MASONERYA

MASON ERYA
JEJ ISTOTA, ZASADY, DNOCI,
POCZTKI, ROZWJ, ORGANIZACYA, CEREMONIA I DZIAANIE

W ED U G PE W N Y C H PR ZE W A N IE M ASOSKICH R D E
NAPISA

DR. JZEF SEBASTYAN PELCZAR

BISKUP PRZEMYSKI O. .

WYDANIE CZWARTE ZNACZNIE ROZSZERZONE

KRAKW 1914
SKAD GWNY W KSIGARNI G. GEBETHNERA I SPKI

KRAKW -

DRUK W, L, ANCZYCA I SPKI.

PRZEDMOWA.
W nowszych czasach rozszerzya si masonerya po
caym prawie wiecie, a w niektrych krajach do wielkiej
dosza potgi i rozwina nader szkodliw dziaalno,
chcc zniszczy do szcztu Koci katolicki, zedrze ze
spoeczestwa cech chrzecijask i zapanowa nad niem
cakowicie, a tak zainaugurowa now er ludzkoci. Czy
wobec tego smutnego zjawiska katolik prawy, o dobro
Kocioa i spoeczestwa dbay, moe by obojtnym i nie
troska si wcale o poznanie istoty i dnoci tej sekty ?
Mimo to s u nas ludzie, nawet powani, ktrzy wszelk
wzmiank o zgubnem dziaaniu masoneryi przyjm uj z nie
dowierzaniem, jakby jak opowie o strachach, albo
przynajmniej pod tym wzgldem mylne maj zapatryw a
nia. W pimiennictwie polskiem niemasz ksiki, wyjaniaj
cej t kwesty wszechstronnie, bo dzieo X. Stanisawa
Zaskiego T. J., acz obszerne i gruntowne, powicone
jest wycznie badaniom nad Masoni w Polsce. Tym
czasem nie ulega wtpliwoci, e masonerya pokusi si
zdoby ponownie dla siebie ziemie polskie, na ktrych
w pocztkach XIX wieku liczne miaa loe.
Ot pragnc ostrzedz nard polski przed tak gronem niebezpieczestwem, ogaszam w drugiem znacznie
rozszerzonem wydaniu, dzieko p. t.: M a s o n e r y a , j e j
istota, z a s a d y , d n o c i , p o c z t k i , rozwj,
organizacya, cerem onia i dziaanie.
1
PELCZAR:

MASONERYA.

Staraem si by bezstronnym i sprawiedliwym, jak

tego sumienie wymaga; std te tylko zarzuty podnosz,
ktre opieraj si na faktach stwierdzonych; wywody za
o nauce i tendencyach masoneryi czerpi ze rde ma
soskich i z wiarogodnych autorw. Gdyby atoli co. do
drobnych szczegw w krada si jaka niedokadno,
dziwiby si temu nie mona, bo masoni nader skrztnie
ukryw aj przed profanami swe tajemnice, a nawet pu
szczaj w wiat fasze, by w bd wprowadzi opini ka
tolick.
Przemyl, 29 wrzenia 1909.
f J zef Sebastyan Pelczar
biskup.

Przedmowa do trzeciego wydania.

Zabierajc si do trzeciego wydania dziea p. t. M as o n e r y a itd., przegldnem niektre nowsze dziea, wy
dane przez celniejszych pisarzy masoskich, jakimi s
J. G. Findel, Boos, Neumann i inni; ale nie wiele z nich
skorzystaem, bo ci autorowie omawiaj przedewszystkiem pocztki masoneryi i jej losy w Anglii, Niemczech
i Prancyi; natomiast o dziejach i dziaalnoci l w in
nych krajach albo krtkie zamieszczaj wzmianki, albo
wcale nie wspominaj, jak n. p. o loach polskich. Mog
zatem powiedzie, e dzieo moje ma szerszy zakres i le
piej uwydatnione to historyczne.
Tego, co napisaem w drugiem wydaniu o zasadach
i duchu masoneryi, zwaszcza w krajach romaskich, nie
potrzebuj odwoywa ani agodzi, bo sd mj opiera
si na faktach, ktrych zaprzeczy niepodobna. Rewolucya, wieo w Portugalii za wpywem masoneryi doko
nana, jawnem jest wiadectwem, jak wielk jest jej po
tga i zuchwao. Caveant ergo consules.
Dr. Kazimierz Janowski napisa w r. 1912 popularne
dzieko o wolnomularstwie na podstawie tego, co mia
pod rk, tudzie z praktyki nabytej za granic w cza
sie podry i zetknicia si z obecnie istniejcemi jeszcze
loami. W przedmowie zarzuca, ze dzieo X. Zaskiego
i moje nie grzesz, tak zwan bezstronnoci, sam za
chce by bezstronnym, ale nim nie jest, bo z jednej strony
uderza na Koci katolicki, e patrzy przez palce na
l*

najohydniejsze orgie ascetyzmu, w Rzymie praktyko

wane, (!) i kaza ludziom nauki, zajmujcym si wyna
lazkami, stpa po rozpalonem elazie, aby zbada, czy
kto jest heretykiem lub czrownikiem (str. 75), z dru
giej ignorujc dzieje masoneryi, wysawia j, e ona *ma
gwnie na celu umoralnienie zarwno jednostek, to jest,
swoich czonkw jak i caego spoeczestwa, a nawet
nm ten sam cel ostateczny, co kada w gruncie religia (!)
(str. 24). Niech Szanowni Czytelnicy osdz, po ktrej
stronie jest prawda i sprawiedliwo.
Andrzej Memojewski wyda w r. 1906 Szkic popu
larny o M a s o n e r y i i M a s o n a c h , wymierzony g
wnie przeciw dzieu X. Stanisawa Zaskiego 0 M a s o n i i
w P o l s c e * . Jako pionier myli niepodlegej, czyli ra
czej jawnego ateizmu i zacieky wrg religii katolickiej,
przedstawia on masonery w nader korzystnem wietle,
twierdzc, e celem teje jest wytworzenie cisej bra
terskiej cznoci pomidzy poszczeglnymi czonkami,
wzajemne popieranie si, wzajemne obywatelskie udosko
nalenie, pracowranie okoo oglnego postpu myli i y
cia, szerzenie wszdzie tolerancyi religijnej, idei rwnoci
we wszystkich moliwych kierunkach, wspieranie moralne
i materyalne wszelakich de szlachetnych, kultura czo
wieka, kultura kraju, kultura ludzkoci (str. 16). W po
gldach na pocztki i history masoneryi idzie Memo
jewski za biv. Henr. Boosem, autorem dziea Geschichte
der FreimcmrereU (Aarau 1906); a masonery polsk wy
nosi pod niebiosa. Jeden i drugi autor zamyka oczy na
wTiadectwro historyi i nie widzi, albo widzie nie chce
tych bezprawi, jakich masonerya dokonaa i dokonuje
przeciw' Kocioowi i spoeczestwu chrzecijaskiemu.
Przemyl, we wrzeniu r. 1913.

Przedmowa do czwartego wydania.

W czwartem wydaniu wczyem do tekstu objanie
nia i dopiski, umieszczone na kocu trzeciego wydania,
zmieniem nieco ukad pierwszego rozdziau i dodaem
wiele szczegw, wyjtych z dzie powanych, a szcze
glnie z cenionego wielce w sferach masoskich dziea:
Allgemeines Handbuch, der Freimaurerei, I I I Auflage,
Leipzig 1900.
Nieche i to wydanie bdzie dla spoeczestwa pol
skiego jakby latarni, owiecajc skryte zasady i dno
ci masoneryi, co tem jest potrzebniejszem, e jak sy
szymy, mno si usiowania, aby utworzy loe maso
skie na ziemi polskiej, a take wrd naszych rodakw,
mieszkajcych w pnocnej Ameryce.
Przemyl, 19 m arca 1914.

ROZDZIA I.

Nazwa, powstanie, cele i cechy masoneryi.

T r e : Rne nazw y m asoneryi i masonw. Trudno po
zna dokadnie i w szechstronnie istot, cele i cechy m asoneryi, a je
d nak to poznanie jest konieczne. Pow stanie m asoneryi i pierw o
tn y jej cel. Zadanie i isto ta m asoneryi w edug jej konstytucyj,
oklnikw, pism i mw loowych. Jak im jest jej stosunek do religii. T rzy gwne gru p y i ich tendencye. W ydanie w alki na
zabj Kocioowi katolickiem u przez m asonery rom ask. w ia
dectwo exm asona Zoli i w yrok L eona X III. Czy m asonerya zaj
m uje si polityk. W yznanie przeciw nikw m asoneryi i samych
masonw. Zwizek m asoski je st ta jn y w edug zezna samych
masonw. Zwizek ten jest kosm opolityczny. Czy m asonerya
jest wszdzie jedn i uniw ersaln. Ja k ie w niej istn iej rnice,
a co pojedycze g ru p y jednoczy.

Masonerya, inaczej masoni, frankmasoni, wolnomu

larstwem lub frankmasostwem u nas zw ana1), jestto zwizek
hum anitarny, utworzony w r. 1717 w Anglii, a m ajcy sw
odrbn organizacy i swe wybitne cele. Masoni (u nas take
farmazonami zwani), nazywaj swj zwizek bractwem,
przeto e on ludzi rnych wierze, stanw i narodw
) Po angielsku freem a so n ry i m asonry, po francusku fra n cm aonnerie i m aonnerie, po niem iecku F reiniaurerei, M aurerei.
Mniej znane nazw y s Lafom ia, albo Noachidzi, albo dzieci czy
synowie w dow y (Naftalego). T a ostatn ia nazw a m a pochodzi od
H iram a Abifa, budowniczego w ityni Salomona. (Por. Allgem eines
H andbuch der Freiniaurerei. D ritte Auflag-e, II B. 550).

jednoci zasad i dnoci czy w jedn niejako ro

dzin to znowu zakonem, juto e w wieku XVIII
wywodzono go, acz niesusznie, z zakonw rycerskich,
juto e on wymaga od swoich czonkw cisego, jakby
zakonnego posuszestwa. Ze stanowiska religijnego trzeba
uwaa masonery za sekt, wszelkiej religii pozytywnej,
a szczeglnie religii katolickiej wrog, bo przejt duchem
indyferentyzmu i naturalizmu; we Woszech daj jej na
zw setta verde (sekta zielona) od zielonej barwy, jak
si spostrzega na jej szarfach i chorgwiach.
Od zwizku masonw naley odrni ich ide czyli
nauk; t ostatni nazyw aj oni sami filozofi maso
sk*, to znowu sztuk krlewsk, przeto e dajc im, we
dug ich wyobrae, wiato i cnot, czyni ich niejako
krlami w wiecie idealnym.
Ozem jest masonerya, rnie rni sdz. Nawet po
rd katolikw wyksztaconych, zwaszcza w spoecze
stwie polskiem, nie brak takich, ktrzy istnienie i dziaal
no masoneryi midzy bajki kad. Inni widz w ma
soneryi ludzi, zamiowanych w byskotliwych odznakach,
tajemniczych zebraniach i sutych biesiadach, ale zreszt
nieszkodliwych. Inni natomiast wszystko zo przypisuj
masoneryi, a nawet obwiniaj j o kult szatana; podczas
gdy sami masoni i pokrewne im duchy wynosz masone
ry pod niebiosa.
Zbada istot, cele i cechy masoneryi nie jest rze
cz atw, bo nie bez susznoci przyrwnano j do ka
meleona, zmieniajcego swe kolory, przeto, e wedug po
trzeb miejsca i czasu rn przybiera posta. A jednak
to zbadanie jest koniecznem, choby dlatego tylko, e ma
soni, w niektrych zwaszcza krajach, wywierali i wywie
raj wielki wpyw na stosunki religijne, polityczne i spo
eczne. Wobec tylu sprzecznych zda bdziemy si sta
rali dotrze do prawdy, trzym ajc si pewnych i wiarogodnych rde.
Kolebka masoneryi staa w Londynie, a urodziny jej

przypady w r. 1717, bo w tym wanie roku cztery loe

londyskie zczyy si z sob, utworzyy wadz na
czeln, zwan W ielk Lo, i w ybray Wielkiego Mistrza,
a wkrtce potem (r. 1723) naday sobie odrbn konstytucy. W ten sposb powstao wolnomularstwo symboliczne
albo idealne, ktre od mularstwa zawodowego wzio na
zw, organizacy, goda i znaki.
Jaki by cel pierwotny tego zwizku ? Wedug w y
mienionej ksigi Konstytucyj z r. 1723, masonerya miaa
si sta ogniskiem zjednoczenia i rodkiem do zawizania
szczerej przyjani pomidzy osobami, ktreby inaczej nie
mogy zbliy si do siebie poufale*; do tego za miao
suy z jednej strony usuwanie tego wszystkiego, co lu
dzi rni i oddala od siebie, mianowicie pod wzgldem re
ligii i polityki, z drugiej czenie icli na podstawie huma
nitaryzmu, czyli zasad i dnoci czysto ludzkich, a za
pomoc wsplnych zebra loowych, wsplnych biesiad
i wsplnych kas zapomogowych, czy dzie dobroczynnych.
Zaoyciele pierwszej W. Loy nie mieli wcale tej
pretensyi, by reformowa ludzko; w miar atoli, jak
mnoya si liczba l poza granicami W. Brytanii, wya
niaa si coraz janiej i silniej ta tendencya masoneryi,
by wpywa nietylko na swoich czonkw, ale take na
kraje, narody i spoeczestwo cae; czyli zwizek pierwo
tnie towarzyski i filantropijny sta si zarazem reforma
torskim. M c te dziwnego, e pniejsze konstytucye ma
soskie temu zwizkowi szerszy daj zakres dziaa
nia. Tak np. pierwszy artyku Konstytucyj W. Wschodu
francuskiego z r. 1871 w ten sposb okrela istot i zada
nie zwizku masoskiego: Wolnomularstwo jest instytucy esencyonalnie filantropijn, filozoficzn i postpow;
przedmiotem jej jest poszukiwanie prawdy, badanie mo
ralnoci uniwersalnej, nauki i sztuki i wykonywanie do
broczynnoci. Przyjm uje ona za swe zasady: istnienie Boga,
niemiertelno duszy i solidarno ludzk. Uznaje wolno
sumienia jako prawo wasne kadego czowieka i nie wy

klucza nikogo dla jego wiary. Dewiz jej: Wolno, Rw

no i B raterstw o*). Podobnie w yraa si statut zakonu
masoskiego woskiego ogoszony w r. 1867 (Art. 1 i 2);
a sto lat przedtem regulamin l polskich z r. 1784 za
pewnia, e zakon masoski stara si poczy wszyst
kich ludzi wzami ludzkoci i pokoju i e gwnym
tego celem jest udoskonalenie czowieka pod kadym
wzgldem.
Tosamo wedug oklnikw Wielkich Wschodw ma
soskich i mw wypowiedzianych w loach, masonerya
nie jest sekt religijn albo party polityczn, ale organizacy humanitarn, ogniskiem wiata, szko cnoty,
piastunk cywilizacyi i postpu, opiekunk sprawiedliwo
ci, pionierk kultury i prawdziwego idealizmu, sztan
darem w walce o najdrosze skarby wiata, a mianowicie
o wolno myli i sumienia, o rwno, braterstwo i po
stp, zwizkiem mionikw prawdy, pikna i dobra, a prze
*) Ju w w ieku X V III b r .\ H erder nazw a m asonery okiem
i sercem ludzkoci*;-br.\ W ieland prac zjednoczon przy budowie
w spaniaej w ityni*, biv. Fesser w iatem w iary, praw idem czyn
noci, spjni w szystkich ludzi, a std religi, m oralnoci i p ra
wem*. W w ieku X IX b r .\ Goethe okreli zadanie m asoneryi jako
pielgnowanie czystych uczu ludzkich, hum anitaryzm u i mioci
bliniego, wolne od przesdw rasy, stanu i jedynie zbaw iajcej re
ligii*. (Por. Allg. H andbuch der F reim ., I, 324); b r .\ Findel przed
staw i jej istot jako ide zw izku, m ajcego n a celu uszlachetnie
nie ludzi i w prow adzenie w ycie niezm iennych praw w iata mo
ralnego i duchowego, a przez to rozszerzenie praw dziwego i czy
stego hum anitaryzm u; a cae zadanie m asoneryi zaw ar w trzech
sowach: prawda, m oralno i mio bliniego*, (Geist u n d F orm
der F reiniaurerei VII. Aufl. 1905 str. 183 i 187). W w ieku XX b r .\
N eum ann sawi m asonery jako zb ratan ie ludzi dla chw ay Boej,
dla w asnego udoskonalenia, dla uszlachetnienia braci, dla krzew ie
n ia mioci powszechnej, jakote podniesienia godnoci i dobra lu
dnoci*, i n a tej podstaw ie nazw a j potg k u ltu raln , konieczn
do rozw oju ludzkoei. (Das F reim aurertum , Berlin 1909 str. 65
i 98). J a k ocenia m asonery polski libre-penseur A. Niemojewski,
powiedziano w przedmowie.

10

ciwnikw zabobonu i wszelkiej tyranii, majcych za za

danie budowa wityni ycia indywidualnego i zbioro
wego, a to przez wskrzeszenie idei hum anitaryzm u.
Czy te pochway s usprawiedliwione ? Jeste prawd,
e masonerya ma na celu jedynie dobro i postp ludzko
ci, a mianowicie, e szanuje i pomnaa drogocenne jej
skarby, jakimi s religia, moralno, pokj i ad spoe
czny ? Odkadajc szczegow odpowied na te pytania
do nastpnych rozdziaw, zbadajmy pokrtce, czy jest
prawd, e masonerya wyklucza ze swoich bada i roz
praw kwestye religijne i polityczne, czyli jakim jest sto
sunek masoneryi do religii i polityki.
Od samego pocztku stana masonerya na stanowi
sku nieograniczonej wolnoci sumienia i szerokiej tolerancyi;
std do swojego ona przypuszczaa ludzi bez rnicy w y
znania, polecajc im, ju w Konstytucyach z r. 1723, za
chowanie praw a moralnego i t religi, na ktr si
wszyscy zgadzj, czyli religi naturaln, z samego ro
zumu wysnut. Tem samem masonerya od swojej kolebki
okazaa si przeciwniczk religij pozytywnych, a szcze
glnie religii katolickiej, ktr wwczas w Anglii nazy
wano pogardliwie papizmem, bo nadprzyrodzonemu i bo
skiemu jej pierwiastkowi przeciwstawiaa pierwiastek li
tylko przyrodzony i ludzki; nic te dziwnego, e ju w r.
1738 wywoaa wyrok potpienia ze strony Stolicy w.
Z drugiej strony ta wanie idea masoska, obok rnych
przynt, podobaa si wielu umysom, indyferentyzmem
religijnym zaraonym i sprawia, e liczba l nader
szybko rosa.
W cigu wieku XVIII masonerya pod wpywem Voltairea i encyklopedystw francuskich, jako te illuminatw niemieckich, przesikna duchem niedowiarstwa i rewolucyi, co w krajach romaskich spotgowao si w wieku
XIX-tym. Mimo to na czele pism masoskich figurowa
cigle ten napis: Ku chwale Wielkiego Budowniczego
wiata; bywao te, e wadze masoskie pozwalay bra

11

ciom chodzi z ksik do modlenia na Msz w. (jak to

czyni np. Yerhaegen, wielki mistrz W. Wschodu belgij
skiego), albo przyjmowa publicznie Sakramenta w.
Dopiero w r. 1877 W. Wschd francuski wyrzuci ze
swoich statutw artykuy, stwierdzajce wiar w istnienie
Boga i w niemiertelno duszy, wskutek czego nastpi
pewien rozam w onie masoneryi. Mianowicie ze wzgldu
na jej zasady i dziaanie na polu religijnem, politycznem
i spoecznem mona rozrni trzy gwne grupy; i to:
1) grup romask (we Francyi, Hiszpanii, Portugalii,
Woszech, Ameryce rodkowej i poudniowej), a jej tendencye podzielaj mniej wicej loe w Belgii, Szwajcaryi, Wgrzech, Rumunii, Grecyi i w Egipcie, 2)
grup niemieck, do ktrej zaliczaj si take loe skandy
nawskie, 3) grup w. brytask i pnocno-amerykask. Pierwsza z tych grup owiadcza si jawnie pod wzgl
dem religijnym za walk z Kocioem katolickim, pod
wzgldem politycznym za republik demokratyczn, pod
wzgldem spoecznym za radykalizmem anty chrzecija
skim. T przedewszystkiem grup mamy w tem dziele
na oku.
Po ostatnich zwycistwach masoneryi i jej sprzymie
rzecw we Francyi i w Portugalii tak si wzmoga jej
buta, e tam wystpuje z otw art przybic i rzuca hardo
rkawic religii katolickiej, ktrej miertelnie nienawidzi
i ktrej jedynie si lka. Jeszcze w r. 1889 na kongresie
l de D eux Charentes pady takie sowa ): Masonerya
ma t rol, by zwalcza religi, ktra stworzya zasadni
cz obud... Trzeba na ruinach religii katolickiej, rozsy
pujcej si w gruzy, postawi i wznie filozofi pozy
tywn. W alka zacita midzy katolicyzmem i masone') Congres m aonniue de D eu x Charentes du 26 nov. 1899
p.'10. P rz y tac za je L. P rache L a petition contr la Franc-M agonnerie a la 11-e Commission des Peiitions de la Chambre des Deputes.
P aris 1905. p . 280.

12

ry powiedzia niedawno jeden z wybitnych masonw

francuskich br.\ Desmons x) jest walk na mier,
bez wytchnienia i pardonu. Wszdzie, gdziekolwiek ukae si
czowiek czarny, musz znale si masoni, wszdzie, gdzie
kolwiek wznios krzy, na znak jego panowania, musi ukaza
si sztandar masoneryi, jako znak wolnoci. Podobne hasa
rozbrzmiewaj we Woszech i gdzieindziej. Czeme tedy jest
masonerya w owych krajach, jeeli nie sekt antyreligijn, dc ostatecznie do usunicia religii Chrystuso
wej, a zastpienia jej swoj religi, to jest, kultem natury
i ubstwieniem czowieka, jakote do obalenia Kocioa,
by zamiast niego sta si kocioem wiata. Sam pisarz
masoski Henr. Boos przyznaje8), e od roku 1870 ma
sonerya krajw romaskich, nie wyjmujc Belgii, po
pada w niecn wolnomylno (Freigeisterei) i dziki ra
dykalizm*.
Mamy te wiadectwo innego masona wyszych sto
pni, nazwiskiem Zola, ktry nawrciwszy si w Rzymie
w r. 1896, odwoa swe bdy przed X. Sallua, general
nym komisarzem w. Inkwizycyi i takie w dziennikach
ogosi owiadczenie 3): Ja niej podpisany, Solutore A w entore Zola, ex-wielki mistrz, ex-wielki hierofant, ex-suweren, wielki komandor, zaoyciel wolnomularstwa w Egip
cie i przylegych prowincyach, owiadczam niniejszem, e
byem czonkiem przez przecig okoo 30 lat l wolnomularskich, a przez lat 12 rzdziem niemi, majc w rku
absolutn wadz, a zatem miaem sposobno pozna do
kadnie pocztek ich i cele, praw a i nauki.
Wolnomularstwo udaje, e jest czysto filantropijnym,
') Znak b r.\ znaczy tyle co brat, to jest, mason.
2) Cieschichte der F reiniaurerei A arau. 1906, str. 199.
3) A kt abjuracyi swojej um ieci Zola w O ssenatore Rom ano
Nr. 92 z 2122 kw ietnia r. 1896. P rzekad polski mieci si w P rze
gldzie pow szechnym z lipca r. 1896, str. 135. O abjuracyi Zoli wspo
m ina take Allg. H andbuch der F reiniaurerei, III Auli., I. B. 8 i do
daje, e on by w ielkim m istrzem , a w r. 1874 w ielkim hierofantem .

13

filozoficznym zwizkiem, ktry postawi sobie za zadanie

poszukiwanie prawdy, nauk powszechnej moralnoci,
umiejtnoci i sztuki, tudzie wykonywanie uczynkw mi
osiernych. Udaje, e szanuje religijne przekonania kadego
ze swych czonkw; zapewnia, e na swych zebraniach
unika z zasady jakiejbd religijnej i politycznej dyskusyi; zarcza, e nie jest ani politycznem, ani religijnem
zjednoczeniem, lecz wityni sprawiedliwoci, ludzkoci,
mioci itd. Wobec tego zarczam, e wolnomularstwo
jest czem zupenie innem, czem wrcz temu wszyst
kiemu przeciwnemu.
W dobrem, rzekomo zawartem w ustawach i prze
pisach wolnomularskich, niema ani krzty prawdy. Kam
stwem, prawdziwie bezczelnem kamstwem jest owa obu
dnie goszona sprawiedliwo, ludzko, filantropia, mi
o. Me panuj one ani w wolnomularskiej wityni, ani
w sercach wolnomularzy. Ci ostatni, o pewnych niezna
cznych w yjtkach nie wspominajc, cnt tych bynajmniej
nie wykonuj. Praw da w loy nie przemieszkuje i wolnomularze jej nie znaj. Kamstwo, obuda, oszustwo, oso
nite pozorami prawdy, rzdz wszechwadnie wolnomularsk rzesz*.
W gruncie rzeczy za to zarczam wolnomu
larstwo najsuszniej nazwaby mona religijnym zwiz
kiem; jego celem jest zniszczenie wszystkich religij, a przedewszystkiem religii katolickiej, aby zaj jej miejsce
i sprowadzi rodzaj ludzki do pierwotnego poganizmu.
Dzi przekonaem si jasno, wiem co sdzi, i czuj g
boki al, em bdzi przez lat 30, przyznajc si do wol
nomularskich zasad, rozszerzajc je, a tak prowadzc
wielu innych do bdu, w ktrym si sam znajdowaem.
Owiecony od Boga, poznaem dotychczasowe ze. Dla
tego poegnaem si z lo, odstpiem jej raz na zawsze
i wyrzekam si wobec Kocioa wszystkich moich bdw.
Bagam Boga o przebaczenie za liczne zgorszenia,
dane przezemnie w czasie, w ktrym naleaem do sekty,

14

i prosz rwnie o przebaczenie witego Ojca naszego,

Leona XIII, i wszystkich, ktrych zgorszyem x).
A. Zola.
Czy tedy niesusznie powiedzia Leon X III w ency
klice H um anam genus z 20 kwietnia 1884, e celem ma
soneryi jest obalenie z gruntu wszelkiej karnoci religij
nej i pastwowej, jak instytucye chrzecijaskie wytwo
rzyy, a postawienie nowej wedug swego ducha, opartej
na podstawach i praw ach wzitych z naturalizm u.
Co do polityki, nie jest prawd, jakoby masonerya
szanowaa opinie polityczne swoich czonkw i zakazy
w aa im nawet dyskusyi o kwestyach politycznych na
zebraniach loowych; bo jak to poniej wykaemy, po
czwszy od rewolucyi francuskiej, nie byo w wiecie po
litycznym, zwaszcza w krajach katolickich, adnego prze
wrotu, ani te zamachu na Koci katolicki, czy na mo
narchi, w ktrym by masoni nie mieli wikszego lub
mniejszego udziau. W yzna to znany poeta Lam artine
dnia 10 m arca r. 1848 w ratuszu paryskim, przemawiajc
do deputacyi masoskiej. Wypowiedzia to take minister
krla pruskiego Haugwitz w memoryale, podanym monar
chom, zebranym na kongresie w Weronie w r. 1822; a ze
znania jego tem s wiarogodniejsze, e on sam by ma
sonem, ale poznawszy dnoci sekty, z oburzeniem j
porzuci2). Pierwszem staraniem mojem oto jego sowa
byo podzieli si z Fryderykiem Wilhelmem III zrobionem odkryciem. Nabylimy wtedy przekonania, e wszyst
*) Zosta on za przyczyn Najw. P anny, ktrej go polecia
pobona m aonka, w jednej chwili uleczony z dugotrw aego p a
raliu.
2) C hrystyan Aug. H enr. K u rt hr. H angw itz, p rzy jty do loy
su den drei P alm en w L ipsku r. 1774, by gorliw ym masonem i sze
rzy t. z. system tem plaryuszow ski, ale pniej sekt porzuci (f 1831).
Jego M em oire w ydrukow ano po niem iecku w D arow s D enkschriften
u n d B rie fe zu r CharakterisUk der W elt u nd L itteratur. B erlin 1840.
IY, 211.

15

kie stowarzyszenia masoneryi, od najniszych do najwy

szych stopni, d do zagady uczu religijnych i do
wprowadzenia w ycie planw najbardziej zbrodniczych,,
a stopnie nisze s tylko paszczykiem dla wyszych.
Te plany zbrodnicze, o ktrych mwi minister, odnosiy
si do wywoania rewolucyi francuskiej.
e i pniej wolno byo loom zajmowa si kwe
sty ami religijnemi i politycznemi, wiadczy uchwaa Wiel
kiego Wschodu belgijskiego z 24 czerwca 1854, ktr pu
blikujc W. Mistrz Yerhaegen, wyranie owiadczy, e
i przed rokiem 1854 tak byo ). Go do l woskich, wy
powiada szczerze R ivisia della M assoneria italiana
(r. 1882, 81): Gdyby masonerya nie chciaa si troszczy
0 religi i polityk, popadaby w niemoc i zgotowayby
sobie upadek. Masonerya wgierska rozporzdzeniem z 16
marca 1890 nakazaa nawet adeptom stopni wyszych
bra udzia w yciu pubicznem i stara si o zajcie
jak najwybitniejszych stanowisk w yciu spoecznemu
Pierwej jeszcze zastosowano t zasad we Francyi
1 gdzieindziej; a dlaczego tak si dziao, wytmaczy de
legat francuskiego Conseil de l Ordre na kongresie l des
Deucc Charentes: Masonery mona byo dawniej uwaa
jako stowarzyszenie wzajemnej pomocy, jako zwizek dla
przyjemnoci, gdzie czonkowie zbierali si chtnie na bra
tnie agapy, jako zjednoczenie przyjaci. Dzi masonerya

) A. N eut L a Franc-M agonnerie soum ise a la publicite

Gand. 1865, str. 127. Podobnie w r. 1886 biv. Gonnard, owiad
czy szczerze n a zebraniu W . W schodu: Z arzucaj, e m asonerya
zanadto zajm uje si polityk, ale c ona m iaaby robi, gdyby nie
upraw iaa polityki ? By czas, e goszono li tylko dla formalnoci,,
a nie n a to, by da (loom) przepis, e m asonerya nie zajm uje si&
religi i polityk. Czy w tem bya obuda ? Nie chc tego postpo
w ania ta k nazw a. Owszem bylim y zm uszeni pod naciskiem p raw a
i policyi udaw a, e nie robim y tego, co byo naszem zadaniem,,
a naw et jedynem zadaniem (M em orandum du Suprem e Conseil F r _
1886, IV, 55).

16

staa si. towarzystwem dziaajcem, towarzystwem majcem rol polityczn, wychowawcz*. Nic te dziwnego,
e w roku 1891 Convent, to jest, jakby parlam ent l W.
Wschodu francuskiego, utworzy osobn komisy, ktraby
obmylia rodki do wywalczenia dla Wielkiego Wschodu
Francyi jak najwikszego wpywu i jak najskuteczniejszej
akcyi na ycie polityczne i spoeczne kraju; nic rwnie
dziwnego, e na Konwencie z r. 1898 sprawozdawca br.\
Masse wyranie zapowiedzia: Masonerya ma naglcy
obowizek miesza si coraz czynniej do walk polity
cznych i wieckich 1). Rzeczywicie sojusz l z radyka
ami i socyalistami dokona tego, e w latach 1900 1906
parlam ent francuski uchwali praw a wymierzone przeciw
Kocioowi i religii. Poniewa jednak mieszanie si maso
neryi do polityki wywoao w ostatnich czasach wielk
wrzaw we Francyi, przeto prezydent W. Wschodu, Debierre, wyda 17 lutego 1912 oklnik do l teje federacyi, e loe, jako loe, nie mog nalee do jakichkolwiek
grup i organizacyj politycznych. Ale ten zakaz nie odnosi
si do masonw jako jednostek i ma tylko na celu uspo
kojenie opinii publicznej.
Masonerya nie jest zatem instytucy li tylko towa
rzysk i humanitarn, ale raczej polityczn, bo na swoich
zebraniach i w swoich pismach zajmuje si polityk, d
c do opanowania wadzy i przeksztacenia spoecze
stwa w myl swoich ideaw. Nawet w Niemczech mie
szaj si czasem loe do polityki, jak n. p. w czasie t. z.
Kulturkampfu; a sam br.\ Findel przyznaje, e wykluczenie
polityki nie moe by za daleko posunite2).
A jakie s cechy zewntrzne masoneryi ?
Przedewszystkiem jestto zwizek zamknity i tajny,
a takim by od pocztku i takim na przyszo bdzie.
Wprawdzie dzisiaj masoni twierdz, e masonerya acz
') P rzy tacza P au l N ourrisson Les Jacobins au pouvoir, p. 266.
2) Geist u n d F o rm der F reim aurerei str. 6.

17

sama w sobie jest tajemnic ), nie zawiera jednak a

dnych tajemnic, krom tego, e nie pozwala zdradza ha
se, znakw i niektrych uchwa loowych, powouj si
za na to, e wychodz osobne czasopisma masoskie i e
bywaj drukowane sprawozdania z posiedze W. Wscho
dw czy kongresw; ale na to odpowiadamy: dlaczeg
masonerya oddziela si tak skrztnie od profanw i nie
dopuszcza ich na swoje zebrania, choby byli przedstawi
cielami wadzy ? Dlaczego ma stopnie nisze i wysze,
a przed tymi, co nale do masoneryi symbolicznej albo
niebieskiej, to jest, do stopni niszych, uchyla tylko r
bek tajemnicy, i nawet w Niemczech prowadzi adeptw
powoli do gbszego poznania ? 2). Dlaczego od wszystkich
swoich czonkw da przysigi, i to dawniej pod groz
mierci, e tajemnicy nie zdradz ? Dlaczego tajemnice
swoje osania fantastycznemi allegoryami i symbolami,
ktre rozmaicie i nieraz umylnie mylnie wykada, aby
nawet masoni niszych stopni praw dy caej nie poznali.
Dlaczego nawet tam, gdzie jest instytucy publiczn, nie
wszystkie uchway albo rozprawy czy wadz wyszych
ogasza? M c w tem dziwnego, bo tajemniczo jest potn
broni i skutecznym wabikiem masoneryi, ktrej suy take
wybujay symbolizm i nauczanie ustne w loach, tak e
niemasz ani jednej ksiki, ktraby wyuszczaa jej dogma
tyczne, etyczne i polityczne zasady. W potrjnej ukryci
nocy mwi pewien m ason3) chodzimy pomidzy n a
szymi wrogami i niepostrzeeni przenikamy ich saboci
i zdobywamy sobie w ten sposb panowanie nad ich um y
sem i sercem.
Podobnie o pnocno-amerykaskiej masoneryi w yra
aj si najcelniejsi jej pisarze: Albert Mackey (A n Encyclopaedia o f Freem asonry and its kindred Sciences Phila) Allg. Handb. der F reim . I B. S. 342.
2)
Sam b r.\ N eum ann mwi: B ie hheren Grade sin d lediglich tu fe n Ueferer E rke n n tn is u n d Meferen E indringens (1. c. str. 123).
) Journal fu r Freiniaurerei. W iede Vol. V. r. 1785, str. 72.
PELC ZA R: MA30 NERYA.
2

18

dephia 1906, Masonie R itu a list New York 1867) i Al

bert Pike (Morais and Dogma o f the Ancient and Accepted Scottish Rite o f Freemasonry. N. Y. Charleston A.:
M.: 5641 (1880 1881). Wedug nich s dwie doktryny,
dwie szkoy, dwie klasy masonw, jedna zewntrzna
(exoteric) dla niszych stopni, zwanych niebieskimi (Bhte
degrees)2), druga wewntrzna (esoteric), dla wtajemni
czonych najwyszych stopni; co przypomina szko Pythagorasa, gdzie tylko wybrani uczniowie byli przyjacimi
mistrza i znali ca prawd. W Ameryce, jak wiadczy
dr. Mackey, jest wielu masonw, zwanych P arrot Masons
(papugi-masoni), R u sty Masons (masoni zardzewiali) albo
K nife and Fork Degree, to jest, masoni stopnia noa
i widelca, przeto e tylko uczestnicz w ucztach maso
skich. Wyej stoj B rig h t masons (masoni jani), ktrzy
obeznani s z rytuaem i symbolizmem masoneryi; ale po
nad wszystkimi gruj nieliczni wybracy, ktrzy rozu
miej tajemn jej filozofi. Stopnie zewntrznej masoneryi
s niejako portykiem wityni, w ktrym czonkom odsa
nia si cz symbolw, ale umylnie z faszywem ich tm aczeniem 3); podczas gdy prawdziwa interpretacya za
chowana jest dla adeptw wyszych stopni, czyli dla ksi
t masoneryi.
Masonerya mwi br.\ Albert Pike w dziele Morals and Dogma jak wszystkie religie, misterya, hermetyzm i alchemia, kryje swe objawienia przed ogem,
a to z wyjtkiem adeptw i mdrcw, czyli wybranych,
i umylnie uywa faszywych wyjanie i interpretacyj
swoich symbolw, aby prawd zasoni przed oczyma
') Al. Mackey, lekarz w Charleston, by w. mwc W. Loy
w K arolinie poudniowej f 1881.
2) Al. Pike, nieukoronowany krl m asoneryi pnocno-ameryk a sk iej. f 1891.
3) Czyt. A rthur Preuss A Stu d y in A m erican F reem asonry
H -ed. St. Louis F reib u rg H erder 1908. L a Cimlta cattolica.
Anno 60 (1909). Yol. 2. Quad. 1416 p. 665 sq.

19

tych, ktrzy nie maj by do prawdziwego wiata do

puszczeni. wiato bowiem nie jest dla tych, ktrzy nie
s zdolni go przyj... Masonerya zazdrosn jest o swoje
tajemnice i umylnie daje o sobie bdne komentarze*.
Dla nas tylko, dziercych najwysz wadz
tak pisze w teme dziele A. Pike . uchyla prawda ca
kowicie swoj zason i daje nam pozna, widzie i czu,
e czowiek jest sam dla siebie bogiem, kapanem i kr
lem zarazem. To wanie jest wznios tajemnic, kluczem
umiejtnoci i szczytem inicyacyi. O jake nieskoczenie
wyej stoi Koci katolicki, ktry wszystkim te same
prawdy gosi i nic nie ma skrytego!
Nadto masonerya jest zwizkiem kosmopolitycznym, bo
nietylko stara si we wszystkich krajach Europy i w innych
czciach wiata zaoy swe loe, ale take usun
szranki istniejce midzy narodami, i doprowadzi do ich
zbratania, nie na gruncie jednej wiary, jednej etyki i je
dnej suby Boej, jak to czyni Koci katolicki, ale na
podstawie praw, interesw i kultu czowieka. Wprawdzie
masoni zapewniaj, e mio ojczyzny kad midzy swe
obowizki; ale przedmiotem tej mioci jest przedewszystkiem ludzko caa; w czem podobnymi s do socyalistw.
ktrzy za swj nard i swoj ojczyzn uwaaj proletaryat caego wiata. Nic te dziwnego, e z l francu
skich wychodz czasem hasa: N i Dieu n i patrie (ani
Boga, ani ojczyzny).
Nie wynika std, e wszyscy masoni zapieraj si
swego narodu i swej ojczyzny; wszake historya wiadczy,
e tu i wdzie, jak n. p. w Polsce w pocztkach XIX-go
wieku, dziaali oni w duchu narodowym; ale nie jest to
zgodnem z ich ide przewodni, wedug ktrej masone
rya jest midzynarodow i kosmopolityczn. To susznie
twierdzi masoskie czasopismo Bauhutte, e masonerya
narodowa sprzeciwia si sama sobie i istnie nie moe ).
*) E ine nationale M aurerei ist ein W iderspruch in sich selbst,
ist ein Unding (r. 1888, str. 317).
2*

20

A czy masonerya w caym wiecie jest jedn i uni

wersaln, tak jak jednym i uniwersalnym jest Koci
katolicki? Pewn jest rzecz, e masonerya nie ma organizacyi jednolitej, ani jednego na cay wiat kodeksu; ale
obejmuje wicej rytw czyli obrzdkw lub systemw,
rnicych si midzy sob rytuaem i liczb stopni. Me
ma te masonerya najwyszej wadzy centralnej, ktrejby
wszystkie wadze i grupy masoskie podlegay; ale kady
Wielki Wschd czy Wielka Loa ma zupenie niezalen
autonomi. Dopiero w ostatnich czasach staraj si po
jedyncze grupy masoskie, ale nie wszystkie, o cilejsze
zjednoczenie si, mianowicie za pomoc kongresw internacyonalnych i t. z. biura internacyonalnego, utworzonego
w r. 1902 w Neufchatel, jak to w rozdziale IX bliej
poznamy.
Nawet co do celw masoneryi i co do taktyki prze
prowadzenia tyche zachodz znaczne rnice. Tak n. p.
masonerya we Francyi, Woszech, Belgii, Hiszpanii, Portu
galii, w rodkowej i poudniowej Ameryce nie ukryw a si
z tem, e jest nieubagan nieprzyjacik Kocioa kato
lickiego, tak e stara si mu szkodzi we wszelki sposb
i wszelkiej przeciw niemu uywa broni; podczas gdy
w Niemczech, w Anglii i w pnocnej Ameryce tej walki
w takim stopniu nie widzimy; bo inne s stosunki poli
tyczne.
To atoli jest pewnem, e masonerya wszystkich k ra
jw jest nieprzychylnie usposobion dla religii katolickiej;
i nic w tem dziwnego, bo jej zasady i dnoci sprzeci
wiaj si wrcz dogmatom i prawidom tej religii, tak, e
o jakiem pojednaniu si nie moe by mowy. Pamita
te trzeba, e masonerya nietylko wtenczas szkodzi Ko
cioowi katolickiemu, gdy go w spce z radykaami, socyalistami i ydami otwarcie zwalcza, ale take, gdy pod
ziemn swoj robot, przy pomocy zwizkw i pism wolnomylnych, socyalistycznych, ydowskich i liberalnych,
wszczepia katolikom ducha swojego, a zatruwa ducha k a

21

tolickiego. Skutki tego powolnego zatruwania, czyli jak

trafnie powiedziano, tej infiltracyi ducha masoskiego, po
kazuj si, niestety, we wszystkich krajach katolickich,
czego dowodem jest spotgowanie si w nich zych pr
dw, jak indyferentyzmu, modernizmu, liberalnego katoli
cyzmu itd.
Take po za sfer religii i polityki widoczne s pe
wne rnice midzy pojedynczemi grupami masoskiemi;
a znamiennym jest sd jednego z masonw, ktry na kongre
sie midzynarodowym mas. w Genewie r. 1902 przedsta
wia W. Lo miasta Jowa w pnocnej Ameryce: W k ra
jach rasy aciskiej masonerya jest pomocniczk intry
gantw i schronieniem marzycieli; w Niemczech traci ona
moe co ze swego mistycyzmu, ale zyskuje pod wzgl
dem praktycznym; loe za angielskie prosperuj przez
to, e s konserwatywne
Ale mimo tych rnic maso
nerya jest uniwersaln, a jak powiedzia br.\ Finde,
wszyscy na caym wiecie rozprszeni masoni tworz je
dn lo2), rozumie si, w sposb idealny.
Doktryna religijna i filozoficzna, odkrywana powoli
i stopniowo adeptom, jest co do istoty wszdzie ta sama,
i ona to, wraz z ostatecznym celem czyli ideaem maso
neryi, jest t Wewntrzn spjni, czc wszystkie grupy
masoskie w jedno ciao i w jedn rodzin. Masoni ca
ego wiata mwi br.\ Mackey s zwizani razem
w jedno wsplne braterstwo albo bractwo; s wspbra
mi wza mistycznego, a ten wze zarwno wity jak
nienaruszalny, czy ludzi najniezgodniejszych opinij w jdn bratni lig, darzc jednym jzykiem ludzi wszelakiej
religii 3). Na mocy tego braterstw a kady mason ma
') P rzytacza P an i Nourisson w L es Jacobins cm, pouroir. P aris 1904 p. 207.
2) W broszurze Katliolischer Schw indel str. 14.
3) Encyclopaedia etc. op. 361, 153, 517. Czyt. Cwilta catt. A.
1909 Yol. 2. Quaderno 1416 p. 668. Dr. M ackey tw ierdzi, e m asone
rya am erykaiiska w ysz jest od francuskiej i niem ieckiej, i e nie

prawo odwiedzania innych l w jakimkolwiek kraju

i moe od nich da wsparcia, jeeli tylko wylegitymuje
sw przynaleno do sekty. Silnym jej cznikiem jest
take symbolizm, wszdzie istniejcy, acz nie wszdzie
jednakowo wykadany, jakote jednolito urzdw; w k a
dej bowiem loy symbolicznej, (to jest, trzech niszych
stopni) urzdnikami s mistrz i dwaj dozorcy. Pod tym
wzgldem masonerya jest jedn i uniwersaln.
Poznajemy teraz bliej jej zasady i dnoci tak co
do religii i etyki, jak co do polityki i spraw spoecznych.
Zaznaczy tu potrzeba, e masonerya nie ma urzdowego
wyznania wiary, ani osobnego kodeksu praw, jak to ma
Koci katolicki; std jedynie z konstytucyj i sprawo
zda Wielkich Wschodw, czy Wielkich L, jakote z or
ganw masoskich i z mw czy z pism pojedynczych ma
sonw pozna mona, w co oni wierz i do czego d.
Rozumie si, e pod tym wzgldem znaczna istnieje roz
bieno, jak to ju wyej nadmienilimy.
je st tylko instytucy polityczn, socyaln i dobroczynn, ja k tam te
si przedstaw iaj, ale systemem moralnoci, filozofi i religi.
(Preuss 1. c. Chapter II).

ROZDZIA II.

Zasady i dnoci masoneryi pod wzgldem religijnym.

T r e : W pyw deizm u n a credo religijne pierw szych l.
Ja k masoni tm acz te sowa: N a chwa W. Budow nika w ia ta .
A rtyku I statutw i w ykrelenie tego przez loe francuskie. J a
kim jest Bg masoski. M asonerya przyja niektre goda chrze
cijaskie, ale tm aczy je po swojemu. P aro d y a W ieczerzy P a
skiej. Co sdz m asoni o C hrystusie P a n u i Jego nauce. P rzed
miotem szczeglnej ich nienaw ici jest relig ia katolicka, papie
i duchowiestwo. M asonerya jest nieprzyjacik wszelkiej re li
gii, a natom iast propaguje religi ludzkoci. Ja k ie s dogm ata
tej religii. Co sdzi o zarzucie, e m asonerya oddaje cze sza
tanowi.

Kiedy pierwsze loe masoskie zaoone zostay na

ziemi angielskiej, rozpociera si tam w warstwach wy
ksztaconych deizm, propagowany przez takich pisarzy, jak
Cherbury, Shaftesbury, Hume, Collins, Toland, Payne, Tindal, Bolingbroke i inni. System ten przyjmuje wprawdzie
istnienie Boga, oddzielnego od wiata, ale odmawia Mu
aktu stworzenia wiata z nicoci, albo wszelkiego wpywu
na wiat i czowieka, a tem samem odrzuca rzdy Opatrz
noci i porzdek nadprzyrodzony czyli bezporednie obja
wienie Boe.
Z deizmem w blizkim zwizku zostaje naturalizm,
mienicy Bogiem przyrod i wiodcy do monizmu materyalistycznego albo panteistycznego. Z takiemi to teoryami wystpili przy kocu XVII a w pocztkach XVIII

24

wieku wymienieni pisarze, zwalczajc przytem religi obja

wion, czem w spoeczestwie angielskiem taki sprowa
dzili upadek religijnoci, e biskupi anglikascy Gibson
i Butler gono objawili swe obawy, aby cay nard nie
popad w nieinoralno i bezbono.
e deizm w yw ar znaczny wpyw na wyrobienie do
ktryny religijnej wolnomularskiej, wypowiedzia br.\ Stichling w mowie mianej w loy A m alia w W ejmarze: Ta
religia rozumu, bdca nauk angielskich deistw, jest ta
jemn nauk masoneryi *). Przyzna to talce sam jej historyograf br.\ Findel: ^Najwaniejszym czynnikiem w w ezesnem przeksztaceniu masoneryi by ruch umysowy,
znany pod nazw deizmu angielskiego; byto kierunek,
ktry miao odrzuca objawienie i dogmaty, a kroczc
pod zwyciskim sztandarem rozumu i krytyki, wszystko
za sob pocign* ( GeschicMe der Freim aurerei S. 130).
Przecz temu inni p isarze2), powoujc si na te fakta,
e w pierwszych dziesitkach at wykluczano z l ateuszw, wolnodumcw i deistw, co wicej, e nawet w a
dze cywilne wystpoway przeciw deistom3), ale pewn
jest rzecz, e obrocy deizmu przyczynili si do osabie
1) B a u kiie r. 1865, 177. Tosamo historyograf deizm u E rdm ann p rzyzna: Deizm w coraz dalsze sfery przez to w nika, e
si sta.w aciw relig ia m asoneryi;j|Por. K irchentexicon von W etzer
u n d Welte II Aufl., IY B.).
2) J a k b r.\ Wilh. Begem ann w dziele Yorgegchichte u n d A nfa n g e der F reiniaurerei in E ngland. B erlin 1910, II B. S. 90.
3) Ojcem deizmu by lord E dw ard H erbert Cherbury (f 1648),
k try odrzuci pozytyw n i nadprzyrodzon tre chrystyanizm u,
a w m iejscu tego postaw i religi naturaln* to jest, z rozum u
w ysnut i pi powszechnych zasad religijnych obejm ujc. To
masz Iiobbes (f 1679) poczy deizm z em piryzm em w filozofii
i p rzyj egoizm jako norm i m iar wszelkiego dziaania ludz
kiego, a wolno czowieka praw ie zanegow a. John Locke (f 1704)
wznowi sceptycyzm i m ateryalizm w filozofii i da pocztek t. z.
autonom ii etycznej. Do wolnomylicieli, propagujcych t. z. relig i
n atu ra ln , naleeli take Collins (f 1729), Toland (t 1722), Shaftes-

25

nia wiary wr klasie wyksztaconej, a to wanie sprawio,

e Anderson w Konstytucyach masoskich z r. 1723 mg
z pominiciem chrystyanizmu poleca t religi, na ktr
si wszyscy zgadzaj,.
Jedynym dogmatem tej religii jest w iara w istnienie
Boga, jako W. Budowniczego wiata, i w niemiertelno
duszy, bo na ni wszyscy, prcz ateuszw, si zgadzaj.
Ot ten dogmat sta si pierwszym artykuem statutw
masoskich, nawet francuskich z r. 1854 i woskich z r.
1867; konsekwentnie te umieszczano na czele odezw
Wschodu w Polsce i gdzieindziej te sowa: Na chwa
W. Budownika wiata. Jeszcze w poowie wieku XIX
piewano w oach francuskich ku czci du G r a n d A r
c h i tec_le d e lU n i v e r s hymn, ktrego kada zwrotka
koczya si sowy:
Quand 1ombre c o /m iru la terre
Ntis viendrons encor fa d o rer
Oni, fadorer! fadorer! fadorer!
Oni, fadorer! fadorer! fa d o r e r !1)
(Kiedy cienie zalegn ziemi, my jeszcze bdziemy
ci wielbi).
Poniewa jednak masonerya nie okrelia, jakim jest
ten W. Budownik wiata, przeto kady mason mg sobie
tmaczy te sowa, jak chcia. Otworzyo to wrota t. z.
laty dun ary zmwi religijnemu, za ktrym idzie indyferentyzm, czyli obojtno dla praw dy religijnej. M e bez pod
stawy zaznaczono w regulamimie polskich l z r. 1784,
e kady, kto wierzy w jakiego Boga, jakkolwiekby go
mianowa i jakikowiekby mu kult oddawa, ma prawo
bury (f 1713), W oolston (f 1731), Chubb ( fl747), Bolingbroke (f 1751)
i Tindal (f 1733), uw aany za patryarch deizm u (Por. H olzw arth
Historya pow szechna, Tom VII. Cz II, str. 100 sq.).
l)
piew ajc, tu p a li masoni nogam i. Por. Copin-Albancelli Le
Dranie maonniue. L e Poiwoir occulte contr la F rance XV. edit.
str. 96.

26

aspirowa do szczcia, by przyjtym do zakonu maso

skiego; pierwej za w angielskich konstytucyach Ander
sona z r. 1723 umieszczono te sowa: Na mocy swej na
zwy obowizany jest mason sucha praw a moralnego;
a jeeli dobrze pojmuje sztuk (to jest, zasad masosk),
nie bdzie nigdy niemdrym ateuszem (stupid atheist)
albo libertynem bez religii (irreligious liberbine). W da
wnych czasach mieli masoni obowizek wyznawania we
wszystkich krajach religii swojej ojczyzny albo swego
narodu, jakkolwiek by ona bya; ale dzi pozostawiajc
do ich woli opinie partykularne, uznano za suszne zobo
wiza ich do przyjcia tej religii, na ktr si wszyscy
zgadzaj. Polega ona na tem, aby byli uczciwymi, szcze
rymi, skromnymi i honorowymi, jakkolwiek by si rnili
nazw czy w iar szczegln. Jestto zatem religia bez
dogmatu, na samej etyce naturalnej oparta, o ktrej z za
paem mwi br.\ Findel: W masoneryi, jako w jednej
wityni, spotykaj si bracia wszelakich krajw i jzy
kw. Wszyscy wznosz swe oczy ku wiekuistemu Wscho
dowi, czy wargi modlce si wymawiaj imi Budda albo
Brama, Allah albo Jehovah. Bez wzgldu na to, czy prze
mawiaj sowy Konfucyusza lub Mahometa, Mojesza lub
Jezusa z Nazaretu, wszyscy mwi o jednym duchu
prawdy i mioci, ktry ich przejmuje 1). Podobnie nie
mieckie dzieo Allgemeines Handbuch der Freim aurerei
sprowadza religi do dwch uczu do bojani Boej,
to jest, do uczucia zalenoci od wyszych potg, i do
ufnoci Boej, czyli do tego przekonania, e wszystko, co
jest, wynika z dobrego i wychodzi na dobre2).
W wieku XIX niedowiarstwo tak si rozwielmonio
w loach, e W. Wschd francuski na zebraniu, odbytem
w Paryu 13 wrzenia 1877, postanowi znie I artyku
statutu, zatwierdzajcy wiar w Boga i w niemiertelno
*) Geist u n d F o rm der F reim aurerei str. 171.
2) III Aufl.y 2 B., S. 321.

duszy, a zastpi go sowami: Z a s a d w o l n o m u l a r

stwa jest z u p e n a w o ln o s u m i e n i a i soli
d a r n o l u d z k a , przez co proklamowa gono ateizm.
Za loami francuskiem i*) nie poszy jednak Wielkie
Wschody czy Wielkie Loe angielskie, niemieckie, pnocno
amerykaskie i woskie, a nawet z wyjtkiem woskich2),
zerway urzdowe stosunki z W. Wschodem francuskim 8).
Czy susznie ? Me bo W. Wschd francuski wo
bec rozszerzonej ju bezbonoci uzna za rzecz stosown
zrzuci mask i przyzna si jawnie do ateizmu, podczas
gdy gdzieindziej raczej ze wzgldw oportunizmu zatrzy
mano dawn formu.
Najsilniej przeciw ateizmowi zaprotestoway loe
w W. Brytanii i w Ameryce pnocnej, a nawet z l
angielskich wyrzucono znanego ateusza Bradlaugha. Co
do Niemiec, twierdzi br.\ Neumann, e religia, pojta niedogmatycznie, jest jednem z hase masoneryi niemieckiej,
e ona potpia ateizm i czci Mistrza z N azaretu: ale
tam adeptw przy przyjciu nie pytaj, jakie pojcie maj
o Bogu. Co do Belgii, wypowiedzia W. Wschd belgijski
w r. 1866: Jeeli idea Boga wystpuje w loach pod na
) U chw a z 10 w rzenia 1878 usun W. Wschd franc. for
mu w imi W. Budowniczego wiata i symbole religijne (Por.
Bulletin du Gr. Or. 1877 p. 236 i 1878 p. 360). W . Loa francuska
pozostawia swoim loom swobod, a znaczna ich cz posza za W.
Wschodem fr.
2) W ielkie Loe niem ieckie n a mocy uchway- t. z. Grosslogenbund z 30 m aja 1909 przyw rciy zerw ane w r. 1877 stosunki
z W. Wschodem francuskim .
3) Pozostaw ienie tej form uy przez W. Wschd w oski byo
czcz komedy,, co m asoskie pismo R im sta della M assoneria itaUana przyznao, zaznaczajc, e sowa Grand Architetto d e ll
JJnwerso nie zaw ieraj w sobie adnej idei religijnej, ale s wyraeniem artystycznem i graficzuem , tak, e je kady p rzyj
moe. W r. 1903 w ymienione pismo m asoskie owiadczyo, e ta
formua jest affirm acy niezm ierzonego pocztku b y tu i moe przed
stawia zarwno Boga Jz. Mazzinieg'0, ja k szatana Jozuego Carducciego (str. 44).

28

zw W. Budownika wiata, to w tem wyraeniu prze

chowuje si tylko tradycya zakonu, ale przez to W. Wschd
nie myli narzuca jakiego dogmatu.
Wedug pisarzy masoskich w Ameryce pn. Bg
jest tylko budowniczyrn wiata, czyli naczelnym rze
mielnikiem, pod ktrego komend stoj rzemielnicy-ludzie
(tak Mackey) to znowu yjc myl i dusz wszech
wiata* (tak Pike), albo si natury zapadniajc i po
dzc* (tak Pike).
W oglnoci Bg masoski jest takim, jakim kady
chce Go mie; tak e katolik moe wr Mm widzie Trjc
wit, yd Jehow, muzumanin Allaha, buddysta Budd,
ateusz natur. Najlepiej podoba si wielu masonom to zda
nie, e Bg to natura twrcza, jak to przyzna znany ma
son Blumtschli w berliskiej Gegenwart (10 sierp. 1872).
Pewn te jest rzecz, e znaczna cz masonw
hoduje monizmowi, czy panteistycznemu czy materyalistycznemu; std filozofowie tego pokroju, jak Fichte, Hegel, Haeckel, Darwin itp. s u nich w wielkiej czci; a ma
te niemao zwolennikw pozytywizm Comte a, dla ktrego
Bogiem jest Grand-Etre czyli ludzko,i sceptyzm Renana,
ktry Bogiem mieni soce, czyli twrcz si przy ro d y *).
Co wicej, niektrzy pisarze masoscy u trzy m u j2),
e biblijna i kocielna idea Boga jest antropomrfizmem,
przez nauk dawno odrzuconym, i e Bstwo nie jest
Stwrc pozawiatowym, ale tkwicym we wntrzu czo
wieka ideaem tego, co prawdziwe, dobre i pikne,
ideaem, ktry czowiek czy te ludzko sobie tworzy,
a ktrego wyrazem jest gos sumienia albo prawo mo
') L ite ra G. um ieszczona w loach po stronie wschodniej, nad
stolic W . m istrza, oznacza ju to Boga (po angielsku God), juto
geom etry, jako sztuk bosk, ktra ju w ra ju w zia pocztek
i jest symbolem bstwa. L ite ry G. O. D. m aj by w edug b r.\
M ackeya, inicyaam i hebrajskich w yrazw Cromer (pikno), Oz
(sia), B a b a r (mdro). (Por. Preuss 1. c. 151).
2) T ak pismo m asoskie Signale r. 1904, 54, 74 1905, 27.

 29

ralne. Te pojcia o Bogu nazywaj masoni wyszym sto

pniem poznania i uczucia religijnego, a pocieszaj si na
dziej, e gdy wiat bdzie przygotowany do porzucenia
idei Boga'), masonerya wszdzie wymae samo Jego imi,
jak to uczyni! ju W. Wschd francuski. Do takich sza
lestw dochodz ludzie, gdy porzucaj nauk Chrystusow.
A jaki jest stosunek masoneryi do religii chrzeci
jaskiej?
Od samego pocztku staa masonerya na stanowisku
tolerancyi i humanitaryzmu2); konsekwentnie te W. Loa an
gielska w r. 1723 i w latach nastpnych przyjmowaa y
dw na czonkw. Ale loe kontynentalne nie poszy w jej
lady, tak e do nich ydzi nie mieli przystpu, a nawet
statut W. Loy polskiej z r. 1769 wymaga, aby mason
by chrzecijaninem jakiegobd wyznania. Dzi daj
tego jedynie oe szwedzkie i dwie Wielkie Loe niemie
ckie, mianowicie W. L. Zu den drei Weltkugeln i andesloge, wszystkie za inne stosuj co do adeptw swo
ich pierwotn zasad humanitaryzmu. Ale rnica jest
tylko pozorna, bo loe niby to chrzecijaskie widz w Chry
stusie tylko czowieka, ktry gosi prawo mioci po
wszechnej i tolerancyi, podczas gdy tak zwani Humanitatsfreimaurer wywodz to prawo li tylko z rozumu
ludzkiego. Jeeli krl pruski Wilhelm I w mowie swojej,
mianej w Solingen 15 czerwca 1853, wysawia masone
ry jako instytucy chrzecijask*:, potwierdzi tem sa
mem t niezaprzeczaln prawd, e dla wielu masonw,
1) Spr o ide Boga toczy si i dzisiaj (r. 1912) w loach i p i
smach masonw niemieckich. T ak lip. w ielki m istrz pruski hr. D ohna
w yraa si, e loe m aj n a oku cele etyczne, a nie spekulacye
metafizyczne, i dlatego nie moe istnie dla masonw aden obo
wizujcy pogld na Boga i w iat. In n i s za okrelon dogm atyk
masosk, a znany pisarz b r .\ K eller w yznaje jaw nie p anteizm ,
z przym ieszk neoplatonizm u.
2) P ruski nastpca tronu b r.\ F ry d ery k W ilhelm n a uroczysto
ci loowej w S trassburgu 12 w rzenia 1886 powiedzia, e dwie s
zasadnicze cechy tendencyj m asoskich: wolno sum ienia i tolerancyra.

30

zwaszcza dla monarchw przyjtych do l, ostateczne

ich zasady i dnoci s nieznane.
Na zewntrz przyja masonerya wiele nazw i gode,
nietylko ze Starego Zakonu, ale take z Ewangelii i z li
turgii "katolickiej. Tak n. p. w loach niszych polskich
by rodzaj otarza, na ktrym spoczyway wiece i ksiga
Ewangelii. W loy stopnia sidmego czyli Kawalera R
anego Krzya*, by w pierwszej izbie krucyfiks z dwoma
krzyami po boku i z Magdalen u spodu; w drugiej obraz
pieka; w trzeciej obraz Zmartwychwstania Paskiego.
Przy przyjmowaniu adepta do tego stopnia odbywaa si
biesiada, bdca parody Wieczerzy Paskiej i Ofiary
Mszy w. Mianowicie, wedug rytuau masoneryi polskiej,
Mistrz ceremonii przynosi przed Mdrego chleb i wino na
tacy. Mdry podnosi w gr chleb i mwi: Niech nas
podtrzymuje w sile i zdrowiu. Nalewa wina, podnosi kie
lich w gr obydwiema rkam i i mwi: Niech to wino,
symbol rozumu, podnosi naszego ducha. amie chleb na
dwie rwne czci i po wymianie znakw stopnia VII po
daje Mistrzowi ceremonii, a potem Mistrzowi depesz czyli
sekretarzowi, mwic: Bierzcie i poywajcie, dajcie po
ywa godnemu. Potem bierze wino, kosztuje z kielicha,
ociera jego brzeg i podaje znw Mistrzowi ceromonii i se
kretarzowi, mwic: Bierzcie i pijcie, dajcie pi pragn
cemu*. Poczem obdzielaj si chlebem wszyscy Kawale
rowie, wymieniajc przed poywaniem sowo, znak i do
tknicie stopnia VII. Resztki niedojedzone bierze Mdry
i rzuca na trjng z wglami arzcymi, mwic: Wszystko
spenio si! Rozejdmy si w spokoju i pamitajmy, e
rozszerza powinnimy wszystkie cnoty, ktre rodz si
z wiary i mioci 1).
S te w rytuale masoskim ceremonie, przypomina
jce Sakram enta w.
*) Czyt. X. S tanisaw a Zaleskiego
2 wyd. Cz II, str. 74.

