Prawo

.DOOLNOHVLJHRPHWULD3U]\F]\QHNGR3ODWRVNLHM
NRQFHSFMLVSUDZLHGOLZRFL
Marek Piechowiak
6]NRD:\V]D3V\FKRORJLL6SRHF]QHM
,QVW\WXW3UDZDZ3R]QDQLX

UWAGI WPROWADZAJCE

W Platoskim Gorgiaszu, Sokrates, gdy koczy dialog z samym sob, dotyczcy

sprawiedliwoci, gdy wskazuje Kalliklesowi, dlaczego kady z nich tak odmiennie patrzy na czowieka i tak rny model ycia proponuje, zauwaa:
Mdrcy powiadaj, Kalliklesie, e niebo i ziemia, bogowie i ludzie poczeni s wsplnot
i przyjani, szacunkiem dla porzdku, roztropnoci, sprawiedliwoci, i dlatego wiat nazywaj
porzdkiem, przyjacielu, nie za nieporzdkiem lub bezadem.1

Zasadniczy zarzut pod adresem Kalliklesa formuuje posugujc si kategori rwnoci geometrycznej:
Ty za, jak mi si wydaje, mimo swej mdroci nie zwracasz na to uwagi, i dlatego zapominasz,
e geometryczna rwno panuje tak midzy bogami, jak i ludmi. Ty uwaasz, e naley dy do
przewyszenia innych, poniewa zaniedbujesz geometri.2

Zaniedbywanie geometrii, niedostrzeganie rwnoci geometrycznej panujcej

wrd bogw i ludzi, jest fundamentalnym bdem. Jak to rozumie? Jak Platon pojmuje ow rwno, i dlaczego przypisuje do niej tak wielk wag?
Analizy koncentruj si przy tym na zagadnieniu sprawiedliwoci, centralnym
wdialogu Gorgiasz.
RWNO ARYTMETYCZNA

W Prawach, piszc o podstawach sprawiedliwoci, wyrni Platon dwa typy rwnoci rwno arytmetyczn, ktr okrela miara, waga i liczba3, oraz rwno
geometryczn, ktra polega na osdzie Zeusa4. To ta rwno oparta na osdzie
Zeusa, jest rwnoci geometryczn, ktrej od Kalliklesa domaga si Sokrates w dialogu Gorgiasz.
1

Platon, Gorgiasz, prze. W. Witwicki, 508 a, Warszawa 1956.

Ibidem.
3
Platon, Prawa, prze. M. Maykowska, 757 b, Warszawa 1999.
4
Ibidem.

281

Rwno arytmetyczna jest atwa do okrelenia i wprowadzenia: potrafi [j]

wrozdzielaniu zaszczytw wprowadzi kade pastwo i kady prawodawca rwno
co do miary, wagi i liczby, ktr prawodawca przez losowanie wyrwnywa.5 Platon
zauwaa, e jedynie pospolicie mwi si o rwnoci i sprawiedliwoci, gdy kryterium
jest miara i waga. Odwoywanie si do niej jest niekiedy konieczne dla uniknicia
niezadowolenia wikszoci obywateli; moe te by stosowana, aby unikn zamieszek
i buntw wrd czci obywateli; jednak stanowi oczywicie wyom w doskonaym
icisym przestrzeganiu zasad prawdziwej sprawiedliwoci ( ).6
W takich przypadkach naley wzywa Boga i dobry los, eby wynik gosowania uczynili najsprawiedliwszym.7 Do rwnoci arytmetycznej, pojmowanej jako ta, ktra nie
uwzgldnia rnic midzy osobami, nawie Arystoteles rozwijajc swoj koncepcj
sprawiedliwoci wyrwnujcej.

Marek Piechowiak, Kallikles i geometria. Przyczynek do Platoskiej koncepcji sprawiedliwoci

RWNO GEOMETRYCZNA PODSTAW SPRAWIEDLIWOCI

282

Najprawdziwsz i najlepsz rwnoci jest rwno oparta na osdzie Zeusa. Sprawiedliwo jest u Platona najbardziej fundamentaln doskonaoci czowieka (duszy), jest najwaniejsz dzielnoci cnot ().Prawdziwa sprawiedliwo oparta
jest wanie na tej drugiej rwnoci i waciwie si z ni utosamia.8 Kiedy si mwi
o sprawiedliwoci lub dy do niej, trzeba mie oczy stale na t rwno zwrcone.9
Rwno ta zgodnie z porzdkiem natury za kadym razem uwzgldnia take nierwnoci:
Ona czowiekowi wikszemu przydziela wicej, a mniejszemu mniej, jednemu i drugiemu daje
w sam raz w stosunku do natury jednego i drugiego. Dzielniejszych ludzi zawsze wyej stawia, a jeli
kto stoi na przeciwnym kracu dzielnoci i kultury osobistej ona jednym i drugim oddaje to, co
si im naley, i to ma swj sens10;

dosownie: oddaje nierwnym to, co rwne wedug natury (

). Istot sprawiedliwego dziaania jest czynienie tego, co poyteczne
dla drugiego11, i takie te dziaania buduj sprawiedliwo duszy polegajc na wewntrznej harmonii, wewntrznym porzdku, a w konsekwencji wewntrznej
jednoci. Piszc o sprawiedliwoci duszy i opisujc czowieka sprawiedliwego, Platon
pisze:
Opanowany i zharmonizowany postpuje te tak samo, kiedy co robi, czy to gdy majtek zdobywa, czy o wasne ciao dba, albo i w jakim wystpieniu publicznym, albo prywatnych umowach,
5

Platon, Pastwo. Prawa, prze. W. Witwicki, Kty 1999.

