Marek Piechowiak*

Problem aksjologicznej legitymizacji

uniwersalnego systemu ochrony praw czowieka
ermin legitymizacja jest zwykle odnoszony do wadzy i jej dziaa. Legitymizacja jest
procesem uprawomocniania wadzy - uzasadnianiem kompetencji do ksztatowania za
chowa rzdzonych, przede wszystkim przez ksztatowanie ich sytuacji prawnej. Legitymi
zacja aksjologiczna jest tu pojmowana jako jeden z aspektw legitymizacji, ktry jest oparty
na odniesieniu do wartoci. Moe ono dotyczy rzdzcego, mona te pyta o legitymizacj
organw Organizacji Narodw Zjednoczonych, w tym take o legitymizacj tych, ktrzy
zasiadaj w rnych gremiach majcych gos decyzyjny w sprawach praw czowieka (i to
z punktu widzenia pastw, ktre reprezentuj, jak i ich indywidualnych przymiotw). Tego
typu pytania byy stawiane np. wtedy, gdy zmierzano do rozwizania Komisji Praw Czowie
ka. Pytanie o legitymizacj aksjologiczn moe take dotyczy samego systemu prawnego
(jego powstania i jego treci), co z punktu widzenia obecnie funkcjonujcego uniwersal
nego systemu ochrony praw czowieka jest waniejsze i co bdzie przedmiotem niniejszych
analiz: uprawomocnienie systemu jako wyznaczajcego dyrektywy bdce racj dziaania dla
ich adresatw. W centrum analizy bdzie sta problematyka treci. Legitymizacja aksjolo
giczna uniwersalnego systemu ochrony praw czowieka jest, w przyjtej tu perspektywie,
spraw nie tyle przynalenoci normy do okrelonego systemu prawnego (normatwity of
law), co spraw racji podporzdkowania si wadzy {authority oflaw).
Proponowane jest tu jeszcze jedno zawenie problematyki, mianowicie spojrzenie
na to, co specyficzne dla legitymizacji uniwersalnego systemu ochrony praw czowieka.
Legitymizacja ta obejmuje mianowicie postulat, na ktrego stray stoi take procedura
kontrolna, eby prawa czowieka chronione tym systemem respektowane byy powszech
nie, i to niezalenie od jakichkolwiek zobowiza traktatowych, take niezalenie od
bycia stron Karty Narodw Zjednoczonych. Zasadnicze dla tego opracowania pytanie
dotyczy tego, na czym oparta jest aksjologiczna legitymizacja powszechnoci obowi
zywania norm chronicych prawa czowieka na poziomie uniwersalnym. Aksjologiczne
uzasadnienie norm moe by uznane za wystarczajce ich uprawomocnienie pojte jako
wskazanie racji dziaania, o ile wartoci wskazane jako uzasadniajce s uznawane przez
adresata norm ; problem legitymizacji systemu komplikuje si, gdy wartoci te nie s
uznawane przez adresata norm , a w ramach systemu formuowany jest postulat uniwer
salnego przestrzegania norm - wwczas moliwo formuowania norm powszechnej

* Prof. nadzw. dr hab. Marek Piechowiak - kierownik Katedry Teorii, Filozofii i Historii Prawa, Instytut
Prawa, Wydzia Zamiejscowy w Poznaniu, SWPS Uniwersytet Humanistycznospoeczny w Warszawie.

Problem aksjologicznej legitymizacji uniwersalnego systemu ochrony praw czowieka

87

wanoci wymaga uprawomocnienia. Zmierza bdzie si do uzasadnienia tezy, e jest

ona oparta nie tyle na treci wartoci uznanej w tym systemie, ale na uznanych roz
strzygniciach metaaksjologicznych, dotyczcych tego, jak wartoci te istniej. Przyjta
bdzie przy tym perspektywa wewntrzna wobec systemu prawnego. Badana bdzie sa
mowiadomo aksjologiczna uniwersalnego systemu ochrony praw czowieka.
Realizacja tego celu zakada uporzdkowanie podstawowych poj dotyczcych problema
tyki powszechnoci praw czowieka - termin powszechno stosowany w odniesieniu do
praw czowieka okazuje si terminem mienicym si du rnorodnoci znacze. Sformu
owane zostan take pewne postulaty dotyczce definiowania uzasadnienia aksjologicznego
norm, ktre jest tu uznane za podstaw uprawomocnienia norm chronicych prawa czowieka.

Zewntrzne i wewntrzne uprawomocnienie

uniwersalnego systemu ochrony praw czowieka
W legitymizacji aksjologicznej systemu prawnego mona wyrni aspekt dotyczcy
wartoci, dla realizacji ktrych system powsta (uprawomocnienie oparte na tych warto
ciach mona okreli jako zewntrzne wobec systemu), oraz aspekt dotyczcy wartoci
uzasadniajcych konkretn tre regulacji zawartych i tworzonych w systemie (upra
womocnienie oparte na nich mona okreli jako wewntrzne). Jest moliwe, e w obu
aspektach w gr wchodz te same wartoci, jednak nie musi tak by, a nawet jeli war
toci bd zbiene, akcenty mog by rnie rozoone. W przypadku uniwersalnego
systemu ochrony praw czowieka oba te aspekty daj si stosunkowo atwo odrni.
Legitymizacja genezy systemu
Odpowiadajc na pytanie o wartoci wyjaniajce genez uniwersalnego systemu, trze
ba mie na uwadze kontekst historyczny, w ktrym powsta - a ksztatoway go dwie
wojny wiatowe. Kart Narodw Zjednoczonych z 1945 roku, stanowic konstytu
cj, na ktrej oparty jest uniwersalny system ochrony praw czowieka, otwieraj so
wa: My, Ludy Narodw Zjednoczonych, zdecydowane uchroni przysze pokolenia
od klsk wojny, ktra dwukrotnie za naszego ycia wyrzdzia ludzkoci niewypo
wiedziane cierpienia; przywrci wiar w podstawowe prawa czowieka, w godno
i warto osoby [ludzkiej], w rwnouprawnienie mczyzn i kobiet, w rwno na
rodw duych i maych, stworzy warunki umoliwiajce utrzymanie sprawiedliwoci
i poszanowanie zobowiza, wynikajcych z traktatw i innych rde prawa midzyna
rodowego, oraz popiera postp spoeczny i popraw warunkw ycia w wikszej wol
noci1. Na pierwszym miejscu jest zatem zapobieganie wojnie i to przede wszystkim
konfliktowi zbrojnemu w skali globalnej; wymiar globalny ma take sprawiedliwo
1 W E T H E P E O P L E S O F T H E U N IT E D N A T IO N S D E T E R M IN E D to save succeeding gnrations from the
scourge ofwar, which twice in our lifetime has brought untold sorrow to manhind, and to reafprmfaith injundamental
human ghts, in the dignity and worth ofthe human person, in the eual rights ofm en and women and o f nations large
and smali, and to establish conditions under which justice and respect jo r the obligations arisingjrom treaties and other
sources o f international law can be maintained, and to promote social progress and better standards cflife in largerfreedom,

Karta Narodw Zjednoczonych z 26.06.1945 r., Charter ofthe United Nations, Dz. U. 1947, nr 23, poz. 90 ze zm.

