, The Evolution
of Cwilizations: An Introduction to Histocal Analysis, Liberty Press,
Indianapolis 1979, s. 127,164-166.

535

zwaszcza w porwnaniu z krajami Azji Wschodniej

Konsumpcja indywidualna i zbiorowa miaa priorytet
przed tworzeniem podstaw pod przysz potg ekono
miczn i militarn. Przyrost naturalny by niski, szcze
glnie w porwnaniu z krajami islamskimi. aden
z tych czynnikw nie musiaby jednak doprowadzi do
nieuchronnej katastrofy. Gospodarka krajw Zachodu
wci si rozwijaa, ludziom yo si coraz lepiej
Zachd nadal przewodzi w dziedzinie bada nauko
wych i wynalazkw technicznych. Trudno przypusz
cza, by rzdy potrafiy zaradzi niskim wskanikom
urodze (ich dziaania w tym wzgldzie s na og
jeszcze mniej skuteczne ni wysiki na rzecz ogranicze
nia przyrostu naturalnego). Jednake potencjalnym
rdem nowej energii i kapitau ludzkiego mogaby
si okaza imigracja, jeli spenione zostayby dwa
warunki. Po pierwsze, naleaoby przyzna pierwsze
stwo ludziom zdolnym, wykwalifikowanym i energicz
nym, z umiejtnociami przydatnymi dla kraju przyj
mujcego. Po drugie, imigranci i ich dzieci powinni
si asymilowa z kultur danego kraju i Zachodu.
Stany Zjednoczone miay trudnoci ze spenieniem
pierwszego warunku, a kraje europejskie - drugiego.
Jednake rzdy zachodnie s ju na tyle dowiad
czone i kompetentne, e mogyby opracowa waciw
polityk regulujc poziom imigracji, jej rda, cechy
oraz asymilacj nowo przybyych.
O wiele powaniejsze od kwestii ekonomicznych
i demograficznych s problemy wynikajce z upadku
moralnoci, kulturowego samobjstwa i braku jednoci
politycznej Zachodu. Do czsto wymienianych przeja
ww upadku moralnoci nale midzy innymi:
1. Narastanie zachowa antyspoecznych - przestp
czoci, narkomanii i w ogle przemocy.
536

2. Rozkad rodziny, w tym rosnce wskaniki roz

wodw, dzieci nielubnych, ci u nastolatek oraz
rodzin niepenych.
3. Zanik kapitau spoecznego", typowy przynaj
mniej dla Stanw Zjednoczonych, czyli coraz
mniejsze angaowanie si w dziaalno organizacji
spoecznych i sabnicie wzajemnego zaufania
zwizanego z tak dziaalnoci.
4. Oglny upadek etosu pracy" i kult folgowania
wasnym potrzebom.
5. Sabnce zainteresowanie nauk i aktywnoci
intelektualn, co w Stanach Zjednoczonych prze
jawia si obnieniem poziomu szkolnictwa.
Przysze zdrowie Zachodu i jego wpyw na inne
spoeczestwa zale w znacznej mierze od tego, czy
zdoa si upora z powyszymi tendencjami, dostar
czajcymi argumentw o moralnej wyszoci muzu
manw i Azjatw.
Kultura Zachodu spotyka si z wyzwaniem ze strony
grup obecnych wewntrz zachodnich spoeczestw. S
to midzy innymi imigranci z innych krgw kulturo
wych, ktrzy nie chc si asymilowa, podtrzymuj
i propaguj wartoci, obyczaje i kultur swoich ojczy
stych krajw. Zjawisko to jest szczeglnie widoczne
wrd muzumanw w Europie, ktrzy stanowi jednak
niewielk mniejszo. Przejawia si te w mniejszym
stopniu w Stanach Zjednoczonych wrd Latynosw,
stanowicych mniejszo do pokan. Jeli nie dojdzie
do ich asymilacji, Stany Zjednoczone zmieni si w kraj
rozszczepiony, zagroony wewntrznym konfliktem
i rozpadem. Cywilizacja zachodnia w Europie moe
take zosta podkopana przez sabnicie chrzecija
stwa, bdcego jej ' centralnym skadnikiem. Coraz
mniej Europejczykw wierzy, praktykuje, przestrzega
537

nakazw religii . Tendencja ta wiadczy nie tyle o wro

goci wobec religii, co o obojtnoci. Chrzecijaskie
ideay, wartoci i zwyczaje przenikaj jednak europejsk
cywilizacj. Szwedzi s chyba najbardziej areligijnym
narodem Europy - stwierdzi pewien Szwed - ale nie
sposb zrozumie tego kraju, jeli nie ma si wiadomo
ci, e nasze instytucje, zwyczaje spoeczne, rodzina
polityka i styl ycia zostay uksztatowane przez dzie
dzictwo luteraskie". W przeciwiestwie do Europej
czykw, Amerykanie w przewaajcej wikszoci wierz
w Boga, uwaaj si za nard religijny i tumnie uczsz
czaj do kocioa. O ile w poowie lat osiemdziesitych
nic nie wiadczyo o odrodzeniu religijnym w Ameryce,
o tyle w nastpnej dekadzie nastpi przypyw aktyw
noci religijnej . Wyglda na to, e erozja chrzecija
stwa wrd ludzi Zachodu nie zagrozi tak znw szybko
zdrowiu zachodniej cywilizacji.
6

Bardziej aktualne i niebezpieczne wyzwanie pojawio

si w Stanach Zjednoczonych. Amerykaska tosamo
narodowa bya pod wzgldem kulturowym okrelana
przez odniesienie do tradycji cywilizacji zachodniej,
a pod wzgldem politycznym przez zasady tzw. Amery
kaskiego Credo (Amecan Creed) uznawane przez
przewaajc wikszo Amerykanw. Skaday si na
nie: wolno, demokracja, indywidualizm, rwno w ob
liczu prawa, konstytucjonalizm, wasno prywatna. Pod
koniec XX wieku oba skadniki amerykaskiej to
samoci narodowej stay si obiektem skoncentrowane
go, nieustajcego ataku prowadzonego przez niewielk,
lecz wpywow grup intelektualistw i publicystw.
W imieniu wielokulturowoci atakuj identyfikowanie
si Stanw Zjednoczonych z cywilizacj zachodni,
neguj istnienie wsplnej amerykaskiej kultury, pro
paguj umacnianie si tosamoci subnarodowych grup
rasowych, etnicznych i innych. Ostrej krytyce poddaj,
538

jak okrela to jeden z ich raportw, odchylenie

w kierunku europejskiej kultury i jej pochodnych"
w systemie owiatowym, oraz dominacj euroamerykaskiej perspektywy monokulturowej". Arthur
M. Schlesinger jr. stwierdzi, e ci rzecznicy wielokul
turowoci bywaj bardzo czsto etnocentrycznymi
separatystami, ktrzy w dziedzictwie Zachodu do
strzegaj niewiele wicej ni popeniane przez Zachd
zbrodnie". Chodzi im o to, by Amerykanie uwolnili
si od grzesznej europejskiej spucizny i sigali za to
po elementy kultur niezachodnich" .
Tendencja wielokulturowoci przejawia si rwnie
w rozmaitych aktach prawnych wydanych w nastp
stwie ustaw o prawach obywatelskich z lat szedziesi
tych. W latach dziewidziesitych administracja Clin
tona uczynia propagowanie rnorodnoci jednym ze
swoich gwnych celw. Kontrast z przeszoci jest
uderzajcy. Ojcowie Zaoyciele postrzegali rnorod
no jako stan rzeczywisty i jako problem, dlatego
komisja Kongresu Kontynentalnego zoona z Ben
jamina Franklina, Thomasa Jeffersona i Johna Adamsa
wybraa narodowe haso e plubus unum (z wielu jed
no). W pniejszych czasach przywdcy polityczni,
take obawiajcy si niebezpiecznych skutkw zr
nicowania rasowego, regionalnego, etnicznego, ekono
micznego i kulturowego (ktre zaowocowao przecie
najwiksz wojn stulecia dzielcego rok 1815 od 1914),
odpowiadali na apel poczcie nas", a umacnianie
jednoci narodowej uznali za swj podstawowy obowi
zek. Theodore Roosevelt ostrzega: Absolutnie nieza
wodnym sposobem na doprowadzenie tego narodu do
ruiny i uniemoliwienie jego dalszego bytu narodowego
byoby dopuszczenie do tego, by sta si zbiorowiskiem
skconych narodowoci" . Jednake w latach osiem
dziesitych przywdcy Stanw Zjednoczonych nie tylko
1

539

do tego dopucili, ale usilnie propagowali rnorodno

zamiast jednoci rzdzonego przez siebie narodu.
Przywdcy innych krajw, o czym moglimy si
przekona, prbowali niekiedy zaprze si swojego
dziedzictwa kulturowego i zmieni tosamo kraju
przenoszc go do innej cywilizacji. Jak dotd w adnym'
wypadku si to nie udao, powstay natomiast schizo
freniczne kraje na rozdrou. Amerykascy rzecznicy
wielokulturowoci podobnie odrzucaj spucizn kul
turow swojego kraju, tylko e zamiast podj prb
umieszczenia Stanw Zjednoczonych w innym krgu
kulturowym, chc stworzy kraj wielu cywilizacji, czyli
nie nalecy do adnej i pozbawiony kulturowego jdra.
Historia dowodzi, i aden kraj o takiej strukturze nie
przetrwa dugo jako spjne spoeczestwo. Wielocywilizacyjne Stany Zjednoczone nie bd Stanami, ale Naro
dami Zjednoczonymi.
Zwolennicy wielokulturowoci zakwestionowali take
centralny element Amerykaskiego Credo, zastpujc
prawa jednostki prawami grup, szeroko definiowanych
w kategoriach rasy, przynalenoci etnicznej, pci
i orientacji seksualnej. W latach czterdziestych Gunnar
Myrdal, powtarzajc stwierdzenia zagranicznych obser
watorw, od Hectora St. Johna de Crevecoeur i Alexisa
de Tocqueville'a, okreli Credo mianem cementu
spajajcego struktur tego wielkiego i tak odmiennego
od innych narodu". Taki ju los nam przypad jako
narodowi - zgodzi si z nim Richard Hofstader - e nie
mamy ideologii, ale sami jestemy ideologi" . Co si
wic stanie ze Stanami Zjednoczonymi, jeli znaczna
cz obywateli wyrzeknie si tej ideologii? Otrze
wiajcym przykadem jest dla Amerykanw los Zwizku
Radzieckiego, innego wielkiego kraju, ktrego jedno,
w jeszcze wikszym stopniu ni w wypadku Stanw,
okrelay kategorie ideologiczne. Cakowita poraka
9

