Spoeczno polska w Wielkiej Brytanii...

Polityka i Spoeczestwo 1(12) / 2014

83

ARTYKUY

Adam Romejko
SPOECZNO POLSKA W WIELKIEJ BRYTANII
W WIETLE
WSPCZESNEJ TWRCZOCI POWIECIOWEJ.
ANALIZA MIMETYCZNA
Wstp
Ruchy migracyjne warunkowane s przez rne czynniki. Nierzadko
ujawnia si, w tym w odniesieniu do emigracji z Polski po 2004 r., zjawisko fali. Trudna sytuacja gospodarcza spowodowaa, e wielu Polakw ze wzgldu na brak pracy w kraju postanowio szuka lepszego
ycia w pastwach, ktre otworzyy rynek pracy dla pochodzcych z krajw A81, przede wszystkim za w Wielkiej Brytanii. Kierunek brytyjski
jawi si jako atrakcyjny nie ze wzgldu na tradycje zwizane z polskim
osadnictwem na tamtejszej ziemi, lecz z powodu tutejszej gospodarki,
ktra bya w stanie wchon napywajcych licznie robotnikw cudzoziemskich. Jednoczenie po stronie przybyszw z Polski panowao przekonanie, e znajomo jzyka angielskiego wyniesiona ze szkoy uatwi
im podjcie pracy. Realia rozmijay si z oczekiwaniami.
Intensywno emigracji poakcesyjnej przeoya si na zainteresowanie tym zjawiskiem ze strony badaczy. Efektem s opracowania, ktre
maj rn warto od wybitnych po mierne. Na tym polu ujawnia si
specyficzne zjawisko, ktre polega na matematyzacji bada. Na podstawie (nieraz kilku) ankiet wyciga si redni arytmetyczn, ktr
(w naiwny sposb) traktuje si jako rzetelne odwzorowanie rzeczywistoci.
Okazuje si jednak, e ycie na emigracji jest bogatsze, czsto naznaczone
dramatyzmem, osobistymi wzlotami oraz tragediami. W tym kontekcie
warto zwrci uwag na obraz spoecznoci polskiej w Wielkiej Brytanii,
ktry odcinity zosta we wspczesnej twrczoci powieciowej. Narz1
Okrelenie to, chtnie uywane w Wielkiej Brytanii, a bdce skrtem od angielskiego terminu accession eight, odnosi si do omiu pastw (bez Cypru i Malty), ktre
przystpiy do Unii Europejskiej w 2004 r.

84

ADAM ROMEJKO

dziem, ktre posuy do jego interpretacji, bdzie wypracowana przez

francuskiego antropologa i literaturoznawc Ren Girarda (1923) teoria
mimetyczna. Stosuje si j w rnych dziedzinach nauk humanistycznych,
m.in. w badaniach politologicznych (por. Chodubski 2013; Golsan 2000;
Palaver 2003; Romejko 2009; Romejko 2013; Zambrzycki 2011).

Gwne zaoenia teorii mimetycznej

W wywiadzie z 29 kwietnia 2008 r. zamieszczonym na stronie internetowej Imitatio (www.imitatio.org) Ren Girard rozpoczyna swoj
wypowied od stwierdzenia: The genesis of the mimetic theory is literary Teoria mimetyczna ma literack genez (Imitatio 2008). Dla
znawcw myli Girarda nie jest to odkrywcze stwierdzenie. Trzy opracowania, w ktrych prezentuje on zaoenia swej koncepcji (Girard
1961; wyd. pol. Girard 2001; Girard 1972; wyd. pol. Girard 19931994;
Girard 1978b; wyd. pol. [fragm.] Girard 1983 i Girard 1988), bazuj na
analizie dzie literackich. Jest to najpierw twrczo powieciowa, a nastpnie mity oraz teksty biblijne.
Analizujc powieci, Ren Girard zauway pewn prawidowo.
Denia bohaterw nie s ani spontaniczne, ani przemylane. Przyczyn
ich pragnienia (podania) nie jest obiektywna warto przedmiotu, lecz
fakt, e jest on celem pragnienia kogo innego. Ujawniajcy si tu mimetyzm (naladownictwo) prowadzi do ambiwalentnego spojrzenia na tego,
za ktrego pragnieniem si poda z jednej strony jest on wzorem, z drugiej za rywalem. Ren Girard nie jest odkrywc ludzkiego mimetyzmu.
Idea ta pojawia si ju w klasycznej filozofii u Platona i Arystotelesa2.
Jej prezentacja naznaczona jest jednak zdaniem Girarda znacznym
zuboeniem (Girard 1983: 80).
Odnoszc si do relacji midzyludzkich, Ren Girard zwraca uwag,
e mona uporzdkowa je w ramach ukadw trjktnych. Wierzchoki
mimetycznego trjkta stanowi: 1. podmiot pragnienia, 2. wzr/rywal
i 3. przedmiot pragnienia. Ta sama osoba moe w jednym trjkcie by
podmiotem pragnienia, a w innym wzorem/rywalem lub przedmiotem
pragnienia. Z eskalacj trjktnej rywalizacji wie si niebezpieczestwo permanentnego konfliktu, ktry mona odda za pomoc aciskiego okrelenia bellum omnium contra omnes wojna wszystkich ze
wszystkimi (por. Hobbes 2005: 206207). Wspczesne spoeczestwa,
wyposaone w pastwowy aparat przemocy (sdownictwo, policja, woj2

Arystoteles w Poetyce (rozdz. 4) zwrci uwag, e czowiek tym rni si od

zwierzt, e jest istot zdoln do najbardziej intensywnego naladowania.

Spoeczno polska w Wielkiej Brytanii...