88

M arek Piechowiak

powizana z przestrzeganiem prawa midzynarodowego. O prawach czowieka i godno

ci mowa jest w drugim motywie, o wolnoci w motywie czwartym.
Do cytowanego fragmentu Karty nawizuje Powszechna Deklaracja Praw Czowie
ka z 1948 roku, ktra wyznaczya podstawy paradygmatu pojmowania praw czowieka
w systemie uniwersalnym (a take poza nim): Zwaywszy, e uznanie przyrodzonej
godnoci oraz rwnych i niezbywalnych praw wszystkich czonkw rodziny ludzkiej
jest podstaw w o l n o c i , s p r a w i e d l i w o c i i p o k o j u na wiecie2. W pierw
szym akapicie preambuy akcentowana jest perspektywa globalna jako wyznaczajca cele,
ktrym suy ma uznanie godnoci i ochrona praw czowieka. Warto zauway, e - inaczej
ni w Karcie Narodw Zjednoczonych - jasno wskazana jest relacja midzy usytuowanymi
na paszczynie globalnej celami-wartociami a godnoci i prawami czowieka, ktre nale
ju do wartoci wewntrznych: wartoci wewntrzne wskazane s jako suce do realizacji
wartoci zewntrznych. Niemniej jednak pozostaje kwestia filozoficzna z zakresu aksjologii
dotyczca tego, dlaczego wolno, sprawiedliwo i pokj na wiecie s wartociami samoist
nymi. Zagadnienie to nie bdzie tutaj podejmowane. Mona zauway, e wartoci wprost
uznan w systemie uniwersalnym za autoteliczn jest godno: uznajc i potwierdzajc,
e w s z y s t k i e p r a w a c z o w i e k a w y w o d z s i z g o d n o c i i w a r t o c i
w r o d z o n e j o s o b i e l u d z k i e j , oraz e osoba ludzka jest centralnym podmiotem praw
czowieka i podstawowych wolnoci, i wobec tego to ona powinna w pierwszym rzdzie od
nosi z nich korzyci oraz powinna aktywnie uczestniczy w realizacji tych praw i wolnoci3.
Legitymizacja treci systemu
Aksjologiczne uprawomocnienie treci systemu obejmuje dwa zasadnicze elementy:
uprawomocnienie treci praw czowieka oraz uprawomocnienie ich specyficznego cha
rakteru. Uprawomocnienie aksjologiczne treci praw czowieka pojmowane jest tu jako
uprawomocnienie poszczeglnych praw. Obejmuje aksjologiczne uzasadnienie norm
prawnych chronicych prawa czowieka i na tym elemencie, zasadniczym z punktu wi
dzenia realizacji powszechnoci ochrony, skupiona bdzie dalsza uwaga. Nie wydaje si
tu konieczne rozstrzygnicie kwestii penej przekadalnoci praw podmiotowych na ze
sp norm prawa w sensie przedmiotowym4.
2 Whereas recognition o f the inherent dignity an d o f the equal and inalienable rights o f all members o f the human
fa m ily is the foundation o f freedom, justice and peace in the world , Powszechna Deklaracja Praw Czowieka

z 10.12.1948 r., Universal Declaration o f H um an Rights, General A ssem bly res. 217 A (III), [w:] H um an
Rights: A Com pilation o f International Instruments, Centre for H um an R ights Geneva, N ew York 1988,

s. 1-7; P raw a czowieka. W prowadzenie - W ybr rde, opra. K. M otyka, L ublin 1999, s. 73-78.
3 Recognizing and affirming that all human rights derive from the dignity an d worth inherent in the human
person, and that the human person is the central subject o f human rights and fu n dam en tal freedoms, an d con
sequently should be the principal beneficiary and should participate actively in the realization o f these rights and
freedoms , preambua 2, Deklaracja wiedeska i program dziaania przyjta przez wiatow Konferencj Praw

Czowieka, 25 czerwca 1993 r., Vienna D eclaratio an d Program m e o f Action adopted by the W orld Conference
on H um an Rights on 2 5 June 1993 , A/CONF. 157/23, [w:] Deklaracja Wiedeska i Program D ziaan ia w i
atowej Konferencji P raw Czowieka. W iede, Czerwiec 1993 , prze. C. Piechowiak, Pozna 1998.
4Autor stoi na stanowisku, e adekwatna przekadalno nie jest moliwa, a to z uwagi na to, e konstytu
tywnym elementem prawa podmiotowego jest relacja podmiotu do nalenego dobra, ze wzgldu na ktre

Problem aksjologicznej legitymizacji uniwersalnego systemu ochrony praw czowieka

89

Z punktu widzenia Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka wartoci uzasadniajce

katalog praw wskazane zostay w artykule pierwszym: Wszystkie istoty ludzkie rodz
si wolne i rwne w godnoci i prawach. S one obdarzone rozumem i sumieniem oraz
powinny postpowa w stosunku do siebie wzajemnie w duchu braterstwa5. Literalnie
rzecz biorc cytowany artyku okrela, jaki jest czowiek oraz okrela to, co jest trzeba
wzi pod uwag, gdy chce si chroni to, co najistotniejsze dla zapobieenia destrukcji
czowieka i dla zapewnienia jego rozwoju.
Istotna ze wzgldu na aksjologiczne uzasadnienie treci praw czowieka bya dyskusja
w trakcie prac nad projektem Deklaracji, dotyczca tego, czy zawarto art. 1 nie powin
na trafi do preambuy. W obronie treci art. 1 stan przede wszystkim Ren Cassin,
ktry argumentowa, e wskazane s tam zasady, na ktrych oparte s wszystkie dalsze
postanowienia Deklaracji; twierdzi, e w cigu ostatnich dziesiciu lat, miliony ludzi
stracio ycie dokadnie dlatego, e zasady te zostay bezlitonie wyszydzone6.
Z upywem czasu za najwaniejsz warto uzasadniajc prawa czowieka jedno
znacznie zostanie uznana godno. W art. 1 Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka
szczeglna funkcja uzasadniajca godnoci nie jest jeszcze w peni czytelna. Jest ona
w pewnej mierze przygotowana brzmieniem pierwszego akapitu preambuy Deklara
cji i cytowanym otwarciem Karty Narodw Zjednoczonych, gdzie godno stawiana
jest obok praw czowieka. Jednoznaczne uznanie godnoci za rdo praw znalazo si
w preambuach Midzynarodowych paktw praw czowieka z 1966 roku, w ktrych czy
tamy, e prawa te wynikaj z g o d n o c i p r z y r o d z o n e j o s o b i e l u d z k i e j 7. Na
paszczynie uniwersalnej jednoznaczne potwierdzenie tej idei znalazo si w cytowanym
wyej motywie drugim preambuy Deklaracji wiedeskiej z 1993 roku.
Podsumowujc, za podstaw katalogu praw czowieka w systemie uniwersalnym
przyjto godno, wolno, rwno, rozumno i sumienie oraz braterstwo (solidar
no). Wartoci te determinuj tre praw czowieka.
Uprawomocnienie treci praw nie jest jednak tym samym, co uprawomocnienie ich
szczeglnego charakteru, przede wszystkim uniwersalnego postulatu ich przestrzegania.
Normy chronice prawa czowieka, okrelajc tre zachowa, okazuj si by adresowane
normy prawa w sensie przedmiotowym tworz funkcjonaln cao bdc elementem definicyjnym prawa
podmiotowego; szerzej zob. M. Piechowiak, P raw o a wolno, [w:] P raw a czowieka - P raw a rodziny. 3 0 lat
Poznaskiego Z akadu Instytutu N au k Prawnych P A N , red. R. Hliwa i A. Schulz, Pozna 2003, s. 37-54.
5 A ll human beings are born free an d equal in dignity an d rights. They are endowed with reason an d conscience
and should act towards one another in a spirit o f brotherhood. Powszechna Deklaracja Praw Czowieka, art.l.
6Cyt. za: T. Lindholm, Article 1, [w:] The Universal Declaration o f Hum an Rights: A Commentary, ed. by A. Eide
et a l, Oslo 1992, s. 44. Szerzej na temat wartoci ujtych w art. 1 Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka zob.
M. Piechowiak, Powszechno - midzy uniformizacj a relatywizmem. W ok metaaksjologicznych zaoe Powszech
nej Deklaracji Praw Czowieka, [w:] Wspczesne problemy praw czowieka i midzynarodowego prawa humanitarne
go. Materiay I Warszawsko-Toruskiego Kolokwium Praw Czhwieka i Midzynarodowego Prawa Humanitarnego,
Toru, 10-11 grudnia 2008, red. T. Jasudowicz, M. Balcerzak i J. Kapelaska-Prgowska, Toru 2009, s. 177-193.

7Recognizing that these rights derive from the inherent dignity o f the human person, Midzynarodowy pakt praw
gospodarczych, spoecznych i kulturalnych z 16.12.1966 r., International C ovenant on Economic, Social and
C u ltu ral Rights, General Assembly res. 2200 A (XXI); Dz. U. 1977, nr 38, poz. 169, [w:] H um an Rights,
op. cit.., s. 7-18; Midzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych z 16.12.1966 r., International
Covenant on C ivil and Political Rights, General Assembly res. 2200 A (XXI), Dz. U. 1977, nr 38, poz. 167
ze zm. w: H um an Rights, op. cit., s. 18-38. Tu i dalej wyrnienia autora.

90

M arek Piechowiak

do wszystkich. Nie wchodzc tu w spory dotyczce horyzontalnego oddziaywania praw

czowieka, zbadane tu zostanie zagadnienie powszechnoci zobowiza pastw. w
szczeglny element w normatywnej strukturze praw czowieka, oparty z jednej strony
na powszechnym przysugiwaniu praw czowieka, z drugiej na powszechnym, pozytywnoprawnym obowizku pastw do realizacji praw czowieka, okrelony tu bdzie
mianem roszczenia uniwersalnoci praw czowieka. Dlaczego wartoci wskazane w art. 1
uzna naley za wartoci legitymizujce roszczenie uniwersalnoci? Pytanie to nie jest
bynajmniej pytaniem retorycznym take wwczas, gdy panuje zgoda co do moliwoci
ugruntowania treci (katalogu) praw czowieka w okrelonym zestawie wartoci, w tym
przede wszystkim w godnoci. Dlaczego z tego, e jaka grupa podmiotw uznaje okre
lony zestaw wartoci uzasadniajcych prawa czowieka, miaoby wynika to, e take
podm ioty nieuznajce tych wartoci maj respektowa prawa czowieka?
Zbadanie tej kwestii obejmuje dookrelenie, na czym polegaj aksjologiczne uza
sadnienie norm prawnych chronicych prawa czowieka oraz roszczenie uniwersalnoci,
ktrego uprawomocnienia si tutaj poszukuje.