540

marksizmu i dramatyczny rozpad Zwizku Radziec

kiego - twierdzi japoski filozof Takeshi Umehara - to
tylko zapowied upadku zachodniego liberalizmu, gw
nego nurtu wspczesnoci. Nie stanowic bynajmniej
alternatywy dla marksizmu, nie bdc panujc ideo
logi koca historii, liberalizm okae si nastpn
kostk domina, ktra upadnie" . W epoce, w ktrej
ludzie na caym wiecie okrelaj sw tosamo w ka
tegoriach kulturowych, jakie miejsce pozostaje dla
spoeczestwa bez kulturowego jdra, okrelanego wy
cznie przez polityczne wyznanie wiary? Zasady poli
tyczne to podstawa zbyt zmienna, by mona byo budo
wa na niej trwa wsplnot. W wielocywilizacyjnym
wiecie, gdzie liczy si kultura, Stany Zjednoczone
mog okaza si po prostu ostatnim anormalnym prze
ytkiem zanikajcego wiata Zachodu, w ktrym liczya
si ideologia.
10

Odrzucenie Amerykaskiego Credo i cywilizacji za

chodniej oznacza koniec Stanw Zjednoczonych Ame
ryki w znanej nam dotd postaci. Oznacza take w prak
tyce koniec cywilizacji zachodniej. Jeli Stany si
zdewesternizuj, Zachd zostanie ograniczony do Euro
py i kilku rzadko zaludnionych krajw zamorskich
zaoonych przez europejskich osadnikw. Bez Stanw
Zjednoczonych Zachd ograniczy si do miniaturowej,
malejcej czci ludnoci wiata, zamieszkujcej niewiel
ki, mao znaczcy pwysep na skraju euroazjatyckiego
masywu ldowego.
Konflikt midzy zwolennikami wielokulturowoci
a obrocami cywilizacji zachodniej i Amerykaskiego
Credo jest, jak okreli to James Kurth, prawdziwym
starciem" w obrbie amerykaskiego segmentu cywi
lizacji zachodniej . Amerykanie nie unikn rozstrzyg
nicia kwestii: czy jestemy ludmi Zachodu, czy te
kim innym? Przyszo Stanw Zjednoczonych
n

541

i Zachodu zaley od tego, czy Stany potwierdz swa

przynaleno do cywilizacji zachodniej. W wymiarze
wewntrznym oznacza to niedawanie posuchu syre
nim pieniom zwolennikw wielokulturowoci. W wy
miarze midzynarodowym - odrzucenie mylcych i zud
nych wezwa do utosamienia Stanw Zjednoczonych
z Azj. Bez wzgldu na zwizki ekonomiczne, przepa
kulturowa dzielca spoeczestwa Azji i Ameryki wy
klucza ich poczenie si we wsplnym domu. Pod
wzgldem kulturowym Amerykanie stanowi cz
rodziny zachodniej. Piewcy wielokulturowoci mog t
wi naruszy, a nawet zniszczy, ale jej niczym nie
zastpi. Amerykanie szukajcy swych kulturowych
korzeni znajduj je w Europie.
W poowie lat dziewidziesitych rozgorzaa na nowo
dyskusja o naturze i przyszoci Zachodu. Znw przy
znano, e jest on realnym faktem, dawano wyraz wzmo
onej trosce o to, jak zapewni jego dalsze istnienie.
Powodem bya po czci potrzeba rozszerzenia gwnej
zachodniej instytucji, paktu NATO, przez wczenie do
niej krajw z krgu cywilizacji zachodniej pooonych
na wschodzie, a take powane rnice pogldw midzy
krajami Zachodu co do reakcji na rozpad Jugosawii.
W szerszej paszczynie dyskusja ta bya wyrazem
niepokoju o zachowanie jednoci Zachodu, gdy zniko
sowieckie zagroenie, a zwaszcza jak w tym kontekcie
widzie zaangaowanie Stanw Zjednoczonych w Euro
pie. Kraje zachodnie, majc coraz wicej do czynienia
z rosncymi w si krajami niezachodnimi, coraz bar
dziej uwiadamiay sobie, e czy je wsplne jdro
kulturowe. Przywdcy po obu stronach Atlantyku pod
krelali potrzeb odnowienia atlantyckiej wsplnoty.
Pod koniec roku 1994 i w 1995 ide t poparli mini
strowie obrony Niemiec i Wielkiej Brytanii, ministrowie
spraw zagranicznych Francji i Stanw Zjednoczonych,
542

Henry Kissinger i inne czoowe osobistoci. Ich stano

wisku da wyraz brytyjski minister obrony Malcolm
Rifkind, ktry w listopadzie 1994 roku optowa za
potrzeb atlantyckiej wsplnoty", ktrej czterema fila
rami byyby: obrona i bezpieczestwo zapewniane przez
NATO, wsplna wiara w rzdy prawa i demokracj
parlamentarn", liberalny kapitalizm i wolny handel"
oraz wsplne europejskie dziedzictwo kulturowe, wy
rastajce z Grecji i Rzymu, poprzez Renesans, po
wsplne wartoci, przekonania i cywilizacj naszego
wieku" . W 1995 roku Komisja Europejska wysuna
projekt odnowienia" stosunkw midzy obiema stro
nami Atlantyku. Podpisano obejmujcy wiele zagadnie
ukad midzy Uni Europejsk i Stanami Zjednoczony
mi. Rwnoczenie wielu politykw europejskich i oso
bistoci wiata biznesu opowiedziao si za utworzeniem
transatlantyckiej strefy wolnego handlu. Chocia ame
rykaska centrala zwizkowa AFL-CIO wystpowaa
przeciw NAFTA i innym posuniciom zmierzajcym do
liberalizacji handlu, jej przywdca odnis si bardzo
przychylnie do tego rodzaju transatlantyckiego porozu
mienia o wolnym handlu, ktre nie zagraaoby amery
kaskim miejscom pracy, nie wchodziaby bowiem
w gr konkurencja krajw o taniej sile roboczej. Ide t
poparli take konserwatyci, zarwno europejscy (Margaret Thatcher), jak i amerykascy (Newt Gingrich)
oraz inni politycy brytyjscy i kanadyjscy.
12

Zachd, jak wykazano w rozdziale 2., ma ju za sob

pierwsz, europejsk, faz rozwoju i ekspansji, ktra
trwaa kilka stuleci, a take faz amerykask, ktra
przypada na XX wiek. Jeli Ameryka Pnocna i Europa
dokonaj odnowy moralnej, znajd oparcie we wspl
nych cechach kulturowych i rozwin formy cisej
integracji ekonomicznej i politycznej uzupeniajce
wspprac na rzecz bezpieczestwa w ramach NATO,
543

mog da pocztek trzeciej, euroamerykaskiej f j '

rozkwitu gospodarczego i wpyww politycznych. cis
integracja polityczna zdoaaby do pewnego stopnia
zrwnoway wzgldne zmniejszenie udziau Zachodu
w wiatowej populacji, produkcie gospodarczym i poten
cjale militarnym, i odrodzi potg Zachodu w oczach
przywdcw innych cywilizacji. Premier Mahatir ostrze
ga Azjatw: Konfederacja EU-NAFTA, przy swoich
wpywach w dziedzinie handlu, dyktowaaby warunki
reszcie wiata" . Ewentualna polityczna i gospodarcza
integracja Zachodu zaley jednak przede wszystkim od
tego, czy Stany Zjednoczone potwierdz swoj zachod
ni tosamo i przyjm rol lidera zachodniej cywiliza
cji w skali globalnej.
a z

ls

ZACHD W WIECIE
Z faktu, e w dzisiejszym wiecie zasadnicze znaczenie
ma tosamo kulturowa - etniczna, narodowa, religijna
i cywilizacyjna - a podobiestwa i rnice kulturowe
wpywaj na sojusze, antagonizmy i polityk pastw,
wynikaj dla Zachodu, a zwaszcza dla Stanw Zjed
noczonych, trzy generalne konsekwencje.
Po pierwsze, politycy mog w sposb konstruktywny
zmienia rzeczywisto tylko wtedy, kiedy j poznaj
i rozumiej. Nabierajca nowych ksztatw polityka
oparta na czynniku kulturowym, rosnca potga cywili
zacji niezachodnich i coraz wiksza kulturowa pewno
siebie tych krajw, zostay szeroko uznane w wiecie
niezachodnim. Politycy europejscy wskazuj na siy
kulturowe, ktre sprzyjaj zblianiu si lub oddalaniu
ludzi. Tymczasem elity amerykaskie powoli dopusz
czaj do siebie t now rzeczywisto. Administracje
Busha i Clintona popieray jedno wielocywilizacyjnego
544

Zwizku Radzieckiego, Jugosawii, Boni i Rosji, podej

mujc daremne wysiki w celu powstrzymania pot
nych si etnicznych i kulturowych stymulujcych roz
pad. Opowiaday si za planami integracji gospodarczej
obejmujcymi kraje z rnych krgw kulturowych,
;tymczasem byy to przedsiwzicia albo bezsensowne,
jak APEC, albo pocigajce za sob znaczne, nieprzewi
dziane koszty ekonomiczne i spoeczne, jak w wypadku
NAFTA i Meksyku. Prboway rozwija bliskie stosunki
z pastwami-orodkami innych cywilizacji, w postaci
globalnego partnerstwa" z Rosj czy konstruktywnego
zaangaowania" z Chinami, podczas gdy midzy StanaJmi Zjednoczonymi a tymi pastwami wystpoway
naturalne rnice interesw. Jednoczenie administra
cja Clintona nie dooya wszelkich stara, by wczy
Rosj w proces pokojowy w Boni, cho Rosja, jako
pastwo-orodek cywilizacji prawosawnej, bya t wojn
ywotnie zainteresowana. W pogoni za miraem wielo
cywilizacyjnego kraju ekipa Clintona odmwia prawa
do samostanowienia mniejszoci serbskiej i chorwackiej
i przyczynia si do powstania na Bakanach jednopar
tyjnego pastwa islamskiego zwizanego z Iranem.
W podobny sposb rzd amerykaski popar podporzd
kowanie muzumanw wadzy prawosawnych, utrzy
mujc, e Czeczenia bez wtpienia stanowi cz Fede
racji Rosyjskiej" .
14

