7.

7. Metody terapeutyczne wykorzystujce elementy masau

rozdzia 7

Metody terapeutyczne
wykorzystujce
elementy masau

SPIS TRECI
Wprowadzenie 77
Uwagi na temat tkanki cznej 77
Technika nerwowo-miniowa 80
Techniki dla punktw spustowych 84
Techniki energii miniowej 86
Technika rozlunienia pozycyjnego 91
Zintegrowana inhibicja nerwowo-miniowa
(dla dezaktywacji punktw spustowych) 93
Metoda schodzenie-rozcignicie 94
Zintegrowane strategie leczenia 95

WPROWADZENIE
Wniniejszym rozdziale zostan przedstawione techniki, ktre watwy sposb mona poczy zmasaem.
Opisane bd rwnie przykady praktyczne oraz rne wiczenia suce rozwojowi umiejtnoci terapeutycznych. Zaprezentowane zostan:

uwagi na temat tkanki cznej,

technika nerwowo-miniowa,
techniki dla punktw spustowych,
techniki energii miniowej,
technika rozlunienia pozycyjnego,
zintegrowana inhibicja nerwowo-miniowa (dla
dezaktywacji punktw spustowych),
metoda schodzenierozcignicie.

UWAGI NA TEMAT TKANKI CZNEJ

Stan tkanki cznej ocenia si poprzez badanie plastycznoci skry i tkanek podskrnych. Napita powi mocniej przylega do tkanek poczonych niej
i jest mniej mobilna. Podczas prb przesuwania jej
w rnych kierunkach wczeniej osigana jest granica elastycznoci tkankowej. Czasami moe si to wydawa niewiarygodne, jak szeroki zakres przesuni
i rozcigliwoci cechuje zdrowe tkanki. W leczeniu
problemw ukadu miniowo-szkieletowego zlokalizowanych w rejonie gowy i karku najwiksze znaczenie posiadaj warstwy tkanki cznej otaczajce
pczki wkien miniowych oraz grupy pczkw.
Zewntrzna warstwa powiziowa oplata cay misie,
nadajc mu oglny ksztat. Posiada ona bardzo gadk
zewntrzn powierzchni, ktra daje miniowi moliwo wykonywania lizgu wzgldem otaczajcych
tkanek. Powinna ona cechowa si tak sam elastycz-

77

78

7. Metody terapeutyczne wykorzystujce elementy masau

noci jak wkna miniowe, ktre otacza. Wrejonie

gowy i szyi znajduje si wiele wraliwych struktur
cznotkankowych, np. opona twarda, kaletki wizade oraz czepiec cignisty na powierzchni czaszki.
Powizie s naraone na uszkodzenia zwizane
z nadmiernym rozcigniciem lub dziaaniem znacznych si zewntrznych, w wyniku ktrych moe pojawia si ograniczenie przesuwalnoci wzgldem
innych tkanek lub zbliznowacenie. Najwikszy jednak
problem powstaje w przypadku zaistnienia zmian
chronicznych naraajcych tkanki na dugotrway
stres. Wtakich warunkach powizie ulegaj zgrubieniu i staj si mniej elastyczne, co moe wpywa na
pooone gbiej minie oraz ogranicza ich moliwoci ruchowe. Dodatkowo, utrudniony jest pasa
pynw rdmiszowych przez warstwy powizi,
wwyniku czego minie mog cierpie zpowodu niedostatku tlenu isubstancji odywczych oraz wysokiego stenia produktw przemiany materii.
Oddziaywanie na struktury cznotkankowe, oprcz
czysto mechanicznego wpywu na ich grubo i napicie, moe rwnie zmienia stan autonomicznego
ukadu nerwowego na drodze odruchw nerwowo-powiziowych. Przejawia si to w postaci zwikszonego
przepywu krwi, zaczerwienienia iucieplenia skry.
Bezporednim rdem dysfunkcji jest zwykle bardziej
zwarty kontakt powizi z tkankami pooonymi gbiej
przez uformowanie si tkanki bliznowatej. Wpierwszych
stadiach swego rozwoju tkanka bliznowata wykazuje
znaczn lepko idlatego jej wkna mog ulega zespoleniu. Dla minia, by waciwie wypenia on swoje funkcje,
niezbdna jest moliwo przesuwania si jego poszczeglnych wkien wzgldem siebie, co jednak jest utrudnione
gdy dochodzi do zrostw cznotkankowych. Z biegiem
czasu postpuje stopniowo zwknienie minia.
Inne tkanki mikkie, nieposiadajce moliwoci wykonywania czynnego skurczu, mog take zosta dotknite niekorzystnymi zmianami ocharakterze adhezji, co przejawia si ich zgrubieniem iutrat waciwej
plastycznoci. Zrosty doprowadzaj do poczenia rnych struktur, np. koci imini, cigien iwizade, co
wefekcie ogranicza zakres ruchu iinicjuje dysfunkcj.
Stosujc rozcieranie poprzeczne, w trakcie ktrego
pojawiaj si siy cinajce i zginajce, mona usuwa
niepotrzebne poczenia w obrbie tkanek mikkich,
rozrywajc po prostu powstae zrosty. Po oddzieleniu
poszczeglnych wkien od siebie odzyskuj one moliwo wykonywania ruchw lizgowych. Waciwe zastosowanie technik masau poprzecznego wywouje lokalny bl oraz uczucie gorca, jednak nie powoduje ono
znacznego uszkodzenia, poniewa wkna ograniczajce elastyczno iprzesuwalno tkanek nie s zaopatrywane przez naczynia krwionone. Zwikszona zostaje
plastyczno opracowywanych struktur oraz przepyw
krwi, co zkolei przyspiesza procesy regeneracyjne.

Dziki zastosowaniu masau mona uzyska efekt

tzw. lokalnego stretchingu, ktry nie wystpuje winnych podejciach terapeutycznych. Chwyty rozcigajce tkanki oraz techniki ugniatania (siy zginajce
iskrcajce) wywouj przesunicia tkanek we wszystkich moliwych kierunkach (ryc. 7.1).
Wwikszoci przypadkw nie uywa si rodkw
polizgowych, poniewa do uzyskania oczekiwanego
efektu niezbdna jest znaczna sia tarcia.
Techniki wpywajce na tkank podskrn musz
by wykonywane wolno, z dugotrwale utrzymywanym, stymulujcym naciskiem. Wikszo metod masau umoliwia zwikszenie plastycznoci tkanki podskrnej, pod warunkiem, i nie s one wykonywane
zbyt gwatownie. Oklepywanie iszybka kompresja jest
mniej efektywna ni wolno aplikowane siy rozcigajce. Ugniatanie i rolowanie, w ktrych powoli pociga si tkanki, rwnie wykazuj efektywno w tym
wzgldzie. Waciwie zastosowany masa bdzie
uwzgldnia tutaj oddziaywanie siami napinajcymi,
kompresyjnymi, skrcajcymi, cinajcymi iskrcajcymi; indywidualnie lub wdowolnych kombinacjach.
Na elementy wkniste oddziauj zkolei siy rozcigajce przekraczajce delikatnie granic elastycznoci, ktre dziki wywoywaniu lokalnej odpowiedzi
zapalnej (korzystnej i kontrolowanej) daj sygna do
rozpoczcia procesw przebudowy tkanek.

Technika przesuwania tkanek

Aplikacja delikatnych technik cznotkankowych jest
zwizana z opanowaniem przedstawionych poniej
metod przemieszczania tkanek. Proces ten zawiera nastpujce elementy (ryc. 7.2):
1. Naley uzyska pewny, lecz zarazem delikatny
kontakt ze skr pacjenta. Najlepiej zrobi to przy
penym rozlunieniu tkanek.
2. Terapeuta powoli zaczyna wywiera nacisk skierowany wgb tkanek do momentu wyczucia pierwszego oporu; ta granica jest bardzo subtelna.
3. W tym pooeniu, nie zwalniajc nacisku, naley
pocign tkanki poprzecznie, a do granicy oporu
wtym kierunku.
4. Naley utrzyma osignit pozycj.
5. Terapeuta obserwuje zachowanie si tkanek, ktre
w kocowym ustawieniu wydaj si peza, lizga, mikn, skrca, dre, czy te dawa jeszcze inne odczucia ruchu.
6. Naley poda za wyczuwanym ruchem cay
czas, pozostajc na granicy rozcigliwoci iumoliwiajc rozprzestrzenianie si uzyskanego efektu
rozlunienia na coraz to gbsze warstwy tkanek.
7. Na kocu naley powoli zmniejszy wielko siy
skierowanej poprzecznie, anastpnie siy kompresyjnej.

7. Metody terapeutyczne wykorzystujce elementy masau

Rycina 7.1Zmodyfikowane zBindegewebmassage kierunki aplikacji chwytw stosowane wmasau cznotkankowym. Wsystemie tym
wykorzystywane s gwnie siy napinajce, zginajce, cinajce oraz skrcajce.

(A)

(B)

Rycina 7.2Technika przesuwania tkanek. A: Pocztek wpozycji penego rozlunienia. B: Koniec wpozycji penego napicia.

79

80

7. Metody terapeutyczne wykorzystujce elementy masau

(A)

(B)

Rycina 7.3Kombinacja si skrcajcych ikompresji. A: Wrejonie karku. B: Wrodkowej czci grzbietu.