Platon, Prawa, 757 d-e, s. 224. Teksty greckie cytowane s za: G. R. Crane (ed.), The Perseus Project, http://
www.perseus.tufts.edu, maj, 2012.
7
Ibidem, 757 e.
8
Ibidem, 757 d, s. 224.
9
Ibidem, 757 c, s. 224.
10
Platon, Pastwo. Prawa, prze. W. Witwicki, 757 c, por. 744 b-c.
11
Fundamentalny w tym zakresie take dialog Gorgiasz, zob. M. Piechowiak, Sokrates sam ze sob rozmawia
osprawiedliwoci, [w:] Kolokwia Platoskie Gorgias, red. A. Pacewicz, Wrocaw 2009, s. 7192.
6

Mdro prowadzi do ustalenia tego, co nalene adresatowi czynw ze wzgldu na

jego natur, tego, co rwne wedug natury.13
Rwno geometryczna nie tylko jest podstaw kadego prawa i pastwa, ale jest
ona take fundamentem konstrukcji wiata. Std, aby lepiej zrozumie Platona koncepcj sprawiedliwoci, warto sign do dialogu Timajos, w ktrym Platon przedstawia opowie o ksztatowaniu wiata przez Demiurga.
Na czym polega rwno geometryczna? Platon charakteryzuje j w sposb nastpujcy:

Prawo

we wszystkich tych sprawach i dziedzinach on uwaa i nazywa sprawiedliwym i piknym kady taki
czyn, ktry t jego rwnowag zachowuje i do niej si przyczynia. Mdroci nazywa wiedz, ktra takie czyny dyktuje. Niesprawiedliwym nazywa czyn, ktry t jego harmoni wewntrzn psuje,
agupot nazywa mniemanie, ktre znowu takie czyny dyktuje.12

[a] liczba rednia tak si ma do ostatniej, jak pierwsza do redniej,

[b] i odwrotnie, jeli liczba rednia tak si ma do pierwszej, jak ostatnia do redniej, wtedy rednia staje si pierwsz i ostatni, a ostatnia i pierwsza staje si z kolei redni.
[c] W ten sposb wszystkie terminy maj t sam funkcj, wszystkie graj t sam rol wzgldem
siebie.14

W punkcie wyjcia s zatem trzy elementy, dwa skrajne i jeden rodkowy, ktry
wie elementy skrajne: liczba rednia tak si ma do ostatniej, jak pierwsza do redniej. Sigajc do prostego przykadu, w tak pojtej proporcji znajd si liczby 3 9
27, gdzie 9 jest elementem rodkowym, a 3 i 27 elementami skrajnymi. Wwczas
9 : 27, czyli rednia do ostatniej, ma si tak, jak 3 : 9 pierwsza do redniej. Powstaje
zatem doskonale w matematyce znana rwno geometryczna (oparta na proporcji
geometrycznej): 9 : 27 = 3 : 9, lub co na to samo wychodzi a lepiej ukazuje wic
funkcj elementu rodkowego 3 : 9 = 9 : 27. Podkreli przy tym trzeba, e zasadniczo w punkcie wyjcia s trzy elementy: dwa skrajne i jeden rodkowy, ktry
jednoczy oba skrajne.
Interpretujc drugi element [b] cytowanego fragmentu, zauway trzeba, e wproporcji geometrycznej, mona zgodnie z podstawowymi zasadami matematyki
przestawia elementy. Korzystajc z wprowadzonego przykadu: 3 : 9 = 9 : 27, mona
przeksztaci do postaci: 9 : 3 = 27 : 9; zatem [liczba] rednia staje si pierwsz i ostatni, a ostatnia i pierwsza staj si z kolei pierwsz.
W zakoczeniu cytatu Platon podkrela zasadnicz rwno, w sensie donioso, wszystkich elementw, co z punktu widzenia problematyki sprawiedliwoci nie
jest rzecz obojtn.
Dlaczego wanie tego typu rwno, a nie rwno arytmetyczna czy harmoniczna, jest dla Platona fundamentalna? Istotna jest tu nie matematyka, ale ostatecznie
metafizyka. Matematyka dostarcza pewnej szaty, narzdzi, do wyraenia podstawowych zagadnie metafizycznych, a nastpnie take antropologicznych i etycznych
12

Platon, Pastwo. Prawa, prze. W. Witwicki, 443 d-e.

Ibidem, 443 b-e.
14
Platon, Timajos, 32 a.