Chocia dla ogu Europejczykw linia oddzielajca

zachodnie chrzecijastwo od prawosawia i islamu ma
podstawowe znaczenie, Stany Zjednoczone, jak si
wyrazi sekretarz stanu, nie uznaj adnego fundamen
talnego podziau na katolick, prawosawn i islamsk
cz Europy". Fundamentalne podziay maj jednak
to do siebie, e przysparzaj nieustannych problemw
tym, ktrzy ich nie uznaj. Administracja Clintona
sprawiaa z pocztku wraenie, e nie zdaje sobie sprawy
545

ze zmieniajcego si ukadu si midzy Stanami Zjetf

noczonymi a krajami Azji Wschodniej, co jaki czas
stawiaa wic sobie rne cele dotyczce handlu p
czowieka, nierozprzestrzeniania broni jdrowej itp
ktrych nie bya w stanie zrealizowa. Rzdowi Stanw
Zjednoczonych byo niezwykle trudno przystosowa si
do epoki, w ktrej globaln polityk ksztatuj czynniki
kulturowe i cywilizacyjne.
Po drugie, amerykaskie mylenie w kwestiach poli
tyki zagranicznej zostao upoledzone przez niech do
odrzucenia czy zmiany polityki obliczonej na potrzeby 1
zimnej wojny, a niekiedy nawet do zastanowienia si
nad ni. Niektrzy politycy nadal dopuszczaj moli- 1
wo odrodzenia si Zwizku Radzieckiego i upatruj
w nim potencjalne zagroenie. Bardziej powszechna jest
tendencja do uwaania sojuszy i porozumie o kontroli
zbroje z okresu zimnej wojny za nienaruszaln wi
to. NATO musi pozosta takie, jakie byo podczas
zimnej wojny. Japosko-amerykaski traktat o bezpie
czestwie ma zasadnicze znaczenie dla bezpieczestwa
W rejonie Azji Wschodniej. Ukad o redukcji si konwen
cjonalnych w Europie (CFE) musi by przestrzegany.
Oczywicie, adnej z tych czy innych pozostaoci po
zimnej wojnie nie mona lekk rk odrzuci. Ani
w interesie Stanw Zjednoczonych, ani Zachodu nie
ley jednak ich zachowywanie w dawnej, zimnowojennej
postaci. Realia wielocywilizacyjnego wiata nakazyway
by poszerzenie NATO o inne kraje z krgu kultury
zachodniej, ktre maj ochot si przyczy. Naleaoby
take uzna bezsens pozostawania w sojuszu atlantyc
kim dwch pastw bdcych dla siebie nawzajem najgor
szymi wrogami, ktrych do tego nie cz z innymi \
czonkami wizi kulturowe. Ukad o obronie przeciwra
kietowej pomylany na potrzeby zimnej wojny potwier
dza podatno spoeczestw ZSRR i USA na ciosy
r a v v

546

atomowe, odstraszajc tym samym od radziecko-amerykaskiej wojny nuklearnej. Teraz moe osabi zdolno
Stanw Zjednoczonych i innych krajw do obrony przed
niemoliwymi do przewidzenia grobami albo atakami
nuklearnymi terrorystw czy szalonych dyktatorw.
Japosko-amerykaski traktat o bezpieczestwie od
strasza Sowietw od agresji na Japoni. Jakim celom
ma suy po zakoczeniu zimnej wojny? Powstrzymy
waniu i odstraszaniu Chin? A moe ma opni uoenie
si Japonii z Chinami, ktrych potga ronie? Zapobiec
dalszej militaryzacji Japonii? W Japonii podnosi si
coraz wicej gosw kwestionujcych amerykask obe
cno militarn, a w Stanach Zjednoczonych - potrzeb
jednostronnego zobowizania si do obrony Japonii.
Porozumienie o redukcji si konwencjonalnych w Euro
pie miao agodzi konfrontacj midzy NATO a Uka
dem Warszawskim w Europie rodkowej, tymczasem
sytuacja taka przestaa istnie. Obecnie porozumienie to
utrudnia tylko Rosji poradzenie sobie z zagroeniami
dla jej bezpieczestwa ze strony ludw muzumaskich
zza poudniowej granicy.
Po trzecie, rnorodno kulturowa i cywilizacyjna
podwaa wiar ludzi Zachodu, a zwaszcza Amery
kanw, w uniwersalno kultury zachodniej. Przeko
nanie to jest wyraane w formie deskryptywnej i nor
matywnej. W pierwszym przypadku twierdzi si, e
ludzie na caym wiecie chc przyj zachodnie war
toci, instytucje i zwyczaje. Jeli tego nie pragn i po
zostaj przywizani do swoich tradycyjnych kultur,
s ofiarami faszywej wiadomoci" podobnej do tej,
jak Marks dostrzega u proletariuszy popierajcych
kapitalizm. W sensie normatywnym wiara w uniwer
salno kultury Zachodu zakada, i cay wiat po
winien przyj zachodnie wartoci, instytucje i zwy
czaje, bo s one wyrazem najwyszych, najbardziej
547

owieconych, liberalnych, racjonalnych, nowoczesnych

i najbardziej cywilizowanych osigni myli ludzkiej
W wiecie, gdzie konflikty etniczne i zderzenia cywili
zacji nabieraj coraz wikszego znaczenia, przekonanie
0 uniwersalnoci zachodniej kultury ma trzy powane
wady: jest faszywe, niemoralne i niebezpieczne. J
faszywo stanowi gwny temat tej ksiki, a tez t
trafnie i zwile wyoy Michael Howard: Powszechne
na Zachodzie zaoenie, i rnorodno kultur to histo
ryczna ciekawostka, ktra szybko odchodzi w przeszo
Waz z rozwojem wsplnej, zorientowanej na Zachd
anglojzycznej kultury wiatowej, ksztatujcej nasze
podstawowe wartoci, jest po prostu nieprawdziwe" .
Czytelnik, ktry do tej pory nie przyswoi sobie mdroci
zawartej w sowach sir Michaela, yje w wiecie bardzo
odlegym od opisanego w tej ksice.
Przekonanie, e narody spoza krgu kultury zachdniej powinny przyj zachodnie wartoci, instytucje
1 kultur, jest niemoralne ze wzgldu na rodki, jakich
wymagaoby zrealizowanie takiego zaoenia. Potga
Europy pod koniec XIX wieku i globalna dominacja
Stanw Zjednoczonych pod koniec XX wieku rozpo
wszechniy wiele elementw cywilizacji zachodniej na
cay wiat. Tymczasem po globalizmie europejskim nie
ma ju ladu, a hegemonia Ameryki ustpuje z tego
choby powodu, e nie musi ju chroni Stanw Zjed
noczonych przed zimnowojennym sowieckim zagroe
niem militarnym. Kultura, jak dowodzilimy, poda za
wadz. Jeli niezachodnie spoeczestwa maj znw
ulec wpywom zachodniej kultury, moe to nastpi
wycznie w wyniku ekspansji i naporu potgi Za
chodu. Nieodzown logiczn konsekwencj uniwer
salizmu jest imperializm. Ponadto Zachd, jako cywili
zacja dojrzaa, nie ma ju tego gospodarczego czy
demograficznego dynamizmu niezbdnego, jeli chce

e g 0

15

548

si narzuca sw wol innym spoeczestwom. Wszel

kie tego typu dziaania stoj poza tym w sprzecznoci
z zachodnimi zasadami samostanowienia i demokracji.
W miar jak cywilizacja azjatycka i muzumaska bd
coraz silniej potwierdza uniwersalno swoich kultur,
ludzie Zachodu bd w coraz wikszym stopniu zdawa
sobie spraw ze zwizku midzy uniwersalizmem i im
perializmem.
Zachodni uniwersalizm jest niebezpieczny dla wia
ta, moe bowiem doprowadzi do wielkiej midzykultu
rowej wojny midzy pastwami-orodkami cywilizacji,
ijest niebezpieczny dla Zachodu, bo moe sta si
powodem jego klski. Po upadku Zwizku Radzieckie
go ludzie Zachodu ywi przekonanie, e ich cywiliza
cja dominuje i nie ma sobie rwnych. Tymczasem
sabsze spoeczestwa, azjatyckie, muzumaskie i inhe, rosn w si. Moe doj do tego, e zechc wprowa
dzi w ycie znan i wielce skuteczn logik Brutusa:
... Nasze legie s ju wypenione;
e nasza sprawa dosza dojrzaoci;
Nieprzyjacioom sil przybywa co dzie,
A nam na szczycie przesilenie grozi.
W zabiegach ludzkich jest przypyw i odpyw:
Pora przypywu stosownie schwytana
Wiedzie do szczcia; kto on opuszcza
Ten podr ycia po mieliznach z bied
Musi odbywa. Mymy teraz wanie
Na tak wezbrane wypynli morze,
Trzeba nam z fali przyjaznej korzysta,
Inaczej okrt nasz zginie.

[William Szekspir, Juliusz Cezar, akt IV scena 3,

przekad Jzefa Paszkowskiego].
Jednake za spraw tej logiki Brutus ponis klsk
pod Philippi. Zachd powinien przyj kurs rozwany:
549

nie sili si na powstrzymywanie zmiany ukadu si j 1

nauczy si podrowania po mieliznach i znoszenia
biedy, powstrzymywa si od ryzykownych przedsi
wzi i strzec swojej kultury.
Wszystkie cywilizacje przechodz przez podobne pro
cesy narodzin, rozwoju i schyku. Tym, co odrnia
Zachd od innych cywilizacji, nie jest droga rozwoju, ale
wyjtkowo jego wartoci i instytucji. Nale do nich
zwaszcza: chrzecijastwo, pluralizm, indywidualizm
i rzdy prawa. Umoliwiy one zapocztkowanie moder
nizacji, ekspansj na cay wiat i stay si obiektem
zazdroci innych spoeczestw. Cechy te, razem wzite
stanowi specyfik Zachodu. Jak stwierdzi Arthur M.
Schlesinger jr., Europa Jest kolebk - i to kolebk
jedyn - idei wolnoci jednostki, demokracji politycznej,
rzdw prawa, praw czowieka i wolnoci kulturalnej. S
to koncepcje europejskie - nie azjatyckie, nie afryka
skie, nie bliskowschodnie, chyba e zostay tam przyj
te" . To one przesdzaj o wyjtkowoci cywilizacji
Zachodu, a jest ona wartociowa nie przez swj uniwer
salizm, lecz wanie przez wyjtkowo. Std wniosek, e
podstawowym obowizkiem przywdcw Zachodu po
winno by powstrzymanie si od prb ksztatowania
innych cywilizacji na jego obraz i podobiestwo (czego
zreszt sabncy Zachd nie jest w stanie uczyni), ale
zachowanie, obrona i odnowa wyjtkowych cech cywili
zacji zachodniej. Obowizek ten spada przede wszystkim
na Stany Zjednoczone, najpotniejszy kraj Zachodu.
a

16

Aby uchroni zachodni cywilizacj, w sytuacji gdy

potga Zachodu sabnie, w interesie Stanw Zjednoczo
nych i krajw europejskich ley podjcie nastpujcych
dziaa:
- pogbienie integracji politycznej, gospodarczej
i wojskowej, koordynacja polityki, by zapobiec wy550

: -

korzystywaniu dzielcych je rnic przez pastwa

z innych krgw kulturowych;
wczenie do Unii Europejskiej i NATO pastw
Europy rodkowej nalecych do krgu kultury
zachodniej, to jest pastw Grupy Wyszehradzkiej,
republik batyckich, Sowenii i Chorwacji;
popieranie westernizacji Ameryki aciskiej, roz
wijanie, w miar monoci, cisych zwizkw z kra
jami tego obszaru;
hamowanie rozwoju konwencjonalnego i niekon
wencjonalnego potencjau militarnego krajw is
lamskich i chiskich;
opnianie odsuwania si Japonii od Zachodu ku
zblieniu z Chinami;
uznanie roli Rosji jako orodka cywilizacji prawo
sawnej i wielkiego regionalnego mocarstwa, ktre
ma zasadne interesy dotyczce bezpieczestwa jego
poudniowych granic;
utrzymanie technicznej i militarnej przewagi Za
chodu nad innymi cywilizacjami;
oraz, co najwaniejsze, uznanie, e interweniowa
nie Zachodu w sprawy innych cywilizacji stanowi
najwiksze chyba rdo destabilizacji i potencjal
nego konfliktu globalnego w wieocywilizacyjnym
wiecie.