0 Masowii w Polsce

31

Wszystko to za zdao do tego, by u atwowier

nych adeptw wyrobi przekonanie, e masonerya ma ce
ch chrzecijask. Tymczasem te goda w symbolice ma
soskiej inne zupenie m aj znaczenie. Tak n. p. krzy,
wedug zdania niektrych masonw, jest wyobraeniem
rodzenia, to znowu czterech gwnych pierwiastkw, czte
rech pr roku, czterech okresw ycia ludzkiego ); wito
w. Jana Chrzciciela uwidocznia najwysze, a wito w.
Jana Ewangelisty- najnisze wzniesienie si soca i za
podnienie ziemi; krucyfiks przypomina lo pogron
w alu, kiedy j zdradzaj faszywi bracia; pieko z trzema
potpiecami przedstawia ciemnot, fanatyzm i tyrani, ktre
zasuon odbieraj kar; Zmartwychwstanie Paskie ozna
cza ludzko, oswobodzon przez masoni; 33 wiece wyo
braaj 33 lata ycia Zbawiciela i Jego mk, a zarazem
przeladowanie zakonu masoskiego.
udziby si rwnie, ktoby poszanowanie chrystyanizmu widzia w tem, e w wielu loach, zwaszcza nie
mieckich, angielskich i amerykaskich, ley na honorowem
miejscu Biblia, obok cyrkla i kompasu, i e w czasie uro
czystoci masoskich bywa obnoszona tu po ksidze sta
tutw; bo masoni nie uw aaj Biblii za ksig Bo, ale
stawiajc j na rwni z Koranem, Wedami, Zendawest,
widz w niej li tylko symbol w iary s), podczas gdy cyrkiel
*) K rzy grecki znajduje si jako symbol w stopniu fran cu
skim t. z. Chevuliers Sosecroicc.
2)
W edug niektrych autorw masoskich, w ielk B ibli Bo
jest wszechwiat cay, a m ianow icie n a tu ra m atery aln a je st starym ,
a n a tu ra ludzka je st nowym T estam entem (C zyt.. Cmilta cattolica
An. 1909 Yol. 3, Quad. 1421). Br.-. Findel tw ierdzi, e Biblia w loy
jest symbolem, przypom inajcym masonowi, e m a moc ducha
wznie si od rzeczy ziemskich do duchownych (Geist u n d F orm
der Freiniaurerei str. 210). Cesarz W ilhelm I w przemowie swojej
do deputacyi loy z B ayreuth powiedzia (7 w rzenia 1877), e Biblia,
razem z doktryn ew angieliezn, ale nie cienion dogm atam i
jest fundam entem m asoneryi. Allg. H andbuch der F reim . u znaje
w Biblii symbol religijnoci i pobonoci, ale nie rdo nau k i

32

oznacza stosunek do blinich, kompas obowizki wzgldem

nas samych.
Masonerya jest antychr zecijask, bo nie przyjmuje
dogmatw Trjcy w., Bstwa Chrystusowego, grzechu
pierworodnego, odkupienia itd., a natomiast wprowadza
nowy Koci i now gosi religi bez dogmatu.
Chrystusa Pana stawiaa ona dawniej swoim adeptom
za wzr do naladowania, uwaajc w Mm zreszt nic
innego prcz czowieka, oddanego swej idei, ktry, acz
z nizkiego pochodzi rodu, gbokiem pojciem prawdziwej
religijnoci, czystoci swoich zamiarw i swego chara
kteru, moraln swoj wyszoci i naturaln wymow po
rw a lud za sob (Br/. Pindel 1. c. 226).
Wedug masonw lepiej owieconych, Chrystus jest
demokrat (Weishaupt), jakobinem (Camille Demoulins),
socyalist (Proudhon), marzycielem i szarlatanem (Renan),
wielkim rew olucjonist z Nazaretu (Hektor Ferrari), ma
sonem z Nazaretu, niepraktycznym utopist, ktrego prze
wyszy M azzinix). Wedug pisma masoskiego wdoskiego,
Budda i Mojesz, Chrystus i Mahomet, Luter i Kalwin
oto wiata objawiajce ludzkoci ide Bo2); a Chrystus,
Mazzini i Marx to apostoowie odrodzenia spoecznego3).
Poniewa podwalin chrystyanizmu jest w iara w Bstwo
Chrystusowe, przeto masonom i wolnomylnym wielk
sprawi rado sofista Renan, uderzajc na t podwalin
w ohydnym pamflecie p.t. Vie de Jesus, ktry niebawem
na wszystkie prawie jzyki przeoone). Z nienawici te
do Chrystusa czonkowie l, przy pomocy t. z. V Union
des cercles civiques, urzdzaj w Paryu co rok wielko
pitkowe biesiady misne.

w iary. (T. 107). Niektre, loe usuny Bibli, a zam iast niej w pro
w adziy ksig K onstytucyj. (Tak W. W schd we Francyi).
!) R w ista della M assoneria italiana z r. 1900, str. 110.
2) R w ista etc. z r. 1885, str. 331.
3) R w ista etc. z r. 1900, str. 206.

33

Nauka Jezusa Chrystusa, acz wedug Weishaupta za

wiera w sobie doktryn demokratyczn, ktra odrzuca
powag i potpia wasno, jest jednak nieodpowiedni
dla naszych czasw i musi ustpi przed nauk masosk,
a Trjc w. ma by odtd wolno, rwno i bra
terstwo 1).
Masonerya nieraz owiadczaa, e nie jest sekt reli
gijn 2), ani osobn jak relig i8), e do jej zakonu
przyjmuje si wyznawcw jakiejkolwiek religii i prze
strzega si jak najwikszej tolerancyi4), e w jej lo
ach nigdy nie wolno mwi o religii5), e jej zasad
jest bezwzgldne poszanowanie sumienia i e ona w rze
czach wiary ani twierdzi ani przeczy, ale respektuje w r
wnej mierze wszystkie przekonania i szczere w ierzenia6);
ale jestto wierutne kamstwo i fortel uywany wtenczas,
gdy potrzeba atwowiernych oszuka. Kiedyindziej maso
nerya twierdzi miao, e jest instytucy w wysokim sto
pniu religijn czyli religi wysz nad wszystkie religie,
ktra skarb prawdy przechowaa bez sk a z y 7), e nato
miast kada religia pozytywna jest obrzydliwym zabobo
nem i trucizn ludwe 8), a najgorsz ze wszystkich jest
religia katolicka; to te zniszczenie jej uznaje sekta za
gwne swe zadanie. Nawet angielski dziennik Morning
Post, niepodejrzany wcale o sprzyjanie religii katolickiej,

}) Tyk Lem mi w R w ista etc. 1892, str. 148.

2)
T ak Stu luli generali d e ll Ord. m asson. p e r V Ita lia publicati dal Gr. Or. 1867, art. 2.
') B r.\ Kagon Cours philos. et interpr. Introd. P ike M orals
and Dogma p. 161.
4) Anderson Old Cliarges.
5) Tam e str. 67 i a rt. 234. Statuti generali.
6) T ak b r .\ Desmons n a kongresie in te rn acjo n aln y m m aso
skim w r. 1889 w Paryu.
7) T ak Mackey Encyclopaedia o f F reem asonry str. 639 sq.
i Pike M orals a nd D ogma p. 161.
8) R w ista etc. 1890, str. 159.
PELCZAR; MASONERYA.
3

34

wypowiedzia w r. 1911 to zdanie: Charakterystyczn ce

ch masoneryi jest wiekowa nienawi do Kocioa kato
lickiego, Jezuitw i tronu.
Me wystarczy da papizmowi odpraw taki pro
gram zakreli jej br.\ Quinet, profesor w College de
France trzeba go nadto wykorzeni; nie dosy go w y
korzeni, trzeba go nadto zbezczeci; nie dosy go zbez
czeci, trzeba go nadto zdusi w bocie % To samo w y
powiedzia kilkanacie lat pniej br.-. Pelletan, minister
m arynarki francuskiej, na bankiecie w Boulogne-sur-Mer
(27 listop. 1904): Znacie nasz polityk, jestto polityka
walki z Kocioem... Pracujem y przeciw Kocioowi... D la
tego znielimy Kongregacye... dlatego przeprowadzimy
rozdzia kociow i pastwa; dlatego rozedrzemy pakt
ohydnej niewoli, zaw arty z teokracy rzym sk. Podobnie
na kongresach midzynarodowych masoskich mwcy jako
gwne zadanie masoneryi podnosz walk z kleryka
lizmem , czyli z Kocioem. Tak n. p. br.-. Chailloux na
zebraniu W. L w Paryu we wrzeniu r. 1887 woa:
Masoni wszystkich rytw, cienijmy szeregi i zczmy
wszystkie nasze siy do walki stanowczej z naszymi od
wiecznymi wrogami - z klerykalizmem i z rojalizmem 2).
Co masoni rozumiej przez klerykalizm, wypowiedzia
jeszcze w r. 1882 br.-. Courdareaux: Rnica midzy k a
tolicyzmem a klerykalizmem jest czysto oficyaln, sub
teln, dla potrzeb mwnicy; ale tu w loy mwmy to
gono i zgodnie z prawd, e katolicyzm i klerykalizm
to jedno 3). Nawet chwalca l niemieckich br.1. Neumann
przyznaje, e masonerya, jako rolina wyrosa z prote
stantyzmu, katolicyzmowi wrcz jest przeciw n4).
Przeciw Chrystusowi Panu i Kocioowi Jego zw ra
)
2)
3)
4)

P reface a u x oewors de M a rn ix de Sainte-Aldegonde.

B ulletin du Grand-Orient 1887, 680.
P rzy tacza L. P rache w L a Petition etc. 78.
S a s F reim aurertum str. 14.

35

caj si te wszystkie blunierstwa, wszystkie obelgi,

wszystkie bezprawia masonw wre Francyi, Portugalii,
Belgii, Woszech i gdzieindziej. Ostatnie zwycistwa, od
niesione wr parlamencie francuskim, tak ich rozzuchwaliy,
e jeden z nich br.-. Delpech na bankiecie Kon
wentu w r. 1903 nie w aha si wyrzec: ) Tryumf Ga
lilejczyka przetrwa 20 wiekw7, ale i na niego przysza
kolej mierci. Tajemniczy gos, ktry niegdy na grach
Epiru zwiastowa mier Pana (boka), ogasza dzisiaj ko
niec boga oszusta, ktry obiecywa er sprawiedliwoci
i pokoju wierzcym w niego. Iluzya trw aa zbyt dugo,
ale bg kamca znika rwnie wedug kolei; idzie on z
czy si w prochu czasw z innemi bstwami Indyj, Egi
ptu, Grecyi i Rzymu, ktre patrzyy, jak tyle istot oszu
kanych rzucao si u stp ich otarzy. Jako masoni mo
emy skonstatowa z radoci, e nie jestemy obcymi tej
ruinie faszywych prorokw. Koci rzymski, zbudowany
na bani Galilejczyka, zacz szybko upada w tym dniu,
w ktrym powsta zwizek masoski.
Podobny okrzyk tryum fu wyda w7 parlamencie fran
cuskim minister-socyalista Viviani: Wszyscy my przez
naszych dziadw, przez naszych ojcw, przez nas samych
wysililimy si w kierunku szerzenia niereligijnoci2).
Wyrwalimy sumienia ludzkie ze szponw wiary. Podnie
limy modlcego si na klczkach po caodziennej pracy
ndzarza i powiedzielimy mu, e za obokami jest tylko

) Sowa b r.-. D elpecha, prezydenta du Conseil de 1Ordre, za

pisane s w Compte rendu du Conrnnt de 1903 p. 381 (Prache
1. c. 86). *
2) Nienawi masoneryi: do chrystyanizm u pokazuje si i std,
e ona odrzuca er chrzecijask, a trzym a si ery ydowskiej, li
czc la ta od stw orzenia w iata, i e zaczyna rok od 1 m arca, przy
datach za nie w ym ienia miesicy, ale je oznacza cyfram i. N a czele
Konstytucyj A ndersona z r. 1723 umieszczono dat: I n the ye a r o f
M asonry 5723, a nie wedug' eryT chrzecijaskiej A. I). 1723.
3*

36

wymys i urojenie. Zgasilimy wiata na niebie i bodajby

ich nigdy nie zapalono 1).
Prna rado i przedwczesne tryumfy, bo Koci
katolicki nie ustpuje przed falangami piekielnemi i nie
przestanie z niemi walczy. Wie o tem masonerya, e dzi
nie potrzebuje si lka innych wrogw prcz Kocioa 2),
bo wszyscy inni przed ni bro zoyli; i std to pochodzi
ta nieubagana jej nienawi, ktra i w tem si objawia,
e masoni, zwaszcza we Francyi i w Belgii, wstpujc
do zwizkw t. z. Ubre-penseurs i solidaires, zobowizuj
si osobn deklaracy na pimie nie dopuci do siebie za
ycia czy przy mierci kapana katolickiego. Pogrzeby cy
wilne i palenie cia w t. z. krematoryach, oto gwnie
dzieo m asoneryi8).
Take i loe niemieckie, czy inne, nienawidz Ko
cioa katolickiego; ale na zewntrz gosz, e one zwal
czaj tylko jezuityzm, ultramontanizm i klerykalizm 4).
Nienawici do katolicyzmu tchnie rwnie masone
rya pnocno-amerykaska, acz nie jest tak fanatyczn,
jak w krajach romaskich. Katolicyzm mwi br/. Pike
w dziele M orals and Dogma by ywotn prawd w da
wnych wiekach; lecz gdy zacz ju by przestarzaym,
powsta protestantyzm, zakwitn na chwil i upad... Stare
teologie i filozofie nie w ystarczaj ju na czasy dzisiejsze.
Zastpi ma je masonerya, ktra nie ma wieku, naley do
wszystkich epok i nie wyznaje adnej z tych religij, lecz
swoj. Tene Pike nie waha si twierdzi, e katolicyzm
') D iscours de M. Vimani. Chambre des Deputes Sance du
8 novem bre 1906.
2)
N u r die jesuitisch susammengescJimeisste Organisation
katholischen W elt ist noch ein F aktor, der beim E ntw ickelungsgange der M enschheit su r H u m a n ita t ais form idabler H em m schuh
mitspieU. (Bauhiltte 28 m ar. 1874)
8)
K re m a cj cia potpia Stolica w. dekretem w. Inkw
c j i z 16 grud. 1886 i 27 lipca 1892.
4) T ak o d zjw a j si i u nas pism a liberalne i ra d jk a ln e .

37

jest reminiscency pogastwa, e doktryny katolickie

to zwyrodniae bajki pogaskie, e Msza w. przypo
mina ofiary Mithry, e Bg Ojciec jest przeksztaco
nym Jowiszem,: e Bogarodzica jest zmodyfikowan
Wener; i tym podobne gosi bezecestw a').
Przedmiotem najzjadliwszych pociskw masoneryi jest
kady papie, jako Namiestnik Chrystusa i str ludzko
ci, ktra po tylekro otrzym aa z Rzymu ostrzeenie przed
zgubnem dziaaniem sekty. To te wszystkie loe wiata
stay po stronie reWolucyi woskiej, kiedy ona, z krlem
sabaudzkim na czele, odbieraa Stolicy w. wadz docze
sn; a teraz l jej zacht do zupenego skrpowania
wadzy duchownej. Wedug masoneryi woskiej, W atykan
jest twierdz kamstwa, tyranii i fanatyzmu, na ktrej
trzeba zatkn chorgiew m asosk2); papie za i pa
piestwo jest rakiem w sercu ojczyzny w oskiejs), wem
jadowitym w onie Ita lii4), czarnym upiorem i krlem
ciemnoci6).
M c dziwnego, e po zajciu Rzymu w r. 1870 wo
ska R w ista delta. M assoneria ituliana pisaa: RewTolucya
wesza do Rzymu, aby walczy z papieem, tw arz w tw arz:
aby pod kopu w. Piotra zgromadzi bojownikw ro
zumu; aby nada masoneryi rozmiary olbrzymie, w sa
mem sercu Rzymu, tej stolicy wszechwiata. Ona tam bez
miosierdzia zwalcza bdzie religie, majce jako punkt
wsplny wiar w Boga i w niemiertelno duszy... Trzeba
wszystko odnowi w Mazzinim i Garibaldim (1882, p. 191).
Teraz masonerya dy do tego, by duchown w a
dz papiea skrpowa, a nawet wyrzuci go z Rzymu
1) Czyt. P reuss A S iu d y in A m erican F reem a so n ry. Chapter XII.
2) R w ista etc. 1881, str. 172. Czyt. Erm . G ruber-Polidori Giu
seppe M azzini, M assoneria e Rwoluzione. 2 ed. Koma 1908.
3) Br.-. G aribaldi.
*) Br.-. Adr. Lemmi.
5) R w ista etc. 1893, str. 147.

38

lub zgin. W Rzymie papiey, w Rzymie kamstwa

tak pisaa woska R w ista musi si stoczy walka wol
nej myli i odnie zwycistwo (r. 1889, 158). Pragnieniem
masoneryi jest zbudowa w Rzymie crematorium, by
w niem spali papiestwo, to znowu urzdzi tame
nowe nieszpory sycylijskie dla papiea i kleru (r. 1882,
53 i 1886, 86).
Masonerya woska liczy tu na pomoc wszystkich l
wiata; to nie nadarmo br.-. Oolfavru odzywa si na
Konwencie W. Wschodu francuskiego w r. 1886: dam,
abymy si wszyscy skupili i razem wystpili do walki
z duchem klerykalizmu, przeciw Watykanowi. Oto nasz
wrg, jedyny wrg ).
Podobnie na kongresie internacyonalnym masoskim,
odbytym w r. 1902 w Genewie, nawoywa br.-. Zenker
z Wiednia: Naszym kresem jest Rzym, gdzie si znaj
duje wrg wszelkiego postpu moralnego, intelektualnego
i materyalnego; a w tyme roku W. Wschd francuski
na Konwencie swoim upowani 10 delegatw swoich do
zorganizowania na r. 1904 kongresu wolnomylnego w Rzy
mie, ktryby u stp statuy Giordano Bruno by wezwa
niem dla papiea, by uzna upadek swej potgi 2). W r.
1911 odby si te wt Rzymie internacyonalny kongres ma
soski, ktrego gwnem zadaniem bya apoteoza tak zwa
nego risorgimento, czyli zajcia Rzymu i walka z klery
kalizmem*.
Ta nienawi zwraca si take przeciw kademu
kapanowi katolickiemu, jako odwiecznemu wrogowi, sie
jcemu ciemnot, przesd i kkol s); ale najwiksza jej
czstka dostaje si w udziale Jezuitom, ktrzy wszdzie
staw aj w pierwszym szeregu do boju z masonery i pierwsi
padaj ofiar jej bezprawi. Ich to woska R w ista nazywa
*) B ulletin du G rand Orient de F rance 18851886 str. 139.
2) Por. N ourisson L es Jacobins au p o m o ir p. 163, 199.
3) R w ista etc. 1891, str. 132.

39

*ojcami kamsta, trujcymi i przekltymi gadami,

a nawet woa: Iesuita, mors tua mea cita.
A jake masonerya postpuje z duchowiestwem ?
Przedewszystkiem chciaaby ducha tego jadem fa
szu i zepsucia zgangrenowa, aby je uczyni nieszkodliwem, i jeeli mona, przynajmniej cz pewn do swoich
l zacign. Ju Vindice, jeden z wybitnych czonkw
Wysokiej Wenty, tak da rad Karbonaryuszom *): Naj
lepszym sztyletem, ktryby uderzy w samo serce Ko
cioa, jest zepsucie. Nue wic do dziea a do samego
koca... Odczcie ksidza od pracy, od otarza i cnoty,
starajcie si zrcznie zaj czem innem jego myli i go
dziny. Zrbcie go leniwym, arocznym i patryot, a sta
nie si ambitnym, intrygantem i przewrotnym. W ten spo
sb tysickro lepiej wypenicie swoje zadanie, anieli
gdybycie stpili ostrze waszych sztyletw na kociach
kilku biedakw 2).
Podobne wskazwki mieszcz si w instrukcyi W y
sokiej Wenty z r. 1819: ,Chcecie zaoy krlestwo na
tronie nierzdnicy babiloskiej3), nieche duchowiestwo
chodzi pod waszym sztandarem, mylc cigle, e idzie
pod chorgwi kluczw apostolskich. Chcecie wytpi do
szcztu tyranw i ciemiycieli, zapucie wasze sieci, jak
Szymon Barjona, zapucie je raczej w gbi zakrystyj,
seminaryAY i klasztorw, anieli w toni morskiej; a jeeli
ustrzeecie si zbytniego popiechu, przyrzekam y wam
pow cudowniejszy, anieli by pow Szymona.
Ta djabelska icie rada nie pozostaa bez skutku, bo
jak to gdzieindziej poznamy, przy kocu wieku XVIII
i w cigu wieku XIX pewna liczba ksiy i zakonnikw
daa si zowi w sieci tajnych towarzystw. Wszake pi
*) Por. tego autora P iu s I X i jego P ontyfikat II wyd. Tom I,
Roz. IV.
2) Yindice do N ubiusa 9 sierpnia 1838.
3) To jest, Rzym u.

40

sarz masoski Reinh. Taute w dziele Die katholische Geistlichkeit und die Freim aurerei naliczy1 400 duchownych
katol., ktrzy mieli nalee do masoneryi; a midzy nimi
byli i biskupi.
Kapanw, wiernych swojemu powoaniu, staraj si
masoni przedstawi jako szerzycieli ciemnoty i zabobonu,
to znowu jako wrogw ludzkoci i ojczyzny J), a zwaszcza
demokracyi i republiki, albo jako ostatnie wyrzutki spoe
czestwa, by na nich cign nienawi motochu, ktry
ju nieraz w napadzie wciekoci burzy kocioy i mor
dowa sugi otarza. Jeszcze tkw i w pamici wszystkich
haniebne oszczerstwa, rzucone na Braci szkolnych w Lille
(1889), albo na Salezyanw w Varazze (1907), czy te
bezprawia popenione niedawno we Francyi, a wieo
w Barcelonie (1909), i w Lizbonie (1910), w ktrych ma
sonom pomagaj wolnomylni, ydzi, socyalici i a n a r
chici.
Sekta wolnomularska jest nieprzyjacik wszystkich
religij, lubo dla niektrych, jak dla judaizmu 2), buddyzmu
i protestantyzm u3), okazuje si askawsz.

*) Znam ienne s rwnie sowa F erd. Bron. Trentow skiego,

mwcy loy fryburskiej w Badeskiem (Z ur edlen Aussich); Jak
dugo duchowiestwo (katolickie) nie bdzie zam ane, ludno nie
bdzie m ie pokoju, swobody i bogosaw iestw a* (Die F reim aurerei
in ihrem W esen Und Unwesen).
2) Niemasz praw ie loy w P ary u pisze masoski organ
Acacia w lutym r. 1908 w ktrejby nie byo dwch, trzech albo
i wicej ydw. Ci yTdowscy masoni nie s fanatykam i, a naw et
w iary nie m aj s to po wikszej czci libre-penseurs... Ich ko
ci dalej posuw a si w liberalizm ie, anieli protestantyzm n a jb a r
dziej postpow y; jestto koci bez dogmatw... T en koci izrael
ski jest naszym naturalnym sprzymierzecem*.
3) Protestanci pisze Acacia w, padzierniku r. 1908 trz y
m aj si w zgldem nas (tj. masonw) yczliwej neutralnoci. D la
nich ta okoliczno jest rozstrzygajc, e prowadzim y wojn z Ko
cioem katolickim ... Je st zatem midzy' nam i i p ro testan tam i spj
nia, a t je st w splna nienaw i i wsplne niebezpieczestwo*.

 41

Wedug jej zasad wszystkie religi, ktre nie wycho

dz od czowieka i nie uznaj za ostateczny swj cel
czowieka, s zgubnymi przesdami, bo jak powiedzia
br.\ Feuerbach, one krzywdz czowieka na rzecz urojo
nego Bstwa i ka mu ufa jakiej wymarzonej a nie
istniejcej wcale Opatrznoci1).
Wzdycha te masonerya za t epok, kiedy to
wszystkie religie pozytywne, wszystkie wyznania w niwecz
si obrc, aby z ich popiow wyrosa religia rozumu,
jako surogat chrystyanizmu. Tymczasem loe pozwalaj
swoim czonkom wyznawa religi, jak chc2), wiedzc,
e j z czasem porzuc, gdy si przejm ideami masone
ryi, tego, jak powiedzia br.-. Findel, wykoczonego ko
cioa humanitaryzmu .
Jeszcze w r. 1865 Lafontaine z Brukseli owiadczy wy
ranie na kongresie w Lige: W porzdku moralnym
chcemy przez zupene wytpienie wszelkich przesdw
religii i Kocioa doj do zupenej negacyi Boga i do do
wolnego badania. Pniej wyzna to br.-. Aulard, profesor
Sorbonny paryskiej: Me mwmy odtd, e nie chcemy
zniszczy religii, ale ogaszajmy przeciwnie, e chcemy
zniszczy religi, aby na jej miejsce zbudowa nowe pa
stwo, to jest, wityni (le Tempie). Inny za mason
br.-. Lanessan nie waha si wypowiedzie strasznego
blunierstwa: Musimy zgnie bezecnego; ale bezecnym nie jest klerykalizm; bezecnym jest Bg (r.
1880).
Poniewa za ludzko nie moe si obej bez ja
kiej religii, przeto masoni gosz hardo, e ich sekta jest
) Por. S taatslexikon I Aufl., II, 1252.
2)
Jedynie dla religii katolickiej nie robi tych w yjtkw ;
wszake K onwent W. Wschodu franc. jeszcze w r. 1893 uchw ali, e
aden mason nie moe by w ybrany czonkiem t. z. Conseil de
l Ordre, jeeliby nie da pierw ej pisemnego zobow izania, e ani
sam dla siebie ani dla swoich nie bdzie si trzym a p rak ty k reli
gijnych (Bulletin du G rand O rient 1893, p. 368372).

 42

antytez Kocioa i katolicyzmu, e jest kocioem herez y i), wolnej myli i postpowego wiata.
Wiek rol moraln ma dzi masonerya tak prze
mawia br.-. Delpech na zebraniu generalnem W. Wschodu
francuskiego w r. 1903 gdy si zapowiada upadek religij dogmatycznych. Bogowie wymieraj, a ludy, wreszcie
rozczarowane, musz uzna w wietle pewnych faktw,
e bogowie, i to niemniej Chrystus jak Budda czy Maho
met, nie dotrzymali przyrzecze, danych ludzkoci przez
swoich kapanw... Do ludzi wic takich, jak my, do ludzi
wyswobodzonych przechodzi ta misya; a jako przyczyni
limy si do obalenia wity, bdcych widowni ucisku,
tak mamy obowizek sta si wychowawcami, uczc uy
wania wolnoci i poszanowania witych praw tych, kt
rzy dotd tego nie znali 2). Masonerya powiedzia br.-.
Combes winna zaj miejsce religij zuytych w apo
stoowaniu moralnoci3).
Podobne odezwy rozbrzmiewaj w loach niemieckich:
Masoni musz jako kapani i apostoowie humanitaryzmu
wyj w wiat zewntrzny, by sowem, pismem i czynem
ludzko uczy i prowadzi 4).
A c jest treci tej nowej religii wedug idei ma
soskich? Oto mio ludzkoci i postpu, to znowu
ludzkoci i ojczyzny 5); a dla socyalistw podniesienie
proletaryatu i niebo na ziemi. O takiej religii marzy ju
m ateryalista niemiecki Feuerbach6) i objawi yczenie, aby
chrzecijanina przerobi na czowieka, a czowieka na oby
watela, yjcego wedug Contrat social Rousseaua.
Jest yczeniem wyznawcw nowej religii, aby w niej
*)
2)
3)
30 ju in
*)
5)
6)

W pim ie masoskiem VAcacia z padziern ik a 1902.

Por. Nourisson L es Jacobins au powooir p. 253.
Compte rendu des tra v a u x du G rand Orient 11 m a i au
1897 p . 5.
Br.-. N eum an 1. c. str. 133.
R w ista etc. 1885 i 1898, str. 244.
D ie Religion der Z ukunft.

 43

jeden tylko by dogmat, ktry Jaures, przewdca socyalistw francuskich, tak okreli: Jedynym dogmatem demokracyi jest, e niema i nie moe by granic dla wol
noci ducha ludzkiegol). Ma atoli religia masoska swe
witynie, uroczystoci, goda i ceremonie, ktre wr roz
dziale X-ym bliej poznamy. Ma nawet swoich witych,
ktrych nieraz za ycia kanonizuje i ktrym po ich
mierci, stawia posgi; takimi s we Francyi: Voltaire,
Rousseau, Marat, Quinet, Renan, W iktor Hugo, L. Gambetta, Emil Zola, Berthelot, Dolet2), Chevalier de la B arre3)
i inni, we Woszech: Mazzini, Garibaldi, Giordano Bruno4)
i inni.
Now religi gosz rwnie pisarze masoscy p
nocnej Ameryki, zwaszcza br/. Pike i Mackey, i to religi pierwotn, czyst, uniwersaln,. Dawniej mwi
dr. Mackey obowizani byli masoni wyznawa religi
krajow; dzisiaj uznano za rzecz stosowniejsz, aby nale
eli do religii uniwersalnej, to jest, nie udawali, e w y
znaj jak inn religi prcz masoskiej. Skde si
wzia ta religia pierwotna i uniwersalna? Oto objawiona
Hadmonowi (Adamowi), ktry by pierwszym wypywem
siy Boej i wiata Boego*, a std synem boym, prze
chowaa si wrd skaenia mozaizmu i chrystyanizmu,
staraniem patryarchw przedpotopowych, kapanw egip
skich i greckich, kabbalistw ydowskich i mw w ybra
nych, jak Noe, Salomon, Sokrates, Platon, Zoroaster, Budda,
Chrystus, Mahomet, a oczyszczona z naleciaoci wieko
wych, zajaniaa w masoneryi w caym blasku, by si sta
religi caej ludzkoci.
Jak masoni pnocno-amerykascy wyobraaj sobie
istot Boga, poznalimy wyej; a co sdz oni o duszy?
*)
2)
3)
4)

Petite Republique 21 zesz. 1902.

Stracony w r. 1546, m a posg w P aryu.
city w r. 1766, m a posg n a M outm artre.
Stracony 17 lut. r. 1600, m a od r. 1889 posg w Rzymie.

 44

Jestto jak twierdzi br.-. Pike em anacya boa, iskra

boskiego wiata, a std. sama jest bosk. Przez pocze
nie si z niszymi skadnikami bywa ona skalana; to
musi si oczyci, zanim wrci do swego rda; a to
oczyszczenie najatwiej si odbywa przez owiecenie czyli
wtajemniczenie masoskie, przez ktre dzieci wiata
ju na tej ziemi staj si niemiertelnemi. Natomiast dug
i trudn jest droga inna przez oczyszczenie si w drugiem
yciu; acz pieka Wcale n iem a').
A czy jest prawd, e masoni czcz szatana w lo
ach wyszych i tajnych stopni ?
Niektrzy pisarze katoliccy twierdz stanowczo, e
ten kult istnieje w loach, palladyjskiemi zwanych.
Wedug pism Dominika Margiotta, nawrconego niby
w r. 1893 masona, twrc palladyzmu, czyli kultu Lu
cyfera 2), mia by Albert Pike, wielki mistrz rytu szko
ckiego w Charleston, w pnocnej Ameryce (f 1891),
a stamtd mia si ten kult rozszerzy po wiecie, ale
tylko pord masonw wyszych stopni. W yszy nawet
drukiem rewelacye Miss D yany Vaughan, ktra, jak twier
dz, piastowaa wysok godno wielkiej mistrzyni do
skonaego trjkta Febe-Ry w Nowym Yorku, ale z opozycyi przeciw uchwaom wiecu masoskiego, odbytego
) Czyt. P reuss 1. c. Chapter X. O W ielkim A rchitekcie w iata
i o duszy ludzkiej ta k mwi gony mason woski F ra p p o li: Venere le G. A. D. L. U., qui est en vous, qui vous ren ferm e dans son
sein, duquel vous em anez et dans lequel vous devez re n trer. (La
F rancniaonnerie reform ee p. 50).
2) W loach palladyjskich pierw szym stopniem m a by st.
K adosz P alladium d la braci, a W ybranej p a lla d ijsk iej dla sistr,
drugim st. H ierarchy dla braci, a M istrzyn i tem plaryuszki dla
sistr*: trzecim i ostatnim stopniem st. M aga wybranego dla
braci, podczas gdy wyjtkowo tylko z pord sistr n ajznako
m itszych m ianuj n a jw ysz M istrzyni templaryuszk<t. (Tak.
Dom. M argiotta. Adriano L em m i Soim enirs d u n Trenie-Trisiem e.
C hef suprem de F rancs-M aons P aris 1894, str. 236), ale wszystko
to jest falsyfikatem ).

 45

w Rzymie w r. 1893, porzucia sekt; a z tych rewelacyj

wynikaoby, e masoni, nalecy do l palladyjskich, na
zebraniach swoich oddaj jawn cze szatanowi, ktrego
nazywaj Lucyferem albo Eoccelsior,
e podczas t. z.
biaej Mszy zniewaaj Hostye w., ktre przynosz
przewrotne kobiety z kociow, i dopuszczaj si innych
bezecestw. Rozumie si, e temu wszystkiemu masonerya
stanowczo zaprzeczya; ale i ze strony katolickiej podnie
siono przeciw tym rewelacyom uzasadnione wtpliwoci,
a nawet niektre jako zmylone wrcz napitnowano. Mia
nowicie wystpi przeciw nim stanowczo jezuita Gruber
wr dzienniku Klnische Volkszeitung i w pimie Palladism/is-Roman. Na kongresie antymasoskiem w Trydencie
w r. 1896 wywizaa si ywa dyskusya ), bo niektrzy
czonkowie ostrzegali przed senzacyjnemi odkryciami Miss
Yaughan, osonitej wielk tajemniczoci, a wic budz
cej podejrzenie; natomiast Wosi i Francuzi dowodzili za
cicie, e Miss Yaughan nawrcia si rzeczywicie i e
mieszka gdzie w klasztorze. Najgorcej za tem przema
wia nawrcony wrzekomo mason Leon Taxil; tymczasem
pokazao si pniej, e tene Taxil (waciwie Gabryel
JogandPages f 1907) jest oszustem, ktry udawa na
wrconego i podnosi zmylone nawet zarzuty przeciw
masonom, aby potem szydzi publicznie z atwowiernoci
katolikw i z rewelacyj wrzekomej Miss Vaughan!
Rzeczywicie Miss Vaughan jest osob fikcyjn,
a nawrconym nibyto Dom. Margiotta mia by szal
bierz, nazwiskiem Haks, ktry w porozumieniu z Taxiem
dziaa2).
Z drugiej strony nie ulega wtpliwoci, e masoni,
w lad za niektremi sektami gnostyckiemi (n. p. Ofitami),
staraj si zrehabilitowa szatana jako boga wiatoci,
>) Por. Rozdzia XXXII.
2)
Fasze zamieci rwnie B ataile w dziele Le Diable cm
X I X siecle.

 46

a przeciwnika boga ciemnoci:*, to jest, Adonai lub Je

howy, czy te Boga chrzecijaskiego. W symbolice VII
stopnia (Kawalera Ranego K r syka) znajduje si wzmianka
0 szatanie, a jedna z legend masoskich wywodzi pocz
tek sekty od Kaina, ktry mia by synem Ewy i Eblisa,
inaczej Lucyfera, czyli szatana. Szczeglnie we Francyi
1 we Woszech w obozie anty religijnym znajduje szatan
gorcych czcicieli; wszake sam Clemenceau, pniejszy
prezydent ministrw, nie waha si wyrzec gono w p ar
lamencie francuskim: Oui, nous sommes les fils du
Grand Revolte. Chod, szatanie, chod - tak odzywa
si do niego br.-. Proudhon') cho oczerniony przez
ksiy i krlw, chod, niech ci uciskam, niech ci
przycisn do mej piersi. Dawno ju znam ja ciebie i ty
mnie znasz. Czyny twoje, bogosawiony serca mego, s
nie zawsze pikne i dobre, ale one tylko daj rozum
wiatu i wprowadzaj go na drog, przez ciebie wskazan.
Ty tylko oywiasz i uyniasz prac, ty uszlachetniasz
bogactwo, ty jeste podstaw wadzy, ty kadziesz piecz
na cnocie.
Wielbi te szatana znani pisarze: Renan, Michelet,
Quinet i inni, a gony poeta woski Jozue Carducci, ktry
w masoneryi zajmowa 33-ci, to jest, najwyszy stopie,
pize hymn ku czci szatana ( L Inno a Satana), jako
buntow nika^ ktry zwyciy Jehow kapanw.
Salute, o Satana, O Ribellione,
O forsa vindice Della Ragione!
Sacri a te sale/ano r - Gli incensi e i voti
f/ai vinto il Geova
Dei sacerdoti.
Hymn ten odpiewano publicznie w teatrze Alfieri
w Turynie (r. 1882) i w teatrze Umberto w Rzymie

*) E ger M asoni i iy d s i we w splnej pracy. W arszaw a 1907,

str. 89.

47

r. 1887), jakote przy odsoniciu pomnika Garibaldiego

(w r. 1893)).
Nadto dzienniki I I Lrtcifero (w Ankonie) i Ateo (w Liwornie) nazywaj szatana swoim wadc, a B k m ia della
Massoneria italiana daje mu przydomek il Grand (Wiel
ki) 2). Byy te pochody publiczne, w ktrych niesiono cho
rgwie czarne z wizerunkiem szatana, jak n. p. 22 czerwca
r. 1882 przy inauguracyi pomnika Mazziniego, albo w r.
1889 przy odsoniciu statuy ateusza Giordano Bruno; tak
e nawet papie Leon XIII na konsystorzu z 30 czerwca
1889 uzna za konieczne napitnowa bezbono wyznaw
cw satanizmu. Podobnie podczas demonstracyi, urzdzo
nej w Paryu 18 wrzenia r. 1880 na cze synnej anarchistki Ludwiki Michel, wzywa jeden z mwcw do czci
szatana, jako tego, ktry opar si wadzy. Wwczas kilka
tysicy suchaczw woao z frenetycznym zapaem: Vive
sa/an' s).
A czy zdarza si, e szatan w niektrych loach
cze jawn i zewntrzn odbiera ?
Tak twierdzi wspomniany wy szubrawiec Leon Taxil, ale okazao si to kam stw em 4); o ile za inne relacye zasuguj na wiar, trudno to orzec. Mamy n. p. wia
dectwo nawrconego masona Bossane, przedtem czonka
loy des A m is des hommes w Annonay (r. 1888), ktry
miao utrzymuje, e kult masoski jest kultem szatana B)|

>) Ze czci albo- z em faz pisali tak e o szatanie R apisardi

(hymn pt. Lucifer), Im m erm ann, L enau, Henff, E m anuel Kie, Croey,
Southey, Beranger, Giovanici, B audelaire, P ra ti, Kasprowicz i inni.
:) R. 1900, Str. 46.
s) H. Delassus L a Probleme de 1Tieure presente. L ille 1906.
T. II, p. 475).
4) Nieprawdziwe rew elacye o zjaw ieniach si szatan a B itn i
wydrukowa take bardzo niem drze Pelikan O. K unzela.
5) Por. H euri Delassus L e Probleme de l heure presente Tome I,
p. 466. P aris 1905. Ale nie w szystkie tw ierdzenia tego au to ra opie
raj si na silnych dowodach.

 48

Inny mason, Copin-Albancelli, ktry take sekt porzuci,

opow iada1), e by wiadkiem takiego kultu i e istniej
loe, ktre w swoich pismach takiej uywaj formuy: G-.
E. A. A. L. H. H. H. A. D. M. M. M., co znaczy: Gloire
et amour a L u c ife r ' H aine! hctine! haine! au Dieu m au
d it! m audit! m a u d it! (Chwaa i mio Lucyferowi! Nie
nawi! nienawi! nienawi! Bogu przekltemu, prze
kltemu, przekltemu!).
Rozumie si, e ci autorowie bior ca odpowiedzial
no za swoje twierdzenia.
) L e D ram maonniue. L e Powooir occulte contr la F rance
pag\ 291.

ROZDZIA III.

Zasady i dnoci masoneryi pod wzgldem etycznym.

T r e ; M asonerya m iaa w swem onie w ielu udzi niegodzi
wych, dla ktrych zacht by jej kodeks, goszcy m oralno w y
zwolon. Objawy takiej moralnoci i zupenej niezalenoci we
dug teoryj masoskich. W edug nich cel uw ica rodki, rod
kami za, jakim i si posuguje m asonerya, s przysiga jej adep
tw i zepsucie profanw*, obejm ujce w szystkie sfery spoeczne.
Taktyka m asoneryi. U kryw anie ostatecznych celw. Szpiego
wanie. M orderstwa polityczne i ocena tyche przez koryfeuszw
sekty. Rnice w zapatryw aniach si masonw rnych krajw .

Chepi si masoni, ze ich zwizek skada si z przy

jaci ludzkoci i mionikw cnoty, i powouj si na
ksig Konstytucyj Andersona z r. 1723, wymagajc, aby
do l przyjmowano tylko ludzi dobrej sawy; tymczasem
dzieje masoneryi wiadcz, e ona do swego ona tulia,
a nieraz za koryfeuszw swoich uwaaa jawnych bez
bonikw i rewolucyonistw ), krwi chciwych ty ran w 2)
i mordercws), zuchwaych gwacicieli praw a obyczajoJ) Takich byo i jest bez liku.
2) T akim i byli np. Robespierre, D anton, M arat i inni gowacze
rewolueyi francuskiej.
3) T akim i byli b r.-. Rayo, k t ry zamordowa p rezy d en ta re
publiki Ekwador G abryela G arcia Moreno (1875), br.-. Merino y Gomez (ksidz), ktry chcia zamordowa krlow hiszpask IzaPELCZAR: HW OM ERi*
4

 50

wego1), gonych defraudatorw publicznego grosza2), zdraj

cw wasnego monarchy i swojej ojczyzny3) i znanych
anarchistw 4).
Mc te dziwnego, e jeden z, uczciwych masonw
John Strachan, w masoskim przegldzie The new Age
(wychodzcym w Nowym Yorku) z lutego r. 1909 wyrazi
ubolewanie i oburzenie, e znaczna cz Wielkich L
europejskich daje si wyzyskiwa socyalistom i anarchi
stom, a nawet popiera zamachy socyalistyczne i anarchi
styczne, i std z ma opini.
Zarzut ten odnosi si szczeglnie do l francuskich
i do tych, ktre za francuskiemi id, podczas gdy loe
angielskie i niemieckie wyej pod tym wzgldem stoj
i nieraz prawu moralnemu Chrystusa gone oddaj po
chway. Ale te loe monaby susznie pomwi o obud,
bo wszake w r. 1889 wysay do Rzymu przedstawicieli
swoich na uroczysto odsonicia pomnika ku czci apo
staty i lichego bardzo czowieka, Giordano Bruna, pniej
za bray w obron anarchist Ferrera i patrzyy milczco
na bezprawia rewolucyi portugalskiej.
Rzec mona, e dzi wszystkim loom podoba si mo
ralno wiecka albo wyzwolona, to jest, niezalena od
praw a Boskiego i kocielnego i odrzucajca obowizki
bell I I (1852), b r.. F ran . Crispi, ktry z Orsinim i innym i urzdzi
zam ach na Napoleona III (1858), br.-. F errer, ktry wywoa rzezie
w Barcelonie (1909) itd.
*) T akim i byli np. br.-. G aribaldi i Crispi, kt rzy weszli
w drugi zw izek m aeski, za ycia pierw szej ony.
2) T akim i byli np. br.-. H erz i R einach (obaj ydzi i gwni
oszuci w spraw ie Panama), br.-. m inister N asi i W. Mistrz Lem m i
we Woszech.
3) Takim i byli np. br.-. Masson, ktry zdradzi K arola X., br.-.
Liborio Romano, k t ry zdradzi F ranciszka II kr la neapolitasluego,
i inni.
4) Do m asoneryi naleeli w ostatnich czasach anarchici Seb astyan F aure, K arol Malato, W aw rzyniec Tailhade, hiszpan F ra n
ciszek F errer, rzezim ieszek Thomas i inni.

51

wzgldem Boga, a co do innych obowizkw, stosujca

si do wymaga rozumu, czyli raczej skaonej natury
ludzkiej, jakote do statutw i interesw se k ty J). Taka
moralno jest wanie religi wielu masonw, a jej osta
teczn dnoci jest postawienie czowieka na miejscu
Boga, tak e czowiek jest rdem, prawidem i celem
moralnoci. Jakie s podstawy i granice tej moralnoci, rni
rnie sdz. Rozprawiano o tem na Konwencie W. Wschodu
francuskiego w r. 1911, ale kwestya ta nie zostaa zupe
nie wyjanion; podniesiono tylko, e moralno teologi
czna i metafizyczna ma by zastpiona przez moralno
umiejtn* i ewolucyjn.
Krom tego masoni, zwaszcza z grupy romaskiej,
odrzucajc nauk Chrystusow o grzechu pierworodnym
i odkupieniu, uwaaj natur ludzk za doskona i za
cieraj rnic midzy dobrem i zem, a przytem gosz
zasad bezwzgldnej wolnoci i nieograniczonego postpu.
C sdzi o takiej moralnoci? Dowiadczenie uczy,
e aby czowiek dobrze dziaa, nie wystarczy mu gos
rozumu, ktry atwo ulega uprzedzeniom i namitnociom,
i e pobudk jego czynw nie moe by egoizm, poczucie
honoru, zewntrzna przyzwoito, mglista filantropia lub
obawa przed kar, bo kruche to s podpory, ktre si a
*) W praw dzie br.. N eum ann tw ierdzi, e w edug n au k i m a
soskiej moralno nie da si odczy od religii, ale przez relig i
rozumie on uezueie religijne, wolne od wizw dogm atu. Otwarciej
w yraa si liw ista delta, m assoneria italiana: Bogowie id precz,
a z nimi powagi oparte n a praw ie Boem. T eraz praw em jest wola
wikszoci (1882 p. 322). J a k relig i pojmowa mason Bron. T rentowsld, w ypowiedzia w swojem dziele W esen un d Unwesen der
Freim aurerei L eipzig r. 1873, str. 373: M asonerya m a za ostateczne
zadanie zapewni religii z n a tu ry , bdcej podstaw dawnych misteryj, mozaizmu i chrystyanizm u, zwycistwo i tryum f nad wszystkiemi religiam i objawionemi. In n y mason, L em aitre, ta k swoje credo
wypowiedzia: Nasz Bg, nasza w asna religia to m asonerya, nasz
otarz to W ielki Wschd, Cze niech ci bdzie, boska m asoneryo!
(Le Gtlobe. T. IY. 383). Jeszcze w r. 1748 pisa gony w swoim cza
sie I. A. Bengel: W olnomularze chc w prow adzi doskona dno
4*

52

mi za lada silniejszym naporem. To te ludzie nie m ajcy

innych pobudek i nie uznajcy praw a Boego atwo wpa
daj w wystpki, a nawet posuwaj si do zbrodni. Ot
tak jest etyka masoneryi.
W ychodzc z tej zasady, e czowiek sam sobie jest
Bogiem i panem '), gosi ona niezaleno jednostek bez
zastrzee i granic., niezaleno umysu, nieograni
czon adnym dogmatem, niezaleno woli, nie uzna
jc nad sob adnej wadzy, prcz tej, jak sama sobie
wybiera, niezaleno sumienia, nie krpujc si adnem prawem wyszem. Masoni twierdz, e dopiero ten,
ktry wchodzi do loy, otrzymuje waciwe pojcia moral
noci, e oni nie uznaj dekalogu, ale kieruj si pra
wem przyrodzonem, ktre da si elastycznie tmaczy,
jako folgowanie instynktom natury, e czowiek rodzi
si bezwzgldnie wolnym i panuje nad wszystkiemi instytucyami, podczas gdy katolicyzm rozcign niewol nad
duszami i nad yciem czowieka, poczwszy od kolebki
a do grobu2).
W myl tych zasad popiera masonerya zwizki wolnomylne, jakote koa etyczne albo stowarzyszenia kul
tury etycznej, propagujce etyk bez Boga, z ktrych
w najnowszych czasach powsta midzynarodowy zwi
zek dla krzewienia etyki i k u ltury. Stowarzyszenie e ty
czne, forytowane przez takich wrogw, Kocioa, jak Forel, profesor wT Zurychu, Ernest Haeckel, misyonarz materyalizmu, portugalczyk Magelhaes Lima, czech Masaryk
i inni, dotary ju do Krakowa i Lwowa, gdzie istniej
osobne sekcye akademickie 3).
do cnoty, ale tak, e m ason nie potrzebuje wierzy w Boga, a c
dopiero by chrzecijaninem . P rzy zn aj one sobie pozory mioci,
a odrzucaj w iar i nadziej. (Por. K irchenlexikon IV, 1983).
*)

Ni Dieu ni m aitre .

2) T ak b r.\ Pike. Czyt. P russ A S tu d y in A m erican F reem a

sonry. Chap. XV.
3) J a k tw ierdz, stow arzyszenia te m iay czynny udzia w za
burzeniach przeciw prof. X. Zimm ermannowi w r. 1911.

53

Z etyki niezalenej wynika negacya etyki chrzeci

jaskiej, a dalej wyswobodzenie namitnoci z pod Avszelkiego jarzm a i uprawnienie tej zasady, e cel uwica
rodki. W wielu razach kieruje si masonerya t zasad;
i nietylko uwaa to za dobre, co jej sprzyja i pomaga,
a to za ze, co jej szkodzi, ale w dziaaniu posuguje si
nieraz niegodziwymi rodkami.
Takim rodkiem jest przedewszystkiem przysiga, ja
kiej bezwzgldnie da od swoich adeptw przy przyjciu
do kadego stopnia, a ktra ich obowizuje do zachowa
nia najcilejszego sekretu, i to pod groz k ar najci
szych. Nawet najbliszym w rodzinie nie godzi si zdra
dzi tej tajemnicy, bo tak nakazuje masoski rytua
w Ameryce: Masz postpowa jako czowiek moralny
i mdry, aby nikt z twoich blizkich i przyjaci nie od
gad, co si dzieje w loy.
Przytaczam y tu tekst przysigi, jak w loach pol
skich skada adept pierwszego stopnia, czyli t. z. ucze1).
^Przysigam przed Bogiem N ajw yszym , caego
wiata Budownikiem, na honor i zbawienie moje: jako
skrytoci mularzowej Mularstiva z ja k najwiksz u sie
bie zachowam pilnoci. Przysigam: ik p ki ycia mego,
adnej nie dam pobudki, aeby przyrzeczone skrytoci
znacznie lub nieznacznie rozniesione byy; ani nie do
puszcz, aeby zdradzone albo do publicznej wiadomoci,
bd napisane, drukowane, rysowane, sztychowane czyli
innym ja k im tylko bd sposobem podane byy. Nadto
przysigam i obiecuj ja k najwitobliwiej dohoiva
i w razie yciem i krw i moj w szystkie S ta tu ta i Ustawy
najpowaniejszej spoecznoci broni. W p rzyp a d ku przest
pienia pozwalam mie gardo przerznite, serce i wntrz
noci wyszarpane i do m orskiej rzucone przepaci, ciao
moje na popi spalone i po wszystkich czterech czciach
J) X. Stan. Zaski O M asonii w
stron 18.

Polsce. 2 wyd. Cz. II,

54

od w iatru rozprszone; aeby im i moje z caego ziem i

zupenie wym azane wierzchoku, i pom idzy w szystkim i
wolnymi M ularzam i wniwecz obrcone zostao, aeby p a
m i tki mojej najm niejszy nie pozosta lad, chyba je d y
nie dlatego, aby caemu rodzajowi ludzkiem u za obrzydo suy. Niechaj m i najw yszy wiata Budow nik
swej pomocy udziela; na potwierdzenie przysigi, cauj
sowa Zbawiciela mego.
Podobn przysig skada Kawaler w ybrany (w sto
pniu IY-ym rytu Ranego K rzyaj, trzym ajc pugina
zwrcony do obnaonej piersi, i Kawaler szkocki (w sto
pniu Y-ym), majc stryczek zaoony na szyi i dwie
szpady, swoj i mistrza katedralnego, skrzyowane i przy
tknite do obnaonej piersi. Nawet w loach adopcyjnych
siostra m istrzyni wykonywaa przysig, klczc, z zawizanemi oczyma, boso, z mieczem brata strasznego*
na szyi i pod groz wzgardy, haby i infamii
W nowszych czasach w wielu loach miejsce przy
sigi zajo lubowanie. Tak n. p. w masoneryi francu
skiej ueze (apprenti) przyrzeka, e zachowa nienaru
szenie sekret masoski, e nie wyjawi sowem lub pi
smem tego, co widzia lub sysza na zebraniach m aso-"
skich, a coby obchodzio zakon, wyjwszy gdyby otrzy
ma wyrane na to pozwolenie i uczyni to tak, jak mu
wskazano, e bdzie gorliwie, wytrw ale i regularnie
pracowa w interesie masoneryi,e bdzie kocha braci
i uyczy im pomocy wedle si swoich, e si zastosuje
do ustaw i regulaminu W. Wschodu, e bdzie zawsze
wiernym W. Wschodowi2).
Niektre loe niemieckie, jak n. p. Grosse NationalMntterloge zu den drei Weltkugeln zostawiaj mistrzowi
do woli, czy zechce akt przysigi odczyta lub nie; w hamburskich za loach zadawalniaj si zoeniem przyrze*) X. Zaski 1. c. Cz. I, str. 28.
2) Prache L a Petition contr la F ranc-M aonnerie p. 307.

55

czenia. Natomiast po dawnemu daj od adepta przysigi

w loach angielskich, szwedzkich i pnocno-ameryka
skich.
Przysiga taka jest rzecz niemoraln, bo wymaga
si lepego posuszestwa dla statutw i rozkazw star
szyzny, jakote zachowania sekretu co do doktryn i ta
jemnic loy, acz jeszcze nieznanych, a wyjawienie tego
sekretu cigao i dzi ciga przykre nastpstwa.
Wprawdzie loe polskie zdrady tajemnic masoskich
nie karay mierci, ale zadawalniay si wypisaniem na
zwiska zdrajcy na biaej tablicy, zawieszonej w loy,
i ogoszeniem tej ekskomuniki we wszystkich loach nale
cych do W. Wschodu polskiego; gdzieindziej jednak,
zwaszcza we Woszech i we Francyi, wykonywano cza
sem na masonach czy karbonaryuszach przeniewierczych
wyroki tajnych sdw i groono im mierci.
Tak n. p. kiedy Napoleon III ociga si z dotrzy
maniem obietnicy, danej w r. 1831 wencie loy karbonarskiej w Cesenie, posano mu najprzd listy z pogrkami,
potem skrytobjcw (r. 1853, 1855, 1857); a wreszcie 14
stycznia 1858 hr. Feliks Orsini, przy pomocy Pieriego.
Eudio, Gomeza i Crispfego, rzuci bomby pod jego powz
na placu Wielkiej Opery1). Cesarz, przeraony tym zama-

>) Feliks hr. Orsini nr. w r. 1819 w Meldola, chcia za modu

wstpi do klasztoru i radzi si wwczas kard. M astai F errettieg o
(pniejszego papiea P iu sa IX), ja k sam papie w r. 1866 w ko
ciele delle Stim m ate opowiedzia; ale w padszy w sida Modych
Woch, sta si spiskowcem i agitatorem . W r. 1843 dosta si do
w izienia w C ivita C astellana, skd go w ybaw ia am nestya dana
przez P iusa IX 16 lip. 1846. Nie porzuci atoli spiskowania, a w r.
1855 zosta naw et przez w adze au stiy ack ie na m ier skazany, ale
um kn z w izienia w Mantuy, aby w r. 1858 w ykona zam ach n a
Napoleona III. 13 m arca 1858 zosta stracony z Pierim , napisaw szy
przed m ierci otw arty list do Napoleona III, k t ry oficyalny dzien
nik M o n item w ydrukow a. W tym licie odczytanym take przez
adw okata Jul. F ayre przed sdem, wezwa Orsini cesarza, aby przy-

 56

chem, w ktrym 156 osb zgino, lub odnioso rany, od

wiedzi Orsiniego w wizieniu, a wtenczas usysza od
niego, e kilku jeszcze braci wyszych wiate przezna
czono na zamordowanie przeniewiercy '). Podda si tedy
i na wiosn r. 1859 wyda wojn Austryi, by w myl
swej przysigi przyoy rk do zjednoczenia Woch.
To samo w r. 1875 zasztyletowano Rafaela Sonzogno za domnieman zdrad tajemnicy; a pierwej jeszcze,
bo w r. 1825 zosta zasztyletowany dawniejszy karbonaryusz i wolnomularz Jzef Pontini2), pniej za, przed r.
1840, zginli czonkowie tajnych towarzystw, Emiliani,
Nast i Stromayer, i to na rozkaz Mazziniego, za to, e
nie chcieli sucha mistrza.
Susznie papie Leon XII w encyklice Humcmum
gemis oburza si na t niegodziwo: Zaprawd, udawa
i chcie w ukryciu zostawa, zobowizywa sobie lu
dzi jako niewolnikw wzem najtrwalszym, nie objawiwwszy im dostatecznie przyczyny, obcej woli oddanych
uywa do wszelkiego wystpku, kaza im morderstwa
spenia, powoujc si na bezkarno grzechu, jest
potwornoci, na ktr wzdryga si sama natura. Dla
tego sam rozum i rzeczywisto sama dowodzi, e stowa
rzyszenie to sprzeciwia si sprawiedliwoci i naturalnej
uczciwoci.
Masonerya rozwija od pocztku nader czynn pro
pagand, posugujc si rodkiem uywanym przez inne
wrci wolno Wochom. P rzed m ierci spow iada si, a n a ru szto
w aniu zaw oa: V w a la rr/mbblica! V w a la F rancia! Viva V Italia!
*) Napoleon I II traktow a z adw okatem X., karbonaryuszem
czy masonem wysokich stopni, i zobowiza si w cigu 15 miesicy
ogosi niepodlego Woch. Chcia tak e uaskaw i Orsiniego, ale
n a przedstaw ienie swej rady, zw aszcza kard y n aa arcb. Morlot, od
stpi od swego zam iaru. (G. P achtler, 1. c. str. 255 sq.).
2)
Mordercy Pontiniego, T arghini i M ontanari, zostali straceni
23 list. 1825, a przed m ierci porobili zeznania dotyczce karbonaryzm u i m asoneryi. Sekta pochw alia otw arcie ich zbrodni.

57

take podobne do niej zwizki, zwaszcza przez wolnomylnych i przez karbouaryuszw, ktrych ona zrodzia;
tym za jest zepsucie umysw przez odbieranie im reli
gii, a wpajanie zasad ateistycznych i rewolucyjnych,
zepsucie serc, przez podburzanie nizkich namitnoci,
a szczeglnie nienawici do Boga, duchowiestwa, wadzy,
obowizku i adu spoecznego zepsucie obyczajw, przez
szerzenie demoralizacyi za pomoc rozwizych roman
sw, lizkich przedstawie teatralnych, pornograficznych
pism x), wykadw 2) i obrazw lub posgw 3), wreszcie cojl
raz liczniejszych a opiek wadz otoczonych domw nie
rzdu itp.
Zepsucie doradza jeszcze karbonaryusz Vindiee w li
cie do Nubiusza z 9 sierpnia 18484): Katolicyzm, jak
i monarchie, nie boj si najostrzejszego nawet sztyletu;
ale te obydwie podstawy porzdku spoecznego mog si
zawali pod ciosami zepsucia. Nigdy wic nie przesta
wajmy psu... Zostao zadecydowane w radach naszych,
e ju nie chcemy chrzecijan; nie rbmy wic mczen
nikw, ale rozpowszechniajmy zepsucie w tumach. Niech
je wcigaj w siebie wszystkimi piciu zmysami, niech
je pij, niech si niem nasyc... Zepsujcie serca, a nie b
dzie ju katolikw.
To zepsucie ma si odnosi przedewszystkiem do du
chowiestwa, o czem ju powyej wspomnielimy; prcz

) T akie pism a w ty k aj m odziey w P ary u , ale z napisem

n a obwdce: P our D ieu albo P our la P a trie, aby j tem snadniej
oszuka.
2) T akie w ykady bezw stydne odbyw aj si tak e w W a r
szawie.
3) P itnuje to tak e papie Leon X III w encyklice H w m anum
genus.
4) Nubiusz baw i od r. 1824 w Rzymie, a udajc gorliwego
katolika, mia wzicie naw et u kardynaw . Pniej popad w po
dejrzenie u sekty i um ar z zadanej mu tru cizn y w r. 1848 (Pachtler 1. c. 262).

58

tego ma ogarn rodzin. Gwn jest rzecz pisze

czonek wys. W enty rzymskiej, kryjcy si pod nazwi
skiem Piccolo Tigre do kolegi swego Vindice) ode
rw a ma od rodziny i przywie go do porzucenia oby
czajw domowych. A nazbyt jest on skonnym z natury
do unikania trosk gospodarczych, a szukania atwych za
baw i zakazanych rozkoszy. Lubi on dugie pogadanki
w kawiarni i prnowanie wrd widowisk... Pocignijcie
go, zwabcie go, powiedzcie mu co wanego, wpjcie
w niego, ale ostronie, w strt do pracy codziennej. A tak
odczywszy go od ony i dzieci i pokazawszy mu, jak
uciliwe i przykre s jego obowizki, obudzicie w nim
pragnienie innego bytu. Czowiek rodzi si buntownikiem,
rozdmuchajcie to pragnienie buntu a do poaru, ale tak,
eby poar nie wybuchn.
Poniewa na stray ogniska rodzinnego stoi kobieta,
przeto wedug teoryj masoskich trzeba j zepsu a do
szpiku i oderwa od Kocioa; do tego za jako rodek
ma suy faszywa em ancypacya kobiet, niezdrowy prd
feminizmu i zakadanie l adopcyjnych, do ktrych wcho
dz kobiety. Grdy uwolnimy nasze kobiety i dzieci z wi
zw przesdu tak pisa br/. Lemmi do braci w Rzy
mie (20 wrzenia 1886) dokonamy naszego zadania 2).
Podobnie na Kongresie internacyonalnym masoskim w r.
1900 odzywa si br.-. Cocq: Trzeba zniszczy sam reli
gi, zniszczy wiar w zabobony i w rzeczy nadprzyro
dzone, zniszczy dogmat. Aby doj do tego, trzeba przedewszystkiem przej kobiety ideami masoskiemi 3).
Szczegln atoli uwag zw raca masonerya tak jak
pierwej karbonaryzm, a teraz take socyalizm i Myl
niepodlega na doros modzie, by wrd niej robi za
) Piccolo T igre by ydem. Por. P iu s I X i Jego P ontyfikat.
Tom I, Roz. IY.
2) R w ista r. 1887, str. 277.
3) P rz y tac za P. N ourisson w L es Jacobins au poimoir. p. 48.

59

cigi. Modzie oto sowa instrukcyi Wysokiej W enty

trzeba zwodzi i pociga pod chorgiew tajnych towa
rzystw, ale tak, eby si niczego nie domylaa... Zosta
wcie na boku staro i wiek dojrzay; zwrcie si do mo
dziey, a jeeli moebna, nawet do dzieci*). Do tego za
celu maj przedewszystkiem suy szkoy bezreligijne.
Sowem, jestto zepsucie na wielki rozmiar, zepsucie
ludu przez duchowiestwo a duchowiestwa przez n as,
zepsucie, ktre nas powinno doprowadzi do pogrzebania
Kocioa;... najlepszym bowiem sztyletem, ktryby uderzy
w samo serce Kocioa, jest zepsucie. Nue wic do dziea,
a do samego koca 2).
Poniewa jednak w spoeczestwie katolickiem jest
jeszcze znaczny zapas wiary, przeto masonerya postpuje
zazwyczaj ostronie i gosi publicznie, e szanuje religi;
przyjmujc za adeptw, prawi z emfaz o cnotach, zdo
bicych masona, i wogle stosuje si do rodowisk, wrd
ktrych dziaa. W Polsce n. p. pozwalaa czonkom loy
przyjmowa Sakramenta w., a w Portugalii i Brazylii
kae im nawet wpisywa si do bractw lub stowarzysze
1) P rzy tacza C retineau-Joly w L eglise rom aine en fa ce de
rewlution. Za to dzieo otrzym a autor pochwa i bogosawiestwo
od P iu sa IX w breve z 25 lutego 1861.
2) Jeden ze znaczniejszych czonkw loy rzym skiej, k try
przez 25 la t do sekty nalea, naw rciwszy si podczas jubileuszu
w r. 1759, streci jej m aksym y w nastpujcych zdaniach: 1. Nos
per nos. 2. Nullus super nos. 3. Quaecumque, ubicunue et quandocunue comede, bib, laetare. 4. Cum quocunque et quacunque
conjunge et disjunge, dummodo convenias simul. 5. D a necessaria
ad victum, vestitum et voluptates signatis nostris indigenis. 6. Uxorem; filios, filias, servos, ancillas cum aliis convenientes non impedias. 7. Neque aliorum libertati, etsi contraria volentium , resiste.
8. N ih il, est, quod sit malum, et occisio v o lu n taria imo. 9. Bonum
necare qui volunt praeesse nobis. 10. Morimur et vivim us et iteru m
semper (metempsychoza!) 11. Possum us om nia facere, quae Yolumus,
absque levi etiam culpa. 12. E rgo sem per liberi sumus (Paolo Mencacci M emorie dom m entate p e r la storia della rw oluzione italiana.
Borna 1879. Yol. I, p. 45).