Techniki ugniatania wykorzystujce siy skrcajce poczone zkompresj mog rwnie posuy do
uzyskiwania efektu rozlunienia i zwikszenia elastycznoci powizi (ryc. 7.3).
Istotn kwesti wprzypadku stosowania wszelkich
chwytw masau cznotkankowego jest poczenie
kompresji z siami napinajcymi, skrcajcymi, cinajcymi lub zginajcymi skierowanymi poprzecznie
iaplikowanie ich na tyle dugo, by efekt rozluniajcy udzieli si rwnie tkance podskrnej. Charakter
technik stosowanych przy pracy na tkance cznej jest
problemem indywidualnym i dlatego metody wykorzystujce sztywne protokoy oraz sekwencje postpowania wykazuj czsto znacznie mniejsz efektywno ni zindywidualizowane, kompleksowe formy
podejcia.
Wany jest pewny kontakt ze skr, co nie pozostawia miejsca na wykorzystanie elw lub oliwek.
Do uzyskania tego kontaktu mona uywa rk lub
powierzchni przedramion. Czasami niezbdne jest
nawet przykrycie skry rcznikiem iaplikacja chwytu
przez warstw tkaniny. Daje to moliwo wykorzystania wikszych si.
Tkanki mona przemieszcza wkierunku najmniejszego ograniczenia i utrzymywa przez chwil w tej
pozycji. Pacjent moe doda aktywne napicie mini
lub wiadomie prbowa uzyska maksymalne rozlunienie. Procedura wykonywana bywa rwnie zprzesuniciem tkanek wkierunku najwikszego oporu.
Wariacje wramach tego typu podejcia mog zosta sformalizowane i osigaj posta zwartych metod, jak aktywne rozlunienie czy metody dla tkanek
gbokich.
Aktywne rozlunienie
Wtechnice aktywnego rozlunienia terapeuta aplikuje
si kompresyjn, natomiast pacjent samodzielnie wykonuje ruch. We wstpnym badaniu identyfikowane s

obszary zwknie lub zrostw tkankowych. Kompresja ma na celu utrzymanie opracowywanego regionu
wstaej pozycji, pniej pojawia si sia rozcigajca.
Czsto miejsca aplikacji nacisku pokrywaj si ztypowymi lokalizacjami punktw spustowych.
W podstawowej technice zabieg rozpoczyna si od
punktowego ucisku wpozycji rozlunienia tkanek uzyskiwanej przez odpowiednie ustawienie ssiadujcych
staww. Unieruchamia on powstae zrosty w jednym
punkcie. Wnastpnej kolejnoci misie jest rozcigany przez bierne przemieszczenie najbliszego stawu.
Kompresja powinna by na tyle dua, by cakowicie zapobiec przemieszczaniu si opracowywanych struktur.
Zamiast ruchu biernego czsto wprowadza si
ruch czynny lub nawet ruch przeciw oporowi. Techniki te mog okazywa si bardziej efektywne, a to
ze wzgldu na poczenie wpywu na tkanki czne
z elementami kontroli nerwowo-miniowej. Pacjent
napina minie antagonistyczne, wywoujc efekt
hamowania agonistw poddawanych leczeniu, natomiast terapeuta niezmiennie aplikuje si kompresyjn.
atw metod ukierunkowania pacjenta jest zalecenie,
by wykonywa on ruchy koliste lub naprzemiennie ruchy wprzeciwnych kierunkach, jeli wykorzystywany
jest staw zawiasowy. Tkanki mog by rwnie oddalane od miejsca ucisku z uyciem chwytw masau
(wykonywanych rk lub przedramieniem) pocigajcych je we waciwym kierunku. Podejcie to jest wygodne, gdy zjakich powodw ruch wstawie nie jest
wskazany lub nie jest moliwy, np. gdy pracuje si na
miniach poladkowych wpozycji leenia przodem,
ktra eliminuje moliwo zgicia stawu biodrowego.

TECHNIKA NERWOWO-MINIOWA
Technika nerwowo-miniowa (TNM) zostaa rozwinita
wEuropie wlatach 30. XX wieku na bazie tradycyjnego
ajurwedyjskiego masau hinduskiego iinnych metod le-

7. Metody terapeutyczne wykorzystujce elementy masau

czenia tkanek mikkich. Prekursorami tej ekonomicznej

metody badania (ileczenia) byli Stanley Lief ijego kuzyn
Boris Chaitow (Chaitow 2003a, Youngs 1962).
Pojawia si take amerykaska odmiana TNM
oparta na pracy chiropraktyka Raymonda Nimmo
(Cohen iGibbons 1998). TNM stanowi efektywn metod dezaktywacji punktw spustowych.

Podstawy TNM
WTNM zawsze wykorzystuje si delikatny rodek polizgowy celem uniknicia zbdnego tarcia i podranie skry. Podstawowym punktem kontaktu zpacjentem jest opuszka kciuka, a dokadniej przyrodkowa
powierzchnia opuszki. W niektrych rejonach ciaa,
np. w przestrzeniach midzyebrowych dla potrzeb
badania (lub leczenia) mini midzyebrowych, lepszy kontakt uzyskuje si poprzez opuszk palca wskazujcego lub rodkowego.
Technika nerwowo-miniowa wykonywana kciukiem
Terapeuta wykorzystuje przyrodkow cz opuszki
kciuka (zalecane) do oceny gstoci/napicia tkanek
oraz do systematycznego ich przeszukiwania celem
identyfikacji lokalnych zmian (ryc. 7.4).
Technika nerwowo-miniowa wykonywana palcem
Terapeuta wykorzystuje palec wskazujcy lub rodkowy, wspierany dodatkowo pozostaymi palcami,

do uzyskania dostpu do przestrzeni midzyebrowych celem poszukiwania lokalnych dysfunkcji. Technika ta jest uywana w zastpstwie techniki kciuka,
gdy za jego porednictwem niemoliwa jest aplikacja
odpowiedniego nacisku.
Postawa terapeuty
Postawa iustawienie terapeuty s szczeglnie istotne
przy wykorzystaniu TNM, poniewa waciwa aplikacja si dramatycznie zmniejsza nakady czasowe ienergetyczne powicone na prowadzenie badania oraz leczenia. Kozetka powinna by ustawiona na poziomie,
ktry umoliwi terapeucie utrzymanie wyprostowanej postawy ciaa, ze stopami oddalonymi od siebie
na szeroko pozwalajc na swobodne przenoszenie
ciaru izachowanie cigego wyprostu staww okciowych. Pozycja taka pozwala na wygodn transmisj
ciaru tuowia przez wyprostowane koczyny grne
oraz kciuk i oddziaywanie na tkanki pacjenta praktycznie zdowoln si nacisku.
Technika pocignicia kciuka
Opuszki palcw doni prowadzcej badanie/terapi naley uoy nieco przed miejscem poddawanym zabiegowi. Utworz one punkt podparcia dla kciuka wykonujcego pocignicie wkierunku palca obrczkowego
imaego. Palce tworzce podparcie pozostaj nieruchome wtrakcie ruchu wykonywanego kciukiem.
Jest to technika nieco odmienna od stosowanych
w masau klasycznym, gdzie zazwyczaj porusza si
caa do. Tutaj do jest stabilna, aporusza si jedynie
kciuk. Zakres kadego zpocigni powinien wynosi
ok. 45cm. Nastpnie palce tworzce podstaw mona
przemieci wkierunku dalszego, planowanego przesunicia kciuka, podczas ktrego badany jest nastpny
obszar skry itkanek podskrnych.
Bardzo wane jest opanowanie umiejtnoci aplikacji kciukiem siy nacisku ornej wielkoci (dla celw
diagnostycznych sia nacisku osiga wielko kilku
gramw). Umoliwia kciukowi torowanie drogi przez
tkanki, niezalenie od tego, jakiego rodzaju zmiany
stan mu na przeszkodzie (zwknienia, stwardnienia,
zwikszone napicie itp.).
Niewielka dawka wibracji i zmian wielkoci siy
nacisku mog uczyni kontakt bardziej wraliwym
i zmniejszy ryzyko uszkodzenia tkanek nawet przy
zastosowaniu znacznych si.

Zastosowanie TNM

Rycina 7.4Technika nerwowo-miniowa wykonywana kciukiem.

(Zgoda na publikacj: Chaitow iFritz 2006).

W ramach badania wykorzystuje si tylko jedno powierzchowne i jedno umiarkowanie gbokie pocignicie.
Jeli wtym momencie podjte zostanie leczenie, to
liczba pocigni powinna by zwikszona, a celem
uzyskania maksymalnego efektu rozluniajcego, roz-

81

82

7. Metody terapeutyczne wykorzystujce elementy masau

Ramka 7.1Teorie rozwoju punktw spustowych

Poniej zostay zaprezentowane cztery gwne teorie (iszereg
pobocznych) wyjaniajce, wwyniku jakich procesw powstaj
miniowo-powiziowe punkty spustowe.
1. Teoria kryzysu energetycznego
Teoria ta stanowi pierwsz prb wyjanienia procesu formowania punktw spustowych (Bengtsson iwsp. 1986, Hong
1996, Simons iwsp. 1999).
Sugeruje ona, i wzmoone wymagania nakadane na misie,
wywoujce powtarzajce si mikrourazy lub pojedynczy,
wikszy uraz, doprowadzaj wobrbie komrek miniowych
do zwikszonego uwalniania wapnia, anastpnie do obkurczenia sarkomerw. Wefekcie pojawia si rwnie zaburzenie
mikrokrenia tkankowego izmniejszone zaopatrzenie wtlen.
Upoledzeniu ulega zdolno komrek do gromadzenia energii
(ATP), przez co stan obkurczenia jest podtrzymywany.
Stopniowo dochodzi do kumulacji metabolitw (Simons iwsp.
1999), co rwnie stanowi rdo dolegliwoci, jako e podraniaj iuwraliwiaj one wolne zakoczenia blowe. Czciowo
dowodw wspierajcych niniejsz koncepcj dostarczy Bengtsson iwsp. (1986).
2. Teoria motorycznej pytki kocowej
Motoneurony kontaktuj si zkomrkami miniowymi za
pomoc motorycznych pytek kocowych.
Wbadaniach eksperymentalnych wykazano, e kady punkt
spustowy posiada niewielki obszar (tzw. loci) bdcy rdem
niezwykle intensywnej aktywnoci elektrycznej (Hubbard
iBerkhoff 1993). Loci s zwykle umiejscowione wokolicy motorycznej pytki kocowej (Simons 2001, Simons iwsp. 2002).
Widoczne wzapisie elektromiograficznym cechy hiperaktywnoci mog by pochodn uwalniania nadmiernych iloci
acetylocholiny (ACh) zkomrki nerwowej. Moe to by
wystarczajcy bodziec do wywoania aktywacji kilku kurczli-