Po zakoczeniu zimnej wojny istn obsesj Stanw

Zjednoczonych stay si wielkie debaty na temat wa
ciwego kierunku amerykaskiej polityki zagranicznej.
Jednake w obecnej epoce Stany Zjednoczone ani nie
zdominuj wiata, ani od niego nie uciekn. Ich inte
resom nie suy ani internacjonalizm, ani izolacjonizm,
ani multilateralizm ani unilateralizm. Najkorzystniej
dla siebie postpi, oddalajc si od tych skrajnoci
i przyjmujc transatlantyck polityk cisej wsppracy
551

z europejskimi partnerami w obronie i dla rozw

interesw i wartoci wsplnej, jedynej w swoim rodz'**
cywilizacji.
J u

CYWILIZACYJNA WOJNA I PORZDEK

Wojna wiatowa midzy pastwami-orodkami gw
nych cywilizacji jest bardzo mao prawdopodobna, ale
wykluczy si nie da. Jak ju stwierdzono, wojna taka
moe wybuchn na skutek eskalacji wojny kresowej
midzy grupami nalecymi do rnych cywilizacji,
najprawdopodobniej muzumanami i nie-muzumanami.
Eskalacja jest tym bardziej prawdopodobna, im bardziej
ambitne pastwa-orodki wiata muzumaskiego za
czn midzy sob rywalizowa, kto wikszej pomocy
udzieli walczcym wspwyznawcom. Jej prawdopodo
biestwo okae si natomiast mniejsze, jeli w interesie
drugo- i trzeciorzdnych uczestnikw konfliktu nie
bdzie leao angaowanie si w wojn. Bardziej niebez
piecznym potencjalnym rdem wiatowej wojny mi
dzycywilizacyjnej jest zmiana ukadu si midzy cywili
zacjami i ich orodkami. Jeeli bdzie nada postpowa,
rozwj potgi Chin i rosnca pewno siebie tego naj
wikszego gracza w dziejach ludzkoci" wywr przemo
ny wpyw na stabilizacj midzynarodow na pocztku
XXI wieku. Zajcie przez Chiny pozycji dominujcego
mocarstwa w Azji Wschodniej i Poudniowo-Wschodniej
bdzie stao w sprzecznoci z interesami Stanw Zjedno
czonych w ich tradycyjnym ujciu .
Jak moe w takim ukadzie doj do wojny midzy
Stanami Zjednoczonymi i Chinami? Przypumy, e
jest 2010 rok. Wojska amerykaskie wycofay si ze
zjednoczonej ju Korei, Stany Zjednoczone znacznie
zredukoway swoj obecno militarn w Japonii. Taj17

552

wan i Chiny kontynentalne osigny porozumienie,

na mocy ktrego Tajwan zachowa w znacznym stop
niu swoj de facto niepodlego, ale explicite uznaje
zwierzchno Pekinu, za ktrego porczeniem zosta
przyjty do ONZ na podobnych zasadach jak w 1946
roku Ukraina i Biaoru. Dynamicznie si rozwija
eksploatacja z ropy naftowej na Morzu Poudniowochiskim, gwnie pod kontrol Chin, ale na nie
ktrych obszarach rwnie Wietnamu, przy czym wy
dobyciem zajmuj si amerykaskie kompanie
naftowe. Omielone perspektyw dalszej rozbudowy
swego potencjau Chiny owiadczaj, e ustanawiaj
pen kontrol nad caym morzem, do ktrego zawsze
wysuway roszczenia. Wietnamczycy stawiaj opr,
dochodzi do wymiany strzaw midzy chiskimi
i wietnamskimi okrtami wojennymi. Chiczycy,
chcc si pomci za upokorzenie doznane w 1979
roku, dokonuj inwazji na Wietnam. Wietnamczycy
zwracaj si o pomoc do Stanw Zjednoczonych. Chi
ny ostrzegaj Amerykanw, eby trzymali si z dale
ka. Japonia i inne kraje azjatyckie wahaj si z zaj
ciem stanowiska. Stany Zjednoczone oznajmiaj, e
nie pogodz si z chisk inwazj na Wietnam, wzy
waj do naoenia na Chiny sankcji ekonomicznych
i wysyaj w rejon Morza Poudniowochiskiego je
den ze swoich niewielu ostatnich lotniskowcw z sia
mi do zada specjalnych. Chiny uznaj to za narusze
nie swoich wd terytorialnych i atakuj Amerykanw
z powietrza. Sekretarz Generalny ONZ i premier Ja
ponii usiuj doprowadzi do przerwania dziaa
zbrojnych, ale bez skutku, i walki obejmuj ca Azj
Wschodni. Japonia zakazuje Amerykanom korzy
stania z baz na swoim terytorium do atakw przeciw
Chinom, Stany ten zakaz ignoruj, na co Japonia
ogasza neutralno i blokuje bazy. Chiskie okrty
553

\
podwodne i lotnictwo, dziaajce z baz na Tajwanie i
kontynencie, zadaj cikie straty amerykaskiej flocie
i amerykaskim urzdzeniom w Azji Wschodniej
W tym samym czasie chiskie siy ldowe wkraczaj do
Hanoi i okupuj znaczn cz Wietnamu.
Poniewa zarwno Chiny, jak i Stany Zjednoczone
rozporzdzaj rakietami zdolnymi do przeniesienia a
dunkw jdrowych na terytorium przeciwnika, na mocy
nieformalnego porozumienia wstrzymuj si od ich uy
cia w tej wczesnej fazie wojny. W obu krajach, szczegl
nie w Stanach Zjednoczonych, panuje jednak silna
obawa przed ewentualnymi atakami. Wielu Ameryka
nw zaczyna wic sobie zadawa pytanie, dlaczego zosta
li naraeni na takie niebezpieczestwo. Dlaczego Chiny
nie miayby kontrolowa Morza Poudniowochiskiego,
Wietnamu, czy nawet caej Azji Poudniowo-Wschodniej
Sprzeciw wobec wojny jest szczeglnie silny w poudniowozachodnich stanach, gdzie wikszo mieszkacw
stanowi Hispanoamerykanie. Spoeczestwo i wadze
owiadczaj, e nie jest to nasza wojna" i prbuj si od
niej dystansowa, podobnie jak Nowa Anglia w 1812
roku. Gdy Chiny umacniaj swoje pierwsze zwycistwa
w Azji Wschodniej, wrd Amerykanw zaczynaj prze
waa postawy, jakie Japonia chciaa widzie w roku
1942: koszty pokonania tego hegemonicznego mocarstwa
dowodzcego swojej siy s zbyt wielkie; przystpmy do
negocjacji, by pooy kres sporadycznym walkom - tej
dziwnej wojnie" toczcej si na zachodnim Pacyfiku.
Tymczasem jednak wojna wywiera wpyw na gwne
pastwa innych cywilizacji. Indie, widzc, e Chiny
zaangaowane s w Azji Wschodniej, korzystaj z okazji
i przypuszczaj atak na Pakistan, liczc, e uda im si
cakowicie zniszczy nuklearny i konwencjonalny poten
cja wojskowy ssiada. Z pocztku odnosz sukcesy, ale
wkrtce uaktywnia si sojusz militarny midzy Pakistan a

554

nem, Iranem i Chinami, i Iran przychodzi Pakistanowi

na pomoc, rzucajc do walki nowoczenie wyposaone
i przeszkolone oddziay. Indie zaczynaj grzzn, mu
sz bowiem stawi czoo armii iraskiej oraz pakista
skim partyzantom, nalecym do rnych grup etnicz
nych. I Pakistan, i Indie zwracaj si do pastw
arabskich, przy czym Indie ostrzegaj przed niebezpie
czestwem hegemonii Iranu w Azji Poudniowo-Zachod
niej. Jednake pocztkowe sukcesy Chin w walce ze
Stanami Zjednoczonymi pobudzaj do dziaania potne
antyzachodnie ruchy w krajach muzumaskich. Nielicz
ne prozachodnie rzdy w pastwach arabskich oraz
w Turcji zostaj obalone przez islamistw, czerpicych
si z ludzkich zasobw ostatniej fali modzieowego
wyu. Przypyw nastrojw antyzachodnich wywoany
saboci Zachodu doprowadza do zmasowanego arab
skiego ataku na Izrael, czemu nie jest w stanie zaradzi
V I Flota, ktra ulega znacznemu zredukowaniu.
Chiny i Stany Zjednoczone zabiegaj o poparcie in
nych kluczowych pastw. Chiny odnotowuj kolejne
zwycistwa na polu walki, co skania Japoni do nerwo
wych zabiegw majcych na celu doczenie do silniej
szej strony. Z pastwa formalnie neutralnego staje si
pozytywnie neutralnym, prochiskim, po czym spenia
dania potnego ssiada i angauje si w wojn.
Wojsko japoskie zajmuje reszt baz amerykaskich
w Japonii, Amerykanie pospiesznie wycofuj swoje od
dziay. Stany Zjednoczone ogaszaj blokad Japonii,
dochodzi do sporadycznej wymiany ognia midzy okr
tami obu pastw na zachodnim Pacyfiku. Na pocztku
wojny Chiny zaproponoway Rosji zawarcie sojuszu
o wzajemnym bezpieczestwie (przypominajcego nieco
pakt midzy Hitlerem i Stalinem), militarne sukce
sy Chin maj jednak w odniesieniu do Rosji skutki
dokadnie odwrotne ni dla Japonii. Moskwa jest
555