Roszczenie uniwersalnoci praw czowieka jako przedmiot problemu legitymizacji

Termin powszechno jest w nauce praw czowieka wieloznaczny8. Nie wchodzc w krg
rozwaa natury oglnej, prowadzonych z perspektywy zewntrznej prawa pozytywnego,
a majc na uwadze samowiadomo uniwersalnego systemu ochrony praw czowieka,
mona wyrni kilka aspektw powszechnoci praw czowieka. Podstawowe rozrnienie
dotyczy aspektu opisowego i normatywnego. Z punktu widzenia podjtego tu zagadnienia
waniejszy jest aspekt normatywny, ktry sam okazuje si by wielorako zoonym.
Powszechno w aspekcie opisowym
Aspekt opisowy dotyczy tego, jak faktycznie prawa czowieka s lub byy znane, uznawane,
szanowane, realizowane itp. S to zagadnienia typowe np. dla socjologii prawa. W aspekcie
tym o powszechnoci praw czowieka mowa jest np. w art. 55 Karty Narodw Zjed
noczonych: Narody Zjednoczone bd popiera: (...) p o w s z e c h n e p o s z a n o w a
n i e i p r z e s t r z e g a n i e praw czowieka i podstawowych wolnoci dla wszystkich, bez
wzgldu na ras, pe, jzyk lub religi9. Podobnie w akapicie 6 preambuy Powszechnej
Deklaracji Praw Czowieka czytamy: Zwaywszy, e Pastwa Czonkowskie podjy
si zapewni, we wsppracy z Organizacj Narodw Zjednoczonych, p o w s z e c h n e
p o s z a n o w a n i e i p r z e s t r z e g a n i e praw czowieka i podstawowych wolnoci10.
Ta same preambua gosi in fine: Zgromadzenie Oglne ogasza uroczycie niniejsz
8 Zob. take M. Piechowiak, Powszechno p ra w czowieka. Zagadnienia filozoficznoprawne , [w:] O p r a
wach czowieka. W podwjn rocznic Paktw. Ksiga P am itkow a w hodzie Profesor Annie Michalskiej, red.
T. Jasudowicz, C. Mik, Toru 1996, s. 49-71.
9 Universal r e s p e c t f o r ,

and

o b s e r v a n c e of , human rights an d fon dam en tal freedoms fo r all without

distinction as to race, sex, language, or religion.

10 Whereas M em ber States hve pledged themsehes to achieve, in coopration with the United Nations, the p ro
m otion o f u n i v e r s a l

respect f o r and

o b s e r v a n c e o f human rights an d ju n dam en tal freedoms.

Problem aksjologicznej legitymizacji uniwersalnego systemu ochrony praw czowieka

91

Powszechn Deklaracj Praw Czowieka jako wsplny standard dla wszystkich ludw i na
rodw, tak aby kada jednostka i kady organ spoeczny, zachowujc stale w pami
ci niniejsz Deklaracj, dyy poprzez nauczanie i wychowanie do coraz peniejszego
p o s z a n o w a n i a tych praw i wolnoci, jak rwnie do zabezpieczenia, poprzez rozwj
rodkw o charakterze krajowym i midzynarodowym, ic h p o w s z e c h n e g o i s k u
t e c z n e g o u z n a n i a i p r z e s t r z e g a n i a 11.
W aspekcie opisowym mona mwi o poszanowaniu praw czowieka, ich przestrze
ganiu, uznaniu, znajomoci, poznaniu itp. W aspekcie opisowym prawa czowieka nie
byy i nie s powszechnie znane, akceptowane ani przestrzegane. Powszechno w tym
aspekcie jest wskazywana jako cel do osignicia.
Powszechno w aspekcie normatywnym
Dlaczego jednak uzna osigniecie powszechnoci w aspekcie opisowym za cel? Z punk
tu widzenia perspektywy wewntrznej odpowied brzmi: poniewa prawa czowieka s po
wszechne w aspekcie normatywnym. Mwic o powszechnoci w aspekcie normatywnym,
mona mwi take o wielu rnych spawach dotyczcych powszechnoci. Przede wszystkim
trzeba rozrni powszechno praw czowieka jako praw przyrodzonych i ten typ powszech
noci mona okreli jako powszechno w sensie ideowym, moralnym czy filozoficznym,
ktra bdzie dalej okrelana krtko jako powszechno w sensie ideowym, oraz powszech
no obowizywania uniwersalnego systemu ochrony praw czowieka w sensie pozytywnoprawnym. Z punktu widzenia tekstw nie jest to niekiedy atwe do odrnienia. Problemy
te pojawiaj si zwaszcza w przypadku Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka i instru
mentw zaliczanych do soft-law; tu przede wszystkim bdzie wzita pod uwag Deklaracja
wiedeska z 1993 roku. Okazuje si, e ten sam tekst moe by odczytywany z jednej strony
jako mwicy o powszechnoci jako nalecej do natury praw przyrodzonych, zastanych,
ktrych ochronie suy maj tworzone instrumenty; z drugiej - jako wyraajcy na pasz
czynie pozytywnoprawnej roszczenie uniwersalnoci. Przyjmuje si tutaj, e owo roszczenie
uniwersalnoci, umiejscowione na paszczynie pozytywnoprawnej, bdzie obecne jedynie
tam, gdzie mona wskaza jak procedur kontroli wykonywania powszechnych zobowi
za lecych po stronie pastw. Trzeba zatem odrni powszechno przysugiwania praw
od powszechnoci pozytywnoprawnych obowizkw ich uznania czy - przede wszystkim
- respektowania. W przypadku traktatw jest jasne, e z tytuu uznania powszechnie przy
sugujcych ludziom praw czowieka, przyjmowane s zobowizania przez pastwa-strony
odnonie do podmiotw podlegajcych ich jurysdykcji. W sposb bardzo czytelny mwi
0 tym np. art. 2 ust. 1 Midzynarodowego paktu praw osobistych (obywatelskich) i po
litycznych z 16 grudnia 1966 roku: Kade z Pastw-Stron niniejszego Paktu zobowizu
je si przestrzega i zapewni wszystkim osobom, ktre znajduj si na jego terytorium
1 podlegaj jego jurysdykcji, prawa uznane w niniejszym Pakcie, bez jakiegokolwiek wzgldu
11 The General Assembly, Proclaims this Universal Declaration o f Hum an Rights as a common standard o f achievement
fo r all peoples and all nations, to the end that every individual and every organ o f society, keeping this Declaration con
stantly in mind, shall strive by teaching and education to promote r e s p e c t f o r these rights and freedoms and by progressive measures, national and international, to secure their universal and e f f e d i v e r e c o g n i t i o n a n d o b s e r
v a n c e , both among the peoples o f Member States themselves and among the peoples o f territories under theirjurisdiction.