cigajcego, hamujcego lub dezaktywujcego punkty

spustowe naley aplikowa je wrnych kierunkach.
Podczas badania (ileczenia) staww wskazane jest
przeprowadzenie uprzedniego przegldu okolic przyczepw zaopatrujcych je mini z wykorzystaniem
TNM oraz palpacyjnego badania rejonw brzucw
miniowych pod ktem wystpowania punktw spustowych iinnych dysfunkcji (zwknienia, zmiany napicia itp.).
Po uzyskaniu odpowiedniej wprawy cae badanie
w TNM nie powinno zabiera wicej ni 15 minut.
Czsto jednak zdarza si, i badanie TNM, wspomagane niekiedy innymi metodami diagnostycznymi, wystarczy przeprowadzi na ograniczonym obszarze, np.
na grnej czci grzbietu. Wykorzystujc TNM mona
lokalizowa nie tylko punktowe dysfunkcje, ale rwnie bardziej obszerne zmiany napicia miniowego,

wych jednostek minia iwytworzenia lokalnego obkurczenia

(Simons 1996).
Poczenie teorii kryzysu energetycznego iteorii pytki kocowej stanowi wygodny, podstawowy model wyjaniajcy genez
powstawania punktw spustowych.
3. Model korzeniowy
Niektrzy badacze faworyzuj inny model. Wich opinii
istnieje pierwotna przyczyna natury neurologicznej, ktrej
drugorzdnymi objawami s punkty spustowe (Gunn 1997,
Quintner iCohen 1994).
Gunn (1994) sugeruje, i bl miniowo-powiziowy czsto
wykazuje zwizek zdegeneracj krka midzykrgowego,
wwyniku ktrej dochodzi do kompresji korzenia nerwowego
inapicia mini przykrgosupowych. Sytuacja taka traktowana jest jako rodzaj neuropatii (podobnie jak np. zesp cieni
nadgarstka) wywoujcej podranienie iuwraliwienie struktur
wrejonie dystrybucji korzenia nerwowego oraz zwikszenie
napicia pooonych dystalnie mini.
4. Teoria polimodalna (ryc. 7.5)
Teoria receptora polimodalnego sugeruje, i punkty spustowe
to nic innego, jak uwraliwione struktury nerwowe (receptory
blowe s nazywane receptorami polimodalnymi).
Receptor polimodalny stanowi rodzaj nocyceptora odpowiadajcego na stymulacj mechaniczn wprzebiegu akupunktury,
stymulacj termiczn ichemiczn. Zakoczenia nerwowe tego
typu s rozsiane wrnorodnych tkankach caego organizmu
(Kawakita iwsp. 2002).
Niezalenie od tego, ktra teoria czy te kombinacja teorii
finalnie okae si prawdziwa, faktem pozostaje, i dokuczliwe,
problematyczne inieprzyjemne punkty spustowe pozostaj
odpowiedzialne za znaczn cz blu oraz stanowi nieraz
rdo dotkliwej niepenosprawnoci.

zaburzenia mechaniki tkanek mikkich czy skrcenia

mini.
wiczenia w celu opanowania pocigni kciukiem ipalcem
Terapeuta przyjmuje waciw pozycj (ryc. 7.4) iwykorzystujc rodek polizgowy, ukada do na powierzchni ciaa pacjenta. Kciuk (przyrodkowa krawd opuszki) aplikuje nacisk o zmiennej sile, natomiast pozostae palce su jako podparcie.
Terapeuta powtarza pocignicia, nie zwracajc
jeszcze uwagi na ich kierunek, tak by osign punkt,
wktrym ruchy wykonywane s automatycznie, bez
wiadomego wysiku. Naley zwraca szczegln
uwag na zmiany siy nacisku, ktre powinny odpowiada napiciu badanych tkanek, oraz na wykorzystywanie ciaru tuowia transmitowanego na ciao
pacjenta przez wyprostowane ramiona.

7. Metody terapeutyczne wykorzystujce elementy masau

Stres psychiczny ifizyczny

Zwikszenie napicia mini

Lokalna
ischemia

Uszkodzenie tkanek

Pobudzenie
receptorw blowych

Uwraliwienie
odruchw rdzeniowych

Zapalenie neurogenne
Kryzys
energetyczny

Punkt spustowy
Obrzk
Obkurczenie tkanek

Wyczuwalne
napite pasmo

Wraliwo
punktowa

Rozszerzenie
naczy
krwiononych

Receptor
polimodalny

Uwraliwienie
zakocze
blowych

Odczucia Chi

Bl rzutowany
Endogenne systemy
bioregulacyjne
Lokalne napicie

Akupunktura
Przyeganie moks

Analgetyczne, autonomiczne,
odpornociowe, hormonalne

Rycina 7.5Hipoteza receptora polimodalnego wakupunkturze iprzyeganiu moks. (Na podstawie: Kawakita iwsp. 2002).

83

84

7. Metody terapeutyczne wykorzystujce elementy masau

Przydatny jest rwnie, szczeglnie na zakrzywionych powierzchniach ciaa, trening pocignicia

palcem. Lekko zakrzywiony palec badajcy wspierany przez jednego ze swych ssiadw systematycznie
przeszukuje wtedy tkanki, wykonujc powolne ikontrolowane ruchy wkierunku terapeuty. Podstawowym
celem jest zdobycie przydatnej diagnostycznie informacji, bez wywoywania zbdnego dyskomfortu upacjenta inadmiernego obciania wasnych palcw.
Celem uzyskania efektu podczas leczenia wykorzystywane s zwykle wiksze siy nacisku, jednak
podczas badania mona skoncentrowa si jedynie na
gromadzeniu danych. Zczasem granica midzy leczeniem ibadaniem zacznie si stopniowo zaciera, aoba
podejcia bd si wzajemnie uzupenia.
Warto rejestrowa wyniki badania: lokalizacj wraliwych obszarw, napitych pasm, rejonw objtych
obrzkiem, lokalnych stwardnie, punktw spustowych, regionw hipertonicznych, itp. W przypadku
punktw spustowych naley rwnie zarejestrowa
obszar projekcji blowej.

Punkt
spustowy

Skra

Misie

Rycina 7.6Punkty spustowe stanowi rejony lokalnego uwraliwienia imog powstawa wzasadzie wkadym typie tkanek mikkich,
najczciej wobrbie mini ipowizi. Ich identyfikacj umoliwia
niekiedy wykorzystanie powierzchownego, akiedy indziej gbokiego ucisku. (Za: Chaitow 2003a).

TECHNIKI DLA PUNKTW

SPUSTOWYCH
W ramce 7.1 przedstawiono gwne teorie prbujce
wyjani proces powstawania punktw spustowych.

Aktywne iutajone punkty spustowe

Dolegliwoci blowe zwizane z pojawieniem si
aktywnych miniowo-powiziowych punktw spustowych (ryc. 7.6) charakteryzuj si nastpujcymi
cechami:
Pod wpywem nacisku aktywny punkt spustowy
wykazuje miejscow bolesno, a take wywouje
dolegliwoci rzutowane (tj. objawy odczuwane s
zdala od miejsca ucisku) lub bl promieniujcy (bl
rozcigajcy si od miejsca ucisku na obwd ciaa).

Lokalnie zwikszona
wilgotno skry
ponad punktem
spustowym
Skra mocniej
zwizana
zpowizi

Skra wykazuje
zmniejszon
elastyczno

Kierunek
aplikacji
si podczas
palpacji
Napite
pasmo

Rozlunione
wkna
minia

Rnica
wtemperaturze
tkanek

Napite pasmo
zawierajce
punkt spustowy

Symptomy rzutowane i promieniujce obejmuj

bl, mrowienie, drtwienie, palenie, swdzenie, lecz
co najwaniejsze, w obecnoci aktywnego punktu
spustowego pacjent rozpoznaje te objawy, zdy
si bowiem znimi zaznajomi.

Rycina 7.7 Zmieniona fizjologia tkanek w rejonie pojawienia si

punktu spustowego.

Inne objawy aktywnych punktw spustowych to

objaw podskakiwania, moliwe do wyczucia
pczki wkien o zwikszonym napiciu, drenie
pczkowe.

punktu aktywnego spustowy punkt utajony rzadko

spontanicznie wywouje objawy).

Dolegliwoci blowe zwizane z pojawieniem si

utajonych miniowo-powiziowych punktw spustowych charakteryzuj si nastpujcymi cechami:

Aplikacja ucisku powoduje miejscow bolesno,

lecz moe rwnie wywoywa dolegliwoci rzutowane lub bl promieniujcy.

Zwykle pacjent nie jest wiadomy obecnoci takiego

punktu, jeli nie jest on uciskany (wodrnieniu od

Jeli objawy blowe, mrowienie, drtwienie, palenie

czy swdzenie nie s pacjentowi znane, lub pacjent

Kierunek dziaania si
wrejonie napitego pasma

7. Metody terapeutyczne wykorzystujce elementy masau

Ramka 7.2Lokalizacja istrefy projekcji gwnych punktw spustowych wrejonie gowy igrnej
czci grzbietu
Przedstawiane zwykle mapy punktw spustowych pokrywaj
niemal cae ciao czowieka, oprcz obszarw gowy, twarzy
igrnej czci grzbietu. Informacje te zostan zaprezentowane
poniej. Ilustracje pochodz zClinical Applications of Neuromuscular Techniques, Volume 1, Upper Body, gdzie mona rwnie
znale szczegowe instrukcje wzakresie leczenia uwzgldnianych punktw spustowych (Chaitow iDeLany 2000).
Misie

patowy szyi: Wminiu patowym znajduj si
dwa wane punkty spustowe, ktre rzutuj dolegliwoci na
czubek iboczn cz gowy (punkt grny) oraz na boczn
cz szyi (punkt dolny) (ryc. 7.8).
Minie

podpotyliczne oraz misie pkolcowy gowy: Punkty
spustowe zlokalizowane wtych miniach wywouj dolegliwoci zblione do pochodzcych zgrnego punktu minia
patowego gowy. Obejmuj one obszar od szczytu ucha
wkierunku czoa.