przeraona wizj zwycistwa Chin i cakowitego zdomi

nowania przez nie Azji Wschodniej. Nastawienie Rosji
staje si coraz bardziej antychiskie, zaczyna ona wzma
cnia swoje siy zbrojne na Syberii, a liczni w tym
rejonie osadnicy chiscy podejmuj dziaania dywer
syjne. Chiny dokonuj interwencji zbrojnej w obronie
swoich rodakw, zajmuj Wadywostok, dolin Amuru
i inne wane rejony wschodniej Syberii. Walki midzy
wojskami rosyjskimi i chiskimi na rodkowej Syberii
maj coraz szerszy zasig, a tymczasem w Mongolii,
ktr Chiny wziy wczeniej pod swj protektorat",
dochodzi do wystpie zbrojnych.
Dla wszystkich stron walczcych zasadnicze znaczenie
ma kontrola zasobw ropy naftowej i dostp do nich.
Japonia, cho tyle zainwestowaa w rozwj energetyki
atomowej, nadal jest uzaleniona od importu ropy, tym
bardziej wic chce uoy si z Chinami i zapewni
sobie dostawy z Zatoki Perskiej, Indonezji i Morza
Poudniowochiskiego. W trakcie wojny, gdy w krajach
arabskich dochodz do wadzy wojowniczy islamici,
ropa z Zatoki do krajw zachodnich pynie coraz ciesz
struk, Zachd uzalenia si wic od zasobw rosyj
skich, kaukaskich i z Azji rodkowej. Podejmuje w zwiz
ku z tym wzmoone wysiki, by przecign Rosj na
swoj stron. Chce jej te pomc w rozcigniciu kon
troli nad zasobnymi w rop naftow krajami muzu
maskimi wzdu jej poudniowych granic.
Tymczasem Stany Zjednoczone energicznie si stara
j zmobilizowa swoich europejskich sojusznikw. Ci
z kolei, udzielajc wsparcia dyplomatycznego i znacznej
pomocy gospodarczej, nie maj ochoty na militarne
angaowanie si. Chiny i Iran obawiaj si jednak, e
pastwa zachodnie przyjd w kocu z odsiecz Stanom
Zjednoczonym, podobnie jak Stany pomogy Anglii
i Francji podczas obu wojen wiatowych. Aby do tego
556

nie dopuci, potajemnie rozmieszczaj w Boni i Al

gierii rakiety redniego zasigu zdolne do przenoszenia
adunkw jdrowych i ostrzegaj pastwa europejskie,
eby trzymay si z dala od dziaa wojennych. Skutek
jest jednak odwrotny od zamierzonego, jak zreszt
bywao zawsze, kiedy Chiny prboway zastrasza inne
kraje (z wyjtkiem Japonii). Wywiad amerykaski do
wiaduje si o rozmieszczeniu pociskw i skada od
powiedni raport, Rada NATO oznajmia, e musz zosta
natychmiast usunite. Zanim NATO zdy wkroczy do
akcji, Serbia, ktra pragnie znw odegra historyczn
rol obrocy chrzecijastwa przed Turkami, dokonuje
inwazji na Boni. Chorwacja si przycza, oba kraje
okupuj i dziel Boni midzy siebie, przejmuj rakie
ty i podejmuj dziaania majce na celu dokoczenie
czystek etnicznych, ktre musiay przerwa w latach
dziewidziesitych. Albania i Turcja prbuj przyj
Boni z pomoc. Grecja i Bugaria napadaj na europej
sk cz Turcji, w Istambule wybucha panika, Turcy
uciekaj przez Bosfor. Tymczasem rakieta z gowic
nuklearn, wystrzelona z Algierii, wybucha w pobliu
Marsylii. NATO w odwecie dokonuje niszczycielskich
nalotw na cele w Afryce Pnocnej.
Stany Zjednoczone, Europa, Rosja i Indie tocz wic
walk w skali globalnej przeciw Chinom, Japonii i wik
szoci krajw islamskich. Jak mgby wyglda koniec
takiej wojny? Obie strony rozporzdzaj znacznym
potencjaem nuklearnym; gdyby zosta uyty w stopniu
wicej ni minimalnym, gwne zaangaowane kraje
zostayby powanie zniszczone. Gdyby zadziaa czynnik
wzajemnego odstraszania (deterrence), wyczerpanie obu
stron mogoby doprowadzi do wynegocjowanego za
wieszenia broni, nie rozwizaoby to jednak podstawo
wego problemu, jakim jest hegemonia Chin w Azji
Wschodniej. Zachd mgby ewentualnie podj prb
557

pokonania Chin, rzucajc do walki swj potencja kon

wencjonany. Zaangaowanie si Japonii po stronie Chin
stwarza jednak dla tych ostatnich oson w postaci
kordonu wysp, ktry uniemoliwi Stanom Zjednoczo
nym uycie floty wojennej przeciw miastom i orodkom
przemysowym wzdu chiskiego wybrzea. Pozostaje
zaatakowanie Chin od zachodu. Poniewa Rosja toczy
wojn z Chinami, NATO przyznaje jej czonkostwo,
cile z ni wspdziaa przy odpieraniu chiskich
wypadw na Syberi, pomaga utrzyma kontrol nad
zasobnymi w rop naftow i gaz krajami muzuma
skimi Azji rodkowej i wspiera powstania Tybetaczykw, Ujgurw i Mongow przeciw chiskiemu pa
nowaniu. Trwa stopniowa mobilizacja i przerzucanie si
zachodnich i rosyjskich na Syberi, celem dokonania
ostatecznego ataku poprzez Wielki Mur Chiski na
Pekin, Manduri i rdzennie chiskie ziemie.
Bez wzgldu na to, jak zakoczy si ta globalna wojna
midzy cywilizacjami - zniszczeniami po obu stronach
w rezultacie atakw nuklearnych, wynegocjowanym
zatrzymaniem dziaa wojennych na skutek wyczer
pania obu stron, czy te wkroczeniem oddziaw rosyj
skich i zachodnich na Plac Tiananmen - w dalszej
perspektywie dojdzie nieuchronnie do ogromnego osa
bienia potencjau gospodarczego, demograficznego i mi
litarnego wszystkich gwnych uczestnikw. Skutek
bdzie taki, e orodek globalnej potgi, ktry przez
wieki przesun si ze Wschodu na Zachd, po czym
zacz si znw przemieszcza z Zachodu na Wschd,
przesunie si teraz z Pnocy na Poudnie. Gwnymi
beneficjentami wojny cywilizacji oka si te krgi
kulturowe, ktre nie wziy w niej udziau. W sytuacji,
gdy Zachd, Rosja, Chiny i Japonia bd w rnym
stopniu wyniszczone, Indie, jeli uda im si tak powa
nych zniszcze unikn (pomimo udziau w wojnie),
558

bd mogy podj prb uksztatowania wiata wedug

swoich wzorcw. Znaczne odamy amerykaskiej opinii
publicznej obarcz biae protestanckie elity (WASP)
0 wskiej zachodniej orientacji odpowiedzialnoci za
wycieczenie Stanw Zjednoczonych. Do wadzy dojd
politycy pochodzenia latynoskiego, w czym pomoe im
obietnica uzyskania pomocy - na ksztat Planu Marshalla
- od przeywajcych boom krajw Ameryki aciskiej,
ktre trzymay si z dala od wojny. Afryka natomiast mao
bdzie miaa do zaoferowania odbudowujcej si Europie.
Na to, co z niej pozostao, rzuc si hordy spoecznie
zmobilizowanych Afrykanw. W Azji, jeli Chiny, Japonia
1 Korea bd w powanym stopniu zniszczone, orodek
wadzy take przemieci si na poudnie. Dominujcym
pastwem stanie si Indonezja, ktra zachowaa neutral
no. Z pomoc australijskich doradcw bdzie wpywa
na bieg wydarze od Nowej Zelandii na wschodzie, po
Birm i Sri Lank na zachodzie oraz Wietnam na pnocy.
Wszystko to przepowiada przyszy konflikt z Indiami
i odbudowanymi Chinami. W kadym razie, centrum
polityki wiatowej przesunie si na poudnie.
Jeli ten scenariusz wydaje si Czytelnikowi zupenie
nieprawdopodobnym wytworem fantazji, tym lepiej.
Miejmy nadziej, e adne inne scenariusze powszech
nej wojny midzy cywilizacjami nie oka si bardziej
realne. W przedstawionym powyej najblisza rzeczywi
stoci, a tym samym najbardziej niepokojca, jest
przyczyna wojny: interwencja pastwa-orodka jednej
cywilizacji (Stanw Zjednoczonych) w s
orodkiem (Chinami) a pastwem czonkowski n (Wiet
namem) innego krgu kulturowego. W pojciu Stanw
Zjednoczonych interwencja taka bya koniecznoci
r

- chodzio przecie o zapewnienie poszanowania prawa

midzynarodowego, odparcie agresji, ochron wolnoci
mrz, utrzymanie dostpu do zasobw ropy naftowej na
559

Morzu Poudniowochiskim, niedopuszczenie do h e

monii jednego mocarstwa w Azji Wschodniej. W poj i
Chin bya to absolutnie niedopuszczalna, lecz dokonana
z typow arogancj prba upokorzenia i zastraszenia
Pastwa rodka przez gwne zachodnie mocarstwo
sprowokowania opozycji wobec Chin w obrbie ich
strefy wpyww i odmwienia im nalenej roli na arenie
midzynarodowej.
Krtko mwic, jeli w nadchodzcej epoce wiat ma
unikn wielkich wojen midzy cywilizacjami, pastwa-orodki musz si powstrzyma od interweniowania
w konflikty w obrbie innych krgw kulturowych.
Z pewnoci prawd t trudno sobie przyswoi nie
ktrym pastwom, zwaszcza Stanom Zjednoczonym.
Ta zasada powstrzymywania si (abstention rule) stano
wi podstawowy wymg niezbdny do utrzymania pokoju
w wielocywilizacyjnym, wielobiegunowym wiecie.
Drugi taki wymg to zasada wsplnej mediacji (joint
mediation rule) - chodzi o to, by pastwa-orodki nego
cjoway midzy sob kwestie ograniczenia lub wstrzy
mania wojen kresowych midzy pastwami lub grupami
nalecymi do ich krgw kulturowych.
g e