92

M arek Piechowiak

na przymioty, takie jak rasa, kolor skry, pe, jzyk, wyznanie, pogldy polityczne lub inne
go rodzaju, pochodzenie narodowe lub spoeczne, majtek, urodzenie lub inne12.
Literalnie rzecz biorc, analogiczne zobowizania statuowane s Powszechn Deklaracj
Praw Czowieka, ktrej preambua in fine mwi o obowizku denia do coraz peniejszego
poszanowania tych praw i wolnoci, jak rwnie do zabezpieczenia, poprzez rozwj rod
kw o charakterze krajowym i midzynarodowym, ich powszechnego i skutecznego uznania
i przestrzegania, t a k p o r d l u d w P a s t w C z o n k o w s k i c h , j a k t e p o
r d l u d w t e r y t o r i w z n a j d u j c y c h s i p o d i c h j u r y s d y k c j 13.
Tego typu zobowizania, cho oparte na pozytywnopranym uznaniu powszechnoci przy
sugiwania praw czowieka, nie s jednak wyrazem roszczenia uniwersalnoci, ktrego legi
tymizacja jest tu poszukiwana. Std poniej, przy omawianiu pozytywnoprawnego wymiaru
powszechnoci, akcent jest pooony na scharakteryzowane wyej roszczenie uniwersalnoci
oparte na powszechnoci pozytywnoprawnych obowizkw, a nie jedynie powszechnoci praw.
Powszechno w sensie ideowym
Powszechno w sensie ideowym dotyczy wprost powszechnoci przysugiwania praw
czowieka. W perspektywie ideowej z przysugiwaniem praw skorelowane s obowizki,
w przeciwnym razie sama koncepcja praw podmiotowych byaby co najmniej niepena.
Charakter tych obowizkw odpowiada jednak charakterowi praw, zatem bd to obo
wizki o charakterze moralnym. Jak wyej wspomniano, problematyka ideowych pod
staw praw czowieka jest spleciona z aspektem pozytywnoprawnym, gdy uznanie przez
pastwo danego instrumentu ochrony praw czowieka uznanych w tym instrumencie za
powszechnie przysugujce moe by zasadnie traktowane jako akt statuujcy obowizki
0 charakterze pozytywnoprawnym. W uniwersalnym systemie ochrony praw czowieka
powszechno w sensie ideowym znajduje wieloraki wyraz, uznawana jest ona tak w spo
sb poredni, jak i wprost. Majc na uwadze ow wielorako uznania mona wnioskowa,
e powszechno jest jednym z centralnych zagadnie dotyczcych ideowej podstawy sys
temu. Oto krtki przegld sposobw uznania powszechnoci w sensie ideowym.
1)
Podstawy koncepcji - struktura godnociowego ugruntowania praw czowieka.
Uznanie za rdo praw czowieka godnoci, ktra jest przyrodzona i niezbywalna, zatem
1 przysugujca powszechnie, uzasadnia tez o radykalnej powszechnoci praw gosz
c, e gdzie czowiek, tam prawa czowieka. Potwierdzenie przyrodzonego charakteru
praw czowieka znalazo wprost uznanie w punkcie 1.1 Deklaracji wiedeskiej: Prawa
czowieka i podstawowe wolnoci s przyrodzonym prawem wszystkich istot ludzkich; ich
ochrona i popieranie jest pierwszym obowizkiem Rzdw14.
12Each State Party to the present Covenant undertakes to respect and to ensure to all individuals within its territory
and subject to its jurisdiction the rights recognized in the present Covenant, without distinction o f any kind, such as
race, colour, sex, language, religion, political or other opinion, national or social origin, property, birth or other status.

13 To prom ote respect fo r these rights and freedoms and by progressive measures, national and international, to
secure their universal an d effective recognition and observance, both a m o n g

the p e o p l e s

of M em ber

S t a t e s t he m s e l v e s a n d a m o n g the p e o p l es o f t e r r i t o r i e s u n d e r t h e i r j u r i s d i c t i o n .

14H um an rights an d fun dam en tal freedoms are the birthright o f all human beings; their protection and prom otion
is the first responsibility o f Governments. Deklaracja wiedeska poda tu za Parysk Kart dla Nowej Europy

Problem aksjologicznej legitymizacji uniwersalnego systemu ochrony praw czowieka

93

2) Rwno i zakaz dyskryminacji. Uznanie powszechnoci w sensie normatywnym

ma wyraz take w klauzulach antydyskryminacyjnych dotyczcych rwnoci w korzy
staniu praw czowieka. Np. Powszechna Deklaracja Praw Czowieka w art. 2 stanowi:
Kady jest uprawniony do korzystania ze wszystkich praw i wolnoci proklamowanych
w niniejszej Deklaracji, bez wzgldu na rnice rasy, koloru skry, pci, jzyka, religii, po
gldw politycznych lub innych przekona, narodowoci, pochodzenia spoecznego, ma
jtku, urodzenia lub jakiekolwiek inne rnice. Nie wolno ponadto czyni adnej rnicy
w zalenoci od sytuacji politycznej, prawnej lub midzynarodowej kraju lub obszaru, do
ktrego dana osoba przynaley, bez wzgldu na to, czy jest on niepodlegy, powierniczy,
autonomiczny lub poddany innym ograniczeniom suwerennoci15.
Klauzule antydyskryminacyjne wzmacniaj tez o radykalnej powszechnoci praw,
gdy wskazuj, e indywidualna charakterystyka poszczeglnych ludzi nie jest istotna
dla przysugiwania praw czowieka. Katalog cech, ze wzgldu na ktre nie wolno dyskry
minowa, jest katalogiem otwartym (other status). W wietle klauzul tego typu, prawa
czowieka przysuguj nie tylko niezalenie od koloru skry, pci, wyznania, ale take
niezalenie od sprawnoci intelektualnej, zdrowia, wieku itd. Doczy mona dowoln
cech rodzajow, charakteryzujc jak grup podmiotw.
3) Typowe formuy. Instrum enty ochrony praw czowiek i sama Kart Narodw Zjed
noczonych zawieraj szereg formu, ktre wskazuj na powszechno praw czowieka.
Wszystkie istoty ludzkie. Formu tak zawiera art. 1 Powszechnej Deklaracji Praw
Czowieka: Wszystkie istoty ludzkie rodz si...16.
Kady ma prawo. Przykadowo, formu tak umieszczono w niektrych artyku
ach Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka, np. w art. 3: Kady ma prawo do ycia,
wolnoci i bezpieczestwa swojej osoby17; art. 6: Kady ma prawo do tego, by wszdzie
uznawano jego osobowo prawn18.
Nikt nie moe by / nikt nie bdzie / nikogo nie wolno. Na powszechno praw
czowieka w sensie normatywnym ideowym, wskazuj take formuy typu negatywne
go. W Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka formuy tego typu zawieraj np. art. 4:
Nikt nie moe pozostawa w stanie niewolnictwa lub poddastwa; niewolnictwo i handel
niewolnikami s zakazane we wszelkich ich formach19; art. 5: Nikt nie moe by podda
ny torturom lub okrutnemu, nieludzkiemu albo poniajcemu traktowaniu lub karaniu20.
4) Uznanie wprost powszechnoci i przyrodzonoci praw. Powszechno w sensie
normatywnym jest waciwoci praw czowieka bodaj najmocniej kontestowan z pozy
cji zewntrznych wobec prawa, np. w filozofii prawa. W brew temu, a mona powiedzie,
z 21.11.1990 r., przyjtej w ramach KB W na szczycie w Paryu.
15Everyone is entitled to all the rights and freedoms setforth in this Declaration, without distinction o f any kind, such as race,
colour, sex, language, religbn, political or other opinion, national or social origin, property, birth or other status. Further
more, no distinction shall be made on the basis c f the political, jurisdictional or international status o f the country or territory
to which a person belong, whether it be independent, trust, non-selfgoveming or under any other limitation o f sovereignty.

16 A ll human beings are born.

17 Everyone has the right to life, liberty and security o f person.
18 Everyone has the right to recognition everywhere as a person before the law.
19 N o one shall be held in slavery or servitude; slavery an d the slave trade shall be prohibited in all their forms.
20 N o one shall be subjected to torture or to cruel, inhuman or degrading treatm ent or punishment.