60

katolickich, by opanowa majtek kocielny i zatru du

cha religijnego. W krajach protestanckich broni zawsze
czystej Ewangelii i wysawia Lutra czy Kalwina, jako
swoich poprzednikw, a przytem wspiera protestantyzm
w walce z katolicyzmem.
Jeeli gdzie w kraju katolickim wzrosa w siy, albo
nawet przychodzi do wadzy, jak n. p. we Francyi,
w Portugalii, we Woszech, czasem w Belgii i w republi
kach rodkowej i poudniowej Ameryki tedy wystpuje
mielej i majc zapewnion wikszo w parlamencie,
przeprowadza z wielk energi antyreligijne ustawy ku
ograbieniu i zgnieceniu Kocioa. Wwczas nie cofa si
przed adnem bezprawiem, czy si z radykaam i i socyalistami, a nawet podburza do zamachw i rewolucyj;
ale zreszt woli dziaa w ukryciu i przez oddane sobie
dzienniki, zwaszcza liberalne i ydowskie, szerzy swe
pogldy, to znowu ly, wyszydza i oczernia duchowie
stwo i wiernych Kocioowi katolikw. O, ileto takich
obelg i oszczerstw rozszerza si codziennie po wiecie; bo
masonerya, zarwno jak partya socyalna, trzym a si tej
rady Voltairea: Mentez, calomniez, il en r ester a toujours
quelque chose (to jest, Mamcie i potwarsajcie, zawsze co
z tego zostanie); a tych kamstw i potwarzy nigdy nie
odwouje.
Wszdzie masoni taj swe ostateczne zamiary i sw
kreci robot; a nie lubi take, by byo wiadomem, kto
naley do tej lub owej loy ); jeeli za profani wyst
puj z zarzutami, na silnych dowodach opartym i2), w a
dze sekty albo wrcz im zaprzeczaj, albo spraw z
przedstawiaj jako dobr3), albo te milcz. W razie
W Niemczech D alens K alender fu r F reim a u rer .drukuje
nazw iska m istrzw l niemieckich.
2) J a k to uczyni deputow any P rache w parlam encie francu
skim (w r. 1904).
3) T ak np. br.'. Laffere i D ebierre bronili ohydnej spraw y do
nosw (flches) w parlam encie francuskim .

 61
oskarenia jakiego masona, loe wszystko poruszaj, by
wyrok wypad uniewinniajcy, albo by ledztwo zostao
zaniechane; jak si stao w synnej sprawie oszustw przy
budowie kanau panamskiego i przed skazaniem na mier
masona anarchisty Ferrera. Jeeli za jaki mason mocno
si skompromituje, tak, e go obroni niepodobna, sekta
publicznie si go wypiera ), albo go nawet z loy wyklu
cza z).
Z drugiej strony nic nie ujdzie argusowego jej oka.
We Francyi n. p. masonerya pokrya kraj cay sieci
szpiegostwa (t. z. fiches), tak, e w kadej prawie gminie
i w kadym garnizonie jest szpieg-mason, albo przynaj
mniej sualec sekty, ktry jej donosi o religijnych i poli
tycznych zapatryw aniach znaczniejszych obywateli, urz
dnikw, oficerw, deputowanych, od czego potem zaley
ich kwalifikacya, ewentualnie ich awans lub wybr, bo
rzd, narzucony przez blok masosko-socyalistyczny, musi
spenia to, czego loe daj. W ykry to w parlamencie
francuskim Jan Guyot de Vileneuve, korzystajc z doku
mentw dostarczonych przez nawrconego masona Jana
Bidegain; a loe nie mogy temu zaprzeczy.
Co wicej, masonerya skrajna uwaa morderstwo po
lityczne za dozwolone, jeeli tego dobro rewolucyi w y
maga. Trzymali si tej zasady jakobini we Francyi, jakote ich epigonowie w wieku XIX-ym, a mianowicie komu
nici w r. 1871. T zasad propagowa i par razy stoso
wa prorok idei i arcykapan towarzystw tajnych Jzef
Mazzini; a nie innem byo przekonanie br.-. Garibaldego.
Z.abjstwo polityczne tak pisa on do synnnego rewolucyonisty P yata (6 m arca 1880) jest rodkiem su
cym do doprowadzenia rewolucyi do portu. Hoedel, No) T ak n. p. k ap itan a referenta M arix, k t ry za pienidze
w yrabia aw anse i w yroki uniew inniajce, w yparli si bracia, e
go wcale nie znaj (r. 1909).
2) T ak postpia sekta w oska z m inistrem Nasi, znanym de
fraudantem.

62

biling, Moncasi, Pasamante, Soowiew, Obero i H artm an ')

s zwiastunami rzdu przyszoci rzeczypospolitej socyalnej. Zabjc jest ksidz nienawistny, ktry postp za
mordowa*. On te wkroczywszy w r. 1860 do Neapolu,
wyznaczy pensy (30 dukatw miesicznie) dla matki i po
sagi (po 2.000 duk.) dla sistr onierza Agesilao Milano,
ktry 8 grudnia 1856 rzuci si z najeonym bagnetem
na krla neapolitaskiego Ferdynanda II; poczem maso
nerya wystawia pomnik zbrodniarzowi, by fakt ten wielki
przekaza potomnoci*. Podobnie bard woski br.-. Jozue
Carducci wysawia gono Wilhelma Oberdanka, straco
nego za to, e chcia zgadzi Franciszka Jzefa, cesarza
austryackiego2). Jest wreszcie rzecz znan, e pisma ma
soskie caego wiata wTziy w obron br.-. Ferrera, sprawc
bezprawi, dokonanych w r. 1909 w Barcelonie; a kiedy
tene za wyrokiem sdowym zosta stracony, komitet cen
tralny ligi masoskiej p. t. Droits de 1homme postanowi
wznie pomnik na cze tego mczennika wolnej myli
i ideau demokratycznego*, w samej za Francyi 57 miast
w jednej z ulic jego nazwisko uwiecznio.
Rozumie si, e przytoczonych tu zarzutw nie od
nosimy do wszystkich bez wyjtku masonw, ale do du
cha sekty; jest bowiem midzy nimi niemao takich, kt
rzy ostatecznych celw masoneryi nie znaj i nie wszyst
kie jej dnoci podzielaj, w yciu za przestrzegaj
uczciwoci i filantropii.
*) S to tw rcy zamachw n a panujcych m idzy rokiem
1870 i 1880.
2) Carducci ta k i proponowa epigraf dla O berdanka: iL Guglielmo Oberdank m orto santam ente p e r la p a tria terrore
am m nim ento rimpronero ai tiranni di fuori, ai vigliaccM di
dentro.

ROZDZIA IV.

Masonerya pod wzgldem politycznym.

T r e : M asonerya je st zwizkiem religijno-politycznym . N ienawidzi ona m onarchii chrzecijaskiej, ja k wiadczy historya
i w asny jej rytua. Je j ideaem je st republika dem okratyczna
w edug zasad r. 1789 i federacya republik czyli repub lik a u n iw er
salna. Tymczasem godzi si n a m onarchi konstytucyjn, ale li
beraln. W edug ideau masoskiego pastw o m a by bezreligijnem, dem okratycznem i wszee.hwadnem. Jakiem kolw iek je st p a
stwo, m asonerya dy do tego, by nietylko w yjednaa sobie u rz
dowe uznanie, ale by m iaa decydujcy wpyw n a rzdy.

Chocia masonerya w ustawach swoich kae zga

dza si z wszelk form rzdu *) i spenia obowizki
poddanych2), a nie miesza si do polityki, to jednak po
wiedzie mona, e jest zwizkiem religijno-politycznym
i e chce wpyw swj wywiera nietylko na jednostki, ale
take na losy pastw i narodw. Zachodzi atoli ta rnica,
e loe w Niemczech, Anglii, Danii, Szwecyi i Norwegii
popieraj monarchi liberaln, podczas gdy loe krajw
romaskich owiadczaj si za republik demokratyczn.
Wypowiedzia tu br.-. Gadaud podczas Konwentu W.
!) Regulam in dla l polskich z r. 1784.
2) Old Charges A ndersona z r. 1723 art. II. C h arak tery sty
cznym jest znakiem , e ta konstytucya mwi o obowizkach w zgl
dem narodu, a milczy o obow izkach wzgldem krla, i e nie kae
wykluczy z loy m asona, k t ry w m iesza si do b u n tu przeciw
swemu rzdowi.

64

Wschodu franc. w r. 1894: Masonerya nie jest czem

innem, jedno republik ukryt, tak jak sama republika nie
jest czem innem, jedno masonery odkryt*).
Przedewszystkiem masonerya nienawidzi miertelnie
tej wadzy monarchicznej, ktra szanuje wolno Kocioa
i dziaa w zgodzie z wadz duchown; to te ju w wieku
XVIII rozpocza tajemn walk przeciw tronom z Boej
aski i utorowaa drog rewolucyi. Przenikn jej dno
ci w. Alfons Liguori i przepowiedzia przysze prze
wroty: Sekta wolnomularzy bdzie kiedy zgub nie Ko
cioa, ale pastw i monarchw. Monarchowie nie zwrcili
na ni uwagi, ale zapno spostrzeg szkody, jakie ona
zrzdzi. Ludzie, nie zwaajcy na Pana Boga, tem mniej
zwaa bd na panujeych ). Niestety, monarchowie nie
usuchali tego gosu; to te hr. de Maistre mg w r. 1811
zwrci si z Peterburga do krla sardyskiego (ktry
sekcie da si uy za narzdzie) z nastpujcym w yrzu
tem: Wasza Krlewska Mo nie moe wtpi ani na
chwil, e istnieje potna i straszna sekta, ktra od da
wnego czasu zaprzysiga obalenie wszystkich tronw,
a posuguje si z piekieln icie zrcznoci samymi mo
narchami, by ich zgubi 3). Patrzy take na wyniki pod
ziemnej roboty minister pruski Haugwitz, ktry czas jaki
sam nalea do sekty, a kiedy j porzuci, i to jeszcze
przed rewolucy francusk, taki w memoryale swoim z r.
1822 o niej sd wyda: Przyszedem do przekonania, e
to, co si w roku 1788 poczo i wkrtce potem wybucho,
to jest, rewolucy francuska, zamordowanie krla, wraz
ze wszystkiemi okropnociami, nietylko byo wtenczas ju
postanowione, ale nadto przez zwizki, przysigi itd. przy
gotowane.

J) B ulletin du G rand Orient. 1894 p. 389.

2)
Taim oia Della vita ed istituto di S a n A lfonsa di Liguori.
Torino 1857, lib. III, cap. 25.
8) Oewores completes. T. II, p. 42.

65

Wypowiedziaa to rwnie niemiecka Freim aurerseitung z 24 grud. 1864, w lad za woskiem Mommento:
Francuska rewolucy z r. 1789 bya wycznie dzieem
masonw, bo wszyscy wybitni mowie onego czasu byli
masonami. Pniej zwizek masoski kierowa take rewolucyami w latach 1830 i 1848. Wszystkie rwnie prze
wroty we Woszech od r. 1822 a do ostatnich chwale
bnych zdarze komu przypisa, jeeli nie temu zwi
zkowi ? Czy Karbonaryusze nie s jego synami? Jeeli
w wielu konstytucyach wolnomularskich stoi, e masoni
maj przestrzega spokoju i sucha praw pastwowych,
dzieje si to w tym celu, aby upi podejrzliwo ty ra
nw* (t. j. monarchw)).
Co do masoneryi francuskiej, uwaa ona siebie za
rodzicielk rewolucyi, ale te nic dziwnego, e W. Wschd
franc. w odezwie swojej z 2 kwietnia 1889 te umieci
sowa: Masonerya, ktra przygotowaa rewolucy z r.
1789, ma obowizek kontynuowa to dzieo a). Pierwej
jeszcze W. Wschd belgijski wystpi z twierdzeniem, e
masonerya w stosunku do rewolucyi jest nietylko m
zgiem w myli, ale take ramieniem, ktre uderza,
a przedewszystkiem warsztatem idei rewolucyjnych* 3).
Rzeczywicie historya wiadczy, e tron Karola X, Lu
dwika Filipa i Napoleona III w eFrancyi, Izabelli II i Amadeusza
w Hiszpanii, Dom Miguela w Portugalii, Franciszka II w Nea
polu, Dom Pedra II w Brazylii obalili przewanie masoni.
!) Por. Die F reim aurerei u n d Socialdem okratie str. 145.
O udziale m asoneryi w rew olucyach pisze N. Deschamps-Claudio
Ja n et w L es societes secretes et la societe. 3 edit. 1880, 3 t.
8) halne d union z r. 1889 p. 134
3)
B ullettin du Gr. Or. Belg. 1876/7 p. 104. Na kongresie
uczniw wolnomylnych w L ige r. 1869 ta k jeden z uczestnikw ,
Lafargue, si odezwa: Co to jest rew olucy? Jestto tryum f pracy
nad kapitaem , robotnika nad pasoytem , czowieka nad Bogiem.
Na ostatniej sesyi zakoczy 011 swoj mow tem i sowy: W ojna
Bogu! Nienawi Bogu! W tem jest postp (H. D elassus L a conjuration antichretienne T. I, p. 89).
PELCZAR: MASONERYA.
5

66

e dno masoneryi w tych krajach bya i jest

antymonarchiczna, pozna mona z ceremonij przy przy
jciu do stopnia Kawalera K d o sz '), przedstawiajcych
symbolicznie zemst za potpienie i stracenie W. Mistrza
Templaryuszw Jakba Molay w r. 1314. Przychodz tam
nastpujce pytania i odpowiedzi:
Pytanie: O ktrej godzinie otwiera si kapitua? Od
powied: Na pocztku nocy. Pytanie: Kogo znasz? Odpo
wied-. Dwch obrzydliwych. Pytanie: Wymie ich. Odpo
wied: *Filip pikny i B ertrand de Groth (papie Kle
mens V). Po zoeniu i odebraniu przysigi bezwzgldnego
posuszestwa, mwi wielki mistrz do kandydata: Teraz
wsta i naladuj mnie. Przygotowana stoi gowa, na kt
rej spoczywa ty ara papieska. Wielki mistrz przebija j
mieczem, mwic: Nienawi szalbierstwu i mier zbro
dni!* Kandydat to samo robi, pow tarzajc te same sowa.
Obok stoi druga gowa, ozdobiona wawrzynami. Wielki
mistrz, a za nim i kandydat, klkaj przed ni, a podczas
tego wielki mistrz mwi: Wieczna chwaa mczennikowi
cnoty! Oby jego mier posuya nam na nauk! Po
czmy si, aby wytpi tyrani i szalbierstwo! Podnis
szy si, przechodz do trzeciej gowy, ozdobionej krlew
sk koron. Wielki mistrz przebija j mieczem, mwic:
Nienawi tyranii, mier zbrodni! Kandydat to samo
czyni i mwi.
C znacz te ceremonie, jeeli nie ch pomszcze
nia si na tych, co piastuj wadz duchown i krlew
sk, czyli obalenia wadzy kocielnej i monarszej. Nic te
dziwnego, e w wieku XIX i XX z ona sekt tajnych wy
szo tyle zamachw" na dygnitarzy duchownych, monar
chw i ministrw, a niektrzy z nich padli rzeczywicie
ofiar skrytobjcw, jak n. p. ksi Berry (1820), ksi
parmeski Ferdynand Karol III (1854), ksi Prim (1870),.
*) Jestto 30-ty stopie obrzdku szkockiego, czyli t. z. Rite:
ancien et accepte.

67

prezydent G-arcia Moreno (1875), prezydent Sadi Carnot

(1894), krl Humbert (1900), krl Karol I i nastpca tronu
Ludwik (1907) i inni.
Kiedy br.-. Wilhelm I wyda wojn Francyi, masoni
francuscy pozwali jego i nastpc tronu przed swj try
buna na dzie 29 padziernika 1870, aby si usprawie
dliwi ze zamania przysigi i z przekroczenia obowife.u, inaczej bd ukarani wedug praw masoskich
i na zawsze przeklci. Rozumie si, e Wilhelm I i jego
syn Fryderyk Wilhelm nie stawili si; ale za to mier
ich nie spotkaa, bo kruk krukowi oka nie wydubie.
Form rzdu, jak romaska zwaszcza masonerya
gorco popiera, jest republika demokratyczna, zbudowana
na podstawie zasad r. 1789, a wic wolnoci, rwnoci
i braterstwa, i nie uznajca praw a Boego, ani wpywu
religii i niezalenoci Kocioa. Co wicej, marzy ona o federacyi republik, czyli o republice uniwersalnej, po oba
leniu wszystkich monarchij. Wypowiedzia to masoski
Le Siecle, wkrtce po zaborze Rzymu w r. 1870: Tron
papieski musia nieodwoalnie run, aby wszystkie inne
trony za kolej upady, iby system Zjednoczonych Sta
nw Europy pod chorgwi republikask nastpi po sta
rym i przeytym systemie monarchicznym J); a zdaje si,
e w tym celu naoono w r. 1869 w Nowym Yorku zwi
zek p. t. Alliance republicaine universelle.
Czytamy to take w sprawozdaniu z kongresu l
francuskich z r. 1895: Masonerya stara si doprowadzi
do Zjednoczonych Stanw nietylko w Europie, ale i w ca
ym wiecie2). Ten sam przedmiot omawiano na internacyonalnych kongresach masoskich, zwaszcza r. 1900
w Paryu, gdzie Quartier-la-Tente, W. Mistrz W. Loy
szwajcarskiej, postawi wniosek, aby utworzy komitet mi
dzynarodowy masoski dla przyspieszenia tryumfu idei
?) Por. A nnuarius Osseg. 1. c. str. 82 i P ach tler 1. c. str. 177.
2) Compte rendu du Gowoent de 1895 p. 209.
5*

68

masoskich i utworzenia republiki uniwersalnej, gdzie

te br/. Lucipia mow swoj na kocowym masoskim
bankiecie tak zakoczy: Niech yje republika uniwer
salna* ). Ostatnim celem masoneryi jest zbratanie lu
dw* 2), a rodkiem do tego maj by take Kongresy
pokoju. Myl t propaguje nawet statut Wielkiego Wschodu
francuskiego, bo artyku II tak opiewa: Obowizkiem jest
masoneryi rozcign na wszystk ludzko wzy bra
terstwa, ktre jednocz midzy sob masonw caej
ziemi.
Idzie tu naprzd republika we Francyi, m ajca
wznios misy przewodniczenia dzieu zorganizowania
demokracyi, a temsamem zorganizowania republiki uni
wersalnej* 3). Za przykadem Francyi posza w r. 1910
Portugalia; potem ma przyj kolej na Hiszpani, Wochy
i Belgi; a znamienn jest rzecz, e socyalici wiedescy
podczas zaburze 17 wrzenia r. 1911 wola i na ulicach
stolicy: Mech yje rewolucy! Niech yje Portugalia! Po
dobne zapatryw ania podziela masonerya woska, ktrej
gwny organ, R w ista delta M assoneria italiana, nie wa
ha si nazwa trzech monarchw, austryackiego, niemie
ckiego i rosyjskiego, despotami pnocy, chocia dwaj
pierwsi s sprzymierzecami Italii.
Do tego dya take Komuna paryska w r. 1871,
m arzc o federacyi gmin niezalenych; a jeden z jej przy
wdcw, Delescluze, tak si odezwa do gwardyi narodo
wej: Wasz tryum f bdzie zbawieniem wszystkich ludw.
Niech yje republika uniwersalna! Rwnie i dzi zna
czne grono marzycieli (np. Jaures i Pressense we .Fran-

') Br.'. Desmons pow iedzia w r. 1902 n a kongresie masoskim

w Genewie, e ogniskiem atrakcyjnem , okoo ktrego m aj si
skupi przysze S tany Zjednoczone Europy, m a by Szwajcarya
2) R w ista r. 1891, 132.
. 3) T ak br.'. D euaire. Por. H. Delassus L e Probleme de 1heure
presente. T. I. 366.

=s? 69

cyi, Ferri i Bovio we Woszech, Soriano w Hiszpanii) pod

hasem: Ni frontieres n i Dieu pracuje nad tem, by
wyrugowa ide narodowoci, znie granice i zbliy ludy
do siebieJ).
Poniewa ta przemiana nie tak prdko nastpi, przeto
masonerya godzi si tymczasem na monarchi konstytu
cyjn, byle urzdzon w duchu liberalizmu i demokracyi-),
i czy si wedle potrzeby ze wszystkiemi stronnictwami
liberalnemi; bo nie bez susznoci nazwa br.-. Goblet
dAlviella masonery filozofi liberalizmu; a mona take
powiedzie, e masonerya jest ezoterycznym liberali
zmem, liberalizm za exoteryczn masonery.
Zaznaczy tu wypada, e loe s wrogo usposobione
dla monarchw katolickich, acz zazwyczaj to taj; jeeli
za krla woskiego darz swoj sympaty, to dlatego, e
on, jak twierdz, jest ich czonkiem i e rzdzi wedug
ich woli. Natomiast m aj one wicej wzgldw dla k ra
jw protestanckich jak Anglii, Prus i Stanw Zjednoczo
nych, i to ze szkod Francyi, Austryi i Hiszpanii; std
te popieray imperyalistyczne zakusy W. Brytanii i po
wstanie Kubaczykw czy Tagatw filipiskich przeciw
Hiszpanii, pomogy zjednoczy si Wochom i Niemcom,
stay po stronie Japonii w jej walce z Bosy, jako osta
tni twierdz absolutyzmu. Wobec tych dnoci mio
ojczyzny, po chrzecijasku pojta, osta si nie moe;

>) Do tego dy take m asonerya w H iszpanii, ale m inister

Lopez Dominguez, ktry chcia przeprow adzi rozdzia Kocioa i p a
stwa, u p ad wobec oburzenia opinii katolickiej, a nastp ca jego,
rwnie libera, Canalejas, zgin od kuli anarchisty, zdaje si dla
tego, e niezbyt energicznie b ra si do dziea.
2) Br.-. Bouley, zastpca W. W schodu paryskiego, owiadczy
w r. 1907, e w m asoneryi francuskiej pom ieszcz si w szystkie
stronnictw a republikaskie, nie w yjw szy radykalnych, radykalnosocyalistycznych i kolektyw istycznych; natom iast m asonerya n ie
miecka nie chce mie nic wsplnego z socyalizmem, kom unizm em
i anarchizmem.

70

i sami masoni przyznaj, e kosmopolityzm jest zasadni

cz podstaw m asoneryi1).
A jakieme ma by pastwo wedug ideau masone
ryi ? Bezreligijnem, demokratycznem i wszechwadnem.
Mianowicie, pastwo takie nie uznaje adnej religii jako
panujcej; co wicej, usuwa cech religijn ze wszystkich
instytucyj politycznych i, o ile moe, take ze spoe
cznych, a szczeglnie z prawodawstwa, polityki, wycho
wania publicznego i maestwa; jeeli za tego w caej
peni dokaza nie moe, przynajmniej ogasza rwnoupra
wnienie wszystkich wyzna, tworzy szkoy bezwyznaniowe
albo midzywyznaniowe i zaprowadza maestwo cywilne.
Nadto takie pastwo roci sobie prawo do wszechwadztw a i nie uznaje adnej wadzy nad sob i obok siebie, tak,
e wszystkie instytucye, w obrbie tego lece, nie wy
jwszy Kocioa katolickiego, tyle tylko mog mie praw,
ile im pastwo przyzna, bo ono jest rdem wszelkiej
wadzy i wszelkiego prawa. Konsekwentnie to jest p ra
wem, co wikszo parlamentu, w ybrana w powszechnem,
rwnem i tajnem gosowaniu, uchwala, choby to byo
przeciwnem praw u Boemu i kocielnemu. Sowem, pa
stwo nowoytne jest molochem, pochaniajcym wszelkie
praw a czy spoeczestwa, czy rodzin, czy jednostek. Ta
teorya, ktr uzupeni socyalizm, ogaszajc religi za
rzecz pryw atn i rugujc chrzecijaskie prawo wasno
ci, doprowadzia do zgnbienia wolnoci religijnej, zagra
bienia dbr kocielnych, zniesienia klasztorw i cakowi
tego rozdziau Kocioa i pastwa.
Jakiemkolwiek jest pastwo, czy monarchi, czy re
publik, masonerya dy usilnie do tego, by nietylko wy
jednaa sobie urzdowe uznanie, ale wpywaa decydujco
na rzdy, czyli bya pastwem w pastwie. W tym celu
wciga ona do l monarchw czy prezydentw, a jeeli
x) Br.-. Boos D ie G-escliiclite der Freim aurerei. A arau 1906,
str. 204.

71

to okazuje si niemoebnem, dodaje im do boku, jako mi

nistrw czy doradcw, jawnych lub tajnych masonw, albo
przynajmniej ludzi sekcie yczliwych. W tym te celu wci
ska czonkw l do dykasteryj rzdowych, gron nauczy
cielskich, cia prawodawczych czy autonomicznych, a szcze
glnie opanowuje wybory do parlamentw, by przy po
mocy sprzymierzecw swoich socyalistw i radyka
w uchwala omwione pierwej w loach ustawy.
Wszystkie te zarzuty udowodnimy w nastpnych roz
dziaach.
Doda tu wreszcie potrzeba, e masonerya dc do
utworzenia uniwersalnej republiki, z ustrojem demokraty
cznym, jest nieprzyjacik wojsk stojcych. Armie sto
jce tak pisaa w r. 1869, 27 maja, genewska EgaUle s crkami najprzewrotniejszego despotyzmu, szko
ami ducha niewolniczego, zaporami braterstw a 1udw.
Dlatego precz z arm iam i. Podobnie w r. 1898 wobec 30
l paryskich woa br.\ Bouyer: Precz! zniknij kasto
wojskowa! Nard uzbrojony nam wystarczy 1).
Nie inaczej w yraaj si obecnie zwolennicy antymilitaryzmu we Francyi, z ich przywdc br.1. Herve na
czele; a kiedy w r. 1913 postawiono w parlamencie fran
cuskim wniosek, aby przez wzgld na sytuacy polityczn
przywrci w wojsku sub trzyletni, powstaa w oach
tamtejszych i w zwizkach socyalistycznych silna przeciw
temu opozycya, a nawet agitatorowie z tego obozu pod
burzyli tu i wdzie onierzy do buntu.
Zanim armie te bd zniesione, wkada masonerya
na swoich adeptw, sucych w wojsku, ten obowizek,
aby w razie wojny oszczdzali braci, choby byo trzeba
zama przysig. Rzeczywicie bywao ju nieraz, e o
nierze masoni, spotkawszy si w bitwie i poznawszy sy
gna masoski (Notsignal signe de detresse), zaprze

*) P rzytacza L. P rache I. c. 92.

72

stawali walki i wiadczyli sobie rne u su g i1). Nic te

dziwnego, e niektre rzdy zakazay wojskowym wst
powania do l, jak Jzef II w 1789, Franciszek II w r.
1801, K atarzyna II w r. 1794, rzd badeski w r. 1813,
bawarski w r. 1814, francuski w r. 1845 i 18732), saski
w r. 1852, belgijski w r. 1863 i 1913.
P or. D ie F reim aurerei u n d Socialdem okratie str. 166 sq.
T ak np. w r. 1792 krl pruski F ry d ery k W ilhelm II idc z wojskiem
n a P ary dla stum ienia rew olucyi, cofn si bez powodu od m ia
sta Y erdun. Przypisano to wpywom m asoneryi, do ktrej tene
krl nalea. P rzepow iedzia to nasz X. H. K otaj w licie do X.
Ossowskiego, (L. Siem ieski. L is ty H. K otaja l. p . 15); bo ja k
si zdaje, m ia od l wskazwk. Podobnie dowdca Boerw br.-.
Bootha pozwoli jeneraow i angielskiem u, br.-. Buller, z 25.000 o
n ierzy przej spokojnie rzek T ugel, otrzym aw szy od niego sy
gna, acz m g zniszczy cay ten korpus (tak opowiada organ m a
soski Corner-Stone). W e F ran cy i signe de detresse ta k opiewa:
A m oi les enfants de la Veuve! (Por. P ach tler D er stitte K rieg gegen T hron un d Altem str. 206 sq.). In n e zdarzenie opowiada Allgem eines H andbuch der F reim aurerei I B. S. 639: Podczas wojny
m idzy F ra n cy i A ngli za czasw konsulatu pyn okrt francu
ski z Boulogne do B ordeaux z oddziaem onierzy, ktrego oficero
w ie tw orzyli lo poow p. t. L a Concorde. W drodze zjaw i si
okrt w ojenny angielski i rozpocz kanonad, mimo e statek fran
cuski zw in swoj bander, n a znak, e si poddaje. Chcc ratow a
ycie ty lu ludzi, oficerowie m asoni n a przodzie sta tk u wyw iesili
signe de detresse*; i w tej chwili A nglicy, wrd ktrych byli take
m asoni, nietylko zaprzestali ognia, ale pucili Francuzw wolno,
pod w arunkiem , e w czasie tej w ojny nie obrc swej broni prze
ciw Anglii.
2) W e F ran cy i m asonerya p ostaraa si przez br.-. L afferre
u m in istra w ojny B erteaux, e w yszed oklnik pozw alajcy ofice
rom w pisyw a si do l i byw a n a zebraniach, w skutek czego
liczb a masonw oficerw zaraz w zrosa (L. P rache 1. c. p. 90).

ROZDZIA V.

Zasady i dnoci masoneryi pod wzgldem spoecznym.

T r e : M asonerya sta ra si zapew ni panow anie zasadom
rew olucyi francuskiej. Ale jej wolno je st an archi z jednej, a ty
ran i z drugiej strony. Jej rwno je st uzurpacy w adzy dla
l, do ktrych dotd tylko buruazya m iaa dostp. Je j b ra
terstw o i filantropia ogranicza si tylko do adeptw, podczas gdy
praw ych katolikw i duchowiestwo spotyka srogie przeladow anie
wszdzie tam , gdzie m asonerya dochodzi do w adzy. N adto ona
wszelkim i sposobami sta ra si zedrze cech chrzecijask z m a
estw a, z w ychow ania publicznego, z rodziny i wogle ze w szyst
kich objaww ycia ludzkiego.

Religia chrzecijaska zbudowaa gmach spoeczny

na podwalinach prawdy, sprawiedliwoci, mioci i powagi;
tymczasem rewolucy francuska pokusia si da mu inne
podwaliny, podnoszc jako swoje zasady: praw a czowieka,
wolno, rwno i braterstwo; acz praw a i obowizki
czowieka, wolno w duchu Boym, sprawiedliwa rwno
i prawdziwe braterstwo bior swoj sankcy i si z Ew an
gelii, goszonej przez Koci katolicki. Ot masonerya
si chepi, e to ona gwne zasady rewolucyi w onie
swojem wypielgnowaa i pod oson swego symbolizmu
od pokolenia do pokolenia przechowaa. Nie jest rzecz
zbyteczn tak mwi br.-. Gonnard na uroczystem ze
braniu W. Loy franc. dnia 27 grud. 1884 przypomi
na wam, e z l wolnomularskich przeszego wieku w y
szed ten ruch potny i uporzdkowany, ktry w r. 1789

74

zmit despotyzmy i przywileje, aby zamiast nich zapro

wadzi w wiecie praw a czowieka ).
Zasadom rewolucyi stara si masonerya zapewni
i dzi powszechne panowanie; ale patrzmy, ile w tem jest
kamstwa i przewrotnoci.
Bo jake si przedstawia wolno wedug idei ma
soskich? Oto jako niezaleno bez ograniczenia i bez
zastrzee, czyli wolno nie podlegajca adnej wadzy,
prcz tej, ktr czowiek sam sobie nadaje, a przedewszystkiem nie uznajca wadzy Boskiej i kocielnej; bo
masonerya przeciwstawia porzdek czysto ludzki porzd
kowi Boskiemu, a przez to neguje chrystyanizm. W pra
wdzie mwi ona czasem o humanitaryzmie chrystyanizmu, ale jestto religia czystego rozumu, odarta z dogma
tw. Przyjcie tej zasady, e czowiek jest rdem wszel
kiej wadzy i wszelkiego prawa, uprawnia rewolucy i wie
dzie do anarchii.
Masonerya stara si tam, gdzie wzrosa w si, wszelk
wadz zagarn dla siebie, trzym ajc si zasady, wypo
wiedzianej przez br.\ Gayera na konwencie W. Wschodu
r. 1898: Pastwo to my; ale z drugiej strony okuwa
swoich czonkw w kajdany haniebnej niewoli, bo ich obo
wizuje przysig nietylko do zachowania najcilejszego
sekretu, ale i do lepego posuszestwa dla wadz maso
skich. Do r. 1893 kady mason we .Francyi mg na mocy
statutw wypowiada publicznie sw opini w kwestyach
masoneryi dotyczcych; ale odtd musi skada przysig,
e ani sowem ani pismem nie wyjawi nic z tego, co
sysza na zebraniach masoskich i co obchodzi zakon.
To samo nie wolno masonowi inaczej mwi, inaczej
dziaa, inaczej glosowa, czy to w jakiej korporacyi, czy
w parlamencie, anieli w loach postanowiono8); i biada
*) M em orandum du Suprem Cnnseil F r. 1885 3 trim . 27.
2) K iedy b r .\ Minot pozwoli sobie w pim ie Revue M aonnique k arci bdy niektrych braci, zosta zaraz od redakcyi u su
n ity (r. 1909).

75

mu, jeeli si wyamuje z pod tej karnoci, bo zaraz spo

tyka go nagana albo wykluczenie. Czernie s luby za
konne w porwnaniu z t tyrani? a jednak masonerya
cigle na te luby piorunuje.
Nadto dajc nieograniczonej wolnoci dla siebie,
ogranicza ona wolno nienalecych do jej obozu. Wszake
we Francyi do tego przyszo, e rzd masoski wzbrania
katolikom odbywania publicznych procesyj i karze ofice
rw, chodzcych na Msz w., a natomiast popiera po
chody antyreligijne, w ktrych rozszalay motoch miota
gono bezecne blunierstw ax). Tam te wolno nierzdni
com y wsplnie, ale to jest zakazane wypdzonym z kla
sztorw zakonnicom. Masonerya powiedzia susznie
deputowany parlam entu francuskiego L. Prache jestto
sekta przejta najgorszym duchem nietolerancyi i ostra
cyzmu, i to w erze wrolnoci2). Oto jest wolno masoska!
Niema take u masonw rwnoci, bo nietylko nie
chc dzieli si wadz z niemasonami, ani mieniem z ubo
gimi, ale wszelkie praw a i przywileje uzurpuj dla siebie,
trzymajc si snad sw br.-. Dantona, wyrzeczonych do
br.-. Cam. Desmoulins: L a liberte, mon ami, est: nous dessus et eux dessous, to jest, wolno, (a mona to powie
dzie i o rwnoci) na tem zaley, abymy byli gr,
a oni (niemasoni) na dole. W pojciu profanw powie
dzia br.-. Dubois (w pimie Acacia z padz. 1902) niemasz nigdzie tak mao rwnoci, jak w masoneryi francu
skiej, z jej hierarchi o 33 stopniach... W ielka liczba r
nych stopni oznacza nierwno tych, ktrzy je posia
daj, przynajmniej ze wzgldu na majtek.
Mimo szumnych hase, wTynoszcycli pod niebiosa
demokracy, zamyka masonerya swe loe przed w ar
x) T ak byo np. w P ary u 3-go w rzenia 1905 p rzy . odsoni
ciu pomnika kaw alera de la B arre, citego za obraz relig ii w r.
1766. Wwczas mwca zapowiedzia, e lecy w pobliu koci N.
Serca Jezusowego bdzie obrcony n a te a tr ludowy.
2) L a Petition etc. str. 311.

76

stwami niszemi, a zwaszcza przed robotnikami 1j ; co

std take pochodzi, e ona jest instytuey przewanie
mieszczask, czyli jak si dzi mwi, buruazyjn, i e
od swoich adeptw przy przyjmowaniu do kadego sto
pnia, jakote za dyplomy, statuta, szarfy i inne przybory da znacznych dosy opat. Oto jest rwno ma
soska!
Braterstwo pojmuje masonerya w ten sposb, e dba
tylko o swoich czonkw, ich wynosi, dla nich czy dla ich
dzieci daje subwencye i buduje zakady; jeeli za czyni
co dla obcych, jak to si dzieje szczeglnie w Anglii
i w Niemczech, to przedewszystkiem w celach propagandy.
Do tego, dobroczynnoci masoskiej brak wyszej pobudki
i ducha powicenia. Czeme jest ta filantropia w por
wnaniu z mioci chrzecijask, ktra wyrosa u stp
krzya i yje ofiar, ktra dziaa z mioci ku Bogu
i obejmuje wszystkie dzieci Boe, ktra w kadym czo
wieku, choby najniszym, widzi b rata i kae kocha ka
dego, jak samego siebie, a sieroty, chorych, ubogich,
opuszczonych macierzysk icie otacza opiek, troskajc
si o ich dobro duchowne i m ateryalne2). Tymczasem ma
sonerya tam, gdzie dosza do wadzy, przeladuje ludzi
niewinnych za ich przywizanie do religii i nieraz wizi
lub pozwala motochowi mordowa duchownych, zam yka
zakady dobroczynne, ruguje zakonnice ze szpitali czy ze
szk bezpatnych. Oto jest braterstwo masoskie!
*) Dopiero w najnow szych czasach, przez w zgld n a socyalistw, rzucono we F rancyi haso, by do l przyjm ow a take robo
tnikw i w ieniakw . W H iszpanii istn iej ju loe robotnikw.
2)
W. W schd francuski w yda ze swej caisse de solidarite
w r. 1900 n a w sparcia dla biednych, przew anie masonw, 28.263 f r .;
tym czasem jedno tylko Tow arzystw o w. W incentego
P aulo we
F ran cy i rozdaje corocznie kilka milionw frankw. Samo pismo
mas. Eauhwtte (r. 1881 str. 411) zarzuca, e w dzieach dobroczyn
noci, podejmowanych przez loe, uderza przedew szystkiem che
pliwo.

77

Nadto masonerya stara si zedrze ze wszystkich instytucyj spoecznych cech chrzecijask, czyli, jak si
sama wyraa, odchrzecijani spoeczestwo. Jej ideaem,
wedug Buissona (La Religion, la Morale et la Science
p. 134 - 135), jest pastwo bez Boga, szkoa bez Boga,
urzd mairea bez Boga, trybuna sdowy bez Boga, tak
jak rwnie nauka i moralno bez Boga; a celem demokracyi jest oderwa od Kocioa ard, rodziny, jednostki*).
W tej myli ju rewolucy francuska odmwia m a
estwu godnoci Sakramentu, jak mu Chrystus Pan na
da, i ogosia je za zwyky kontrakt, we wszystkiem pa
stwu podlegy. Idc w te lady, masonerya zaprowadza
wszdzie tam, gdzie si dostaje do steru/ lub gdzie ma
silnych sojusznikw, maestwo cywilne i rozwody, jak
si to stao co do rozwodw we Francyi r. 1880 (ustawa
wniesiona przez yda-masona Naueta-) 2), co do lubw
cywilnych z koniecznoci w Austryi (r. 1868), a co do
obowizkowych na Wgrzech (r. 1894)3). Ale jestto tylko
etap na drodze do zupenego zniesienia maestwa, czyli
do instytucyi wolnej mioci, ktra pord masonw i socyalistw znajduje coraz wicej zwolennikw. Wszake
sam br:. Nauet wyranie zapowiedzia, e dzieo rewo
lucyi, rozpoczte w r. 1789, dy take do oswobodzenia
mioci (rozumie si, z wizw maestwa). To w lo
ach francuskich odbywaj si ju konferencye swr la
libr maternite (o wolnem macierzystwie), podczas gdy
dla maonkw zachwala si t. zw. prawo Malthusa, ogra
niczajce ad m inim u m liczb dzieci4).
*) Por. Eug. T a re m ie r L a Religion nounelle p. 45.
2) T eraz n a rok w ypada we F ran cy i do 10.000 rozwodw; jest
nadto dno w parlam encie, by n a danie jednego z maonkw
sdy pozw alay n a rozwd.
3) Obecnie zwizki hum anitarne^, to jest, loe nieurzdow e
wiedeskie w oaj o zaprow adzenie rozwodw dla katolikw .
4) We F rancyi pracuje nad tem Ligue de la regeneration liumaine.

78

Me mniej usilnie stara si masonerya zewiecczy,

to jest, pozbawi wszelkiej cechy religijnej wychowanie
publiczne, wiedzc, e jak jest szkoa, takiem jest poko
lenie nastpne. Na wszystkie niebezpieczestwa mamy
jedn tylko bro, ale po czarodziejsku skuteczn; t bro
ni wychowanie, nauczanie, umiejtno oto s sowa
W. Mistrza belgijskiego Couvreura, wypowiedziane w mo
wie instalacyjnej r. 1872 '). Pilnujmy modziey, pilnujmy
szkoy tak przemawiano na kongresie internacyonalnym masoskim z r. 1902 niech masonerya zrobi szcze
glnie ze szkoy swj klejnot, niech zwalcza mieszanie si
do szkoy ducha nienawici i nietolerancyi, namitnoci
konfesyjnej2). O zupene zewiecczenie szkoy woano r
wnie na kongresie midzynarodowym masoskim, odby
tym w Rzymie r. 1911 i na kongresie wolnomylnym
w Lisbonie w r. 1913.
Ideaem masoneryi jest szkoa bezreligijna i cako
wicie wadzy pastwowej podlega, jak ju rewolucya
francuska utworzya, idc za jednym ze swoich koryfeu
szw br.\ Dantonem. Dzieci oto jego sowa nale
do republiki, nim naleay do rodzicw. Egoizm rodzicw
mgby by niebezpiecznym dla republiki; dlatego te
wolno, jak im zostawiamy, nie moe posuwa si tak
daleko, izby wychowywali swe dzieci inaczej, anieli my
chcemy*. Tosamo inni mwcy Konwencyi w r. 1792
dali, aby wychowywa chopcw i dziewczta razem a
do 12-go roku ycia, a to na koszta republiki pod wi
tem prawem rwnoci. W nowszych czasach br.\ Buisson
dowodzi, e dzieci naley do spoeczestwa, a nie do ro
dzicw; br.\ Vars za tak da wskazwk: Nic dosy,
e pastwo ma samo mie nauczanie w swoim rku; koniecznem jest prcz tego, aby nauczaniu nadao kierunek
wolnomylny i republikaski 8).
*) B ulletin du G rand Orient Belg. 1874 p. 100.
2) N ourisson L es Jacobins a/t ponr.oir p. 199.
s) Cnmpte rendu du Convent de 1898 p. 311.

79

Zasad masosk wprowadzili w ycie ministrowie

francuscy br.-. Juliusz F erry (r. 1879), br/. Pawe Bert
i br.-. Briand (r. 1905); a ten ostatni przemawiajc na kon
gresie t. z. Ligue cVenseignemeni w Angers, tak si wy
razi do obecnych tam nauczycieli: Zadaniem waszem
jest z powierzonego wam dziecka wyrobi ma w caej
piknoci tego sowa, to jest ma, majcego mzg zupe
nie wolny od nacisku tajemnic i dogmatw. Taki m po
siada bosko w sobie. On sam jest bogiem, a jeeli ten
bg by dotd tak bezsilnym, std to pochodzi, e kam
stwo udaremniao jego wysiki. Niestety, ta robota obe
cnie lepiej si udaje, skoro prezydent republiki Fallieres mg w sierpniu r. 1906 pochwali profesorw aka
demii wyszej w Lyonie za to, e potrafili uwolni mo
dzie od jarzm a dogmatw i kultu religijnego, a wycho
wywa ich w duchu rewolucyi. Konsekwentnie odsunito
tam zakonnikw i zakonnice od szk, wyrzucono ze sal
szkolnych krzye, czy obrazy wite, wymazano nawTet
sowo Bg z ksiek szkolnych, iby dzieci nie wiedziay
nic o Bogu i dopiero w wieku dojrzaym w ybray sobie
jak religi, albo pozostay w ateizmie. Jest te tam d
no, aby zamkn wszystkie szkoy katolickie, a n au
czycieli szk pastwowych pocign do l, co po czci
ju si udao, skoro w r. 1913 wedug broszury p. t. Les
Francs Maons clans VEnseignement, opartej na w y
kazach masoskich, a 4.400 osb z grona nauczyciel
skiego naleao do sekty.
Idc dalej w tym kierunku, masonerya objawia teraz
yczenie, by pastwo zabronio udzielania chrztu dzieciom.
Jeszcze w r. 1903 dwaj masoni, Collin i Marchetti, wyst
pili na kongresie l algierskich z tym wnioskiem, e
naley da dodatku do kodeksu cywilnego, aby nie byo
wolno rodzicom, krewnym czy opiekunom narzuca dzie
ciom lub wychowankom jakiejkolwiek religii, i to pod k ar
utraty praw ojcowskich, lub wadzy legalnej i pod za

 80

groeniem, e w takim razie pastwo samo obejmie wy

chowanie na koszta rodzicw czy opiekunw. Podobnie
br.\ Debierre da na Konwencie W. Wschodu z r. 1902,
by nie pozwoli na zatrucie sumienia dzieci przez ojca
rodziny.
Od trzydziestu prawie lat istniej we Francyi szkoy
bezreligijne; jakie za s ich owoce, wypowiedzia Jul.
Simon, byy minister i mason, ale czowiek rozsdny
i umiarkowany: Szkoa bez religii wydaa nam otrw
i zoczycw.
Wszdzie stara si masonerya opanowa szko i albo
z niej wyrugowa nauk religii, jak to si dzieje w szko
ach pastwowych Francyi, Woch, Belgii i Stanw Zje
dnoczonych Ameryki, albo przy pomocy liberaw sparali
owa i ograniczy wpyw religii na modzie szkoln,
jak to nastpio ju w Austryi, gdzie nadto zwizek Freie
Sekule, popierany gorco przez lo wiedesk Pionier,
szturmuje o szko bezreligijn 1). W najnowszych czasach
objawia si take w sferach anty chrzecijaskich dno
do zewiecczenia wychowania kobiety, jako ostatniej
baszty przesdw i zabobonw. Z najwiksz jedno
mylnoci mwi Leon X III w encyklice H um am im
genus do tego zda sekta masonw, by wychowanie
modziey sobie przywaszczy; wiedz bowiem, e mikk
i chwiejn modzie atwo mog wedug swych zasad
usposobi i tam nakierowa, dokd oni zechc, i e niema
nad ten lepszego rodka, by pastwu potem takich da
obywateli, jakich sami mie chc. W tym te celu utwo
rzony zosta w Belgii i Francyi zwizek zwany lig nau
czania (Ligtie d enseignement)2).

*) Podobne dnoci propaguje pord nauczycieli w Galicyi

wychodzcy w K rakow ie 6rfos nauczycielstw a ludowego.
2) W Belgii w r. 1865, we F rancyi w r. 1866. W t e j . myli
d ziaaj S tow arzyszenia bibliotek popularnych republikaskiej
n a u ki w ia ry w ieckiej dzieo grosza szk wieckich itp.

81

Nadto dla przeprowadzenia swoich planw czy si

masonerya z innemi towarzystwami tego ducha, ktrym
daje pocztek, albo pomoc i opiek, a ktre korzystajc
z tajemniczoci, juto odgrywaj rol literatw, stowarzy
szonych w celach naukowych, juto gosz sw troskli
wo o szerzenie owiaty i kultury, juto chepi si mi
oci dla biednego ludu, dnoci do polepszenia bytu
posplstwa* *). Niektre z nich zaznaczyy si take co
gdzieindziej wykaemy zaciek nienawici religii i Ko
cioa; tu do wymieni zwizki Illuminatw, Saint-Simonistw, Karbonaryuszw, Modej Italii, Wolnomysinych,
Solidarnych, Uczniw djaba, Antideitw, Odd-Fellows,
Braci midzynarodowych, Powszechnego Zwizku religij
nego, Stowarzyszenia powszechnego ydowskiego (Alliance
israelite) itd.
Masonerya nie zadawalnia si tem, e stara si ze
wiecczy wychowanie i rozbi rodzin, ale wesp z socyalizmem tumi w narodach, ktre opanowaa, mio
ojczyzny, bo ona marzy o zlaniu si mniejszych zwasz
cza pastw, narodowoci i szczepw, pod form federacyi
republik, albo republiki uniwersalnej, ktrej ster dziery
liby masoni. To nam tmaczy powstanie antypatryotyzmu
i antymilitaryzmu we Francyi i gdzieindziej2).
Wreszcie masonerya dy do tego, aby na wszystkich
objawach ycia ludzkiego wycisn sw piecz; a std
pisma masoskie wt dziale umiejtnoci proteguj szcze
glnie pozytywizm i nauki przyrodnicze, w literaturze
sensualizm, w dziennikarstwie i polityce antychrzecijaski liberalizm, w sztukach piknych skrajny realizm i kult

*) Enc, L eona X III. H um . Gen.

2) Ju w r. 1889 na kongresie m asoskim w P ary u powie
dziano: I I n y a p lu s de parie, il y a l H m nanite (Nourrisson Les
Jacobins au powooir. p. 205).
PELCZAR: MASONERYA.

82

nagoci, w zakresie dobroczynnoci bezduszn filantropi,

dbajc tylko o ciao.
Jak si masoni zapatruj na prawo wasnoci, okre
limy poniej, gdy bdzie rzecz o ich stosunku do socyalizmu.

ROZDZIA VI.

Masonerya i Stolica Apostolska.

T r e : Papiee, jako strow ie religii i opiekunowie spoe
czestwa, w ystpuj przeciw m asoneryi. E ncykliki czy allokucye
potpiajce jej bdy i dnoci; m ianow icie bulle K lem ensa XII,
B enedykta XIV, P iu sa VII i dwch jego nastpcw . Allokucya
P iu sa IX z 25 w rzenia 1865. E n cyklika H u m a n u m genus L eona
X III z r. 1884. Inne pism a tego papiea i P rasa X. Zdanie
historyka protestanckiego i m asona S trothera o w yrokach p ap ie
skich, w ydanych przeciw m asoneryi. P otw arz rzucona n a Bene
dy k ta XIV i P iu sa IX.

Wyuszczylimy zasady i dnoci masoneryi, opie

rajc si na zeznaniach jej czonkw i na faktach, ktre
w nastpnych rozdziaach lepiej poznamy, a m ajc prze
dewszystkiem na oku jej dziaalno w krajach roma
skich. Wprawdzie masonerya nie do wszystkiego si przy
znaje, comy jej zarzucili; ale my wiemy, e ona jest
mistrzyni w sztuce zwodzenia ludzi.
Poniewa zasady i dnoci masoneryi godz zar
wno w religi i w Koci, jak w ustrj pastwowy i spo
eczny, przeto nic dziwnego, e papiee, jako strowie
religii i opiekunowie spoeczestwa, zwrcili na nie wcze
nie swoj uwag i po dokadnem rzeczy zbadaniu pot
pili zakon wolnomularski, w zbraniajc wiernym pod za
groeniem kar kocielnych wstpowania do l.
Ju Klemens XII w bulli In eminenti z 28 kwietnia
1738 rzuci swe gromy na zwizki wolnych mularzy,
6*

84

snad w owym czasie ju bardzo rozszerzone, podnoszc,

e do nich wpisuj si podug statutw ludzie rnych
wyzna poprzestajcy na pozorach pewnej uczciwoci
przyrodzonej, e one daj przysigi na bibli, e si
lkaj wiata jawnoci i e si sprzeciwiaj ustawom cy
wilnym i kocielnym, tak e wpisywa si do podo
bnych towarzystw jest to samo, co by podejrzanym o nie
prawo i przewrotno,
Chcc zapobiedz, aby tego rodzaju ludzie jako zo
dzieje do domu si nie wkradali i jako liszki winnicy
zniszczy si nie kusili, taki tene papie ogosi dekret:
Przeto wszystkim i kademu z osobna wiernym Chrystu
sowym jakiegokolwiek stanu, czy to wieckim czy ducho
wnym, tak ksiom jak zakonnikom nakazujemy: aby
nikt pod jakimkolwiek pozorem nie mia wstpowa do
wzmiankowanych towarzystw, rozszerza je, pielgnowa,
w swojem mieszkaniu przyjmowa i ukrywa, do nich si
wpisywa, przycza, bywa na ich zebraniach, albo
uatwia zwoanie ich, gdziekolwiekbd, czemkolwiek
tyme usuy, albo inaczej ca pomoc albo opiek
otwarcie albo pokryjomu, wprost albo z ubocza, dawa,
ani te innych przyciga; radzi, aby si wpisywali, by
wali na zebraniach, niemi si opiekowali, albo je wspie
rali, ale cakiem i n a j z u p e n i e j u n i k a i c h w in n i...
p o d k a r k l t w y , w ktr czynem samym wpadn...
a od ktrej nikt inaczej, jedno od nas samych (to jest od
Rzymskiego Papiea) z d o a o t r z y m a a s k r o z
g r z e s z e n i a . Chcemy, aby Biskupi wszdzie przeciw
wykraczajcym wystpowali, jakiegokolwiekby byli stanu,
i badali ich, jako gwatownie o herezy podejrzanych
i odpowiedniemi karam i cigali...
Zdaje si, e to potpienie nie odnioso wielkiego
skutku i nie wszdzie zostao ogoszone), skoro BeneW e F rancyi p arlam ent nie pozwoli publikow a bulli K le
m ensa XII.

85

dykt XIV w bulli Promdas Bom anorum Pontificum z 18

m arca 1751 ponowi kltw i wezwa biskupw, kler
i wiernych do wikszej czujnoci, opierajc si na tem,
e zwizki masoskie przyjm uj do swego ona ludzi wsze
lakiej religii i sekty, e wym agaj sekretu i przy
sigi, e w wielu krajach chrzecijaskich zostay za
kazane, jako przeciwne prawu cywilnemu, e je pot
pia opinia ludzi rozumnych i uczciwych, jako ze i ze
psute ,
Po smutnych dowiadczeniach, jakie wiatu zgotowaa
rewolucy francuska, mg Pius VII tem mielej potpi
tajne towarzystwa w konstytucyi z 13 sierpnia 1814; tym
czasem wyrok ten le przyjli monarchowie wwczas
w Wiedniu zebrani, tak, e nuncyusz nie mg ogosi go
w dziennikach. Me dziwujmy si temu, bo z wyjtkiem
cesarza austryackiego Franciszka I byli oni prawie wszy
scy masonami. Wkrtce potem 4 stycznia r. 1818 pisa
kard. Consalyi do ks. Metternicha: Przedstawiam tu co
dziennie ambasadorom Europy, jakie niebezpieczestwa
' gotuj w przyszoci tajne towarzystwa porzdkowi ledwie
co przywrconemu; widz jednak, e odpowiedzi ich jest
zupena obojtno. W yobraaj sobie, e Stolica w. jest
zbyt pochopn do trwoenia si. Dopiero wybuchy rewo
lucyjne w r. 1820 otworzyy im oczy; to te bulla Piusa
VII z 13 wrzenia 1821, potpiajca szczeglnie karbonaryuszw, zrobia na nich wiksze wraenie, a nawet, jak
si zdaje, przyczynia si do wyleczenia cara Aleksan
dra I z jego wielkiej sympatyi do masoneryi i sanmartynizmu.
Nastpcy Piusa VII potwierdzili poprzednie wyroki;
mianowicie Leon XII w bulli Quo g rm io ra z 13 m arca
1825 (rozcigajc je na wszelkie inne towarzystwa tajne,
a take na zwizki uniwersyteckie 1)i Pius VIII w bulli
*) Ja k np. B urshenschaften w Niemczech. O bulli L eona X II
mwi obszerniej H ier. K ajsiew iz (P ism a Tom III, str. 101).

86

T raditi z 24 maja 1829, Grzegorz XVI w bulli M ira ri

z 15 sierpnia 1832.
Tosamo Pius IX potpi wielokrotnie masonery, jak
n. p. w pierwszej encyklice swojej Qui pluribus z 9 listo
pada 1846 i w allokucyach z 9 grudnia 1854 i z 25 wrze
nia 1865 (Singulari u a d a m )1). Przytaczam y tu ustp
z drugiej allokucyi: Wrd rozlicznych knowa i intryg,
ktremi nieprzyjaciele chrzecijaskiej wiary mieli zacze
pi Koci Boy, uywajc daremnych wysile, by go
zniszczy i poniy, nie naley pomija, Wielebni Bracia,
owego zgubnego stowarzyszenia, masoskiem zwykle zwa
nego, ktre pocztkowo po kryjwkach i ciemnociach
zawizane, pniej na zgub powszechn religii i ludz
kiego spoeczestwa na jaw si ukazao. Te knowania
i intrygi, skoro tylko poprzednicy Nasi Rzymscy Biskupi
wykryli, pomni pasterskich swoich obowizkw, osdzili
niebawem za rzecz suszn, by sekt t, zionc zgorsze
niem, wzniecajc rozliczne niegodziwoci przeciwko spra
wie witej i publicznej, powag sw powstrzyma, a oraz
wyrokiem potpienia jako strza ugodzi i zniszczy.'
Wszelako owe zabiegi Stolicy wT. nie zostay uwieczone
tym pomylnym skutkiem, jakiego spodziewa si byo
mona. Metylko bowiem masoska owa, o ktrej mwimy,
sekta nie zostaa umierzona i powstrzymana, ale nawet
tak si rozszerzya, i w tych bardzo trudnych czasach
wszdzie intryguje bezkarnie i miao podnosi gow.
Podobnie w encyklice z 21 listop. 1873 (E tsi multo
?) Za P iu sa IX K ongregacya w. Inkw izycyi 21 sierpnia 1861
roku co do zaw ierania lubw przez masonw orzeka, e w razie
gdyby strony po odmwieniu lubu katolickiego dlateg-o, e obie,
lub jedna z nich, nale do sekty m asoskiej m iay zawrze
zw izek cywilny tam , gdzie dekret trydencki obowizuje, albo y
w konkubinacie, moe biskup zarzdzi to, co za odpowiedniejsze
wobec Boga uzna, to jest, dopuci do lubu. Tosamo dla rozr
nienia, jakie zw izki naley do tajnych zaliczy, w ydaa Kongr.
w. Inkw. instrukcy z 10 m aja 1884.

87

iuctuosa) ostrzega Pius IX krlw i ludy przed masonery, jako przed zgubn dum i mwi, e ona krtemi drogami wlizgujc si, a w swej pracy nie ustajc,
zwioda wielu podejciem i dosza wreszcie do tego, e
teraz wystpuje z kryjwek jako potna wadczyni, by
przywoawszy sobie na pomoc si i powag urzdw,
rzuci si na Koci Boy... susznie te nazywa j synagog szatana, bo ona chce utworzy religi bez Boga
i zaj miejsce Kocioa.
Najgruntowniej i najobszerniej wyuszczy papie
Leon XIII zasady i dnoci masoneryi w encyklice Humanum genus z 20 kwietnia 1884. Zaznaczywszy, e ta
sekta, Kocioowi i spoeczestwu wroga, w przecigu p
tora wieku, mimo poprzednich wyrokw papieskich, wzro
sa nad wszelkie spodziewanie i zdaje si prawie rz
dzi pastwami, wykazuje papie, e jej deniem jest
obali wszelk karno religijn i pastwow, na chrystyanizmie opart, e jej organizacya, wymagajca se
kretu i przysigi, sprzeciwia si prostej sprawiedliwoci
i uczciwoci, e jej religi jest naturalizm i indyferentyzm, e ona gosi moralno wyzwolon i nagi rea
lizm, e wystpuje przeciw maestwu chrzecija
skiemu i chce opanowa wychowanie publiczne, e dy
do tego, aby szkoa bya bezreligijn, pastwo byo bezreiigijnem, instytucye spoeczne byy bezreligijnemi, e
sprzymierzywszy si z komunistami i socyalistami, wywo
uje zamieszanie i przewrt wszelakich stosunkw; e
zatem przeciw niej ca si trzeba si broni i uywa
rodkw, w encyklice poleconych.
Encyklika ta poruszya do ywego obz masoski.
Podczas gdy loe angielskie i niemieckie protestoway przeciw
wyrokowi potpiajcemu, jako niby niesprawiedliwemu1),
*) W szystkie W ielkie Loe Niemiec, w m aju r. 1884 zgrom a
dzone, owiadczyy, e nie dadz urzdowej odpowiedzi n a ency
klik Leona X III.