13

283

Marek Piechowiak, Kallikles i geometria. Przyczynek do Platoskiej koncepcji sprawiedliwoci

284

zwizanych z problematyk sprawiedliwoci. Uwaga Platona zwraca si ku proporcji geometrycznej, gdy w niej wszystkie terminy tworz doskona jedno.15 Element rodkowy jednoczy elementy skrajne, i to w dwojaki sposb. Po pierwsze, bdc
wrodku jest jakby wzem dla elementw skrajnych 3 : 9 = 9 : 27. Po drugie, po
przestawieniu elementw, element rodkowy obejmuje elementy skrajne, zakrela granice, nadaje kres, temu, co jest we wntrzu 9 : 3 = 27 : 9.
Jedno jest w filozofii Platona podstaw istnienia; dawa jedno to dawa ycie,
istnienie. Im co jest bardziej jednoci, im jest lepiej, bardziej, mocniej okrelone,
tym bardziej jest. Twierdzenie to ley w filozofii Platona u podstaw mylenia o sprawiedliwoci jako najwikszej cnocie-dzielnoci czowieka, ktra jest doskonaoci egzystencjaln, jakociowo wysz od innych cnt (im bardziej dusza jest sprawiedliwa,
tym bardziej jest jednoci, a przez to tym bardziej jest).16 Dawanie jednoci, a przez
to iistnienia, jest podstawow funkcj najwyszej z idei idei dobra, przyrwnywanej,
wsidmej ksidze dialogu Pastwo, do yciodajnego Soca.
Ponadto, w filozofii greckiej, ju przedsokratejskiej, podstawow zasad ontologiczn
mona wyrazi formu: by znaczy by okrelonym.17 Zasada ta przybiera take posta: by znaczy by ograniczonym, posiada granice, ktre okrelaj, nadaj ksztat.18
W filozofii przedsokratejskiej okrelenia te pojmowano w kategoriach iloci i jakoci,
Platon przenosi te intuicje na wyszy poziom abstrakcji; uznajc, e na szczycie hierarchii
bytw znajduje si nie ubrana w barwy, ani w ksztaty, ani w sowa istota istotnie istniejca, ktr sam jeden tylko rozum, duszy kierownik, oglda moe.19 Jedno i okrelanie
nie mog si oby bez porzdkowania, a porzdkowanie byo dla Grekw zawsze dzieem
rozumu.
Platon zauwaa, e z punktu widzenia konstrukcji wiata, ktry zoony jest z czterech elementw, niezbdne s w rwnoci geometrycznej dwa terminy rodkowe.20
Wwiecie zoonym z czterech ywiow: jak si mia ogie do powietrza, tak si
miao powietrze do wody, i jak si miao powietrze do wody, tak si miaa woda do
ziemi.21
ogie
powietrze

powietrze
woda

woda
ziemia

W przypadku liczb mona by da przykad nastpujcy:

1 3 9
= =
3 9 27
15

Platon, Timajos, 32 a.
Szeroko na ten temat zob. M. Piechowiak, Do Platona po nauk o prawach czowieka, [w:] Ksiga jubileuszowa profesora Tadeusza Jasudowicza, red. J. Biaocerkiewicz, M. Balcerzak, A. Czeczko-Durlak, Toru 2004,
s. 333352.
17
Ch. H. Kahn, Byt u Parmenidesa i Platona, Przegld Filozoficzny 1992, nr 4, s. 101.
18
D. Kubok, Problem apeiron i peras w filozofii przedsokratejskiej, Katowice 1998, s. 47.
19
Platon, Fajdros, 247c; prze. W. Witwicki.
20
Platon nawizuje tu w sposb oczywisty do nauk pitagorejskich, zgodnie z ktrymi do konstrukcji bryy
potrzebna jest czwrka; jest tu te zapewne echo pitagorejskiej nauki o Arcyczwrce krynicy i ostoi wiecznego
nurtu natury, za A. Krokiewicz, Zarys filozofii greckiej. Od Talesa do Platona. Arystoteles, Pirron i Plotyn, Warszawa 1995, s. 97.
21
Platon, Timajos, 32 b.
16

Uzgodniony proporcj matematyczn posiada on [wiat] ze strony elementw tak przyja, e

spojony w jedn jedyn cao mg si zrodzi niemoliwy do rozerwania przez nikogo z wyjtkiem
tego jednego, ktry go spoi.1

Prawo

Kontynuujc swj wywd, Platon znowu akcentuje problematyk jednoci:

Proporcja geometryczna panujca wrd bogw i ludzi jest podstaw jednoci,

atym samym i istnienia bdcego fundamentaln doskonaoci wszystkiego, co jest,
tak elementw, jak i powstajcej caoci.
ARYSTOTELESA KONTYNUACJA NAUKI O PROPORCJI GEOMETRYCZNEJ