85

sko), s w stanie tumi rodzce si niepokoje i dlatego potencjalny konflikt mimetyczny nie stanowi powaniejszego zagroenia. Inaczej sprawa
ta prezentowaa si w spoecznociach archaicznych, w ktrych nie wypracowano metody kontroli przemocy takiej, jak w czasach wspczesnych (Romejko 20022003: 58).
Ren Girard wskazuje, e mimetyczna przemoc niesie ze sob zagroenie, a jednoczenie lekarstwo. Remedium jest mechanizm koza
ofiarnego. Wprawdzie jego nazwa pochodzi od ydowskiego rytuau
zaprezentowanego w Ksidze Kapaskiej (rozdz. 16), to jednak koza
ofiarnego naley rozumie w sensie potocznym jako osob lub grup
osb (mniejszo), ktr bezzasadnie obwinia si o bycie przyczyn
panujcych niepokojw. Girard wychodzi z hipotetycznego zaoenia, e
w momencie eskalacji mimetycznego kryzysu w prymitywnej spoecznoci mimesis popchna jego uczestnikw do naladowania jednorazowego i przypadkowego aktu przemocy. Skutkiem tego byo cudowne
zjednoczenie grupy. Wielokierunkowy konflikt zosta skanalizowany
przeciwko przypadkowej ofierze. Konsekwencj byo specyficzne przewartociowanie, ktre Girard nazywa sakralizacj. Zjednoczenie grupy
na zawsze zmienio spojrzenie na pierwsz ofiar tzw. mordu zaoycielskiego. Skoro jej zabicie przynioso pokj, to ona bya podoem konfliktu. Teraz jednak dziki boskiej interwencji staa si rdem
bogosawiestwa (Girard 1987b: 27).
Jaka wiedza ma rdo w mordzie zaoycielskim? Girard podkrela, e dowiadczajca go spoeczno nie rozumiaa zasad, na ktrych
si opiera. Wiedziaa jednak, e zostaa uwolniona od wszechogarniajcego chaosu. Dlatego bya zdeterminowana, aby skorzysta z niego (odtworzy go) w przyszoci nie w spontanicznej, lecz zrytualizowanej
formie. Girard zwraca uwag na kulturotwrcz rol tego mordu. Stanowi on fundament (std okrelenie zaoycielski) ludzkich instytucji
religijnych i (bdcych ich pochodn) politycznych3.
Analizujc teksty mitologiczne (por. Girard 19931994; Girard 1987a),
Ren Girard upewnia si co do susznoci swych intuicji. Oceniajc mity
odnoszce si do krgu europejskiego (greckie i rzymskie) oraz z innych
kontynentw, zwraca uwag na rol, jakie one peni. Stanowi rodzaj
teologicznych traktatw, ktrych celem jest potwierdzenie zasadnoci
funkcjonowania spoeczestwa bazujcego na mechanizmie koza ofiarnego. Chodzi w nich o wskazanie, e ofiara jest winna, za jej oprawcy
nie. Przestpstwa, ktrych dopucia si ofiara, uzasadniaj jej surowe potraktowanie. Oparcie struktur religijnych i politycznych na mechanizmie koza ofiarnego jest zjawiskiem transkulturowym, tj. ujawniaj3

Por. tytu dziea Girard 2006.

86

ADAM ROMEJKO

cym si w podobnej formie w miejscach rnych pod wzgldem przestrzennym i czasowym. Do dnia dzisiejszego mona obserwowa je np. wrd
prymitywnych ludw afrykaskich (Girard 1993: 134136).
Ren Girard podejmuje si analizy tekstw biblijnych4. Dochodzi do
wniosku, e chocia wiele z nich jest podobnych do mitw, to jednak
stanowi one ich antytez. Podczas gdy ofiara jest niewinna, oprawcy s
prezentowani jako osoby okrutne, ktre niesusznie sigaj po przemoc.
Girard wskazuje na mity i ich lustrzane odbicia w tekstach biblijnych.
Jest to m.in. mit o Romulusie i Remusie oraz opowiadanie o Kainie i Ablu
(Rdz 4,117). Romulus i Kain dopuszczaj si bratobjstwa. Jeden i drugi
s ojcami tego, co cywilizowane zakadaj miasta. Podczas gdy Romulus staje si narodowym bohaterem, Kain pozostaje zwykym przestpc. Paralel mona te dostrzec pomidzy mitem o Edypie a opowiadaniem o Jzefie, ktrego bracia sprzedali do Egiptu (Rdz 3050). Podczas gdy Edyp przyznaje si do winy i w ten sposb zjednuje sobie ask
u bogw i ludzi, Jzef cigle podkrela swoj niewinno, a jednoczenie
wystrzega si przemocy. Szczytowym momentem ujawnienia prawdy
o bazujcej na mechanizmie koza ofiarnego przemocy jest wg Girarda
pasja Jezusa Chrystusa (Romejko 2007: 6265, 6973).
Biblijna dekonstrukcja mechanizmu koza ofiarnego nie oznacza, e
przesta on dziaa. Rzeczywisto ofiary oraz przemoc s na tyle mocno
zakotwiczone w ludzkiej kulturze, e usunicie ich jest trudne (Girard
2006: 129). Stwierdzenie to odnosi si nie tylko do zamierzchych czasw,
lecz rwnie do wspczesnoci. Girard zwraca uwag, e take cywilizowane spoeczestwa potrzebuj kozw ofiarnych. W przeszoci w Europie
byli nimi ydzi (Girard 1987a: 537), obecnie s nimi jednostki zajmujce
eksponowane miejsce w yciu spoeczno-politycznym, a take rnego
rodzaju grupy mniejszociowe. W ostatnim opracowaniu Girarda (Girard
2008) jako przykad wskazano na Napoleona Bonaparte i Benedykta XVI.
Nienawi do pierwszego staa si dwigni zjednoczenia dziewitnastowiecznej Europy i podjcia (w oparciu o polityczny mimetyzm) przez
Prusy dziaa reformatorskich majcych na celu budow nowoczesnego
pastwa niemieckiego. Niedobry papie Benedykt XVI sta si okazj
do tego, aby we wsplnej niechci do redniowiecznego inkwizytora
Orient i Okcydent poday sobie rk (Romejko 2013: 222225). W oparciu o antypati do innych atwo budowa wasn tosamo. Odnosi si
to do grup maych (np. klasy szkolnej, por. Bdefeld 2006) i wikszych
(np. narodu, por. Zambrzycki 2011).
Teoria mimetyczna Ren Girarda stanowi interesujc prb prezentacji mechanizmw, na ktrych opieraj si midzyludzkie relacje. Zo4