88

francuskie i woskie dzikoway szyderczo Leonowi XIII

za jasne i stanowcze wypowiedzenie swego zd an ia*).
Leon XIII oto sowa urzdowego pisma masoskiego
p. t. Bulletin de la grand Loge symboliue ecossaise
z powag niezaprzeczaln i z nadmiarem dowodw po
nownie wykaza, e istnieje przepa nieprzebyta mi
dzy Kocioem, ktrego on jest przedstawicielem, i rewolucy, ktrej praw rk jest masonerya... Nieche
wszyscy odtd wiedz, e przysza godzina, gdzie trzeba
wybiera midzy porzdkiem starym, opierajcym si na
objawieniu, i nowym, nie uznajcym innych podwalin,
prcz nauki i rozumu, czyli midzy duchem powagi i du
chem wolnoci*.
Nadto Leon XIII potpi masonery w licie do bi
skupw w Bawaryi z 22 grud. 1887 r., w allokucyi do
pielgrzymw z Meksyku '5 maja 1888 r., w allokucyi do
obywateli woskich 20 kwietnia 1890 r., w encyklice z 15
padziernika 1890 do biskupw woskich i z 8 grudnia
1892 do biskupw i do narodu woskiego, w ktrej ubo
lewa, e sekta masoska, nikogo si nie bojc, przed niezem nie ustpuje, ale rozzuchwala si z dniem kadym,
miasta cae jak zaraza nachodzi i do wszystkich instytucyj pastwowych coraz wicej si miesza, zaprzysigszy
w yrwa wiar katolick narodowi woskiemu. Przeciw
masoneryi wymierzone s take apostolskie pisma i dekreta Leona XIII z 20 czerwca 1894 (Praeclara gratulationis), z 2 wrzenia 1896 i z 11 sierpnia 1898.
Wreszcie Pius X w encyklice Yehementer Nos z 11
lutego 1906, potpiajcej prawo o rozdziale Kocioa i pa
stwa uderzy na bezbonych sekciarzy, ktrzy z zuchwa
ym cynizmem gosz, e trzeba wymaza imi katolickie
z Francyi; a w allokucyi na konsystorzu tajnym z 27 li
stopada 1911 zaznaczy, e za inicyatyw tej sekty urz
) Por. H. D elassus L e problem e de l heure presente T. I,
p. 31.

dzono manifestacy nienawici przeciw wierze katolickiej

(w r. 1911 w Rzymie), e w Rzymie samym nieprzy
jaciele Kocioa i religii przyznali bezkarno dla tej se
kty , e pod wpywem tej sekty stao si wszystko,
co przeciw Kocioowi rozpoczto w Portugalii.
e wszystkie te wyroki Stolicy w. s sprawiedliwe,
przyznaj nietylko sami katolicy, ale nawet wierzcy pro
testanci. Oto co jeden z nich, historyk Guericke, pisze
w swojem dziele p. t. Handbuch der RirchengeschicMe
t. II, p. 552: Wolnomularstwo wywaro niezmierny wpyw
na zniszczenie pozytywnego chrzecijastwa, ktre swym
motem usiowao rozbi na tysic kawakw. Wszdzie
za chodzio mu gwnie o to, aby poniy i zniszczy
nauk, czynem i pismem Koci katolicki, prym at papie
ski, hierarchi i kapastwo, zakony i korporacye ko
cielne i wszystkie, wycznie katolickie nauki, instytucye
i obyczaje. PozwTalao za temu tylko katolicyzmowi si
osta, ktryby si wyrzek swojej istoty, swego jdra
i swego ycia i ktryby z racyonalizmem, deizmem, na
turalizmem i podobnemi opiniami w najserdeczniejszej y
zgodzie.
Przyzna to take mason John Strother, przem awia
jc w loy Nr. 4000 w Louisville w r. 1907, e masone
rya we Francyi, Woszech, Hiszpanii, Portugalii i Ameryce
poudniowej jest assocyacy polityczn, antyreligijn i antyteistyczn, nie tajc swej nienawici do religii katolickiej,
e loe francuskie byy od pocztku ogniskami wolnej my
li i niedowiarstwa, e ten stan rzeczy jeeli nie wy
woa, tedy rozogni antagonizm midzy masonery i Ko
cioem katolickim, e przeladowanie Kocioa w re
publikach poudniowo-amerykaskich i we Francyi jest
dzieem masoneryi i zostao spowodowane opozycy Ko
cioa przeciw tendencyom ateistycznym i praktykom roz
wizym masoskim, e wreszcie Albert Pike, Wielki
Komandor rytu szkockiego w Zjednoczonych Stanach, rzu-

 90

cii na masonw francuskich uroczyst kltw za prokla

mowanie ateizm ux).
Odwetem masoneryi za jej potpienie byy take potw arze rzucone n a dwch papiey, e oni byli masonami.
Tak w najnowszych czasach, bo w r. 1905, przegld ma
soski New Age, wychodzcy w Washingtonie, w stycznio
wym swoim zeszycie ogosi, e Benedykt XIV i Pius IX
naleeli do sekty. Mianowicie Benedykt XIV (17401758)
mia za rad jednego z dworzan swoich, masona, wpisa
si do loy, a od tego czasu zaprzesta przeladowania
masonw, co inny mason, nazwiskiem Tripolo, uczci oso
bnym adresem. Rozumie si, e w tej opowieci niema
ani cienia prawdy; natomiast historya wiadczy, e tene
papie w 11-ym roku swoich rzdw (1751) bull Providas
potwierdzi bull swego poprzednika Klemensa XII, czyli
ponowi kltw przeciw masonom.
Co do Piusa IX, ju w r. 1849, w allokucyi swej
z 10 kwietnia, napitnowa on t ohydn potwarz, jakoby
w modoci swojej by masonem. Mimo to odnowia j
w r. 1865 loa messyska, twierdzc, e Pius IX podczas
pobytu swego w Ameryce (1824) zapisa si do loy w Fi
ladelfii, otrzyma stopie mistrza, bywa na posiedzeniach
i miewa tam pene zapau mowy. Niektre dzienniki to
powtrzyy, a jeden z nich, Monde Maonniue, zada
urzdowego raportu od W. Wschodu Pensylwanii. Odpo
wiedziano stamtd, e w r. 1819 zapisa si do loy w Hayamia jaki Marcin Ferrety, ale o Janie Maryi Mastai
Perrettim, zapisanym wrzekomo w r. 1824, niema ani ladu.
Mimo to przegld amerykaski wystpi znowu w r. 1905
z t sam potwarz!
Stolica w. nie przestaje i w przyszoci potpia
tego zwizku, zarwno religii jak spoeczestwu wrogiego.
*) W ydrukow a t mow dziennik M aonnic H om e Journal.
Por. P reuss . c. A ppendix 415. Cimlta Catt. Anno 1909. Yol. 2.
Quad. 1476 p. 663.

 91

Co do monarchw wieckich, niektrzy z nich wy

stpili w wieku XVIII i XIX przeciw masoneryi, jak np.
w Mederlandach Karol VI w r. 1737, w Austryi Marya
Teresa w r. 1754 i 1766, Jzef II (czciowo) w r. 1785
i 1788, Franciszek II w r. 1794 i 1801, w Neapolu Ka
rol III w r. 1751, Ferdynand IV w r. 1775, w Hiszpa
nii Ferdynand VI w r. 1751, Ferdynand VII w r. 1814,
w Portugalii Jan VI w r. 1818, w Polsce August III
w r. 1739, w Bawaryi elektor Karol Teodor w r. 1784
i 1785, Maksymilian Jzef w r. 1799, 1804 i 1814,
w Rosyi car Pawe w r. 1797 i car Aleksander w r. 1821
i 1822. Z drugiej strony nie brako panujcych, ktrzy
do l wstpili, albo przynajmniej sekt popierali.

ROZDZIA VII.

Pocztki i rozwj masoneryi w wieku XVIII.

T r e : D ziwaczne i niepraw dziw e zdania o pocztkach m a
soneryi. W edug pow anych autorw tych pocztkw trzeb a szu
ka w redniowiecznym cechu m ularskim . Ja k bya organizacya
tego cechu w Niemczech i w Anglii. G eneza ducha m asoskiego
i zaoenie W ielkiej loy angielskiej w r. 1717. K siga Konstytucyj masoskich uoona przez A ndersona. O rganizacya W . Loy
londyskiej. . Pocztkow e jej dzieje. R ozszerzenie si m asone
ryi w Europie i Ameryce.
Znaczniejsi adepci w XVIII wieku.
Liczba l w r. 1787. Ja k ie czynniki w pyny na to. U jem ne
strony m asoneryi w X V III w ieku. Szalbierze.

O
pocztkach masoneryi rne kr zdania, bo s
masoni, chcc sekcie swojej wiksz nada powag, po
suguj si niedorzecznemi baniami i dziwacznemi legen
dami. Tak postpi ju Anderson, wydawca starych konstytucyj i poda masoskich (r. 1723 i 1738). Byli nawet
pisarze masoscy, ktrzy twierdzili blunierczo, e pierw
szym masonem by sam Bg, to znowu Jezus Nazareski, zaoyciel wolnego mularstwa szkockiego, albo archa
nio Micha. Inni wywodz pocztek sekty od A dam ax),
f) W edug A ndersona Adam bj7 pierw szym nauczycielem geom etryi, bdcej podstaw sztuki budow nictwa, a tem samem m aso
neryi. Mia on w raz z synam i utw orzy pierw sz oe! Noe i jego
synowie byli wysokimi urzdnikam i loy, a Nimrod by wielkim
m istrzem !

93

albo od Kaina, albo od Noego (std nazyw aj siebie noachitami), albo od Salomona, albo od Adonirama czy Hirama, budowniczego wityni jerozoliskiej, ktrego mieli
trzej czeladnicy zamordowa, by mu wydrze haso mi
strza* 1).
Inni szukaj jej rda w teozofii indyjskiej, w gre
ckich misteryach w Eeusis, w egipskich misteryach Izydy
i O zyrysa2), w zakonie P ytagorasa3), w tajemnicach
Esseczykw4) i Druidw, albo w korporacyach mular
skich Rzymian 5); ale nowsi autorowie masoscy nawouj
do porzucenia tych bani, dowodzc przytem, e masone
rya, co do ducha swego, tak jest star, jak kultura ludzka6).
Tnni kolebk masoneryi widz w gnostycyzmie i ma
nicheizmie T); a jeden z ich pisarzy twierdzi, e celem
wolnomularstwa jest propaganda i tryum f na caym wie
cie czystego gnostycyzmu i liberalizmu racyonaistycznego 8). Uczony historyk katolicki Hurter praojcami maso
nw mieni redniowiecznych Albigenzw, ktrzy doktryny
gnostyckie i manichejskie odnowili; opiera za twierdze
nie swoje na podobiestwie nauki i praktyk jednej i dru
H iram jest p erso n ifik acj idei m asoskiej, bo w yobraa on
czowieka wolnego od zabobonu, .szukajcego swej wielkoci w so
bie, a std jedynie uzdolnionego do budowy w ityni ludzkoci.
W ywoa on przez to zazdro i nienaw i Salomona, k try p osta
nowi go zabi, uy za za narzdzia trzech czeladnikw, z a tru
dnionych przy budowie, a przedstaw iajcych symboliczn-ie trz y po
tgi sprzym ierzone n a obalenie praw czowieka, to jest, w adz kr
lewsk, w adz papiesk i ciemnot ludu, sucego tym wadzom.
Jeszcze w yraniej i silniej w ystpuje ta legenda w szkockim sto
pniu Chevalier Kadosch.
2) Tak AIex. L enoir i Schauberg.
8) T ak Noorthouk, L au rie i i.
4) T ak Michaeler, R agotzky i i.
5) T ak K rause i Rebold.
6) T ak J. G. Findel GteschicMe der F reim aurerei. VII Aufl.,
Leipzig 1900, II Teil, S. 6 sq.
) S td mieli masoni przybra nazw dzieci w iatoci
8) Porw, M aonnerie pratiue T I, p. 35.

94

giej sekty ), Szkot Micha Andrzej Ramsay w mowie swojej imanej w Paryu r. 1737 wyprowadza pocztek m a
soneryi z wypraw krzyowych i wie j, acz bez adnej
podstawy, z zakonem w. Jana (maltaskim)2).
Wicej nierwnie autorw masoskich wykazuje po
krewiestwo zakonu z Templaryuszami, opierajc si na
tem podaniu, e ostatni ich wielki mistrz Jakb Molay, nim
poszed na stos w r. 1314, utworzy cztery loe-matki,
z siedzib w Neapolu, Edinburgu, Sztokholmie i Paryu,
e nadto z jego testamentem Piotr z Bolonii, templaryusz,
uciek z wizienia paryskiego do Szkocyi, gdzie zakon
utrzym ywa si pod szat wolnomularstwa, bo Templaryusze, chcc uj przeladowania, weszli do stowa
rzyszenia wolnych mularzy. To atoli podanie jest zmy
lone 3); i tyle tylko jest pewnem, e masoni w legendach
niektrych stopni szkockich, zwaszcza t. z. Chevalier Kadosch, uwaaj si te za mcicieli Jakba Molay i jego
towarzyszy, czyli za wrogw wadzy papieskiej i krlew
skiej, jak niemniej, e lady bdw gnostyckich, przypi
sywanych Tem plaryuszom4), odnajdujemy w masoneryi,.
tak, e pewne pokrewiestwo duchowe zaprzeczy si
nie da.
Wicej prawdopodobiestwa ma twierdzenie niekt
rych autorw katolickich i masoskich, e pocztkw ma*) X. L efranc ojcami w olnom uarzy mieni L eliusza i F a u sty n a
Socynw, znanych w Polsce heretykw XVI wieku. W r. 1893 W.
m istrz m asoneryi woskiej wypow iedzia w swoim oklniku, e W o
chy byy kolebk m asoneryi, a jej ojcem by Lelio Sozzini (1525 do
1562). '
2) B r/. F indel D as Zeitalter der Verirrungen im M aurerbund. L eipzig 1892 i Genchichte. der F reim aurerei von der Z eit
ihres E nstehens bis a u f die Gegenwart. 7 Aufl. L eipzig 1900.
3) Dowid teg'o Otton B euren w dziele D ie innere Unwahrheit der F reim aurerei. Mainz r. 1894. Tw ierdz, e t legend w y
m yli i stopnie Templaryuszw o p ro w ad zi biv. baron H und
w X V III wieku.
l) I to susznie, ja k nowsze bad an ia dowiody.

95

soneryi trzeba szuka w redniowiecznym cechu m ular

skim. Zdanie to wypowiedzia przed innymi X. Grandidier w Strassburgu1), a za nim poszli Vogel, Winzer,
Keller, Findel, Begemann i inni, acz nie wszyscy, pisarze
masoscy2). Przypatrzm y si tej hipotezie.
Sztuk budownictwa zaszczepili w Niemczech Bene
dyktyni; oni te do wykonania wspaniaych budowli, naj
przd w stylu romaskim, a potem w gotyckim, uy
wali nietylko zakonnych braciszkw 3), ale take wie
ckich pomocnikw, i tworzyli z nich osobne braterstwo
albo bractwo budowniczych, z jednym z zakonnikw, jako
wielebnym mistrzem (Venerabilis Magister) na czele.
W wieku XIII-ym, a moe jeszcze wczeniej, mularze wieccy
poczli wyzwala si z pod zwierzchnoci mistrzw be
nedyktyskich i zawizywa cechy mularskie pod nazw
bractwa budowniczych*, w celu budowania gotyckich wi
ty i gmachw. By to wanie czas, kiedy w miastach
niemieckich rozwijay si t. z. Schuts- Gilden dla obrony
interesw mieszczaskich i t. z. Zilnfte, czyli cechy, ma
jce posta bractwa, z powodu cisego zwizku z religi
i Kocioem.
Wspaniae budowle gotyckie, wykonane z kamienia
i ozdobione takiemi figurami, rzebami i wieyczkami,
naday sawy i znaczenia cechowi czyli bractw u kamie
niarzy, ktrzy ju w wieku X III mieli swoje w arsztaty
(Bcmhutten) 4) w znaczniejszych miastach niemieckich i bu
dowali take w innych krajach. Ale dopiero w r. 1459,

*) A utor dziea E ssa i historiue et typographiue su r la Cathedrale de Strassbourg z r. 1782.

s) Mianowicie m asonerya w yszych stopni trzym a si jeszcze
dawnych bani.
s) Jednym z najczynniejszych tu b y opat z H irschau W il
helm (10691091).
4)
Bauhtite bya to drew niana buda, gdzie m ularze skadali
swe narzdzia i spali.

96

gdy ju dla budownictwa gotyckiego mina epoka roz

kwitu, zebrao si wr Regenburgu 19 majstrw ze rodko
wych i poudniowych Niemiec, by 25 kwietnia spisa stare
praw a i jako Ordnungen ogosi. Podobny zjazd odby
si 9 kwietnia 1464 wr Spirze, podczas gdy majstrowie
pnocno-niemieeey zebrali si w r. 1462 w Torgawie.
Statut ratysboski, pniej nieco zmieniony i zatwierdzony
wt r. 1498 przez cesarza Maksymiliana I, stanowi, e naj
wyszymi sdziami mieli by t. z. W erkmeister w ar
sztatw w Strasburgu, Wiedniu, Kolonii i Bernie, ale
w ostatniej instancyi mia rozstrzyga mistrz strasburski;
z czego Pindel wnosi, e czonkami bractw a budowni
czych* mogli by take amatorowie (Liebhaber) z innych
stanw, i e do niego w rednich wiekach wciskali si
heretycy, by tem atwiej si u k ry 1).
Z biegiem lat bractwo budowniczych* pokryo sw
sieci cae Niemcy; ale w wieku XV i XVI pochylio si
do upadku, zwaszcza gdy miejsce gotyki zaj styl re
nesansowy 2). Reformacya w wieku XVI i wojna trzydzie
stoletnia w wieku XVII zaday ciki cios budownictwu
kocielnemu w Niemczech, poczem edykt z r. 1707 prze
rw a zwizki warsztatw" niemieckich ze Strasburgiem, za

*) N iektrzy autorow ie tw ierdz, e-n a pocztku w ieku XVI

istniao stow arzyszenie w. J a n a czyli wolnych m u larzy , z organ izay m asosk i z dnociami, religii katolickiej w rogiem i;
opieraj si za n a t. z. Karcie koloskiej z 24 czerw ca r. 1535,
k t r miao podpisa k ilk u n a stu nowatorw, a m idzy tym i arcyb,
koloski H erm an, patro n protestantyzm u, i sam F ilip Melanchton.
A utentycznoci tego dokum entu, ktrego orygina m a by w archi
wach loy am sterdam skiej, broni N. Deschamps w dziele L es societes secretes et la societe II, 323325; ale dzi nie u leg a w tpliw o
ci, e to je st falsyfikat, ta k ja k statuta zakonu Templaryuszw
i t. z. akta Eckleffa. (Por. H einrich Boos Geschichte der F reim a u
rerei A arau 1906).
2)
Styl ten zw any take woskim, m ia w prow adzi do An
okoo r. 1607 Inigo Jones, generalny inten d an t krlew skich budyn
kw i p atron t. z. Freemasons.

97

jtym w r. 1681 przez Francy, a w r. 1731 podda te

w arsztaty nieograniczonej wadzy ksit.
W Anglii i Szkocyi istniay ju w rednich wiekach
zwizki cechowe ( Gilds, Company) ktre wystpoway
take jako bractw a (Society, fraternity), bo miay sw'oje
kocioy, a przynajmniej kaplice i otarze, swoje naboe
stwa, procesye i fundacye mszalne; dopiero H enryk VIII
w r. 1535 znis wszystkie bractwa, cechom za nada
pitno protestanckie. Co do organizacyi, okrelonej staremi
konstytucyami czyli ustawami, na czele cechu sta Alderman, take Graceman, a pniej Master zwany; pod nim
byli wardens (dozorcy), steward (podczaszy) i clerk (pi
sarz). Czonkowie skadali przysig, e zachowaj ustawy,
i zbierali si par razy w roku, a jeden dzie by wi
tem powszechnem, bo w nim wszyscy szli do kocioa,
poczem zasiadali do wsplnej uczty. Spjni ich bya nie
tylko czno w pracy, ale take solidarno we wspie
raniu ubogich, chorych lub uwizionych czonkw.
Jednym ze starszych cechw by cech mularski i ka
mieniarski, bo istnia ju w r. 1365 w Londynie, a w r.
1472 osobny herb otrzyma. Zwa on si Company (So
ciety) o f Masons albo C. o f Freem asons*), z t atoli
rnic, e nazw freemasons dawano najczciej tym,
ktrzy wyej stali w sztuce kamieniarskiej (zwaszcza
kiedy kwitn styl gotycki), a czasem take rzebiarzom
i budowniczym.
Co do nazwy lodge (oa), przychodzi ona ju w wieku
XIII-ym, a oznaczaa pierwotnie chat, w ktrej skadano
narzdzia potrzebne przy budowie i spoywano posiek
wrd pracy, pniej za same korporacye mularzy i ich
*) Masonami zwano zazw yczaj tych, ktrzy obrabiali kam ienie
grubsze i tw ardsze, freemasonam i tych, ktrzy obrabiali kam ienie
miksze (rough stones), (free stnes), a std do wikszej dochodzili
sztuki. Obszernie o tem pisze br.'. W ilh. Begem ann w dziele Vorgeschickte und A n fd n g e der F reim aurerei in E ngland. I B. B er
lin 1909.
PELCZAR; MASONERYA.
7

 98

zebrania, jakote pojedyncze posiedzenia pewnej liczby

czonkw').
Ustawy cechu kamieniarskiego, spisane jak si zdaje
przez duchownych, zawieraj si w starych manuskryp
tach *), z ktrych skorzysta Anderson przy ukadaniu
konstytucyj masoneryi. Do najstarszych naley manu
skrypt, wydany przez Mateusza Coke w r. 1861, jakote
poemat (Masonie-Poem), ogoszony przez Haliwella, a miesz
czcy w sobie bajeczn history geometryi i budowni
ctwa.
Ju w wieku XVII i wczeniej zdarzao si, e do
bractw a cechu kamieniarskiego przyjmowano panw ze
sfer inteligentnych i zamonych ( Gentlemen masons), kt
rzy na biesiady i cele dobroczynne oyli pienidze, a kt
rych do l cigna filantropia i ciekawo. Oni to uto
rowali drog do utworzenia masoneryi spekulatywnej.
Nie ulega wtpliwoci, e ta masonerya wzia sw
nazw i organizacy z dawnego cechu kamieniarskiego 3);
ale jak si wyrobi jej duch, objawiajcy si z jednej
strony jako indyferentyzm wzgldem religij pozytywnych,
z drugiej jako nienawi religii katolickiej? Ot na to
wpyny nietylko herezye wieku XIII i XIV, nietylko
sekty protestanckie wieku XVI, ale take humanizm wieku
XV i XVI, ktry jako wykwit renesansu w literaturze,
*) Nazwy lodge i m ason przynieli Normanowie z F ran cy i do
Anglii.
2) Takich m anuskryptw odkryto do 70.
3) Br.'. Mackey w ylicza dw anacie hipotez o pocztku m aso
n ery i; mianowicie tw rcam i jej mieli by: juto 1. P atryarchow ie
przedpotopowi, ju 2. m ysterya pogaskie, ju 3. Salomon i budo
w niczy jego w ityni, ju 4. rycerze krzyow i w czasie k rucyat,
ju 5. Tem plaryusze, ju 6. kolegium architektw w Rzymie, ju
7. b ractw a m urarzw redniowiecznych, ju 8. czonkowie zw izku
R osikrucians (Ranego Krzya), ju 9. Oliwier Cromwell, ju 10.
p retendent z domu Stuartw , ju 11. K rzysztof W ren, budowniczy
k ated ry w. P aw a w L ondynie (r. 1723), ju 12. J a n Teofil Desaguliers i jego tow arzysze w r. 1717.

99

w sztuce i filozofii, ideom pogaskim utorowa drog do

spoeczestwa chrzecijaskiego, a przy pomocy prote
stantyzmu zrodzi w drugiej poowie XVII wieku deizm,
odrzucajcy objawienie nadprzyrodzone i wiodcy do indyferentyzmu religijnego i do naturalizmu, czyli do substytuowania natury w miejsce Boga.
Ju w wieku XVI i w pierwszej poowie XVII, obok
pseudomistykw *), filozofw n a tu ry a), astrologw i alchemistw, zjawili si mowie, ktrzy wobec wczesnych
walk religijnych propagowali ide tolerancyi dogmatycznej,
czyli porzucenie sporw o dogmata, i zachwalali zamiast
wiary wiedz, zamiast teologii nauki przyrodnicze, to znowu
filozofi Platona. Do nich naleeli n. p. Jan W alenty Andreae (15861654), Francis Bacon (15611626), autor
dziea p. t. Nona A tlantis, ktre wedug zdania niektrych,
miao da impuls do utworzenia masoneryi, Jan Amos
Comenius (15921670)8) i inni. Powstay nawet osobne
zwizki, powicone szerzeniu owiaty, humanitaryzmu
i tolerancyi, ale ukryw ajce swe cele, a std do masone
ryi podobne4). W tenczas take ukazali si tu i wrdzie
t. z. Rosenkreuzer, czyli zwolennicy alchemii i sztuk ta
jemnych (n. p. wyszukania kamienia mdroci); niema
atoli dowodw na to, e Bosicrucin fra te rn ity (albo
(Brothers o f the Rosy-Cross/ bya w zwizku z masonery.
W Anglii, zawichrzonej w wTieku XVII walkami reJa k n. p. S ebastyan F ra n ek (f 1545), W alenty W eigel, Jakb Bohme.
2) Ja k n. p. T heophrastus Bom bastus P aracelsus (14931541).
s) Comenius, autor dziea p. t. Pansophia, uchodzi za ojca
chrzestnego m asoneryi; przeczy atoli tem u br.'. W. Begem ann w p i
mie Comenius u nd die F reim aurer, Berlin 1906. P ew n jest rzecz,
e Comenius m arzy o jakiej religii uniw ersalnej, ktra by zaw ie
raa to, co w szystkie religie m aj wsplnego.
4)
Czyt. Boos 1. o. III K apitel. J a k n. p. F nichtbringende Gesellschaft w Niemczech, Tow arzystwo Sokratesa, R oyal Society
i zwizek t. zw. Gormogonen w Anglii.

7*

100

ligijnemi i politycznemi, a przytem zaraonej zepsuciem

obyczajw, wystpi cay szereg mw wpywowych do
walki z chrystyanizmem, a w obronie religii naturalnej,
czyli deizmu; od nich to, a zwaszcza od Bolingbrokea,
przej si synny sofista Voltaire ideami deizmu i n atu
ralizmu i propagowa je we Francyi. Z drugiej strony
okruciestwa Elbiety i Cromwella, jakote wojny domowe
po wygnaniu Jakba U, katolika, wywoay w spoecze
stwie protestanckiem wiksz jeszcze, ni bya pierw,
nienawi do Kocioa katolickiego. Ot protestantyzm,
zawsze i wszdzie religii katolickiej wrogi, jakote idcy
za nim racyonalizm, ktry znowu wiedzie do deizmu
i naturalizmu, wycisn swe pitno na masoneryi, kiedy
jeszcze bya w kolebce. Pozna to mona z samych
konstytucyj Andersona, a przyznaj pisarze masoscy,
z ktrych jeden - br.\ Findel nie waha si twierdzi:
Czcili jest protestantyzm po czci, tem jest zwizek ma
soski w eaoci1). Historya te wiadczy, e masonerya
przyja si najatwiej i najlepiej prosperuje w krajach
protestanckich2).
A jake powstaa masonerya symboliczna czyli spekulatyw na w Anglii?
Na pocztku XVIII w. l m ularskich byo w Anglii
mao, a niektre z nich, jak n. p. loa w Yorku i czw arta
loa w Londynie (od r. 1712), skaday si z samych p ra
wie czonkw inteligentnych, ktrzy dla wzgldw huma
nitarnych i towarzyskich z sob si czyli. Oni te po
stanowili z bractw a mularzy wolnych i przyjtych3),

x) Czytam y rwnie w m asoskiej Bauhutte: De?- 'oollendete

F reim aurerbund is t die vollendete K irche der H umawitaU (r. 1867, 37).
2) W r. 1854 naleao do l do 400 pastorw, a w r. 1866
Dalens K alender w ym ienia 23 pastorw jako Stuhlmeister.
3) Sowo przyjty (accepted) nie oznacza jedynie masonw
niezawodowych, bo kady ucze m ularski, po skoczeniu 7 la t prby,
byw a przyjm ow any do cechu jako m ajster i zwa si accepted.

101

utworzy zwizek o szerszym zakroju, bo m ajcy na oku

cele duchowe, a pomijajcy sztuk budownictwa.
Porod tych, ktrzy otaczali kolebk masoneryi, za
suguj na szczegln wzmiank: Jan Teofil Desaguliers)
(fl744), Jerzy Payne (f 1757)2) i Jakb Anderson (f 1739)3).
W lutym r. 1717 zebrali si majstrowie czterech l lon
dyskich, umieszczonych w domach zajezdnych albo w szynkowniach pod Gsi, pod Roniem, pod Koron, pod
Jaboni i w winiarni pod Rzymianinem, i uchwalili
utworzy Wielk Lo, z Wielkim Mistrzem na czele, ja
kote odnowi posiedzenia kw artalne i coroczne biesiady;
co te niebawem dokonane zostao, bo 24 czerwca 1717,
w dzie w. Jana Chrzciciela, jako patrona zwizku, na
zebraniu w szynkowni pod Gsi i Roniem, wybrali
Wielkim Mistrzem na przecig jednego roku Antoniego
Sayera, ktry po przyjciu insygniw, na wielkich dozor
cw powoa ciel Jakba Lambella i kapitana Elliota.
Dzie ten 24 czerwca 1717 roku mona zatem nazwa
urodzinami nowoytnej masoneryi. Z pocztku by ten
zwizek saby i nieliczny, bo wszake trzy loe londy
skie miay zaledwie po 15 czonkw, a W. Loa obejmo
*) Ja n Teofil D esaguliers, syn p astora ktry po w ydaniu
edyktu nanteskiego w f.-. 168-5 m usia uchodzi do A nglii, zosta
tu profesorem filozofii i czonkiem stow arzyszenia naukow ego Roycil
Society, a w r. 1719 W. Mistrzem W. Loy angielskiej. On to p rzy
j do loy ks. F ranciszka lotaryskiego w r. 1731, a ks. W alii F ry
deryka w r. 1737. W edug Gust. Bord (La F ranc-m aonnerie en
France des origines a 1815 T. I, str. 59), inia on za zgod krla
Jerzego II przyoy rk do zorganizow ania m asoneryi, aby poko
na loe Jakobitw ktre stay po stronie Stuartw , a wic katolikw .
2) Je rz y P ayne by w latach 1718 i 1720 W. Mistrzem W.
Loy ang.
3) Jakb Anderson, urodzony w Aberdeen w Szkocyi, by w r.
1710 kaznodziej przy kociele szkockim pre.sbiteryaskim w L on
dynie. N apisa on ksig konstytucyj masoskich, kt r W. Loa
pozwolia publikow a (1723), a w r. 1738 otrzym a pozwolenie na
wydanie drugiej edycyi, k t r dedykowa ksiciu W alii. N a jego
relacye nie m ona si spuci.

102

waa tylko Londyn i Westminster. Wicej znaczenia do

da jej Jerzy Payne, w. mistrz w r. 17181719 i znowu
w r. 17201721, poleciwszy zebra stare dokumenta ma
soskie i generalne ustawy ( General Regulations); ale
dopiero wybr ksicia Johna Montague na w. mistrza, do
konany w r. 1721 '), zwrci na masonery uwag ludzi
inteligentnych i arystokratw, ktrzy te zwabieni uro
kiem tajemniczoci, poyskujcemi odznakami (jewels o f
M asonry), sutemi biesiadami i gremialnymi pochodami
w jednakowym stroju % liczniej do l wstpowa za
czli. W roku 1722 uoy Anderson ksig Konstytucyj masonw wolnych i przyjtych*, ktr po zatwierdze
niu przez W. Mistrza, ksicia Filipa W hartona i urzdni
kw Wielkiej Loy, (w. dozorcw Limsona i Hawkinsa,
jakote zastpcw 20 l) w r. 1723 drukiem ogoszono.
Stanowi ona niejako kodeks masoneryi; podczas gdy Ry
tua W. Loy dopiero w r. 1730 wyszed drukiem.
Ksiga Konstytucyj, m ajca nagwek: The Constitutions o f the Free-Masons Containing the History, Charges, Regulations etc. o f that m ost A ncient and R ight
W orshipful frater ni ty For the ii.se o f the Lodges, za
wiera bajeczn, history masoneryi, sigajc do A dam a3),
a przerobion przez Andersona ze starych dokumentw
cechowych ( Old Constitutions), ; dalej obowizki maso
nw (The Charges o f Free-Mctson) i rozporzdzenia oglne
(Regulations), w liczbie 39, do ktrych Anderson w wy
daniu z r. 1738 doda nowe, tak e pierwsze otrzymay

. 1) N astpcam i ksicia M ontague byli ksi W harton (1722),

h rab ia D alkeith (1724), ksi K arol Richmond (1724/5), lord Paisley
(1725/6), h rab ia In iu in (>727), lord Coei-ane (1728), lord K ingston
(1729), ksi Norfolk (1730). John Montague, Bichmond i W h arto n
naleeli pod wzgldem religii do wolnmylnych.
5)
Pochody publiczne rozpoczy si dopiero w r. 1730 po
borze ksicia Norfolk.
3) Adam m ia by pierw szym nauczycielem geom etryi.

103

nazw Old Regulations, na kocu za pieni, opiewa

jce chwa m asoneryi1).
Co do organizacyi W. Loy, naleeli do niej do r.
1721 tylko trzej urzdnicy: wielki mistrz i dwaj wielcy
dozorcy, pniej za przybyli w. sekretarz, w. skarbnik,
w. miecznik, w. steward (podczaszy). Wszyscy mieli pe
wne odznaki, noszone na szyi na kolorowych wstgach,
a zwane Jewels (klejnoty) o f Masonry. Oprcz wielkich
urzdnikw na posiedzeniach W. Loy zasiadali z gosem
decydujcym dawniejsi wielcy urzdnicy, jakote majstro
wie i dozorcy wszystkich l regularnych, wreszcie maj
strowie, dozorcy i przedstawiciele t. z. loy stewardw.
W. Mistrza wybierano co rok, on za na mocy
uchway z 24 kwietnia 1724 mianowa sam dwch wiel
kich dozorcw. Po wyborze w. mistrza odbywa si po
chd po sa li2), w ktrym obnoszono ksig Konstytucyj,
miecz, worek na pienidze i wielkie wiata, czyli goda
masoskie.
W loach byy z pocztku tylko dwa stopnie i jedna
ceremonia przy przyjciu ucznia (fellow) na czonka; ale
ju w r. 1723 wprowadzono trzy stopnie3) i potrjn ce
remoni, co ze starym i obowizkami ( Old Charges)
i z uywan wwczas symbolik byo cech pierwotnej
i czystej masoneryi. Na czonkw przyjmowano od po
cztku nie samych tylko chrzecijan, bo ju w r. 1732
w loy Cheapside pord braci znajdowali si take
ydzi.
Zebrania l i W. Loy odbyway si najprzd w szyn) D rugie w ydanie z r. 1738 m a ty tu The N ew Book o f the
Constitutions etc., a zaw iera wicej jeszcze bani. W w ydaniu angielskiem konstytucyj z r. 1815 wprowadzono pewne zm iany.
2) Od r. 1730 wszed w zwyczaj pochd po miecie, ale nie n a
dugo.
3) Pierw szy zwal si Apprentice, drugi Fellow-Craft, trzeci
Master-M ason. Praw o przyjm ow ania nowych czonkw przyznano
w r. 1726, za w. m istrza lorda Paisleya, kadej loy.

104

kowniach, gdzie kady siedzia za stoem, majc przed sob

pen szklanic. Pniej poczto budowa osobne sale czy
witynie masoskie; w Londynie n. p. w r. 1776, poczem ten gmach uroczycie powicono. Podczas posie
dze wszyscy palili, i dopiero w r. 1755 zapada uchwaa,
aby pali dopiero po sesyi. Na wielkie uroczystoci czy
obchody mianowicie 24 czerwca (w wito w. Jana
Chrzciciela) i 27 grudnia (w dzie w. Jana Ewangelisty),
zbierano si w wikszych lokalach jakiej korporacyi
i przy pomocy t. z. stewards urzdzano sute biesiady,
z przepisanymi toastami i mowami (genera healths), naj
czciej przy dwiku muzyki.
Co do zasad religijnych, Anderson w drugiej czci
Konstytucyj umieci rozdzia pierwszy o obowizkach
masonw Avzgldem Boga i religii; ale podczas gdy stare
ustawy cechowe z przed r. 1535 zaczynay si w imi
Trjcy witej, wzyway do wiernoci dla Boga i Kocioa
katolickiego, do czci Najw. panny Maryi i wszystkich
witych, jakote do unikania kacerstwa, Anderson umie
ci w Konstytucyach ustp zwrcony przeciw Kocioowi
katolickiemu (ktry potem opuszczono), a poleci t religi, na ktr si wszyscy zgadzaj. T religi, wedug
samego Andersona1), ma by prawo moralne, wymagajce,
aby masoni byli ludmi dobrymi i rzetelnymi, mami
honoru i uczciwoci, aczby si rnili nazw, religi i prze
konaniem; bo oni s prawdziwymi Noachidami, to jest,
zgadzaj si na trzy wielkie zasady Noego, jakiemi s:
brotherly lowe, relief and truth (mio braterska, wzaje
mna pomoc i prawda). A wic od samej kolebki miaa
masonerya cech czysto ludzk, a pod wzgldem religii
neutraln (unsectarian) 2).
W wydaniu K onstytucyj z r. 1738.
2) U derza tak e zachw alanie przez A ndersona geom etryi i stylu
augustowego (czyli renesansu), w przeciw staw ieniu do stylu go
tyckiego, jako katolickiego.

105

Co do dziejw W. Loy, pocztki jej byy nietylko

bardzo skromne, ale take mao znane, bo dopiero w r. 1723
zaczto spisywa protok posiedze i utrzym ywa w ewidencyi liczb l. Dopiero wstpienie do nich czonkw
ze szlachty i arystokracyi, urzdzanie wietnych biesiad
i pochodw, jakote zaprowadzenie w r. 1724 t. z. genera
ch a rity1), czyli kasy zapomogowej dla wspierania ubogich
braci pomnoyo liczb l, tak e w r. 1725 byo ich
4 4 2). W miar, jak przybyway loe, ustanawiano wielkich
mistrzw prowincyonalnych dla pewnej liczby l.
Krom tego, niezaleno od W. Loy londyskiej,
istniay w W. Brytanii loe t. z. Ancient Masons, i miay
wasn W. Lo i swoich w. mistrzw. Ich ksiga kon
stytucyj, w ydana najprzd w r. 1756 staraniem czynnego
bardzo czonka W awrzyca Dermotta, ma nazw A M m an
Rezon. Poczenie dwch Wielkich L nastpio 27 gru
dnia 1813 r.
Angielscy emisaryusze i podrni rozszerzyli maso
nery w Europie i w Ameryce, tak e w krtkim prze
cigu czasu, z upowanienia W. Loy londyskiej, po
wstay oe w Madrycie i G-ibraltarze (1728), w Irlandyi
(1729), w Paryu (1732), w Bostonie (1733), w Hamburgu
(1733), we Florencyi, Weronie, Wenecyi (1732), w Rzymie (1735), w Szwecyi (1735), w Portugalii (1736), w D re
nie (1738), w Berlinie (1740), w Rosyi (1742), w Austryi
(1742), w Winiowcu na Woyniu (1742), w Warszawie
(1744), we Lwowie (1747), w Szwajcaryi (1760) itd. Wiele
powagi i uroku dodao tej sekcie wstpienie do l ksi
t, jakimi byli: Fryderyk, pniejszy krl pruski (od roku

W skutek tego utw orzono t. z. B a n k o f Charity, do ktrego

wszystkie loe obowizane byy skada pew ne datki.
2) W r. 1732 byo ju 109 l, podlegych W . Loy w L ondy
nie. Z drugiej strony nie brako przeciw nikw w samej A nglii, wydrwiwajcych m asonery i w ykryw ajcych zgubne jej dnoci, ja
kim byl n. p. Samuel P richard, au to r dziea Masonry Dissected.

106

1738), Franciszek Stefan, ksi lotaryski, pniejszy m

Maryi Teresy (1731), Filip, ksi orleaski, Ferdynand
ksi brunwicki, kilku innych ksit niemieckich,
i ksiata z rodu krlewskiego w Anglii, albo te takich
literatw, jak Yoltaire, Lessing, Herder, Jean Paul Richter,
Goethe, Klopstock i t. p., to znowu takich dygnitarzy
duchownych i wieckich, jak hr. Schafgotsche, biskup wro
cawski, hr. Karol Auersperg, biskup passawski, Talley
rand, biskup z Autun, ksi Kaunitz, hr. Aranda i tylu
innych.
W przededniu rewolucyi francuskiej (1787) miao by
wedug rde masoskich, niezupenie jednak pewnych,
703 l we Francyi, 623 w Niemczech, 525 w Anglii,
284 w Szkocyi, 227 w Irlandyi, 192 w Danii, 145 w Rosyi, 79 w Holandyi, 75 w Polsce, 72 w Szwajcaryi,
9 w Turcyi, 85 w Ameryce pnocnej, 129 w koloniach
pastw europejskich, a wszystkich na caym wiecie 3.2171).
Nie wiele pomogy bulle Klemensa XII i Benedykta XIV,
albo zakazy niektrych monarchw i rzdw.
C wpyno na tak szybki rozwj masoneryi?
Oto przedewszystkiem sama idea zblienia do siebie
ludzi oddzielonych od siebie rnemi szrankami, i utwo
rzenia zwizku towarzyskiego, humanitarnego i postpo
wego, powtre, urok skrytoci, otaczajcy od pocztku
masonery, i ch dowiedzenia si wanych jakich ta
jemnic, po trzecie, dza zewntrznych odznak i tytu
w u ludzi prnych, a sutych biesiad u sybarytw,
po czwarte, nadzieja zreformowania spoeczestwa wedug
nowych zupenie zasad, - wreszcie zachwalanie religii,
na ktr si wszyscy zgadzaj, to jest, religii, wymagaj
cej zwykej tylko uczciwoci, a uwalniajcej od dogma
tw niedocieczonych, od obawy pieka i od przykrych
prawide etycznych. Trzeba take i to uwzgldni, e ma
sonerya powstaa i rozszerzya si w wieku XVIII, to jest,
W idoczn tu jest przesada.

107

w tym wieku, w ktrym pisarze, chrystyanizmowi wro

dzy, propagowali w Anglii deizm i naturalizm, w Niem
czech racyonalizm i febronianizm, we Francyi sceptycyzm,
materyalizm i ducha rewolucyjnego, w tym wieku,
w ktrym monarchowie, rozdzierajc Polsk, dopuszczali
si z cynizmem ohydnego bezprawia, albo gorszyli wszyst
kich wyuzdan rozpust, w tym wieku, w ktrym
moni i bogaci zachwycali si nietylko blichtrem owiaty
i rozkosznemi zabawami, ale take alchemi, magi i okkultyzmem.
Z drugiej strony wiek XVIII zapisa si ezarnemi
goskami w dziejach masoneryi, bo wwczas to garnli si
do niej ludzie niespokojnego i awanturniczego ducha, a na
wet szarlatani i oszuci, ktrzy juto rne banie o po
cztku sekty wymylali, juto nowe systemy i stopnie
wysze1), mianowicie szkockie i templaryuszowskie tworzyli
i drogo sprzedawali, juto z ceremoniami masoskiemi pra
ktyki alchemii, astrologii, magii i spirytyzmu czyli. Takimi
byli np. ezpastor Samuel Rosa, wielki przeor Masonii szko
ckiej*, Jan Jerzy Schrepfer, Jan Rud. Bischoffswerder, Jan
Krzysztof Wollner, baron Gottlieb Gugumos ( Theophilus
a Cygno), francuz hr. Saint Germain (f 1784), woch Jzef
Balsamo (hr. Cagliostro, inaczej hr. Felix, albo markiz Bellegrini f 1795) i inni.
Nic te dziwnego, e ju w wieku XVIII oburzali si
na to rozumniejsi masoni. Zaledwie masonerya z pieluch
wysza, a ju j wydrwiwal byy brat Samuel Prichard
w satyrycznem dziele M asonry Dissected (r. 1730). Pniej
br.\ Herder yczy wszystkim towarzystwom tajnym, by
je djabli wzili, a br.\ Goethe wczesnych matadorw m a
soskich nazwa gupcami i szelmami2).
*) Poznam y je w rozdziale IX.
2) Por. B auhiitte r. 1888, 98.

ROZDZIA VIII.

Niektre zwizki XVIII wieku zblione do masoneryi.

T r e : I. Illum inaci. - II. Rosenkreuzer. III. Zakon R y
cerzy i Braci w. J a n a Ew. albo Braci A zyatyckich. IV. Zakon
Budowniczych A frykaskich. Y. Zakon Mopsw i Mopsic. YI. Za
kon szczliwoci. VII. Zakon mdroci. V III. Zakon n ad z ie i.
IX. Zakon acucha pielgrzym w . X. Zakon Plaisir sans chagrin. XI. Zakon dyskrecyi, cnoty i wiernoci. X II. Zakon
cnoty i honoru. X III. Orden der E chten u. Concordienorden.
Saint-M artinici. XIV. P hilaietes albo Chercheurs de la v e rite .
XV. Saint-M artynici. XVI. Elus Cohens. Odd - Fellows.
XVIII. Zakon Druidw. Mniej znane zw izki w X V III i n a po
cztku XIX wieku.
I. Illuminaci.

Wiek XVIII mona okreli jako epok indyferentyzmu religijnego, absolutyzmu w rzdach, panowania fran
cuskiej mowy i mody, lekkoci obyczajw, posuwajcej
si nierzadko, a do rozpasania, zamiowania w tajnych
sztukach (alchemii, magii, kabbalistyki itd.), w tajnych to
warzystwach i w tworzeniu coraz nowych stopni czy ry
tw tyche towarzystw. Me dziw, e masonerya w tym
wieku tak szybko si rozszerzya.
Najwikszy na ni wpyw w ywar wwczas Adam
Weishaupt, profesor praw a w Ingolstadzie (ur. 1748) *),
bo spotgowa w niej fanatyzm sekciarski, a mianowicie
nienawi do religii i monarchii. On to 1 maja 1776 za
) W eishaupt zosta przyjty do m asoneryi w r. 1777 w Mo
nachium, w loy' Theodor zu m guten lia fh (czy zu r B eh u tsa m h eit jak
tw ierdzi Allg. H andbuch der F reim aurerei II B. 531).

109

oy zakon Illuminatw (z pocztku Perfektibilistw)

i rozszerzy go przy pomocy Zwakha, Massenhausena, m ar
kiza Costanzo, barona Knigge, esbenedyktyna Werkmeistera, Bodego i innych, najprzd w Niemczech, nastpnie
w Austryi, Francyi, Woszech i Ameryce; s nawet do
wody, e wielka loa w Polsce miaa z tym zakonem bli
sze stosunki. Jaki by cel tego? Weishaupt sam twier
dzi, e szo mu o owiecenie i popraw ludzi, jakote
o zapewnienie im obrony przeciw zemu i prawdziwego
szczcia; ale tajemnie dy on do tego, by wywoa
w wiecie rewolucy na polu religijnem i politycznem;
susznie te powiedzia biskup F rep p elJ), e wedug no
wszych bada historycznych mona stwierdzi identyczno
formu r. 1789 z planem wypracowanym w sekcie 11lumi
nalw. Bya ona zdeklarowan nieprzyjacik wszystkich
zabobonw i despotyzmw, a przedewszystkiem mo
narchii i religii katolickiej, podczas gdy Chrystusa Pana
uwaaa za mistrza, goszcego wolno i rwno.
Co do organizacyi2), zakon ten dzieli si na trzy
klasy, z ktrych pierwsza obejmowaa t. z. minerwalw

x) L a Reiiolution fran a ise p. 34. Wedug' Allg. H andbiich der

Freim. by W eishaupt deist w rzeczach religii, a przytein mem
nienagannych obyczajw i idealist, ktry dobrze chcia, ale niesto
sownych uyw a rodkw. W eishaupt ide zw izku wyuszczyl
w pimie: P ythagoras oder Betrachiungen iiber die geheim e W e/f
und R egierungskunst 1790. (I B. 473).
2) W eishaupt poszed co do obrzdw za m asonerya, a co do
organizacyi, m ia przed oczyma zakon Jezuitw , ktrych by uczniem,
pniej za m iertelnym wrogiem. K ady czonek obow izany by
poda n a pimie ja k najdokadniejsze curriculum vitae, z opisem
swoich stosunkw rodzinnych, m ajtkow ych itp., a co m iesic sk a
da rodzaj spraw ozdania o swojem yciu wew ntrznem . Od w szyst
kich dano lepego posuszestw a. W instrukcyach dla t. z. regen
tw s szczeglne wskazwki, ja k wpywa na jednostki, n a rzdy,
n a szkoy, n a lite ra tu r i n a opini publiczn. Mona si te z nich
domyle, e istniaa w adza naczelna i ta jn a ; ale ilium inaci nie
znali swoich przeoonych, ktrych zwano Areopagitami.

110

z trzema stopniami (nowicyusza, minerwala i minernalis

illum inatus albo illum inatus minor), druga wolnomularzy z trzem a stopniami (ucznia, towarzysza i mistrza),
trzecia m ysteria (tajemnice), i to mae mysterium z dwo
ma stopniami (illum inatus m ajor albo szkocki nowicyusz
i illum inatus dirigens albo szkocki rycerz), rednie
mysterium z dwoma stopniami (presbyter albo epopta,
inaczej may stopie kapaski, i regens, inaczej may sto
pie rzdcy) wreszcie wielkie mysterium z dwoma sto
pniami (magus albo pMlosophus, inaczej wielki stopie
kapaski, i re x , inaczej wielki stopie rzd cy )*).
Do zakonu kaza Weishaupt przyjmowa przede
wszystkiem nobiles, potentes, divites, doctos, ale od k a
dego da cisej bardzo przysigi i kademu nadawa
jakie inne nazwisko; tak np. on sam nazywa si Spartacus, Knigge Philon, Bode Am elius, Costanzo
Marius, Zwakh K aton, Bassus Hannibal, Massenhausen A ja x itd. Rzeczywicie udao si wcign do
sekty wielu ludzi znacznych a), midzy innymi nawet ksi
t, jak np. Ferdynanda, ks. brunwickiego, Karola Augu
sta, ks. sasko-wejmarskiego, Ernesta, ks. gothajskiego,
nawet dygnitarzy duchownych i wieckich, jak np. p
niejszego prym asa niemieckiego Dalberga (Crescens),
ministra hr. Montgelas (Musaeus), nawet uczonych
i poetw, jak Herdera, Goethego, Pestalozziego i innych.
Co wicej, utworzono take dwa osobne zwizki kobiet1) W edug K niggego, ktry t skom plikow an hierarchi w y
myli, byy trz y klasy: do pierw szej naleay nastpujce stopnie:
1) przygotow anie, 2) now icyat, 3) stopie m inerw ala, 4) m ay i wielki
stopie illum inata; do drugiej klasy: trz y stopnie symboliczne m a
soneryi; do trzeciej klasy: m ysteria, czyli stopnie szkockiego now i
cyusza i szkockiego rycerza. W r. 1784 K nigge porni si z W e ishauptem .
2) W instntcMo pro reipientibus kae W eishaupt owi adep
tw szczeglnie w akadem iach, sem inaryach i szkoach wojsko
wych.

111

illuminatek, jeden cnotliwych, drugi rozpustnic, ktre miay

wabi braci.
Stosunek nowego zakonu do masoneryi by taki,
e Weishaupt postanowi przej na wskro masonery
illuminizmem i zapanowa nad ni. Poczenie obu zakonw nastpio ju w r. 1781, a w r. 1782 na zjedzie
w Wilhelmsbadzie, zwoanym w celu usunicia strasznego
chaosu ze systemw masoskich i zaprowadzenia systemu
elektrycznego, sprytny Knigge tyle sprawi, e gowacze
masoscy, midzy innymi ksi brunwicki Ferdynand
i synny pniej hrabia Mirabeau, nietylko uznali zakon
illuminatw za cz skadow maszneryi, ale poddali si
pod jego komend. Wwczasto uchwalono, jak twierdz,
wywoa rewolucy we Francyi.
Zwizek illuminatw szybko si szerzy; ale z dru
giej strony wchodzili do niego take ludzie bez wiary
i moralnoci, a do tego midzy przewdcami wybuchy
spory, wskutek czego czonkowie lepiej mylcy, jak n. p.
X. Danzer, X. Cosandey, prof. W estenrieder itp. poczli
si usuwa i przedstawia zakon w niekorzystnem wie
tle. Pod wpywem tych zezna i pism, ogoszonych prze
ciw illuminatom i masonom V), 'elektor bawarski Karol Teo
dor edyktem z 22 czerwca 1784 zabroni wszystkich ta
jemnych i przez rzd nie zatwierdzonych zwizkw, w na
stpnych za edyktach, z 2 m arca i 15 sierpnia 1785, wy
mieni wprost illuminatw i masonw. Przyczynia si do
tego ta okoliczno, e u ksidza apostaty czy pastora
Lanza, ktrego piorun zabi w podry, znaleziono pa
piery, kompromitujce gowaczy illuminatw; a dalsze od
krycia porobiono przy rewizyi u radcy Zwakha w Landshucie i barona Bassusa na zamku w Sandersdorf2).
>) W r. 1784 w yszy pism a: Babo, G-emalde ans dem m enschlichen Leben i Uber F reim aurer, besonders in B ayern.
2) Pisma, odnoszce si do illum inatw , w ydrukow ano n a
rozkaz elektora w Monachium w r. 1786, 1787 i 1794. W nich

112

Wskutek tego Weishaupt musia schroni si do Gotha, gdzie go ksi Ernest II otoczy swoj opiek i za
mianowa swoim radc. Zadao to niemay cios zakonowi.
Wprawdzie na dalszych kongresach masoskich w Paryu
(15 lut. 1785 i 8 m arca 1787) byli take obecni delegaci
illuminatw, a nawet w r. 1787 przyj Bode ksicia Fi
lipa orleaskiego do wyszych stopni; ale dla uniknienia
przeladowa zarzucono nazw illuminat, przyjmujc na
tomiast godo zreformowanej masoneryi. Co wicej, ma
soni rozszerzyli t niedorzeczn we, e zwizek illumi
natw by dzieem Jezuitw!
II. Rosenkreuzer (Fraternitas roseae crucis).

Na pocztku XVII wieku miao istnie w Niemczech

stowarzyszenie czy bractwo Rosenkreuzerw (braci Ra
nego K r syka, Rose-Croiac), wyznajcych t zasad, e do
wszelakiej mdroci i mocy, a wic take do wadzy lecze
nia chorych przez wiar i wyobrani, mona doj za
pomoc mistycznego krzya, zroszonego row krwi
Chrystusa. O tendencyach tego zwizku, ktrego fikcyj
nym twrc mia by Chrystyan Rosenkreuz, reformator
wiata 1), dowiadujemy si z pisma w r. 1614 bezimiennie
w Cassel wydanego pt. Allgemeine und General Reformieszcz si tak e zeznania nawrconych illum inatw : X. Cosandeya, R ennera, U tschneidera i G runbergera. P rz y tac za j je B arruel
w dziele M emoires p o u r s e n ir & 1histoire du jacobinism e i Eckert
w dziele M agazin der BeweisfU hrung fu r V erurtheilung des Freimaiirerordi-nsn. W eishaupt broni swego zakonu w pism ach: Vollstandige Geschichte der Verfolgung der Ilh im in a te n in B a ye rn i Apologie
d er Ilhim inaten. U m ar on w r. 1830 jako radca dworu w Gotha.
*) F ra te r C hristianus Rosencreutz, nibyto braciszek zakonny, mia
od Arabw w Azyi, E gipcie i w k ra ju Fez nauczy si tajem nej
.mdroci, poczem w Niemczech zaoy bractw o des R. C. (des Rosencreutz), tow arzyszy za swoich w ysa do rnych krajw dla
zreform ow ania ludzkoci. W jsroach wymienionych s zoliwe wy
cieczki przeciw Stolicy apostolskiej.

113

mation der gcmtsen weiten Welt, jako te z czterech

innych pism p. t. F am a fra tern ita tis (1616), Confessio
fraternitatis, Chymische Hochseit Christiani Rosenkreuz
(z r. 1616). Rosa florescens (z r. 1617). Rzeczywicie
w owych czasach wielkiego upadku wiary byo szczegl
nie w wiecie protestanckim wielu marzycieli i szarlata
nw, ktrzy w lad za Theofrastem Bombastem Paracelsem (14931541) oddawali si teozofii, alchemii, astrologii,
magii i innym tajemnym naukom. Pisma wymienione, b
dce, jak twierdz, satyr na chorobliw mani owych
czasw, a przypisywane pastorowi wirtemberskiemu J a
nowi Walentemu Andrea (15861654), rozeszy si po
Europie i znalazy wiar, tak, e jak si zdaje, tu i wdzie
powstay teozoficzne i hermetystyczne zwizki Rosenkreuzerw, ktre atoli wkrtce upady. Mianowicie w Anglii
ide Rosicrucians mia propagowa Robert Pludd (de
Fluctibus ur. 1754 f 1637), a nawet niektrzy pisarze, jak
Nicolai i Buhle, twierdz, ale bezpodstawnie, e z Rosenkreuzerw wyszli wolnomularze 1j.
W r. 1714 Samuel Richter, pod pseudonimem Sincerus Renatus, wyda w Berlinie ksik p. t. E ine Wahrheit und vollkommene Bereitim g des philosophischen Steines aus dem Orden der guldenen Rosenkreuzer, w ktrej
wyuszcza reguy zakonu Rosenkreuzerw; ale dopiero po
r. 1750 powsta w Niemczech zakon zotego i ranego
krzyza (Roseae et atireae crucis des Goldenen und Rosenkreutzes), z wolnomularstwem cile zczony, bo jego
podstaw byy trzy stopnie witojaskie, a po nich do
piero szy stopnie w ysze2), w ktrych odkrywano taje
mnice, jak z podych metali w yrabia zoto, dochodzi do
kamienia mdroci i fabrykowa uniwersalne na wszystkie
choroby lekarstwo. Jednym z twrcw tego by Fryderyk
r) Por. Allg. H andbuch der F reim . II B, 261.
2) W edug listu pasterskiego do prawdziwych. wolnomularzy
z r. 1785 m ia to by praw dziw y i doskonay zakon Jezuitw !
PELCZAR:

MASONERYA

114

Jzef Wilhelm Schroder, lekarz i profesor w Marburgu

(f 1778); a do czynnych propagatorw naleeli take le
karz Schleiss von Lowenfeld w Salzbachu (znany w za
konie pod nazw Pheebront, doktor Doppelmayer w Hof,
radca Keller w Regensburgu, bar. Adolf Knigge, Jerzy
Forster, Samuel Tom. Sommering, jak niemniej dwaj znani
oszuci, hr. Saint-Grermain i hr. Aleksander Cagliostro*).
Nader ruchliwym szarlatanem by rwnie Jan Jerzy
Schrepfer; a gdy tene samobjstwem ycie zakoczy
(1774), odziedziczy po nim ca tajemnicz nauk Jan
Rudolf Bischofswerder, ktry przy pomocy Jana Krzy
sztofa Wollnera wcign nastpc tronu pruskiego F ry
deryka Wilhelma do zakonu (1782 r.) i przez wywoywa
nie duchw i inne szalbierstwa, jako te przez kochank
tego, hrabin Lichtenau, ogromny wpyw na umys kr^lewski wywiera. Od r. 1775 gwn siedzib zakonu by
Wiede, gdzie bankier Bacciochi, hr. Dietrichstein (W.
mistrz loy prowincyonalnej w Austryi), Steeb i Mesmer
naleeli do jego koryfeuszw. Przez hrabiego Briihla wci
gnito take do Rosenkreuzerw naszego krla Stanisawa
Augusta i niemao masonw w Polsce; a sprzyja im take
cesarz Leopold II, bardzo zamiowany w alchem ii2). Ww
czas zakon znajdowa si w rozkwicie i dotar nawet do
Rosyi; ale wkrtce potem upad, kiedy Wollner przesta
by ministrem pruskim.
Co do organizacyi, byo w nim 9 stopni p. t. Junio-

x) By on koniuszym kurlandzkiego ksicia K arola, ktrego

tak e w cign do zakonu,
2)
Od tego zakonu trzeba odrni w yszy stopie m asos
zw any Bitter albo P rin z boni R osenkreuz (Soimerain P rince Roseroie) jestto 7-my i ostatni stopie w R ite fra n a is ou moderne, 18-y w R ite ancien et accepte, 3-ci i ostatni w system ie Heredom de K ilw inning, 18-y w Conseil des E m pereurs d Orient et
d Occident, 64-3^ w system ie M isra im , 7-y w zw izku Philalethw, 12-y w zw izku Elus. (Por. Allg. Handb. der F reim .
II B. 259).

115

res, Theoretici, P m ctici, PhilosnpM,_ Minores, Mnjores.

Adem pti exempti, M agistri, Magi. Po przyjciu otrzymy
wa adept t. z. tabula mystacci, ale dopiero w 9 stopniu
poznawa ca nauk i odbiera tajemnicz wadz n. p.
sporzdzania filozoficznego kamienia, uniwersalnej medy
cyny i eliksiru ycia, wyrabiania zota, zaklinania i wy
woywania duchw.
Rzecz dziwna, e niektrzy masoni (midzy innymi
take Nicolai) twierdzili, jakoby Jezuici wymylili baze
stwa Rosenkreuzerw; ale jeden z nich br.\ Katsch
zbija ten zarzut i dowodzi przeciwnie, e twrcy rosenkreucerstwa chcieli zrobi ze szaniec przeciw przemo
nemu wwczas zakonowi Jezuitw 1).
III. Zakon Rycerzy i Braci w. Jana Ewang. z Azyi aibo Braci Azyatyckich
(Ben Bina).

Zakon ten, utworzony na miejsce systemu y>Eitter

und B r lider des L-ichts, by w cisym zwizku z rosenkreuzerstwem i wolnomularstwem, tak, e go br.-. Findel
nazywa gazi Rosenkreuzerw. Adepci tego zajmo
wali si take alchemi, astrologi i magi, a zna na
nim wpyw kabbalistyki. Mia on pi stopni2) i obejmo
wa cztery prowincye, ktremi rzdziy kapituy prowincyonalne, podlegajce synedrium z 72 czonkw zoonemu,
z najwyszym wikaryuszem czyli kanclerzem zakonu
(Bosch Hamdcobrim) na czele. Do rozszerzenia zakonu,
liczcego pord czonkw swoich niemao ydw, przy
czyni si szalbierz bar. Ecker von Eckhoff, ktry przy
) Die E ntstehim g u nd der w ahre E ndzw eck der F reim a u rer
S. 185.
2)
To jest, dwa stopnie prby. (t. z. Suchende i Leidende) i trzy
stopnie wysze: 1) R iiter u nd Briider St. Johannis des E nangelisten
ans A sien in Europa, 2) Die weisen M eister, 3) Die KonigMchen
P riester oder echten Rosemkreuzer. Przyjm ow ano take ydw, ale
wszyscy czonkowie mieli nalee pierw ej do m asoneryi. (Allgem.
Iiandb. der F reim . I B., 49).
8*

116

pomocy metresy Enke (hrabiny Lichtenau), nawet nastpc

tronu pruskiego Fryderyka Wilhelma potrafi usidli. Za
kon ten, m ajcy pord protektorw swoich take ksicia
brunswickiego Ferdynanda i ks. heskiego Karola, dosta
si za Jzefa II do Austryi i do Wgier i przej tam tej
sze oe swoim duchem. Tu do celniejszych jego czon
kw naleeli hr. Sinzendorf (w. mistrz), ksi Karol Liech
tenstein, hr. de la Tour, Schonfeld, yd Hirschfeld, ofice
rowie Meltzer i Aigner i i. Dopiero dekret Jzefa II przeciw
masoneryi (z 16-go lut. 1785) i mier Eckera (1790) za
day zakonowi cios miertelny; ale utrzym a si on czas
jaki w Szwecyi.
IV. Zwizek Budowniczych Afrykaskich.

Waciwie by to tylko odrbny system masoneryi,

utworzony okoo r. 1767 przez Karola Fryder. Koppenna
w Berlinie. Obejmowa on dwa oddziay, z ktrych pierw
szy mia pi stopni, drugi za by zakonem wewntrz
nym, o trzech stopniach (armiger, miles, eques); a przyj
mowano do niego ludzi oddajcych si naukom, mianowi
cie za studyom nad history i istot masoneryi. Do
wikszego znaczenia ten zakon nie doszed i ju okoo
r. 1785 znikn z widowni.
V. Zakon Mopsw i Mopsic.

Powsta on, jak twierdz, po wydaniu bulli Kle

mensa X II potpiajcej masonery (In em inenti z 28 kwiet.
1738). Wwczas niektrzy masoni religii katolickiej, chcc
na zewntrz podda si wyrokowi papieskiemu, a w istocie
oddawa si nadal zabawom, jakie pierwej mieli w loach,
utworzyli w Niemczech, czy te we Fraucyi, osobny zakon,
nazwany Mopsorden (Ordre des Mopses) dlatego1), e adept
) Zdanie niektrych pisarzy, jakoby elektor arcybiskup koloski Klemens A ugust, wielki adorator pci piknej, by twrc
tego zw izku, nie m a historycznej podstawy.

117

mia si uczy rnych cnt od mopsa, jako symbolu wier

noci i przywizania, do ktrego te odnosiy si ceremo
nie w rytuale ). Tak n. p. mistrz katedralny takiej loy
nazywa si wielkim mopsem, mistrzyni wielk mops,.
bracia i siostry mopsami i mopsicami, profan pieskiem,.
a profanka suczk. Zwizek ten by zatem obupciowym (androgyne), std wszystkie urzdy obsadzano b ra
mi i siostrami, i to co p roku; na czele za tych l
sta Wielki Mops, ktry w Polsce by zazwyczaj wyso
kim dygnitarzem Wiel. Wschodu narodowego.
Po przyjciu adepta, nakazywano mu pocaowa w.
mistrza w z... k, albo pieska wypchanego pod ogon, a w re
szcie wleczono go acuchem, jakby psa przed otarz (t. j.
przed st), gdzie siedziaa wielka mopsa, dla przyrze
czenia sekretu. Nie skada on jednak przysigi i odbiera
odrazu ca nauk, bo jeden by tylko stopie. Nie uy
wano te w loach dekoracyi, a Boga nazywano Bogiem,
nie za W. Budownikiem wiata. Zwizek ten, zwany
w Polsce frankmasoni reformowan mczyzn i kobiet,
mia za gwne zadanie weso zabaw i nie uywa bardzo
dobrej sawy; to te nie dugo si utrzyma, acz w wieku
XVIII mia w Polsce spor liczb mopsw i mopsic.
Niektrzy twierdz, e ten zwizek by tylko parody m a
soneryi, wymylon dla zohydzenia jej w opinii publicznej.

VI. Zakon szczliwoci (Ordre de la felicite, albo Felicitaires).

Zaoy go w Paryu okoo r. 1742 M. de Chambonnet z kilku oficerami m arynarki; to te w rytuale peno
jest aluzyi do eglugi m orskiej2).