Do Platoskiej nauki o rwnoci geometrycznej nawie, oczywicie, Arystoteles

wswej koncepcji sprawiedliwoci rozdzielczej. Jednak zatraci w duej mierze gbi
zamysu Platona. Warto przypatrze si bliej nauce Arystotelesa, aby uwyrani rnice, jeszcze lepiej zrozumie Platona.
Przypomnijmy, sprawiedliwo rozdzielajca odnosi si do rozdzielania zaszczytw lub pienidzy, lub innych rzeczy, ktre mog by przedmiotem rozdziau pomidzy uczestnikw wsplnoty pastwowej.2 Dokonujc rozdziau trzeba mie na uwadze
rnice midzy osobami, pomidzy ktre rozdzia nastpuje: jeli nie ma rwnoci
midzy osobami, to nie powinny te mie rwnych udziaw.3 Arystoteles podkrela,
e to, co sprawiedliwe zakada tedy co najmniej cztery czony; jako e dwie s osoby,
dla ktrych jest sprawiedliwe, i dwie s rzeczy, ktrych dotyczy.4
podmiot A przydzia dla A
=
podmiot B
przydzia dla B
Tak formu mona, zgodnie z zasadami matematyki, przeksztaci do postaci:
podmiot A
podmiot B
=
przydzia dla A przydzia dla B
lub:
przydzia dla A przydzia dla B
=
podmiot A
podmiot B
Rwnie sprawiedliwo wyrwnujca moe by pojmowana w kategoriach proporcji obejmujcej cztery elementy, tyle e osoby wchodzce w gr traktowane s jako
rwne i std wystarczy porwna warto tego, co jest wymieniane (mog to by korzyci lub ciary).5 Korzystajc z wyej zaproponowanych schematw, przy zaoeniu,
e podmiot A = podmiot B, formu:
1

Platon, Timajos, 32 c.
Arystoteles, Etyka nikomachejska, 1130 b.
3
Ibidem, 1131 a.
4
Ibidem.
5
Ibidem, 1132 a.
2

285

przydzia dla A przydzia dla B

=
podmiot A
podmiot B
mona zgodnie z elementarnymi zasadami przeksztacania wyrae algebraicznych
przeksztaci do:
przydzia dla A = przydzia dla B.
PORWNANIE

Arystoteles zauwaa rnic midzy rwnoci geometryczn niecig, w ktrej

zawsze s cztery czony, a rwnoci geometryczn cig (proporcj cig), od ktrej
Platon rozpocz swj wywd w Timajosie, w ktrej to rwnoci s trzy elementy
termin redni jest tym, ktry spaja dwa terminy skrajne. Niemniej jednak Arystoteles,
bez podniesienia jakichkolwiek wtpliwoci, sprowadza proporcj trjelementow do
czteroelementowej, piszc:

Marek Piechowiak, Kallikles i geometria. Przyczynek do Platoskiej koncepcji sprawiedliwoci

Proporcja nieciga suponuje cztery czony to jasne; tak samo jednak ma si rzecz take wodniesieniu do proporcji cigej. Uywa ona bowiem jednego terminu jako dwch i powtarza go dwa
razy.6

Dla Arystotelesa proporcja ciga trjelementowa, jest szczeglnym przypadkiem

niecigej czteroelementowej.
U Platona sytuacja jest odmienna, dla niego fundamentalna jest proporcja trjelementowa i istotny jest element jednoczcy dwa inne. Korzystajc z wczeniej wskazanego przykadu z czterema ywioami, trzeba zauway, e formua odzwierciedlajca
struktur proporcji obejmowaa nie cztery, ale sze elementw:
ogie
powietrze woda
=
=
powietrze
woda
ziemia
Oczywicie, prawd bdzie take, e ogie do powietrza ma si tak, jak woda do
ziemi:
ogie
woda
=
powietrze ziemia
Niemniej jednak takie uproszczenie prowadzi do zagubienia bardzo istotnej intuicji zwizanej z proporcj trjelementow, intuicji fundamentalnej dla problematyki
sprawiedliwoci. Jak wyej wspomniano rwno geometryczna jest fundamentem
prawdziwej sprawiedliwoci. Stwierdzenie to kae poczy problematyk rwnoci
geometrycznej z zagadnieniami antropologicznymi i spoecznymi. Arystoteles poda
za prost interpretacj Platoskiej formuy charakteryzujcej rwno bdc podstaw najprawdziwszej i najlepszej rwnoci: Ona czowiekowi wikszemu przydziela wicej, a mniejszemu mniej.7 Proporcja zoona z czterech rnych elementw
6

286

Arystoteles, Etyka nikomachejska, 1131 a.

Platon, Pastwo. Prawa, prze. W. Witwicki, 757 c, por. 744 b-c.

Prawo

wskazana przez Arystotelesa przy charakterystyce sprawiedliwoci rozdzielajcej zdaje