Szczeglne znaczenie na tym polu ma dzieo Girard 1978.

Spoeczno polska w Wielkiej Brytanii...

87

stanie ona wykorzystana jako hermeneutyczny klucz do analizy twrczoci powieciowej odnoszcej si do spoecznoci polskiej w Wielkiej
Brytanii. Szczeglnie chodzi tu o takie kwestie, jak: rzeczywisto koza
ofiarnego i mechanizm z nim zwizany, ambiwalencja (od silnej niechci
po zachwyt) w ocenie Polski i Wielkiej Brytanii, budowanie mitw/
stereotypw na temat obu krajw oraz zamieszkujcych w nich Polakw
i prba ich (literackiego) obalenia.

Powie o Polakach w Wielkiej Brytanii

Kwestii spoecznoci polskiej w Wielkiej Brytanii nie powicono wielu utworw powieciowych w powojennych dekadach5. Pod tym wzgldem
Polonia brytyjska nie stanowi unikatu. Na t kwesti zwraca uwag emigracyjna pisarka i krytyk literacki Maria Danilewicz-Zieliska: Gdyby nie
dopyw nielegalnej literatury krajowej [], na palcach jednej rki mona by
wyliczy powieci i poematy polityczne powstae poza granicami Kraju
przed rokiem 1984 (Danilewicz-Zieliska 1999: 11). Sytuacja ta zmienia
si w wyrany sposb po 2004 r. Wydano osiemnacie powieci, ktrych
bohaterami s Polacy zamieszkujcy w Wielkiej Brytanii.
Powieci rni si nie tylko pod wzgldem literackim, lecz take jako
noniki informacji nt. funkcjonowania spoecznoci polskiej w Wielkiej
Brytanii. Dziesi utworw zasuguje na uwag. Ich autorzy to Anglicy
i Polacy. czy ich to, e sytuacj polskich imigrantw mieli okazj pozna z autopsji bd jak np. w przypadku Clare Francis (Historia 2004:
8; Edge 2004) dziki opowieciom zasyszanym od Polakw.
Akcja powieci Clare Francis Kraj rodzinny (Francis 2006; wyd. ang.
Francis 2005) rozgrywa si w 1946 r. w hrabstwie Somerset. Jej bohaterem jest Wadysaw, mody Polak pochodzcy z ziemiaskiej rodziny
spod omy. Podejmuje si pracy fizycznej przy obrbce witwy, z ktrej
wyplatano kosze. On i jego rodacy dowiadczaj zego traktowania ze
strony Anglikw. Ju nie s sojusznikami, lecz darmozjadami, ktrych
trzeba karmi. Mio do poznanej Angielki sprawia, e Wadysaw planuje zwiza sw przyszo z Angli. Podwjny zawd miosny ze
strony angielskiej ukochanej oraz siostry Helenki, ktra jest w Polsce i oka5

W okresie tym wydano w zwartej formie dwie powieci o Polakach zamieszkujcych w Wielkiej Brytanii (obie w 1958 r.). Pierwsz napisa Jerzy Peterkiewicz (wac.
Pietrkiewicz) (Peterkiewicz 1958). W 1959 r. wydano j w jzyku polskim (Peterkiewicz
1959). Drug opublikowaa Danuta Mostwin (Mostwin 1958). Mona wskaza na inne
powieci, m.in. publikowane w odcinkach w Dzienniku Polskim i Dzienniku onierza. Nie s one jednak interesujce.