') Por. Rozdzia XIV.

2)
Czyt. F r. Ew ald H andbuch der Deutschen F reim aurerei
II Theil, Geschichte der F reim aurerei in DeutsKland S. 123.
Allg. H andbuch der Freim . I II A uflage 1900

118

Zakon ten, rwnie obupciowy i o jednym tylko sto

pniu, suy, jak podobne mu zwizki, za pokryw do
uprawiania rozpusty *). W r. 1745 dosta si do Hamburga,
gdzie loa 71 czonkw liczya; ale w tyme samym roku
nastpio w Paryu rozbicie, bo cz adeptw utworzya
osobny zwizek panw i pa kotwicy. ( Ordre cle chevaliers et chevalieres de TAncre).
VII. Zakon Mdroci.

Zwizek, ten rwnie obupciowy, mieli utworzy trzej

angielscy pisarze Addison, Steele i Swift, ale historycznych
dowodw na to n iem a2). W Niemczech okoo 1748 r. byy
loe tego w Celle i Riddagshausen w Brunswiku; ale ju
w r. 1760 znikny. Celem tego zakonu, ktrego adepci
nazywali si kapanami i kapankami mdroci, byo d
enie do mdroci przez cnot, a odznak bya czerwona
wstga, m ajca wyszyte soce z literami A. S. S. I. S.
i piercie.
VIII. Zakon nadziei.

Najprzd zjawi si we Francyi pod nazw Ordre

des cheucil/ers et des Dames de /'esperance. a jak twier
dz, sam krl Ludwik XV z m arkiz de Cliatelet mia
mu da pocztek. W Niemczech okoo r. 1750 utworzyy
si loe esperance w Jenie, Getyndze i Hamburgu, mia
nowicie pord modszej szlachty. Zwizek mia za zada
nie pielgnowanie prawdziwej cnoty i czuej przyjani,
obejmowa dwa stopnie i posugiwa si symbolik masosk.
1) Do tego dy szczeglnie Ordre des Chevaliers et des
N ym phes de la Ros, zaoony przez M. Chaumont, dw orzanina ksi
cia C hartres. W yszydzenie m asoneryi m ia gwnie n a celu Odre
des F endeurs charbonniers, zaoony w r. 1747 przez Cheyalier di
Beauchaine.
.
2) W edug Allgem. H andbuch der Freim . II 592 zaoycielam e
co do Niemiec byli E x ter, Meyer i Beets (11 wrze. 1759).

119

IX. Zakon acucha pielgrzymw (Orden der Kette der Pilgrime, albo
Gesellschaft der Kette, Ordre de la Chanie ou des Pellerins).

Obuplciowy ten zwizek istnia okoo r. 1758 w Ham

burgu, Jenie, Helmstadt, a jeszcze w pocztkach XIX wieku
w Kopenhadze. Symbole tego byy wzite z podry;
std kandydat, proszcy o przyjcie, nazywa si podrnym, a przyjmowa go t. zw. prem ier Furor ii. i a
cuchem cign do loy. Odznak zwizku byy litery
W. B. S. (co znaczyo: WiUfihrigkeit, Bestdndigkeit, Stillscltweigen).
X. Zakon Plaisir sans chagrin .

Kolebk tego zwizku, majcego za idea niewin.

zabaw bez nastpnego alu, przyja i cnot, bya Tu
ryngia, a mianowicie zamek Hummelshain, gdzie pani von
Schwarzenfels zespolia 34 czonkw, midzy tymi 19 pa
nw, chapeanos zwanych, i 15 pa.
XI. Zakon dyskrecyi, cnoty i wiernoci.

Zwizek ten powsta okoo r. 1759 w Berlinie, pod

nazw: Orden der Versc/iwiegenheit, Tugnd und Ehre,
a z t dewiz na krzyu: Parles p a s m ai d autres, bo
wzi sobie za zadanie o wszystkich dobrze mwi
i wszystko na dobr stron obraca. Ceremonia by po
dobny do masoskiego.
XII. Zakon cnoty i honoru (Order of virtue and honour).

Znaczniejszym od poprzednich, ale tylko dla m

czyzn przystpnym by zwizek ku pielgnowaniu cnoty
i honoru, zaoony w r. 1743 przez ksicia Ludwika New
castle w Anglii, a m ajcy w Hamburgu, Jenie, Brunswiku,
Getyndze i Helmstadt swoje loe. Przyjmowano do niego
tylko szlacht, uczonych, oficerw i studentw z wyszych
stanw. Zewntrzn odznak byo serce.

120

XIII. Orden der Echten i Concordienorden.

Pierwszy z tych zwizkw zaoy okoo r. 1758

w miecie Landshut kapitan pruski Bessel, w tym zdaje
si celu, by szlacht na lsku jedna dla krla pruskiego.
Byo w nim sze l gwnych, pod sterem dyrekcyi cen
tralnej; ale po r. 1763 wie o nim zagina.
Drugi zwizek powsta 3 lipca 1759 w Hamburgu,
a dwupciowe tego loe istniay take w Hannowerze
i Getyndze. Illuminat Knigge by ich czonkiem.
Studencki zwizek der Concordisten zawdzicza
swj pocztek uczniowi uniwersytetu w Jenie, Fryderykowi
Liibbern (w r. 1760), poczem rozszerzy si w innych
take miastach niemieckich, przeto, i adeptom zapewnia
pomoc w sprawach doczesnych. Byy w nim cztery sto
pnie, pod sterem najwyszego mistrza ( Grossordenwieister).
XIV. Philalethes albo Chercheurs de la verite.

Zwizek ten mia zaoy Savalette de Langes, czo

nek loy paryskiej p. t. Les A m is Reunis w r. 1773. Ce
lem tego byo zajmowa si kwestyami mistyczno-moralnemi i cile naukowemi, (zwaszcza z dziedziny teozofii,
alchemii i filozofii masoskiej), a skada si z dwch seryj i dziesiciu stopni. Z inicyatywy tego zwizku, do kt
rego wkrci si take hr. Cagliostro, jako pontifex maximus masoneryi, odbyy si w Paryu kongresy braci
w r. 1785 i 1787.
XV. Saint-Martynici.

Pewn liczb zwolennikw zjednaa sobie take teozofia margrabiego Ludwika Klaudyusza Saint-Martin (ur.
1743 f 1803). Suy on wojskowo, a czas wolny powi
ca studyom religijno-filozoficznym. W Bordeaux pozna
si z teurgiem Martinezem Paschalisem; a stosunki z tym
pseudo-mistykiem, jakote pisma Swedenborga i Jakba

121

Bhmego, zawiody Saint-Martina na drog teozofii m i

stycznej, czego wynikiem byy dziea: Des erreurs et de
la verite, De Dieu et de ta natur i inne. Utworzy on
osobny system o dwch oddziaach (tempie) i dziesiciu
stopniach, ktrych nazwy s w pierwszym oddziale:
1) ucze, 2) towarzysz, 3) majster, 4) ancien maitre, 5) elu,
6) grand-architecte, 7) maon du secret; w drugim od
dziale: 8) prince de Jerusalem, 9) chevalier de la Palestine, 10) Kadosch ou homme saint. Nauka Saint-Martina,
bdca mieszanin mrzonek kabbalistycznych, gnostyckich
i neoplatoskich, dotara a do Petersburga i do Moskwy*)
i wpyna, jak twierdz, na usposobienie duchowe Ale
ksandra I. Mickiewicz mia j pozna wtenczas, gdy ba
wi w Rosyi. Saint-Martinici tworzyli nie tyle zwizek,
ile szko filozoficzn, ktrej lady dotd w Paryu maj
istnie.
XVI. Elus Cohens.

Osobny zwizek Illuminatw francuskich (take Martinezistw albo Martinistw) utworzy Martinez Paschalis
(inaczej Martins de Pasually), wedug jednych yd por
tugalski, wedug innych Francuz, urodzony w Grenoble,
a zmary na wyspie Haiti w r. 1779. Propagowa on panteizm z przymieszk mistyki, magii i kabbalistyki, chcc
utworzy now religi, ktrej on sam by najwyszym
kapanem, a ktrej naczelni dostojnicy nazywali si
Beauoc Croix. Zwizek jego obejmowa trzy klasy,
a dziewi stopni, wiodcych do Boga. Do pierwszej klasy
naleeli: ucze, czeladnik, majster, grand elu i apprenti
Cohen; do drugiej compagnon Cohen, m aitre Cohen, grandarchitecte, chevalier ommandeur, a te dwa ostatnie sto

l)
Zaszczepili j tam P olak G rabianka i R osyanin Pleszczejeff. W Moskwie adept jej Nowikw zaoy d rukarni i bibliotek
dla owiecania ludu, ale K ata rzy n a II k azaa j zamkn.

122

pnie maj nazw Elus Cohens; do trzeciej, zupenie

tajemnej t. zw. R ea u x Croiac. Martinez pozyska pewn
liczb zwolennikw w poudniowej Francyi i w Paryu,
ktrzy za pomoc t. z. rwie sensible odbierali objawienia,
a za pomoc t. z. ordre sentimental dochodzili, do t. z.
science des dmes czyli do potgi icie duchownej i boskiej.
Uczniowie Martineza byli: Saint-Martin, bar. Holbach
i Duchateau.
XVII. Odd-Fellows.

Odd-Felows (Independent Order of..) by zwiz

kiem filantropicznym z godem: przyja mio
prawTda. Powsta okoo r. 1780 w Anglii. W r. 1817 da
mu siln organizacy Tomasz Wildey, zwyky rzemielnik,
ktry z Londynu wy wdrowa do Ameryki. Zwizek dzieli
si na loe, zalene od W. L powiatowych, te za podle
gaj W. Loom niezalenym 1). Stopni jest pi, nad nimi
za, jako stopie wyszy, stoi t. z. Encam pem ent o f the
patriarchs. Przewodniczcy ma tytu W ielki Sire. Cel
praktyczno-humanitarny, mianowicie wspieranie wza
jemne czonkw i ich rodzin, jako te ksztacenie modych
ludzi. W r. 1870 amerykanin Morse przeszczepi zakon do
Niemiec, gdzie te obecnie jest W. Loa z 90 loami poddanemi. Liczba czonkw w Niemczech wynosia w roku
18994849, a na caym wiecie jest ich kilka milionw.
W Anglii ma by 4.000 l i 800.000 czonkw, w Ame
ryce do trzech milionw. Odd - fellows i masoni wspie
raj si wzajem, a usposobienie tego zwizku wzgldem
Kocioa katolickiego jest rwnie nieprzychylne.
Dekret w. Inkwizycyi z 20 sierpnia 1894 wzbroni
katolikom wstpowania do tego zw izku2). W r. 1874 wy
szed ze t. z. Orden der Sam ariter w Hannowerze, ale
niezadugo potem znikn z widowni.
)' S te loe t. z. R ebekka dla kobiet.
2) Por. H. G ruber Oddfellowsorden. 1896.

123

XVIII. Zakon Druidw.

Nazwa ta pochodzi od staroceltyckich kapanw,

Druidami .zwanych, ktrzy mieli przechowa tajemnice,
od Pythagorasa pochodzce. Zakon tej nazwy powsta
w r. 1781 w Londynie, jako zwizek towarzyski i filan
tropijny; ale w biegu czasu rozszczepi si na kilka ga
zi, z ktrych najstarsz jest A ncient Order o f Druids.
W r. 1833 dosta si do Ameryki, gdzie powstay cztery
wielkie korporacye, Wielkimi Grajami zwane, z Grand
Grooe o f the United States na czele (r. .1849). Do Niemiec
przeszed ten zakon w r. 1872, a dzi istnieje tu pi
t. z. D istriktsgrosshaine pod t. z Hocherkapitel jako
najwysz -wadz, liczba za czonkw w r. 1906 wyno
sia 1.100, a na caym wiecie 131.544. Rytua i tendencye przypominaj masonery.
XIX. Mniej znane zwizki w XVIII i na pocztku XIX wieku.

Niewielkie znaczenie i krtki ywot miay inne

zwizki, utworzone juto w Niemczech jak n. p. A rkadische Gesellschaft (r. 1764), Societatsorden der redlichen
Freundschaft (r. 1759), R itterbund (r. 1717), Argonautenorden (ok. 1772), F ratres Rotae et aureae Crucis (r. 1776),
Kreusbruder (ok. 1777), R itter und Briider des Lichts
(ok. 1781), Gesellschaft der Phttantropen (r. 1782), H ar
monistenorden (r. 1785), Rosenorden (r. 1783), R itter vom
Kreuze der D reifaltigkeit (ok. 1785), Deutsche Union der
X X I I (ok. 1788), B und der Etiergeten (r. 1791). Orden des
Thals, Orden der Schwarsen Briider itd.; ju to we F ran
cyi, jak Ordre im m ortel et respectable du bon pere et p a
triarch Noe (r. 1732), Chevliers de la C roix, Ordre des
Fendeurs (r. 1747), Cheoaliers de l Ordre du Tempie,
Ordre de VHarmonie, Ordre des philosophes inconnus,
Societe de Palladium , Ordre des Sophisiens (ok. 1798),
Societe du Reiieil de la natur (r. 1804), Ordre des Phi-

124

lochoreites ou A m a n ts du p la isir (r. 1808) itd.; juto

w Anglii, jak n. p. Rycerze R. S. Y. C. S. (Rosycross),
Zakon siarna gorcsycsnego itd.; juto we Woszech,
jak Tribunale del cielo (po r. 1750), Zappatori itd.;
juto w Szwecyi, jak Koldingsorden; juto w Ameryce,
jak Jerusalemsorden (ok. r. 1791) itd. *).
Jak widoczna, w wieku XVIII tajne zwizki i zakony, zorganizowane na wzr l masoskich, w yrastay
jak grzyby po deszczu.
Jak si masonerya rozwina w wieku XIX-ym, i ja
kie z niej lub obok niej powstay zwizki tajemne, wyuszczymy szczegowo w rozdziaach XVXXIX; tu do
zaznaczy, e wedug rda masoskiego t.j. C. van Dalens Kolender fu r Freim aurer a u f das Ja h r 1912, miao
by w r. 1910 l wszystkich 22.411, braci masonw
1,887.561 2), i to w Europie l 6.020, braci 374.372;
w pnocnej Ameryce 1. 14.530, br. 1,420.432; w rodkowej
Ameryce 1. 229 i br. 10.056; w poudniowej Ameryce
1. 816, br. 35.224; w Australii 1. 816, br. 47.477.
) Allgemeines Handbuch der Freiniaurerei.

2) O. H. G ruber, jezuita, ten sam, ktry w ykry oszustwo

L eona T axila, obliczy, e w r. 1909 byo 144 W ielkich Wschodw
albo W ielkich L, 45 wyszych korporacyj masoskich, 25.600 l
i 2 m iliony czynnych masonw, z nieczynnym i za i z czonkami
pokrew nych bractw w Ameryce do 10 milionw.

ROZDZIA IX.

Organizacya masoneryi.
T r e : Co to jest m asonerya symboliczna, a co w ysza czyli
szkocka. Co to jest loa i jakim jest jej zarzd. Co to s loe
wysze. Ja k ie s w adze m asoskie i ja k si nazyw ali urzdnicy
W ielkiego W schodu w Polsce. J a k jest organizacya we F rancyi
i we Woszech. N ajw aniejsze system y czyli obrzdki albo ry ty
masoskie. Czy istnieje ja k a w adza cen traln a i najw ysza nad
w szystkim i m asonam i w iata. Zmylone podania samych masonw
0 takiej w adzy rezydujcej w C harlestonie. Groslogenbundw Ni&mczech. czno m idzy W ielkim i W schodami czy W ielkiem i L o
ami. K ongresy m idzynarodow e m asoskie i biuro m idzynaro
dowe w Szw ajcaryi. Zdania niektrych autorw o najw yszej
w adzy tajem nej, k t r m aj tw orzy ydzi.

Chocia masonerya nazywa si instytucy jedn

1 uniwersaln, to jednak w jej organizacyi i w systemach
czyli obrzdkach zachodz pewne rnice. Mianowicie roz
rniaj masonery zewntrzn czyli symboliczn i we
w ntrzn albo tajn i wysz. Symboliczna ma swoj na
zw od przymiotnika symboliczny, ktry masoni wedug
rytuau swego dodaj do stopnia trzeciego, czyli stopnia
mistrza. Zowie si ona take witojask*, od w.
Jana Chrzciciela, wrzekomego patrona l, albo ^niebie
sk* od niebieskiego obicia loy *), przeznaczonej na ze
Sowo loggia (po angielsku lodge), przyniesione z F ran cy i
przez Normanw, spotykam y po raz pierw szy w akcie dotyczcym

126

brania niszych stopni; obejmuje za stopnie ucmia,

czeladnika* i m istrza lub m a jstra . Masonerya
wysza, zwana kapituln<, szkock*, filozoficzn lub
czerwon*, skada si z wyszych stopni, ponad stopie
mistrza; a liczba tyche zmienia si stosownie do rnych
rytw czyli obrzdkw i systemw.
Nauka masoska w trzech stopniach wedug konsty
tucyj Andersona nie zadowalniaa tych, ktrzy pragnli
wicej wiata i odkrycia gbszych tajemnic; ot ta cie
kawo, z ktrej skorzystali sprytni szalbierze, spowodo
waa utworzenie wTyszych stopni, do ktrych masonerya
witojaska miaa by niejako nowicyatem. Mianowicie
w Szkocyi okoo r. 1736 dodano stopie szkocki, zwany
take stopniem w. Andrzeja, dlatego zapewne, e w dzie
w. Andrzeja 30 listopada 1736 utworzon zostaa W ielka
Loa w Edinburgu. W Szkocyi rwnie, jak twierdz nie
ktrzy pisarze, miay powsta loe tajne w celu przywr
cenia Stuartw na tron, poczem dostay si do Francyi,
z osobnymi stopniami szkockimi.
Tam take poczono masonery z zakonami rycer
skimi z czasw wojen krzyowych, co dao pocztek t. z.
stopniom rycerskim. O stosunkach midzy tymi zakonami
i masonery wspomnia ju Anderson w bajecznej swej
historyi, umieszczonej w konstytucyach z r. 1723; ale
mocniej zaznaczy to szkot Ramsay w mowie swojej,,
mianej 21 m arca 1736 w Paryu, przyczem wymieni za
kon szpitalny w, Jana, jako zostajcy w zwizku z ma
sonery. Pniej poczono j z zakonem Templaryuszw,
skd powstay t. z. systemy templaryuszwskie, rozpo
wszechnione we Francyi, Szwecyi i Niem czech1).

budowy kaplicy w paacu w estm insterskim z r. 1292 \a d u n a m logg ia m f a c i e d a m Pniej zwano lodge juto budynek, ju korporacy, ju zebranie tej korporacyk
t) W ymylono w tym celu legend, e ostatni W. m istrz tem
plaryuszw Jakb Molay, spalony n a stosie w r. 1314, spisa w wi-

127

Najnisz korporacy masosk, upowanion do

przyjmowania czonkw, i zarazem miejscem ich zebra
jest loa symboliczna> zwana take warsztatem; cho
cia loa moe obejmowa wicej warsztatw, a nadto
s w arsztaty i stopnie kapitulne i filozoficzne. Mianowicie
kapitulnymi (grad,es chapitulaires) nazyw aj si stopnie
od 4 do 18 w t. z. R ite ecossais, filozoficznymi za sto
pnie od 19 do 30 tego ry tu szkockiego, ktre zajmuj
miejsce porednie midzy t. z. grades chapitulaires i grades adm inistratifs 1).
Kada loa ma swoj nazw (jak np. Cnotliwy S a r
m ata w Warszawie, Przesd zwyciony w Krakowie,
Szczera p rzyja we Lwowie), a na jej czele stoi m istrz
(w loach polskich m istrz katedralny, w niemieckich MeiSter vom S tu k i j, wybierany corocznie i m ajcy do pomocy
kilku urzdnikw, jakimi w masoneryi polskiej byli na
miestnik, dwaj dozorcy, mwca, sekretarz, podskarbi,
m istrz ceremonii, sdzia, piecztarz, ja im u n ik, budowni
czy i odwierny2) , a dzi w loach niemieckich s: Deputierter Meister, 2 Aufseher, Sekretdr, Redner i Schutzmeister.
We Francyi i we Woszech czterej pierwsi dygnita
rze, z mistrzem (Venerable) na czele, nazyw aj si wia
tami loy (luwiier.es, lud); oni te, z podskarbim i jamunikiem (hospitalier), tworz rad administracyjn, m ajc
cieniu jakby w testam encie tajem nice zakonu i pow ierzy to pismo
klerykow i Piotrow i z Boloni, ktry um knw szy do Szkocyi, odda
je w. komandorowi H arris i m raszakow i Aumont. N astpnie ta je
mnice te m iaa przej m asonerya. Nadto m asoni francuscy w y
szych stopni utrzym yw ali, e Molay w w izieniu m ianow a swoim
nastpc Ja n a M arka L arm eniusa i e tene godno w. m istrza
przenis w r. 1324 n a F ran ciszk a Tom asza A lesandrinu sa. Ma tego
dowodzi t. z. Tabul aurea L arm en ii; ale ten dokum ent jest sfa
szowany.
') Allg. Hantb. der F reim . II B. 161.
2) T ak w edug regulam inu z r. 1784. Do urzdnikw nalea
take stuard (steward), u rzdzajcy biesiady.

128

si zbiera raz w miesic. W niektrych loach s trzy

osobne sekcye, dla finansw loy, dla procesw midzy
masonami i dla dobroczynnoci. W Niemczech wykroczenia
masonw i ich spory z brami, rozstrzygaj osobne sdy
loowe.
W niektrych krajach istniej osobne loe wojskowe,
m arynarskie i wdrujce (ambulante Logen).
Do utworzenia kadej loy potrzeba pozwolenia wy
szej wadzy masoskiej i pewnej liczby czonkw (we
Francyi przynajmniej 7, w Niemczech 9, we Woszech 12).
Gdzie ta liczba nie jest w ystarczajc, tam mona zao
y korporacy przygotowawcz, zalen od loy ssie
dniej, zwan po francusku triangle, po wosku triangolo,
w Niemczech M aurerkrdnscJien1).
Kada loa ma prawo stanowienia ustaw lokalnych,
byle zgodnych z ustawami zasadniczemi zwizku; a wszy
scy jej czonkowie s sobie rwni.
Loe wyszych stopni nazyw aj si loami tylnemi,
szkockiemi albo kapitulnem i2); mog w nich uczestniczy
jedynie masoni tego samego stopnia, podczas gdy adepci
wyszych stopni wchodz do l niszych stopni, rozumie
si na to, by niemi rzdzi i nowicyuszw w duchu sekty
wychowywa.
Masoni, odwiedzajcy obc lo, musz w Anglii
uwierzytelni swoj przynaleno do zwizku znakiem,
ukadem palcw, odpowiedzi na pytania katechizmowe,
w Niemczech certyfikatem, we Francyi za wyjawieniem
hasa (mot de semestre); w takim razie mog liczy na
bratersk gocinno.
Co do wadz masoskich, wszystkie loe podlegaj

x) W edug n ajstarszy ch katechizm w masoskich w y star

czaj trzej adepci do utw orzenia loy, gdy w yobraaj trzech
w ielkich budowniczych, form ujcych czowieka, to jest, mdro,
moc i pikno.
2)
Z ebrania tych stopni zowi si kapituam i i m aj sw
u staw y, goda i ubiory.

129

wadzy wyszej, ktra wedug obrzdku francuskiego na

zywa si W ielkim Wschodem (G rand Orient), Wedug
obrzdku szkockiego N ajw ysss Rad (Suprem Conseil),
wedug obrzdku Misraim N ajw ysss W adz, a w innych
obrzdkach W ielk Lo. Na czele kadej z tych naj
wyszych wadz stoi wielki mistrz ), jako organ wyko
nawczy, a w niektrych krajach istniej nadto loe prowincyonalne2).
Bez upowanienia W. Loy nie moe adna loa by
otwart, inaczej jest nielegaln (w Niemczech Winkelloge
albo Bastardloge). Przywilej tworzenia l miaa pierwo
tnie sama tylko W. Loa angielska; ale pniej inne take
Wielkie loe wyrobiy sobie albo samowolnie uzurpoway
to prawo.
W Polsce, na mocy ustawy masoskiej z 26 lutego
1784, utworzony zosta Wielki Wschd Narodowy Krle
stwa Polskiego i W. Ksistwa Litewskiego, do ktrego
weszo 22 wielkich urzdnikw, a mianowicie: 1. naj
wspanialszy i najpotniejszy wielki mistrz, 2. najsawniej
szy namiestnik w. mistrza do prowincyi wielkopolskiej,
3. najsawniejszy namiestnik w. mistrza do prowincyi li
tewskiej, 4. najsawniejszy namiestnik do prowincyi mao
polskiej, 5. przewielebny pierwszy wielki dozorca, 6. prze
wielebny drugi wielki dozorca, 7. najpowaniejszy wielki
mwca, 8. najpowaniejszy mwca, 9. najpowaniejszy w.
sekretarz, 10. najp. sekretarz, 11. najp. w. podskarbi, 12.
najp. w. mistrz obrzdkw, 13. najp. mistrz obrzdkw', 14.
najp. w. sdzia, 15. najp. w. jamunik, 16. najp. w. pie
cztarz, 17. najp. w. archiwista, 18. najp. w. miecznik, 19.
l)
W systemie Memphis zw any G rand H ierophante, w syste
mie Misraim Soiw erain G randm altre absolu p u iss a n t suprem e de
V ordre.
*) W Polsce 4 loe szkockie, to jest, stopni wyszych, z loi
m atk, nosiy nazw l prowincyonalnych.
3)
Pi niezalenych*; l w Niemczech uzna GrosslogenbuncU
jako y>regelmassige Logen.
PELCZAR; MASONERYA.
9

130

najp. w. budowniczy-rachmistrz, 20. najp. w. stuard, 21.

najp. gocin ni k, najp. stuard.
Nad zachowaniem rytuau i doktryny masonw pol
skich we wszystkich loach czuwaa kapitua wiksza,
przy loy kapitulnej (czyli loy-matce) istniejca.
W wieku XIX wprowadzono do zarzdu masoneryi
niektre zmiany. Tak np. we Francyi wadz prawodaw
cz dziery t. z. Convent, zbierajcy si co rok, a zoony
z delegatw wszystkich warsztatw federacyi Wielkiego
Wschodu. On to wybiera 33 czonkw t. z. Conseil de
l Ordre (rady zakonu), stanowicej niejako komitet wyko
nawczy tej federacyi; do niego te naley wyznaczanie
drg, jakiemi ma kroczy polityka masoska. Rada za
konu, odnawiajca si co rok, ale tylko w jednej trzeciej
czci, ma na czele prezydenta, bo nazw Wielkiego Mi
strza zniesiono w r. 1872 1). Krom tego nad zachowaniem
doktryny ducha i tradycyi w zakonie czuwa t. z. Grand
College des Eites ktreto kolegium daje potrzebne wska
zwki tak zwanym Conseils philosopMues i Chapitres
de la Federation; podczas gdy spory midzy masonami
rozstrzyga i ich wykroczenia karze sd przysigych i t. z.
Chambre de Cassation.
We Woszech od r. 1887 nad trzema systemami ma
soskimi stoi Wielki Wschd woski i rada zakonu, zo
ona z 77 czonkw. Pod ni jest Supremo consiglio dei
trentatre wedug rytu szkockiego.
Obrzdkw albo systemw masoskich jest niemao,
a kady z nich obejmuje wiksz lub mniejsz liczb sto
pni wyszych. W yliczymy tu najwaniejsze.
I. Obrzdek angielski, najstarszy ze wszystkich,
o trzech stopniach symbolicznych i jednym wyszym.
(Royal A rch j.

I)
W ielki M istrz W. W schodu czy W. Loy przew odniczy n
zebraniach, ale zreszt w adza jego jest bardzo ograniczona.

131

II. Obrzdek irla n d zki o 15 stopniach (tylko w Irlandyi).

III. Obrzdki szkockie, a mianowicie: obrzdek szko
cki filozoficzny, m ajcy 30 stopni (w loach szwajcarskich),
szkocki starodawny czyli Heredom o 25 stopniach (w wielu
loach niemieckich), szkocki daw ny i p rzyjty (Rite ecossais ancien et accepte), zwany take we Francyi Suprem e
Conseil od naczelnej swej wadzy o 33 stopniach').
IV. System t. z w. Templary uszw, m ajcy 25 stopni,
a rozszerzony we Francyi i gdzieindziej po r. 1750. Z tego
to systemu powstay cztery inne, jak K a p itu a de Clermont cisej obsenvy, Clericat i system szwedzki,
zwany take chrzecijaskim 2).
Mianowicie: K apitu de Clermont powoa do ycia
francuz de Bonneville w r. 1754. a w Niemczech, zwasz
cza w Berlinie, propagowa ten system od r. 1760
baron Printzen, ktry expastora i szalbierza Samuela

*) Ze stopni tem paryuszow skich i innych utw orzono w Char

lestonie r. 1801 system t. z. Bite ecossais ancien et accepte, z tendencyam i teozoficznemi i dem okratycznem i, w duchu zasad rew olu
cyi z r. 1789. Pocztek m ia da yd Stefan Morin. W r. 1804 hr.'.
de Grasse m ia te n system zaszczepi we F rancyi. Dzi jest 26 Suprenies Conseils czyli naczelnych w adz tego system u powszechnie
uznanych, a m ianowicie w L ondynie, D ublinie, E dinburgu, H am il
tonie (Kanada), Bostonie, Charlestonie, P aryu, Rzymie, Brukseli,
Lozannie, Madrycie, Lisbonie, A tenach, San Domingo, H avannie,
M eksyku, San Jos (Guatemala) K artagenie (Kolumbia), Caracas,
Sant Jago (Chile), Lim a, Montevideo, Buenos Ayres, Assuncion (Paraguay), Rio de Janeiro, K airze. Nie zupenie uznane S. C., istn iej
w Luksem burgu, Budapeszcie, Turcyi, Neapolu, Florencyi, P aerm ie
(Mackey-M. Clenachan Encyclop. 1009. Por. Stacitslexikon IV Aufl.
II B. 577).
2) Czyt. Kirchenlexikon non Wetzer und Welte II Aufl. IV B.
S. 1973 sq. Handbuch der deutschen Freimaurerei von F ran z
Ewald II Theil. ( Gteschichte der Freimaurerei in Deutschland).
Munchen u nd W ien 1889 str. 263 sq. Allg. Handbuch der Frei

maurerei.

132

Rosa zamianowa generalnym swoim legatem; obok tego

za uwija si inny oszust Johnson. 2) System
cisej obserwy (Stricte Observans) x) szerzy baron Karol
Gottlielf Hund (Eues ab ense), szlachcic tuycki (f 1776),
wyjednawszy sobie w Paryu za pienidze nominacy na
wodza (Heermeister) 7-ej prowincyi. Pomaga mu jako
podprzeor Schubert von Kleefeld (Eues a Struthione).
W tym systemie trzy stopnie zwyke i stopie szkockiego
mistrza prowadziy do wewntrznego zakonu, ktry
skada si z nowicyuszw i z templaryuszw, podzielo
nych na trzy klasy euites, arm igeri, socii, a wyej
jeszcze sta od r. 1770 stopie -eques professus. Uwijali
si na tem polu dwaj oszuci wielki przeor Johnson
i arcykapan w. stolicy cypryjskiej Gugomos. Zowiono
a 26 ksit, ale ju na zjedzie w Wilhelmsbadzie, zwo
anym w r. 1782 przez w. mistrza ks. Ferdynanda brunwickiego, urok tego zakonu spez do szcztu. Pierwej
jeszcze, bo w r. 1778, na konwencie w Lyonie (Cornent
national des Gaules) postanowiy loe francuskie drugiej
i trzeciej prowincyi porzuci nazw Templaryusze,
a natomiast nazywa si Chevaliers bienfaisants de la
Sainte-Cite. 3) Ojcem klerykatu by kaznodzieja baron
J. A. Starek, ktry do rycerzy wieckich zakonu templa
ryuszw doda braci duchownych* i utworzy nowy ry t
czyli system, bdcy zlepkiem zasad protestanckich
i mrzonek gnostyckich. K lerykat nie dugo si utrzyma,
a sam Starek do innych pniej przyszed przekona, tak
e w pimie z 7 list. 1809 jawnie przyzna: Gdyby nie
tajne towarzystwa,, nie byoby t. z. Comites secrets politiues, ani Jakobinw, a rewolucya nie byaby si doko
naa* 2). 4) System szwedzki o 7 a nastpnie o 9 sto
pniach istnia w Szw~ecyi ok. r. 1740, wprowadzony, jak
*) W przeciw iestw ie do observantia lata system u an g iel
skiego i system u Zinnendorfa.
2) K irchenlexicon IV, 1976.

133

si zdaje, z Francyi. Wykoczy go szkocki mistrz w y

szy* Karol Fryderyk Eckleff, poczem Jan Willi. Ellenborgen (nazywajcy si pniej Zinnendorf) przenis go
do Niemiec. Wedug tego systemu, istniejcego dotd
w Szwecyi, Norwegii, Danii i w berliskiej G-rosse Landesloge, celem masoneryi jest krzewienie wyszego po
znania, jakie mieli Apostoowie i uczniowie Jezusa. On
to jako pierwszy W. Mistrz (ale nie Syn Boy) uczy
prawdziwej i czystej religii natury, w nauczaniu za
stosowa si do poj i uprzedze ludu, podczas gdy gb
sze poznanie praw dy byo udziaem niewielu pneum aty
kw*. Po nim nastpi Jakb Mniejszy, po Jakbie Symeon,
syn Kleofasa; dziedzicami za dalszymi skrytej nauki byli
pustelnicy syryjscy, templaryusze i masoni. Loe tego sy
stemu przyjm uj dotd samych tylko chrzecijan, co
w Niemczech wywoao siln opozycy ze strony t. z.
H um anitatsm aurer 1). Ich waciwoci jest, e wymagaj
lubowania posuszestwa dla starszyzny nieznanej.
V.
Obrzdek albo system Ranego K rzya (RoseCroix Rosenkreuser), zwany take francuskim, o 7 sto
pniach, ktrego odamem by zwizek Braci azyatyckich,
szerzyli w Niemczech Schrepfer, Bischofswerder i Wollner.
Obrzdek ten powsta we Francyi, a w r. 1810 przeszed
do Polski. Dzi atoli masonerya francuska trzym a si ob
rzdku szkockiego dawnego i przyjtego* o 33 stopniach2),
1) P or. b iv . F in d e l Die Selm ie cler H ierarchie u n d des Absolotismus in P reu ssek L e ip z ig 1870.
2) W e d u g d z iea m aso sk ieg o T huilleur p o r ta tif des Irentetrois degres de l Ecossism e du rit ancien et accepte, w ydanego w r.
1819 w P a ry u au m agasin de L ibrairie Maonniue, sto p n ie te t a
k ie m aj n a z w y : 1. A pprenti, 2. Compagnon, 3. M aitre, 4. M aitre secret, 5, M aitre p w rfait, 6. Secretaire intim e, 7. Preoot et Juge, 8.
In tendant des BA tim ents, 9. M aitre elu des N e u f, 10. Illu stre elu
des Quinse, 11. Sublim e Chevalier elu, 12. G rand-M aifre-Architecte,
13. B oy ale-A r che, 14. G rand E cossais de la voiite, sacree, 15. Chevalier d Orient, 16. P r ince de Jerusalem , 17. Chevalier d Orient et
d Occident, 18. Bose-Croisc d Iicredom de K ilw ining, 19. Grand-

134

z ktrych tylko om (to jestl , II, III, XVIII, XXX, XXXI,

XXXII, XXXIII ma by czynnych1); a dla l W.
Wschodu zaprowadzono t. R ite Moderne, m ajcy trzy sto
pnie nisze i cztery wysze (to jest E lu ecossais, M attre
ecossais, Chevalier de l Orient, Rose-croix).
VI.
Obrzdki czyli systemy egipskie, do ktrych na
ley zakon Kopw, zakon M israim i zakon z Memphis.
Twrc zakonu Koptw, o 90 stopniach, byl synny
szalbierz Jzef Balsomo (ur. 1740 w Palermie), ktry szcze
glnie pod nazw hr. Cagliostro wystpowa. Przyjwszy
tytu GrandKophta, zakada on od r. 1779 oe rytu
egipskiego (najprzd w Strassburgu), adeptom za tego
(zarwno mczyznom jak kobietom) obiecywa nietylko
wiato masoskie, ale take przeduenie ycia, odro
dzenie fizyczne, panowanie nad duchami i wynalezienie
kamienia mdroci. ona jego, Lorenza z Felicianich,
jako GrandKophta, wabia mczyzn swoj piknoci;
ale w r. 1779 zdarto z nich mask w Mitawie; poczem
Cagliostro zabra si do zakadania swoich l we F ran
cyi. Kiedy w tym celu uda si do Rzymu, zosta schwy
cony i jako czarnoksinik na mier skazany; ale otrzy
mawszy uaskawienie od Piusa VI, um ar w wizieniu San
Leone r. 1795.
Zakon M israim zaoyli trzej ydzi Micha, Ma
rek i Jzef B edarride pochodzcy z Avignonu. Zwizek
ten liczy 90 stopni, podzielonych na cztery serye. Pierw
P ontife, 20. Venerable G rand M attre ad m tam . 21. Noachite ou
Charalier P russien, 22. Checalier Royale-H ache, 23. C hef du Tabernacle, 24. P rince du Tabernacle, 25. Clievalier du Serpent d airain, 26. l Ecossais, T rinitaire on p rin ce de L ib a n , 27. G rand
Com niandeur du Tempie, 28. Chevalier du Soleil, 29. Ecossais de
St. A ndre, 30. Chevalier Kadosch, 31. G rand-Inspecteur. InuisiteurCommandeur, 32. Sublim e P rince du R o ya l Secret, 33. Sounerain
G rand-Inspecteur-G eneral.
*) Por. Copin-Albancelli L e P o u m ir occulte contr la F rance
p. 170.

135

szym tego twrc mia by w Egipcie Misraim (czy Menes), jeden z czterech synw Chama; ale pocztek zwiz
kowi da sam Przedwieczny, mianujc praojca Adama
pierwszym W. Konserwatorem. Pierwsza loa p. t. L arcen-ciel powstaa w Paryu. W r. 1898 byo we Francyi
10 l rytu Misraim.
System albo ry t zwany M emphis ma by dzieem
mdrca egipskiego, nazwiskiem Ormus, ktrego Ewangeli
sta Marek mia nawrci. Tajemnice tego mdrca prze
chowali Esseczycy w Palestynie; std rycerze krzyowi
zanieli je do Edinburga, gdzie pierwsza W. Loa zao
on zostaa. Wszystko to jest bani. Pierwsz lo rytu
Memphis utworzy w r. 1815 yd Samuel Honis z Kairu
w Montauban p. t. Les disciples de M em phis; ale policya
w r. 1843 rozwizaa ten zakon. Wskrzeszony w r. 1848,
mia 90 stopni, w r. 1860 tylko 30; ale od r. 1868 loe
tego rytu zaczy si zlewa z W. Wschodem franc., pniej za z rytem Misraim. Dzi te poczone loe (na kt
rych czele stoj t. z. sancluaires) maj istnie w niekt
rych krajach. W miecie woskiem Catania rezyduje S u
premo Consiglio del Bito di M em p h i1).
VII. System am erykaski, zreformowany przez yda
Stefana Morina, i obejmujcy dzi siedm stopni.
VIII. System eklektyczny, istniejcy dotd we F rank
furcie, a w nowszych czasach poprawiony.
IX. Systemy uproszczone przez Schroedera, Fesslera,
Findela, Trentowskiego i Ficka, a uywane dotd w nie
ktrych loach niem ieckich2) i wgierskich.
Jak widoczna, midzy pojedynczemi grupami czyli
federacyami masoskiemi zachodz rnice co do wadz
naczelnych i systemw czyli rytw; ale duch jest wszdzie
') KirchenteMicon IV, 1978 Allg. H andbuch der F reim .
II, 34.
2) Obszerniej o ttn pisze biv. F indel w dziele Geschichte der
F reim aurerei i Geist u nd W esen der F reim aurerei str. 141.

136

ten. sa m 1), z t odmian, e masonerya w krajach katoli

ckich wystpuje jawniej i zacieklej przeciw religii i Ko
cioowi, anieli w krajach protestanckich, czego przyczyn
wyej wyuszczylimy. Wymienione rnice ra postpo
wych masonw, do ktrych w Niemczech znany autor
Pindel naley; to te wroaj oni o zniesienie stopni wy
szych, a pozostawienie trzech symbolicznych, jakote
0 uproszczenie ceremoniau i cilejsze zczenie pojedyn
czych federacyj.
A czy istnieje jaka wadza centralna i najwysza
nad wszystkimi masonami wiata? Wedug niektrych
autorw istnieje, przynajmniej nad masonami szkockiego
obrzdku i t. z. loami palladyjnemi. Nawrcony nibyto
mason Dominik Margiotta tw ierdzi2), e inicyatyw do
utworzenia takiej wadzy mia da synny rewolucyonista
Mazzini po r. 1870, dziea za tego dokona Albert Pike,
wielki mistrz najwyszej rady obrzdku szkockiego da
wnego i przyjtego w Charlestonie, w pnocnej Ameryce,
1 zarazem twrca palladyzmu czyli kultu Lucyfera, to
jest, Boga wiatoci, w przeciwiestwie do Adonai-Jehowy,
czyli Boga chrzecijaskiego.
Tene autor utrzymuje, e przy kocu wieku XIX
powoano do ycia: 1) najwyszy dyrektoryat dogmaty
czny zwany stolic wit z siedzib w Charlestonie
i z Albertem Pike, jako najwyszym kapanem na czele;
1) N a tej podstaw ie a rty k u drugi ustaw m asoneryi woskiej
ta k opiewa: Masonerya jest jedna, ale dzieli si n a zw izki (communioni) narodowe, ktre s zjednoczone i solidarne, jako m ajce
te n sam idea i ten sam cel n a caej pow ierzchni ziemi. W arto
tak e przytoczy sowa w. m istrza W . W schodu woskiego, Adriano
Lemmi, w yrzeczone w loy weneckiej r. 1892: W szyscy (masoni)
m aj te same yczenia w P aryu, Berlinie, Londynie, Madrycie,
K alkucie, W ashingtonie. Jestem y katolikam i rozum u Rwista de
la Massoneria ital. z r. 1892).
2) Czyt. Dom. M argiotta Adriano Lem m i Clief supreme des
Francs-Magons. P aris 1894 str. 88 sq. 205 sq.

137

2) najwyszy dyrektoryat wykonawczym z siedzib w Rzy

mie x) i / Adryanem Lemmiin, jako najwyszym kiero
wnikiem akcyi politycznej na czele; 3) najwyszy dyre
ktoryat administracyjny* i finansowy, z siedzib w Ber
linie, a z Bleichroderem i Findelem na czele2). Najwy
szym tym zwierzchnociom m aj podlega wielkie dyrektoryaty centralne w Washingtonie, Montevideo, Neapolu
i Kalkucie, z 77 prowincyami trjktnemi i z 33 loami-matkami lutusowemi czyli warsztatami palladyjnemi3).
Wedug tego autora dnia 20 wrzenia 1893 r. odby
si kongres masoski w Rzymie, ktry wikszoci go
sw uchwali przenie siedzib najwyszego dyrektoryatu
dogmatycznego do Rzymu, poczem naczelnikiem, jakby
papieem masoneryi, w miejsce zmarego w r. 1891 Al
berta Pikea, w ybrany zosta yd Adriano Lemmi, wielki
mistrz W. Wschodu woskiego; ale przeciw tej uchwale
zaprotestowao 26 delegatw, do ktrych przyczya si
wspomniana ju Diana Vaughan.
Ot caa ta relacya jest po wikszej czci zmy
lon, tak jak opowie Leona Taxia o Dianie Vaughan
i o publicznym kulcie szatana; autorem za ksiki
Adriano Lemmi. etc. ma by nie jaki nawrcony ma
son Margiotta, ale prosty szalbierz, ktremu rda maso
skie daj nazw Hacks.
Na kongresie antymasoskim w Trydencie r. 1896
przewayo zdanie, e masonerya, acz jest midzynarodow
i solidarn, nie ma centralnej organizacyi hierarchicznej,
ani te najwyszej, oglnie uznanej wadzy. Przyznaj to
sami masoni i d do cilejszej koncentracyi, ktr ju
przeprowadzili w Niemczech; bo tam om wielkich l
Jego nazw a jest po francusku: T res- Puissant-Siege.
2) Jego nazw a je st: P a rfa it-B o y a l Siege.
s) K raje polskie, z w yjtkiem Podola, m aj nalee do prowincyi tr jk tn ej berliskiej.

188

i pi l niezalenych poczyo si w t. z w. Deutscher

Grosslogenbund, m ajcy jako swj organ coroczny sejm
czyli t. z. Grosslogentag.
Zjednoczenia l rnych systemw dokonano take
we Woszech i gdzieindziej; a nadto zaprowadzono ten
zwyczaj, e Wielkie Loe czy Wielkie Wschody pewnych
krajw utrzym uj przy Wielkich Loach czy Wielkich
Wschodach innych krajw swoich przedstawicieli, jakby
ambasadorw, to znowu, e wybitni dygnitarze pewnych
l byw aj afiliowani, jako czonkowie honorowi, do l
obcych.
Nadto Wielkie Wschody pojedynczych krajw nie
tylko maj osobne komisye dla spraw zewntrznych (jak
n. p. we Francyi), ale w chwilach waniejszych (jak n.p.
w sprawie Dreyfussa) koresponduj ze sob; a e istnieje
dno do ustanowienia najwyszej wadzy centralnej,
dowodz internacyonalne kongresy masoskie, z ktrych
pierwszy odby si r. 1889 w P a ry u ), drugi r. 1894
w Antwerpii, trzeci r. 1896 w Hadze, czw arty r. 1900
w Paryu, pity r. 1902 w Genewie, szsty r. 1904 w Bruk
seli, sidmy dla rytu szkockiego w Brukseli r. 1907, smy
w Rzymie r. 1911.
Na kongresie czwartym w r. 1900 postanowiono utwo
rzy midzynarodow federacy wszystkich obedyencyj
masoskich, -ze staym komitetem na czele, do ktregoby
wchodzili delegaci przynalenych wadz masoskich, a to
w celu zaprowadzenia staych relacyj midzy wszystkimi
masonami jakiejkolwiek obedyencyi i jakiegokolwiek ob
Ju w r. 1875 zastpcy niektrych Suprem es Gonseils szko
ckich n a kongresie w L ozannie poruszyli m yl zespolenia w szystskich Supremes Gonseils caego w iata; ale tylko dziew i Sup.
Cons. owiadczyo ch takiego zjednoczenia; a i te potem odst
piy. K ongresy n a m niejsz skal odbyy si w W ashingtonie roku
1842, w B altim ore r. 1845, w S trassburgu r. 1846 i 1849, w S tu tg ardzie r. 1847, w Chicago r. 1859 i 1893. (Por. Staatsleocikon I Aufl.
II B. 1250).

139

rz d k u 1). Wykonaniem tej uchway miaa si zaj

Wielka Loa szwajcarska Alpina, z wielkim jej mistrzem
br.\ Quartier la Ten te na czele; ona te pismem z 17
lutego 1902 wezwaa na kongres do Genewy wszystkie
wadze masoskie caego wiata; ale tylko 33 Wielkie
Wschody czy Wielkie Loe przyjy zaproszenie i przy
say swoich delegatw, tak, e hegemonia przesza w rce
masoneryi aciskiej, bo loe angielskie, irlandzkie, pnocno-amerykaskie (z maymi wyjtkami) i niemieckie
(z wyjtkiem Hamburga i Bayreuthu) odmwiy udziau.
Na kongresie w Genewie (57 wrzenia 1902) postano
wiono utworzy t. z. B ureau International de relations
maoniues z siedzib w teme m iecie2) i zwoywa kon
gresy w pewnych odstpach czasu. Biuro to znajduje si
obecnie w Neufchatel, ale, e zostaje pod wpywem Wiel.
Wschodu francuskiego, przeto niektre W. Loe pnocnej
Ameryki nie m aj z niem adnej cznoci.
Do zjednoczenia masonw rytu szkockiego, tak w sta
rym jak w nowym wiecie, dy take kongres internacyonalny, odbyty w r. 1907 w Brukseli, w ktrym zasia
dali delegaci Najwyszych Rad we Francyi, Belgii, Wo
szech, Hiszpanii, Anglii, Szkocyi, Irlandyi, Portugalii, W
grzech, Szwajcaryi, Grecyi, Stanach Zjednoczonych, Ka
nadzie, Meksyku, S. Domingo, Colon, Kolumbii, Wenezueli,
Brazylii, Uruguay, Argentynie, Peru, Chile, Egipcie.
W r. 1911 od 2023 wrzenia odby si, na zapro
szenie W. Wschodu woskiego, kongres internacyonalny
w Rzymie, by wici tryum f rewolucyi, ktra obalia pa
stwo kocielne, i dokuczy papieowi; ale najpowaniej*) N ourisson L es JacoM ns au pouvoir p. 184 sq.
2) Zadaniem b iu ra jest poredniczy m idzy korporacyam i masoskiemi uatw ia im w ym ian spisw czonkw i innych pism
masoskich przesya im potrzebne w ykazy przygotow yw a
masoskie kongresy zaoy bibliotek i archiw um dla ksiek
i dokumentw masoskich ogasza corocznie spraw ozdanie i w y
kaz statystyczny.

140

sze Wielkie Loe w Anglii, Niemczech i pnocnej Ame

ryce nie przyjy zaproszenia, jakie do nich wystosowa
W. Mistrz l woskich Hektor Ferrari; tak, e na 22.529
l ledwie 378 l obcych (prcz woskich) miao swoich
przedstawicieli1). Duch tego zebrania by wrogi religii
i Kocioowi, co si pokazao szczeglnie, gdy zabra gos
br.'. Magelhaes Lima, W. Mistrz masoneryi portugalskiej,
jeden z hersztw rewolucyi z r. 1910, i powiedzia, wrd
entuzyastycznych oklaskw, czego ta rewolucy w krtkim
czasie dokonaa, a potem doda, e wszystkich masonw
czy jedna idea, to jest, idea nowej moralnoci i nowej
religii, bo religii ludzkoci. wiadcz te o tem uchway
kongresu, zmierzajce do wyrugowania wszelkiego wpywu
Kocioa na rozwj pastw i narodw, czyli do odchrzecijanienia spoeczestwa, jakote do zewiecczenia dobro
czynnoci, czyli do zagarnicia przez pastwo wszystkich
zakadw katolickich na polu miosierdzia. Dla spotgo
wania solidarnoci masoskiej wyraono yczenie, aby za
prowadzi jak wadz internacyonaln masosk i je
dnakowy paszport dla masonw caego wiata.
W r. 1913 odby si w Lisbonie kongres wolnomylnomasoski, jako protestacya przeciw kongresom Eucharysty
cznym. Myl t podnis wspomniany wyej Magelhaes
Lima, wzywajc masonery caego wiata, by napaciom
ultramontanizmu, dcego do wszechwadztwa i czerpi
cego natchnienie z Syllabusa i Encyklik Piusa X, przeciw
stawi niezwycion armi, walczc pod sztandarem
wolnoci, tolerancyi moralnej, niezalenoci jednostki prze
ciw fanatyzmowi, ciemnocie i tyranii religijnej 2).
*) Pov. Cwiltd cattolica Anno 1912 Quaderno 1482, 1485, 1487,
1489. .
2) Masoski dziennik w Lisbonie 0 M undo zapow iedzia, e
kongres ten bdzie zarazem uczczeniem trzeciej rocznicy rzeczypospolitej portugalskiej. Postanowiono na nim dy przedew szyst
kiem do zewieczczenia szk n a caym wiecie, czyli do wycho
w yw ania modych pokole w ateizmie.

141

Tak Biuro internacyonalne, jak poszczeglne Wielkie

Wschody i Wielkie Loe czy te kongresy internacyonalne,
s wadzami jawnemi i przynajmniej masonom znanemi;
zakres ich dziaania jest raczej zewntrzny, to jest, odnosi
si gwnie do spraw zarzdu, pimiennictwa masoskiego,
finansw i corocznych wyborw; ale co jest dusz maso
neryi, ktra ideom i dnociom caego zakonu nadaje wy
bitny kierunek, rzuca midzy loe hasa na czasie, a szcze
glnie rozarza w nich fanatyzm antyreligijny ? Autorowie
powani twierdz, e masonery jawn pojedynczych k ra
jw rzdzi stanowczo, acz prawie niepostrzeenie, wadza
tajna, zoona z niewielu adeptw wyszych stopni, ale
za to przejtych na wskro ideaami masoskimi i na
wszystko gotowych. Niektrzy, jak np. Copin-Albancelli,
nawrcony m ason'), id jeszcze dalej, bo utrzymuj, e
istnieje taka wadza ukryta midzynarodowa ponad federacyam i masoskiemi caego wiata i e rej w niej wTodz
ydzi2).
O
ile to zdanie jest uzasadnione, poznamy w rozdziale
trzydziestym pierwszym. Rozumie si, e masoni temu
wrcz zaprzeczaj.
Najwysz tajn wadz dla karbonaryuszw bya
Wysoka Wenta, ktrej czonkowie niszym wentom byli
*) L e B ra m maonniue. L e Pweoir occulte contr la F rance
p. 190, 267, 279 sq. i L a conjuration ju iv e contr le m onde chretien.
Paris 1909.
2)
Inny autor, Max Doumic, w dziele L e Secret de la F rancmaonnerie tw ierdzi, e najw ysza i tajem na w adza m asoska
skada si z Anglikw, na tej m ianowicie podstaw ie, e pierw sze
loe pokazay si n a ziemi angielskiej, skd przy pomocy Anglikw
przeszy na kontynent, i e A nglii zaley n a osabieniu relig ii k a
tolickiej i pastw katolickich, iby m oga tem acniej nad w iatem
panowa. Doumic powouje si take n a utw r znanego p isarza an
gielskiego F ranciszka Bacona p. t. N ona A tla n tis, w ktrym au to r
kreli wzr tajnego stow arzyszenia, w celach i rodkach dziaania,
a naw et w niektrych symbolach i w yraeniach podobnego do p
niejszej masoneryi. Inni autorow ie zbijaj te wywody.

142

zupenie nieznani; a e i pniej wiat podobnym wadzom

tajemnym podlega, wiadczy Disraeli, yd z rodu i gony
pisarz, w kocu za wpywowy minister angielskiej krlo
wej Wiktoryi. Rzeczywicie oto jego sowa wiatem
rzdz inne osoby, anieli sobie wyobraaj ci, ktrzy nie
wiedz tego, co si dzieje za kulisam i1).
x) Conigsby Chap. XV.

ROZDZIA X.

Organizacya masoneryi eskiej.

T r e : Co dao impuls do tw orzenia l adopcyjnych. Ma
sonerya eska we F rancyi i w Polsce w w ieku X V III. P rzy sig a
w loach adopcyjnych. Frankm asonia zreform ow ana Mopsw
i Mopsic.

Ch wcignicia kobiet do sekty, pozbawienia ich

wiary i czystoci obyczajw, a potem dziaania przez nie
na rodziny i spoeczestwo, jakote uywania ich za wabiki dla mczyzn wysoko stojcych, daa impuls do za
oenia l masonek, adopcyjnemi zwanych.
We Francyi nie przyjmowano zrazu kobiet do l,
lkajc si niedyskrecyi, tak atwej i czstej u pci pi
knej; ale wnet po roku 1730 rozszerzyo si wolnomular
stwo mieszane, a poezya wczesna opiewaa szumnie cuda
edenw to jest, l adopcyjnych, gdzie pikne panie
z arystokracyi bawiy si wesoo z wielkimi panami; kade
bowiem posiedzenie koczyo si uczt, a nierzadko ba
lem. Ju w r. 1742 powsta tam Zwizek szczliwoci
( Ordre de la Felicite), za ktrym poszy inne loe adop
cyjne i zwizki, bd wycznie eskie, jak n. p. D am
szkockich z 2^>cigrka Tabor, zakonu Mopsic, bd dWupciowe jak n. p. Kawalerw i Panien Kotwicy, Zwizek
drwali i drwalek, Dom m iujcy rozkosze (Philochorei-

144

tes) x) itd. W r. 1774 W. Wschd francuski uprawni two

rzenie l adopcyjnych; a e te loe byy wykwintn
szko rozwizoci, nie trzeba dowodzi. W tym te celu
poleci Weishaupt wciga kobiety do zwizku Illuminatw.
Co do organizacyi masoneryi M a ej2), ustanowiono
pi stopni kobiecych, mianowicie: uczenicy, towarzyszki,
mistrzyni, mistrzyni doskonaej i mistrzyni szkockiej (Sublime Ecossaise): ale te dwa ostatnie stopnie rzadko
dawano.
Loe adopcyjne zostaway w zalenoci od Wielkiego
Wschodu, miay jednak swoje wielkie mistrzynie; tak w r.
1775 bya ksina de Bourbon, siostra ksicia de Chartres,
w r. 1778 ksina de Lamballe (ktr w czasie rewolucyi
francuskiej tak okrutnie zamordowano), w r. 1810 cesa
rzowa Jzofina. W drugiej poowie XIX wieku rzadko
przyjmowano kobiety do l; a dzi co do tej kwestyi,
toczy si spr w onie masoneryi francuskiej. Ju w roku
1896 konwent W. Wschodu poleci loom, by dopuszczay
kobiety na konferencye i t. z w. biae zebrania (tenues
blanches), gdzie maj w nie wpaja zasady wolnomularskie.
Byy te na konwentach z r. 1902 i 1903 wnioski niekt
rych l, by przyjmowa kobiety na czynnych czonkw,
ale zostay odrzucone, z tego mianowicie powodu, e ich
stan duchowy nie pozwrala jeszcze na to, by da nich
otworzy wszystkie bramy instytucyi masoskiej. Pozwo
lono tylko masonom uczestniczy w posiedzeniach kilku
mieszanych, istniejcych w Paryu pod nazw Droit

) Siedliskiem rozpusty byy take zebrania loy albo zw izku

K aw alerw i nimf ry, zaoonego w r. 1778 przez ksicia orlea
skiego L udw ika F ilip a Jzefa (Egalite). Z ebrania te odbyw ay si
w maym domku ksicia, pod sterem ta k zw anego H ierofante
i t. z. la grand Pretresse.
3)
D latego ta k m a nazw, i kobiety n a zebraniach loy w
stp u j w biaych sukniach.

145

hum ain, ktre Maryi Deraismes w r. 1893 zawdziczaj

swj pocztek. Z drugiej strony czsto w loach odzywaj
si gosy, by kobiet w yrwa z pod wpyww zabobonu,
oddali od Kocioa i uczyni wolnomyln, do czego ma
przedewszystkiem suy .szkoa bezreligijna. Tak n. p.
Convent W. Wschodu franc. w r. 1902 przyj 177 go
sami przeciw 68 wniosek br.-. Morela, aby loe W. Wschodu
zastanowiy si nad rodkami praktycznym i i nad for
mami, jakby mona zrobi z kobiety wsppracowniczk
w robotach masoskich 1).
Dziaanie tej szkoy i nauczycielek wolnomylnych
okazao si tak skutecznem, e w r. 1910 W. Wschd
francuski, na prob loy mskiej Themis, pozwoli otwo
rzy w Caen lo adopcyjn, ale zalen od lo y -z a
oycielki. Krom tego pomnoyy si loe mieszane (androgynes) federacyi D roit hum ain, i powstay dwie loe
adopcyjne (Nomelle Jerusalem i Libr exam en) stara
niem federacyi p. t. Grand Loge de France. Me mona
wtpi, e W. Wschd na dalsze tworzenie l adopcyj
nych pozwoli2).
W Stanach Zjednoczonych kobiety nie maj przy
stpu do l, ale za to nadaj tam rne stopnie, jako
zaszczytne odznaki (ladies degrees) onom, siostrom i cr
kom masonw, jakote wdowom po masonach.
W Hiszpanii W. Wschd w r. 1892 wprowadzi oficyalnie masonery esk, tworzc t. zw. Rito de adopd o n d de sennoras.
We Woszech za przyjmowaniem kobiet do l
owiadczy si w. mistrz Lemmi, dowodzc, e kleryka
lizm wicej ni we filozofii i polityce trzeba zwalcza w ro
dzinie, aby kobiety pozbyy si wszelkich wizw zabo
bonu*; tam te najwysza rada zakonu na posiedzeniu

) P . N o u rrisso n Les Jacobins cm poum ir p. 177).

2) Por. L a Franc-M aonnerie demasuee 25 J u in 1912.

P E l CZAR:

MASONERYA.

10

146

7 stycznia 1900 zastanawiaa si nad tem, jakby wcign

kobiet do prac masoskich*).
W Niemczech niektrzy autorowie, jak br.-. Findel,
owiadczyli si za dopuszczeniem kobiet do l; tam te
istniej ju t. z. Frcatenlogen. W Meksyku Gran Logia
de Distrito Federal zaoya dla kobiet y>zakon Estrella
Nacionctl.
.W Polsce, wskutek wielkiego zepsucia za Stanisawa
Augusta, znalazo si dosy kandydatek do adopcyj
nych; a dla nich to najpowaniejszy brat Wielhorski
uoy statut. Doskonae Siostry Masonki miay suy
do uprzyjemnienia ycia masonw i do zapeniania, kasy
masoskiej; to te wszystkim braciom wolno byo odwie
dza loe adopcyjne, w ktrych znajdoway si figury
i obrazy z biblii, aby kobiety wierzce widziay w masonii co powanego, witobliwego nawet, a tak nie miay
trwogi sumienia i religiantkom zalecay masoni 2). Loe
te zostaway pod sterem mistrzw katedralnych, miay
swoje mistrzynie katedralne i podlegay W. Wschodowi,
ktremu skaday regularne daniny. Przed otwarciem ta
kiej loy odbiera komisarz, przez W. Wschd wysyany,
od wszystkich jej czonkw nastpujc przysig: My
mistrz i mistrzyni katedralni, urzdnicy i dygnitarki, b ra
cia i siostry, skadajcy t sprawiedliw i doskona lo
adopcyjn, przysigamy na honor, cnot, dobroczynno
i przyja i przyrzekam y W. Wschodowi Polski wiar,
ulego (homage) i wierno na zawsze. Poddajemy si
warunkom, ktre nam dopiero co odczytano i ktre s
podstaw naszej z nim jednoci. Przyrzekamy, e nie
uczynimy adnej zmiany bez jego przyzwolenia i uwa
a go bdziemy jako jedyny skarbiec wiata, mogcego
nas owieci, i jako zwierzchno, ktrej winnimy siu*
*) R ivista della M assoneria italiana 1886 i 1900.
*) F rankm asonia m czyzn i kobiet, dzieo skrcone z francu
skiego 1810 r. (str. 170-173).

147

cha. Na dowd czego podpisalimy akt niniejszy, wszyscy

i kady, aby suy na zawsze za zakadnika naszej
wiernoci.
Oprcz zwykych l adopcyjnych istniay take loe
frankmasonii zreformowanej Mopsw i Mopsic, o kt
rych powyej bya mowa.

10*

ROZDZIA XI.

Rytua i ceremonia masoneryi.

T r e : M asonerya jest k a ry k a tu r Kocioa. Ja k w yglda
jej w itynia czyli loa. Rnego rodzaju loe. w ita m aso
sk ie . Oznaki, nazwy, hasa i sposb pisania m asoneryi. Dlaczego
masoni trzym aj si tych dziwacznych i poniekd niedorzecznych
ceremonij.

Powiedzia Tertuiian, e dyabe jest map, naladu

jc Pana Boga; podobnie masonerya mapuje Koci ka
tolicki x); ma bowiem nietylko swoj hierarchi2), ale take
swoj liturgi, swj rytua i swj katechizm*.
Wprawdzie rytua masoneryi amerykaskiej twierdzi,
e ona jest tylko suebnic religii, ale jak widzielimy
*) D ziennik m asoski Accacia w P ary u w arty k u le programowynm z r. 1902 w yranie p isz e: La Franc-Magonnerie c est la eon-

tre-Eglise, le contre-catholicisme, l Eglise de l Heresie (Le Pouvir

occulte contr la France p. 89). Sam br.-. F indel pow iedzia: e
m asonerya je st wykoczonym Kocioem hum anitaryzm u^ (Bawhutte r. 1867, 97),
2) W ielki W schd polski w swoich oklnikach naladow a listy
pasterskie biskupw. Pocztek ta k opiewa: Na chwa wielkiego
Budow nika w iata. Im ieniem i pod przewodnictw em najw spanial
szego i najpotniejszego M istrza N. N. W ielki Wschd K rlestw a
Polskiego i W. Ks. Litew skiego do spraw iedliw ej i doskonaej, loy
w. Ja n a, pod osobnym tytuem (np. Przesd zwyciony pod W scho
dem Krakow a) pozdrow ienie, si i jedno. Najm ilsi B racia itd.