si, na pierwszy rzut oka, dobrze oddawa myl Platona. Jednak zapoznana wwczas
zostaje centralna dla Platoskiej refleksji nad proporcj geometryczn intuicja, e proporcja ta peni funkcj jednoczc, e w swojej elementarnej postaci oparta jest na
relacjach zachodzcych midzy trzema elementami dwoma skrajnymi i jednym
rodkowym, dziki ktremu skrajne s jednoczone. W schemacie Arystotelesa nie
jest uwidoczniony element czcy czonkw wsplnoty politycznej, otrzymujcych
nalene przydziay.
Analizujc przytoczony cytat, w ktrym charakteryzowana bya rwno bdca podstaw sprawiedliwoci, zauway mona, e u podstaw sprawiedliwoci ley
dopasowanie tego, co przydzielane, do natury tego, kto otrzymuje. Pamita take trzeba, e Platona refleksja nad sprawiedliwoci w centrum stawia problematyk
sprawiedliwoci duszy fundamentalnej doskonaoci czowieka. Ta problematyka
prowadzi do zagadnienia sprawiedliwych czynw, ktre buduj sprawiedliwo podmiotu dziaajcego, a tre tych czynw wyznaczana jest poprzez relacj do adresata
dziaania zgodno z jego natur.
Przyjmujc, e podmiot A, poprzez dziaanie D, daje podmiotowi B, to, co nalene,
a tym czym jest to, co odpowiada naturze B, mona powiedzie, e w gruncie rzeczy
mamy do czynienia z dwoma relacjami odpowiednioci. Z jednej strony dziaanie D
jest odpowiednie dla podmiotu B, odpowiada jego naturze, a jeli tak, to wzmacnia
jego jedno, jego istnienie. Z drugiej strony, relacja odpowiednioci zachodzi midzy
podmiotem dziaajcym A, a dziaaniem D, gdy dziaanie na rzecz B jest dziaaniem sprawiedliwym A. Jako sprawiedliwe, dziaanie to wzmacnia jedno i si istnienia podmiotu A. Zauway te trzeba, e bez adresata, ktrym jest B, podmiot A nie
mgby realizowa swej sprawiedliwoci, a tym samym wzmacnia swego istnienia.
Mona zatem powiedzie, e nie tylko A jest dla B, ale take B jest dla A.
Prbujc wyrazi wskazane intuicje w sposb schematyczny wskazujc relacje
wchodzce w gr, naley przyj, e tym, co czy, jednoczy dwa podmioty jest sprawiedliwe dziaanie:
podmiot A : dziaanie D : podmiot B
Nadajc tej proporcji posta czteroelementow z powtrzeniem elementu rodkowego otrzymuje si:
podmiot A dziaanie D
=
dziaanie D podmiot B
Mimo e formuy typu matematycznego trzeba traktowa jako form wypowiadania intuicji typu metafizycznego, zaniepokoi moe ontologiczna niejednorodno
elementu rodkowego w stosunku do elementw skrajnych (tej niejednorodnoci
nie ma np. w przedstawionych wyej dywagacjach dotyczcych ywiow). W konsekwencji jednostki ontologiczne wystpujce po obu stronach rwnania zdaj si
nie zachowywa proporcji; po jednej stronie stosunek zdaje si zachodzi midzy elementem nalecym do ontologicznej kategorii podmiotw mwic jzykiem Arystotelesa substancji, a elementem nalecym do kategorii dziaania, czyli pewnego

287

typu przypadoci.8 Nie mona mwi o zachowaniu proporcji, gdyby proporcja miaa
z punktu widzenia kategorii ontologicznych istotnych dla dokonywanych porwna
(porwnywanych relacji) posta:
substancja : przypado i przypado : substancja.
Oczywicie

Marek Piechowiak, Kallikles i geometria. Przyczynek do Platoskiej koncepcji sprawiedliwoci

substancja przypado

przypado substancja
Rzecz jednak w tym, e w problematyce sprawiedliwoci przedstawianej za pomoc formu wskazujcych na proporcje, odpowiednio, nie s porwnywane kategorie ontologiczne w sensie Arystotelesowskim. Majc na uwadze kontekst systemowy,
mona zasadnie przyj, e u podstaw problematyki sprawiedliwoci ley zagadnienie
udzielania i przyjmowania jednoci, jako podstawowej, egzystencjalnej waciwoci
wszystkiego, co jest. Z punktu widzenia podmiotu dziaajcego A, u podstaw jego sprawiedliwego dziaania D ley jego wewntrzna jedno jego wasna sprawiedliwo9.
Podmiot ten moe dawa jedno, istnienie dziaaniu, i dalej adresatowi dziaania,
o ile sam ow jedno posiada. Podobnie, dziaanie D jest dopasowane do naturyB,
o ile przyczynia si do jednoci B, a to jest moliwe, o ile D jest rdem jednoci B.
Przedstawiajc jednostki ontologiczne, omawian relacj mona przedstawi wsposb nastpujcy:
A
dziaanie D
przyczyna / rdo jednoci przyczyna / rdo jednoci
=
dziaanie D
B
skutek / jedno
skutek / jedno
Wwczas jednostki po obu stronach rwnania s z sob zgodne:
przyczyna / rdo jednoci przyczyna / rdo jednoci
=
skutek / jedno
skutek / jedno
Od proponowanych formu ilustrujcych zamys Platona dotyczcy jednoczcych
funkcji sprawiedliwoci, nietrudno przej do czteroelementowej relacji charakteryzujcej sprawiedliwo rozdzielajc. Jeli podmiot A bdzie tym, kto rozdziela, lub
po prostu dziaa sprawiedliwie wobec rnych podmiotw, mona zaproponowa
formuy:
podmiot A dziaanie D1
=
dziaanie D1 podmiot B
podmiot A dziaanie D2
=
dziaanie D2 podmiot C