88

ADAM ROMEJKO

zaa si zagorza komunistk gotow do splugawienia Katynia najwikszej witoci emigracyjnej sprawia, e Wadysaw postanawia
reemigrowa do Kanady. Chce by jak najdalej od kobiety, ktr pokocha, i od nowej Polski, ktrej nie rozumie i z ktr si nie identyfikuje.
Lata 60. i 70. odbijaj si w powieci Goodbye Polsko Joanny Czechowskiej (Czechowska 2006; wyd. ang. Czechowska 2008). Gwnymi
bohaterkami s mieszkajce w Derby siostry starsza Wanda i modsza
Zosia. Modsza, ze wzgldu na urod oraz inteligencj poczon z zainteresowaniem jzykiem i kultur polsk, jest houbiona przez babci. Przed
rozpoczciem studiw polonistycznych w Londynie jedzie do Polski, gdzie
umiera w tragicznych okolicznociach. Wanda postanawia zerwa z polskoci i przenosi si do Londynu. Dowiadcza tam upokorze, ktre prowadz
j do wniosku, e nie ma sensu ucieka przed pochodzeniem. Po powrocie
do rodzinnego miasta wychodzi za m za przybyego z Polski dalekiego
krewnego Pawa. Jego obecno oraz londyskie dowiadczenia sprawiaj,
e decyduje si poprowadzi dom po polsku.
Dwie dekady pniej osadzona zostaa powie Dany Parys-White
Emigrantka z wyboru. Opowie londyska (Parys-White 2008). Jej bohaterk jest Ewa, ktra postanawia szuka szczcia w Wielkiej Brytanii.
Impulsem do tego jest niezadowolenie z sytuacji panujcej w Polsce lat
90. W Londynie Ewa yje z nielegalnej pracy fizycznej, gwnie sprztajc hotele. Dostrzega, e warto jej oraz innych imigrantw ley w gotowoci do cikiej roboty za niewielkie pienidze. Jednoczenie odkrywa, e kluczem do zmiany yciowego pooenia jest znajomo jzyka angielskiego. Droga do jej osobistego szczcia wiedzie przez maestwo
z Anglikiem. Interesujcym dowiadczeniem Ewy jest wychowanie syna.
Oczywista dla niej polsko jest przez niego w sytuacji, gdy wszystko
wokoo (nie liczc matki) jest angielskie postrzegana odmiennie.
W pozostaych powieciach zaprezentowano losy Polakw na ziemi
angielskiej ju po wejciu Polski do Unii Europejskiej. Tomasz Pachta
to bohater powieci Daniela Koziarskiego pt. Socjopata w Londynie
(Koziarski 2007). Jest uwanym obserwatorem brytyjskiego dnia codziennego, w tym szukajcych tam szczcia Polakw. Ze wzgldu na
uszczypliwo wypowiedzi atwo zraa sobie innych do siebie. Przekada si to na relatywnie czste zmienianie pracy.
Zbieracze truskawek z Polski i innych krajw wystpuj w powieci
Mariny Lewyckiej pt. Dwa domki na kkach (Lewycka 2007; wyd. ang.
Lewycka 2007)6. czy ich wsplna praca na polu oraz zamieszkiwanie
6

2007).

Polacy wystpuj w powieci w jej pierwszej ciekawszej czci (por. Segal

Spoeczno polska w Wielkiej Brytanii...

89

w dwch przyczepach kempingowych. Panuj tam spartaskie warunki.

Okazj do zapomnienia o trudach dnia codziennego jest konsumpcja
przygotowywanych przez jedn z Polek smacznych posikw oraz alkoholu. Nieoczekiwany rozwj wypadkw skutkuje tym, e bohaterowie
podejmuj prac na kurzej fermie, ktra pod wzgldem fizycznym i psychicznym okazuje si wiksz katorg ni zbieranie truskawek.
Motyw zego traktowania polskich pracownikw pojawia si w powieci Oddaleni napisanej przez Polly Courtney (Courtney 2009; wyd.
ang. Courtney 2008). Jej bohaterk jest Marta, absolwentka Szkoy
Gwnej Handlowej w Warszawie. Nie moe znie panujcego w omiankach, rodzinnej miejscowoci, marazmu i dlatego szuka szczcia
w Londynie. Udaje si jej zdoby prac papierkow rozdaje ulotki.
Poszukujc lepszego zajcia, Marta dostrzega specyficzne spojrzenie
Brytyjczykw na ludzi z Europy Wschodniej, w tym Polski. Byle jaka
szkoa brytyjska, a nawet francuska szybciej otwiera drog do kariery
zawodowej ni najlepszy polski uniwersytet. Polacy s cenionymi pracownikami, pod warunkiem e wykonuj prace fizyczne, nie oczekujc
w zamian wielkich pienidzy.
Emigracja do Wielkiej Brytanii jest chtnie postrzegana jako panaceum na trudnoci natury materialnej. Jej atutem jest okazja do zerwania
z dotychczasowym popltanym yciem i do rozpoczcia go na nowo.
Taki wtek obecny jest w powieci Katarzyny Krenz pt. W ogrodzie
Mirandy (Krenz 2008). To historia pochodzcej z Gniewu Mirosawy
Kersten, modej prawniczki odnoszcej (jako Miranda) zawodowe sukcesy w miecie stoecznym. Zajcie w ci skutkuje utrat pracy oraz
zakoczeniem znajomoci z ojcem dziecka, ktry by niechtny do uznania owocu miosnego zblienia. Wyjazd do Wielkiej Brytanii staje si
okazj do zerwania z zawodowym kieratem i do przygotowania na
nadejcie na wiat dziecka. Tam inaczej ni w Polsce Miranda nie
jest kobiet upad, lecz jedn z wielu samotnych matek spodziewajcych si potomstwa.
Wielka Brytania jako przestrze dajca moliwo poukadania ycia na nowo pojawia si take w napisanej przez Justyn Nowak Opowieci emigracyjnej (Nowak 2010). Utrata pracy oraz rozstanie z infantylnym chopakiem sprawiaj, e Klara Miodowska decyduje si na wyjazd do Wielkiej Brytanii. To kraj wielkich moliwoci, czego potwierdzeniem jest ciotka Klary majca znacznie modszego kochanka. To, co
w Polsce nie uchodzi, okazuje si tam spoecznie akceptowan norm.
Jednoczenie nie jest to kraj, w ktrym pieczone gobki same lec do
gbki. Spotkanie w polskim kociele Tomka, mczyzny po przejciach, daje Klarze szans na poukadanie ycia osobistego na nowo.