Misie

szeroki szyi: Strefy projekcji blowej tego minia
wokolicy twarzowej pokrywaj si czciowo ze strefami
minia mostkowo-obojczykowo-sutkowego (zob. poniej).
Misie

mostkowo-obojczykowo-sutkowy: Wobrbie tego
minia identyfikowa mona wiele punktw spustowych, co
wymaga dokadnego badania palpacyjnego, zwykle zwykorzystaniem paskiego chwytu szczypcowego.
Misie

skroniowy: Liczne punkty spustowe minia skroniowego daj silne projekcje blowe wrejonie gowy itwarzy
(wczajc zby).
Misie

wacz: Punkty spustowe tego minia rzutuj dolegliwoci na zby, szczki, twarz izatoki.

M. patowy
gowy

M. patowy szyi
Grny punkt
spustowy

Dolny punkt spustowy

Rycina 7.8Kompleksowe wzorce rzutowanych dolegliwoci blowych pochodzcych zpunktw spustowych mini patowych gowy iszyi.

pamita je zprzeszoci, lecz ostatnio nie ujawniay

si, to przypuszczalnie wystpuje u niego utajony
punkt spustowy (ryc. 7.7).
Typowe lokalizacje obszarw projekcji punktw spustowych wystpujcych wrejonie gowy igrnej czci grzbietu przedstawiono wramce 7.2. Zkolei ramka

7.3zawiera informacje na temat kluczowych oraz towarzyszcych punktw spustowych.

Progresja
Utajone punkty spustowe mog z czasem ulega
przeksztaceniu wpunkty aktywne, stajc si pod-

85

86

7. Metody terapeutyczne wykorzystujce elementy masau

stawowym problemem dnia codziennego, lub potgowa dolegliwoci ju odczuwane zinnych przyczyn.
Przeksztacenie takie moe nastpowa, kiedy tkanki s naduywane, nadmiernie rozcigane (szczeglnie gdy rozcignicie jest gwatowne), przeciane, ochadzane, pozostaj wstanie skrconym, s
poddawane czynnikom traumatyzujcym (np. wypadki motoryzacyjne, upadki, uderzenia) lub gdy
pojawiaj si czynniki wpywajce niekorzystnie
na stan tkanek (niewaciwe odywianie, zbyt maa
poda tlenu).
Aktywne punkty spustowe mog ulega przeksztaceniu w utajone punkty spustowe, a ich objawy wygasa na krtsze lub dusze okresy. Mog
one nastpnie ulega reaktywacji, czasami nawet
bez uchwytnych przyczyn.

Punkty embrionalne
Kady wraliwy na dotyk punkt w obrbie tkanek
mikkich, ktry jednak nie promieniuje i nie rzutuje
dolegliwoci blowych, nazwany moe by punktem
embrionem lub punktem spustowym wfazie embrionalnej. Jest to dysfunkcyjny obszar tkanki mikkiej,
ktry z biegiem czasu i pod odpowiednim obcieniem moe przeksztaci si najpierw wutajony, anastpnie waktywny punkt spustowy.

Punkty przyczepw ipunkty centralne

Kiedy punkt spustowy jest usytuowany w centralnej
czci brzuca miniowego, w pobliu zakoczenia
nerwowo-miniowego, nazywa si go punktem centralnym. Jeli natomiast znajduje si on blisko przyczepu minia, nazywany jest punktem spustowym
przyczepu miniowego.
Punkty spustowe czsto obieraj za miejsca swej lokalizacji rejony przyczepw mini. TNM koncentruje
sw uwag na tych obszarach ciaa bardziej, ni czyni
to inne metody.
Lief zaleca (co opisa Chaitow w1992 r.), e wkadej sesji terapeutycznej naley zachowa t sam sekwencj ruchw, niezalenie od tego, czy su one
identyfikacji, czy leczeniu punktw spustowych, ktre
to czynnoci rni si jedynie liczb aplikowanych
pocigni oraz wielkoci nacisku.
Lief nie sugerowa jednak, by za kadym razem
podejmowa identyczn formu leczenia, poniewa
esencj TNM stanowi zmienno nacisku, ktra podyktowana jest charakterem zmian tkankowych aktualnie wykrywanych upacjenta.

Ramka 7.3Kluczowe itowarzyszce punkty

spustowe
Punkt kluczowy

Punkty towarzyszce

m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy
m. czworoboczny
grzbietu, cz grna

m. skroniowy, m. wacz, m. dwubrzucowy

m. skroniowy, m. wacz, m. patowy,
m. pkolcowy, m, dwigacz opatki,
m. rwnolegoboczny wikszy
m. naramienny, m. prostownik nadgarstka promieniowy, m. prostownik wsplny palcw, m. prostownik
nadgarstka okciowy
m. skroniowy, m. pkolcowy
m. naramienny, m. prostownik nadgarstka promieniowy
m. dwugowy ramienia
m. zginacz nadgarstka okciowy, m.
zginacz nadgarstka promieniowy,
pierwszy m. midzykostny grzbietowy
m. trjgowy ramienia, m. zginacz
nadgarstka okciowy
m. trjgowy ramienia, m. najszerszy
grzbietu, m. prostownik wsplny
palcw, m. prostownik nadgarstka
okciowy, m. zginacz nadgarstka
okciowy
m. poladkowy wielki, redni imniejszy, m. gruszkowaty, mm. kulszowo-goleniowe, mm. piszczelowe,
m. strzakowy dugi, m. brzuchaty
ydki, m. paszczkowaty
m. poladkowy wielki, redni imniejszy, m. gruszkowaty
mm. kulszowo-goleniowe
m. strzakowy dugi, m. brzuchaty
ydki, m. paszczkowaty

mm. pochye

m. patowy gowy
m. nadgrzebieniowy
m.podgrzebieniowy
m. piersiowy mniejszy

m. najszerszy grzbietu
m. zbaty tylny grny

gbokie mm.
przykrgosupowe

m. czworoboczny
ldwi
m. gruszkowaty
mm. kulszowo-goleniowe

TECHNIKA ENERGII MINIOWEJ

W etiologii wielu dysfunkcji ukadu miniowoszkieletowego skrcenie mini pojawia si jako jeden
z elementw obrazu chorobowego (Janda 1978, Liebenson 1996).
Czy badane struktury wykazuj nadmierny czy
zmniejszony stopie napicia?
Czy w badaniu palpacyjnym tkanki wydaj si
zwiotczae czy zbyt sztywne?
Tkanki nieprzerwanie dostarczaj palcom terapeuty informacji na temat tych dwch odmiennych

7. Metody terapeutyczne wykorzystujce elementy masau

stanw, auwagi powiconej wszelkim gosom mwicym oaktualnym poziomie aktywnoci, poczuciu
komfortu lub nateniu dolegliwoci nigdy nie jest
zbyt wiele. Ward (1997) wskazuje, i: Twardszy opr
tkankowy zwykle oznacza zwikszenie napicia tkanek, natomiast opr mikki rozlunienie stawu/tkanek mikkich, zwystpowaniem zjawisk hamowania
nerwowego lub bez nich.
Nawet w sytuacjach, gdy dominujcym objawem
wydaje si osabienie mini, obserwowa mona
zwikszone napicie grup antagonistycznych doprowadzajcych do hamowania mini osabionych,
a wzmacnianie tych ostatnich powinno by zawsze
poprzedzone odpowiednimi dziaaniami obniajcymi napicie antagonistw (np. technik energii miniowej [TEM]). Po takich zabiegach czsto mona
zauway automatyczne zwikszenie napicia hipotonicznej grupy mini.
Dopiero po znormalizowaniu napicia antagonistw mona aplikowa zabiegi bezporednio wpywajce na zwikszenie aktywnoci mini agonistycznych (Lewit 1999).

Podsumowanie techniki energii miniowej

Lekkie, izometryczne napicie skrconych mini
przez okres ok. 7sekund wywouje specyficzny efekt
poizometrycznej relaksacji (PR). Daje to wiksze moliwoci rozcignicia minia.

Rycina 7.9A Technika energii miniowej. W zaprezentowanym

przykadzie pacjent wykazuje ograniczenie rotacji odcinka szyjnego
w lewo. Terapeuta ustawia gow i odcinek szyjny w pobliu granicy ruchomoci, anastpnie pacjent prbuje wykona ruch rotacji
wprawo, przeciw oporowi.

Lekkie, izometryczne napicie antagonistw skrconych mini nazywane jest reciprokaln inhibicj
(RI). Na drodze hamowania daje ono wiksze moliwoci rozcignicia mini skrconych.
Wwyniku zastosowania technik PR lub RI pojawia
si charakterystyczne zwikszenie tolerancji minia
na rozciganie. Oznacza to, i misie bdzie mona
rozciga z mniejszym wysikiem ni bez wczeniejszego napicia izometrycznego, poniewa zmiany
neurologiczne wprowadzone w trakcie tego napicia
doprowadzaj do obnienia pobudliwoci (Ballantyne
iwsp. 2003, Rowlands iwsp. 2003).
Celem techniki jest chwilowe zwikszenie aktywnoci leczonego minia lub jego antagonisty, ktre w efekcie doprowadza do zmniejszenia napicia
i wikszej podatnoci na dziaanie siy rozcigajcej
(ryc. 7.9i7.10).
Jak metod naley wybra?
Czynnikiem wskazujcym na konieczno wyboru
jednej zdwch wymienionych metod postpowania
PR iRI jest najczciej bl.
W metodzie PR napinane s minie wykazujce
skrcenie. Jednak wsytuacji, gdy napicie tej grupy
mini mogoby wprowadza znaczcy dyskomfort
bd wywoywa dolegliwoci blowe, naley rozway moliwo izometrycznej aktywacji mini
antagonistycznych. RI moe stanowi zatem metod
leczenia zwyboru wsytuacjach, gdy okolica mini
skrconych wykazuje szczeglnie wysok pobudliwo blow.

Rycina 7.9B Po wykonaniu napicia izometrycznego (ryc. 7.9A)

terapeuta moe pogbi ograniczony ruch rotacji wlewo.