Przyjcie takich zasad w wiecie, gdzie midzy cywi

lizacjami panuje wiksza rwno, nie bdzie atwe ani
dla Zachodu, ani dla tych cywilizacji, ktre maj zamiar
mu dorwna albo zastpi go w dominujcej roli.
W takim wiecie pastwa-orodki krgw kulturowych
mog na przykad uzna posiadanie broni atomowej za
naleny im przywilej, ktry nie przysuguje innym
czonkom danej cywilizacji. Zulfikar Ali Bhutto, pod
sumowujc swoje starania o stworzenie pakistaskiego
potencjau nuklearnego w penym tego sowa znacze
niu", tak je uzasadnia: Wiemy, e Izrael i Afryka
Poudniowa rozporzdzaj broni atomow. Cywilizacja
ydowska, chrzecijaska i hinduistyczna ma taki po560

tencja, tylko cywilizacja islamu bya go pozbawiona, ale

ta sytuacja wkrtce si zmieni" . Ubieganie si o przy
wdztwo w krgu kulturowym, ktry nie ma pojedyn
czego pastwa-orodka, moe pobudzi rywalizacj o po
siadanie broni atomowej. Chocia Iran bardzo blisko
wsppracuje z Pakistanem, we wasnym odczuciu po
trzebuje broni nuklearnej tak samo jak Pakistan. Z dru
giej strony, Brazylia i Argentyna odstpiy od progra
mw zbroje nuklearnych, a Afryka Poudniowa
zniszczya swoje bomby atomowe, cho nie da si
wykluczy, e bdzie je chciaa skonstruowa z powro
tem, jeli Nigeria zacznie budowa nuklearny arsena.
Jest rzecz oczywist, e rozpowszechnianie broni ato
mowej niesie z sob ryzyko, ale, jak wskazywa midzy
innymi Scott Sagan, wiat, w ktrym jedno lub dwa
pastwa-orodki kadej z gwnych cywilizacji miayby
monopol na t bro, byby wiatem do stabilnym.
18

Wikszo gwnych instytucji midzynarodowych

wywodzi si z okresu tu po I I wojnie wiatowej.
Uksztatowane s na miar zachodnich interesw, war
toci i zwyczajw. W miar jak potga Zachodu w porw
naniu z innymi cywilizacjami bdzie saba, pojawi si
naciski w kierunku przeksztacenia tych instytucji tak,
by pasoway do interesw innych cywilizacji. Najwa
niejsza i najbardziej chyba kontrowersyjna kwestia
dotyczy staego czonkostwa Rady Bezpieczestwa ONZ.
Przysuguje ono mocarstwom, ktre byy zwycizcami
w I I wojnie wiatowej, a sytuacja ta ma coraz mniej
wsplnego z realiami ukadu si we wspczesnym
wiecie. W przyszoci dojdzie prawdopodobnie do zmia
ny tego ukadu albo zostan opracowane mniej formalne
procedury dotyczce podejmowania kwestii bezpiecze
stwa, na przykad na wzr spotka Grupy Siedmiu
(G-7), gdzie omawiane s globalne zagadnienia ekono
miczne. W wielocywilizacyjnym wiecie idealnie by byo,
561

\
gdyby kada z gwnych cywilizacji miaa co najmnie
jedno stae miejsce w Radzie Bezpieczestwa. Obecni,
maj je tylko trzy. Stany Zjednoczone zgodziy si
stae czonkostwo Niemiec i Japonii, ale nie ma wtpli
ci, e dojdzie do tego tylko wtedy, gdy stae czonkostwo
uzyskaj i inne pastwa. Brazylia zaproponowaa piciu
nowych staych czonkw, cho bez prawa weta: Niemcy
Japoni, Indie, Nigeri i sam siebie. W takim jednak
wypadku nie byby reprezentowany miliard yjcych na
wiecie muzumanw, chyba eby zadania takiego podj
a si Nigeria. Z cywilizacyjnego punktu widzenia Japo
nia i Indie na pewno powinny zosta staymi czonkami.
Afryka, Ameryka aciska i wiat muzumaski powin
ny za mie stae miejsca, obsadzane na zasadzie rotacji
przez gwne pastwa tych krgw kulturowych, przy
czym wyboru dokonywaaby Organizacja Konferencji
Islamskiej, Organizacja Jednoci Afrykaskiej i Organi
zacja Pastw Amerykaskich (przy wstrzymaniu si
Stanw Zjednoczonych). Zalecane by te byo poczenie
miejsc zajmowanych obecnie przez Wielk Brytani
i Francj w jedno, przysugujce Unii Europejskiej, ktra
na zasadzie rotacji wybieraaby ktre pastwo ze swego
grona. Siedem cywilizacji miaoby w ten sposb po
jednym staym miejscu, a Zachodowi przysugiwayby
dwa. Taki ukad odzwierciedlaby mniej wicej podzia
ludnoci, bogactwa i wadzy we wspczesnym wiecie.
n

Wo

WSPLNE CECHY CYWILIZACJI

Jedni Amerykanie zajli si propagowaniem wielokul
turowoci we wasnym kraju, inni za granic upowszech
niaj idee uniwersalizmu, a s i tacy, ktrzy robi jedno
i drugie. Wielokulturowo w Stanach Zjednoczonych
zagraa Stanom i Zachodowi, uniwersalizm za granic
562

jest niebezpieczny dla Zachodu i dla wiata. Jedna

i druga koncepcja zaprzecza wyjtkowoci zachodniej
kultury. Zwolennicy globalnej monokultury chc, eby
wiat wyglda jak Ameryka. Zwolennicy wielokulturo
woci na uytek krajowy chc, eby Ameryka wygldaa
jak wiat. Wielokulturowa Ameryka traci sens, bo prze
stajc by zachodnia, nie bdzie ju amerykaska.
Wielokulturowy wiat to jedyne moliwe wyjcie, nie da
si bowiem stworzy globalnego imperium. Przetrwanie
Stanw Zjednoczonych i Zachodu wymaga odnowienia
zachodniej tosamoci. Bezpieczestwo wiata wymaga
natomiast uznania wielokulturowoci w skali globalnej.
Czy bezsens zachodniego relatywizmu i kulturowe
zrnicowanie wiata, bdce faktem, prowadz nieod
woalnie i nieuchronnie do relatywizmu moralnego
i kulturalnego? Jeli uniwersalizm jest usprawiedliwie
niem imperializmu, to czy relatywizm uzasadnia repre
sj? I znowu odpowied na te pytania brzmi: i tak, i nie.
Kultury s wzgldne, moralno jest absolutem. Kultu
ry, jak to okreli Michael Waltzer, s gste" (thick):
okrelaj instytucje i zalecaj wzory zachowania odpo
wiednie dla ludzi w danym spoeczestwie. Nad tym
wszystkim, niejako na zewntrz, znajduje si wyrastaj
ca na podou tej maksymalistycznej moralnoci rozrze
dzona" (thin) moralno minimalistyczna, na ktr
skadaj si cechy powtarzajce si w 'gstych', czyli
maksymalistycznych systemach etycznych". Wsplne
minimum moralnych poj prawdy i sprawiedliwoci
mona znale we wszystkich gstych" systemach
i niepodobna go od nich oddzieli. Istniej take mini
malne zakazy, dotyczce przewanie zabjstwa, oszu
stwa, tortur, ucisku i tyranii". Ludzi w wikszym stopniu
czy poczucie wsplnego wroga ni przynaleno
do wsplnej kultury". Spoeczestwo ludzkie jest uni
wersalne, bo skada si z ludzi, szczeglne - bo jest
563

okrelonym spoeczestwem". Czasem maszerujemy zem z innymi, w wikszoci wypadkw maszerujerrr

w pojedynk . Jednake minimalna moralno w y r t
ze wsplnoty czowieczego losu, a uniwersalne zalece
nia" mona znale we wszystkich kulturach . Zamiast
propagowania uniwersalnych rzekomo cech jednej cy
wilizacji, koegzystencja kultur wymaga poszukiwania
tego, co jest wsplne wikszoci cywilizacji. W wielo
cywilizacyjnym wiecie konstruktywna linia postpo
wania polega na odrzuceniu uniwersalizmu, zaakcep
towaniu rnorodnoci i poszukiwaniu cech wsplnych.
Dziaanie takie podjto na ograniczon skal maego
kraju w Singapurze w latach dziewidziesitych. Lud
no Singapuru skada si mniej wicej w 76 procentach
z Chiczykw, w 15 procentach z Malajw i muzuma
nw oraz w 6 - z Hindusw i Sikhw. Dawniej wadze
staray si propagowa wartoci konfucjaskie", kadc
jednoczenie nacisk na powszechne wyksztacenie
i pynn znajomo jzyka angielskiego. W styczniu 1989
roku prezydent Wee Kim Wee przemawiajc na otwarciu
sesji parlamentu podkreli, e 2,7 min Singapurczykw
wystawione jest na kulturowe wpywy Zachodu. Znaleli
si dziki temu w bliskim kontakcie z now zagraniczn
myl i technik, lecz take z obcym stylem ycia
i systemem wartoci (...) Tradycyjne azjatyckie pojcia
moralnoci, obowizku i spoeczestwa, ktre w prze
szoci pomagay nam przetrwa, ustpuj miejsca za
chodnim, indywidualistycznym i egoistycznym posta
wom" - ostrzega. Stwierdzi, e koniecznie naley
ustali podstawowe wartoci, wsplne dla rnych grup
etnicznych i religijnych zamieszkujcych Singapur,
przesdzajce o tym, e kto jest Singapurczykiem".
r

19

a s

20

Prezydent Wee wymieni cztery takie wartoci: przed

kadanie spoeczestwa nad jednostk, popieranie rodzi
ny jako podstawowej komrki spoeczestwa, rozwizy564

wanie wanych kwestii w drodze ugody, a nie sporw,

podkrelanie rasowej i religijnej tolerancji i harmonii".
Jego przemwienie wywoao szerok dyskusj na temat
singapurskich wartoci. W dwa lata pniej ukazaa si
Biaa Karta, prezentujca stanowisko rzdu. Zawieraa ona
cztery wartoci wymienione przez prezydenta, lecz dodano
do nich pit warto, podkrelajc rol jednostki. W spo
eczestwie singapurskim trzeba byo bowiem pooy
nacisk na pierwszestwo zasug jednostki, by przeciwsta
wi si konfucjaskim tradycjom hierarchii i rodziny,
ktre mogy rodzi nepotyzm. Biaa Karta nastpujco
okrelaa wsplne wartoci" Singapurczykw:
Nard ma pierwszestwo przed wsplnot [etniczn],
a spoeczestwo przed jednostk.
Rodzina jest podstaw spoeczestwa.
Spoeczno szanuje jednostk i j wspomaga.
Zgoda zamiast sporu.
Harmonia religijna i rasowa.