90

ADAM ROMEJKO

Powieciami, ktre pod wzgldem literackim odstaj nieco od pozostaych, s: Polska szkoa boksu. Powie emigracyjna Adam Miklasza
(Miklasz 2009) i Karpie, abdzie i Big Ben Ady Martynowskiej (Martynowska 2010; wyd. 2: Martynowska 2012). W pierwszej rzeczywisto
brytyjsk czytelnik poznaje oczyma nieokrelonego z imienia i nazwiska
narratora. Jest to czowiek mody, bez wyksztacenia wyszego, ktry
szuka szczcia jako pracownik fizyczny w Wielkiej Brytanii. Nie jest pod
tym wzgldem wyjtkiem. W autobusie, ktrym podruje, znajduje si
wielu jemu podobnych. Na miejscu wykonuje prace niewymagajce kwalifikacji ani dobrego opanowania jzyka angielskiego. Z biegiem czasu
udaje si mu nawiza relacje nie tylko z Polakami, lecz take Brytyjczykami. Sposobnoci ku temu jest wsplne picie alkoholu, w tym ubrwki z sokiem jabkowym. Okazuje si jednak, e znajomoci oparte
na alkoholu oraz seksie s nietrwae. Wejcie w konflikt z miejscowym
wiatem przestpczym zmusza bohatera do szukania schronienia w Polsce.
Beata Martynek z powieci Karpie, abdzie i Big Ben7 to trzydziestokilkuletnia absolwentka politologii, ktra w Londynie zamieszkuje od
omiu lat. Zatrudniona jest w jednej z bardziej liczcych si firm w dziedzinie public relations. Ze wzgldu na znajomo jzyka polskiego zajmuje si
obsug jednego z polskich magnatw biznesowych. Niemi atmosfer
panujc w pracy Beata wynagradza sobie przygodnymi kontaktami seksualnymi. Z jednej strony udowadnia w ten sposb, e obcy jest jej ciasny
polski katolicyzm, z drugiej za odczuwa rozgoryczenie, odkrywajc po raz
kolejny, e aden z poznanych mczyzn jej nie odpowiada. W kocu spotyka wybranka serca. Pomimo e traci dotychczasow prac, do szybko
znajduje now jako specjalistka z zakresu PR w nowo otwieranej galerii.

Spojrzenie z perspektywy mimetycznej

Z punktu widzenia badacza zajmujcego si kwestiami polonijnymi
uzasadnione jest pytanie nt. powieci jako nonika wiedzy. Wydawa si
moe, e powinno si jej szuka raczej w opracowaniach naukowych. Okazuje si jednak, e jest inaczej. Badajc rzeczywisto Polonii brytyjskiej, mona wskaza na ujawniajce si kresowe skrzywienie. W okresie
powojennym niema grup osiedlecw stanowiy osoby pochodzce ze
wschodnich wojewdztw przedwojennej Polski. Droga wielu spord
nich wioda (z Drugim Korpusem Polskim) z Syberii, poprzez Bliski
7
Tytu powieci nawizuje do popularnych w brytyjskich mediach oskare wysuwanych w kierunku imigrantw z Europy Wschodniej (w tym Polski) o nielegaln konsumpcj yjcych dziko karpi i abdzi.

Spoeczno polska w Wielkiej Brytanii...

91

Wschd i Wochy do Wielkiej Brytanii. Do dnia dzisiejszego dowiadczenie kresowoci uznawane jest za nobilitujce, jego brak za za rodzaj
osobowej skazy. Anna Maria Mickiewicz, poetka, pisarka i badaczka polonijna z Londynu, stwierdzia na ten temat: Tego nauczya mnie emigracja.
[] moliwoci wdrwki po kresach wschodnich. Tu, w Londynie, wci
znajduje si skupisko osb, ktre zmuszone byy opuci kraj podczas wojny. Skadam obrazy, ktre mi przekazuj jak wygldao ycie przed wojn
na tych terenach. Czuj si bogatsza ni moi rwienicy w kraju, akomie
poykam opowieci, zarwno te wojenne, jak i te o obyczajach, wierzeniach, tradycjach (Mickiewicz 2003: 95).
Perspektywa kresowa, ktrej zewntrznym wyrazem jest ikona Matki Boskiej Ostrobramskiej oraz ikona Jzefa Pisudskiego, przeplata
si ze specyficzn samoocen powojennej grupy osiedleczej. To ludzie
wybitni, elita, ktra zostaa skrzywdzona przez niesprawiedliwo wiatowych mocarstw, na skutek ktrych zgody pozbawiono ich ojczyzny8.
Uywajc optyki Girardowskiej, mona wskaza na mord zaoycielski tej wsplnoty (por. Girard 1987b: 153154). To zbrodnia katyska,
ktrej konsekwencj jest wyrana niech do Zwizku Radzieckiego
(Sowieckiego) i wszystkiego, co si z nim wie, w tym do komunistycznej Polski (PRL-u). Takie spojrzenie dominowao w opracowaniach
powojennych (por. Siomkajo 2010). Mona si z nim spotka i wspczenie (por. Polskie: 25, 40). Ironi losu jest decyzja politycznej emigracji o osiedleniu w Wielkiej Brytanii, a wic kraju, ktry w Jacie
razem z ZSRR i USA dokona czwartego rozbioru Polski. Zawarty
w powieciach obraz spoecznoci polskiej w Wielkiej Brytanii jawi si
jako odmienny od propagowanego po wojnie w ramach emigracyjnej
narracji. Wystpuj take podobiestwa.
Z teori mimetyczn wie si idea koza ofiarnego. Mechanizm,
ktrego jest on konstytutywn czci, mona streci nie w pytaniu,
co si stao, lecz kto jest temu winien? To projekcja winy na innych
w sytuacji dowiadczenia o charakterze kryzysu. Kwestia ta obecna jest
w powieciach o brytyjskiej Polonii. Temu, e emigracja okazaa si
rzeczywistoci, od ktrej nie ma odwrotu, jest winna Polska PRL,
a potem (III) RP. Wadysaw (Francis 2006) nie moe wraca do powojennej Polski, ktra jako kraj komunistyczny jest mu nie tylko obca, lecz
wroga. Nawet siostra go nie rozumie i nie podziela wartoci, dla ktrych
on by gotowy odda ycie.
Kolejne dekady odciskaj na Polsce pitno kraju szarego, w ktrym
wszystkiego brakuje, a ludzie musz si gniedzi w ciasnych mieszka8

Faktycznie wrd osiedlecw dominowaa spoeczno chopska. Do tego nawizuje tytu opracowania Zubrzycki 1988.