149

wyej, masonerya zaprowadza swoj religi jedynie czy

st, prawdziw i uniwersaln*, ktra ma zastpi wszyst
kie inne religie, jako niby pene faszu i skaenia1). Ta
religia ukrywa si w cieniu allegoryj i symbolw, m aj
cych w znacznej czci posta chrzecijask, ale zara
zem wielorakie znaczenie2); idzie bowiem o to, by wpro
wadzi w bd nietylko profanw, ale i samych masonw,
z ktrych niewielka tylko liczba poznaje myl ukryt.
Tak n. p. ra na krzyu, bdca klejnotem masoskim
stopnia Rose-Croix, oznacza wedug pisarzy masoskich
ju to Chrystusa Pana i mier Jego, ju to niemiertel
no, ju to pierwiastek eski, podczas gdy krzy jest
pierwiastkiem mskim. W biblii, uwaanej za jedno z trzech
wikszych wiatef widz niektrzy masoni ksig na
tury. Podobnie w yraz J. N. R. J. tmaczy sobie chrze
cijanin jako napis na krzyu Chrystusa Pana: Jesus
Nasarenus R ex Judaeorum; tymczasem wedug br.\
Pike, trzeba w nim widzie regeneracy natury zapomoc
siy uniwersalnej: lgn natura Renoralur In teg ra (caa
natura odnowiona przez ogie). - Hebrajczycy uznawali
w czterech literach cztery ywioy; Ja in m in woda, N u r
ogie, Ruah powietrze, Jebeschach sucha ziemia; alchemicy
i masoni tego pokroju tmaczy li to tak: Igne N itru m
Roris Im e n itu r ; wreszcie niektrzy dopatruj si tu ohy
dnego aksyomatu, przypisywanego Jezuitom (rozumie si
najniesuszniej) Iu stu m Necare Reges Impios. Oto ten
symbol i inne goda moe sobie kady tmacziy, jak
chce, a prawdziwe znaczenie pojmuje tylko mason w ta
jemniczony.
Poniewa adna religia nie moe si obej bez ze
wntrznych ceremonij, przeto religia masoska ma take
*) Z bijaj to autorow ie masoscy w Niemczech, ja k Findel,
Neumann i inni.
2)
Symbole m asoneryi obejm uj pew ne goda i znaki jakote
symboliczne czynnoci i ceremonie.

150

swj ry tu a x) i swoje obrzdy, ktre wedug br.-. Blatin

pod formami emblematycznemi ukryw aj wielkie idee ma
soskie2). Maj te masoni swoje naboestwa radosne
i aobne, maj nawet swoje chrzty, swoje luby, swe po
grzeby, i swoj komuni 3).
Masonerya, jako Koci w iata, posiada take w a
sne kapastwo; bo nietylko kady mistrz oy zastpuje
kapana, ale w niektrych loach (zwaszcza am eryka
skich) s osobni kapelani masoscy, ktrzy odprawiaj na
boestwa, i wielcy kapani, ktrzy przedstawiaj arcyka
panw izraelskich. Wogle na wyrobienie rytuau maso
skiego wpyna niemao kabbalistyka ydowska, przez
br.-. Pike i innych masonw wysoko ceniona.
wityni masosk, wyobraajc dawn wityni
salomosk, jest loa, to jest to miejsce, oddzielone od
reszty wiata, w ktrem zoone s plany tajemnicze; ogl
da je mog tylko dzieci krlewskiej sztuki (masoni); oko
obce zbezczecioby je; jest to warsztat, gdzie robotnicy
wybrani wicz si razem nad wykonaniem rysunkw, da
nych od W. Budownika wiata, oczyszczaj si prac, uma
cniaj si wzajemnie i wznosz si stopniowo do centrum
wiata. Loa powinna by ukryta i niedostpna profanom
i dekorowana wedug przepisu najwyszej kapituy-.
Tak okrela lo Regulamin sprawiedliwej i dosko
naej oy Tarcza pnocna na Wschodzie z W arszaw y
z r. 1784.
Jak loa wyglda, dowiadujemy si z opisu br.'. Clar e t 4) i z dawnych rytuaw masoskich, w Polsce uywa') W Niemczech W. Loa, zatw ierdzajc jak lo, przed jej
powiceniem przesya jej swj rytua.
2) N iektre ceremonie opiszemy w Rozdziaach X II, X III, XIV.
3) Opisalimy j w yej. W edug br.-. P ike przez w spln w ie
czerz, zoon z chleba i w ina, w yraa si ide b rate rstw a po
wszechnego, a zarazem poczenia si z ciaam i zm arych (take
Jezu sa z N azaretu), ktrych atom y w iatr roznosi.
) H istoire pittoresue (por. H isto rya .m a so n eryi strona 16 sq.)

151

uych. Jestto wielka sala czworoboczna, poduna, w pierw

szych dwch stopniach obita niebiesko, a w trzecim
czarno. Najdalsza jej cz, bdca naprost drzwi wchodowych, zowie si Wschodem, co znaczy, e na wiecie
panowaa ciemnota duchowa i e dopiero masonerya przy
niosa wiato. Tam to siedzi najprzewielebniejszy m istrz
(we Francyi Venerable zwany), ktrego tron wzniesiony
jest na trzy stopnie ponad podog i otoczony balustrad.
*Otarz praw dy czyli st, umieszczony przed tronem,
znajduje si o cztery stopnie wyej, czyli na siedm stopni
od podogi, a te 7 stopni oznacza, e mason siedm grze
chw gwnych winien depta nogami. Na otarzu w lo
ach polskich byy trzy wiece, ustawione w trjkt, kom
pas, ksiga ewangelii i trzy drewniane motki; w grze
za wida byo sznur z kutasami jako symbol jednoci
masoskiej.
Ponad tronem najprzewielebniejszego mistrza wznosi
si baldachin koloru niebieskiego, zasiany srebrnemi gwia
zdami. W gbi baldachinu, w czci jego wyszej, jest
promieniejca delta, w rodku ktrej czyta mona w j
zyku hebrajskim wypisane sowo: Jehowa. Z lewej
strony baldachinu, jest wyobraenie soca, a po prawej
pksiyca*). Pomidzy mistrzem i dozorcami kad te
raz podczas posiedze dywan (tapis), ktrego rysunek
odmienny w rnych systemach przedstawia symboli
cznie budow wityni hum anitaryzm u. Posadzka ma
by mozaikow, co wyobraa jedno i zgod masonw,
pomimo rnicy narodowoci i wiary.
Na zachodzie, po dwch stronach drzwi wchodowych,
wznosz si dwie kolumny bronzowe, ktrych kapitele
*) W niemieckich loach ley na postum encie ksiga konsty
tucyj, nad ni za jest gw iazda janiejca, albo k u la ziemska, na
k t r wschodzce soce rzuca swe prom ienie. W gwiedzie janie
jcj, o 5, 6 lub 7 bokach, wida liter G (ktra oznacza Boga
albo geometry), a czasem olto O patrznoci. N a zachodzie mieci
si zwykle harm onium albo u k ry te organy.

152

ozdobione s pkajcymi granatami. Na kolumnie z lewej

strony nakrelona jest litera J, a na drugiej litera B '):
wyobraaj one mdro i cnot. W koo sali znajduje si
10 kolumn, co z dwiema wyej wymienionemi stanowi 12.
Sufit niebieski, zasiany gwiazdami, tworzy lini pochy.
Ze Wschodu wychodz trzy promienie wyobraajce soce,
ktre zarwno jak inne goda, nawet chrzecijaskie, przed
stawiaj symbolicznie siy natury, a szczeglnie podno
i rodzenie. W loach polskich pierwszego i drugiego sto
pnia znajdoway si nadto dwa kamienie (jeden nieobro
biony, drugi obrobiony), domek (gdzie si zam yka Salo
mon z Hiramem), trjkt, glob, cyrkiel, tablica, linia, r
wnia i kielnia; co wszystko miao symboliczne znaczenie2).
Trzy wielkie wieczniki stoj i dzi w loy, jeden
u stp otarza, drugi na Zachodzie przy pierwszym Do
zorcy, trzeci na Poudniu. Nad posterunkami dwch Do
zorcw znajduj si w loach woskich posgi Wenery
i Herkulesa, jako goda piknoci i siy. Wzdu cian
bocznych stoi kilka rzdw awek, na ktrych zasiadaj
bracia nieurzdujcy; tworz oni tak zwan Kolumn
Pnocn i Kolumn Poudniow.
Wedug symboliki l niemieckich, mistrz i dwaj Do
zorcy przedstawiaj trzy filary loy mdro, si
i pikno; kamie gruby przedstawia masona przyjtego
do loy, kamie kubiczny masona ju wtajemniczonego,
tablica dziaalno loy, a acuch jedno i mio bra
tersk.
Br&cia zbieraj si zazwyczaj wieczorem. witynia
ich nie ma wcale okien albo jej okna s zakryte; owieca
j pewna liczba wiec czyli gwiazd. Przy kadej loy
s pokoje suce do ceremonii wtajemniczania i przyj
!) Na kolum nie pnocnej jest napis Ja kin , (co m a oznacza:
P an ci podniesie), na .pnocnej B oaz (t. j. P a n ci umocni),, s to
sowa wite.
2) Por. D odatek: Obraz loky stopnia I i II.

153

mowania; ilo ich i urzdzenie jest odpowiednie do ich

przeznaczenia.
Wedug regulaminu dla l polskich, zwykle zebra
nia masonw, czyli loe konferencyjne, miay si odbywa
1 i 15 kadego miesica; ale oprcz tego byy we zwy
czaju loe nadzwyczajne., przy pewnych okolicznociach
odbywane, jakote loe recepcyjne, gdzie przyjmowano
czonkw, loe stoowe, gdzie pod kierunkiem stuarta, czyli
marszaka, urzdzano bankiety, i loe aobne, gdzie czczono
pami zmarego masona, w 15 dni po jego zgonie. W Niem
czech urzdzaj sobie masoni wieczory klubowe, gdzie
omawiaj kwestye na czasie, to znowu bawi si poga
dank, muzyk i piewem.
W loach stoowych byo dawniej siedm toastw, we
dug siedmiu planet: dzi jest ich zazwyczaj cztery.
W czasie wojny mog bracia zakada loe wojskowe.
Co do wit masoskich w Polsce, obchodzono trzy
wita obowizkowe: pierwsze 24-go czerwca w dzie w.
Jana, jako patrona zakonu, drugie 8 maja, jako w dzie
imienin krla Stanisawa Augusta, trzecie w dzie imienin
najwspanialszego, najpotniejszego* w. mistrza. Gdziein
dziej urzdzaj bankiety w dzie w. Jana Chrzciciela (24
czerwca) i w. Jana Ewangelisty (27 grudnia), nie dla ucz
czenia tych witych, ale dla wyobraenia stosunku soca
do ziemi i podnoci teje. We Francyi, od czasw ksicia
Hieronima Napoleona i Saint-Beuvea, weszy w zwyczaj
uczty misne w Wielki Pitek na wyraenie wzgardy dla
Zbawiciela; a gwne wita przypadaj tam w czasie
aeuinoctium wiosennego i jesiennego. We Francyi i w Ame
ryce pnocnej s take we zwyczaju chrzty masoskie
czyli uroczyste objcie opieki nad louveton (lufton) to
jest, dzieckiem masoskiem, poczone z pewnemi cere
moniami ).
W czasie zebra nosz masoni pewne oznaki, wszyst
') O parodyi W ieczerzy P askiej mwilimy w II Rozdziale.

154

kim wsplne, jako to: fartuch z biaej skry i rkawiczki

biae: ci za, ktrzy speniaj obowizki zakonne, maj
prcz tego pewne goda.1), stopniowi ich odpowiadajce,
jakiemi s: motek, wgiemca, kienia, ibela albo rwnia,
sznury i wstgi rnych kolorw, odmienne fartuszki, trj
kty, cyrkle, krzye, puginay i szpady; co wszystko zowi klejnotami (po angielsku jewels) i).
Kolory masoskie s: niebieski (dla l witoja
skich), czerwony (dla kapitu) i zielony8) (dla stopni szko
ckich). W Holandyi, Belgii i Szkocyi kada oa ma swoje
barwy.
Chcc ukry si przed profanami, uywaj masoni
symbolicznych wyrae i daj rnym przedmiotom obce
nazwy. Tak np. oni sami nazyw aj si dziemi wdowy,
masonerya nazywa si praicdziwem wiatem i sztuk
krlewsk, ona masona mopsem, dzieci jego icilcztkiem
(lufton), kady nie-mason profanem albo wiatowym, ze
branie masoskie kctdency, mowa tam wypowiedziana
kaw akiem architektonicznym, list masoski czy inne pi
smo desk rysunkow, kolum n lub balustrad, sztuka
monety ceg, miejscowo, gdzie jest loa, dolin, wieca
gwiazd, st jadalny rusztowaniem, butelka baryk pro
chow, szklanka strzelb i arm at lub lamp, talerz
jam, yka kielni, chleb kam ieniem surowym, wino
biae prochem tgim, sl piaskiem nieuytym , woda pro
chem przem okym , cukier piaskiem urodzajnym , jedzenie
pracowaniem, toast batery itd .4).
Maj te masoni swe wykrzykniki; tak np. na znak
J) Jednem z gode masoneryi jest g azk a akacyi. Byo te
w w ieku X V III stow arzyszenie, zw ane Freres acassois.
) W ielki m istrz W. Wschodu polskiego nosi n a piersiach
krzy na zotym acuchu (jak biskup!) i dalm atyk bia atlasow.
3) S td we W oszech n azyw aj m asonery la setta verde (sekta
zielona).
4) Br.-. F indel tw ierdzi, e te nazw y przyszy z F ran cy i i da
usunicia tyche.

radociWoali u nas: Huse, gdzieindziej H uzza lub H assa,

w trwodze: Bo mnie dzieci wdowy! *); w loach za masonek rozlega si czsto okrzyk Ewa. Maj masoni swoje
sowa wite, hasa i znaki, po ktrych si poznaj. Tak
np. sowem witem byo w loach polskich: w I stopniu
Jakin, w drugim Boaz, w trzecim Mabenac, w czwartym
Adonaj, w pitym Moabon Keleli Nekham, w szstym
Moabon Absynthus, w sidmym IN B I.
Jako hasa suyy sowa: Tubalkain, Giblim, Nm
ham, Nehama, Sziboleth2); dzi jednak do wylegitymowa
nia si suy przedewszystkiem paszport, wystawiony przez
wasn lo. Co do znakw, ma kady stopie znak oso
bny, na ruchach rk i palcw zalecy. Jako napisy i go
da maj wielkie znaczenie hebrajskie Jaltve (tetragramaton), jakote Pentagram i Heocagram, czyli dwTa prze
nikajce si trjkty.
Maj wreszcie masoni swoj er (od stworzenia wiata
i od 1 marca) i waciwy sposb pisania, opuszczaj bo
wiem czsto.kocowe sylaby, a niekiedy wszystkie litery,
prcz pierwszej, zastpujc je trzema kropkam i8); tak np.
zamiast brat pisz br.\, zamiast Wielki Wschd pisz
Wiel.-. Wsch,\ albo tylko W.-. W.-.
I dlaczegto masonerya zaprowadzia te dziwaczne
goda, nazwy, hasa i znaki, jako te inicyacye czyli ce
remonie przy przyjciu do pojedynczych stopni, tak rozwle
ke, tak nudne, tak poniekd nfedorzeczze, e dziwi si
trzeba, jakim sposobem tylu uczonych, dygnitarzy i nawet
monarchw mogo si podda i jeszcze dzi si poddaj
tak poniajcym przepisom? Oto dlatego, e w czasach,
kiedy grozio jej przeladowanie, chciaa napuszyst sym
*) W loy pruskiej Landesloge okrzyk ten brzm i: A m oi les
enfants de la veuve de Naphtali!
2) Haso Jehovah, w yryte n a kam ieniu, m ieli, w edug b ani
masoskich, odnale T em plaryusze w ziemi, gdy kopali fundam enta
pod budow kocioa.
3) Loe oznaczaj przez L .-. albo przez ta k i znak:

156

bolik pokry swe zasady, zwaszcza na polu religijnem

i politycznem, jako te swe ostateczne cele, powtre,
e liczc na urok tajemniczoci, rozciekawia swroich adep
tw i dziaa mocno na ich wyobrani, a przytem w yra
bia w nich to przekonanie, e w masoneryi cz si
wszystkie misterya, wszystkie religie, wszystkie stopnie
kultury ludzkiej, po trzecie, e odsaniajc powoli i pod
mglistemi godami swe dnoci, atwiej poznaje tyche
adeptw i osdza, czy ich mona przypuci do wyszych
stopni, wreszcie, e przez to zaprawia ich w lepej
wierze i lepem posuszestwie, a przytem pokazuje im,
e byli gupcami, dopki im wiato masoskie nie zaja
niao. C to za upokorzenie dla tylu ludzi dumnych
i jak suszna kara za odstpstwo!
W nowszych czasach odzywaj si gosy wrd sa
mych masonw, by skrci i z przesadnej symboliki oczy
ci rytua masoneryi; ale jej wadze wystpuj wr obronie
czcigodnych i witych tradycyj; gdy wedug oklnika,
jaki wyszed od francuskiego Grand College des Rites (1-go
m arca 1902), symbole te wchodz w skad wychowania
filozoficznego i pod formami materyalnemi zawieraj
pewien zasb prawTd moralnych, przez wszystkich adeptw
uznaw anych. Co wicej, br.-. Blatin na konwentach fran
cuskich l owiadczy, e symbolizm masoski jest anti
dotum symbolizmu religijnego (r. 1882) i e zniesienie sym
bolw masoskich zadaoby miertelny cios W. Wscho
dowi *). Rwnie i br.-. Findel jest za zatrzymaniem sym
bolw, bo one, wedug jego zdania, s zewntrznym wy
razem masoskiego kultu der humanen Ideen, - upin,
kryjc w sobie ziarno prawdy i spjni, czc oe
rnych krajw 2). Znany mason amerykaski Pike na
zywa nawet symbolik dusz masoneryi.
Z drugiej strony masonerya jest mistrzyni w sztuce
x) N ourisson L e clab des Jacobins P erriu. 1900 p. 78 sq.
2) G-eist u nd F orm der F reim aurerei str. 174 sq.

157

akomodowania si; to te przyjm ujc do l monarchw

czy ludzi wyszego stanowiska lub gonego imienia, wiele
ceremonij opuszcza. W loach woskich rytua przyjcia
zosta znacnie uproszczony; ale przysiga zostaa1). W lo
ach wgierskich miejsce przysigi zastpuje uroczyste
przyrzeczenie.
Poznajmy teraz niektre ceremonie, trzym ajc si
dawnego rytuau masonii polskiej2).
) Czyt. F. M. E nigm a L a setta tier&e in Ita lia . a w r o interno
Roma 1906 p. 16.
2) Z rkopisu przedrukow a X. Stan. Zaski: O M asonii
w Polsce wyd. drugie Cz. II, stor. 12 sq. Nie zm ieniam y woale p i
sowni.

ROZDZIA XII.

Zagajenie loy I stopnia i przyjcie ucznia.

Bracia gdy ju w Q zgromadz, Najprzewielebniejszy Mistrz w Katedrze jedno uderzenie gosi i mwi:
Bracia moi! miejsca wasze zabierzcie!
Pierwszy i drugi Dozorca to samo potwierdzaj. Z a
brawszy Bracia swre miejsca, Xajprzewielebniejszy mot
kiem jeden raz uderzy, mwic:
Do porzdku, Bracia moi!
Uczniowie rozcigaj kobierce, co zrobiwszy Najprzewieebniejszy nastpujce dopierwszego Dozorcy obraca
sowa:
P. Powany Bracie, pierwszy Dozorco! nie maszli
skrytoci midzy nami?
0. Jest, Najprzewielebniejszy.
P. Jaka jest ta skryto?
0. Tajemnica Mularstwa.
P. Wic jeste Mularzem, Bracie mj?
0. Jestem nim, Najprzewielebniejszy,
P. Jaka jest powinno Dozorcy?
O. Obaczy, czyli jest opatrzona .\
Najprzew.: Czy twoj powinno.
Pierwszy Dozorca drugiemu: Czy twoj powinno.
Drugi Dozorca Bratu Odwiernemu: Czy twoj po
winno*.

159

Brat Odwierny drugiemu Dozorcy doniesienie skada,

ten pierwszemu, a on Najpr zewielebniej szemu je oddaje.
Najprzewielebniejszy:
P. Gdzie si N ajprzewielebniejszy w [3
swojej
mieci?
O. U Wschodu.
P. Dlaczego, Bracie mj?
O. Bo tam soce bieg swj rozpoczyna, w teje wic
Najprzewielebniejszy znajdowa si powinien czci dla
zagajenia
zaprztnienia Braci prac i dopomagania
im mdroci praw dy swojej.
P. Gdzie si obadwaj Dozorcy znajduj?
O. U Zachodu.
P. Dlaczego?
O. Jako soce bieg swj ku zachodowi prowadzi,
tak Dozorcy tame zostawaj, dla zapacenia Rzemielni
kom, odesania ich zaspokojonych i zam ykania
P. W jakime si Mistrzowie pooeniu znajduj?
0. Ku poudniowi.
P. A Czeladnicy?
O. Po caej ..

P. Gdzie przebywaj Uczniowie?

0. Ku pnocy.
P. Ktra jest godzina?
O. Samo poudnie.
Najprzew.; Poniewa jest samo poudnie, owiadcze
w rzdach swoich, i sprawiedliw i doskona Q
przez
trzy uderzenia otworzy zamylam.
Pierwszy Dozorca w swoim, drugi w swoim rzdzie
ostrzegaj. Najprzewielebniejszy trzy wielkie uderzenia
daje, ponowione przez obydwch Dozorcw. W tenczas robi
si znak uczniw i wszyscy razem po trzykro przyklaskiwuj, mwic: Huze, Huze, Huze! (t. z. zbawiciel). Naj
przewielebniejszy dobywa szpady, kadzie j na st,
mwic:
Bracia moi! jgj jest otwart, czyli zagajona.

160

Po zoonem przez obydwch Dozorcw doniesieniu

w rzdach, e Q .\ jest otwart, Najprzew. do Obrzdkw
Mistrza mwi:
Bracie Obrzdkw Mistrzu! pjd do pokutnej Izby l),
zastaniesz tam wiatowego, dajcego by do naszego
powanego przyjtym spoeczestwa, chciej go uwiadomi
0 siedmiu obowizkach naszych, to jest: Zaufanie, Szcze
ro, Miosierdzie dla Ubogich, Posuszestwo, agodno
1 Cierpliwo, Odwaga,. Milczenie. Powiedz mu, jak wi
tobliwe, zachowanie tych siedmiu obowizkw jest kadego
z nas wit i konieczn powinnoci; daj mu czas do
namylenia si, zapytaj go, czy przyrzeka te obowizki
nienaruszenie dopeni i powracaj dla doniesienia o tem .\
Brat Obrzdkw Mistrz stawa midzy dwoma Do
zorcami, robi znak i wychodzi dane sobie zlecenie wyko
na. Po dopenieniu tego zlecenia, gdy powraca B.\ Ob
rzdkw mistrz, koacze do
jako U cze2) daje haso
Bratu Odwiernemu, stawa midzy Dozorcami, czyni znak
i donosi o determinacyi i owiadczeniu wiatowego.
Najprzcw. po przetrzymanej chwili mwi:
Bracie! Obrzdkw Mistrzu! powracaj do wiato
wego, spytaj go si, czyli si dobrze sam z sob naradzi
i czyli si sdzi by sposobnym do. zachowania siedmiu
obowizkw naszych. Dowiadcz tego i postaw go w ta
kowym stanie, aby mg by w Q .\ pokazanym,
Brat Obrzdkw Mistrz powraca tym samym obrzd
kiem do wiatowego, dla dopenienia nowo odebranych
rozkazw i mwi:
Brat Straszny: Nader dobrze trzym am o W Pana
poczciwoci, abym mia powtpiewa o rzetelnem wyzna

l) Izba ta zowie si take izb rozm ylania, obita czarno, ca

kiem ciemna, tylko lam pka jedna si pali, na stole i po k tach tr u
pia gowa i ludzkie piszczele.
?) W loach angielskich i niemieckich puka si do drzw i dw a
razy szybko, a potem raz powoli.

161

niu tego, co mi powiedzia, lecz dla powanego Towarzy

stwa, do ktrego dasz by przypuszczonym, takowe za
pewnienie nie jest dostatecznem! nie chc aby WPan
kiedykolwiek mwi mg, e podstpnie przymuszonym
bye do zacignienia obowizkw, o ktrycie nie sysza,
albo ktrych zupenej obszernoci nie znae, dla czego
powtarzam je, aby one pilnie rozway i owiadczy mi,
czy sdzisz si by zdolnym do onyhe jak najcilej
szego zachowania. Obowizki, ktre na siebie wkadasz,
s: Zaufanie, Szczero, Dobroczynno, Posuszestwo,
agodno, Odwaga i Milczenie. Czujesz si zdolnym do
nienaruszonego tych obowizkw zachowania*?
wiatowy odpowiada.
Brat Straszny: Poniewa mnie WPan zapewnia, e
jeste tej determinacyi, a nikt do spoeczestwa naszego
przypuszczonym by nie moe, dopty nas nie przekona,
e posiada przymioty mularskie, chc W Pana dowiad
czy; odwaasz si W Pan przez takowe przej prby?
wiatowy odpowiada.
Brat Straszny: Stajc si Bratem, jestemy wzem
braterskiej przyjani spojeni i niewzruszon ku sobie za
chowujemy przychylno wzajemn, jeden dla drugiego,
tak zniewoleni jestemy zatrudnia si losem kadego
z Braci naszych, ktremu w kadej przygodzie korzyci
udzielamy, nie zapominajc o czcym nas zwizku
i dziaajcym dla nas samyche. Praw a i zwyczaje nasze
pocigaj nas do penienia wszelkiego dobra, i akie tylko
umys ludzki przyjmuje i do uniknienia zego, a gdy do
tej doskonaoci doj nie moemy, jedynie zapomoc wi
czenia si w cnotach zbawiennych i gdy zaufanie niewymo
wnym staje si obowizkiem do dostpienia tego przedniego
celu, std wic nieuchronnie wynika, abymy byli w tem
przestrzeeni, co si tyczy kadego z Braci. Zaczem nikt
nie moe by do naszego Towarzystwa przyjtym, chyba
zoywszy nam wprzd zaufania swego wiadectwa i daw
szy nam pozna, jeeli ma przyjaci, kto oni s i czego
PELCZAR: MASONERYA.

1 1

162

si po ich przyjani spodziewa mona. Z tych miar

miej zaufanie we mnie, powiedz mi przyjaci swoich, ich
stan, godno i jeeli na ich przyjani polega moesz?
wiatowy odpowiada.
Brat Straszny: Rwnie nienawidzimy i wzgardzamy
wszelkim faszem i podejrzeniem jako zbrodniami i obmierzemi naogami, przeciwnemi nawet prawom naszym
i natury, lecz jestemy mionikami szczeroci i za najsolenniejsz przywaszczamy j powinno, gdy ona wyo
braa cnot najznaczniejsz, oraz przychyla nam sposo
bno zawiadywania dobrem i spokojnoci Braci naszych.
Upraszam wic nie odmwi mi szczeroci dowodu, zwie
rzajc si przedemn, jeeli rozumiesz mie nieprzyjaci,
kto oni s i jakim sposobem ich przeciwko sobie cign
e nienawi ?
Brat Straszny: Gdy po wikszej czci namitno
midzy zbrodnie liczy mona, jako to: akomstwo i nie
nasycon bogactwa chciwo, miosierdzie za przyzwoicie
wywiadczone na podwignienie w prawdziwej cnotliwego
ubstwa potrzebie, jest midzy nami wzite i cenione za
najosobliwsz cnot; zostaje wic powinnoci nasz, w ka
dym je przypadku, ile sposobw naszych okaza; spo
dziewam si wzajemnie, e W Pan tej od siebie nie zechcesz
da przynaleytoci odporu, a tem samem przekonasz
mnie, jako ze skonnoci przystojnych i prawdziwego po
woania yczysz by do powanej spoecznoci naszej przy
jtym. Oddaj mi W Pan zatem wszystkie klejnoty, zoto,
srebro i wszystkie kruszce, jakie teraz przy sobie nosisz,
m ajc je ku poytkowi ubogich obrci.
wiatowy odpowiada.
Brat Straszny: ^Najtrudniejszym i najpotrzebniejszym
jest niezaprzeczenie obowizkiem posuszestwo. Staramy
si take ono jak najcilej zachowa, bez niego bowiem
nic wykona nie podobna, lecz przy niem z susznoci
godni jestemy Zwierzchnoci i rwnych naszych pochwal.
Jakkolwiek zdaje si ten obowizek by trudnym do wy-

163

konania, jednakowo nie wtpi, aby si W Pan oneiriu

z upokorzeniem nie podda, trzeba mi si o tern przewiad
czy, skadajc mi szpad i kapelusz swj, dajc sobie
zawiza oczy, rozbierajc si bez sprzeciwienia i nie od
dalajc si z tego tu miejsca, dopty po niego nie przyjd.
Potem rozbieraj wiatowego (lewa pier i lewa noga
po kolano obnaone) i zawizuj mu oczy, poczem mwi:
Brat Straszny: Ludzie podlegli naogom, kady wic
tego potrzebuje, aby si z nim w agodnoci obchodzi,
ktra powinna by rwnie wszystkim miertelnym udzie
lona. Ten jest wspaniay midzy nami obowizek, niemniej
duszy szlachetnej, serca pobaajcego, duszy wyniosej
i owieconej skutkiem. Nader pewnym si czuj, e W Pan
ten przymiot doskonale posiadasz i wcale tej do siebie nie
przypuszczam myli, aby mi mia dlatego le yczy,
em jego do tego przyprowadzi stanu, w ktrym si znaj
dujesz. Wic na dowd jego wzgldem mnie agodnoci
i odpuszczenia, prosz mi owiadczy, jako nigdy adnej
przeciw mnie mie nie bdziesz urazy, a dla mocniejszego
swych sw potwierdzenia daj mi na to rk.
wiatowy peni.
Brat Straszny: Dwa nam jeszcze pozostaj obo
wizki: odwaga i wzgldno. W krtce bdziesz WPan
wprowadzony do .-. tam ich po nim wymaga bd
i dowody zoysz.
Brat Straszny oddala si. Kapelusz, szpad i wszel
kie kruszce, z ktrych wiatowego w'yzu, zabiera z sob
i wchodzi do Q v . gdzie z swego poselstwa rachunek zdaje.
Gdy B.-. Obrzdkw Mistrz z swej wyprawy zda rachu
nek, Najprzewielebniejszy do caej [ j
zgromadzonej, gos
swj podnosi i mwi:
Ostatni raz, Bracia moi, dam waszego gosu za
osadzonym w pokutnej izbie wiatowym, jeeli na niego
zezwalacie, podniecie rk!
Jeeli Najprzew. kadego widzi praw rk podnie
sion, podwyszonym gosem mwi:
11
*

164

Niechaj wic w imi Najwikszego caego wiata

Budo wnika przyjtym bdzie.
W tedy troiste rk przyklaskiwanie czyni, woajc:
Huze, Jduze, Huze. Najprzew. do Mistrza Obrzdkw:
Pjd mj bracie i przyprowad do drzwi
wia
towego .
B rat Obrzdkw Mistrz pokon swj oddaje i po wia
towego idzie, ktrego si mocnym zapytuje gosem: Czego
tu chcesz?
wiatowy odpowiada.
B.\ Straszny: Stanie si woli twojej zado, moe
z niezmiernem narzekaniem twojem, pjd za mn!
Prowadzi wiatowego do drzwi .\ w ktre po wia
towemu stuka, co si przez B.\ Odwiernego drugiemu
Dozorcy opowiada, potem pierwszemu, a ten Najprzew.
oznajmuje.
Najprzew.: Ka zobaczy, kto tak stuka?
Z ust do ust pierwszy Dozorca Najprzew. donosi:
Jestto wiatowy, dajcy by przypuszczonym do
naszego spoeczestwa.
Najprzew.: Pytaj si o jego nazwisko, przezwisko,
jego lata i ojczyzn.
Po danych odpowiedziach.
Najprzew.: Pytaj si jego jeszcze, w jakim urzdzie
i jakiej wiary. Po danej odpowiedzi, mwi
Najprzew. dalej: Bracie Odwierny! obacz, jeeli
wiatowy jest ze wszystkich ogoocony kruszcw, czyli
jest w stanie by w
pokazanym i czyli dobrze ma
zawizane oczy?
Brat Odwierny obejrzawszy go zupenie, uwiadamia
drugiego Dozorc, ten I-go, ostatni Najprzew., ktry mwi:
Bracie I Dozorco! Ka si jego spyta: jeeli jeszcze
w yczeniu swojem przestaje by do naszego powanego
wolnych Mularzy przyjty spoeczestwa; powiedz mu, e
jeszcze ma czas, moe si wrci, lecz krok jeden do
ponisszy, ju wicej cofn si nie bdzie godzio.
I-szy Dozorca to samo Il-mu Dozorcy, drugi mocnym

165

gosem wiatowemu. Odprawiwszy te pytania i po syszanych od wiatowego odpowiedziach, Najprzew. kae go

wpuszcza:
Mech wnijdzie!*
Otwieraj drzwi z wielkim haasem, Brat za Stra
szny rzuca wiatowego silnie w rce obudwch B.'. Do
zorcw, mwic do niego:
Precz Nieszczsny! porzucam ci losowi Twojemu!
Obadwaj B.\ Dozorcy odbieraj go, prowadz i sta
wiaj go midzy sob przy kobiercu; wwczas Najprzew.
wywyszonym gosem do niego mwi:
Zuchwalco wiatowy, jakie ci tu przedsiwzicie
wiedzie! nie byaby to ciekawo przeniknienia witych
skrytoci naszych? Dryj! dryj nieszczliwy! stoisz nad
brzegiem okropnej przepaci, odgraajcej tobie zgub osta
teczn, jeeli jeste dosy miaym t chcie na nas ka
win. Odpowiedz! jestto ciekawo albo gorliwo p ra
wdziwa zosta midzy nami przyjtym?
wiatowy odpowiada.
Najprzew.: Na sowach twoich nie dosy, trzeba
nam dowodw pewniejszych, Bracie, drugi Dozorco! przy
szpady twojej koniec do serca przyprowadzonego Zu
chwalcy! Ka mu dla poszukiwania wiata od Zachodu
na Wschd odprawi podr, w przypadku za, gdyby
najmniejsz da w sobie uporczywo pozna, przeszyj mu
jego zdradzieckie serce na wylot.
B.\'II-gi Dozorca dobywa szpady, koniec jej na sercu
wiatowego przymierza. I-y Dozorca bierze go za praw~
rk i od zachodu na wschd przez pnoc prowadzi, roz
kazujc mu, aby Najprzewielebniejszemu gboki yczy
pokon, i potem przez poudnie przechodzc, odprowadza
go do zachodu.
NB. Podczas podry rozkazuje si kiedy niekiedy
wiatowemu schyla, jak gdyby pod sklepienia przecho
dzi i czasem kae mu si wysoko podnosi nog, jakby
rozmaite do przeszkodzenia zawady. Kiedy wiatowy do

166

Wschodu nadchodzi, Najprzew. wielkie uderzenie gosi,

wtedy Bracia wielki haas robi, pty wiatowy do Za
chodu nie dojdzie. Gdy si tam ju znajduje, Najprzew.
daje znowu jedno uderzenie i wielka zachowuje si ci
cho nawczas drugi Dozorca do pierwszego mwi,
ten za do Najprzew.: wiatowy pierwsz odprawi
podr.
Najprzew. pyta: Jak si sprawowa?
O. I-y Dozorca: Bardzo dobrze, Najprzewielebniejszy.
Najprzew. Mio mi to, lecz mao na tem do przeko
nania nas o swojej szczeroci pytaj si jego, Najprze
wielebniejszy B.-. I-y Dozorco! jeeli si czuje by w sta
nie odprawienia drugiej, daleko przykrzejszej i niebezpie
czniejszej podry od pierwszej.
I-szy Dozorca rozkazuje Il-mu Dozorcy to zapytanie
zrobi, jeeli odpowie dobrze!, natenczas Najprzew. mwi:
sprowad go pod stalowe sklepienie!
Wszyscy B.B.\ dobyte szpady swoje na krzy zo
one trzym aj i niezmierny maj szelest; a B.\ Dozorcy
prowadz wiatowego pod temi szpadami. Podr si od
poudnia ku wschodowi odprawuje, stamtd przez pnoc
do zachodu.
NB. Gdy wiatowy do wschodu przybywa i pokon
swj zoy, Najprzew. wielkie uderzenie daje, Bracia ha
asowa nie przestaj, pki u zachodu nie stanie. Il-gi Do
zorca I-mu Dozorcy oznajmuje, a ten Najprzew., e wia
towy drug podr swoj zakoczy.
Najprzew. Jake si on sprawowa?
O. I-y Dozorca: Bardzo dobrze, Najprzewielebniejszy".
Najprzew.: To mi jest mio, lecz, aeby by dosta
tecznie przewiadczonym o jego szczeroci, zapytaj si go,
jeeli dosy odwagi posiada do odprawienia trzeciej po
dry, daleko przykrzejszej i niebezpieczniejszej od obudwh pierwszych, oraz niech wie, e do przedsiwzicia
jej powinien by jak najmniejsz uzbrojony staoci*.

167

Po uczynionych pytaniach i zoonych odpowiedziach

Najprzew. do I-go Dozorcy strasznym mwi gosem:
Prowadcie go wic w te okropne strony, do kt
rych my sami dobrze owieceni, zbliy si nie odwaymy,
jak ze dreniem i z bojani; kacie mu skutki paajcego
dowiadczy ognia. Tak, Bracia moi! dajcie mu pozna
wszystkich ywiow gwatowno, osobliwie za, jeeli
zadry, rzucie go w otcha koo niego krc.
NB. Zadmuchuj przed nim proszek z ywicy zapa
lonej, inni Bracia mieszkami jemu za uszy dmuchaj, dru
dzy deszcz sporzdzaj, kad go take na taczkach, udaj
trzsienie ziemi. Naostatku Najprzew. najmocniejsze po
nim wymusza dowody. Za powrotem jego od zachodu Il-gi
Dozorca donosi pierwszemu, a ten Najprzewielebniejsemu,
e wiatowy podre swoje zakoczy, na co Najprzew.
pytanie czyni:
P. Jake si on sprawowa?
0. I-y Dozorca: Z nieustann miaoci!
Najprzew. Bardzo dobrze! ja wsplnie z wszystkimi
Brami, cieszymy si z tego mocno. Prowadcie go wic
do otarza, gdzie oblig swj zezna.
Prowadz wiatowego z tyu za Brami; gdy ju
przed otarzem stawa, Najprzew. mwi:
Ka mu zgi lewe kolano, ka praw rk na
Ewangieli, i daj mu ten cyrkiel w lew rk, niech ko
niec do serca przytknie.
Bdc tak uszykowanym, Najprzewielebniejszy mwi
w te sowa:
Mospanie, owo przygotowany klczysz do zoenia
gronej przysigi jest dobrowoln, jeszcze wic Panem
ci mianuj do powtrzenia zdania swego. Ksika ta, na
ktrej rk swoj trzymasz, jest pismo wite, obawiaj si
wic zosta wiaroomc. Wreszcie Mospanie! przysiga
nie zawiera w sobie nic szkodliwego, ani przeciwko wie
rze, ani przeciwko stanom, ani przeciwko towarzystwu;
owszem, zostawszy Mularzem, zostaniesz sumienniejszym

168

wiary swej czcicielem, wierniejszym Monarsze swemu

i przyjacielem ludzkoci; odpowiadaj mi wic WPan, czyli
przystajesz na zeznanie obligu twego? wiatowy odpo
wiada. Natenczas Najprzew. jedno uderzenie daje i mwi:
Do porzdku, Bracia moi!
Kady Brat szpad swoj dobywa i kadzie j na
gow wiatowego.
Najprzew.: Bracie Sekretarzu! Ka temu wiatowemu
oblig swj ogosi, a osobliwie mw kade sowo z uwag,
aeby on wszelk jego moc uczu i niech tak wyranym
za tob powtarza gosem, aeby od wszystkich by rozu
miany Braci. Teras w iatow y skada przysig, ktrej
tekst w Rosdsiale I I I zamiecilimy.
Po dokonanej przysidze Najprzew. mwi:
Bracie powicicielu przybli czar od krwi!
Bracia przynosz miednic pod serce wiatowego,
eby j uczu, nawczas Najprzew. bierze cyrkiel, przy
tyka do lewej piersi i na jedno uderzenie daje, mwic:
W imi Najwyszego caego wiata Budownika. Za
drugiem uderzeniem: W imi Najpowaniejszej. .\
pod ....... za trzeciem uderzeniem; Moc mi powierzon
i za zezwoleniem wszystkich BB.\ przyjmuj ci za ucznia
Mularza. Podnie si! Zaprowadcie go na zachd.
Gldy ju midzy obudwch dozorcw postawiony
Najprzew". mwi: Br.\ I-szy Dozorco! zapytaj jego,
jeeli pragnie pierwszego stopnia wiata dostpi? wia
towy odpowiada.
NB. Potrzeba, aby wszystkie pogaszone byy wiece
i tylko spirytus winny si na otarzu pali, a dwch przed
nim Braci zadmuchiwali z ywicy sporzdzony ogie.
Wszyscy Bracia szpady swe dobywaj i wymierzonemi
ku nowo przyjtemu trzym aj je kocami. Wszystko tak
wygotowawszy Najprzew. mwi:
Bracie I-szy Dozorco! daj mu pierwszy stopie wia
ta* ; co si wykonywa przez uderzenie od Najprzew. ogo
szone. Za trzeciem uderzeniem mwi mu: Dryj WPan,

169

jeeliby mia wiaroomc zosta, wszystkie albowiem ku

tobie na to s obrcone ore, aeby niemi twoje zdradzie
ckie przeszy serce, gdyby si kiedy tak podym ozna
czy, sprzeciwienia si dobrowolnie wobec wszystkich okoo
ciebie stojcych Braci wykonanej przysidze.
Najprzew. jedno uderzenie dajc, mwi: Niech b
dzie wiata pozbawiony!? To wypeniwszy owiecaj :Q ,.\
i jak najwiksz zachowuje si cicho; gdy wszystko ju
sporzdzono i kadego Brata szpad uzbrojona rka, Najprzewielebniejszy pyta si:
P. Czego dasz Mospanie?
O. w iata!
Najprzew.: Najpowaniejsi B.-. Dozorcy! udzielcie
nowo przyjtemu wielkie wiato!
Co si powoli wykonywa i za trzeciem uderzeniem
Najprzew. zawizanie cz odbiera si dalej.
Najprzew.: Braeie mj! jeste do nas za ucznia przy
jty; przypomnij sobie okropno zoonej przysigi, a je
eli si sprawowa bdziesz, jak prawdziwemu Mularzowi
przystoi, nie tylko wszystkie pod okiem twojem wydobyte
elaza, ale nawet wszystkie na caym okrgu rozszerzo
nych BB.\ ore bd zawsze ku twojej obronie gotowe.
Najprzew.: Do porzdku, moi Bracia!.
NB. Szpady swoje chowaj i do porzdku stawaj.
Najprzew.: Zasocie nowo przyjtemu rami i po
magajcie mu przez siedm stopniw wchodzi, lecz zawsze
stawcie nogi jego naksztat wgielnicy. Po odprawionych
siedmiu krokach, Najprzew.: Postawcie go na cyrkule
mdroci, na wgielnicy szczeroci, na gwiadzie pomie
nistej*.
Te trzy kroki robi si powinny, pomykajc praw
nog naprzd, stawiajc drug, podle, na ksztat wgiel
nicy; gdy to skoczono, Najprzewielebniejszy mwTi:
Przybli si, mj Bracie! byem dotd w postpowa
niu mojem z tob gronym, lecz przysze moje z nim
obejcia bd, jak z prawdziwym Bratem. Przyjmij z rk

170

moich pierwszy wolnego Mularstwa znak, jako cech Bra

terstwa*.
Tu B.\ Obrzdkw Mistrz podaje Najprzewielebniejszemu poduszk z otarza, na ktrej fartuszek i nowo
przyjtemu Najprzewielebniejszy go daje, mwic:
Oto masz prosty fartuszek, lecz wiedz, Bracie mj!
e rozmaitymi czasami monarchw, ksit i innych przy
tym ucznia widywano fartuszku. Staraj si przez gorli
wo i nieustajc w pracach naszych pilno, na szaco
wniejsz zasugiwa sobie (nagrod).
Tu jemu Najprzew. mskie rkawiczki daje, mwic:
Uywamy w pracach naszych rkawiczek biaych, oka
zujc, i zatrudnienia i sprawy nasze tak s czyste, jak
tych rkawiczek skrka. ZaWdziej je, ycz, aby sumie
nie twoje bez zakau i plamy byo, podobnie jak prac
naszych wito, ktryme si poruczy.
Najprzew. oddaje mu kobiece rkawiczki, mwic:
Nie mao pewnie zadziwiony bdziesz, e kobiece
rkawiczki nosimy, opowiem ci przyczyn tego. Nieprzy
jaciele nasi wiatowi oskaraj nas, jakomy dosy dla tej
pci piknej nie zachowali szacunku i usiuj to mniema
nie tem dowie, mwic: e wszystkim kobietom zupenie
do naszych bronimy wnijcia. Widzisz Bracie mj!
jak si znacznie te sabe umysy myl i dam o nich s
dzi potrafisz, wiedzc, i jedynie na to kobiecych rka
wiczek zaywamy, chcc okaza, jako wrd najwaniej
szych nawet prac naszych, myl nasza t pikn zaprzta
si pci. Ta szczeglna przyczyna jest na przeszkodzie,
bronica jej do tej wityni wstpu, e chcemy by Brami,
nie wspzalotnikami. Wysuguj si wic w sprawach tem i
rkawiczkami, a wszedszy, zoysz je tej, ktr najwicej
powaasz i ktr z cnt jej sdzisz by dla siebie najgo
dniejsz siostr Mulark. Uczniowie, jakim teraz waci
wie jeste, maj znak taki: Rk praw przyoy do
garda, cztery palce cienione, palec Wielki podniesiony
do gry naksztat wgielnicy.

171

Najprzew.: Znak ten dwojakiemu podpada tmaczeniu, pierwsze jako przysig mie gardo przerznite
w przypadku, gdyby skrytoci nasze zdradzi; drugie
wyraa wgielnic prawdy, ktr si kady prawdziwy
wolny Mularz we wszystkich sprawach swoich wysugi
wa powinian. Ten znak wyciga po sobie dotknicia.
Brat jeden podaje praw rk w ksztacie wgielniey,
drugi ciska j i wielkim palcem na pierwszym przegubie
palca wskazujcego uderza lekko . . . Brat pierwszy
oddaje ten sam znak drugiemu.
Najprzew. daje mu je. Dotknicie sowa potrzebuje,
sowo ucznia jest J.\ nazwisko supa, po lewej stronie
wchodzc do wityni wystawionego; lecz, eby nie by
przez jakiego wiatowego ciekawo lub dowcip podchwycowym, wymawiajc je, tej uywamy ostronoci, sylabi
zujemy to sowo, np. gdy kto z Braci naszych da tego
sowa, dajemy w odpowiedzi; powiedz mi pierwsz liter,
ja ci drug powiem, natenczas w, ktry ci si zapyta,
mwi J.\ ty odpowiesz A.-, tamten K.\ ty I/, tam ten N.-.
potem pierwsz skadasz sylab, a on drug, naotatku
cae si wymawia sowo, i wsplnie nastpuje uciskanie
po trzy razy powtrzone. Mamy take znak pomocy w tych
wyraony sowach: Do mnie, dzieci wdowy.
Ucisnwszy go, nakoniec Najprzew. mwi do niego:
Pjd, mj Bracie, daj si powanym Braciom Dozorcom
pozna, oddadz ci haso, przejd ponad kobiercem, masz
do tego praw o.
Brat nowo przyjty idzie ponad kobiercem da si
obudwom Braciom Dozorcom pozna, od ktrych haso od
biera; Najprzew. potem Bratu Mwcy do tmaczenia
kobierca przystpi rozkazuje. Nowo przyjty midzy
dwoma Dozorcami stawa, dwaj Marszakowie szpady do
bywaj i niemi wy obraenia wskazuj, w nieprzytomnoci
za ich, dwch najstarszych z
Braci.
Po obszernym wykadzie kobierca przez Brata
Mwc Najprzew. mwi: Nie zostaje nam wicej, Bracia

172

moi! jak nowo przyjtemu powinszowa Bratu przez wit

liczb. Do pomocy, ukochani Bracia moi!
Potem niektre si czyni z katechizmu pytania i no
wemu Bratu puszka dla ubogich zaleca si, poczem za
mknicie loy.
Najprzew.: Bracie I-y Dozorco! ktra jest godzina?
O. Plnoc spena, Najprzewielebniejszy!*
Najprzew.: Poniewa jest pnoc spena, owiadcze
w rzdach swoich, i zamylam t sprawiedliw i dosko
na Uczniw .-. zamkn przez trzy wielkie uderzenia.
Co si przez obudwch Dozorcw powtarza w ude
rzeniu ... .
Najprzew.: Do porzdku, Bracia moi! Znak si robi
i troiste rk przyklaskiwanie, mwic: Huze, Huze, Huze!
Najprzew.: Bracia moi! g jest zamknit. To samo
obadwaj Dozorcy pow tarzaj1).
*) Pisze biv. Trentow ski, e w Polsce w ostatnich czasach
istn ienia m asoneryi dugie prby i w iele obrzdw zarzucono.

ROZDZIA X III

Zagajenie loy adopcyjnej i przyjcie

do stopnia I uczenicy.
Kobieta pragnca by przyjt d Masonek, powinna
by zdrow, nie podlegajc adnej kobiecej chorobie, ani
ciy, a oprcz tych wymaga musi mie B rata albo Sio
str porczajc za ni.
W loy od wschodu zasiada Mistrz katedralny na
tronie, nazywa si przewielebny. Nad tronem rozpity
baldachim. Obok Mistrza Brat Dozorca, u stp jego Br.-.
Depozytor, Bracia i Siostry po bokach.
Loa owiecona jest 4-ma albo 6-ma lampkami spi
rytusu z sol. Powyej Mistrza, na wzniesieniu, powinien
zasi Brat Straszny, trzym ajcy w prawej rce miecz
obnaony, w lewej acuch z biaej blachy*
Mistrz trzym a motek, dekorowany jest wstg b
kitn, rwnie jak Br.-. Dozorca. Wszyscy Bracia trzym aj
obnaone miecze, fartuszki, rwnie jak Siostry, maj biae
i rkawiczki biae.
Obraz loy wyrysowany jest na posadzce i przedsta
wia Ark Noego, Drabin Jakba i Wie Babel.
Skoro Bracia i Siostry s ju zgromadzeni, mistrz
zadaje kilka pyta z katechizmu koczc zawsze pytaniem1):
*) W ierny przekad z francuskiego rkopisu, sporzdzonego
przez w. m istrza Ignacego Potockiego da adopcyjnej loy Dobroczynno w W arszaw ie r. 1783.

174

P . Jakie s obowizki Masona lub Masonki?

O. >>Sucha, pracowa i milcze.
Po tej odpowiedzi Mistrz mwi: Suchajmy, p ra
cujmy, milczmy. Loa jest otwart. Poczem Mistrz
uderza raz motkiem drewnianym, a Bracia i Sio
stry przyklaskuj, co si robi trzy razy uderzajc
w donie.
Po otwarciu loy Przewielebny zapytuje, czy nie ma
nikt adnego przedoenia? Odpowiadaj, e jest Profanka,
ktra pragnie zosta Masonk. Mistrz zapytuje, czy oby
czaje jej i ycie jest znane; i czy ona ma porczyciela?
Po twierdzcej odpowiedzi, Przewielebny jeszcze raz przed
stawia loy, jak koniecznie jest przypuszcza tylko osoby
nieskalanej cnoty i zapytuje Braci i Sistr, czy nie maj
nic do zarzucenia przedstawionej profance i czy si zga
dzaj na jej przyjcie?
Zgodzenie si objawia si powstaniem i wycigni
ciom rki ku obrazowi, a gdy jest jednomylnie, Przewie
lebny deleguje jednego Brata, aby Kandydatk przygoto
wa, zaprowadzajc j do izby rozmyla. Jest to pokj
zupenie ciemny, owiecony tylko wiec wstawion w tru
pi gow i obity czarno. Siostra przygotowawczym pyta
j, czy jest przy zdrowych zmysach, czy ma siln
wol wstpienia do Masonw, czy przed decyzy nam y
laa si szczerze, czy gotow jest na prby, ktre jej zadadz? Przytem objania j, e masonia niczem nie sprze
ciwia si wierze, obyczajom, ani cnocie, i zawizuje jej
oczy, pozostawiajc j sam rozmylaniom.
Tak przygotowana Kandydatka po zezwoleniu Mi
strza, wprowadzon jest do loy. Brat i Siostra id po ni
do pokoju rozmyla, w drzwi raz uderzaj. Gdy to Prze
wielebny usyszy, mwi: Do porzdku, Bracia i Siostry;
co si uskutecznia, kadc obie rce na odku, praw na
lewej. Poczem Pizewielebny mwi: Zobaczcie, kto tam
stuka.

175

O.
B rat Stuart: To dama, ktra pragnie zosta Masonk.
Przew.: Zapytajcie o jej imi, wiek i kto jest jej
porczycielem?* Po odpowiedzi Przew. mwi:
Wprowadcie j i niech podruje.
Gdy si Kandydatka ukae w loy z zawizanemi
oczami, Bracia i Siostry przyklaskuj, uderzajc rk po
prawem udzie. Oprowadzaj j dwa razy wrokoo loy,
trzymajc j pod rce, poczem przeznaczaj jej miejsce
naprzeciw Przewielebnego, ktry zapytuje j pewnym
gosem:
Kobieto, kto jeste?*
Wymienia nazwisko i prosi o przyjcie na Uczenic
Masonk. Przewielebny za zw raca si mniej wicej
w tych sowach do niej:
Prosisz Pani o przyjcie do grona Masonw, t. j. do
towarzystwa, ktre jedynie zajmuje si wypenianiem
cnoty, uczciwoci, przyjani i dyskrecyi. Te przymioty
wymagane s od kadej profanki, pragncej uczestniczy
w tajemnicach masonii. Te to przymioty zjednay Pani gosy
Braci i Sistr i przypuszczaj j do wspudziau w n a
szych pracach.
Damy wic ci pierwszy promyk wiata, ktry ma
kierowa twoimi krokami.
Niech dadz Pani pierwszy promyk wiata...
NB. Jak tylko odwi oczy Kandydatce, Bracia,
i Siostry powstaj, oprcz Przewielebnego, wszyscy ude
rzaj po lewem udzie, a Bracia trzym aj wzniesione mie
cze na krzy, robic z nich sklepienie. Przewielebny wtedy
mwi:
' Przejd, Pani przez to sklepienie ze stali. Ona pod
chodzi do tronu i klka, aby wykona przysig.
Przysiga: Ja NN. przyrzekam wobec Stwrcy
wszechrzeczy i na wszystko, co witem by moe dlakobiety lub dziewicy uczciwej, e zachowam tajemnic?

176

Masonek i masonii, pod kar miecza Anioa Zniszczyciea i pomieni piekielnych. Oby mnie to omino, i aby
ogie, panujcy w wyszych powietrznych sferach, ogar
n moj dusz a oczyszczajc j, owietli na drodze
cnoty .
Po przysidze nowo przyjta wstaje; w tej chwili
Brat Straszny, siedzcy przy Przewielebnym, potrzsa ha
aliwie acuchem blaszanym, trzym ajc go za ostatnie
ogniwo.
Dozorca bierze acuch i wkada go na szyj nowo
przyjtej, a Przewielebny mwi:
Ten acuch niech ci powie, e zrobiony krok przez
ciebie, aby zosta Masonk, na zawsze obowizuje ci
do Reguy i jest zarazem oznak pokory, jak mie po
winna, byszczc cnot, a nie powierzchownemi przy
miotami swymi. On ci nauczy rwnie powinien, e
jako Uczenica powinna by uleg Mistrzom i Mi
strzyniom.
Potem Dozorca daje nowej Siostrze fartuszek i biae
rkawiczki a Przew. mwi:
Biay kolor tego fartuszka i tych rkawiczek powi
nien ci nauczy, jak niewinn ma by twoja dusza, jak
czyste maj by obyczaje twoje... Zbli si, niech ci dam
sowo, znak i dotknicie twego stopnia.
Sowo uczennicy jest: feix, co znaczy szkoa, czyli
akademia cnt.
Dotknicie polega na wzajemnem dotkniciu pierw
szego skadu palca wskazujcego.
Znak za, w etkn dwa ostatnie palce prawej rki
w lew. JSTa co odpowiada liczeniem szczebli drabiny
i schodzeniem po nich na odku obydwiema rkami.
Przewielebny mwi: Moja droga Siostro. Teraz mog
ci da to miano, ktre pomidzy nami nosi bdziesz. Ta
loa powinna si cieszy, e otworzya swj przybytek
dla Siostry, ktra bdzie jej ozdob cnotami swojemi
i przymiotami. Wysze stopnie, ktre otrzymasz, zasu

177

gujc sobie na nie, objani symbolik obrazu. Pozwl

kochana Siostro, abym ci dal pocaunek pokoju, a ty go
oddasz Braciom i Siostrom, rwnie jak sowo, znak i do
tknicie.
Siostra spenia to wszystko, poczem Przewielebny
daje zapytania z katechizmu, ktry koczy powinien
posiedzenie.

PELCZAR; MASONERYA

12

ROZDZIA XIV.

Wyjtki z rytuau loy Mopsw i Mopsic, tudzie loy

stoowej i loy aobnej.

W loy, od wschodu zasiadaj w krzesach w. Mops

i w. Mopsa, obok nich urzdnicy i urzdniczki parami,
od zachodu Dozorca i Dozorczyni; na poudniu i pnocy
Bracia z Siostrami bez adu. Zamiast otarza st zwyky,
na nim szpada, zwierciado i mops z kitajki lub irchy,
wypchany wat, z ogonkiem podniesionym do gry. JSTa
rodku loy kobierzec, na nim namalowany mops, koo
mopsa bram a do paacu mioci, sznur mioci jako sym
bol cigu uciech, paac mioci i rne symbole mioci.
Loa otwiera si w podobny sposb, jak w zwykej masonii; przyjcie mczyzn i kobiet odbywa si w teje sali
w sposb, ktry tu ze wspczesnego rkopisu dosownie
podajemy.
I.
Wstp do posuszestwa. W izbie rozmylania Kan
dydatowi lub Kandydatce zawia oczy i dla bezpiecze
stwa od profanw, postawi przed drzwiami loy dwch
Braci Strasznych z dobytym orem.
1. Posuszestwo w loy. Po zamkniciu drzwi z trza
skiem grzmotowym wo Kandydatowi lub Kandydatce
na rce elazne pta, a na szyj obrk mosin z k
kiem.
2. Oprowadzaj t osob na kobiercu, po rysunku

179

sznura mioci, razy dziewi, wrd zgrzytu zbw na

ksztat piekielnego i z brzkiem acuchw, jak kotw,
jak psw wycia, a czasem przez wszystkich Braci i Sio
stry z jkiem, bez adnej zgody w glosach, wyraenia
piewem w jzyku krajowym, tych sw: memento mor i.
Czsto w tej podry, nietylko Kandydatki, lecz i tgiego
ducha Kandydaci trzs si cali i poc wielkiemi zimnemi
kroplami, drgaj wargami i kolanami, a nawet omdlewaj.
3. Musi on lub ona wycign jzyk, ile mona naj
duej, ktry wziwszy i cisnwszy palcami Dozorca,
rnie na prawo i lewo obraca, jakby patrza, czy nie ma
gdzie trdu na nim. I tak z Brami pomagajcymi zrobi
tej osobie imaginacy, jak gdyby jzyk mia by palony
gorcem elazem. Tu prawdziwie na ksztat psa zaskowyczy ona i cofnie si w ty, sdzc, e rzeczywicie pal
jej jzyk.
4. Ka jej w ybra jedno z tego dwojga: czy poca
owa w z ... k wielkiego Mistrza czy pod ogon pieska
mopsa? Takich uyj postrachw, i wreszcie ona lub on
pocauje tu wyraon rzecz drug. Do tego posuszestwa
jest stosowany kopersztych.
5. acuch, zdjty z rk, przycz do kka w obrce
na szyi i cign jakby psa osob prbowan przed otarz
(st przed wielk Mops) dla przyrzeczenia sekretu pod
najsroszemi karami.
Potem odwi oczy, czyli dadz owiat, lecz tak,
i wprzdy przed samemi oczyma cicho zgromadz dla
kandydata Bracia Mopsowie ostrza szpad, jakby majc
wyku mu oczy, a dla Kandydatki, Siostry Mopsy zrobi
to samo z kolcw grzebieni.
Na ostatek wielki Mops uczy hasowania tej Franmasonii waciwego. Sowo jest: Mur. Znak jest osobli
wszy: tak rk praw zoy i przycisn do nosa i gby,
okazujc w boku w arg koniec jzyka, iby to zrobio po
sta pieska mopsa nieco zmordowanego. Mwi, e Siostry
Mopsy skadaj sesyonalne rady i e naznaczyy wielk
12*

180

nagrod tej osobie, ktraby nauczya, jak mona zastoso

wa dobrze do wdzikw ten brzydki znak, a moc ustaw
nigdy odmieni si nie majcy.
II.
Po kadem prawie przyjciu Kandydata do st
pnia ucznia, tudzie w uroczystoci masoskie, urzdza
si zaraz po sesyi loy zwykej, loa stoowa czyli uczta
masoska w ten sposb ').
Miejsce musi by zakryte przed profanami, st usta
wia si w podkow, ktrej otwr wychodzi na zachd.
Mistrz katedr zasiada w rodku, obok niego po prawicy
Brat Mwca, a tu przy nim wieo przyjty ucze. Urz
dnicy loy i Bracia gocie siedz od wschodu, inni Bracia
od poudnia i pnocy; potrawy wnosz od zachodu. Wszyscy
w fartuchach uczniowskich bez adnych innych ozdb.
W rodku otworu podkowy siedzi B rat ambasador z b
kitn szarf przez prawe rami. Ten wstaje i dzikuje
w imieniu monarchy, gdy jego wznosz zdrowie.
Mistrz oznajmia Dozorcom, ci swoim rzdom, e za
mierza otworzy lo stoow w milczeniu i otwiera j
mwic: Loa stoowa ucznia jest otw art i kady
Brat moe pracowa wedug projektu pracy, jaki dawany
bdzie.
Uderza motkiem raz i daje dyspenz od milczenia.
Mwi wolno tylko o rzeczach obojtnych albo o pochwa
ach masonii. Po kilku daniach nastpuj toasty. Mistrz
uderza motkiem i mwi, co BB. Dozorcy powtarzaj:
Bracia, nabijcie strzelby prochem tgim. Po chwili:
Czy wszystkie strzelby nabite prochem tgim? Po chwili:
Damy ognia ten pierwszy raz na zdrowie i na pomylno
Krla Jegomoci NN. rka praw a do strzelby - - strzelba
do lica do ust ognia. Pijc, patrz wrszyscy na Mi
strza. Po wypiciu Mistrz komenderuje: Strzelba do
piersi lewej do prawej do rodka piersi dwa
') W yjte z ksiki Frankm asonia mczyzn i kobiet. 1780 r.
str. 90 68.