288

Dzikuj doktorowi Maurycemu Zajckiemu za poczynione przez niego uwagi dotyczce tej kwestii.
Platon, Pastwo, 443 b-e.

podmiot A podmiot A
=
dziaanie D1 dziaanie D2
zatem:

Prawo

Z punktu widzenia czynw budujcych sprawiedliwo A (jego jedno)

dziaanie D1 dziaanie D2
=
podmiot B
podmiot C
Pozostajc przy zapisie uproszczonym, mona zilustrowa przestawienie elementu
rodkowego, o czym pisze Platon charakteryzujc proporcje geometryczn:
dziaanie D podmiot B
=
podmiotu A dziaania D
Dziaanie D, ktre jest dziaanie sprawiedliwym, domyka niejako od zewntrz
relacj midzy A a B, nadaje ksztat rzeczywistoci spoecznej, a w konsekwencji i byt.
Intuicje nakazujce wiza sprawiedliwo z okrelaniem czego, wyznaczaniem
granic, porzdkowaniem, zawarte s ju w samej greckiej, nie tylko filozoficznej, tradycji opartej na jzyku. Greckie okrelenia: sprawiedliwo ov; sprawiedliwy o; to, co sprawiedliwe ov; czy imi bogini sprawiedliwoci , pochodz od sowa ; sowo to okrelao take rozstrzygnicie sprawy
sdowej, wyrok, a take zadouczynienie, a take wniesienie oskarenia prywatnego10 iproces sdowy. Pierwotnie to linia dzielca dwie posiadoci11; poniewa
wzdu tej linii biega zapewne cieka lub droga, std pierwotne znaczenie oddaj
take sowa droga, cieka12; i dalej zwyky bieg rzeczy, normalny sposb zachowania, stan lub dziaanie, ktrego naley si spodziewa, zgodny z tym, jak si
rzeczy maj.13 Etymologia prowadzi do korzenia deik wystpujcego wv
pokazywa, wskazywa, co sugeruje, e znaczenie sowa ma charakter preskryptywny.14 Linie graniczne nadaj porzdek i ksztat, okrelaj co, wyznaczaj kierunki,
okrelaj drog.
Wskazujc na te intuicje pamita trzeba o kontekcie systemowym nauki o sprawiedliwoci, ktra stanowi Platoska nauka o ideach, a przede wszystkim o idei dobra majcej charakter boski, absolutny i penionych przez ni funkcji. Dziaanie
sprawiedliwe uczestniczy w dziaaniu samej idei dobra jest tym, co daje istnienie
zarwno podmiotowi praktykujcemu sprawiedliwo, jak i adresatowi jego dziaa.
Praktykowanie sprawiedliwoci okazuje si by uczestniczeniem w tym, co boskie.
Skoro czyny sprawiedliwe buduj sprawiedliwo duszy i szczcie czowieka, okazja do sprawiedliwego dziaania nie jest spraw bah. Im wicej sprawiedliwego dziaania, tym mocniej, tym bardziej istniej i podmiot i adresat dziaa sprawiedliwych.
10
Tak pojta przeciwstawiona moe by skadanej na pimie skardze w sprawie stanowicej
zagroenie dla caego pastwa; Platon, Eutoyfron, przek. i komentarz R. Legutko, Krakw 1998, s. 41 f.
11
D. Kubok, Prawda i mniemania. Studium filozofii Parmenidesa z Elei, Katowice 2004, s. 99.
12
W. K. Ch. Guthrie, Filozofowie greccy od Talesa do Arystotelesa, przek. A. Pawelec, Krakw 1996, s. 9.
13
Ibidem.
14
W. Prellwitz, Etymologisches Wrterbuch der Griechischen Sprache, Gttingen 1905, s. 116 f.

289

Marek Piechowiak, Kallikles i geometria. Przyczynek do Platoskiej koncepcji sprawiedliwoci