92

ADAM ROMEJKO

niach (Czechowska 2006). Nawet przeom lat 80. i 90. nie przynosi oczekiwanych zmian. Postpujce zuboenie spoeczestwa powoduje, e wielu
szczeglnie modych zaczyna dostrzega swoj szans w wyjedzie na
Zachd, w tym do Wielkiej Brytanii (por. Parys-White 2008: 19).
Nie kady moe pozwoli sobie na opuszczenie ojczyzny. Decyduj
si na to z reguy osoby mode i odwane. Do nich naley Marta z powieci Oddaleni. Jest przekonana, e Polska nie ma jej nic do zaoferowanie i dlatego powinna z niej czym prdzej wyjecha. Kocha swoje
omianki, a jednoczenie nienawidzi je za panujc tam atmosfer beznadziei (por. Courtney 2009: 17).
W praktyce najwaniejszym powodem emigracji, ktry przewija si
przez powieci, jest pragnienie poprawy sytuacji ekonomicznej. Szukajcym szczcia za granic nie zaley na ogromnych rodkach finansowych, lecz na moliwoci normalnego (przecitnego) ycia w otoczeniu
bliskich osb. Wielu, nie bez fizycznego i duchowego wysiku, udaje si
uoy sobie ycie. S i tacy, ktrzy ponosz porak. Nie chc jednak
wraca do Polski, gdy tam musieliby dowiadczy kolejnego upokorzenia zwizanego z koniecznoci przyznania si do niepowodzenia. Skutkiem tego jest poczucie podwjnego wygnania, ktre wzmaga niech
do Polski (por. Koziarski 2007: 203).
Negatywne nastawienie do kraju, ktry postrzega si jako macoch,
osob formalnie blisk, a w praktyce obc, poczone jest z wielkimi
oczekiwaniami w stosunku do Wielkiej Brytanii. Spoglda si na ni jak
na biblijn ziemi obiecan kraj mlekiem i miodem pyncy (por. Wj
3,710). Przybysze z Polski dostrzegaj z jednej strony obfito zaopatrzenia (Czechowska 2006), z drugiej za wolno niczym nieskrpowan moliwo autoekspresji. Nie ma potrzeby przestrzegania przyjtych
regu, sztywnych schematw, ogldania si na innych (Parys-White 2008)
czy katolick moralno (Martynowska 2010). Nikt na nikogo nie zwraca
uwagi, gdy jednostka jest wartoci najwysz. Dopiero po duszym
czasie dostrzega si, e jednak inni widz i zwracaj uwag, a mono
realizacji tego, co indywidualne, jest nieograniczona, pod warunkiem
przestrzegania panujcej w Wielkiej Brytanii politycznej poprawnoci.
Karmienie si brytyjskim mlekiem i miodem kosztuje. Przybysze
z Polski do szybko przekonuj si, e warto maj ich gotowe do
cikiej pracy minie, a nie umysy (por. Parys-White 2008: 35). Polacy
spotykaj si z akceptacj pod warunkiem, e s elastycznymi i tanimi
robotnikami. Postrzega si ich jako panaceum na brytyjskie problemy
socjalne, w tym rozleniwienie miejscowej ludnoci (por. Courtney 2009:
58, 171). Buntujcym si przeciwko takiemu spoecznemu przyporzdkowaniu przypomina si, gdzie jest ich miejsce (por. Lewycka 2007: 143).

Spoeczno polska w Wielkiej Brytanii...

93

Jednoczenie Brytyjczycy wspominaj stare dobre czasy (przed rozszerzeniem Unii Europejskiej), kiedy wschodni Europejczycy pracowali
nielegalnie i dlatego nie protestowali przeciwko wyzyskowi ekonomicznemu (por. Lewycka 2007: 143, 179). Obok nielekkiej pracy za brytyjskie przysmaki paci si zakwaterowaniem w trudnych warunkach.
Mog to by tytuowe domki na kkach ciasne przyczepy kampingowe, czy mieszkanie niewiele wiksze od luksusowej budy dla psa (Miklasz 2009: 20). pi si na pododze, a wsplna azienka jest koszmarnym poczeniem prysznica i sracza (Miklasz 2009: 41). Okazuje si, e
Polacy cho nie wszyscy s w stanie przyzwyczai si do trudnych
warunkw. Zwraca si uwag na pewn prawidowo. Lepiej funkcjonuj ci z wyksztaceniem zawodowym. Nie s oni naraeni na frustracj
zwizan z koniecznoci wykonywania pracy poniej osobistych oczekiwa (por. Martynowska 2010: 4041).
Interesujce jest to, e w powieciach nie liczc dwch pierwszych
spord prezentowanych nie jest intensywnie obecna sprawa powojennej emigracji, ktrej przedstawiciele chtnie pozycjonuj si na tle najnowszych przybyszw, podkrelajc sw pozytywn odmienno bycie
emigracj polityczn, a nie za chlebem. W powieci Goodbye Polsko
Polonia w Derby zaprezentowana jest jako spoeczno wiejska. Wytyka
si jej ludow dewocj, skonno do niezbyt wyszukanych zabaw w polskim klubie przy jadle i obfitym napitku oraz zdystansowanie w stosunku
do Brytyjczykw, a take Polakw bez Andersowskiego rodowodu. Do
tej grupy naley Tadeusz Baran, ktry zosta wcielony do Armii Czerwonej i z ni przeszed szlak bojowy do Berlina, oraz polski duszpasterz ks.
Kantor, o ktrym plotkowano, e dobrowolnie suy w wermachcie
(Czechowska 2006: 21, 42; por. Miklasz 2009: 2829). Surow ocen
powojennej emigracji polskiej w Wielkiej Brytanii zawarto w powieci
Socjopata w Londynie. Zarzucono jej nieuzasadnione zawaszczanie
rzeczywistoci cierpienia (kreowanie si na ofiar) i przekonanie o byciu
dobrodziejem Polski i Polakw, szczeglnie tych, ktrzy po 2004 r.
przybyli do Wielkiej Brytanii (por. Koziarski 2007: 5354, 104). Z powieci wynika, e nowa emigracja nie jest beneficjentem starej. Nie
mamy te do czynienia z czym na ksztat sztafety, w ramach ktrej przekazuje si paeczk nastpcom9. Raczej to nowi stanowi dla starych okazj do zarobkowania. To im wynajmuje si pokoje oraz zatrudnia za poow przyjtej stawki przy sprztaniu domw (Parys-White 2008).
9