181

razy jeszcze uczyni trjkt bro na d dwa razy

troch podnisszy.
Bracia wykonuj komend i razem uderzaj grubym
dnem szklanki o st, klaszcz trzy razy w rce woajc:
Wiwat. W podobny sposb daj ognia na zdrowie w. Mi
strza, w. Wschodu, urzdnikw loy, dostojnych-goci, no
wego ucznia, braci loowych, wspaniaych sistr Masonek.
Ostatni strza na zdrowie wszystkich na caym wiecie
Masonw.
Mistrz katedr, stojc: Ostatni raz wystrzelim z w y
kadem tablicy rysunkowej na zdrowie wszystkich wik
szych i mniejszych Masonw: od bieguna do bieguna ziemi,
std przed wystrzaem, niech Bracia na znak tej ligi ta
jemniczej zrobi cigy aiicuch, ogniwo czc z ogniwem.
Bracia stanwszy w otworze podkowy stou, podaj
sobie rce, Mistrz ze swymi ssiadami, Dozorcy z Brami
sucymi, urzdnicy midzy sob i reszta Braci tak, i
okie prawej rki jednego czy si z okciem lewej rki
drugiego, do za na stawie ramienia ssiada i nawza
jem. W tej pozie piewaj pieni stoowe.
Po tym piewie Mistrz daje komend do strzau, jak
wyej. Uczta przeciga si do pnocy. Zamknicie loy
stoowej w ten sposb, jak zwykej.
III.
W oy aobnej obicia cian i nakrycia tronu,
stolikw i krzese czarne z biaymi festonami. W rodku
midzy 3 wiatami, urna albo piramida aobna z napi
sem imienia i nazwiska zmarego B rata lub jego portre
tem. Przed urn trjng z arzcym wglem; dokoa niej
kwiaty.
Bracia w oznakach aoby, urzdnicy loy w czar
nych szarfach z klejnotami swymi na piersi; tylko Mistrz
katedr, ma szarf fioletow i taki fartuch. Zasiadaj we
dug porzdku opisanego u staw 1).
J) W edug P rogram u .\ aobnej n a obrzdzie pogrzebowym
B .\ Jzefa Poniatow skiego, w grud n iu 1813 r. w W arszaw ie.

182

Loa ta odbywaa si zwykle raz do roku, za kilku

naraz braci zm arych lub kilkunastu.
Po wstpnych pytaniach Przewielebny tak mwi:
W Imieniu W.-. wiatw Budownika, pod przewodnictwem
itd., otwieram t sprawiedliw i doskona /. aobn.
Czyni trzy powolne i przytumione uderzenia, a po nim
kolejno Dozorcowie. Wszyscy za Przewielebnym czyni
znak i bez oklaskw siadaj.
Przew.-. Powany Bracie Sekretarzu! uwiadom nas
0 imieniu tego B.\ ktry rozsta si z nami i przeszed na
ono wiecznego pokoju,
B.\ Sekretarz: Jest to B.-. NN.
Przewiel.-. Jakie byy wiatowe i zakonne Brata
tego zasugi, odpowiedz nam Przewielebny Bracie Mowco!
Przew.-. Mwca w.-. Wschodu, B.\ NTST. powstanie
z miejsca swego obok Tronu i zasiadszy w mwnicy, za
bierze gos.
Po skoczonym panegiryku zmarego lub zmarych,
mwi Przewiel.-. Powany B.\ Sekretarzu, podaj Ksig
Pamici, aebym w ni imi zasuonego B.\ zapisa.
B.. Sekretarz podaje j do otarza, poczem Wielebni
BB.-. Dozorcowie i dosk. B.\ Mistrz obrzdw, przynosz
do otarza Tablic rysunkow, na ktrej byw aj w yryte
imiona postradanych Braci.
Muzyka odzywa si w przylegym pokoju.
B.-. Doz.-, i M." obrz.-. zbliaj si wolnym krokiem
do otarza, podpisuj wraz z Przewielebnym Ksig P a
mici; a M. Obrz.-. zawiesza Tablic, a nastpnie Przew.-.
1 oba DD.\ trzykrotnem uderzeniem motka gwd przy
bijaj.
G-dy muzyka przestanie, Przewiel.*. uderza motkiem,
a po nim Dozorcowie i mwi:
Bracia moi, uczcijmy teraz pami spoczywaj
cego*. Muzyka zaczyna.
Potem Il-gi Dozorca zbliajc si do grobowca, bie

183

rze z rk M.\ Obrzdw wieniec laurowy i skada go na

rogu grobowca.
I-szy Doz/, czyni to samo z wiecem dbowym.
Przewiel. schodzi z tronu i to samo czyni z wie
cem akacyowym, mwic: Tobie, co by ojcem ubogich,
prawdziwy Mularzu, tobie tajemnicza Akacya i Niemier
telno*. W raca na tron.
Brat Mwca klka i odprawia modlitw, w czasie
ktrej BB.\ stoj, odkrywszy gowy.
Po skoczonej modlitwie, odzywa si krtka muzyka.
Przewielebny w raca do tronu, a wszyscy inni na swoje
miejsca.
Zegar bije 12 godzin.
Tak byo na obrzdzie pogrzebowym B rata Jzefa
Poniatowskiego. Zwykle jeden zawiesza si wieniec, po
czem nastpuje procesya naokoo urny*)\ Najmodszy
Brat ucze rozpoczyna, koczy j Mistrz katedry; wszyscy
zatrzymuj si przed urn, zryw aj z wazonika kwiatek
i rzucaj na trjng z wglem. Mistrz katedry stanwszy
przed urn, uderza w ni trzy razy motkiem, mwic za
kadem uderzeniem: egnamy ci. Wrciwszy na tron
mwi:
Do porzdku Bracia, czcigodny nasz Brat NN. ju
nie zjawi si midzy nami, ale dusza jego wrcia do swego
niebieskiego pocztku. Miejmy t nadziej*.
Odsaniaj transparent, przedstawiajcy wityni nie
miertelnoci lub chwal niebiesk, poczem nastpuje zam
knicie loy.
*) Czasem na pogrzebie zm arego ?brata w ystpuj masoni
w swoich odznakach i m iew aj mowy; ale najczciej u rzd zaj t. z.
loe aobne. W Ameryce jest osobny ry tu a dla pogrzebw tych
braci, ktrych pal w krem atoryach albo spuszczaj do morza.

ROZDZIA XV.

Wybr adeptw i wychowanie tyche w loach.

T r e : W arunki przyjcia do loy w edug regulam inu l
polskich z r. 1784. Balotow anie w loach. T aksy przy przyjciu
w Polsce i we F rancyi. P rzy w yborze adeptw m asonerya poluje
n a duchownych i panujcych i rzeczyw icie zowia niektrych mo
narchw czy prezydentw republik w w ieku X V III i XIX. Sowa
k arb onaryusza Piccolo T igre i Lud. Blanca. Zwerbowanym kae
m asonerya odbywa rodzaj now icyatu i wychowuje ich w loach,
ta k atoli, e ostateczne jej cele nie w ielu adeptom s znane. Kto
posiada ca jej tajem nic?

To jest si masoneryi, e dobiera takich przede

wszystkiem adeptw, jakich potrzebuje do swoich celw,
i daje im w loach odpowiednie wychowanie.
Co do warunkw przyjcia do zakonu, regulamin,
wydany dla l polskich w r. 1784, stanowi, e do loy
przyjmowa naley tylko wybranych. Kandydat powinien
mie te cztery warunki: 1. Powinien by religijny, uwaa
si zwizanym przysig i wierzy w niemiertelno du
szy i istnienie Boga, mciciela krzywd wyrzdzonych jego
imieniniowi zbezczeszczonemu ). 2. Powinien by oywiony
) Dzi w loach rom askich tego nie daj, a praw ie we
w szystkich loach (z w yjtkiem dwch w. l niem ieckich i l
szwedzkich) przyjm uj take ydw, m uzumanw, buddystw itp.
Do l francuskich nie p rzyjm uj kategorycznie tak ich katolikw ,
k trzy chodz do spowiedzi.

185

uczuciem gbokiem, zamiowaniem porzdku i rwnoci3. Powinien by do tya majtny, aby by w stanie paci
wkadki i ponosi koszta potrzebne na utrzymanie loy.
4. Powinien by wolny tj. niezaleny w swoim zawodzie,
aby mia czasu dosy do bywania w loy.
Wedug praw kardynalnycx,: przyjmowano tylko
chrzecijan jakiegobd wyznania; oddalano za (acz nie
zawsze!) ludzi bezbonych, rozpustnych, obduonych, zban
krutowanych, oszczercw i intrygantw, jakote profesyi
podlej albo bardzo pospolitej, tj. rzemielnikw i wienia
kw. Kandydat mia mie 20 lat wieku i winien by prze
doy loy swoje curriculum vita e1). Me kady jednak,
ktry si zgasza, bywa przyjty; pierwej bowiem dwch
braci ledzcieili, ktrych on nie zna, badao jego prze
szo i usposobienie. Ci na najbliszem zebraniu oy zda
wali spraw ze swoich dochodze. Nastpowao balotowanie; kto otrzyma trzy czwarte gaek biaych, mg by
przyjty, acz zwykle wymagano jednomylnoci. Jeeli
tylko wiksza poowa gaek biaych za nim pada, powta
rzano balotowanie na nastpnej sesyi; jeeli mniejsza po
owa, odraczano gosowanie do szeciu miesicy.
Adept przyjty musia w Polsce uici 15 dukatw
wstpnego, a 8 zp. braciom slucym.
Za afiliacy brata z obcej loy pacono 5 dukatw,
za drugi stopie rwnie 5 dukatw, za trzeci stopie 10
dukatw, za opuszczenie sesyi loowej 4 zp., za paszport
masoski 1 zp.; oprcz tego skaday wszystkie trzy -sto
pnie po 4 zp. na utrzymanie sekretarza i potrzeby Wiel
kiego Wschodu; ale snad nie wszyscy byli punktualnymi
w uiszczaniu tych naleytoci, skoro nieraz starszyzna
rozwodzia ale.
Dzi na caym wiecie przyjcie kandydatw do l
*) W A nglii i F ranyi m a kan d y d at m ie 21 lat skoczonych,
w P rusach 25, a tylko synowie masonw (lu fto m ) m og by p rzy
jci po ukoczeniu 18 lat.

186

zaley od cisego balotowania (ballotage, ballot, Kugelunifj J), wykazania pewnych warunkw ,(do ktrych prze
dewszy stkiem naley przyznawanie si do anty klerykali
zmu) i uiszczenia taks przepisanych. Kandydata maj po
leci dwaj inni masoni, a po dokadnem ledztwie i zba
daniu jego przeszoci, stawia tajny wydzia wniosek na
przyjcie kandydata i nastpuje tajne gosowanie w loy.
Co do taks, wymaga si we Francyi, aby kady zoy
przy przyjciu do pierwszego stopnia 25 frankw, do dru
giego 10 fr., do trzeciego 15 Cr., do stopni kapitulnych
30 fr., do stopni filozoficznych 30 f r .2). W Niemczech paci
profan przy przyjciu do 300 marek, a przyjty co rok
do 50 marek.
Krom tego kady mason paci za dyplom, statut, go
da i przybory; a co rok skada pewn sum na cele
oglne i na urzdowe biesiady3). Kto paci nie chce, tego
Wykrelaj z listy.
A jakiche adeptw staia si masonerya zowi w swe
sida? Takich, ktrzyby rodem, godnoci, wadz, nauk
czy groszem podnieli jej urok, wpyw i potg.
Ju instrukcya Wysokiej W enty karbonarskiej kae
stara si o pozyskanie papiea, aby zrobi niemoralnem
wychowanie Kocioa i doj do tryumfu idei rewolucyjnej
przez papiea; a poniewa to jest niemoebnem, przeto
radzi zapuszcza sieci w gbi zakrystyj, seminaryw
i klasztorw..
Tego rodka chwycia si jeszcze w wieku XVIII
x) W e Woszech, a tak e i gdzieindziej, daj, aby kandydat
otrzym a w szystkie gaki biae. W edug ustaw W. L oy angielskiej
w y starczaj trzy g ak i czarne, aby k an d y d a ta odrzuci.
2) D aw niej ta k sy byy wiksze, : ale zm niejszy je Convent
w r. 1900. (Prache L a petition contr la Franc-M aonnerie. P aris
1905 p. 43). Znienie m og otrzym a synowie masonw (louvetons),
wojskowi i nauczyciele.
3) Do t. z w. caisse de solidarite paci kady rocznie 2 fr. Loe
p rzesyaj pew n cz dochodw dla W. Loy czy W. Wschodu.

187

sekta masonw i illuminatw i rzeczywicie zowia pe

wn liczb duchownych, wieckich i zakonnych, a nawet
kilku biskupw (Podoskiego, Talleyranda, hr. Schaafgotschego, Michaa Brigido 1). Nie tak pomyln b y a .ta ro
bota w wieku XIX.
Masonerya poluje rwnie na monarchw i prezy
dentw republik, aby ich uczyni swemi narzdziami, jak
to wyej si rzeko. Tej samej polityki trzym aa si W y
soka W enta i wyuszczya j w pimie jednego ze swoich
czonkw (yda Piccolo Tigre) do went piemonckich
z 18 czerwca 18222):
Dobry jest mieszczanin i obywatel, ale ksi daleko
lepszy. Wysoka wenta pragnie, aby pod tym lub owym
pozorem wprowadzono do l masoskich jak najwicej
ksit i, o ile mona, jak najwicej bogaczw. Ksita
z domw panujcych, nie m ajcy nadziei zostania krlami
z aski Boej, chc by krlami z aski rewolucyi. Nie
brak takich we Woszech i po innych krajach, ktrzy p ra
gn skromnych zaszczytw fartucha i symbolicznej kielni;
inni znowu s wydziedziczeni lub wygnani. Wszystkim tym
pyszakom schlebiajcie popularnoci, wcigajcie ich do
masoneryi, a wysoka w enta zobaczy, jaki z nich bdzie
moga zrobi uytek dla sprawy postpu. Wielk jest dla
nas zdobycz ksi, ktry nie moe spodziewa si ko
rony, a takich jest wielu. Zrbcie ich masonami, loa za
wiedzie ich do karbonaryzmu. Przyjdzie dzie, w ktrym
w. wenta, moe raczy wpisa ich na czonkw; tymczasem
bd suy za lep do apania gupcw, intrygantw, mie
szczan i potrzebujcych. Biedni ci ksita bd pracowa
dla naszej sprawy, sdzc, e pracuj dla siebie. Jest to
wspaniay sztandar i zawsze znajd si gupcy, co zechc
nalee do spisku, ktrego przednim filarem jest ksi.
') N aw et pose austryacki przy W atykanie, a potem k ard y n a
F ranc. H erzan von H arras m ia nalee do loy.
2) Czyt. P ius I X i Jego P ontyfikat T. I, str. 39.

188

Masonerya ju w wieku XVIII wcigna do l F ry

deryka II i Fryderyka Wilhelma II (pruskich), Stanisawa
Augusta Poniatowskiego, Pawa I rosyjskiego (?), Franci
szka I (cesarza niemieckiego), Adolfa Fryderyka i Gu
stawa III szwedzkich, Jerzego IV i Wilhelma IV angiel
skich1), ksicia Ferdynanda brunszwickiego i wielu innych
ksit niem ieckich2), a w wieku XIX i XX Aleksandra I
rosyjskiego, Fryderyka Wilhelma III, Wilhelma I, Fryde
ryka III (monarchw pruskich), Napoleona I i jego braci,
Jzefa, Hieronima i Lucyana, Ludwika Filipa francuskiego,
Napoleona III, Dom Pedra I brazylijskiego, Leopolda I
belgijskiego, Edwarda VII angielskiego, Wiktora Emanela
III woskiego, Gustawa IV, Karola XIII, Karola XIV.
Oskara I, Karola XV, Oskara II, Gustawa V krlw szwedz
kich. Fryderyka VI, Ohrystyana VIII, Fryderyka VII, F ry
deryka VIII krlw duskich; krom tego prezydentw re
publiki francuskiej (Sadi Carnot), meksykaskiej (Juarez
i Porfirio Diaz), Stanw Zjednoczonych (Teodor Roosevelt)
i poudniowej Ameryki. Jak rol wyznacza sekta panu
jcym w swoich loach, wypowiada otwarcie jeden z jej
czonkw, Louis Blanc:
Masonerya zawdzicza to zrcznemu mechanizmowi
swej organizacyi, e w ksitach i monych znalaza r a
czej opiekunw ni przeciwnikw. Monarchowie, jak np.
Fryderyk II, krl pruski, raczyli wzi do rki kielni
i fartuchem mularskim si przepasa. Czemu nie? Wszake
przed nimi tajono troskliwie egzystency wysokich stopni;
to te wiedzieli o masoneryi tyle wanie, ile bez niebez

>) W edug Allg. Handibuch der F reim . I B. 337, m ieli w w ieku

X Y III w stpi do l: L udw ik XVI z dwoma bram i (pniej k r
lami Ludw ikiem XVIII i K arolem X), jakote K arol I II kr. h iszpa
ski, ale niem a n a to pewnych dowodw.
2) Masonami byli tak e dw aj synowie kr la poi. A u g u sta III,
K arol ksi kurlandzki (f 1796) i A lbert K azim ierz, ks. saskocieszyski (f 1822).

189

pieczestwa pokaza byo mona '). Jeeli si powierza

ksitem kierownictwo spraw w loach pisze organ
masonw niemieckich Latomia (r. 1865 str. 62) to
dzieje to si tylko pozornie; a wtenczas mistrzowie de
putowani w ydaj swoje wasne zarzdzenia imieniem
ksit.
Sowem, mason-monarcha czy prezydent republiki jest
w rku sekty parawanem do ukryw ania destrukcyjnych
jej dnoci, narzdziem do zapewnienia jej wpywu i w a
dzy, wabikiem do owienia atwowiernych dla jej l.
Nadto masonerya stara si zwerbowa do swoich sze
regw z jednej strony jak najwicej ludzi 'bogatych, bo
potrzebuje wiele pienidzy, a z drugiej modych zagorzal
cw, sprytnych agitatorw, ruchliwych politykw i nauczy
cieli, biegych w pirze dziennikarzy i literatw, gonych
artystw, w ostatnich za czasach nawet robotnikw, na
lecych do partyi socyalistycznej2).
A jake tych adeptw wychowuje w loach?
Przedewszystkiem kae im odbywa w niszych sto
pniach rodzaj nowicyatu, by uroli na duchu; i nic w tem
dziwnego, bo wedug rytuau masoskiego, ucze ma tylko
trzy lata, czeladnik pi lat, mistrz siedm lat
i wicej.
Deniem jest masoneryi, aby adept w trzech sto
pniach odebra takie wychowanie, jakiego duch sekty w y
maga. Mianowicie ucze ma z ponienia i ciemnoty, jakie
panuj w wiecie profanw, przej do wiata, wolnoci
i prawdziwie ludzkiej godnoci, co wszystko znajduje si
tylko w masoneryi. Gownem godem jest tu robota na
grubym nieobrobionym kamieniu, ktra oznacza porzu
cenie przesdw i wad, waciwych profanom. Czela
dnik albo towarzysz ma pod wpywem liberalnej i po
stpowej kultury pracowa nad uszlachetnieniem du*) L ettres & u n franc-m aon.
2) Por. Rozdzia XXXI.

190

chownem, co wyobraa kamie kubiczny, czyli ju ocio

sany. Majster albo mistrz ma nietylko oczyci si z tego
wszystkiego, co przypomina profana (to znaczy, z zasad
religijnych, politycznych i spoecznych, z masoskiemi nie
zgodnych) i by gotowym do wszelkich ofiar dla idei ma
soskiej, ale take pracowa nad budow wityni ludz
koci; do tego te odnosz si ceremonie i goda tego
stopnia *). Rozumie si, e wielu jest takich masonw, kt
rzy ostatecznych dnoci masoneryi przenikn nie zdo
aj; a do nich nalea take krl ang. Edward VII, jak
to sam szczerze wyzna.
Profan, przyjty na ucznia, chodzi z adeptami trzech
stopni do wsplnej loy2), gdzie si przysuchuje konferencyom i mowom, miewanym przez starszych masonw,
i to zazwyczaj o zaletach i zasugach zakonu, o religii
hum anitaryzm u i postpu, o obskurantyzmie i nietolerancyi Kocioa katolickiego, o niebezpieczestwach ze strony
klerykalizmu i o innych ulubionych ideach masoskich 3).
Do wychowania adepta su take w Anglii osobne
loe t. z. lodges o f instruction, gdzieindziej za klubowe
zebrania i biesiady, pisma czy ksiki z biblioteki loowej,
wykady symbolw i katechizmu masoskiego. W ten
sposb duch sekty powoli w niego wsika, a w yrwa mu
si stam td trudno, bo go ju wie przysiga i zatrw aa
obawa zemsty.
Tymczasem starsi masoni pilnie go ledz, czy po
') Por. Staatslexikon IY Aufl., II, 578.
2) P orzdek posiedze loy jest we F rancyi ta k i: 1. otw arcie
w edug ry tu au , 2, odczytanie protokou poprzedniego posiedzenia,
3. odczytanie korespondencyj, 4. konferencya o kw estyach polity
cznych, religijnych, spoecznych itp., 5. przyjcie adeptw, jeeli
jacy s, 6. przem ow a b r .\ mwcy, 7. skadka i zbieranie wnioskw,
8. zam knicie w edug ry tu au .
s) W ychowujcie i wychowujci esiebie, oto haso wojenne prze
ciw klerykalizm ow i. Przeprow adm y zewiecczenie nauczania,
ta k w oa gw ny m ason n a zebraniu masonw w Medyolanie. (Rim sta 1886, 383).

191

pewnym przecigu czasu bdzie godnym posunicia do

stopnia drugiego i trzeciego, o czem bracia tyche sto
pni, nalecy do loy, w tajemnem gosowaniu decyduj.
Jakie s ostateczne cele masoneryi, nie moe si adept
trzech niszych stopni dowiedzie, ni ze statutw, ni z ry
tuaw; chocia bowiem przy przyjciu do trzeciego sto
pnia (mistrza) opowiadaj mu legend o Hiramie budo
wniczym wityni Saomoskiej, zamordowanym przez
trzech czeladnikw za to, e nie chcia zdradzi hasa,
to jednak rzadko kto rozumie znaczenie tej allegoryi,
a mianowicie, e morderstwo Hirama przedstawia zgn
bienie praw czowieka, a trzej mordercy wyobraaj w a
dz krlewsk, hierarchi kapask i ciemnot ludu.
W stopniach wyszych te legendy s janiejsze, zwaszcza
w rytuale przyjcia do stopnia 30 czyli 'Wybranego Ka
w alera Kadosz; ale to szczcie maej tylko liczbie w y
branych dostaje si w u dzialeJ).
Jak ju wspomnielimy, starsi masoni, choby nale
eli do najwyszych stopni, musz chodzi do miejscowej
loy symbolicznej, by tam obrabia nowicyuszw w du
chu sekty; a z nich to rekrutuj si nietylko jawne wa
dze masoskie (Konwent, Wielki Wschd czy W ielka Loa
z t. z. Rad zakonu ( Conseil de VOrdre) i z Kolegium
obrzdkw f College des Biies w rycie szkockim), ale take
wadza tajemna, ktra z u k ry c ia .caym ruchem maso
skim kieruje. Ot oni to rozstrzygaj, kogo z adeptw
niszych stopni posun do wyszych stopni2) i komu po
wierzy ca tajemnic masoneryi. Caa falanga masonw
niszych stopni nie wie wcale, kto stoi wyej i kto pia
) F. E ger wyliczy, e n a 28.000 masonw ledwie 2.800 do
chodzi do stopnia 18-go (Ranego K rzyza ), a ledwie 80 do 33 sto
p n ia (Najw yszego Inspektora Generalnego). (Por. M asoni i yd zi
p r z y wsplnej robocie str. 78).
2) W jzyku m asoskim posunicie do wyszego stopnia n a
zyw a si augmentation de sulaire, czyli pomnoenie w kadki,
przez masonw w kadym stopniu uiszczanej

192

stuje wadz tajemn, a nawet ma to przekonanie, e

kady w stopniach niszych staje si doskonaym maso
nem i e stopni wyszych, odznaczajcych si tylko ze
wntrznymi znakami, pragn jedynie ludzie prni i am
bitni x)|
Wedug zasad dzisiejszej masoneryi, kady mason
moe wystpi z loy i wykreli swe nazwisko, ale nie
moe si pozby obowizkw masoskich, ktre przyj
na siebie, z wyjtkiem tych, ktre si odnosz do zewn
trznych stosunkw loowych2). Czy masona wypuci,
a wzgldnie wydali z loy, decyduj jej czonkowie. We
Francyi musi atoli mason, opuszczajcy na zawsze o,
uici pierwej to, co by winien.
Wykluczenie z loy albo i ze zwizku masoskiego
moe nastpi jedynie za wyrokiem wyszej wadzy ma
soskiej i po orzeczeniu t. zw. rady honorowej (Ehrenrat).
Czasowe usunicie nazywa si suspenz.
Z drugiej strony moebn jest afiliacya, czyli przy
jcie masona z obcej loy, ale w takim razie musi on
przedstawi wiadectwo teje loy. Do odwiedzenia chwi
lowego w ystarcza paszport loowy (Logenpass).
') W yuszcza to obszernie naw rcony mason Copin-Albancelli,
w dziele L e Powooir occulte contr la F rance str. 210 sq. i rozum ie
si, bierze cala odpowiedzialno za swoje tw ierdzenia.
2) T ak biv. Findel Geist u n d F orm der F reim aurerei str. 51.

ROZDZIA XVI.

Dziaanie masoneryi. Masonerya w W. Brytanii.

T r e : P ocztek i rozwj m asoneryi w A nglii. Stanowisko
jej wrogie wobec Stolicy w. za rzdw P iu sa IX. P opieranie rewolucyi woskiej. S tan obecny i organizacya l angielskich
i szkockich. M asonerya w Irlandyi. Zwizki ta jn e Ribbon Men
i Fenianw. L iczba l irlandzkich w r. 1908.

Byoby rzecz nierozumn i szkodliw przecenia zna

czenie masoneryi, przedstawiajc j jako potg tytani
czn i wszechwadn, ktra wszystko moe, co chce,
a rzecz niesprawiedliw ka na jej karby wszystko ze,
jakie si stao w cigu dwch ostatnich stuleci. Z drugiej
strony zaprzeczy si nie da, e ta sekta posiada moc nie
ma i e duo zego zdziaaa na polu religijnem, politycznem i spoecznem, a wicej jeszcze chce zdziaa
w przyszoci. Przekonamy si o tem acno, jeeli zrobimy
krtk wdrwk po wiecie. Zacznijmy od W. Brytanii.
Kolebk masoneryi bya Anglia, a dzie oficyalnych
jej narodzin to 24 czerwca r. 1717; zdaje si atoli, e ju
w wieku XVII loe istniay. Niektrzy autorowie tw ier
dz '), e w czasie w alk midzy Stuartami i domem Oranja
o tron angielski, jedna i druga partya zakadaa swoje
) T ak np. G ustaw Bord w dziele: L a Franc-M aonnerie en
F rance des origines k 1815. Tome 5, Chap. II.
PELCZAR: MAS0NERVfl
13

194

loe (t. zw. Jakobitw i Oranystw), ale inni temu prze

cz. Jako dziecko protestantyzmu, zaraonego wwczas
mocno deizmem i indyferentyzmem *), przyja si ona a
two w ojczynie Henryka VIII i Knoxa. tak, e juz w roku
1772 byo 160 l w Londynie, a 168 w kraju; acz nie
wszystkie loe byy czynne. Okoo r. 1735 utworzono t. z.
lo stewardw; w r. 1725 zaprowadzono kas zapomo
gow (charity); w r. 1775 powicono uroczycie halle
zebra.
W lad za ksiciem Montague, w. mistrzem w roku
1721, zaczli si garn do l ludzie inteligentni i ary
stokraci. W r. 1737 wstpi nawet do masoneryi Fryderyk
ksi Walii; w r. 1765 poszli za jego przykadem trzej
inni ksita z krlewskiego rodu, w r. 1786 trzeci syn
krla Jerzego III, a pniejszy krl Wilhelm IV, w r. 1787
ksi Walii, a pniejszy krl Jerzy IV.
Rwnoczenie istniay w. W. Brytami loe starych
masonw* (ancient masons), ktre si wielkiej loy lon
dyskiej nie podday, a w r. 1751 osobn wielk lo
utworzyy. Okoo organizacyi tych lo, zoonych przewa
nie z Irlandczykw, a m ajcych trzy zwyke stopnie
i czw arty stopie p. t. Boyal Arch, zasuy si szcze
glnie wielki ich sekretarz Wawrzyniec Dermott. Dopiero
w roku 1813 nastpio zjednoczenie obu wielkich l, poczem w r. 1817 zlay si take obie wielkie kapituy, pod
nazw Suprem e Grand Chapter o f Boydl Arch Masons.
*) Twrcami tego system u, obalajcego nietylko chrystyanizm ,
ale w szelk religi pozytyw n, byli wolnomyliciele angielscy. T ak
np. John Tolland odrzuci zupenie nadprzyrodzone objawienie i go
si religi rozum u, a w pim ie N azarem ts, judaizm , chrystyanizm
i m ahom etanizm nazw a rnem i formami tego samego zabobonu.
Tomasz Hobbes w yprow adza pocztek relig ii z bojani przed niew idzialnem i potgam i i m ieni j zabobonem. Tomasz W oolston w y
stpi przeciw cudom ew angelicznym . Tindal, S haftesbury i Cherb u ry zachw alali relig i n a tu ra ln . Bolingbroke w idzia w dogm a
tach czcze filozofom ata i utw ory przebiegych kapanw , a religi
chcia tylko dla ludu zatrzym a.

195

Wogle Anglicy stali si zapalonymi propagatorami

masoneryi i nietylko w Europie, ale take w innych cz
ciach wiata zakadali loe, poddajc je W. Loy londy
skiej, ktra w tym celu dawaa upowanienia i patenty
(Aeputation). Co do zasad, masonerya angielska miaa
w latach 1740 do 1813 pokost chrzecijaski i mianowaa
nawet w Londynie Wielkiego kapelana. Po r. 1813 przy
braa znowu pod wzgldem religijnym cech neutraln,
jak jej naday konstytucye z r. 1723, ale dalek bya
od fanatyzmu antyreligijnego l romaskich. Co wicej,
po orgiach rewolucyi francuskiej, nastaa w Anglii pewna
reakcya przeciw zym prdom, na ktrej czele stanli mi
nistrowie Pitt i Burk. W r. 1799 wzbroniono nawet aktem
parlamentu otwierania nowych l, tym za, ktre byy
ju otwarte, pozwolono istnie pod warunkiem, e urzdownie zawiadamia bd o miejscu zebra i o nazwiskach
czonkw, lo skadajcych; ale masoni za staraniem W.
Mistrzw hr. Moira i ksicia Altholl, umieli obej to
prawo.
W wieku XIX, masonerya angielska jako instytucya
humanitarna, towarzyska i konserwatywna do znacznego
przysza rozwoju, zachowujc najwierniej ze wszystkich l
wiata przepisy zawarte w O/d charges i Regulations
Andersona. Mianowicie na czele swoich statutw umieszcza
wiar w istnienie Boga i w niemiertelno duszy, a na
wet, jak widzielimy wyej, zerwaa stosunki z W. Wscho
dem francuskim, ktry t wiar ze statutw swoich wy
kreli, i od 1878 nie przyjmuje do swoich l adnego
Francuza, chyba e tene pisze si na wymienione dwa
artykuy. Dnoci anty religijne i rewolucyjne, a nawet
rozmowy w loach o religii i polityce s wrcz wyklu
czone; lecz z drugiej strony masonerya angielska nietylko
dopuszcza na czonkw ydw, muzumanw, hindusw,
buddystw itp., ale utrzymuje stosunki z temi korporacyami masoskiemi, ktre przyjm uj do swego ona materyalistw, pozytywistw i ateuszw.
13 *

196

Nie naley rwnie sdzi, jakoby masonerya angiel

ska kierowaa si zawsze sprawiedliwoci wzgldem Ko
cioa katolickiego; przeciwnie, minister Palmerston, du
goletni jej wdz, nalea do jawnych nieprzyjaci Stolicy
w. i ju w r. 1847 przez lorda Minto podburza Rzymian
do buntu przeciw Piusowi IX, a potem pomaga Garibal
diemu i jego kohortom. Wwczas loe angielskie popieray
silnie ruch rewolucyjny we Woszech, a za Leona XIII
zaprotestoway przeciw jego encyklice H um anum genus,
wydanej przeciw masonom. Take i pniej masonerya
angielska, mimo szaty filantropii, ktr si okrywa, nie
przestaa by nieprzyjacik Kocioa katolickiego, jak to
wypowiedzia Parkinson, w. mistrz loy, w Middlesex z po
wodu nawrcenia si w. mistrza lorda of Ripon *): System
Kocioa rzymskiego i system masoneryi nietylko nie da
dz si z sob pogodzi, ale s sobie wrcz przeciwne.
To te z l angielskich wyszy z jednej strony loe ko
smopolityczne londyskie, skadajce si z ateuszw i rewolucyonistw caego w iata2), z drugiej za im to
gwnie zawdzicza swj pocztek obrzydliwa liga Malthusa, starajca si powstrzyma wzrost ludnociB), jako
te t. z. N ational education league, dca do tworzenia
t. zw. School boards, ktre ze szk niszych maj rugo
wa cakowicie nauk religii. Niech l do katolicyzmu
objawia si take po zaprowadzeniu hierarchii kocielnej
w Anglii (r. 1850) i podczas kulturkampfu pruskiego; dzi
za objawia si w ten sposb, e masoni w. brytascy
) Jerzy F ry d ery k Sam uel Robiz m arkiz of Ripon h rab ia de
G rey, w. m istrz W . Loy ang. (od r. 1870 do 1874), czowiek w py
wowy i bogaty, m ia od l polecenie poznania dogmatw Kocioa
katolickiego, by je tem skuteczniej zbija; tym czasem naw rci si
4 w rzenia 1874 i zosta wzorowym katolikiem (f 1909).
2) W Londynie istn iej trz y loe zalene, od W . Wschodu
francuskiego.
3) Gwnym zaoycielem tej ligi by znany B radlaugh, m a
son i ateusz.

197

przyjmuj milczco, a wic pochwalaj bezprawia swych

braci we Francyi, i e ich loe w Londynie umawiay
si naprzd z jednym ze sprawcw rewolucyi w Portu
galii (r. 1910) i zarazem przewdc l tamtejszych, Magelhaes Lima. Natomiast z kocioem anglikaskim utrzy
muje masonerya bardzo dobre stosunki; i nie jest to wcale
tajemnic, e kilku biskupw anglikaskich, jakote zna
czna cz niszego kleru tego wyznania naley do l
i e nierzadko duchowni anglikascy powicaj loe.
Wzajem loe w ypacaj si w ten sposb, e nie napa
stuj kocioa urzdowego, a nawet tu i wdzie sprawiaj
witrae do jego wity i zapraszaj jego duchownych na
swoje biesiady x).
Go do zewntrznej dziaalnoci, masonerya angielska
wydaje znaczne sumy na budynki loowe, uroczystoci,
szkoy swoje i zasiki dla wdw i siert po braciach,
ktrzy znowu kochaj si wielce w poyskujcych odzna
kach (jewels) i medalach, biesiadnych mowach i okaza
ych pochodach2).
Obecnie wedug masoskiego C. van Dalens K olen
der fu r Freim aurer a u f das Ja h r 1912, Zjednoczona
Wielka Loa angielska (U nited Grand Lodge o f England)
ma pod sob 46 wielkich l prowincyonalnych w Anglii,
a 29 wielkich l powiatowych w koloniach, czyli razem

) Pocieszajc je st rzecz, e niemao Anglikw, zw aszcza

z wyszych stanw, w raca n a ono Kocioa, tak, i n a kady m ie
sic przypada mniej wicej 600 naw rce. W r. 1909 odby si
w L ondynie K ongres E ucharystyczny z w ielk w ietnoci; a n ie
mao zakonnikw i zakonnic, w ypdzonych z F ran cy i, znalazo
w A nglii przytuek. K atolicy tam tejsi take n a polu spoecznem
rozw ijaj coraz w iksz dziaalno, a m ianow icie czynnem i s sto
w arzyszenia Catholic Social Guild i Catholic W om ens League, czyli
liga katolickich niew iast.
2) Z czasopism masoskich w ym ieniam y: The Freem ason, The
F reem asons Chronicie, T he M asonie Journal, A rs Quauor Coronatorum.

198

1985 l (681 w Londynie), 1015 Kapitu (236 w Lon

dynie); l doktrynalnych w Londynie] 305, na prowincyach 339; liczba braci przenosi 150.000v). Wielkim
mistrzem l angielskich jest obecnie ksi Connaught,
syn krla Edwarda VII-go byego W. Mistrza, ktry t
godno piastowa przez dugi czas, a od chwili wstpie
nia na tron a do swojej mierci by protektorem trzech
Wielkich L (angielskiej, szkockiej i irlandzkiej), wiel
kim przeorem zakonu Templaryuszw i patronem za
konu Ancient Accepted Scoiish Bite o f Freemasonry.
Krlowa W iktorya, acz wolna od fanatyzmu sekciarskiego, sprzyjaa wolnomularzom, ale nie naleaa do
loy; za to jej syn i nastpca Edward VII (f 1910) sta
n z caym zapaem na czele sekty, ktra te tem si
odwdziczya, e popieraa silnie walk z Boerami i wielkobrytaski imperyalizm, a teraz popiera wszdzie poli
tyk angielsk2).
W Sskocyi istniay od dawna loe wolnych mula
rzy z dwoma stopniami i z przewodniczcym (deakon)
na czele; a od r. 1721 zna w nich wpyw W. Loy an
gielskiej, co niektrzy przypisuj odwiedzinom ruchliwego
brata Desaguliers w Edynburgu. W r. 1736 utworzya
si tame W. Loa, m ajc pod sob 33 loe; w tyme
roku, 30 listopada (a nie 24 czerwca jak w Anglii), W il
liam St. Clair of Roslyn w ybrany zosta wielkim mi

') M asonerya angielska m a trz y stopnie symboliczne i jeden

stopie w yszy,, zw any Roycd Arch. Istnieje tam tak e obrzdek
szkocki daw ny p rz y j ty z 33 stopniam i, s loe czyli obozowiska
T em plaryuszw , jest R o ya l Order o f Scotland, jest W. L oa R. S.
Y. C. S. (Rosy Cross), s zakony ^w ityni i w. J a n a jerozolim
skiego* Rj^cerzy Rzym u i czerwonego K rzya K onstantyna
Rycerzy Grobu w. R ycerzy w. J a n a zakon tajem nego Mo
n ito ra albo bractw a D aw ida i Jonatana* itd. (Attg. Handb. der
F reim . I B, 260),
*) T ak np. sutan Z anzibaru, em ir A fganistanu i m stanu
w Japonii H ayashi nale do angielskiej masoneryi.

199

strzem. Pniej powstay tam wysze stopnie, zwane std

szkockimi; i dopiero w r. 1817 zapada uchwaa, e W.
Loa uznaje tylko trzy stopnie witojaskie (ucznia, cze
ladnika, majstra) i nie przyjmuje do swego grona maso
nw wyszych stopni. Obecnie W. Loa szkocka w Edyn
burgu ma 30 wielkich l prowincyonalnych z 700 lo
am i1) i 50.000 braci.
Nieszczliwa Irla n d ya wskutek t. zw. reformacyi
strasznego doznaa ucisku religijnego i w wielk popada
ndz, bo po stumieniu oporu znaczna cz jej ziemi do
staa si arystokracyi i hierarchii anglikaskiej, podczas
gdy Irlandczycy, uwaani za helotw i paryasw, gd
cierpieli lub emigrowali do Ameryki. W obronie swoich
praw poczli oni przy kocu XVIII w. tworzy stowa
rzyszenia tajne i przy pomocy Francyi przygotowali zbrojne
powstanie; ale ponieli klsk i stracili nawet swj p ar
lament. Loe w Irandyi istniay ju w r. 1723, mamy
te z r. 1725 relacy o wyborze W. Mistrza hr. Ross.
W r. 1730 odya na nowo W. Loa w Dublinie, poczem
w. mistrzem w ybrany zosta lord Wiscount Kingston i we
szy w ycie stare konstytucye i zwyczaje wedug ksigi
Andersona. Od r. 1752 wzili gr starzy (ancients),
kierujcy si ksig ustaw p. t. A him an Rezon, napisane
przez W aw rzyca Dermotta (r. 1756). Dzi istnieje tam
osobny system, irlandzkim zwany, o 33 stopniach.
Prcz tego wolnomularz Tomasz Wilson zaoy w r.
1794 w Iriandyi stowarzyszenie, zwane Orangemen, po
dobne do masoneryi, a nieprzychylne katolikom, ktre nie
bawem 1510 l i 200.000 adeptw liczyo3). Celem tego
byo zachowanie religii protestanckiej, zapewnienie tronu
dla dynastyi pi-otestanckiej i obrona czonkw zwizku.

) Z tych 290 l po za krajem .

2)
Deschamps. L es societes secretes et la societe Tom III.
510 sq.

200

Co do organizacyi, mia ten zwizek z pocztku jeden

tylko stopie p. t. Orangeman; w r. 1796 przyby drugi
p. t. Purple degree.
Dopiero szlachetny i pobony Daniel 0 Connel, za
poparciem dobrze mylcych Anglikw, wywalczy w r.
1829 rwnouprawnienie katolikw, acz z ograniczeniami;
co jednak nie zadowolnio partyi postpowej, tak, e po
rd w arstw niszych rozszerzya zwizek tajny Ribbon
Men albo Molly m aguire, ktrego czonkowie przyrzekaj
na imi Jezusa Chrystusa i Najw. Panny, e posuszni
nieznanym naczelnikom (M olly), bd broni chopa
irlandzkiego przeciw wszystkim i wszdzie. Zwizek ten,
posugujcy si w razie potrzeby nawet mordem, podpa
leniem i rabunkiem, zwrci si zarwno przeciw waci
cielom, sdziom i policyi, jak przeciw tym Irlandczykom,
ktrzy dziaali na szkod wspziomkw.
Nadto w r. 1840 powsta zwizek Moda Irandya, w r. 1858 towarzystwo Phoenicc, (staraniem James
Stephensa i 0 Donovan Rossy), z ktrego wyszed zwizek
feniaski, utworzony przez Stephensa i 0 Mahoneya.
Zwizek ten, skadajcy si z centrw lokalnych,
pod kierunkiem centrum najwyszego, mia ku pomocy
komitet bezpieczestwa publicznego, ktry kara zdraj
cw lub nieposusznych. Stolica w. wyrokiem w. Inkwizycyi z 12 stycznia 1870 potpia fenianizm; mimo to
z tego posiewu wyrosa irlandzka liga agrarna (Nationalland league), sprawczyni tylu morderstw po r. 1880.
Do zamachw posunli si rwnie t. zw. Inmncibles i Moonlighters1).

*) Praw o H om e rule, nadajce Irlandczykom pew ne swo

body polityczne, przeszo w r. 1914 w izbie niszej p arlam en tu
angielskiego, ale wobec zaciekego oporu protestantw , zam ie
szkujcych pnocn cze Irlandyj, nie zostao dotd w prow a
dzone w ycie.

201

Rwnoczenie mnoya masonerya swe loe, tak, e

po r. 1870 byo ich 330, a dzi jest ich 470, podlegych
W. Loy w Dublinie (G rand Lodge o f Free and
Accepted Masons o f Ireland) z 15 W. loami prowincyonalnemi i przeszo 18.000 braci.

ROZDZIA XVII.

Masonerya we Francyi.
T r e : Pierw sze loe we F rancyi. Rozmnoenie si tyche
za wpywem oglnego zepsucia i w oteryanizm u. C harakter m a
soneryi francuskiej. P lan dziaania. Przygotow anie rewolucyi. J a k koryfeusze w yszli z l. Nemesis Boa. Teofilantropia. Stosunek N apoleona I do m asoneryi. Loe w ojskow e.
Za L udw ika X V III i K arola X m asoneryi pomaga t. zw. zw izek
Charbonnerie. Rewolucye w r. 1830 i 1848 dzieem masonw.
Zachowanie si tyche w zgldem Napoleona III. P o lity k a tego
cesarza dla m asoneryi przychylna. U dzia jej w republice trzeciej
i w kom unie. Zwycistwo stronnictw a m asosko-radykalnego nad
katolicko-konserw atyw nem . Obecny stan m asoneryi fra n cu sk iej.
Je j dnoci i dziaanie. N ajnow sza w alka z katolicyzm em i skutki
tej walki. Ocknicie si katolikw .

Co do pocztkw masoneryi we Francyi rne s zda

nia tak u pisarzy katolickich jak u masoskich. Wymieniony
ju Gustaw Bord w dziele L a Franc maonnerie en
France des origines a 1815 T. I. Oh. IV twierdzi, e
pierwsze loe francuskie zawdziczaj swj pocztek pu
kom irlandzkim i szkockim, ktre si zbieray we Fran
cyi, by pretendentom z domu Stuart, Jakbow illl (-j-1766)
i Karolowi III (j 1788) dopomdz do odzyskania tronu W.
Brytanii. Do naj czynniej szych propagatorw l Jakobitw w wieku XVIII mieli nalee Andrzej Micha Ram
say, twrca wyszych stopni szkockich (f 1743) i Karol
Radclyffe hrabia de Derwentwater, pierwszy W. Mistrz

203

tyche l od r. 1732, city na rozkaz krla Jerzego II

po bitwie pod Culloden w r. 1746. Z drugiej strony W.
Loa londyska staraa si tworzy we Francyi swoje
loe, to jest, uznajce jej zwierzchno i popierajce pa
nujcy w Anglii dom Oran ja. Pewn jest wiadomo, e
Anglicy, mieszkajcy w Paryu, powoali tu do ycia
w r. 1725 pierwsz lo, ktra w r. 1732 przez W. Lo
londysk uprawnion zostaa; za ni poszy inne, a tak
powstaa Grcmde Loge anglaise de France, ktrej pierw
szymi W. Mistrzami mieli by lord Derwentwater (r. 1736),
lord Hernouester i ksi Ludwik dA ntin (17381743).
Nastpc tego ostatniego zosta Ludwik de Bourbon
Conde hrabia de Clermont, ktry a do swojej mierci
w r. 1771 piastowa ten urzd, ale oddawszy si sprawom
wojskowym i erotycznym, nie wiele o loe si troszczy.
Za niego to w r. 1755 powstaa Grand Loge de France,
ktra w przeciwiestwie do Grand Loge anglaise de
France przyjmowaa samych tylko katolikw i uprawnia
t. z. stopnie szkockie. Wedug Gustawa Borda byo w r.
1771 154 l w Paryu, 322 na prowincyi i 21 w woj
sku; a oprcz tego tworzyy si inne, podobne im zwizki,
o ktrych w rozdziaach VIII i X bya wzmianka.
Stan etyczny masoneryi francuskiej by wwczas niewietny, bo pobudk wstpowania do l bya przewanie
ch zabaw albo korzy m ateryalna; to nic dziwnego,
e przedewszystkiem waciciele restauracyj i kaw iar za
kadali loe w swoich lokalach i e do nich wcigano
take kobiety, z czego powstay t. zw. loe adopcyjne, to
jest, eskie, uznane pniej dekretem W. Wschodu z 11
czerwca 17741).
Obok szlachty wstpowali do l mieszczanie, zwa
bieni panujc tame zasad rwnoci, bo oprcz t. zw.
nom de guerre dawano im tytu chevalier i pozwalano na
) Loe adopcyjne m iay albo cztery, albo om i dziesi sto
pni, a w itynia m asoska m iaa nazw Eden.

 204

zebraniach nosi szpad. Niebawem w onie masoneryi

francuskiej powstay dwa niejako obozy, jeden wicej de
mokratyczny, t. z. Chevaliers d Orient, drugi wicej ary
stokratyczny, t. z. Em pereurs d Orient et d Occidenl1).
W oach zacz si budzi duch rewolucyjny, a do
tego, obok pism encyklopedystw, przyczynio si utwo
rzenie wyszych i tajnych stopni rytu szkockiego, ktry
wkrtce rozszerzy si w Europie i Ameryce pnocnej.
Ju w dziele p. t. L a France Maonne, wydanem w r.
1744, zadanie masoneryi przedstawiono jako dno do
zrwnania wszystkich ludzi i zaprowadzenia republiki de
mokratycznej i uniwersalnej, ktrej krlow ma by ro
zum, a najwysz rad zgromadzenie m drcw 2),
Wprawdzie jeszcze w r. 1737 kardyna Fleury, mini
ster Ludwika XV, kaza rozwiza stowarzyszenia m a
soskie, zanim je w nastpnym roku papie Klemens XII
potpi3); ale za rzdw ksicia Choiseul i metresy Pompadour tak si rozmnoya liczba l, e w przededniu
rewolucyi byo ich we Francyi, jak twierdz, 7034). Nic
w tem dziwnego; bo loom torowao drog straszne ze
psucie, idce z gry od takiego Filipa rejenta i od Lu
dwika XV, jakote jawne i tajne dziaanie duchw mo
cnych* czyli niedowiarkw, z ich hersztem Voltairem na
czele. On to poznawszy w Anglii masonery (w r. 1726),
utworzy za powrotem do Francyi (ok. r. 1730) Klub
Holbacha, do ktrego wpisali si zaciekli nieprzyjaciele
chrystyanizmu, jak Diderot, dAlembert, Helvetius, Grimm,
Holbach, La Harpe i inni; a wielu z nich naleao zarazem
do loy N e u f Soeurs, zaoonej przez Lalandea i HelveW edug Alg. H andbuch der F reim . pniejszy krl L u
dwik XVI i dwaj jego bracia (pniejsi krlowie L udw ik X V III
i K arol X) mieli w stpi do l.
2) Por. L a Cwiltd caftolica Anno 62 (1911) Vol. 3, str. 155.
3) Bulli tej nie zarejestrow a, to jest, nie p rzy j p arlam en t
francuski.
4) W edug b r .\ F indela 513.

205

tiusa. Protektorem tych duchw mocnych*, rozszerzaj

cych zapomoc t. zw. encyklopedyi sprytnie sw trucizn,
by br.\ Fryderyk II krl pruski, ktry atoli doradza
dziaanie powolne, aby gmach podminowany sam z siebie
run w gruzy.
Dusz caego ruchu, skierowanego przeciw religii ka
tolickiej i przeciw monarchii, by sam Voltaire ); on te
w licie do Damilavillea tak zachca swoich wsppra
cownikw: Religia chrzecijaska jest religi bezecn,
obrzyd hydr, potworem, ktrego setki rk niewidzial
nych przebi powinny. Obowizkiem filozofw jest obiega
ulice w celu wytpienia religii, jak misyonarze przebie
gaj ziemi i morza dla jej rozszerzenia. Naley odway
si na wszystko, wszystko ryzykowa, nawet ycie, dla
jej wyniszczenia. Zgniemy, zgniecie bezecn... Trzeba
wystawi na pomiewisko bezecn i jej poplecznikw.
Trzeba przeciw temu potworowi wystpi ze wszystkich
stron i wyrzuci go z dobrego towarzystwa, bo on chyba
dobry dla mojego kraw ca i mojego sucego... e to pio
runowanie na religi znajdowao poklask, pokazuje si
std, e Voltairea w r. 1778 w tryumfie wprowadzono do
Parya.
Rwnoczenie br.\ J. J. Rousseau swoimi sofizmatami
podkopywa podwaliny spoeczestwa chrzecijaskiego
i przygotowywa rewolucy.
Co do skadu masoneryi francuskiej, obok l we
dug systemu angielskiego, l rytu francuskiego (Rite
moderne majcego 7 stopni, to jest, 3 witojaskie i 4
wysze) i l adopcyjnych, powstaway obrzdki i stopnie
innych systemw, jak np. loe rytu szkockiego, RoseCroix, Herodom, Clermont, Koptw, Saint-Martinistw itp.;
*) V oltairea dopiero 7 lutego r. 1778 przyjto uroczycie i bez
poprzednich prb do loy N e u f Soeurs, ktrej m istrzem by de Lalande. W jego listach przychodzi czsto to sowo E c rlin f, co znaczy
E crasez IHnfdme.

206

znaleli si bowiem awanturnicy, jak np. hr. Saint Germain, hr. Cagliostro i inni, ktrzy wyzyskujc atwowier
no ludzk, sprzedawali dyplomy na dygnitarzy maso
skich. Na wyrobienie ducha sekty w kierunku antyreligijnym i rewolucyjnym wpynli wwczas t. z. Templaryusze, ktrzy zaciek tchnli nienawici do katolicyzmu,
Jezuitw i Bourbonw, jako te znani nam Illuminaci, do
ktrych wpisali si hr. Mirabeau
ksi Filip orleaski,
biskup Talleyrand, Condoreet i inni czonkowie l Les
am is reunis i Philalethes.
Loe wczesne powiada John Robison, profesor
filozofii i sekretarz akademii w Edynburgu, a przytem
przez czas jaki czonek se k ty 2) byy szkoami scepty
cyzmu i wyuzdania, w ktrych religia, Koci, ducho
wiestwo, panujcy i wadze pastwowe byy cigym
przedmiotem szyderstw wszelkiego rodzaju, a rwno po
wszechna ogoszon bya jako era przyszej wolnoci
i szczcia bez ch m u r3). Tote Yoltaire, nie posiadajc
si z radoci, pisa do jednego z braci: Koci rozumu
rozpociera swe panowanie tu, gdzie przed dwunastu laty
panowa najgrubszy fanatyzm; a w r. 1776 mg zape
wni hrabiego dArgental, e rewolucya ze wszystkich
stron si zapowiada.
Co do plauu dziaania, starano si przedewszystkiem
ubezwadni duchowiestwo (zreszt w wieku XVIII wcale
nie doskonae) i wypdzi Jezuitw; tak bowiem radzi
') H r. M irabeau m ia w r. 1776 utw orzy zw izek rew olucyjny
z najw ybitniejszych masonw. (Por. Staa tslexiko n IV, 590).
2) Robison (f 1805) by w m asoneryi dygnitarzem p. t. m aitre
ecossais i zw iedzi wiele l w Europie, poczem sekt porzuci. W r.
1797 w yda ksik p. t. Prewoes des conspirations contr toutes les
religions et tous les gom ernem enls de l E urop ourdies dans les
assemblees secretes des illum ines et des franc-m aons, k t ra m aso
nom bardzo si nie podoba.
3) Zdanie to zbijaj pisarze masoscy, ja k Kloss, F indelt
Boos i inni.

207

dAlembert: Najtrudniejsza rzecz dokonan zostanie, gdy

filozofia pozbdzie si tych grenadyerw fanatyzmu i nietolerancyi; reszta to tylko kozaki i pandury, ktrzy si
naszej regularnej armii oprze nie potrafi. Rzeczywicie
w r. 1764 rozpustny krl Ludwik XV, speniajc wol
markizy Pompadour, masoneryi i parlamentu, z sekciarzy
Jansenistw przewanie zoonego, rozwiza Towarzystwo
Jezusowe we Francyi, a nawet wesp z innymi dworami
bourboskimi szturmowa w Rzymie o zniesienie tego za
konu, ktre w r. 1773 rzeczywicie nastpio. Obz kato
licki ponis wskutek tego cik klsk, podczas gdy
tajne zwizki tryumfoway i gotoway si do rewolucyi,.
podajc sobie haso: L ilia pedibus destrue, to jest, trzeba
zniszczy Bourbonw. Nie widzia grocego niebezpiecze
stwa dobroduszny, ale nieprzenikliwy Ludwik XVI; co
wicej, krlowa Marya Antonina w listach do swojej sio
stry braa masonery w obron i dopiero pniej do innych
przysza przekona.
W r. 1771 po mierci w. mistrza hr. de Clermont,
nastpia koncentracya l francuskich, jakote wprowa
dzenie nowej konstytucyi i zamianowanie 22 wielkich in
spektorw prowincyonalnych*, majcych zwiedza loe; poczem 22 padz. 1773 nastapia jakby intronizacya W. Mistrza
W. W schodu ( Grand Orient de France), bo tak odtd
nazw przybraa Grand Loge Nationale de France. Tym
mistrzem, wybranym jeszcze w r. 1771, by Ludwik Filip
Jzef, ksi Chartres (pniejszy ks. orleaski), czowiek
bezbony, rozpustny i ambitny, ktry m arzy o detronizacyi Ludwika XVI i pozyskaniu korony za pomoc spiskw,,
a tymczasem suy za narzdzie do wywoania rewolucyi1).
) Po w ybuchu rew olucyi przy j on imi F ilip Egalite
i glosowa za straceniem L udw ika XVI, tw ierdzc, e mu ta k su
mienie nakazuje. Ale ju 22 lutego 1793 m usia zoy godno W..
M istrza m asoneryi, a 6 listopada 1793 da gow pod topr, jako ob
winiony o zam iary uzurpatorskie. P rzed mierci, objaw ia al z po
wodu niecnych swoich czynw.

208

Ju wwczas w masoneryi francuskiej panowa duch re

wolucyjny, a w oklnikach W. Wschodu, skadajcego si
z deputatw przez loe wybranych, przychodz wczenie
sowa: wolno i rwno.
Dla pozyskania ludu rozrzucano od duszego czasu
podburzajce pisma midzy nisze warstwy, a w r. 1776
wysano z W. Wschodu paryskiego emisaryuszw do
wszystkich l francuskich, by byy gotowe do dziaania,
bo na konwencie masoskim w Paryu r. 1776 zapada
uchwaa, e rewolucya wybuchnie we F ra n c y i1). Blisze
szczegy miano omwi na zjazdach w Wilhelmsbadzie
(1782), gdzie nastpio zreformowanie masoneryi i zbrata
nie jej z illuminizmem2), i w Paryu (1785 i 1787),
gdzie ksicia orleaskiego Ludwika Filipa wraz z innymi
przyjto do sekty illuminatw, zwanej teraz zreformo
wan masonery, i zapewne uoono program rewolucyi,
skoro Cagliostro mg przepowiedzie obalenie monarchii,
wystpienie na scen ksicia orleaskiego i zaprowadzenie
religii rozumu.
e masonerya przyczynia si do wywoania rewolu
cyi, wiadczy ta okoliczno, e gowacze teje naleeli
do l; tak np. Filip Egalite, hr. Mirabeau, Dumouriez,

) Br.-. Colvafru w pim ie L a revolution fra n a ise tw ierdzi,

e ju w r. 1776 hr. M irabeau utw orzy ta jn y zw izek z najczynniejszych masonw dla przygotow ania rewolucyi. Znam ienne s
sowa b r ,\ A miable na uroczystym obchodzie rocznicy rew olucyi
w r. 1889: F rancuscy m asoni X V III w ieku byli spraw cam i rew olu
cyi... Oni w yrobili naprzd jej doktryny, ktre nie byy wcale improwizacy... Od nich w zia rew olucya trzy sowa, stanow ice de
wiz republiki: wolno, rwno i braterstw o* (Chaine d union
1889 p. 253).
2)
N iektrzy pisarze tw ierdz, e n a zjedzie m asoskim w
F ran kfurcie r. 1784 postanowiono zgadzi L udw ika XVI i G ustaw a
III krla szw edzkiego; ale G ustaw Bord w dziele A utour du Tem pie
zbil stanowczo to zdanie i dowid, e takiego zjazdu we F ra n k fu r
cie nie byo. (Por. L a F ranc M aonnerie demasuee 10 Janm er
1913).

 209

Lafayette, Custine, Sillery, bracia Lameth, Roederer do

loy L a Candeur; Babeuf, Hebert, Lebon, Marat, Saint
Just do loy A m is reunis; Bailly, Barrere, Candorcet,
Lalande, Cerutti, Guillotin, Danton, G-arat, Lacepede, Brissot, Camille Desmoulins, Petion, Collot dHerbois do loy
N eu f Soeurs; Fouchet, Goupil de Prefeln, Sieyes do loy
Bouche de fer; Robespierre do kapituy Rose-Croix w Arras.
Wiadomo rwnie, e rewolucyonici w sutannie, jak
Talleyrand, Sieyes, Gregoire, Dom Gerle itp. byli pierwej
masonami.
Blizki zwizek masoneryi z rewolucy stwierdzaj
take pisarze, i to nietylko katolicy, jak Barruel *), Deschamps, Claudio Janet, Copin-Albancelli, Prache, Delassus, Talmeyr, Daste i inni, ale take masoscy, jak Louis
B lanc2), John Robison, wspomniany ju minister hr. Haugwitz i inni; a niepodejrzany o stronniczo Henri Martin
wyranie mwi, e masonerya bya laboratoryum rewo
lucyi 3).
To samo organ masoneryi francuskiej Acacia w ze
szycie z m aja r. 1908 przyznaje, e masoscy czonkowie
Narodowego Zgromadzenia zaoyli klub bretoski i t o
warzystwo przyjaci konstytucyi, a potem klub Jako
binw.
Moemy si wreszcie powoa na oklnik wielkiej
rady masoskiej we Francyi z r. 1889, ktry wyranie
!) A ugustyn B arruel, urodzony w r. 1741 w Y iyarais, w stpi
do Jezuitw . Po kasacie zakonu przebyw a czas jaki w A ustryi,
a po w ybuchu rew olucyi, w A nglii, gdzie w r. 1794 w yda swe dzieo
H istoire du Clerge de F rance p e n d a n t la Bevolution, w r. 1796
pierwsze dwa tom y dziea: M em oires p o u r serm r d l hitoire du ja cobinisme. Dwa ostatnie tom y w yszy w H am burgu r. 1803, a p rzed
tem u k aza si tom trzeci o illum inatach. B arruel w r. 1802 wrci
do F ran cyi i stan w obronie konkordatu. Z rozkazu Napoleona
dosta si do w izienia; um ar w r. 1820.
2) H istoire de la Revolution T. II, pp. 82.
3) H istoire de France. T. XVI, p. 535. Od m asoneryi pochodz
take hasa rew olucyi: wolno rwno i braterstw o.
PE L C ZW ; MASONERYA.
14

210

mwi, e masonerya, przygotowawszy rewolucy z r. 1789,

ma obowizek kontynuowa swe dzieo.
Wprawdzie po wybuchu rewolucyi wiele l pokryo
swe prace, tak e w r. 1794 byo ich zaledwie 12 na
prowincyi, a jedna w Paryu; sam nawet wielki mistrz
Filip Egalite zoy swoj godno (22 lut. 1793)x); ale
nic w tem dziwnego, bo miejsce l zajy kluby, mniej
lub wicej zagorzae, w ktrych rej wodzili masoni2). Byo
ich te niemao w arm iach republiki. Susznie zauway
hr. Haugwitz, minister pruski w r. 1822, a poprzednio ma
son, e masonerya w swoich pracach tajemnych na dwa
dzieli si stronnictwa, jedno pokojowe dla propagandy
samej idei, drugie wojownicze dla wprowadzenia idei
w czyn. Tak byo wwczas we Francyi. O dr. 1786 istnia
klub de la Propagand, pod sterem ksicia de la Rochefoucauld, Condorcet i Sieyes, majcy za zadanie obrabia
opini publiczn i przygotowa rewolucy w innych take
krajach; obok niego za potworzyy si kluby Jakobinw
i inne, gdy przyszo obali monarchi i wywoa terro
ryzm. Jednych i drugich dosiga nemezis Boa, z t r
nic, e najprzd masoni-yrondyci, potem masoni-terroryci szli pod n gilotyny. Rewolucya, niby straszny po
twr, poeraa wasnych rodzicw, ktrzy ycie jej dali.
x) W licie swoim, odczytanym n a posiedzeniu W . W schodu
(13 m a ja 1793), Filip E galite tm aczy tem swoj dymisy, e nie
wie, kto wchodzi do W. Wschodu, (a wic przypuszcza w adz ta
jemn) i e w republice nie powinno by tajem nych zebra. Niedugo
potem (6 list. 1793) poszed n a rusztow anie; bo stronnictw o rep u b li
kaskie wzio gr nad stronnictw em orleaskiem . W wczas m a
soni podzielili si m idzy dw a obozy.
P rzyczyni si do tego niem ao A leksander L ud. E o ettiers de
M ontalcau, w r. 1792 m istrz loy A m is reunis, a potem prezy d en t
m asoskiej Chambre d adm inistration (f 1807).
2) W spraw ozdaniu zoonem 13 kw ietnia 1883 w loy w N antes
w yranie powiedziano, e wczesne kluby polityczne nie byy czem
innem, jedno loami dziaajcem i. (Du role de la F rancm aonnerie
au 18-e siecle).