87

88

7. Metody terapeutyczne wykorzystujce elementy masau

Rycina 7.10 Wykorzystanie techniki energii miniowej wterapii grnej czci prawego minia czworobocznego grzbietu. A: Wkna tylne;
B: wkna rodkowe; C: wkna przednie. Naley pamita, i stretching we wszystkich zaprezentowanych pozycjach bdzie nastpowa
przez odgowowe przesunicie prawego barku, anie przez pogbianie ruchu skonu bocznego gowy iszyjnego odcinka krgosupa.

Wraz z postpem procesu leczenia, gdy dolegliwoci zostan zagodzone za pomoc rnorodnych
rodkw, techniki PR mog stopniowo zastpowa RI.
Wpewnym uproszczeniu stwierdzi zatem mona,
i to stopie nasilenia dolegliwoci blowych wskazuje adekwatn do sytuacji metod leczenia. Obie znich
dadz w wyniku zwikszenie tolerancji na dziaanie
si rozcigajcych.
Czynniki kluczowe wTEM
Do najwaniejszych czynnikw, ktre mona poddawa kontroli podczas aplikacji TEM, nale:
czas trwania i liczba powtrze napicia izometrycznego,

powinno odbywa si powoli. Naley unika gwatownych skokw.

Powolne zmiany napicia zabezpieczaj rwnie
przed uszkodzeniem tkanek, gwarantujc lepsze
wyniki.
Napicie naley wprowadza w pobliu pozycji
penego rozcignicia minia, ale nigdy wpenym
rozcigniciu.
Po zakoczeniu napicia izometrycznego naley
delikatnie rozcign misie, nieznacznie przekraczajc granic istniejcego ograniczenia iutrzyma t pozycj przez nie mniej ni 30 sekund, co
umoliwi powolne zwikszenie dugoci wkien
miniowych.
Nigdy nie naley wywoywa dozna blowych.
Bl moe wskazywa na nadmierny stopie rozcignicia minia.
Napicie naley powtarza dwukrotnie.

sia pojawiajca si podczas napicia izometrycznego (powinna by ona owiele mniejsza ni maksymalna sia, ktr opracowywany misie potrafi
wytworzy),

kadorazowe uzyskiwanie napicia o zblionej

wielkoci.

wiczenia do opanowania TEM (Goodridge

iKuchera 1997, Greenman 1996)

Konieczno kontroli wielkoci wysiku izometrycznego pozwala na wykorzystanie wtrakcie terapii

jedynie czci penych moliwoci siowych danego
minia lub grupy miniowej. W pocztkowej fazie
naley wykorzystywa nie wicej ni 25% dostpnej
siy. Miara tego rodzaju jest oczywicie wysoce nieprecyzyjna, jednak ma ona gwnie zapobiega wywizaniu si meczu zapaniczego pomidzy terapeut
apacjentem.

wiczenie 1: Poizometryczna relaksacja grna cz

minia czworobocznego grzbietu

Wdalszej fazie leczenia mona zwiksza wykorzystywane siy, jednak nigdy nie powinny one przekracza 50% maksymalnych moliwoci minia.
Czas napicia zwykle oscyluje w okolicach 7 sekund. Zwikszanie i zmniejszanie napicia mini

Naley uoy pacjenta w pozycji umoliwiajcej

wyizolowanie opracowywanego minia. W tym
przykadzie bdzie to leenie bokiem.
Podtrzymujc gow pacjenta, terapeuta przemieszcza j lekko wkierunku skonu bocznego. Ruch zatrzymuje si wmomencie wyczucia oporu tkankowego (to pierwsze ograniczenie terapeuta wyczuwa
jako zwikszenie siy, ktrej uywa do wykonania
ruchu biernego).
Druga rka terapeuty spoczywa na powierzchni
testowanych mini (grnej czci minia czwo-

7. Metody terapeutyczne wykorzystujce elementy masau

robocznego grzbietu), dopasowujc do niej swj

ksztat.

nej granicy. Rozcignicie utrzymuje si przez co

najmniej 30 sekund.

Rka wykonujca palpacj powinna rwnie suy

do zidentyfikowania granicy elastycznoci osiganej
wraz zwyczuciem zwikszonego napicia tkanek.

Cay cykl powtarzany jest jeszcze co najmniej jeden

raz. Pomidzy cyklami naley wprowadzi krtk
przerw.

Testowanie obydwu skonw bocznych umoliwia

wykrycie jedno- lub obustronnych skrce wkien
minia czworobocznego.

wiczenie 3: Inhibicja reciprokalna misie piersiowy

wikszy

W przypadku skrce obustronnych ograniczenie

po jednej stronie ciaa moe by wiksze ni po
drugiej. Leczenie TEM rozpoczyna si od strony
zwikszym ograniczeniem.
Punkt, w ktrym po raz pierwszy pojawio si
zwikszenie oporu, zostaje uznany za granic elastycznoci tkanek.
Prawidowe rozpoznanie granicy elastycznoci tkanek jest fundamentalnym warunkiem osignicia
podanych efektw leczenia.
wiczenie 2: Terapia skrce mini zwykorzystaniem TEM
Zadaniem pacjenta jest wykonanie izometrycznego
napicia mini (prba wykonania skonu bocznego
wkierunku testowanego minia) zsi rwn ok.
20% maksymalnych moliwoci i przeciwko mocnemu oporowi aplikowanemu przez terapeut.
Pacjent napina bezporednio grup mini agonistycznych, ktra wymaga terapii rozluniajcej
(awwyniku leczenia powinna pozwoli na uzyskanie wikszego zakresu ruchu skonu bocznego).
Napicie izometryczne powinno narasta powoli,
a opr terapeuty naley aplikowa w sposb jednolity, bez wprowadzania adnych skokw, dre
izachwia. Oporowanie nie moe wywoywa nadmiernego wysiku uterapeuty.
Napicie naley utrzymywa 710 sekund celem
obcienia cignistych organw Golgiego, ktre
wpywaj na intrafuzalne wkna wrzecion miniowych wywierajc dziaanie hamujce i dajc
moliwo ustanowienia nowej granicy rozcigliwoci bez nadmiernego wysiku (Scariati 1991).
Nastpnie pacjent otrzymuje instrukcj: Powoli, cakowicie rozlunij swoje minie, aterapeuta cigle
utrzymuje jego koczyn wtej samej pozycji.
Pacjent wykonuje wdech, nastpnie wydech, a terapeuta w trakcie wydechu rozciga minie do
punktu pooonego nieco poza poprzedni granic
rozcigliwoci.
Czasami wskazana jest czynna pomoc pacjenta
wprzemieszczaniu koczyny do nowo ustanawia-

Wtym przykadzie zostanie przedstawiona technika wykorzystujca napicie izometryczne odwodzicieli stawu ramiennego przeciw oporowi (stosowana wprzypadku skrcenia mini przywodzicieli).
Podczas wykonywania biernego ruchu odwodzenia
koczyny grnej terapeuta wyczuwa granic rozcigliwoci mini przywodzicieli iod tego punktu
cofa koczyn w kierunku przywodzenia o kilka
stopni.
Wtym ustawieniu pacjent podejmuje prb wykonania ruchu odwodzenia przeciw oporowi aplikowanemu przez terapeut wykorzystujc ok. 20%
penego potencjau siowego.
Po ok. 7sekundach pacjent rozlunia minie, wykonuje gboki wdech, a nastpnie wydech, podczas ktrego terapeuta przemieszcza koczyn
wkierunku nowo ustanowionej granicy elastycznoci, przy czym moe on poprosi pacjenta oczynne
wspomaganie tego przemieszczenia.
Osignita w ten sposb nowa pozycja koczyny
utrzymywana jest przez ok. 30 sekund.

TEM powszechne bdy oraz przeciwwskazania

Greenman (1996) wyrnia kilka istotnych elementw
TEM. Wedug niego napicie mini powinno by wykonywane:
wswobodnie kontrolowanej pozycji,
we waciwym kierunku,
z odpowiednio dobranym oporem aplikowanym
przez terapeut,
zodpowiednio kontrolowan wielkoci wyzwalanej siy.
Bdy popeniane przez pacjenta (wynikajce najczciej
zniewaciwego instruktau udzielonego przez terapeut):
Wyzwalanie zbyt intensywnego napicia mini
(pomocny zwykle okazuje si instrukta w stylu:
Prosz wykorzysta jedynie 20% caej posiadanej
siy).
Napicie jest wyzwalane w niewaciwym kierunku (naley wyranie wskaza kierunek wykonywanego ruchu).
Napicie jest utrzymywane zbyt krtko (naley

89

90

7. Metody terapeutyczne wykorzystujce elementy masau

poinformowa pacjenta o koniecznoci utrzymania napicia a do momentu usyszenia komendy:

Prosz rozluni minie izwyprzedzeniem da
mu wyobraenie o tym, jak dugo napicie bdzie
utrzymywane).
Pacjent po wykonaniu napicia nie rozlunia mini cakowicie (po rozlunieniu mini pacjent jest
proszony o wykonanie gbokiego wdechu i wydechu, w razie potrzeby powtarzane kilkakrotnie
i poczonych z instruktaem: Teraz rozlunij si
jeszcze bardziej).
Bdy popeniane przez terapeut:
Niewaciwa kontrola pozycji wokolicach granicy
elastycznoci mini (naley jasno uzmysowi sobie pozycj, wktrej utrzymywana bdzie usprawniana cz ciaa, idokadnie odtworzy j podczas
zabiegu).
Niewaciwy opr (naley dokadnie wyczuwa si wyzwalan przez pacjenta ipynnie odpowiada
na jej zmiany).
Opr aplikowany w niewaciwym kierunku (naley precyzyjnie dobra punkt przyoenia oporu
ikierunek aplikacji siy).
Zbyt gwatowne przemieszczenie do nowej pozycji
po wykonaniu napicia (naley spokojnie poczeka
do momentu uzyskania cakowitej relaksacji upacjenta).
Niewaciwy instrukta pacjenta (naley bardziej
sprecyzowa udzielane instrukcje).
Zbyt krtkie utrzymywanie pozycji rozcignicia
tkanek, ktre nie maj do czasu na zwikszenie
swej dugoci (naley wyduy czas utrzymania
do optymalnych 30 sekund).
Przeciwwskazania iskutki uboczne
W przypadku podejrzenia powaniejszej patologii
przed ustaleniem waciwej diagnozy nie naley stosowa TEM. Stany patologiczne, jak osteoporoza czy
zwyrodnienia staww, nie wykluczaj stosowania
TEM, jednak moe pojawi si konieczno modyfikacji sposobu dawkowania (wyzwalanej siy, czasu
trwania napicia, liczby powtrze, dochodzenia do
granicy elastycznoci itp.).
Jedyne przeciwwskazanie stanowi moliwo wyzwolenia dolegliwoci blowych w trakcie trwania
zabiegu.