94

M arek Piechowiak

e wanie ze wzgldu na tego typu podwaanie powszechnoci, zostaa ona wprost potwier
dzona w Deklaracji wiedeskiej z 1993 roku. Dokonano tego niemal p wieku po przyjciu
Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka, potwierdzajc wwczas przyjte ideowe podstawy
ochrony praw czowieka. Punkt LI Deklaracji wiedeskiej gosi: wiatowa Konferencja
Praw Czowieka potwierdza uroczyste postanowienie wszystkich Pastw wypenienia swoich
zobowiza popierania powszechnego poszanowania, przestrzegania i ochrony wszystkich
praw czowieka i podstawowych wolnoci dla wszystkich, zgodnie z Kart Narodw Zjedno
czonych, innymi aktami odnoszcymi si do praw czowieka i prawem midzynarodowym.
P o w s z e c h n y c h a r a k t e r t y c h p r a w i w o l n o c i j e s t b e z s p o r n y 21.
W cytowanym fragmencie mowa jest take, w nawizaniu do Karty Narodw Zjedno
czonych, o powszechnoci w sensie opisowym: powszechnego poszanowania, przestrze
gania i ochrony wszystkich praw czowieka i podstawowych wolnoci dla wszystkich.
Tu przedmiotem badania jest powszechno w sensie normatywnym. Potwierdzenie tego
typu powszechnoci byo o tyle istotne, e w podstawowych instrumentach systemu uni
wersalnego powszechno nie bya uznana wprost, a jedynie porednio, cho - jak wyej
wskazano - na wiele sposobw. Podkreli te trzeba, e Deklaracja wiedeska przyjta
zostaa przez konsens wszystkich 171 pastw uczestniczcych w wiatowej Konferencji
Praw Czowieka, ktrej kocowym dokumentem bya ta deklaracja. Jak wiadomo, Po
wszechna Deklaracja Praw Czowieka uchwalona bya przy omiu gosach wstrzymujcych
i 48 gosach za - z perspektywy wspczesnej, mona powiedzie jedynie 48 gosach za.
Powszechno w sensie pozytywnoprawnym i roszczenie uniwersalnoci
Mona w tym miejscu postawi pytanie, czy cytowany tu fragment punktu 1.1 Deklara
cji wiedeskiej, mwic o bezspornoci powszechnoci, mwi o powszechnoci w sen
sie ideowym, czy ju w sensie pozytywnoprawnym. Brzmienie tego przepisu w jzyku
angielskim ( The universal nature o f these rights and freedoms, dosownie powszech
na natura tych praw i wolnoci), skania do uznania, e mowa jest o powszechnoci
w sensie normatywnym i ideowym, cho wtpliwoci mogyby jeszcze pozosta, gdy
nie mona by byo wykluczy interpretacji, zgodnie z ktr mowa byaby o naturze praw
i wolnoci w sensie pozytywnoprawnym, cho byoby to raczej niecodzienne uycie
terminu natura. Waniejszy jest jednak kontekst - wczeniej w tym samym punkcie
mowa jest o zobowizaniach pastw do popierania powszechnego poszanowania, prze
strzegania i ochrony, zatem ewidentnie o powszechnoci w sensie pozytywnoprawnym.
W tej perspektywie uznanie powszechnej natury praw powinno by interpretowane jako
wskazanie ideowego uzasadnienia powszechnoci w sensie pozytywnoprawnym. Analo
giczna struktura uzasadniania znalaza si w - powoanym nieco wyej - fragmencie tego
samego punktu Deklaracji wiedeskiej, gdy mowa bya o przyrodzonoci praw: Prawa
czowieka i podstawowe wolnoci s przyrodzonym prawem wszystkich istot ludzkich;
21 The W orld Confrence on H um a Rights reaffirms the solemn com m itm ent ofa ll States tojulfill their obligations
to promote universal respect for, and observance and protection o f all human rights and fundam ental freedoms fo r
ail in accordance with the Charter ofthe United Nations, other instruments relating to human ghts, and interna
tional law. T h e u n i v e r s a l

nature

o f these rights a n d f r e e d o m s

is b e y o n d q u e s t i o n .

Problem aksjologicznej legitymizacji uniwersalnego systemu ochrony praw czowieka

95

ich ochrona i popieranie jest pierwszym obowizkiem Rzdw22. Przyrodzono nie

wtpliwie nie jest waciwoci w sensie pozytywnoprawnym i to ona jest wskazana jako
ideowa podstawa obowizkw rzdw.
Dla problematyki powszechnoci w sensie pozytywnoprawnym doniose znaczenia
ma punkt 1.4 Deklaracji wiedeskiej: Zgodnie z celami i zasadami Organizacji Naro
dw Zjednoczonych, a w szczeglnoci celem wsppracy midzynarodowej, popieranie
i ochrona wszystkich praw czowieka i podstawowych wolnoci musz by uwaane za
jej zadanie pierwszorzdne. W kontekcie tych celw i zasad p o p i e r a n i e i o c h r o n a
w szystkich praw czowieka stanowi p r z e d m io t uza sadnionej troski
s p o e c z n o c i m i d z y n a r o d o w e j . Majc to na uwadze, organy i agendy wy
specjalizowane Organizacji Narodw Zjednoczonych zajmujce si prawami czowieka
powinny w coraz wikszym stopniu koordynowa swoje dziaania oparte na spjnym
i obiektywnym stosowaniu midzynarodowych instrum entw praw czowieka23.
Deklaracja wiedeska jest pierwszym instrumentem ochrony praw czowieka, w kt
rym wprost uznano prawa czowieka za przedmiot uzasadnionej troski wsplnoty mi
dzynarodowej. Oczywicie, wypowied ta nie bya zawieszona w prni. Przede wszyst
kim mona sign do cytowanego wyej art. 55 Karty Narodw Zjednoczonych,
w ktrym wrd celw tej organizacji jest powszechne poszanowanie i przestrzeganie
praw czowieka i podstawowych wolnoci dla wszystkich, bez wzgldu na ras, pe, j
zyk lub religi24. Jeli chodzi o poszanowanie i przestrzeganie praw czowieka i podsta
wowych wolnoci, nie ma tu relatywizacji do pastw-stron.
M ona take argumentowa, e przynajmniej niektre normy chronice prawa czo
wieka s normami iuris cogentis w rozumieniu Wiedeskiej konwencji o prawie trakta
tw z 23 maja 1969 roku25 czy te normami nalecymi do oglnych zasad prawa lub
okreleniem zwyczaju midzynarodowego w rozumieniu art. 38 Statutu Midzynarodo
wego Trybunau Sprawiedliwoci.
Powszechno normatywna w sensie pozytywnoprawnym znajduje dzi wyraz w tzw.
Charter-Based Procedures funkcjonujcych w ramach Rady Praw Czowieka. Najczy
telniej w procedurze skargowej Council Complaint Procedure, opartej na rezolucji 5/1
Rady Praw Czowieka z 18 czerwca 2007 roku U N Human Rights Council: Institution
Building, a wzorowana na procedurze opartej na rezolucji nr 1503 Rady Gospodarczej
i Spoecznej z 1970 roku26 i funkcjonujcej wwczas w ramach nieistniejcej ju Komisji
22 H um an rights an d fun dam en tal freedoms are the birthright o f all human beings; their protection an d prom otion
is the first responsibility o f Governments. Deklaracja wiedeska poda tu za Parysk Kart dla Nowej Europy
z 21.11.1990 r., przyjtej w ramach KB W na szczycie w Paryu.
23 The prom otion an d protection o f all human rights an d fun dam en tal freedoms m ust be considered as a priority
objective o f the U nited N ations in accordance with its purposes and principles , in particu lar the purpose o f in
ternational cooperation. In the fram ew ork o f these purposes an d principles, the prom otion an d protection o f all
human rights is a legitim ate concern o f the international community. The organs and specialized agencies related
to human rights should therefore furth er enhance the coordination o f their activities based on the consistent and
objective application o f international human rights instruments.

24 Universal r e s p e c t f o r ,

a n d o b s e r v a n c e o f , human rights an d fun dam en tal freedoms fo r all without

distinction as to race, sex, language, or religion.

25 Dz. U. 1990, nr 74, poz. 439, zacznik.

26 ECOSOC Resolution 1503(XLVIII) o f 27 May 1970.

96

M arek Piechowiak

Praw Czowieka ONZ. Procedura ta moe by wszczta niezalenie od zobowiza trak

tatowych pastwa, przeciwko ktremu jest kierowana, i moe by stosowana take wo
bec pastw, ktre nie s stronam i Karty Narodw Zjednoczonych.
Podsumowujc, normy chronice prawa czowieka s normami prawnymi adresowa
nymi do wszystkich pastw niezalenie od zobowiza umownych, krgu kulturowego
itp. To dla powszechnoci praw czowieka w tym wanie aspekcie poszukiwana jest tu
legitymizacja aksjologiczna.

Roszczenie uniwersalnoci w wietle aksjologicznego uzasadnienia norm

Mona zaproponowa dwie strategie uzasadniania roszczenia uniwersalnoci. Jedna pro
wadziaby ku powszechnoci w sensie ideowym: prawa czowieka s powszechne w sen
sie pozytywnoprawnym, poniewa s powszechne w sensie ideowym. Tego typu figury
argumentacyjne zostay ju wyej wskazane. Prowadz one jednak do pyta o uzasadnie
nie samej powszechnoci w sensie ideowym. Druga strategia (ta bdzie przede wszyst
kim przedmiotem dalszych analiz) prowadzi do poszukiwania wsplnego uzasadnienia
jednoczenie dla powszechnoci w sensie ideowym i pozytywnoprawnym. Strategia ta
oparta jest na rozstrzygniciach metaaksjologicznych, zatem takich, ktre dotycz spo
sobu ugruntowania wartoci uzasadniajcych tre praw czowieka (katalog).
Uzasadnienie aksjologiczne norm prawnych ujcie podrcznikowe
Zgodnie z podrcznikowym okreleniem, O u z a s a d n i e n i u a k s j o l o g i c z n y m
normy mwi si w tych przypadkach, gdy w wietle przyjmowanych przez kogo ocen czyny
przez t norm nakazywane uznawane s za dobre, a czyny zakazane - za ze, lub te, co ma
miejsce znacznie czciej, przewidywane skutki danych czynw uwaane s za ze czy dobre
z okrelonego punktu widzenia w wietle p r z y j m o w a n y c h p r z e z k o g o o c e n 27.
Z punktu widzenia roszczenia uniwersalnoci pojawiaj si problemy ju z sam
definicj uzasadnienia aksjologicznego. Istotnym jej elementem jest relatywizacja tego
uzasadnienia do przyjmowanych przez kogo ocen dotyczcych przedmiotu praw czo
wieka, a wic wyraajcych wartoci prawnie doniose, nie uzasadnia roszczenia uniwer
salnego obowizywania norm chronicych prawa czowieka. Samo uznanie czego za
warto moe stanowi racj dziaania j realizujcego dla tego, kto dan warto uznaje
lub kto - ze wzgldu na inne wartoci - uznaje autorytet ustanowionych norm. W od
niesieniu do tych, ktrzy nie uznali w sposb formalny czy choby dorozumiany pod
stawowych instrum entw ochrony praw czowieka i nie s stron traktatw bdcych
formaln podstaw uniwersalnego systemu ochrony praw czowieka, jak choby Karty
Narodw Zjednoczonych, argumentacja typu powinnicie uznawa prawa czowieka za
racj waszego dziaania, poniewa m yje uznajemy za racj naszego dziaania, nie jest kon27 Z. Ziembiski, N o rm y postpowania , [w:] A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiski, Z arys teorii
pastwa i praw a, wyd. 1, Warszawa 1992, s. 87-88 (rozdzia 5, s. 73-93); podobnie idem , Teoria p ra w a y