Potwierdzeniem tej opinii jest fakt, e pojawienie si po 2004 r. wikszej liczby

Polakw w Wielkiej Brytanii przeoyo si na pospieszn wyprzeda polonijnych nieruchomoci nalecych w przewaajcej mierze do Stowarzyszenia Polskich Kombatantw
w Wielkiej Brytanii. W 2013 r. SPK zakoczyo dziaalno.

94

ADAM ROMEJKO

Miejscem instytucjonalizowania si najnowszej grupy polskich

przybyszw w Wielkiej Brytanii nie s powstae po wojnie organizacje
polonijne, lecz przede wszystkim duszpasterstwo. Wprawdzie jego zrby
ksztatoway si po zakoczeniu II wojny wiatowej dziki Polakom,
ktrzy wwczas osiedlili si w Wielkiej Brytanii, to jednak funkcjonuje
ono do dnia dzisiejszego za spraw duchownych przybywajcych z Polski (w tym z PRL-u), a nie wywodzcych si ze rodowisk polonijnych
(por. Romejko 2002). Motyw duszpasterstwa polonijnego jest obecny
w powieciach Socjopata w Londynie i Opowie emigracyjna. W tej
drugiej uczestnictwo w polskich naboestwach jest nie tylko okazj do
przey natury duchowej, lecz take do spotkania przyjaci, zawarcia
nowych znajomoci i zdobycia interesujcych, a przede wszystkim uytecznych informacji. Od uczestnictwa w mszach w. istotniejsze w przestrzeni polonijnej jest pielgnowanie kocielno-rodzinnej obyczajowoci,
przede wszystkim za celebrowanie Boego Narodzenia. Kwestia ta
podjta zostaa w Emigrantce z wyboru, Socjopacie w Londynie i Ogrodzie Mirandy. Zwraca si tam uwag na pieczoowito witecznych
przygotowa, a nastpnie samej celebracji, ktra rni si znaczco od
miejscowej skomercjalizowanej tandety (por. Parys-White 2008: 90;
Krenz 2008: 363; Koziarski 2007: 121122).

Zakoczenie
Jedn z wanych paszczyzn badawczych wypracowanej przez Ren
Girarda teorii mimetycznej jest analiza dzie literackich, w tym twrczoci powieciowej. Mona j zastosowa w badaniach nad spoecznoci
polsk w Wielkiej Brytanii, przede wszystkim wspczesn. Skupienie
na okresie najnowszym uzasadnia fakt, e w okresie powojennym opublikowano niewiele powieci o Polonii brytyjskiej. Sytuacja ta zmienia si
po 2004 r. Do chwili obecnej wydano (w zwartej formie) osiemnacie powieci, ktre powicono Polakom yjcym w Wielkiej Brytanii. Wprawdzie ich tematyka odbiega od tego, co do tej pory pisano o powojennej
emigracji, podkrelajc jej polityczny rodowd, a autorzy powieci skupiaj si na yciu codziennym zwykych Polakw, to jednak mona wskaza na podobiestwa. Przede wszystkim chodzi o ambiwalentne spojrzenie
na Polsk i Wielk Brytani oraz ochocze pozycjonowanie si w roli koza
ofiarnego polskich i brytyjskich politykw (w przeszoci i wspczenie),
z czym wie si oczekiwanie uznania za bohaterw walczcych o polityczne i gospodarcze prawa oraz swobody. Lektura powieci wskazuje, e
nie mamy do czynienia z heroizmem, lecz z przecitnoci tych, ktrzy
(czego nie mona gani) szukaj szczcia w Wielkiej Brytanii.

Spoeczno polska w Wielkiej Brytanii...