TEM: metoda pulsacyjna (Ruddy 1962)

Pord rnorodnych wariacji w ramach TEM szczeglnie godn uwagi jest metoda pulsacyjna.
Jej wyjtkowa uyteczno polega na jednoczesnym
oddziaywaniu na wiele aspektw dysfunkcji somatycznej, wczajc problemy zwizane zukadem ner-

wowym, popraw krenia inasycenia tkanek tlenem,

zmniejszenie napicia mini itd.
Efektywno tej metody jest uzaleniona od wprowadzenia przez pacjenta odpowiedniej pulsacji wwyzwalanym napiciu mini. Nie powinny pojawia si
wnim wyrane skoki podane s jedynie delikatne
zmiany stopnia pobudzenia aktywowanych mini
(ryc. 7.11).

(A)

(B)

Rycina 7.11 Przykad zastosowania pulsacyjnej techniki energii

miniowej. A: Naley ustawi pacjenta w pozycji umoliwiajcej
wyizolowanie opracowywanego minia iswobodn aplikacj oporu. B: Pacjent pulsacyjnie zwiksza izmniejsza napicie mini, ktre pniej poddawane bd rozciganiu. Zadanie to moe okaza
si trudne. Aplikowany puls musi by delikatny iprecyzyjny. Napicie mona wspomaga rytmicznymi ruchami gaek ocznych.

Przykad samodzielnej terapii zwykorzystaniem

pulsacyjnej TEM
Pacjent siada przy stole iopiera okcie na jego powierzchni. Nastpnie wykonuje maksymalne zgicie odcinka szyjnego i wspiera czoo wasnymi
domi.
Pacjent naciska czoem na donie, delikatnie zwikszajc si zczstotliwoci 2cykle na sekund przez
10 sekund.

7. Metody terapeutyczne wykorzystujce elementy masau

(A)

(B)

Rycina 7.12. (A) Naley zidentyfikowa punkt o wygrowanej wraliwoci. (B) Do okrelenia pozycji bezbolesnej mona wykorzysta
kompresj klatki piersiowej.

Po 20 cyklach pacjent testuje zakres ruchu zgicia.

Powinien zauway take zmniejszenie pojawiajcego si napicia.
Technika ta suy rozlunianiu mini pooonych
na grzbietowej czci odcinka szyjnego, ktre ograniczaj ruch zgicia. Dostarcza ona 20 impulsw dajcych efekt inhibicji reciprokalnej.
Metoda pulsacyjna moe by wykorzystywana
w dowolnym regionie ciaa. Prezentowany zabieg
opiera si na prostych zasadach: pacjent sam odnajduje granic rozcigliwoci, aplikuje opr iwykonuje
pulsacj wkierunku ograniczenia zakresu ruchomoci.
W trakcie zabiegu nie powinien pojawia si bl. Po
przeprowadzeniu re-testu zabieg naley powtrzy,
rozpoczynajc znowej granicy rozcigliwoci.
Opr wmetodzie pulsacyjnej, jak wkadym innym
przypadku wykorzystania TEM, powinien by stay.

TECHNIKA ROZLUNIENIA
POZYCYJNEGO
Technik rozluniania pozycyjnego (TRP) mona traktowa jako zbir rnorodnych sposobw postpowania, jednak dla masaysty najbardziej uyteczn spord nich wydaje si metoda napicie-rozlunienie.
Zrozumienie podstaw tej metody wymaga pewnego
wprowadzenia (Chaitow 2003b, DAmbrogio i Roth
1997, Deig 2001).
Jones (1981) wskazuje, i skuteczno metody napicie-rozlunienie jest cile zwizana z umiejtnoci identyfikacji punktw ozwikszonej wraliwoci
wtkankach mikkich otaczajcych uszkodzone wdowolny sposb stawy.
Punkty ozwikszonej wraliwoci pojawiaj si najczciej w obrbie struktur, ktre podczas uszkodzenia tkanek byy skrcone (tj. minie antagonistyczne

do rozciganych iuszkodzonych wtrakcie urazu). Dla

przykadu, przy zgiciowym mechanizmie uszkodzenia mini prostujcych krgosup punktw ozwikszonej wraliwoci naley, zgodnie zpowysz regu,
poszukiwa na przedniej powierzchni ciaa. Wten sam
sposb punkty o zwikszonej wraliwoci mog powstawa wobrbie struktur wykazujcych chroniczne
skrcenia wprzebiegu dugotrwaych procesw adaptacyjnych.
Punkty takie s szczeglnie czue na palpacj, jednak w innych sytuacjach pozostaj raczej bezbolesne.
Po identyfikacji punkty nadmiernie wraliwe s wykorzystywane do monitorowania stanu pacjenta pozycj
stawu lub caego ciaa zmienia si do momentu, gdy
wraliwo zniknie lub zostanie znaczco zmniejszona.
Napicie tkankowe w takiej sytuacji ulega zwykle
wyczuwalnemu zmniejszeniu, co rwnie uatwia
ustawienie pacjenta wpozycji wolnej od dolegliwoci.
Utrzymanie pozycji przez 90 sekund czsto doprowadza do rozwizania dysfunkcji tkankowej powizanej
zwczeniejszym urazem (ryc. 7.12).

wiczenie do opanowania TRP (ryc. 7.13)

Wykorzystujc jedn z technik badania tkanek powierzchownych zaznaczonych wczeniej w tym rozdziale, przed badaniem stosowanym w technice nerwowo-miniowej czy te jakkolwiek inn metod
palpacji, naley przeprowadzi dokadny przegld
tkanek, ktre mona zaliczy do antagonistw
struktur uszkodzonych wtrakcie urazu lub ktre wykazuj skrcenie wprzebiegu dugotrwaego procesu
adaptacyjnego.
W obszarze tym pacjent zwykle nie zgasza dolegliwoci. Kady zlokalizowany, szczeglnie czuy na
dotyk punkt moe zosta wykorzystany jako punkt
ozwikszonej wraliwoci.

91

92

7. Metody terapeutyczne wykorzystujce elementy masau

tacji tuowia w kierunku leczonego punktu, po

ktrej wprowadzeniu nastpuje jeszcze niewielka,
precyzyjna korekcja ustawienia, co w efekcie powinno dawa zmniejszenie wraliwoci o co najmniej 70%.
W leczeniu punktw nadmiernie wraliwych na
grzbietowej powierzchni ciaa dobrze sprawdza
si kombinacja ruchw wyprostu, skonu bocznego i rotacji tuowia w kierunku przeciwnym do
leczonego punktu, ktra wefekcie powinna dawa
zmniejszenie wraliwoci oco najmniej 70%.

Rycina 7.13. Alternatywna metoda odnajdywania pozycji bezbolesnej.

Wtakim punkcie naley zaaplikowa nacisk odpowiednio duy, by wywoa umiarkowany dyskomfort,
a nastpnie ustawia staw lub dowoln cz ciaa
pacjenta wpozycji, ktra daje obnienie wraliwoci.
Zwykle udaje si to osign wustawieniu, gdzie badane tkanki zostaj lekko rozlunione.
Uzyskan pozycj naley utrzyma przez 90 sekund,
anastpnie powoli powrci do ustawienia wyjciowego. Wraliwo powinna ulec zmniejszeniu lub cakowicie zanikn, astan funkcjonalny poprawi si.

Charakterystyka TRP
Wszystkie ruchy wykonywane s biernie, powoli,
wprzemylanej sekwencji ibez wywoywania dolegliwoci blowych.
Podczas zabiegu istniejce dolegliwoci zmniejszaj
si inie pojawia si aden nowy bl.
Ruch prowadzony jest zdala od aktualnej granicy
rozcigliwoci tkanek.
Przyczepy miniowe ulegaj raczej zblieniu ni
oddaleniu.
Ruch jest prowadzony wkierunkach niewywoujcych dyskomfortu iblu.
Tkanki poddawane palpacji rozluniaj si.
Bolesne struktury (take punkty spustowe) po przeprowadzeniu zabiegu wykazuj redukcj natenia
dolegliwoci.
Czsto zdarza si, i pozycja umierzajca bl jest
wiern replikacj pozycji, wktrej nastpio uszkodzenie tkanek, niezalenie od tego, jaki problem
dominuje wchwili przeprowadzania zabiegu.

Wskazwki do wykorzystania TRP

W leczeniu punktw nadmiernie wraliwych na
przedniej powierzchni ciaa dobrze sprawdza si
kombinacja ruchw zgicia, skonu bocznego i ro-

Im bliej linii rodkowej ciaa, tym mniejszy zakres skonu bocznego i rotacji bdzie podany,
by zmniejszy punktowo wygrowan wraliwo
(bez wprowadzania dyskomfortu w innych czciach ciaa). Im dalej, tym wikszy bdzie wykorzystywany zakres skonu bocznego irotacji.
Kierunek ruchu skonu bocznego jest czsto przeciwny do strony ciaa, po ktrej pojawia si punkt
nadmiernie wraliwy. W szczeglnoci odnosi si
to do punktw zlokalizowanych na grzbietowej powierzchni tuowia.