wyd. 4, Warszawa - Pozna 1978, s. 29-30; idem y Logika praktyczn a, Warszawa 1994, s. 112. Propozycje
Z. Ziembiskiego s powszechnie akceptowane w polskiej teorii prawa.

Problem aksjologicznej legitymizacji uniwersalnego systemu ochrony praw czowieka

97

kluzywna. Oczywicie podobnie jest take wtedy, gdy odwoujemy si do wiary w prawa
czowieka. Zauway te trzeba, e punktu widzenia poszukiwania legitymizacji roszcze
nia uniwersalnoci nie jest istotne czy pastwo jest stron Karty Narodw Zjednoczo
nych czy innych traktatw, gdy do istoty legitymizacji naley wyjcie poza formalno
prawne kryteria obowizywania norm.
Istotne jest take zwrcenie uwagi na konsekwencje proceduralne takiego ugrunto
wania wartoci lub ocen, ktre maj by podstaw legitymizacji. W przypadku uzasad
nienia typu akognitywistycznego w ustalaniu treci praw czowieka pierwszoplanowego
znaczenia nabieraj zasady konsensu i kompromisu, a wraz z nimi wola wikszoci.
Trudno wwczas obroni jedn z podstawowych idei lecych u podstaw ochrony praw
czowieka w ogle, e prawa te s racj ochrony mniejszoci przed wol wikszoci.
Owo przed wol obejmuje take przed przekonaniami opartymi (jedynie) na wie
rze, przed przekonaniami opartymi (jedynie) na emocjach, przed przekonaniami
opartymi (jedynie) na wychowaniu czy przed przekonaniami opartymi (jedynie) na
uwarunkowaniach kulturowych.
Modyfikacja podrcznikowej definicji uzasadnienia aksjologicznego
Jeli dana norm a ma by uznana za obowizujc w takim sensie, e ma stanowi po
wszechn racj dziaania, to potrzebny jest powszechny punkt odniesienia; racja uzna
nia samej normy, a zatem jej uzasadnienie aksjologiczne musi by niezalene od woli
wikszoci, kultury, sposobu wychowania, subiektywnych reakcji emocjonalnych itp.
Taki punkt odniesienia - choby domniemany - moe by dany wszystkim, cho nie
poznany w jednakowym stopniu ani nawet w jednakowy sposb, bo kade poznanie jest
uwarunkowane kulturowo, jzykiem, wychowaniem, wyksztaceniem itp. Walor legitymizacyjny dla roszczenia uniwersalnoci maj przekonania, o ile - choby w sposb
domniemany - oparte s lub maj by oparte na tym, jak si rzeczy maj. Oceny m o
ralne maj wwczas charakter sdw; mog by prawdziwe lub faszywe. Innymi sowy
przyjmuje si wwczas obiektywny charakter wartoci i kognitywizm aksjologiczny, za
tem stanowisko teoriopoznawcze, zgodnie z ktrym oceny (moralne) mog by sdami
o rzeczywistoci.
Z punktu widzenia samowiadomoci uniwersalnego systemu ochrony praw czo
wieka kluczowe jest uznanie, e prawa czowieka s przyrodzone lub e rdem praw
jest przyrodzona (inherent) godno, zatem co, co jest nieoddzielalne od czowieka jako
podm iotu praw, a jednoczenie przysuguje niezalenie od jakichkolwiek aktw i two
rw czowieka, zatem - w szczeglnoci - niezalenie od aktw uznania, wiary, od kul
tury, od konstrukcji prawnych itp.
M ona zauway, e uzasadnienie norm typu obiektywistycznego czy kognitywistycznego wprost nie podpada pod podan definicj uzasadnienia aksjologicznego normy, gdy punktem odniesienia w jej wietle nie jest co obiektywnego, ale przyjmo
wane przez kogo oceny. Aby uzyska definicj uzasadnienia aksjologicznego bardziej
adekwatn do podejmowania problemu legitymizacji roszczenia uniwersalnoci, na
ley przede wszystkim zrezygnowa z relatywizacji ocen do konkretnych podmiotw

98

M arek Piechowiak

dokonujcych ocen28. Ocena moe by pojta, analogicznie do pojmowania zwykego sdu

(dotyczcego opisowych aspektw rzeczywistoci), jako ujcie normatywnych aspektw rze
czywistoci, i jako taka moe by prawdziwa lub faszywa. Podobnie jak sdy mog by roz
patrywane w oderwaniu od podmiotw je formuujcych, tak i oceny mog by rozpatrywa
na w oderwaniu od podmiotw oceniajcych. Niemniej jednak pamita trzeba, e tak sdy,
jak i oceny s zawsze jedynie aspektowym ujciem rzeczywistoci, silnie uwarunkowanym
jzykiem i kontekstem kulturowym dostarczajcym waciwych dla niego struktur pojcio
wych. Podobnie jak zwyky sd jest pojmowany jako znaczenie zdania (wypowiedzi opiso
wej), tak ocena moe by pojmowana jako znaczenie wypowiedzi ocennej.
M ona zatem zaproponowa nastpujc definicj uzasadnienia aksjologicznego typu
kognitywistycznego (obiektywistycznego): N o r m a m a u z a s a d n i e n i e a k s j o l o
giczne ty pu k o g n i t y w i s ty c z n e g o ( o b i e k t y w i s t y c z n e g o ) , gdy czy
n y p r z e z t n o r m n a k a z y w a n e l u b i c h s k u t k i s d o b r e ( s u s z n e ,
s p r a w i e d l i w e ) , a c z y n y z a k a z a n e l u b i c h s k u t k i - z e ( n i e s u s z n e ,
ni e s p ra w i e d l i w e ), w wietle ocen m aj c y ch c h a r a k t e r sdw.
Uzasadnienie roszczenia uniwersalnoci
Uzasadnienie aksjologiczne typu kognitywistycznego dla normy prawnej jest jedno
czenie uzasadnieniem dla jej roszczenia uniwersalnoci. Mona zatem zaproponowa
nastpujce okrelenie: N o r m a p o s i a d a r o s z c z e n i e u n i w e r s a l n o c i , g d y
c z y n y p r z e z t n o r m n a k a z y w a n e l u b i c h s k u t k i s d o b r e ( s u s z
n e , s p r a w i e d l i w e ) , a c z y n y z a k a z a n e l u b i c h s k u t k i - z e ( n i e s u s z
ne, n i e s p r a w i e d l i w e ) , w wi e t l e oc e n m a j c y c h c h a r a k t e r s dw.
Nieprzypadkowo mowa jest tutaj o tym, e oceny maj charakter sdw, a nie wprost
- e s sdami. Z punktu widzenia dyskursu dotyczcego uprawomocnienia praw czo
wieka rozwizanie takie jest dogodniejsze. Chodzi bowiem przede wszystkim o zwrcenie
uwagi na pewne zasady proceduralne dotyczce argumentacji i zasady waenia podnoszo
nych argumentw, zwaszcza w przypadku kolizji dyrektyw formuowanych w oparciu
o formuowane oceny. Gdy mowa jest o ocenach majcych charakter sdw, inne miejsce
w dyskursie przypadnie zasadom konsensu i kompromisu. Dyskurs modelowany by po
winien jako dyskurs o rzeczywistoci, a nie jako dyskurs o przekonaniach, ktre trzeba ze
sob uzgodni ze wzgldu na dziaanie we wsplnej przestrzeni spoecznej. Proponowane
tu ujcie nie wymaga, aby kady uczestnik dyskursu by przekonanym kognitywist ak
sjologicznym, ale aby stosowa okrelone reguy dotyczce prowadzenia dyskursu i waenia
argumentw. Zupenie inn wag argumentacyjn ni przy zaoeniu akognitywizmu maj
wwczas odwoania do reakcji emocjonalnych, wiary, decyzji, kodw kulturowych itp.
Z pragmatycznego punktu widzenia dogodne jest take odwoanie si raczej do ocen
majcych charakter sdw, i to ocen pojtych jako znaczenia wypowiedzi ocennych, ni
do obiektywnie istniejcych wartoci. Rozwizanie takie nie tylko nie wymaga przyjcia
28 W koncepcji Z. Ziembiskiego taki zabieg jest niemoliwy z uwagi na przyjt przez niego definicj
oceny: W cisym znaczeniu ocena oznacza konkretne przeycie przez kogo aprobaty czy dezaprobaty
czego w okrelonej chwili. Z. Ziembiski, Logika praktyczn a , s. 102.