Deklaracja o wsplnych wartociach odwoywaa si

co prawda do demokracji parlamentarnej i podkrelaa
zasugi rzdu, ale nie byo w niej mowy o wartociach
politycznych. Wadze akcentoway fakt, e Singapur
pod zasadniczymi wzgldami jest krajem azjatyckim"
i musi takim pozosta. Singapurczycy nie s Amery
kanami ani Anglosasami, cho mwimy po angielsku
i ubieramy si wedug zachodnich wzorw. Jeli w dal
szej perspektywie Singapurczycy stan si kopi Ame
rykanw, Brytyjczykw lub Australijczykw albo, co
gorsza, ich ndzn imitacj, stracimy nad zachodnimi
spoeczestwami t przewag, ktra pozwala nam utrzy
ma pozycj na arenie midzynarodowej" .
To, co zrobiy wadze Singapuru, byo ambitnym
i wiatym przedsiwziciem, polegajcym na okrele
niu tosamoci kulturowej wsplnej dla grup etnicznych
21

565

i religijnych, ktre zamieszkuj ten kraj, oraz odr

niajcej go od Zachodu. W podobnej deklaracji wartoci
zachodnich, a zwaszcza amerykaskich, wikszy nacisk
pooono by z pewnoci na prawa jednostki przeciw
stawione prawom spoecznoci, wolno sowa, prawd
do ktrej si dochodzi poprzez cieranie si pogldw'
udzia w polityce i rywalizacj polityczn oraz rzdy
prawa, a nie kompetentnych, mdrych i odpowiedzial
nych wadcw. Ale nawet w takim wypadku niewielu
ludzi Zachodu odrzucioby wartoci uznawane przez
Singapurczykw jako bezwartociowe, tylko dodaliby
do nich swoje, do ktrych przywizuj wiksz wag.
Na podstawowej paszczynie - w tym, co Walzer nazywa
rozrzedzon" moralnoci - mona si doszuka cech
wsplnych i Azji, i Zachodowi. Poza tym, jak wielokrot
nie wskazywano, gwne religie wiata - zachodnie
chrzecijastwo, prawosawie, hinduizm, buddyzm, is
lam, konfucjanizm, taoizm, judaizm - bez wzgldu na
to, jak dzieliyby ludzko, maj te wsplne podstawo
we wartoci. Jeli ma si kiedykolwiek wyoni cywiliza
cja uniwersalna, dojdzie do tego stopniowo poprzez
doszukiwanie si tych cech wsplnych i ich rozwijanie.
Obok zasady powstrzymywania si i zasady wsplnej
mediacji trzeci regu pozwalajc zachowa pokj
w wielocywilizacyjnym wiecie jest zasada wsplnych
cech (commonalities rule): ludzie z wszystkich krgw
kulturowych powinni szuka wsplnych wartoci, in
stytucji i zwyczajw i stara si poszerza ich zakres.
Przyczynioby si to nie tylko do ograniczenia star
midzy cywilizacjami, ale i do umocnienia Cywilizacji
przez due C. Mwic o Cywilizacji w liczbie pojedynczej
mamy na og na myli zoon cao, na ktr skadaj
si wysze poziomy moralnoci, religii, nauki, sztuki,
filozofii, techniki, dobrobyt materialny, a take zapewne
i inne rzeczy. Z pewnoci nie musz si one wszystkie
566

razem rni, ale badacze atwo s w stanie ustali wysoki

i niski poziom ucywilizowania w dziejach poszczeglnych
cywilizacji. Zachodzi wic pytanie: jakie przyj kryteria,
by ustali wzloty i upadki ucywilizowania ludzkoci? Czy
istnieje jaka oglna, staa tendencja, przekraczajca
granice poszczeglnych krgw kulturowych, a zmierza
jca do osigania coraz wyszych poziomw Cywilizacji?
Jeli za istnieje, to czy wynika z procesu modernizacji,
dziki ktremu ludzie zyskuj coraz wiksz kontrol
nad rodowiskiem, tworz coraz bardziej wyszukane
technologie i osigaj coraz wikszy dobrobyt material
ny? Czy we wspczesnej epoce wyszy poziom moderni
zacji jest wic warunkiem wikszego ucywilizowania?
Czy te poziom ucywilizowania przedstawia si rnie
w obrbie dziejw poszczeglnych cywilizacji?
Wkraczamy tym samym w kolejny etap dyskusji na
temat linearnej i cyklicznej natury historii. Mona sobie
wyobrazi, e za spraw modernizacji i rozwoju moral
noci, osignitemu dziki lepszemu wyksztaceniu,
wiadomoci i zrozumieniu ludzkiego spoeczestwa
oraz jego naturalnego rodowiska, ludzko wznosi si
nieprzerwanie na coraz to wysze szczeble Cywilizacji.
Mona te dla odmiany zaoy, e poziom ucywilizowa
nia odpowiada po prostu kolejnym fazom rozwoju cywi
lizacji. U zarania nowo powstajcej cywilizacji ludzie s
zwykle peni energii, dynamiczni, brutalni, mobilni,
skonni do ekspansji. S wic raczej niecywilizowani.
W miar rozwoju cywilizacja statkuje si, pojawiaj si
techniki i umiejtnoci, ktre nadaj jej bardziej cywili
zowany charakter. Gdy sabnie rywalizacja midzy
tworzcymi j elementami i pojawia si pastwo uniwer
salne, cywilizacja osiga najwyszy paziom ucywilizo
wania, swj Zoty Wiek", okres rozkwitu moralnoci,
sztuki, literatury, filozofii, techniki, a take fachowoci
w dziedzinie sztuki wojennej, gospodarki i polityki.
567

Chylc si ku upadkowi, staje si take coraz mniej

cywilizowana, a znika w kocu pod naporem innej
o niszym stopniu ucywilizowania.
Modernizacja przyczynia si do powszechnego podnie
sienia materialnego poziomu ycia, jednego z wymiarw
Cywilizacji. Czy nastpi jednak rwnolegy rozwj moral
noci i kultury? Pod pewnymi wzgldami wydaje si, e
tak si stao. We wspczesnym wiecie coraz mniej
toleruje si niewolnictwo, tortury, krzywdy wyrzdzane
jednostce. Czy nie wynika to jednak z wpywu cywilizacji
zachodniej na inne kultury, a jeli tak jest, to czy osabie
nie potgi Zachodu nie doprowadzi do moralnego regre
su? W latach dziewidziesitych wiele faktw potwierdza
suszno paradygmatu ujmujcego stan spraw tego wia
ta jako totalny chaos": zaamanie si prawa i porzdku
w skali globalnej, upadajce pastwa, narastanie anarchii
w wielu czciach wiata, ogarniajca cay wiat fala
przestpczoci, ponadnarodowe mafie i kartele narkoty
kowe, narastajca w wielu spoeczestwach narkomania,
oglne osabienie rodziny, zanik zaufania i solidarnoci
spoecznej w wielu krajach, przemoc w stosunkach mi
dzy grupami etnicznymi, religijnymi i cywilizacjami,
prawo pici panujce w tak wielu czciach wiata.
Odnie mona wraenie, e kolejne miasta - Moskwa,
Rio de Janeiro, Bangkok, Szanghaj, Londyn, Rzym,
Warszawa, Tokio, Johannesburg, Delhi, Karaczi, Kair,
Bogota, Waszyngton - zalewane s przez fal przestpczo
ci, a podstawowe elementy Cywilizacji zanikaj. Mwi si
0 wiatowym kryzysie wadzy. Obok ponadnarodowych
korporacji produkujcych towary wyrastaj coraz silniej
sze ponadnarodowe mafie przestpcze, kartele narkotyko
we i terrorystyczne bandy atakujce Cywilizacj. Prawo
1 porzdek, na ktrych si ona opiera, zanikaj na wielu
obszarach wiata - w Afryce, Ameryce aciskiej, byym
Zwizku Radzieckim, Azji Poudniowej, na Bliskim
568

Wschodzie. W Chinach, Japonii i na Zachodzie te s

powanie zagroone. Wyglda na to, e na caym wiecie
Cywilizacja pod wieloma wzgldami ustpuje przed bar
barzystwem, e zachodzi zjawisko nie majce preceden
su - nowy Wiek Ciemnoty ogarnia ca ludzko.
W latach pidziesitych Lester Pearson ostrzega, e
ludzko wstpuje w epok, w ktrej rne cywilizacje
bd musiay si nauczy, jak ze sob koegzystowa
i dokonywa pokojowej wymiany, uczc si od siebie,
poznajc swoje dzieje, ideay, sztuk i kultur, wzajemie
wzbogacajc swoje ycie. Inn moliwoci jest w tym
przeludnionym wiecie brak porozumienia, napicie,
zderzenie i katastrofa" . Przyszo pokoju i Cywilizacji
zaley od porozumienia i wsppracy midzy polityczny
mi, duchowymi i intelektualnymi przywdcami gw
nych cywilizacji wiata. W starciu cywilizacji Europa
i Ameryka albo si zjednocz, albo zgin. To samo
dotyczy wielkich cywilizacji wiata, z ich wspaniaym
dorobkiem w dziedzinie religii, sztuki, literatury, filozo
fii, nauki, techniki, moralnoci i humanizmu: w starciu
na wiksz skal, prawdziwym zderzeniu" Cywilizacji
z barbarzystwem, albo pocz swoje wysiki, albo
przepadn. W nadchodzcej epoce starcia cywilizacji
stanowi najwiksze zagroenie dla pokoju wiatowego,
a oparty na cywilizacjach ad midzynarodowy jest
najpewniejsz gwarancj zapobieenia wojnie wiatowej.
22

Przypisy
1

Arnold J. Toynbee, A Study of History, VII, 7-17; Cywilizacja w czasie

prby, s. 17; Study of History, IX, 421-422.
Matthew Melko, The Natur of Cwilizations, Porter Sargent, Boston
1969), s. 155.