Technika napicie-rozlunienie krok po kroku

Przed rozpoczciem terapii naley zlokalizowa punkt
bolesny. Moe to by punkt ozwikszonej wraliwoci
lub punkt spustowy.
W zidentyfikowanym punkcie nastpuje aplikacja
nacisku wystarczajcego do wywoania lekkiego
blu. Wprzypadku punktu spustowego ucisk powinien wywoywa rwnie dolegliwoci rzutowane.
Pacjent przyporzdkowuje nateniu aktualnego
odczucia warto 10 (Uwaga: W sytuacji tej zadaniem pacjenta nie jest przypisanie blowi jednej
z wartoci skali 010. Jego zadaniem jest odpowiedzie na pytanie: Czy ucisk wywouje bl?
Przy twierdzcej odpowiedzi, prosi si: Prosz
przyporzdkowa aktualnemu odczuciu warto
10, a nastpnie, w trakcie wykonywania ruchw
prosz na bieco podawa nowe wartoci blu
wstosunku do 10, niezalenie, czy bd one wysze czy nisze).
Naley zwrci uwag, by pacjent unika komentarzy w stylu: Bl si nasila, Teraz boli mniej,
a posugiwa si jedynie wartociami numerycznymi. Zapobiega to zbdnemu wydueniu czasu
zabiegu.
Wprzypadku dolegliwoci wrejonie karku pacjent
przyjmuje pozycj leenia bokiem, terapeuta wywiera nacisk na punkt bolesny, wywoujc dolegliwoci, ktrym przypisywana jest warto 10.

7. Metody terapeutyczne wykorzystujce elementy masau

Terapeuta wykonuje bierne przemieszczenie gowy pacjenta (np. rotacj wkierunku niebolesnym),
apacjent przyporzdkowuje odczuwanym dolegliwociom now warto.

rapeutycznego, ktrej kolejne etapy przedstawiaj si

nastpujco:

Jeli rejestruje si redukcj dolegliwoci, to doczany zostaje drugi kierunek ruchu (np. skon boczny)
i procedura przypisywania nowej wartoci odczuciom blowym powtarza si. Wprzypadku zwikszenia natenia dolegliwoci naley wybra inny
kierunek ruchu.

Wprowadzany jest ucisk punktu ze sta lub zmienn si wywoujcy stan lokalnego niedokrwienia
(ryc. 7.14A). Wprzypadku pojawienia si blu lokalnego lub rzutowanego nastpuje zaprzestanie
leczenia uciskowego.

Wykorzystujc wszystkie moliwe kierunki ruchu,

wraz z kompresj i dystrakcj, moliwe jest osignicie pozycji, w ktrej dolegliwoci zmniejszaj
si o co najmniej 70% (pacjent podaje warto 3
lub mniej).
Po kilku dodatkowych, precyzyjnych adjustacjach
pozycj naley utrzyma przez co najmniej 90 sekund (czasami nawet duej), a nastpnie bardzo
powoli powrci do ustawienia wyjciowego.
Zakres ruchu powinien si zwikszy, anatenie
poprzednio odczuwanych dolegliwoci zmniejszy.
W innych rejonach ciaa, celem znalezienia pozycji uwalniajcej od objaww, wprowadzane ruchy
bierne mog uwzgldnia zgicie, wyprost oraz rotacj i skon boczny w prawo lub w lewo, a take
przemieszczenia o charakterze translacji, jak kompresja, czy trakcja stawu.
Co si dzieje wpozycji rozlunienia (utrzymywanej przez
90 sekund lub znacznie duej)?
Podwyszeniu ulega prg pobudliwoci nocyceptorw, co ma znaczenie we wszystkich dysfunkcjach
wywoujcych bl, czy to zpunktami spustowymi czy
bez nich (Bailey iDick 1992, Van Buskirk 1990).
Poprawie ulega lokalne krenie izaopatrzenie tkanek wtlen. Leczone struktury wykazuj zmniejszenie
aktywnoci ipobudliwoci, wyciszenie oraz mniejsze
natenie blu.
TRP jest traktowana jako cz zintegrowanej inhibicji nerwowo-miniowej wykorzystywanej wdezaktywacji punktw spustowych inieco szerzej przedstawionej poniej.

ZINTEGROWANA INHIBICJA
NERWOWO-MINIOWA
(DLA DEZAKTYWACJI PUNKTW
SPUSTOWYCH)
Wdeniu do stworzenia efektywnej metody dezaktywacji miniowo-powiziowych punktw spustowych
opracowano specyficzn sekwencj postpowania te-

Nastpuje identyfikacja punktu spustowego dowoln metod palpacji.

Poucza si pacjenta w nastpujcy (lub zbliony)

sposb: Ucisn bolesny punkt wpodobny sposb
jeszcze jeden raz. Prosz przyporzdkowa powstajcemu wtedy odczuciu warto 10. Nastpnie bd
delikatnie zmienia pozycj leczonej czci ciaa.
W niektrych ustawieniach dolegliwoci bd si
zwiksza, winnych zmniejsza. Prosz przyporzdkowywa im nowe wartoci numeryczne odnoszc si do pierwotnej wartoci 10. Przy zwikszeniu dolegliwoci mona np. poda warto 12.
Jeli uda si znale pozycj, wktrej bl osignie
warto 3lub mniej, nastpi tam chwilowe zatrzymanie ruchu. Prosz szybko podawa nowe poziomy blu, co skrci proces odnajdywania najbardziej
komfortowej pozycji.
Z wykorzystaniem TRP tkanki zawierajce punkt
spustowy s prowadzone do pozycji wywoujcej
najmniejsze dolegliwoci.
Uzyskan pozycj utrzymuje si przez 2030 sekund celem podwyszenia progu pobudliwoci receptorw blowych, poprawy lokalnego krenia
izaopatrzenia tkanek wtlen.
Wnastpnej kolejnoci wprowadza si izometryczne napicie mini otaczajcych punkt spustowy
wykorzystujc zjawisko poizometrycznej relaksacji
opisanej wrozdziale powiconym technikom energii miniowej (ryc. 7.14B). Napicie izometryczne
uzyskiwa mona na wiele sposobw. Niekiedy
wystarczy tylko poleci pacjentowi napicie mini
wok wykonujcego ucisk kciuka terapeuty.
Czasami potrzebny jest instrukta: Bd prbowa
przemieci leczon koczyn (czy inn cz ciaa).
Prosz si temu przeciwstawia i utrzyma pozycj przez kilka sekund. Celem zawsze jest jednak
uzyskanie rozlunienia umoliwiajcego pniej
atwiejsze rozcignicie minia.
Po zakoczeniu napicia izometrycznego trwajcego 57sekund (zwykorzystaniem niewielkiej siy)
tkanki otaczajce punkt spustowy zostaj miejscowo rozcignite (ryc. 7.14C).
Rozcignicie miejscowe jest bardzo wane, poniewa w przypadku duych mini, ktre podczas

93

94

7. Metody terapeutyczne wykorzystujce elementy masau

(A)

(B)

(C)

Rycina 7.14 A: Pierwsza faza zintegrowanej inhibicji nerwowo-miniowej, wktrej punkt spustowy lub punkt owygrowanej wraliwoci
minia nadgrzebieniowego zostaje zidentyfikowany iucinity zwykorzystaniem staej lub zmiennej siy. B: Wnastpnej kolejnoci terapeuta odnajduje pozycj, wktrej dolegliwoci ulegaj zmniejszeniu, iutrzymuje j przez 20 sekund. Wprowadzane pniej napicie izometryczne uatwia rozcignicie tkanek wok bolesnego punktu. C: Minie otaczajce punkt lokalnej dysfunkcji tkankowej ulegaj rozcigniciu,
ktre koczy sekwencj terapeutyczn. (Za: Chaitow 2001).

caociowego stretchingu znacznie zwikszaj sw

dugo, zdarza si, i napity pczek wkien otaczajcych punkt spustowy pozostaje relatywnie
skrcony, na wzr kawaka sznurka umieszczonego
welastycznym materiale przy napiciu materiau
elastycznego sznurek nie zmienia swej dugoci.
Po utrzymaniu lokalnego rozcignicia przez ok.
30 sekund naley ponownie wprowadzi napicie
caego minia, a nastpnie kolejne rozcignicie
utrzymywane jest przez 30 sekund.
Pacjent (wniektrych przypadkach) moe pomaga
w rozciganiu mini, wykonujc napicie mini
antagonistycznych.
Wzaagodzeniu pewnego dyskomfortu, ktry moe pojawi si w efekcie zabiegu, pomaga ciepy
okad w leczonej okolicy ciaa nakadany na czas
5minut.
W cigu 24 godz. leczony punkt spustowy powinien wykazywa znacznie mniejsz aktywno lub
cakowite wyciszenie. Testowanie punktw spustowych bezporednio po zakoczeniu terapii moe
dawa bdne wyniki, jako e tkanki przez pewien
czas pozostan uwraliwione.

METODA
SCHODZENIEROZCIGNICIE
Kolejn efektywn metod dezaktywacji punktw
spustowych i leczenia chronicznych spazmw miniowych jest metoda schodzenierozcignicie (Mennell1974).

Naley wyposay si wchodzcy spray zkocwk umoliwiajc precyzyjne ukierunkowanie

strumienia lub zapas lodu. Strumie powinien mie
wystarczajc si, by pokona w powietrzu kilkadziesit centymetrw bez znacznego rozpraszania
si.
Ld wtrakcie zamarzania wody naley uformowa
wpostaci walca, do ktrego mona doczy (rwnie
wczasie zamarzania) drewniany uchwyt uatwiajcy
przesuwanie po skrze pacjenta od punktu spustowego w kierunku obszaru projekcji blowej. Mona
uywa take mniejszych kawakw lodu, jednak ze
wzgldu na szybkie topnienie wprowadzaj one nieco
nieporzdku. Niezalenie od wykorzystywanych pomocy pacjent powinien przyj pozycj umoliwiajc
maksymalne rozlunienie.
Wprzypadku wykorzystania sprayu pojemnik naley utrzymywa wodlegoci ok. 50 cm od powierzchni
ciaa, astrumie kierowa pod ktem ostrym, nie prostopadle, by zwikszy si oddziaywania.
Strumie sprayu ild aplikuje si tylko wjednym
kierunku, nie tam izpowrotem.
Kade pocignicie rozpoczyna si wokolicy punktu spustowego ikierowane jest wstron dolegliwoci rzutowanych. Kierunek pocigni jest zgodny
zprzebiegiem wkien miniowych (ryc. 7.15).
Optymalna prdko pocignicia substancj chodzc wynosi ok. 10 cm/s.
Kade pocignicie rozpoczyna si nieco proksymalnie od punktu spustowego, nastpnie kierowane jest powoli do obszaru objtego przez bl rzu-

7. Metody terapeutyczne wykorzystujce elementy masau

towany, obejmuje go wcaoci ikoczy si nieco dystalnie od niego.