290

Tak pojmowana sprawiedliwo tylko z pozoru mogaby si rozwija lepiej midzy

kim doskonaym a miernym, bogatym a biednym im kto bogatszy, tym wicej
moe da. Rwno w dzielnoci najszczliwszych pozwala na inn jako tego, co
jest przekazywane. To, co najlepszy ma najlepszego do zaoferowania, nie bdzie interesowao kogo, kto nie osign odpowiedniego poziomu sprawiajcego, e to co
bdzie si dla niego nadawao, e dar bdzie przez niego wykorzystany podrcznik
metafizyki jeden przeczyta, inny bdzie potrafi wykorzysta jedynie do postawienia
na pce z ksikami.
Optymalne warunki dla rozwoju sprawiedliwoci duszy, osiganej dziki sprawiedliwoci dziaania, obecne s w spoecznoci ludzi rwnych (w dzielnoci moralnej),
ktrzy w peni mog by sobie przyjacimi. W tej perspektywie zrozumiae jest okrelenie celu praw i porednio pastwa: Podstawowym zaoeniem i celem naszych
praw jest to, eby obywatele byli jak najszczliwsi i zespoleni ze sob najserdeczniejsz przyjani15.
Prawo i oparte na nim pastwo maj zatem suy szczciu obywateli, a to nie
jest niczym innym, ni byciem sprawiedliwym, suy zatem sprawiedliwoci jednostek. Dla penego osignicia tej ostatniej potrzebna jest spoeczno ludzi rwnych,
pozwalajca praktykowa przyja.16 W przypadku praktykowania przyjani dochodzi
do wzajemnoci obdarowywania przyjaciel odwzajemnia otrzymywane dary darami, ktre przekazuje take obdarowujcemu. Im wicej obdarowywania, tym wiksza sprawiedliwo podmiotw tak dziaajcych.17 W perspektywie przeprowadzonych
analiz mona dostrzec jeszcze jeden element logiki obdarowywania. Obdarowujcy
zyskuje na swojej sprawiedliwoci ju przez samo obdarowywanie drugiego, ktre nie
byoby jednak moliwe, gdyby ten ostatni nie mg lub nie chcia przyj daru; zatem
ju samym przyjmowaniem w pewnym sensie obdarowuje darczyc, wsppracujc
znim w rozwijaniu jego sprawiedliwoci.
Platoska nauka o rwnoci, przede wszystkim rwnoci geometrycznej, wpisana
jest w zarys koncepcji zotego rodka jako tego, co w dziaaniu najlepsze. W Pastwie
Platon wychwala umiar np. w sposb nastpujcy:
[...] umie zawsze wybiera [...] ycie porednie i unika przesady z jednej i z drugiej strony
ju i w tym yciu, ile monoci, i w kadym yciu nastpnym. W ten sposb czowiek najpeniejsze
szczcie osiga.18

A w Prawach pisze:
To bowiem, co jest wyrwnane i zrwnowaone, przewysza nieskoczenie, jeeli idzie o warto, to, co zawiera w sobie niczym nie zagodzone waciwoci.19
15
,
, Platon, Prawa, prze. M. Maykowska, Warszawa 1999, 743 c-e.
16
Platon, Prawa, 756 e757 a.
17
Zasygnalizowa tu trzeba zagadnienie dotyczce relacji przyjani w pastwie do tworzenia jednoci wcaym kosmosie, wymagajce odrbnego podjcia, zob. np. wyej cytowany fragment Platon, Timajos, 32 c, czy
idem, Prawa, 903b-e.
18
Platon, Pastwo, 619 a-b.
19
Platon, Prawa, prze. M. Maykowska, 773 a.

Przeprowadzone analizy pokazuj cisy zwizek problematyki sprawiedliwoci

zzagadnieniem rwnoci geometrycznej i problematyk jednoci jako fundamentalnej, bo egzystencjalnej, doskonaoci. Istot sprawiedliwego dziaania jest czynienie
tego, co jest odpowiednie dla innych, co im suy. Dziaanie takie wie, jednoczy
podmiot i adresata dziaania, przy czym kady z nich odnosi korzy: adresat wzmacnia swoje istnienie, swoj jedno, dziki temu, co otrzymuje, dziki zyskowi w sferze
mie; podmiot dziaania zyskuje wprost w sferze by stajc si bardziej sprawiedliwym upodabnia si do samej idei dobra i jednoci. Najlepsze warunki rozwoju
panuj w spoecznoci tych, ktrzy s sobie rwni i mog praktykowa przyja.
Platoska nauka o rwnoci geometrycznej znajduje swoje odbicie w Arystotelesowskiej nauce o sprawiedliwoci rozdzielajcej. Niemniej jednak podkreli trzeba
istotne rnice. Dla Platona najwaniejsze jest ujcie oparte na trzech elementach, pozwalajce jasno uj problematyk jednoci midzy podmiotem a adresatem dziaania.
Dla Arystotelesa podstawowe jest ujcie rwnoci geometrycznej oparte na czterech
rnych elementach jedno midzy otrzymujcymi nalene przydziay zaporedniczona jest w tym, kto rozdziau dokonuje. Zauway take trzeba, e problematyka sprawiedliwoci rozdzielajcej, w ktrej Arystoteles korzysta z koncepcji rwnoci geometrycznej, jest (jedynie) elementem zagadnienia sprawiedliwoci jako jednej
z cnt; natomiast Platon wykorzystuje koncepcj rwnoci geometrycznej do opisu
fundamentw sprawiedliwoci w ogle.

Prawo

PODSUMOWANIE

291

* Ksiga ycia i twrczoci *

tom V

PRAWO
Ksiga pamitkowa dedykowana Profesorowi

Romanowi A. Tokarczykowi

pod redakcj Zbigniewa Wadka,

we wsppracy z Jerzym Stelmasiakiem,
Wodzimierzem Gogoz
i Krzysztofem Kukurykiem

Wydawnictwo Polihymnia
Lublin 2013

Redakcja
Zbigniew Wadek, Jerzy Stelmasiak,
Wodzimierz Gogoza, Krzysztof Kukuryk

Projekt okadki
Jerzy Durakiewicz

Skad i redakcja techniczna

Bez Erraty Zbigniew Dyszczyk

by Roman Tokarczyk

Okadka pyt
na podstawie projektu
Jerzego Durakiewicza

ISBN 978-83-7847-096-0

Nagranie/powielenie pyt
Wydawnictwo Muzyczne Polihymnia sp. z o.o.
ul. Deszczowa 19, 20-832 Lublin,
tel./faks 81 7469717, www.polihymnia.pl

Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kilka uwag o zwizku norm prawnokarnych znormami moralnymi
(Tadeusz Bojarski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Egalitaryzm a elitaryzm w klasycznej koncepcji pastwa prawnego w Niemczech
XIXwieku (Adam Bosiacki). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Historyczny rys rozwoju wsppracy sdowej wsprawach cywilnych
w Unii Europejskiej (Bartomiej Dbaa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jan z Salisbury i w. Tomasz z Akwinu owadzygodnej i niegodnej (Lech Dubel,
Magorzata uszczyska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
System konstytucyjnych form bezporedniej demokracji na Ukrainie i perspektywy
jejdoskonalenia (Wadysaw Leonidowicz Fedorenko). . . . . . . . . . . . . .
Spr o historyczno sag Islandczykw wperspektywie antropologii prawa
(Wodzimierz Gogoza) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The Basic Norm: a Note on Kelsens FinalDoctrine (Martin P. Golding). . . . . . . .
Wsplna polityka rolna Unii Europejskiej. Uwagide lege ferenda (Beata Jeyska) .
Rnica midzy wyczeniem bezprawnoci awyczeniem winy w dzieach
HeinrichavonKleista (Jan C. Joerden) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tryb zmiany ustawy zasadniczej wprojektach konstytucyjnych zlat19171920
oraz19891991 (Marian Kallas) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
La legge morale naturale come fondamento dellalegge umana positiva
(Artur J. Katolo) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Inicjatywa dowodowa i jej determinanty. Spostrzeenia prawnoporwnawcze
(Zbigniew R. Kmiecik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przestpstwo dyskryminacji ze wzgldu naprzynaleno wyznaniow
lubbezwyznaniowo w demokratycznym pastwiewieckim
(Jzef Krukowski). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nowa retoryka prawnicza Chama Perelmana (Krzysztof Kukuryk) . . . . . . . . . .
Jednostka i jej prawa a pastwo w wietle doktryny Responsibility to Protect.
Kunowejideiprawa midzynarodowego? (Roman Kwiecie) . . . . . . . . .
Znaczenie statusu strony podejmujcej si porednictwa dla prawnego bytu
umowy porednictwa w obrocie nieruchomociami (Monika Lejcyk) . . . . .
System wartoci studentw prawa (Elbieta ojko). . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Parlament polski jedno- czy dwuizbowy. Szkicproblemu (Jacek M. Majchrowski) . .
Prawo do ochrony wasnoci intelektualnej wwietle Europejskiej Konwencji Praw
Czowieka (Studium orzecznictwa) (Bartosz Mendyk). . . . . . . . . . . . . .
Kryzys tworzenia prawa w Polsce wposzukiwaniu kierunkw reform
kilka uwag (Lech Morawski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Prawo

Spis treci

11
19
27
44
60
64
90
91
106
119
143
152

163
172
193
203
211
226
231
248

Charakter urzdowy czynnoci notarialnych (Aleksander Oleszko,

Radosaw Pastuszko). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Miejsce ekonomicznej analizy prawa wksztatowaniu polityki kryminalnej
pastwa (Karol Pachnik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kallikles i geometria. Przyczynek do Platoskiej koncepcji sprawiedliwoci
(Marek Piechowiak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Z problematyki roli prawa w spoeczestwie wdobie kryzysu (Sawomir Pilipiec) . .
Prawa osb, ktrych dane dotycz w wietle ustawy o ochronie danych osobowych
(Katarzyna Stowska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozprawa sdowa czci skadow sfery komunikacyjnej w przestrzeni
jurysdykcyjnej (Stanisaw Leszek Stadniczeko) . . . . . . . . . . . . . . . . .
Z problematyki uchwalania, zmiany ieliminowania preambuy aktu normatywnego
wsystemie prawa (Magorzata Stefaniuk) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wybrane zagadnienia orzecznictwa Naczelnego Sdu Administracyjnego
w zakresie opaty podwyszonej w prawie ochrony rodowiska
(Jerzy Stelmasiak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Prawo a poytek jako dwa wzy wspajajce wsplnot u Cycerona (uwagi
wprowadzajce) (Bogdan Szlachta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Istota i podstawy prawne instytucji obywatelstwa (Jan Szreniawski) . . . . . . . . . .
Znaczenie Romana Tokarczyka dlafilozofii prawa w Polsce (Maria Szyszkowska) . .
Wasno prywatna wielopaszczyznowy fenomen (Zbigniew Wadek) . . . . . . .
O prawie wasnoci z perspektywy ewolucyjnej (Wojciech Zauski) . . . . . . . . . .
Publiczne (administracyjne) prawo gospodarcze a inne dyscypliny wiedzy
w sferze bada nadadministracj publiczn (Marian Zdyb) . . . . . . . . . .

Spis treci

Informacje o autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wykaz nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

255
273
281
292
302
309
332

345
351
361
372
377
385
395
407
409