569

Carroll Quigley, The Emlution of Cimlizations: An Introduction

Historical Analysis, Macmillan, New York 1961, s. 146 i n
Tame, s. 138-139,158-160.
Mattei Dogan, The Decline of Religious Beliefs in Western Eurtm
International Social Science Journal", 47 (wrzesie 1995), . 405-419
Robert Wuthnow, Indices of Religious Resurgence in the United
States, w: Richard T. Antoun, Mary Elaine Hegland (red.), Religious
Resurgence: Contemporary Cases in Islam, Chstianity, and Juddism
Syracuse University Press, Syracuse 1987) s. 15-34; Economist"'
8 lipca 1995,19-21.
Arthur M. Schlesinger, jr., The Disuniting of America: Reflections on
a Multicuiturai Society, W.W. Norton, New York 1992, s. 66-67,123
Cytowane u Schlesingera, Disuniting of America, s. 118.
Gunnar Myrdal, An American Dilemma, Harper & Bros., New York
1944), 1, 3. Richard Hofstadter cytowany przez Hansa Kohna, American
Nationalism: An Interpretative Essay, Macmillan, New York 1957, s. 13
Takeshi Umehara, Ancient Japan Shows Post-Modernism the Way
New Perspecth/es Quarterly", 9 (wiosna 1992), s. 10.
James Kurth, The Real Clash, National Interest", 37 (jesie 1994), 3-15.
Malcolm Rifkind, wystpienie w Pilgrim Society, London, 15 listopada
1994, British Information Services, New York, 16 listopada 1994, s. 2.
International Herald Tribune", 23 maja 1995, s. 13.
Richard Holbrooke, America: A European Power, Foreign Affairs", 74
(marzec/kwiecie 1995), s. 49.
Michael Howard, America and the World, St. Louis, Washington University, the Annual Lewin Lecture, 5 kwietnia 1984, s. 6.
Schlesinger, Disuniting of America, s. 127.
Okrelenie tych interesw na lata dziewidziesite mona znale
w: Defense Planning Guidancefor the Fiscal Years 1994-1999, projekt,
18 lutego 1992; New York Times", 8 marca 1992, s. 14.
Z A . Bhutto, If I Am Assassinated, Vikas Publishing House, New Delhi
1979, s. 137-138, cytowane w: Louis Delvoie, The Islamization of Paki
stan^ Foreign Policy, International Journal", 51 (zima 1995-96), s. 133.
Michael Walzer, Thicfc and Thin: Mora Argument at Home and
Abroad, University of Notre Dame Press, Notre Dame 1994, s. 1-11.
James Q. Wilson, The Mora Sense, Free Press, New York 1993, s. 225.
Government of Singapore, Shared Values, Dekret nr 1 z 1991 roku,
2 stycznia 1991, s. 2-10.
s

Lester Pearson, Democracy in World Politics, Princeton University

Press, Princeton 1955, s. 83-84.

Spis treci
Przedmowa

Cz I
WIAT CYWILIZACJI
I Nowa epoka w polityce wiatowej
I I Cywilizacje na przestrzeni dziejw
i w wiecie wspczesnym
I I I Cywilizacja uniwersalna: modernizacja
i westernizacja

13
46
77

Cz I I
ZMIENIAJCY SI UKAD CYWILIZACJI
IV Zmierzchanie Zachodu: potga,
kultura, powrt do korzeni
V Ekonomia, demografia
i ambitni rywale Zachodu

121
160

571

Seria Spectrum

Cz I I I
POWSTAJE NOWY AD
V I Nowa konfiguracja polityki globalnej
wedug linii podziau midzy kulturami
VII Pastwa-orodki, koncentryczne krgi
i ad cywilizacyjny

Dotychczas ukazay si:

. 199
Maurice

Druon

258

KRLOWIE PRZEKLCI
KRL Z ELAZA
ZAMORDOWANA KRLOWA
TRUCIZNA KRLEWSKA
PRAWO MCZYZN
WILCZYCA Z FRANCJI

Cz IV
ZDERZENIA CYWILIZACJI
V I I I Zachd i reszta: kwestie sporne
midzy cywilizacjami
LX Globalna polityka cywilizacji
X Od wojen okresu przejciowego
do wojen kresowych
X I Dynamika wojen kresowych

LEW I LILIE
KIEDY KRL GUBI KRAJ
J o s O r t e g a y Gasset

307
353

Zenon

Kosidowski

Kate Saunders,

Antoni

Kpiski

J o s O r t e g a y Gasset
E d w a r d T. H a l l
Alvin i Heidi Toffler
K o n r a d Lorenz

Cz V
PRZYSZO CYWILIZACJI

Erich F r o m m
B e n j a m i n R. B a r b e r
G e o r g e Ritzer

X I I Zachd, cywilizacje i Cywilizacja

531

OPOWIECI BIBLIJNE
KATOLICY I SEKS

Peter S t a n f o r d
D a v i d Riesman

429
466

BUNT MAS

Arno

Karlen

S a m u e l P. H u n t i n g t o n
Albert C a m u s
Jean Paul Sartre
Tomasz
Herbert

Mann

Marcuse

Thorstein Veblen

SAMOTNY TUM
MELANCHOLIA
DEHUMANIZACJA SZTUKI I INNE ESEJE
UKRYTY WYMIAR
W O J N A I ANTYWOJNA
... ROZMAWIA Z BYDLTAMI, PTAKAMI, RYBAMI.,
O SZTUCE MIOCI
DIHAD KONTRA McwiAT
MCDONALDYZACJA SPOECZESTWA
CZOWIEK I MIKROBY
ZDERZENIE CYWILIZACJI
CZOWIEK ZBUNTOWANY
EGZYSTENCJALIZM JEST HUMANIZMEM
ESEJE |t. i)
EROS I CYWILIZACJA
TEORIA KLASY PRNIACZEJ

Rutb B e n e d i c t

WZORY KULTURY

Albert C a m u s

M I T SYZYFA

Jerzy P r o k o p i u k
E d w a r d T. H a l l

LABIRYNTY HEREZJI
TANIEC YCIA

Bogdan

Suchodolski

Paul Levinson
G e o r g e Soros
Steffen

Dietach

D a v i d S. L a n d e s
Tomasz

Mann

Vladimir Tismaneanu
R i c h a r d Pipes
Raymond Aron
Mirosaw

Karwat

SKD I DOKD IDZIEMY

Michael Walzer

MIKKIE OSTRZE

Leszek B u g a j s k i

KRYZYS WIATOWEGO KAPITALIZMU

KRTKA HISTORIA KAMSTWA

Paul Levinson
Michael Walzer

BOGACTWO I NDZA NARODW

Piotr L a s k o w s k i

DOSTOJEWSKI Z UMIAREM I INNE ESEJE (t. 2)

Matthew Collin

WIZJE ZBAWIENIA

Daniel Pennac

WASNO A WOLNO

Kate Saunders

O P I U M INTELEKTUALISTW

Peter S t a n f o r d

Henry
Edward

Hobhouse
Chancellor

Charles Jonscher
Luigi B a r z i n i
G e o r g e Ritzer
Dean

MacCannell

David

HISTORIA SPEKULACJI FINANSOWYCH

YCIE OKABLOWANE
EUROPEJCZYCY
M A G I C Z N Y WIAT KONSUMPCJI
TURYSTA
POGRZEBACZ WITTGENSTEINA

Neil Postman

ZABAWI SI NA MIER

Manguel

G e o r g e Ritzer
M a r y F. R o g e r s
S t e v e n Lukes
Neil Postman
Patrick D e c l e r c k
Ted
Edmund

ZIARNA ZMIAN

Edmonds

Alberto

Nace

Lewandowski

Brian M c N a i r

HISTORIA POCAUNKU
M O J A HISTORIA CZYTANIA
MAKDONALDYZACJA SPOECZESTWA (nowy prakad)
BARBIE JAKO IKONA KULTURY
NIEZWYKE OWIECENIE PROFESORA CARITATA
TECHNOPOL
ROZBITKOWIE. RZECZ O PARYSKICH KLOSZARDACH
G A N G I AMERYKI
PEJZA ETNICZNY EUROPY
SEKS, DEMOKRATYZACJA PODANIA I MEDIA,
CZYLI KULTURA OBNAANIA

Erie S c h l o s s e r
Francis W h e e n
Piotr K u n c e w i c z
Hans Mayer
W o j c i e c h J z e f Burszta
Waldemar

Kuligowski

POLITYKA I NAMITNO
SZKICE Z DZIEJW ANARCHIZMU
O D M I E N N Y STAN WIADOMOCI
JAK POWIE
KATOLICY I SEKS

W przygotowaniu:

CZWARTY WYMIAR W ARCHITEKTURZE

John Eidinow

O t t o F. Best

SEKS, DRUK I ROCK A N D ROLL

TELEFON KOMRKOWY

O PERFIDII

M i l d r e d Reed H a l l
E d w a r d T. H a l l

SPR O WOJN

KRAINA FAST F O O D W
JAK BREDNIE PODBIY WIAT
LEGENDA EUROPY
ODMIECY
SEOUEL. DALSZE PRZYGODY KULTURY
W GLOBALNYM WIECIE

David Ost

KLSKA SOLIDARNOCI

Wydrukowano na papierze
Ecco Book Cream 2.0 70 g/m
dostarczonym przez Map Polska Sp. z o.o.
2

map

www.mappolska.pl

2 3 KWI. 2008
- 4 (te W

2009-12- 0 9

0 3 U S . 2008
12.12. 2011

2 9 MAP 2008
i

z n i 7011

2009 -OS- 2 4
Warszawskie Wydawnictwo Literackie
MUZA SA
ul. Marszakowska 8, 00-590 Warszawa
tel. 022 6290477, 022 6296524
e-mail: info(<> muza.com.pl

1^
'

Dzia zamwie: 022 6286360, 022 6293201

Ksigarnia internetowa: www.muza.com.pl

.A,
Warszawa 2007
Wydanie I X
Skad i amanie: MAGRAF S . C , Bydgoszcz
Druk i oprawa: A B E D I K , Pozna

s pe c t r
Do zrozumienia
nie w y s t a r c z a j

Wypoyczalnia
B i b l i o t e k i Gwnej US - Podrczniki

WM.7459

p o d z i a na w i a
A m e r y k a s k i po
dyrektor Centru
im. Johna OlinO

0 0 0 2 0 0 II 0 7 4 5 9 5
uniwcisyiciu i IUI n u i u t M c y u ,

WWOAI,

e p o l i t y k w i a t o w z d o m i n u j zderzenia
m i d z y cywilizacjami. Ani ideologie, ani gospodarka
nie b d j u r d a m i k<
Staj si nimi r n i c e k i

MIESICZNE
BEZ P R Z E D U E N I A

w znacznej mierze z p o a z i a f w

religijny;

o t o s a m o c i n a r o d w . W s p c z e s n y w i a t zmienia s i
w a r e n walki i rywalizacji m i d z y o m i o m a g w n y m i
cywilizacjami. Czy cywilizacja Z a c h o d u ulegnie
nieuchronnemu r o z k a d o w i ? Czy w 2 0 1 0 roku wybuchnie
wojna w i a t o w a ? Na te i inne pytania p r b u j e o d p o w i e d z i e
autor Zderzenia cywilizacji, zdaniem Henry'ego Kissingera
jednej z n a j w a n i e j s z y c h ksiek, jakie u k a z a y si na w i e c i e
po z a k o c z e n i u zimnej wojny.

Cena 3 4 , 9 0 z
ISBN 9 7 8 - 8 3 - 7 4 9 5 - 2 8 3 - 5