Stabilny i delikatny stretching stanowi kluczowy

element terapii.

Po kilku sekundach kontaktu substancji chodzcej

z ciaem pacjenta naley wprowadzi kilkusekundow przerw. Pocignicia powtarza si dotd, a
caa powierzchnia skry od punktu spustowego do
strefy projekcji blowej zostanie opracowana jeden
lub dwa razy.

Pozycj rozcignicia mini naley utrzymywa

przez ok. 2030 sekund. Po kadej aplikacji substancji
chodzcej naley testowa zakres ruchu czynnego.

W sytuacji gdy chd spowoduje wyzwolenie dolegliwoci w obszarze projekcji, naley wyduy
przerwy pomidzy pocigniciami.

Naley dy do odtworzenia penego zakresu ruchu, nie wywoujc jednak dolegliwoci blowych.
Zbyt gwatowny stretching moe spowodowa niepotrzebne zwikszenie napicia miniowego.

Naley zachowa ostrono inie stwarza ryzyka

odmroe.

Caa procedura zajmuje ok. 1520 minut. Nie naley

jej przyspiesza. Efektywno odtwarzania zakresu
ruchomoci za pomoc rodkw chodzcych znajduje bogate potwierdzenie kliniczne iempiryczne.

Zaraz po aplikacji rodka chodzcego leczone minie naley biernie rozcign. Nie naley robi tego wczeniej.

ZINTEGROWANE STRATEGIE
LECZENIA
czenie wielu metod terapeutycznych bez jednoczesnego przekraczania granic potencjau adaptacyjnego
organizmu zawsze stanowi wartociow strategi leczenia. Wszystkie wymienione poniej elementy mog
stanowi korzystne efekty zastosowania masau lub
podejcia znakomicie integrujce si zmasaem:

Rycina 7.15 Aplikacja sprayu w celu chodzenia obszaru midzy

punktem spustowym mini pochyych astref projekcji blowej na
powierzchni ramienia. Minie podlegaj wstpnemu rozcigniciu
przez skon boczny gowy, po czym nastpuje schodzenie tkanek.
(Za: Chaitow 2004).

normalizacja dysfunkcji tkanek mikkich,

dezaktywacja punktw spustowych,
wzmocnienie osabionych struktur,
reedukacja proprioceptywna z wykorzystaniem
metod fizjoterapeutycznych,
reedukacja posturalna ioddechowa,
strategie ergonomiczne, ywieniowe iantystresowe,
psychoterapia, sposoby walki zblem,
terapia zajciowa promujca efektywne rozwizywanie problemw ycia codziennego,
waciwe wiczenia fizyczne zapobiegajce utracie
oglnej kondycji fizycznej.

Niezbdne jest kompleksowe podejcie do procesu

usprawniania pacjenta, w ktrym wielu specjalistw
zwizanych z rnymi gaziami opieki zdrowotnej
ze sob wsppracuje. Zachca si terapeutw do podjcia prb zbudowania szerokiego zrozumienia tych
dyscyplin medycznych, z przedstawicielami ktrych
bd wsppracowa w celu optymalizacji wynikw
leczenia.
Wrozdziale 9opisano wiczenia stabilizacyjne ioddechowe, ktre mona uwzgldni wtym miejscu.

95

96

7. Metody terapeutyczne wykorzystujce elementy masau

PUNKTY KLUCZOWE
Odpowiednio rozwinite zdolnoci palpacyjne umoliwiaj
terapeucie szybkie i dokadne lokalizowanie miejscowych
dysfunkcji tkankowych.
Technika nerwowo-miniowa oferuje unikalny sposb
sekwencyjnej identyfikacji zmian o charakterze lokalnym
(np. punktw spustowych), anastpnie ich leczenia.
Techniki energii miniowej stanowi uyteczny sposb
zwikszania dugoci nadmiernie napitych i skrconych
tkanek mikkich.
Technika rozlunienia pozycyjnego to prosta droga do
bezbolesnego leczenia hipertonii ispazmw miniowych.
Zintegrowana inhibicja nerwowo-miniowa stanowi
sekwencj terapeutyczn uwzgldniajc techniki kompre-

syjne, rozlunienie pozycyjne oraz techniki energii miniowej stosowane wsplnie wprocesie dezaktywacji punktw
spustowych.
Metoda schodzenierozcignicie posiada popart dowodami renom wterapii nakierowanej na zwalczanie punktw spustowych oraz hipertonii mini.
Wpostpowaniu terapeutycznym uwag naley zwrci na
stan struktur cznotkankowych.
wiczenia usprawniajce stanowi niezbdny element
utrwalenia efektw leczenia iprofilaktyki.
Wszystkie wymienione techniki mog zosta z powodzeniem uzupenione masaem, ktry ju sam wsobie posiada
atrybuty umoliwiajce popraw stanu osb zblami gowy
igrnego odcinka krgosupa.

Pimiennictwo
Bailey M, Dick L 1992 Nociceptive considerations in treating with
counterstrain. J Am Osteopath Assoc 92:334341.
Ballantyne F, Fryer G, McLaughlin P 2003 The effect of muscle
energy technique on hamstring extensibility: the mechanism of
altered flexibility. J Osteopath Med 6:5963.
Bengtsson A, Henrikkson K, Larsson J 1986 Reduced high energy
phosphate levels in the painful muscles of patients with primary
fibromyalgia. Arthritis Rheumatism 29:817821.
Chaitow L 1992 Soft tissue manipulation. Thorsons HarperCollins, London.
Chaitow L 2001 Muscle energy techniques, 2nd edn. Churchill Livingstone, Edinburgh.
Chaitow L 2003a Modern neuromuscular techniques, 2nd edn.
Churchill Livingstone, Edinburgh, pp 120131.
Chaitow L 2003b Positional release techniques, 2nd edn. Churchill
Livingstone, Edinburgh.
Chaitow L 2004 Maintaining body balance, flexibility and stability.
Churchill Livingstone, Edinburgh.
Chaitow L, DeLany J 2000 Clinical applications of neuromuscular techniques, vol. 1, upper body. Churchill Livingstone, Edinburgh.
Chaitow L, Fritz S 2006 Massage therapist guide to understanding
myofascial trigger points. Churchill Livingstone, Edinburgh.
Cohen J, Gibbons R 1998 Raymond Nimmo and the evolution of
trigger point therapy. J Manipulative Physiol Ther 21:167172.
DAmbrogio K, Roth G 1997 Positional release therapy. Mosby, St
Louis.
Deig D 2001 Positional release technique. Butterworth-Heinemann, Boston.
Goodridge J, Kuchera W 1997 Muscle energy treatment techniques. In: Ward R (ed) Foundations of osteopathic medicine. Williams and Wilkins, Baltimore.
Greenman P 1996 Principles of manual medicine, 2nd edn. Williams and Wilkins, Baltimore.

GunnC 1997 Radiculopathic pain: diagnosis and treatment of

segmental irritation or sensitisation. J Musculoskeletal Pain
5:119134.
Hong CZ 1996 Pathophysiology of myofascial trigger point. J Formos Med Assoc 95:93104.
Hubbard D, Berkhoff G 1993 Myofascial trigger points show spontaneous needle EMG activity. Spine 18:18031807.
Janda V 1978 Muscles, central nervous motor regulation, and back
problems. In: Korr IM (ed) Neurobiologic mechanisms in manipulative therapy. Plenum, New York.
Jones L 1981 Strain and counterstrain. Academy of Applied Osteopathy, Colorado Springs.
Kawakita K, Itoh K, Okada K 2002 The polymodal receptor hypothesis of acupuncture and moxibustion, and its rational explanation of acupuncture points. International Congress Series:
Acupuncture is there a physiological basis? Elsevier Science,
Amsterdam, 1238:6368.
Lewit K 1999 Manipulative therapy in rehabilitation of the locomotor system, 3rd edn. Butterworth-Heinemann, Oxford.
Liebenson C 1996 Rehabilitation of the spine. Williams and Wilkins, Baltimore.
Mennell J 1974 Therapeutic use of cold. J Am Osteopath Assoc
74:11461158.
Quintner J, Cohen M 1994 Referred pain of peripheral nerve origin: an alternative to the myofascial pain construct. Clin J Pain
10:243251.
Rowlands AV, Marginson VF, Lee J 2003 Chronic flexibility gains:
effect of isometric contraction duration during proprioceptive
neuromuscular facilitation stretching techniques. Res Q Exerc
Sport 74:4751.
Ruddy TJ 1962 Osteopathic rapid rhythmic resistive technic. Academy of Applied Osteopathy Yearbook, Carmel, CA, pp 2331.
Scariati P 1991 Myofascial release concepts. In: DiGiovanna E (ed)
An osteopathic approach to diagnosis and treatment. Lippincott,
London.

7. Metody terapeutyczne wykorzystujce elementy masau

Simons D 1996 Clinical and etiological update of myofascial pain

from trigger points. J Musculoskeletal Pain 4:93121.
Simons D 2001 Do endplate noise and spikes arise from normal
motor endplates? Am J Phys Med Rehabil 80:134140.
Simons D, Travell J, Simons L 1999 Myofascial pain and dysfunction: the trigger point manual, vol 1, 2nd edn. Williams & Wilkins, Baltimore.
Simons D, Hong CZ, Simons L 2002 Endplate potentials are common to midfiber myofascial trigger points. Am J Phys Med Rehabil 81:212222.

Van Buskirk RL 1990 Nociceptive reflexes and the somatic dysfunction: a model. J Am Osteopath Assoc 90:792809.
Ward R 1997 Foundations of osteopathic medicine. Williams and
Wilkins, Baltimore.
Youngs B 1962 Physiological basis of neuro-muscular technique. Br
Naturopathic J 5:176190.

97