Problem aksjologicznej legitymizacji uniwersalnego systemu ochrony praw czowieka

99

wprost mocnych zaoe filozoficznych dotyczcych sposobu istnienia wartoci, ale bie
rze pod uwag uwarunkowania wynikajce z kultury i - przede wszystkim - jzyka
i nieodcznych od niego ogranicze wynikajcych z ksztatowanego jzykiem zasobu
poj, ktre mog uatwia lub utrudnia dostrzeenie i ujcie pewnych elementw
rzeczywistoci. Otwiera to dyskurs na refleksj nad samym jzykiem i stosowan apara
tur pojciow. Nietrudno dostrzec, e bez wsplnego zasobu poj nie bdzie moliwe
ustalenie wsplnego standardu do osignicia (a common standard o f achievement).

Podsumowanie
Podejmujc zagadnienie legitymizacji roszczenia uniwersalnoci systemu ochrony praw
czowieka, trzeba zwraca uwag raczej na sposb ugruntowania ocen, do ktrych si
siga, ni na podm ioty wydajce oceny; innymi sowy - na moliwoci poznania warto
ci bd sposb istnienia wartoci, ni na ich tre.
Uzasadnienie aksjologiczne bdce podstaw legitymizacji to uzasadnienie typu kognitywistycznego/obiektywistycznego/prawnonaturalnego. Takie uzasadnienia ma kon
sekwencje proceduralne.
Uderzenie w przyrodzony charakter godnoci jako rda praw byoby uderzeniem w pod
stawy legitymizacji uniwersalnego systemu ochrony praw czowieka.
Znane i nierzadko powoywane s wypowiedzi Jacquesa Maritaina wskazujce na to,
e u podstaw Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka stanowicej fundament uniwer
salnego systemu ochrony praw czowieka leg konsens dotyczcy katalogu praw, a nie
konsens w sprawie filozoficznego uzasadnienia praw czowieka: Tak, zgadzamy si co do
praw, ale pod warunkiem, e nikt nie pyta nas, dlaczego29. M aritain uwaa, e przyjte
w ramach O N Z porozumienie w sprawie deklaracji byo osigalne nie na podstawie
wsplnych idei teoretycznych, ale wsplnych idei praktycznych, nie na uznaniu jednej
i tej samej koncepcji wiata, czowieka i poznania, ale na uznaniu wsplnego zesta
wu przekona kierujcych dziaaniem30. Warto jednak pamita wypowied Charlesa
Malika, take aktywnego uczestnika prac nad projektem Powszechnej Deklaracji Praw
Czowieka31. W reakcji na proponowane przez Hansa M ehta oparcie si na wierze
w prawa czowieka i denie do eliminowania dyskusji nad zaoeniami ideowymi pro
jektu, mwi: Cokolwiek moe Pani powiedzie, musi mie ideowe zaoenia, i nieza
lenie od tego, jak bardzo bdzie Pani prbowaa ich unikn, one tam s, i albo je Pani
ukryje, albo bdzie Pani do odwana, aby je ujawni, przyjrze si im i krytycznie
zanalizowa32. Pamita te trzeba przywoywan wyej obron przez Maritaina zasad,
29 Yes, we agree about the rights bu t on condition no one asks us why , M. A. Glendon, A W orld M a d e N ew :
Eleanor Roosevelt and the Universal Declaration o f H um an Rights , New York 2001, s. 77.
30N o t on the basis o f common speculative ideas, but on common practical ideas, not on the affirmation o f one and
the same conception o f the world, o f m an, an d o f knowledge, but upon the affirmation o f a single body o f belief
fo r guidance in action , szerzej zob. ibidem , s. 77-78.

31 W czasie kluczowym dla uchwalenia Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka, Ch. Malik by take prze
wodniczcym Rady Gospodarczej i Spoecznej (ECOSOC); na temat jego wkadu w prace nad t deklaracj
szeroko pisze M. A. Glendon, A W orld M a d e N e w ... , s. 123-171.
32 Whatever you may say, M adam , must have ideological presuppositions, and no m atter how much you may fight shy
o f them, they are there, and you either hide them or you are brave enough to bring them our in the open and see them

100

M arek Piechowiak

ktre s podstaw katalogu praw, umieszczonych w pierwszym artykule Powszechnej

Deklaracji Praw Czowieka, mwicym - literalnie rzecz biorc - o tym, jaki jest czo
wiek. Przeprowadzone tu analizy dotyczce legitymizacji roszczenia uniwersalnoci po
twierdzaj, e pewien konsens ideowy dotyczcy uzasadnienia praw czowieka okazuje
si niezbdny. Mona jednoczenie zauway, e identyfikowane wyej rozstrzygnicia
bdce podstaw legitymizacji roszczenia uniwersalnoci nie zakadaj uznania - mwic
sowami M aritaina - jednej i tej samej koncepcji wiata, czowieka i poznania, zakada
j jednak uznanie, e prawa czowieka s raczej rzecz poznania, a nie wiary.

Problem o f the axiological legitimisation

o f the universal system o f the protection o f human rights
(summary)
n this paper, it is argued th at the legitimisation o f the universal system (UN-system)
o f protection o f human rights does depend primarily on the content o f values reco
gnised as fundamental, but on meta-axiological solutions related to the way o f existence
and to the ability o f cognition o f these values. Legitimisation is based both on the re
cognition o f the objective nature and the cognoscibility o f basic values.
The achievement o f the prim ary aim o f this paper is linked to the problem o f diffe
rent meanings o f the term universality, as used in the context o f the universal system
o f the protection o f hum an rights. First, descriptive and normative (prescriptive) me
anings have to be distinguished. In the case o f the normative, there are moral and legal
meanings o f universality. An axiological justification o f the universality o f human
rights in the legal sense leads to the legitimisation o f the universal system.
It is shown th at modifications o f - broadly accepted in the Polish theory o f law definitions o f an axiological justification o f legal norms are needed. According to these
definitions such a justification is based on the valuations made by particular groups of
subjects. It is argued that it is much more convenient to refer to valuations understood
as meanings o f utterances o f a certain kind than to valuations understood as psycholog
ical acts performed by actual persons.

and criticize them, cyt. za: M. A. Glendon, Foundations o f H um an Rights: The Unfinished Business, The Amer

ican Journal o f Jurisprudence, 1999, vol. 44, s. 2. Na temat zaoe filozoficznych przyjtych w Powszechnej
Deklaracji Praw Czowieka por. M. Piechowiak, Powszechno m idzy uniformizacj a relatywizmem..., passim.

Globalne problemy
ochrony praw czowieka
Redakcja naukowa
Elbieta Karska

K a te d ra O c h ro n y P raw C zow ieka i P raw a M idzynarodow ego H u m an itarn eg o

U niw ersytetu K a rd y n aa S tefana W yszyskiego
W arszawa 2015

Prawa Czowieka i Prawo Midzynarodowe (nr 3)

Globalne problemy ochrony praw czowieka
Global problems with the protection ofhuman rights
Redaktor naukowy serii
prof. nadzw. dr hab. Elbieta Karska (U K SW )
Redakcja naukowa tomu
prof. nadzw. dr hab. Elbieta Karska (U K SW )
Recenzenci
prof. nadzw. dr hab. Maciej Perkowski (UwB)
prof. nadzw. dr hab. Stefan Sawicki (U W )
Ilustracja na okadce przedstawia sal obrad Rady Praw Czowieka ONZ
z plafonem autorstwa hiszpaskiego artysty M iuela Barcel.
Fot. BriYYZ/Wikimedia Com mons CC BY-SA 2.0
Korekta, skad i amanie
Marcin Czajkowski

Copyright by the Authors, Warszawa 2015

Katedra Ochrony Praw Czowieka i Prawa Midzynarodowego Humanitarnego
Wydzia Prawa i Administracji
Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego w Warszawie
ul. Wycickiego 1/3, bl. 17, 01-938 Warszawa
http://w pia.uksw .edu.pl/ node/231
ISSN 2300-3472
ISBN 978-83-64298-02-8