95

Bibliografia
Arystoteles, 2010, Poetyka [w:] Etyka wielka Poetyka, Arystoteles, Warszawa.
Bdefeld A., 2006, Und du bist weg!. Bullying in Schulklassen als SndenbockMechanismus, WienMnster.
Chodubski A.J., 2013, O mimetycznym objanianiu rzeczywistoci politycznej, Studia
Gdaskie, t. 32.
Courtney P., 2008, Poles Apart, Leicester.
Courtney P., 2009, Oddaleni, Warszawa.
Czechowska J., 2006, Goodbye Polsko, Gdask.
Czechowska J., 2008, The Black Madonna of Derby, b.m.w.
Danilewicz-Zieliska M., 1999, Szkice o literaturze emigracyjnej pwiecza 19391989,
WrocawWarszawaKrakw.
Edge S., 2004, My wonderful post-war nanny inspired this novel of bravery and betrayal,
The Express, z 28 wrzenia.
Francis C., 2005, Homeland, London.
Francis C., 2006, Kraj rodzinny, Warszawa.
Girard R., 1961, Mensonge romantique et verit Romanesque, Paris.
Girard R., 1972, La violence et le sacr, Paris.
Girard R., 1978, Des choses caches depuis la fondation du monde, Paris.
Girard R., 1983, Rzeczy ukryte od zaoenia wiata, Literatura na wiecie, nr 12.
Girard R., 1987a, Kozio ofiarny, d.
Girard R., 1987b, Things Hidden since the Foundation of the World, Stanford.
Girard R., 1988, Logos Heraklita i Logos Jana, Studia Filozoficzne, nr 10.
Girard R., 19931994, Sacrum i przemoc, Pozna, t. 12.
Girard R., 2001, Prawda powieciowa i kamstwo romantyczne, Warszawa.
Girarda R., 2006, Pocztki kultury, Krakw.
Girard R., 2008, Achever Clausewitz. Entretiens avec Benot Chantre, Paris.
Golsan J.R., 2000, VICHYs Afterlife. History and Contrahistory in Postwar France,
LincolnLondon.
Historia, o ktrej w tym kraju nie wiemy. Z Clare Francis, autork powieci Homeland, rozmawia Agnieszka Okoska, 2004, Dziennik Polski i Dziennik onierza, nr 237.
Hobbes T., 2005, Lewiatan czyli materia, forma i wadza pastwa kocielnego i wieckiego, Warszawa.
Imitatio Conf 2008: Rene Girard Genesis of Mimetic Theory 1, http://www.youtube.
com/v/Ak8VXw-9NBQ&hl=en (9.02.2014).
Koziarski D., 2007, Socjopata w Londynie, Warszawa.
Krenz K., 2008, W ogrodzie Mirandy, Krakw.
Lewycka M., 2007, Two Caravans, Bath.
Lewycka M., 2007, Dwa domki na kkach, Warszawa.
Martynowska A., 2010, Karpie, abdzie i Big Ben, Katowice.
Martynowska A., 2012, Przebojowa Polka w Londynie, Katowice.
Mickiewicz A.M., 2003, Emigracja?, Pamitnik Literacki, t. 28.
Miklasz A., 2009, Polska szkoa boksu. Powie emigracyjna, Krakw.
Mostwin D., 1958, Dom starej lady, Londyn.
Nowak J., 2010, Opowie emigracyjna, Gdynia.
Palaver W., 2003, Ren Girards mimetische Theorie. Im Kontext kulturtheoretischer und
gesellschaftspolitischer Fragen, MnsterHamburgLondon.

96

ADAM ROMEJKO

Parys-White D., 2008, Emigrantka z wyboru. Opowie londyska, Katowice.

Peterkiewicz J., 1958, Future to let, LondonMelbourneToronto.
Peterkiewicz J., 1959, Przyszo do wynajcia Dziennik Polski i Dziennik onierza,
nr 76169.
Polskie szkolnictwo w Wielkiej Brytanii: tradycja i nowoczesno raport, http://pau.
krakow.pl/Polskie_szkolnictwo_UK/Polskie_szkolnictwo_UK_RAPORT.pdf
(11.02.2014).
Romejko A., 2002, Duszpasterstwo polonijne w Wielkiej Brytanii, Toru.
Romejko A., 20022003, Teoria mimetyczno-ofiarnicza. Wprowadzenie do antropologii
Ren Girarda, Studia Gdaskie, t. 1516.
Romejko A., 2007, Lecz ja wiem: Wybawca mj yje (Hi 19,25). Idea ofiary w myli
Ren Girarda, Studia Gdaskie, t. 21.
Romejko A., 2009, Polski Edyp. Sytuacja spoecznoci polskiej w Wielkiej Brytanii
w kontekcie serialu telewizyjnego Londyczycy, Cywilizacja i Polityka, nr 7.
Romejko A., 2013, Joseph Ratzinger jako wdziczny kozio ofiarny w wietle publikacji tygodnika Der Spiegel, Studia Gdaskie, t. 32.
Segal F., 2007, If you want true insight, ask the dog, The Observer, z 1 kwietnia.
Siomkajo A., 2010, Dyskretny urok cenzury emigracyjnej 19402010 [w:] II Kongres
Polskich Towarzystw Naukowych na Obczynie. 47 wrzenia 2008, red. L. Nowak,
Krakw.
Zambrzycki M., 2011, Problematyka relacji polsko-litewskich w wietle teorii mimetycznej Ren Girarda, Studia Gdaskie, t. 29.
Zubrzycki J., 1988, Soldiers and Peasants. The Sociology of Polish Migration, London.
THE POLISH COMMUNITY IN THE UNITED KINGDOM IN THE LIGHT
OF CONTEMPORARY NOVEL. A MIMETIC ANALYSIS

Ab s tr a ct
Ren Girards mimetic theory is based on an analysis of a variety of literary works,
including novels, myths and the Bible. Its main assumption is that human behaviour is
animated by mimesis. Under certain conditions it can lead to serious conflicts. In the
past, communities coped with this problem using a system based on the mechanism of
victimization (the scapegoat ritual). The Girardian insights may be applied in studies
focusing on the Polish community in the United Kingdom, especially by analyzing literary works. Research can reveal an image that is different from the ones that are often
promoted. The Poles who settled in Great Britain were and still are average people and
not heroes whom they consider themselves to be. On the British soil they look for personal happiness and want a normal life among those who accept and love them.
Key words: Ren Girard, mimetic theory, novel, Polish diaspora, United Kingdom.