Spis treci
Elbieta Karska

Wstp: Globalne problemy ochrony praw czowieka

Remigiusz A. Henczel

13

Osignicia Rady Praw Czowieka ONZ w 2013 roku

Zuzanna Hoowczyc

18

Rada Praw Czowieka ONZ

Vita Zahurovska

35

Rada Praw Czowieka: Efektywny mechanizm ochrony praw

mniejszoci narodowych

Agnieszka Szpak

47

Potencjalna rola Rady Praw Czowieka ONZ w walce z bez

karnoci sprawcw zbrodni midzynarodowych

Anna Poczyska

58

Problemy ochrony prawa do odpowiednich warunkw za

mieszkania w dziaalnoci Specjalnego Sprawozdawcy Rady
Praw Czowieka ONZ

Roman Kwiecie

71

Midzy zakazem uywania siy zbrojnej a nakazem poszano

wania praw czowieka. W poszukiwaniu gwnych wartoci
wspczesnego prawa midzynarodowego

Tadeusz Jasudowicz

78

W poszukiwaniu podstawowych wartoci midzynarodowe

go porzdku prawnego. Polemika z pogldami prof. Romana
Kwietnia

Marek Piechowiak

86

Problem aksjologicznej legitymizacji uniwersalnego syste

mu ochrony praw czowieka

Zbigniew B. Rudnicki

101

Prawa czowieka - polityczne czy moralne?

Ireneusz C. Kamiski

114

Katyski wyrok Wielkiej Izby Europejskiego Trybunau

Praw Czowieka na tle prawa midzynarodowego

Elbieta Hanna Morawska

133

Przesanki odpowiedzialnoci pastwa za masowe i powa

ne naruszenia praw czowieka w Ameryce aciskiej. Uwa
gi na tle orzecznictwa organw Amerykaskiej Konwencji
Praw Czowieka

Marta Osuchowska,
Aleksandra Syryt

147

Organizacja Narodw Zjednoczonych wobec naruszenia

wolnoci religijnej chrzecijan

Magorzata
Andrzejczak-witek

165

Dzieci-uchodcy w Turcji jako globalny problem praw

czowieka. Uwagi na tle zobowiza pozytywnych wynika
jcych z Konwencji o prawach dziecka

PaweJaros

176

Instytucjonalne gwarancje ochrony praw dziecka w Polsce.

Rzecznik Praw Dziecka a Rzecznik Praw Obywatelskich

Ewa Szubert

185

Prawo do poszanowania ycia rodzinnego w kontekcie upro

wadzenia dziecka za granic

Agnieszka
Wede-Domaradzka

195

Wykluczenie spoeczne dzieci jako wyzwanie dla praw czo

wieka - wybrane problemy

Paulina Wjcicka

206

Prawa dziecka w obszarze adopcji midzynarodowych

Bartosz Ziemblic

214

Kilka refleksji nad relacjami pomidzy ochron rodowiska

i prawami czowieka

Marta Szuniewicz

231

Prawo humanitarne konfliktw zbrojnych czy prawo mi

dzynarodowe praw czowieka? W poszukiwaniu reimu
prawnego midzynarodowych operacji wojskowych

Kaja Kowalczewska

253

Przeduajca si okupacja wojenna w obliczu fragmentacji

i konstytucjonalizacji prawa midzynarodowego

Wojciech Deptua

268

Prawa czowieka w zmieniajcej si dynamice operacji po

kojowych ONZ - wybrane aspekty

Micha Balcerzak

277

Odpowiedzialno Misji Tymczasowej Administracji ONZ

w Kosowie za naruszenia praw czowieka. Uwagi na tle
dziaalnoci Panelu Doradczego ds. Praw Czowieka

Ewelina Caa - Wacinkiewicz

297

Prawo do rozwoju jako prawo trzeciej generacji praw czo

wieka

Joanna Rezmer

310

Prawo do korzystania z osigni postpu naukowego i jego

zastosowa oraz wolno bada naukowych w uniwersal
nym systemie ochrony praw czowieka

Wojciech Burek

327

Powszechny Przegld Okresowy - prba ewaluacji

Dobrochna Bach-Golecka

340

Problematyka wspzalenoci i hierarchizacji praw czo

wieka. Uwagi na temat klauzuli sumienia w kontekcie
praw reprodukcyjnych

Krystyna Kowalik-Baczyk

351

0 potrzebie i moliwociach midzynarodowej ochrony

prawa do prywatnoci

Samanta Kowalska

364

Ochrona praw czowieka w obliczu zjawiska terroryzmu.

Rozwaania w wietle orzecznictwa strasburskiego

Julia Kapelaska -Prgowska

376

Prawo do solidarnoci midzynarodowej. Zarys i ocena

koncepcji

Maria Radziejowska

392

Pokrzywdzony w postpowaniu przed Midzynarodowym

Trybunaem Karnym

Tomasz Srogosz

407

Ubezwasnowolnienie w polskim prawie w wietle Kon

wencji o prawach osb niepenosprawnych

419

Bibliografia

Contents
Elbieta Karska

Introduction: Global problems with the protection of hu

man rights

Remigiusz A. Henczel

13

Achievements of UN Human Rights Council in 2013

Zuzanna Hoowczyc

18

United Nations Human Rights Council

Vita Zahurovska

35

UN Human Rights Council: An effective mechanism for

protecting national minorities rights

Agnieszka Szpak

47

Potential role of the UN Human Rights Council in the fight

against impunity of perpetrators of international crimes

Anna Poczyska

58

Problems of protection of the right to adequate housing

in the activity of the UN Human Rights Councils Special
Rapporteur

Roman Kwiecie

71

The ban on using the armed forces and the obligation to

observe human rights. A search for main values of modern
international law

Tadeusz Jasudowicz

78

A search for core values of international legal regime. A

debate with the views of Professor Roman Kwiecie

Marek Piechowiak

86

Problem of the axiological legitimisation of the universal

system o f the protection of human rights

Zbigniew B. Rudnicki

101

Human rights: Political or moral?

Ireneusz C. Kamiski

114

Katy judgment of the Grand Chamber of the European

Court of Human Rights tribunal in relation to internatio
nal law

Elbieta Hanna Morawska

133

Prerequisites for the states liability for mass and serious in

fringements of human rights in Latin America. Comments in
light of the judgments of the American human rights bodies

Marta Osuchowska,
Aleksandra Syryt

147

The United Nations and violations of the religious freedom

of Christians

Magorzata
Andrzejczak-witek

165

Child refugees in Turkey as a global human rights problem.

Remarks in the light of the positive obligations under the
Convention on the Rights of the Child

PaweJaros

176

Institutional guarantees of protection of the rights of the

child in Poland. Childs Rights Ombudsman v. Civic Ri
ghts Ombudsman

Ewa Szubert

185

The right to respect for family life in the context of inter

national child abduction

Agnieszka
Wede- Domaradzka

195

Social exclusion o f children as a challenge for human rights

- selected issues

Paulina Wjcicka

206

The rights of the child in inter country adoptions.

Bartosz Ziemblicki

214

A few reflections on relations between environmental pro

tection and human rights

Marta Szuniewicz

231

International humanitarian law of armed conflict or inter

national human rights law? In search of the legal regime of
international military operations

Kaja Kowalczewska

253

Prolonged military occupation in the light of the fragmen

tation and constitutionalisation of international law

Wojciech Deptua

268

Human rights law in the changing dynamics of UN pe

acekeeping operations - selected issues

Micha Balcerzak

277

Responsibility of the United Nations Interim Administra

tion Mission for Kosovo (UNMIK) for violations of hu
man rights. Remarks on the activities of the Human Ri
ghts Advisory Panel for Kosovo

Ewelina Caa-Wacinhiewicz

297

The right to development as the third generation of human

rights

Joanna Rezmer

310

The right to enjoy the benefits of scientific progress and its

applications (REBSP) and freedom of scientific research in
the universal human rights system

Wojciech Burek

327

The Universal Periodic Review - An attempt at assessment

Dobrochna Bach-Golecka

340

Interdependency and hirarchisation of human rights? Re

flections on conscientious objection clauses in the context
o f reproductive rights

Krystyna Kowalik-Baczyk

351

On the need and possibilities of international protection

of privacy

Samanta Kowalska

364

Protection of human rights in the face of the phenomenon of

terrorism. Considerations in the light of Strasbourg case law

Julia Kapelaska-Prgowska

376

The right to international solidarity. An outline and analy

sis o f the concept

Maria Radziejowska

392

Victims in proceedings before the International Criminal

Court

Tomasz Srogosz

407

Incapacitation in Polish law in the light of the UN Conven

tion on the Rights of Persons with Disabilities

419

Bibliography