211

Po upadku Robespierrea pomnoya si liczba l,

a W. Wschd zosta w r. 1795 z w. mistrzem Roetiers de
Montalcau na czele wskrzeszony. Wwczas jeden z adep
tw sekty, Lareveillere Lepaux, stara si, acz bez
skutku, zaprowadzi we Francyi religi masosk, to jest,
kult natury i ludzkoci, pod nazw teofilantropii. W roku
1799 stan Grand Orient de France na czele wszystkich
l francuskich; ale ju od r. 1804 rozpowszechni si t. z.
rite ecossais ancien et accepte, przyniesiony z Ameryki
przez rotmistrza de Grasse-Tilly, ktrego najwysza wa
dza przybraa nazw: Grcmde Loge generale cossaise.
Napoleon Bonaparte narzuci rewolucyi wdzido
i wprzgn j do tryumfalnego rydwanu, ktrym mia
objecha Europ; ale z drugiej strony uwaa si za szer
mierza jej idei, bo wszake po straceniu ksicia dEnghien
w r. 1805 sam wyrzek: On veut detruire la Remlution.
Ie la defendraij car je suis la Rem lution, m oi, moi.
Twierdz, e on sam by masonem *): w kadym razie
dziaa po, masosku, gdy zawierajc konkordat z r. 1801,
pod wpywem takich ludzi, jak Talleyrand, Gregoire,
Sieys, ograniczy wolno religii i proklamowa rwno
uprawnienie wyzna. Jako cesarz, nietylko rad by, e jego
krewni i dygnitarze wstpowali do l 2), ale przyjwszy
protektorat nad masonerya francusk, z honorowym ty tu
em Wielkiego Komandora W. Wschodu Francyi, ze

*) Mia by przyjtym do loy w miecie Bonifacio, a w edug

b r.\ Clavela (H istoire Pittoresgue de la Franc-M aonnerie) n a Mal
cie w r. 1798; ale niem a n a to dowodw. W kadym razie n a po
siedzenia loowe nie uczszcza.
2) Z pocztku chcia rozw iza loe, jeeli nie znajdzie si
rodka do zjednoczenia oddzielnych rytw*, ale Massena, K ellermami i Cambaceres pozyskali jego przychylno dla m asoneryi (Br.-.
Findel Geschihte der F reim aurerei I I T , str. 282). P raw ie wszyscy
m arszakowie francuscy naleeli do masoneryi,. k t ra wwczas zao
ya k ilk a l pod nazw Saint-Napoleon. Masonami byli te trzej
inni b racia Napoleona I, L ucyan, L udw ik i Hieronim .
14 *

212

zwoli, e Jzef Bonaparte, pniejszy krl neapolitaski

i hiszpaski, w ybrany zosta w. mistrzem, a wielki kan
clerz pastwa ksi Cambaceres i ksi Joachim Murat
(pniejszy krl neapolitaski), zostali zastpcami wielkiego
mistrza. Pod egid ora cesarskiego, a gwnie za stara
niem ksicia Cambaceres, wzrosa liczba l do 1200; nie
byo te prawie puku, ktryby nie mia swego w arsztatu
i swego mistrza. Za to sekta wypiewywaa hymny po
chwalne ku czci wielkiego imperatora*, ulubieca Przed
wiecznego J) i uatw iaa mu zdobycze, zakadajc przy
pomocy wojska loe w zajtych krajach, tak e w r. 1806
mg powsta W. Wschd badeski, w r. 1811 W. Wschd
westfalski, w r. 1810 W. Wschd polski. Oprcz masonw
wystpili wwczas na widowni nowi Templaryusze, kt
rych zwizek istnia w drugiej poowie XVIII wieku
we Francyi, ale znikn z widowni w czasie rewolu
cyi. W roku 1804 pozostali czonkowie wybrali w.
mistrzem Bernarda Rajm. Fabre Palaprat (f 1838); a w r.
1808 wystpili publicznie na ulicach Parya, urzdziwszy
w kociele w. Antoniego uroczyste naboestwo za dusz
w. mistrza Jakoba Molaya, spalonego w r. 1314. Palaprat
chcia temu zwizkowi nada cech religijn, jakoby on
by spadkobierc tajemnej nauki, idcej od Apostoa Jana,
jakote trdycyj pierwotnego Kocioa chrzecijaskiego
(t. z. Johannisme), ale do tych mrzonek przymieszay si
panteistyczne i materyalistyczne pogldy2).
Za usugi masoneryi umia si Napoleon odwdziczy,
bo wszake ju w r. 1807 wprowadzi masoski system
wychowania publicznego, z monopolem uniwersytetu ce
sarskiego; w tyme roku utworzy wielki Sanhedrin i da

') W r. 1812 w ielki mwca W ielkiego W schodu n a uroczystem

posiedzeniu kaza wznosi rce do Przedw iecznego, qui a attache
la mctoire a u x aigles de son bien-aim e.
2)
Zwizek nowych T em plaryuszw (Chevaliers de VOrdre du
Tem pie) p rzesta istnie po r. 1841. (Allgem. H andbuch der F reim .
II B, S. 85).

213

rwnouprawnienie ydom, a wkrtce potem rozpocz

walk z papieem Piusem VII 1j.
Kiedy jednak swoim despotyzmem narazi si mo
narchom i ludom, a szczcie wojenne go opucio, maso
nerya, z Talleyrandem i kilku marszakami napoleoskimi
na czele, pokonia si Ludwikowi XVIII, w zamian za
nadanie karty konstytucyjnej, ktra, jak powiedzia Tliiers,
wysza z samych wntrznoci rewolucyi, a ktrej fundamentalnemi zasadami bya wolno wyzna, lecz zarazem
zaleno ich od rzdu, ograniczenie wadzy krlewskiej
i uprawnienie wszelkich zaborw rewolucyjnych. Stao si
to tem atwiej, e dwaj bracia Ludwika XVIII (hr. dArtors, pniejszy krl Karol X i hr. de Proyence) jeszcze
w r. 1776 wstpili byli do loy Les Trois Freres U nis2).
Wwczas Ludwik XVIII by dla l ojcem, zbawc, posannikiem Boym, uspokoicielem wiata, a podobne hody
i przysigi skadali take u stp Karola X, acz od po
cztku kopali przepa pod jego tronem.
Za rzdw obu tych krlw wichrzyli we Francyi
i we Woszech K arbonaryusze8). Mianowicie trzej F ran
cuzi: Dugied, Beslay i Joubert, poznawszy w Neapolu
(dokd si schronili po nieudaym spisku), organizacy
karbonaryzmu woskiego, przenieli j w r. 1821 do taj
nych zwizkw francuskich i rozszerzyli za pomoc loy
A m is de la Verite, przyczem szczeglnie Buchez, Bazard,
Buonarotti, Augustyn Thierry, Jouffroy, Leroux byli czyn
nymi. Organizacya bya taka, e nad wentami gminnemi
(z 20 czonkw) stay wenty okrgowe (z 20 deputowa
) aowa on tego jako jeniec n a w yspie w. H eleny i u n ie
w innia si tem, e m ia w otoczeniu swojem ateuszw ! W rozmo
wie z lekarzem 0 M eara nazw a masonw prniakam i, arokam i
i niedogami* (M emoria de Sainte-H elene p a r D r. 0 Meara).
2) T ak A cacia z czerw ca r. 1908.
3) W r. 1821 ody n a nowo szkocki Suprem e Conseil. N a czele
W. Wschodu, w miejsce w. m istrza, stali kolejno hr. de Beurnonyille,
m arszaek M acdonald i m arkiz de auriston.

214

nych went gminnych), a nad niemi Wysoka W enta (Haute

Vente), z deputowanych went okrgowych zoona, ktr
rzdzi komitet centralny, pod nazw Vente supreme.
W krtkim czasie francuska Charbonnerie obja kraj
prawie cay, zagniedzia si w wojsku, a nawet zacza
oddziaywa na tajne zwizki polskie; gdy jednak do przed
wczesnych porwaa si ruchw, zostaa przez rzd Lu
dwika XVIII si zduszona (1822). Co do masoneryi po r.
1814 wspzawodniczyy z sob dwie naczelne wadze:
Grand Orient i Suprem e Conseil rytu szkockiego, z kt
rych pierwsza miaa pitno raczej demokratyczne, druga
raczej arystokratyczneJ).
Prcz tych zwizkw nad obaleniem tronu Bourbonw pracowao stowarzyszenie pod nazw Aide toi le ciel
fa id era , ktrego przewdc by synny Guizot. Rzeczy
wicie rewolucya lipcowa r. 1830, przygotowana przez
lo A m is de la verite, przy pomocy takich masonw, jak
Lafayette, Dupont, Odillon Barrot, starszy Dupin, a szcze
glnie marszaek M aison2), zdetronizowaa Karola X, by
krlem Francuzw ogosi Ludwika Filipa, syna Filipa
Egalite, nalecego rwnie do sekty.
Cieszy on si czas duszy jej p rotekcy3), jako
czowiek bez zasad katolickich, acz zreszt pragncy zadowolnie wszystkie stronnictwa; ale snad edykt ministra
Soulta, zakazujcy wojskowym wstpowania do l (z r.
1845), wywoa wielkie oburzenie, skoro t. z. bankiety
reformatorskie, zorganizowane przez masonw, day ha') Godno Souverain Grand-Com m andeur w Suprm e Conseil
piastow ali hr. de Valence, hr. de S egur (18221825), ksi Choiseul
(18251838), ksi Deeazes (1838). R yw alizacya spotgow aa si,
odkd Suprem e Conseil w Beglem ents generaux de la m aonnerie
ecossaise p o u r la F rance z r. 1846 ogosi si dziedzicem trad y cy j
masoskich i zachowawc starego kultu.
2) Maison zdradzi krla K arola X.
3) W r. 1839 mason w yszych stopni L. Ju g e pocz wydawa
dla l dziennik le Globe.

215

sio do wybuchu rewolucyi w lutym r. 1848J). Ledwie

krl-mieszczanin jednokonk Umkn z Parya, alici ma
sonerya wydaa okrzyk tryumfu. 8 maja zjawili si na
ratuszu delegaci Wiel. Wschodu, przybrani w oznaki m a
soskie, aby powita tymczasowy rzd republiki, w kt
rym dziewiciu byo masonw (Arago, Louis, Blanc, LedruRollin, Cremieux, Garnier-Pages, Albert, Marie, Plocon,
Armand Marrast), a dwch tylko nie naleao do sekty
(Lamartine i Dupont de lEure). Imieniem 40.000 maso
nw i 500 l zoy hody i przyrzek pomoc br.\ Ber
trand, zaznaczajc, e ojczyzna dostpia powicenia
wolnomularskiego; na co br.\ Cremieux odpowiedzia, e
republika jest w masoneryi, i dlatego masonerya znaj
duje zawsze na caej ziemi zwolennikw; a przytem do
da, e republika to czyni bdzie, co czyni masonerya*.
Pierwej jeszcze bo 10 m arca deputacya t. z. S u
prem e Conseil (rytu szkockiego) bya z hodem u Lam artinea i usyszaa z ust jego te sowa: Znam dostatecznie
dzieje masoneryi, aby mie to przekonanie, e z gbi l
naszych wyszy, najprzd w cieniu, nastpnie w pwietle,
w kocu w penem owietleniu uczucia, ktrym zawdzi
czamy wspaniay wybuch, jakiego wiadkami jestemy 2).
Po stumieniu ruchw socyalistycznych ster rzdw
uj w swe rce ksi Ludwik Napoleon, czonek tajnych
towarzystw, bo wszake w czasie rozruchw karbonarskich
w r. 1830 zoy przysig w wencie miasta Ceseny, a p
niej nalea do loy szw ajcarskiej3). Po r. 1848 uzna za
Rewolucy wywoali gwnie m asoni; w tym celu odbyli
w r. 1847 zjazd w S trasburgu, a 57 czerw ca t. r. w Saintes. P rzed
r. 1848 piciu kierow nikw l paryskich. Y itet, de Morny, Berger,
de M aleville i D uvergier de H auyranne, przygotow ao rewolucy
(Copin Albancelli L e poiw oir occulte contr la F rance p. 378).
2) 'A. N eut Attentats de la F ranc-m aonnerie a l ordre social,
G and. 1868.
3) Pismo antym asoskie L a Franc-M aonnerie demasuee
(Nr. 18 a. 1912 p. 275) tw ierdzi, e Napoleon III p rzy jty zosta w r.
1848 do loy A m is de la Patrie.

216

suszne okazywa si obroc religii i spoecznego adu,

a nawet dekretem z 18 grudnia 1851 kaza zamkn loe
W. Wschodu francuskiego, co atoli nie przeszkodzio dal
szym ich pracom*; tem te, jak niemniej wypraw rzym
sk w roku 1849, zjedna sobie sympatye katolikw; ale
byo to wynikiem dwulicowej polityki, ktra go miaa do
prowadzi i rzeczywicie doprowadzia do korony cesar
skiej, ale wkocu zrzucia z tronu.
Chocia w porwnaniu ze swoim stryjem by tylko
karem, uwaa si jednak za spadkobierc jego misyi,
a temsamem za egzekutora testamentarnego rewolucyi*
i rozjemc losw europejskich; posannictwo za swoje za
sadza na uspokojeniu rewolucyi przez uprawnienie zmian,
przez rewolucy zaprowadzonych, i przeobraenie spoe
czestwa za pomoc idei napoleoskich. Konsekwentnie
te by on przeciwnikiem ultramontanizmu, doczesnej w a
dzy papiea, katolickiej Austryi i dynastyi bourboskiej;
a natomiast zwolennikiem swobd gallikaskicli, zjedno
czonych Woch i zasad roku 1789, ale pod egid demo
kratycznego imperyalizmu J).
Ju w r. 1856 objawi sw niech do Stolicy w.,
skoro na kongres paryski pozwoli wnie memorya Cayoura przeciw doczesnej wadzy papiea; ale dopiero po
zamachu Orsiniego w roku 1858, o ktrym wyej wspo
mnielimy, sta si powolnem narzdziem zych ywiow,
ktrym na czas jaki wdzido narzuci. Rzeczywicie bez
praw ia we Woszech po r. 1859 i zabr pastwa kociel
nego, to jego gwnie wina; i zapewne za to tak ciko
Bg go ukara. Antykatolickie jego usposobienie objawio
si take w polityce wewntrznej; bo wszake w r. 1861,
idc za rad ministrw Roulanda i hr. Persignyego, kaza
wezwa prefektw departamentw, iby rozcignli opiek
rzdow nad towarzystwami dotd legalnie nie uzanemi,
*) P or. tego aiitora P ius I X i Jego P ontyfikat. Tom II, 2 wyd.,
str. 71 sq.

217

jakoto nad towarzystwem w. Wincentego a Paulo, w.

Franciszka Regis, w. Franciszka Salezego, tudzie nad
masonerya (!), ale zarazem rozwizali najwysze centralne
i prowincyalne rady tyche zwizkw. Towarzystwu w.
Wincentego a Paulo chciano narzuci prezydenta z nominacyi cesarskiej, jednake 766 konferencyj, z rad gene
raln i jej prezesem Baudonem na czele, oparo si temu,
wskutek czego nastpio rozwizanie rady generalnej i decentralizacya konferencyj (5 kwiet. 1862).
Natomiast masonerya innej trzym aa si polityki.
Jeszcze 15 padziernika 1852, a wic na kilka tygodni
przed ogoszeniem cesarstwa, tak w adresie swoim pisaa
do ks. Ludwika Napoleona ): ...Prawdziwa wiato ma
soska owieca Ci, Wielki Ksi... Francya zawdzicza
Ci swe zbawienie. Nie zatrzymuj si w poowie tak piknej
karyery. Zapewnij szczcie wszystkim, w kadajc koron
cesarsk na swe szlachetne skronie. Przyjmij nasze hody
i pozwl, aby do uszu Twoich doszed nasz okrzyk: Niech
yje Cesarz! Dla uwieczenia tej obudy wybrali masoni
ju 9 stycznia r. 1852 Wielkim Mistrzem W. Wschodu
ksicia Lucyana M urata2), ktry w swej mowie inaugu
racyjnej zapowiedzia, e przyszed czas, aby masonerya
pokazaa, czem jest, czego chce i co moe. W r. 1862
sekta, przebiega jak w, poddaa si rozporzdzeniom
ministra Persignyego co do wyboru W. M istrza8) i zy
skaa przez to nietylko prawne uznanie, jako to w a rz y
stwo dobroczynnoci, ale szczegln rzdu protekcy, bo
wszake sam cesarz podczas wycieczek po kraju chtnie
*) Adres ten um ieci b r .\ Rebold w H istoire des T rois Grandes Loges de F rance p. 218.
2) Godno W ielkiego M istrza w akow aa od r. 1814. W r. 1856
utw orzono t. z. In stitu t dogmatiue du G-rand Orient dla czuw ania
nad starem i tradycyam i i dla rozszerzania nau k i i w iata m aso
neryi.
3) Jeszcze, w r. 1854 staraniem W . M istrza M urata a pod.
wpywem N apoleona III n astp ia rew izya K onstytucyi masoskiej
z r. 1849.

 218

przyjmowa owacye masonw i odpowiada na nie: Wi

dz zawsze z zadowolnieniem towarzystwa oddajce si
dobroczynnoci.
Nadto minister Persigny, jako jeden z braci, da
snad wskazwk prefektom, by popierali masonw, bo
pod sterem W. mistrza Murata przybyo 80 l i to nie
tylko we Prancyi, ale take w wieo nabytej Sabaudyi.
Mimo to ksi Murat nie wyda si dosy gorliwym w.
mistrzem: to te sekta odwrcia si od niego w roku 1861,
tem wicej, e w sprawie rzymskiej odway si inne mie
zdanie.
Delegaci l chcieli na jego miejsce postawi ksicia
Hieronima Napoleona; ale pod naciskiem cesarza musieli
si zgodzi na m arszaka Magnan, mimo e tene nie by
masonem i dopiero po zatwierdzeniu cesarskim dekretem
z 11 stycznia 1862, przyjty zosta do 33 stopnia. Kiedy
Magnan um ar (r. 1865), kaza mu cesarz wyprawi po
grzeb katolicki, jakby urgajc si z konstytucyj tylu
papiey, nie wyjwszy Piusa I X 1). wczesny arcybiskup
paryski, Jerzy Darboy, wzi udzia w tym pogrzebie, cho
cia jako wielki jamunik dworu powinien by wiedzie,
e Magnan by W. Mistrzem W. W schodu2).
Niebawem masonerya opanowaa Napoleona III, i jak
pierwej przez Palmerstona, tak pniej przez swoich czon
kw lub przyjaci, ks. Napoleona, hr. Persigny, Roulanda,
Thouvenela, margr. Lavalette, margr. Moustier, Duruy,
Petri itp. wpywaa na jego polityk, acz zreszt cigle
palia mu kadzida8). Szatanem kusicielem by dla niego
przedewszystkiem czerwony ksi, Hieronim Napoleon,
*) A llokucya M ultipliees inter z 25 w rzenia 1865.
2) Twierdzono, e n a k atafalk u w isiay goda m asoskie; ale
arcyb. D arboy owiadczy stanowczo w pim ie do papiea, e tych
gode nie w idzia. (Czyt. H istoire de la me et des oetmres de Mgr.
D arboy Archeveque de P aris p ar Mgr. J. A. Foulon P aris 1889).
3) W r, 1865 w ybrany zosta W . M istrzem jen era M ellinet;
a odtd m asonerya mielej wystpowaa.

219

gorliwy mason i jawny wrg religii, ktry na wiksz jej

wzgard urzdza z Sainte-Beuvem i podobnymi sobie
misne obiady w W. Pitek, a w mowie, mianej w Ajaccio
roku 1866, nie w aha si wyrzec: Przyszed czas, gdzie
chorgiew rewolucyi, ktra jest chorgwi cesarstwa, n a
ley szerzej rozwin; a jaki program tej rewolucyi?
oto w alka zacita z katolicyzmem x). Majc takich opie
kunw, wrogowie Kocioa podnieli hardo gow, zwasz
cza, gdy jeden z ich przewdcw, Ernest Ren an, w r. 1683
puci w wiat ohydny pamflet ( Vie de Jesus), przeoony
potem na wszystkie prawie jzyki, w ktrym Chrystusa
przedstawia jako m arzycicla i szarlatana. Liche to pimido uczonego wrzekomo czonka Instytutu francuskiego
wymiaa nauka i odtrcia z oburzeniem opinia katolicka,
w lad za wyrokami biskupw i Kongregacyi Indeksu (z 18
kwietnia 1864); mimo to rzd cesarski utrzym a go czas
jaki na katedrze jzykw wschodnich w College de
France, a nastpnie ofiarowa mu posad konserwatora
biblioteki cesarskiej (1 czerwca 1864), ktrej on jednak
nie przyj.
Natomiast t. z. Syllabus, ogoszony przez Piusa IX
w r. 1864, zakazano publikowa, jako niby przeciwny za
sadom, na ktrych konstytucya cesarstwa si opieraa.
Gownem usiowaniem masoneryi byo wyrugowa ze
szk religi i odj duchowiestwu wpyw na wychoAla
nie publiczne; w tym te celu jeden z jej czonkw, Jan
Mace, funkcyonaryusz uniwersytetu paryskiego, zaoy
15 padz. 1866 r. lig, zwTan Ligue d enseignement, m a
jc popiera nauczanie wieckie z wykluczeniem religii.
Wszystkie loe owiadczyy si gorco za t spraw;
a czego istotnie chciay, wypowiedziay ustami brata
Feliksa Rocuain w r. 1868: Pragniemy, aby z dziedziny
wychowania publicznego usunito wszelkie nauczanie re
ligijne i dogmatyczne, jak rwnie wszelki wpyw osobisty
Deschamps 1. c. 388,

220

duchowiestwa. W tyme duchu przemawiay dzienniki

masoskie albo sekcie sprzyjajce, tak dawniejsze, n. p.
Siecle, Opinion nationale, Monde maonnigue, jak utwo
rzone po r. 1860, n. p. l Ecole, Libr conscience, H orison,
Refractaire, Solidarite, Journal des principes itd.; po
wstao nawet osobne stowarzyszenie p. t. Socite d education elementaire, majce propagowa ide masosk co
do szk ludowych, ktra atoli nie pierw si zicia, a br.\
Juliusz Ferry dosta si do steru trzeciej republiki.
Loom pomaga z jednej strony uniwersytet, zazdro
sny o swe przywileje, a liczcy w gronie profesorw wielu
racyonalistw i wolnomularzy, z drugiej sam rzd, wierny
programowi ministra Roulanda. Jako urzdnicy popierali
gorco zawizanie si kek wspomnianej ligi, tak, e ich
liczba dosza wkrtce do 401. Rwnoczenie pracowaa
masonerya nad wyemancypowaniem kobiety z pod wpywu
Kocioa, podzielajc przekonanie, wypowiedziane przez
Jul. Perry (w kwietniu 1878), e kto owadnie kobiet,
owadnie wszystko, bo bdzie mia w rku dzieci i ma.
Za jej, zdaje si, inspiracy, minister owiecenia D uruy
postanowi zaprowadzi w roku 1867 kursa wysze- dla
dziewczt, gdzie mieli w ykada profesorowie kolegiw
i licew, a dla religii nie byo miejsca. Zadaniem ich byo
wychowa kobiety wolnomylne, jak to dziennik Siecle
otwarcie wyzna.
Gorszym jeszcze by kierunek w uniwersytecie i ko
legiach wieckich, gdzie niektrzy profesorowie z katedr
gosili teorye materyalistyczne. Zaniepokojeni z tego po
wodu ojcowie rodzin, podali petycy do senatu; ale senat,
otrzymawszy zapewne skinienie z Tuilleryj, przeszed nad
ni do porzdku dziennego (1868). Zato projekt ministra
D uruy rozbi si wwczas o zdrowy zmys rodzicw.
Silna opiek rzdu, wystpia masonerya francuska
niebawem z otw art przybic i nietylko w r. 1865 uchwa
lia, e wyznawanie ateizmu nie jest przeszkod do przy
jcia na czonka, ale na kongresie w Metz, odbytym

221

w r. 1869, zadaa wymazania ze statutw imienia Boga,

czyli raczej Wielkiego Architekta w iata, co dopiero w r.
1877 nastpio. Z jej to ona, a mianowicie z paryskiej
oy l A venir, wyszed w roku. 1866 komitet wolnomylnych, pod nazw Comite de Libres-Penseurs p o u r les
enterremens cimls, rozpowszechniajcy pogrzeby cywilne,
za pomoc zobowiza pisemnych, jakie czonkowie dawali
za ycia. Inne stowarzyszenia, wylge rwnie w loach,
jak Solidaires i Union du libr m ourir, czuway nad
tem, aby do umierajcych nie dopuci kapana.
Okoo masoneryi skupia si coraz liczniejszy zastp
nieprzyjaci religii, ktrym za gwn widowni walki
suyo dziennikarstwo i pimiennictwo. Encyklopedystw
XVIII wieku zastpili w wieku XIX mistrzowie panteizmu
i pozytywizmu, jak Wiktor Cousin, Edgar Quinet, Jul. Michelet, Aug. Comte, C. de Blignieres, Emil Littre, Ernest
Renan itp. Obok nich zwolennicy socyalizmu, jak Piotr
Leroux, Proudhon, Cabet, Enfantin, Lud. Blanc, Raspail,
H. Rochefort i t. p. przedstawiali w szacie uudnej teorye
przewrotu; podczas gdy romansopisarze, jak Georde Sand
(pani Dudevant), Balzac, obaj Dumasowie, Paul de Coq,
Eug. Sue, W iktor Hugo, Emil Zola i t. d. gosili emancypacy ciaa i apoteoz namitnoci. Oni to przygotowali
pniejszy upadek Francyi.
W obozie katolickim nie brako dzielnych szermie
rzy, tak duchownych jak wieckich, lecz niestety, osabi
go zgubny rozdzia na ultramontanw i liberalnych ka
tolikw*. W ielka cz odpowiedzialnoci za upadek wiary
i obyczaju we Francyi spada na Napoleona III; on to bo
wiem pobaajc loom i dziennikom antyreligijnym, spo
tgowa ich wpyw i zuchwao, popierajc materyalizm i tolerujc na dworze swoim szalony zbytek, z w yu
zdan mod, przydusi moraln sil w narodzie, schle
biajc robotnikom, dziaa tem samem acz wbrew woli,
na korzy Internacyonau.
Bdy cikie, popenione zarwno w rzdach we

222

wntrznych jak w polityce zewntrznej, mianowicie w sto

sunku do Wioch, do Meksyku, do Eosyi (r. 1863), do Austryi i Prus (r. 1866), sprowadziy jego upadek (w r. 1870).
Przyczynia si do tego znowu masonerya, bo nietylko
wichrzya w ukryciu, zwaszcza przy wyborach do ciaa
prawodawczego1), ale jak sprawdzono2), opieraa si reorganizacyi wojska, podjtej przez m arszaka M ela8), a przed
wojn i podczas wojny saa przez Berno szwajcarskie
informacye Prusakom 4).
W latach 1870 i 1871 odby si sd Boy nad Napo
leonem III i nad Francy. Po klsce sedaskiej lud p ary
ski ogosi 4 wrzenia rzeczpospolit, na ktrej czele sta
n rzd obrony narodowej (gouvernement de la defense
nationale), zoony prawie z samych masonw5).
Mimo rozpaczliwych wysikw zostaa Prancya po
konana i musiaa zawrze upokarzajcy pokj we F rank
furcie (10 maja 1871 r.); ale gorszym dla niej ciosem bya
bratobjcza w alka w Paryu. Ledwie mina groza obl
enia, a oto stronnictwo najradykalniejsze, pod nazw komuny, przyszo tam do steru i wypowiedziao posusze
stwo Zgromadzeniu narodowemu, trzym ajc si zasad,,
ktre czonkowie Internacyonau wypowiedzieli na zjedzie
w Brukseli (w kwietniu 1871): Nie chcemy wasnoci, bo
') T ak, e przy w yborach w r. 1869 n a kandydatw rzdowych
pado 4,677.720 gosw, n a opozycyjnych a 3,258.777.
2) P or. Charles G oyau L Idee de P atrie et l H m nanitarism e..
s) W tym e czasie zaoono w P ary u lo niem ieck p. t.
Concordia, w k trej b r.-. H enryk Brisson w ita braci Niemcw.
4)
Opowiedzia to m inister rosyjski Giers, k t ry wwczas by
czonkiem poselstw a ros. w Bernie, i doda, e w r. 1870 nard
francuski zosta skazany na, u p adek przez w ysok internacyonaln
m asonery*. (Czyt. H. D elassus L e Problemie de l heure presente
T. I, p. 379).
6) P rezydent tego rzdu, jenera Trochu, nie by masonem.
Do najznaczniejszych czonkw rzd u naleeli bracia Jules Favre-,.
Leon G am betta, Jules Simon, Eug. P elletan, P icard, Crem ieux, Em..
A rago i G arnler Pages.

223

wasno jest krzyw dzc niesprawiedliwoci; nie chcemy

religii, bo religia czyni czowieka bydlciem i maszyn;
nie chcemy Boga, bo czowiek sam jest bogiem; nie chcemy
ksiy, bo ksia s nieprzyjacimi i najzacitszymi wro
gami rodzaju ludzkiego.
Komuna, zoona przewanie z czonkw Internacyonau, a popierana przez masonery, bya zaciek nieprzyjacik religii; to te dekretem z 4 kwietnia ogoszono
rozdzia Kocioa i pastwa, zniesiono budet wyzna,
uznano majtek kocielny za wasno narodow, prcz
tego uwiziono, a potem rozstrzelano arcybiskupa Jerzego
D arboy|) i wielu ksiy, jako serviteurs d un nomme
Dieu, sprofanowano wiele wity, w ktrych rozpasane
kobiety miotay blunierstwa z ambon i piy z naczy
witych, inne za kocioy obrcono na obrady klubw
lub zamknito, napisawszy na drzwiach: Ferrnee p a r la
cessatin du commerce *).
Po pokonaniu komuny nastpi zwrot ku religii i za
sadom porzdku, czego dowodem byy wielkie zbiorowe
pielgrzymki, do Lourdes i Paray-le-Monial, budowa kocioa
Serca Jezusowego na Montmartre esc voto narodu, ustawy
0 zamianowaniu kapelanw wojskowych i uprawnieniu
uniwersytetw katolickich itd.
Ale wnet niezgoda na polu polityki rozbia obz ka
tolicki, podczas gdy falangi antyreligijne szykoway si do
walki na zabj. Przewodzia im masonerya, nie tyle impo
nujca liczb l, ktrych w r. 1876 byo 120 w Paryu
1 departamencie Sekwany, a 204 na prowincyi, ile talen
tami i ruchliwoci swoich czonkw, do ktrych naleeli
prawie wszyscy gowacze wczesnego stronnictwa repu

) K om una chciaa go wypuci, byle rzd w ersalski uwolni

Blanuiego, ale T hiers nie chcia n a to przysta. Z jednej i drugiej
strony byli masoni, a o ich dem onstracyi urzdzonej 29 k w ietn ia
1871, bdzie w rozdziale XXXI.
2) P or. P ius X I i Jego P ontyfikat. T. III, str. 73 sq.

 224

blikaskiego, z Thiersem i Gambett na czele. Dziaaa

ona nietylko przez dzienniki, kluby i trybuny, ale dla ua
twienia propagandy republikaskiej i przeprowadzenia
swej ulubionej idei, to jest, wyrugowania religii ze szk1),
protegowaa mocno Ligue d enseignement, ktra okoo r.
1880 miaa 500 kek prowincyonalnych (cercles locaux),
zostajcych pod zarzdem kka paryskiego. Z l take
wyszed impuls do zaoenia stowarzysze pokrewnego
ducha, a oprcz tego, powstay po miastach grupy ateuszw i antydeistw, dcych do usunicia sowa Bg
ze wszystkich jzykw wiata, jako czczego utworu fantazyi; wrd robotnikw za, pozbawionych w znacznej
czci religii, wichrzyy ju to stowarzyszenia wrzekomo
przemysowe i filantropijne, jak n. p. Compagnonnages,
Societes de secours mutuels itp. ju to sekcye Internacyonau, ktrych w r. 1877 byo tame 43.
Za podmuchem tyche sekt i zwizkw, niektre
rady miejskie wyrugoway duchowiestwo ze szk, a dzien
niki radykalne plway bezkarnie na religi, szerzc nato
miast ateizm i zasady rewolucyjne. Rwnoczenie masoni
na swoich agapach piorunowali przeciw czarnej bandzie*
i bezecnej tyranii: a kiedy prezydent Mac-Mahon kaza
zamkn kilkadziesit l masoskich, bracia francuscy
zawezwali pomocy braci angielskich. Stan te midzy
nimi sojusz dobrych usug i pomocy pieninej, poczem
take bracia szwajcarscy i woscy przystpili do ligi, nie
mieccy za objawili swe sympatye. Majc za sob tak
falang, postanowili masoni francuscy dziaa zaczepnie,
a przedewszystkiem opanowa parlam ent i rzd, co si

*) Do r. 1880 w szystkie szkoy ludowe w 36.000 gm inach F ra n

cyi byy pow ierzone nauczycielom katolikom , a proboszczowie mieli
nad niem i kontrol i uczyli w nich katechizm u. W ielk cz tych
szk prow adzili zakonnicy, zw aszcza b racia de la Doctrine hretienne, a niemao take zakonnic pracowao w szkoach. Mieli te
katolicy swoje g im n a zy a i pi swoich uniw ersytetw .

 225

im rzeczywicie, przy pomocy rozterki i nieporadnoci k a

tolikw udao.
Ju w r. 1876 stan na czele gabinetu Jul. Simon,
deista i mason, acz odcienia umiarkowaszego; a gdy wy
bory w r. 1877 wypady na korzy radykaw, dziki
szczeglnie agitacyom br.\ Leona Gambetty musia MacMahon, po daremnych wysileniach, ustpi z prezydentury
(30 stycznia 1879), poczem miejsce jego zaj Jul. Grevy;
za jego to rzdw dosza masonerya do steru, ktrego do
td nie postradaa.
Jaka jest jej organizacya i jaki stan obecny? Wedug
expose, jakie deputowany L. Prache w roku 1902 przed
stawi komisyi iz b y ), majcej bada petycy wniesion
przeciw masoneryi, obejmuje ta sekta we Francyi cztery
federacye, albo ryty.
R y t fra n cu ski czyli Wielki Wschd, utworzony w r.
1776, liczy w m arcu r. 1901 l zwykych 330, Kapitu
18-go stopnia Rose- Croisc 50, areopagw, zoonych ze
starszych masonw od 18 do 30 stopnia (Chevalier KadoscJi) 19, rad filozoficznych (conseils philosopMgues)
20, a czynnych czonkw do 20.000. Wadz prawodaw
cz, sprawuje w nim jak si wyej powiedziao
Grand Convent, czyli parlam ent masoski, zoony z de
legatw l, co rok zwoywany, wadz wykonawcz
Conseil de l Ordre, skadajcy si z 33 czonkw, przez
Grand Convent corocznie w trzeciej czci w ybieranych2),
wadz sdownicz sd przysigych i t. z. Cour de Cassation, wreszcie wadz nadzorcz t. zw. Grand College des
Rites, do ktrego wchodz tylko masoni 33-go stopnia,
a ktre nadaje najwysze stopnie (31, 32, 33), rozstrzyga
w kwestyach dogmatycznych i rytualnych, pozwala na twof) Czyt. L. P rache L a petition contr la Franc.-M aonnerie.
P aris 1905 p. p. 30 sq.
2)
P etit Convent nazyw a si coroczne pene zebranie czonkw
Conseil de l Ordre.
PELCZAR: MASONERYA.
15

226

renie nowych kapitu i rad, jakote na agregacy no

wych ry t w ).
Pod zarzdem W. Wschodu zostaje t. z. caisse de
solidarite do wspierania potrzebujcych czonkw, do
ktrej kady czonek paci rocznie 2 franki; do zabez
pieczenia za sytuacyi finansowej suy t. z. societe im
mobiliere.
R y t szkocki mia w 1900 r. 17 areopagw 30-go sto
pnia (Chenalier Kadosch), 21 kapitu 18-go stopnia (RoseCroiw), 2 oe de perfection (od 414 stopnia), 74 l
stopni symbolicznych (13); a na czele tej federacyi stoi
Suprem e Conseil, zoony z masonw 33-g stopnia. Od
roku 1894 loe symboliczne tworz samodzieln federacy, m ajc nazw Grand Loge de F ra n ce2). Razem ma
by obecnie 122 l i 10.000 masonw tego rytu.
R y t M israim , ktry wywodzi swj pocztek z Egiptu,
a przez yda Bedarride zosta przeszczepiony do Prancyi,
jest nieznaczny.
Ryt czw arty ma nazw Maonnerie m ixte albo Le
D roit H um ain i uwaa za swego twrc dawnego sena
tora Jerzego Martin; tem za si odznacza, e przyjmuje
take kobiety i daje impuls ruchowi feministycznemu.
Liczba l tego rytu nie przenosi 25, a braci i sistr
ma by do 1.000.
W szystkich l miao by w r. 1908 532, masonw
za 35 ty si cy 3), niepodobna bowiem cilej liczby ozna
) W edug Br.-. Boosa (Gescliichte der F reim u rerei str. 209)
oprcz ry tu francuskiego (rite m odern) i ry tu szkockiego m aj by:
Rite d H eredom (z 33 stopniami), R ite K ilw inning, Rite philosophiue
i R ite du regim e rectifie.
2) W edug C. van D alens K alender liczy W. Wschd w roku
1910 l 443, K apitu 65, Conseils 26, braci 29.000; Grand Loge
de F rance m iaa 136 l, a Suprem e Conseil 14 l, 26 K apitu,
10 Areopagw, 1 K onsystorz. 1 Supr. Cons.
3) D om inik D elahaye owiadczy w senacie francuskim 13 g ru
dnia 1912, e we F rancyi i w koloniach jest 36.000 masonw. L a

 2.27

czy, dlatego, e loe tego nie wyjawiaj, kto jest ich

czonkiem. Liczba to stosunkowo niewielka; ale gdy zwa
ymy, e do niej naleeli lub nale w tej chwili ludzie
zdolni, przebiegli i ruchliwi, nie bdziemy si dziwi, e
ich wpyw by i jest tak wybitny ]).
Konwent z r. 1871 zmieni konstytucy, nadajc jej
cech wicej demokratyczn i wprowadzajc godno pre
zydenta, zamiast wielkiego mistrza.
A jakie s dnoci masoneryi francuskiej?
Zgnie do szcztu Koci katolicki, zedrze ze spo
eczestwa cech chrzecijask i zapanowa cakowicie
nad Francy. Te ostateczne cele pokrywaa ona dawniej
szumnemi hasami, ktre zreszt i dzi powtarza, goszc,
e zwalcza tylko obskurantyzm i tyrani, a nie prawdziw
religi; pniej usty Grambetty wymieniaa klerykalizm,
nie za katolicyzm, jako jedynego wroga ( -Le clericalisme
voila Vennemi), a dzi mwi otwarcie, e klerykalizm
i katolicyzm to jedno i e bezecnym, ktrego zgnie
trzeba, nie jest klerykalizm, ale Bg 2).
F ranc-M agonnerie demasuee w zeszycie z 10 grud. 1912 w ylicza
stu kilkudziesiciu masonw nalecych do 31, 32 i 33 stopnia.
J) W najnowszych czasach do goniejszych masonw naleeli
lub n ale: Sadi Carnot, P au l Bert, A ristide B riand, Em il'Com bes,
N acuet, Bourgeois, Delcasse, M illerand, de Mahy, G adaud, Emile
L em aitre, Colfavru, Lanessan, Groussier, B etarride, Buisson, Chauyin,
P elletan, K ar. F louet, L afferre, Ludw. L ucipia, Brisson, Yauchez,
Schoepf, Kenoult, Sem bat, Borrel, jen. L artig u e, D ebierre, Delpech,
Desmons, D oum ergue, Blatin, P aris, Masse, Rabier, H ubbard, Bonnardot, Monteil, Poulle, Level, Amiable, D upuy, Limousin, Pochon,
H eredia, Lockroy, H ubert, Yves Guyot, J. B. Morin, M esureur, Bocerat, W irth, Beuffe, P elletier i inni. Godno p rezydenta W. Wschodu
piastow ali po r. 1871 b .\ B abaud-L aribire, De Saint-Iean, Cousin,
Colfavru, Desmons (trzy razy), D r. H enryk Thulie, Dr. A. B latin,
Louis L ucipia (dwa razy), Delpech, L afferre (dwa razy), D ebierre
(dwa razy). W e w rzeniu r. 1912 w ybrany zosta ponownie D ebierre,
a w iceprezesam i zostali Sem bat i Mollard.
2) T ak b r .\ L anessan. Por. M onde m aonniue, avril 1881
p. 503.
15 *

228

Co wicej, masonerya francuska zrzuciwszy mask,

ogosia si ateistyczn, bo W. Wschd uchwa z 13-go
wrzenia 1877 wykreli ze statutw swoich artyku I-szy,
zatwierdzajcy wiar w Wielkiego Budowniczego wiata
i w niemiertelno du szy 1), a natomiast wprowadzi na
stpujce brzmienie:
Masonerya, bdc instytucy essencyonalnie filantro
pijn, filozoficzn i postpow, uznaje jako pierwsze swoje
zadanie poszukiwanie prawdy, studyowanie Uniwersalnej
moralnoci, nauki i sztuki, oraz wykonywanie dobroczynno
ci. Jej zasad jest cakowita wolno sumienia i ludzka
solidarno, a jej hasem: Liberte Egalite F raternite.
Uchwa z 10 wrzenia 1878 porzuci W. Wschd for
muk, suc za nagwek w odezwach: A:. L:. G.\ I):.
G:. A :. D:. VXJ:. (A la Gloire Du Grand Architecte De
l U nivers)2).
Z powodu tego wykroczenia przeciw fundamental
nym zasadom masoneryi zerway wadze masoskie w p
nocnej Ameryce, w Anglii i w Niemczech urzdowe sto
sunki z W. Wschodem francuskim, co jednak nie prze
szkodzio odbyciu internacyonalnych kongresw masoskich
ze wspudziaem tego Wschodu.
Zmiany tej nie uznaa take masonerya francuska
rytu szkockiego, (t. z. Supreme Conseil i Grand Loge);
ale ta scysya jest tylko pozorna, bo obie korporacye
w walce z religi katolick dziaaj zgodnie.
) Ju w r. 1865 podobny wniosek przedstaw i biv. Massol, ale
wczesny w. m istrz, m arszaek M agnan, owiadczy, e usunicie
tego a rty k u u byoby zamordowaniem m asoneryi. da tego b r.\
Mace w r. 1869; ale dopiero w r. 1877 przy j kongres bez dyskusyi
wniosek b r .\ Desmons, p astora protestanckiego, a pniej senatora.
Znaczyo to, e ateusze i m ateryalici mog by przyjci do l.
2)
B ulletin du F r. Or. 1878, 360. W r. 1885 w ykreli W.
Wschd ze statutw ten ustp, e m asonera szanuje w iar relig ijn
i opinie polityczne kadego ze swoich czonkw; bo ju niepotrze
b n w ydaa si dotychczasow a obuda.

229

Po roku 1889, ktry we. Francyi republikaskiej by

apoteoz wielkiej rewolucyi i w ktrym do Parya zwo
ano internacyonalny kongres masoski, W. Wchd fran
cuski rozwin infernaln icie dziaalno. Przedewszystkiem na konwentach, do ktrych kada loa tej obediencyi wysya co rok swego delegata, stara si wzmocni
wewntrzn si sekty; a w tym celu radzono nad fuzy
rytu francuskiego i szkockiego, by zmobilizowa wszyst
kie siy masoneryi w walce z klerykalizmem i z reakcy;
nadto dla pomnoenia liczby czonkw zniy konwent taksy
przy przyjciu do trzech pierwszych stopni, podczas gdy
wniosek niektrych l, by przypuci na czonkw take
kobiety i robotnikw, nie uzyskay wikszoci.
Jako gwne zasady masoneryi oznacza kady kon
went (zwaszcza od r. 1900) walk na zabj z Kocioem
katolickim, i ten to mandat dawa nietylko swoim depu
towanym, ale take ministrom czy prezydentom republiki,
ktrzy za poparciem sekty dostawali si do steru. Tote
br.\ Combes, jako prezydent ministrw, mg powiedzie
(22 stycz. 1904): Je n ai pris le pouvoir que pour cela;
za co od masoneryi gorc otrzym a podzik.
Na konwentach po r. 1900 uchwalono rwnie plan
walki i uoono szereg postulatw. Postulata te na polu
religijnem byy nastpujce1): wykonanie surowego praw a
z 29 m arca 1880 przeciw kongregacyom zakonnym,
rozwizanie wszystkich kongregacyj, nawet w koloniach,
i konfiskata ich majtkw na rzecz kasy zapomogowej dla
zniedoniaych robotnikw; rozszerzenie i cise wykona
nie praw a z r. 1901 o stowarzyszeniach; wzbronienie oso
bom duchownym i zakonnym nauczania w szkoach, ca
kowita laicizacya szk i popieranie t. z. ligue d enseigne*) W yjm ujem y je ze spraw ozda tyche konwentw, streszczo
nych znakom icie przez P aw a N ourrisson w dziele L es Jacobins au
potwoir. N o m elle etudes sur la F ranc-m aonnerie contemporaine.
Paris. P e rrin et Cie. 1904.

230

ment, bdcej crk masoneryi; wydanie zakazu dla nau

czycieli, by si nie wayli prowadzi dzieci do kocioa
albo posya wasnych dzieci do szk katolickich; w yru
gowanie resztek religijnego kultu z ycia publicznego (np.
wicenia okrtw, przysigi w sdach) i usunicie gode
religijnych ze szk, koszar, izb sdowych, wizie, a za
stpienie ich deklaracy praw czowieka i obywatela; ze
wiecczenie szpitali cywilnych i wojskowych, jako te do
mw poprawy; usunicie kapelanw m arynarki i lycew;
odebranie misyom zagranicznym protekcyi dyplomatycznej
i finansowej; zniesienie budetu wyzna, ambasady przy
W atykanie i konkordatu z roku 1801; rozdzia Kocioa
i p a stw a), przywrcenie cywilnej konstytucyi kleru z r.
1790, zakaz noszenia sukni duchownej i odebranie semi
narzystom i zakonnikom praw a gosowania2).
Prawie wszystkie te postulaty zostay w pierwszych
latach XX-go stulecia spenione, czy to na mocy uchwa
parlamentu, czy wskutek rozporzdze ministrw, sekcie
oddanych; tote ju w latach 1902 i 1903 mwcy masoscy
ogaszali tryum f sekty nad Chrystusem i Jego relig i3),
a z l wychodziy wezwania, by za pomoc propagandy
ruch antyreligijny rozszerzy take na zagranic.
Na polu spoecznem, konwenty W. Wschodu objy
swoim programem sojusz z socyalistami, dla pozyskania
sobie ich pomocy w walce z Kocioem; std po r. 1900

') Rozdzia Kocioa od pastw a wchodzi ju do program u

p a rty i republikaskiej i G am betty (z r. 1869), a podja go potem
m asonerya.
2) dano rwnie, aby konw ent z r. 1902 ogosi, e mason
popenia zbrodni, jeeli bierze lub w kociele, daje chrzcie swe
dzieci, albo posya je do szk katolickich i jeeli w ykonuje ja k i
kolw iek ak t k u ltu religijnego; ale ten w niosek upad czterem a go
sam i ze wzgldw oportunistycznych. P ojaw iay si te dnoci,
aby w zbroni pielgrzym ek do Lourdes i w ita narodowego k u czci
bog. Jo anny d Arc.
3) Por. Eozdz. II.

231

radzono tame o zabezpieczeniu robotnikw, o sprawie

strajkw, o minimum zapaty, o podatku progresy
wnym i t. d.
Co do wychowania publicznego, dano reformy szk
w duchu masoskim i monopolu pastwa, by mzg ludz
koci w yrwa z pod panowania ducha klerykalnego;
w tym te celu postanowiono wcign do l nauczycieli
szk wyszych, rednich i ludowych, co po czci si
udao skoro w r. 1913 a 4.400 osb z grona nauczyciel
skiego naleao do sekty, a u steru owiaty i szkolnictwa
stoj odtd masoni ').
Owiadczano si take za popraw mzgw urz
dniczych*, by eliminowa wielu zamaskowanych ajentw
reakcyi i jezuitw, jakote za zniesieniem wojsk staych
i za oczyszczeniem armii i m arynarki z elementw klerykalnych, czego te ministrowie Andre, Pelleta, Lockroy
i inni rzeczywicie dokonali.
Pod wzgldem politycznym postawia sobie masone
rya jako idea panowanie nad Francy; std na konwen
tach uchwalono popiera ca si przy wyborach i w p ar
lamencie blok republikaski, jakote zwizan z nim t. z.
ligue d action republicaine, a co do ministrw i prezyden
tw, na tych tylko si godzi, ktrzy s kreaturam i i na
rzdziami masoneryi. Tote ju w r. 1903 mg br.\ Laf
ferre na konwencie W. Wschodu powiedzie: Jestemy
wielk si moraln; jestemy sumieniem kraju, tu w tym
konwencie si odbijajcem; jestemy dzwonem, ktry si
co rok odzywa, albo na mier i pogrzeb ministerstwa, je
eli nie spenia swego obowizku i zdradza republik,
albo na pomoc, jeeli jej potrzebuje 2j. Jeeli blok mg
si utworzy, naley to zawdzicza masoneryi i karnoci
*) Por. broszur p. t. L es Francs-M aons dans 1E nseignem ent,
P aris 1913.
a) N ourrisson 1. c. p. 270.

232

wyuczonej w loach, tak powiedzia br.\ Masse na

posiedzeniu konwentu w r. 1903 H
Oto program masoneryi; a jaka jej bro i jaki prze
bieg walki?
Przedewszystkiem staraa si masonerya i stara cigle
z jednej strony szerzy wszelakim sposobem bezbono
i zepsucie obyczajw, bo to gleba jedyna pod jej posiew,
z drugiej tumani opini publiczn, woajc nieustannie, e
duchowiestwo i katolicy wierzcy s wrogami republiki,
demokracyi, postpu i ludzkoci; do tego za su juto
dzienniki jej wasne i jej sprzymierzecw2), juto stowa
rzyszenia przez ni utworzone (np. t. z. Triangles, Librepensees), Ligue Wenseignement) lub pod jej wpywem zo
stajce4), juto wydawane w celach propagandy ksiki
i broszury, lub urzdzane umylnie konferencye i w y

) N ourrisson I. c. p. 266.
2)
Do dziennikw masoskich naleay lub n ale: A nnales
maonniues, H erm es, Globe, L action maonniue, L avenir m aon
niue, Revue maonniue, M onde m aonniue, Cliaine d Union,
B ulletin de la Grand Loge symboliue ecossaise, B ulletin du G rand
Orient, A m m a ire du G rand Orient, B ulletin hebdom adaire des T rav a u x de la M aonnerie en F rance, L Acacia, I m Correspondance
de la Resistance laiue, L a Sem aine de F rance; p o p ieraj za masonery L e X I X Siecle, la L a n tern e, le R adical, le Rappel, la Petite Republiue i inne. D la propagow ania swoich idei pord w szyst
k ich w arstw spoecznych postanow i W . W schd franc. w prowadzi
t. z. Ouevre des jo u rn a u x p o u r tous (r. 1912).
8) Jeszcze w r. 1891 zw izek L ibre-Pensee liczy we Francyi
600 grup.
4)
Comites de defense republicaine, Comites d action p o u r le
reform es republicaines, Comites radicaux, U niom fraternelles, Ligue
des Droits de 1homnie et du citoyen, Ligue d action republicaine,
Compagnonnages, Societe d instruction, Societe nationale des Conferences populaires, Union de la Jeunesse republicaine, Junesse
laiue, Ouevres p o st scolaires, Patronage laiue d enseignem ent
popidaire et d education m orale et cimue, Societe des Unwersites
populaires i des Bibliofheues populaires, D eniers des Ecoles, So
ciete d education populaire, A m icales et Unions d Instituteurs, Societe
artistiue internationale, Societe immobiliere, Societes neutres i in.

233

kady *), juto wreszcie szkoy bezreligijne, poczwszy od

ludowych, a skoczywszy na uniwersyteckich.
Obrobiwszy opini, moga masonerya dokonywa po
myli swojej wyborw do parlamentu, a potem uchwala
przeze praw a przeciw religii i Kocioowi. Pomagaj jej
w tej sprawie radykali i socyalici, ktrzy nawet wesp
z masonami utworzyli w parlamencie blok republikaski
przeciw katolikom.
Pomagaj ydzi, dajc pienidze na agitacy i na
dzienniki, za co masonerya ju: si im odwdziczya, biorc
w obron oszustw panamskich (ydw br.\ Herza i br.\
Reinacha), i popierajc przez takich pismakw jak Emil
Zola), jakote przez oddany sekcie trybuna kasacyjny
uwolnienie i rehabilitacy zdrajcy Dreyfusa 2j.
Pomagaj sami katolicy przez to, e s rozbici na
zwalczajce si stronnictwa (legitymistw, orleanistw, bonapartystw i republikanw, zwanych rallies) i nie maj
jednolitej organizacyi, podczas gdy przeciw nim wystpuj
zwarte falangi3). Cz winy ciy tu na duchowiestwie,
*) W tym celu w onie W. Wschodu istnieje osobna Commission de propagand. Masoni chc naw et urzdza jak b y m isye dla
ludu, a jeden z nich, br.-, Bordier, w yrzek n a konwencie z r. 1890:
Dans chaue magon il doit y avoir un m issionaire.
2) Oklnik z 14 list. 1902, podpisany przez ydw, nalecych
do centralnego K onsystorza izr. i do zw izku A lliance Isra elite Universelle, w zyw a ludno ydow sk do subskrypcyi na koszta p rzy
szych wyborw (Por. B idegain L e G rand Orient de F rance, ses doctrines et ses actes p. 261 sq.).
3) Leon X III naw oyw a katolikw francuskich do zgody, aby
usunw szy spory polityczne i pojednaw szy si z republik, zrobili
j chrzecijask; a t m isy m ial ta k e n u n c ju sz W odzim ierz
hr. Czacki w latach 18801882; ale legitym ici, do ktrych n aleaa
ogrom na wikszo episkopatu i duchowiestwa, nie posuchali m
drej rad y papiea, a niektrzy odmwili naw et w itopietrza, ktre
pierw ej hojnie skadali.
Trudno poczy katolikw do w alki n a polu konstytucyjnem, bo cz ich m arzy o powrocie do m onarchii, podczas gdy
inni, a deputow anym Piou i t. z. Action Liberale Populaire n a czele,

234

--

e pracujc gorliwie w kociele, zanadto oddzielio si od

wieckich, e za mao zajmowao si potrzebami spoecznemi warstw niszych i nie umiao pozyska sobie ich
zaufania, co gorsza, e wrd niego pojawiy si tu
i wdzie ze prdy (np. modernizmu, loisysmu i reformizmu), ktre garstk zbkanych popchny do odstpstwa1).
Wobec takich stosunkw dziwi si nie mona, e
masonerya, w sparta przez stronictwa radykalne i socyalistyczne, jeszcze przed r. 1908 miaa w senacie i w izbie
deputowanych znaczn wikszo, zoon ze swoich zwo
lennikw. Ilu midzy nimi byo masonw, dokadnie obli
czy nie mona, bo wielu tai si z tem przed wyborami
i po wyborach, e nale do se k ty 2). Nad wszystkimi roz
taczaj wadze masoskie najcilejsz kontrol, zwoujc
ich na osobne konferencye, gdzie omawiaj wnioski do
ustaw i daj wskazwki, jak maj gosowa3). Biada
temu, ktoby si wyam a z pod solidarnoci; bo natych
miast spotyka go surowa nagana, albo nawet wyklucze
nie z loy; tak n. p. deputowany algierski Morinaud, za
to, e w kwestyi antysemityzmu odway si mie swoje
zdanie, zosta przez sd masoski wyrzucony z sekty i utra
ci zaraz mandat (1899).
Opanowawszy wybory 4), staa si masonerya tem sa
godzi si n a k o nstytucy i bierze udzia w wyborach. Obecnie moebn je st tylko organizacya dyecezyalna, pod nadzorem i sterem
biskupw ; i ta k w w ielu dyecezyach przeprow adzaj.
x) Leon X III m usia naw et dwch biskupw zoy ze stolicy,
a P ius X ekskom unikow a X. Loisy, profesora Sorbony.
2)
Copin-Albancelli tw ierdzi, e n a 900 senatorw i deputow a
nych byo 450 masonw. In n i red u k u j t cyfr do 300.
a) W r. 1891 t. z. Conwent W. W schodu uchw ali, aby rada
zakonu (Conseil de l Ordre) zw oyw aa w razie potrzeby czonkw
parlam entu, nalecych do l, i daw aa im instrukcy, ja k m aj
gosowa.
4)
W styczniu r. 1909 pod strasznym naciskiem rzd u i m a
soneryi odbyy si w ybory do senatu i rozum ie si, w zmocniy w i
kszo radykalno-socyalistyczno-inasosk. To samo stao si w r. 1914.

235

mem pani Francyi i rzdem w rzdzie, tak, i jeden z jej

adeptw br.\ Greyer mg miao powiedzie w kon
wencie roku 1898: L E ta t c est nous (pastwo to my),
a inny mason nie waha si twierdzi: Masonerya nie jest
czem innem jedno republik ukryt, tak jak republika jest
masonery odkryt*1). Ona te od czasw G revy;ego narzuca
republice prezydentw, bo jeden tylko Casimir Perier
otrzym a t godno bez jej polecenia, ale te zaraz mu
sia zrezygnowa. Ona dyktuje prezydentom, jakich maj
powoywa ministrw i kiedy dawa im dymisy. Od lat
trzydziestu sami prawie masoni dzier teki w zmieniaj
cych si cigle gabinetach; a jeeli po osawionym br.\
Combes dosta si do steru gabinetu nie mason Clemen
ceau, to dlatego, e jest skrajnym radykaem i ma przy
domek m angiateur des pretres (ksioerca)2).
To samo na nisze posady rzdowe i nauczycielskie
stara si masonerya narzuca swoich adeptw albo sprzy
mierzecw, tak e nawet dziennik Journal des Debats,
niepodejrzany wcale o klerykalizm, wyda w r. 1909 jk
oburzenia: Wszyscy bracia, trzym ajc si za rce,
tworz acuch, barykadujcy wszystkie drogi kraju.
Dziki tej solidarnoci, mason jest czowiekiem potnym.
Kto nie jest masonem, nie jest niczem i niczem zosta nie
moe.
W wojsku zaprowadzi minister wojny, jenera Andre,
system protekcyi i cigego szpiegowania; bo masoni zo
bowizali si dostarcza ministerstwu kartek (fiches), za

') T ak b r.\ G adaud, daw ny m inister rolnictw a, w konwencie

r. 1894.
2)
U pad w czerwcu r. 1909; a po nim prezydentem m inistrw
zosta b r .\ B riand, ktry rwnie upad w r, 1911. W m inisterstw ie
b r .\ Doum ergue, utw orzonem w r. 1913, byo szeciu masonw; ale
i ono niezadugo upado. W r. 1914 prezydentem m inisterstw a zo
sta b r .\ V iviani, znany ateusz.

236

wierajcych kwalifikacy oficerw i donosi o ich prze

konaniach religijnych. W ykry to w parlamencie 28 pa.
1904, deputowany Jan Guyot de Villeneuve, przedoywszy
do kum en ta, z ktrych si okazao, e ministerstwo wojny
(przez kapitana Mollin) utrzymuje cise stosunki z W.
Wschodem (przez br.\ Vadecard, gen. sekretarza W. Wsch.)
i zasiga opinii tego, gdy idzie o posunicie oficerw do
wyszych stopni, albo o odznaczenie ich krzyem legii
honorowej. Wwczas oburzenie byo tak wielkie, e na
wet prezydent ministrw br.\ Combes w ypar si stanow
czo, acz kamliwie, tej praktyki szpiegowania i nazwa j
godn nagany (4 listopada 1904). Mimo to prezydent W.
Wschodu Lafferre, w oklniku t. z. Conseil de TOrdre
(z 4 listopada 1904), wystpi w obronie ohydnych fiches,
jako sprawy najlojalniejszej, zupenie' prawnej i bardzo
republikaskiej, i poczytywa to masoneryi za zasug,
e strzee republiki przeciw zamachom klerykaw i mo
narchistw ).
Minister Andre upad, ale jego nastpcy, w tym sa
mym duchu dziaajc, oczyszczaj armi z ywiow
konserwatywnych i katolickich, ktre stanowiy jej chlub2).
Jest to take odwetem za skazanie przez rzd wojskowy
kapitana Dreyfusa, dokonane wbrew woli l i potnej
Alliance israelite.
Z drugiej strony pojawili si w armii francuskiej tacy
zdrajcy, jak oficer Ullmo, albo tacy szubrawcy, jak kapi
tan Marix, ktry majc stosunki z koryfeuszami sekty,
jako mason 33-go stopnia w najwyszej radzie W. Wschodu 3)
*) Por. L a Franc-M aonnerie et l A rniee p a r G abriel Soulacroix.
s) M illerand, z socyalisty m inister wojny, u snn te ohydne
fiches, ale mimo to D ebierre, prezydent W. Wschodu, broni ich
w r. 1912 w senacie francuskim .
3)
K apitan M arix utrzym yw a cise stosunki z czonkami
p arlam entu R abier, M aujan, G ervais, Ghauyin, Gentil, take m aso
nam i, ktrzy jednak w yparli si tej znajomoci, kiedy spraw a fry-

 237

wyrabia za pienidze awanse, posady, koncesye i wyroki

uniewinniajce.
Masonerya, m ajc na swe usugi rzd i parlament,
moga miao rozpocz walk z katolicyzmem, ktrej g
wne epizody chronologicznie tu wyliczymy: wnioski mini
stra b.\ Jul, F erryego o wychowaniu wieckiem, przyjte
w r. 1878, dekreta z 29 m arca 1880 o Jezuitach i nie
uprawnionych przez rzd kongregacyach zakonnych, wy
konane tego roku z oburzajcem brutalstwem, prawo
0 rozwodach, uchwalone w r. 1880 na wniosek br.\ Nacueta
zniesienie kapelanw wojskowych, Mszy wojskowej (1883)
1 modlitw przy otwarciu parlam entu (1884) czy kadencyj
sdowych,
usunicie zakonnikw i zakonnic od naucza
nia w szkoach publicznych (1886), poddanie klerykw
i ksiy obowizkowi suby wojskowej (1888), uchwa
lenie ustawy Waldeck-Rousscaira o stowarzyszeniach (1 lipca
1901) v) i rozwizanie zakonw i kongregacyj n ie u p ra
wnionych*, jako te odjcie im praw a nauczania2) .
zamknicie 14.000 szk zakonnych za ministerstwa br.\
Combesa (1903)3), wizyta prezydenta republiki Loubeta
w Kwirynale rzymskim i zerwanie stosunkw dyploma
tycznych z W atykanem (1904), wyrzucenie krzyw
ze sal sdowych w sam W. Pitek r. 1904 usunicie
od nauczania publicznego wszystkich kongregacyj zakon
nych (7 lipca 1904), zniesienie konkordatu z r. 1801
m arki i oszustw a sta a si gon. W r. 1911 w ykryto kradziee
dokum entw w m inisterstw ie spraw zagranicznych i nowe oszustwa
orderowe.
J) Na tej ustaw ie opiera si teraz stosunek praw ny m asoneryi.
2) W 1900 r., 35.000 zakonnikw i 125.000 zakonnic byo za
jty ch wychowaniem dwch milionw dziatw y; a w zakadach do
broczynnych katolickich byo, 200.000 chorych i 100.000 siert. Od
1 padz. 1901 miejsce zakonnikw w szkoach katolickich zajli p rze
w anie ksia wieccy, a miejsce zakonnic panie ducha katolickiego,
z ksinem i L a Rochefaucauld i M ontmorency n a czele.
3) Combes by pierw ej klerykiem i otrzym a w icenia nisze,
a potem sta si masonem.

238

i przeprowadzenie w parlamencie zupenego rozdziau Ko

cioa i pastw a (9 grud. 1905) potpienie tej ustawy
jako te t. z. cultuelles czyli stowarzysze wyznaniowych
br.\ Brianda przez Piusa X w encyklice Vehementer nos z 11
lut. 1906, wydalenie biskupw z ich paacw, pasterzy
z plebanijJ), alumnw ze seminaryw, zakonnikw i za
konnic z ich klasztorw, i inne bezprawia, jak zupene ze
wiecczenie szk, szpitali, okrtw wojennych, trybunaw
sdowych i wizie. Wszystko to stao si wedug progra
mw masoneryi, uchwalonych na oglnych jej zebraniach^).
I jakie s skutki tego panowania sekty nad Prancy?
Ot masonerya z jednej strony zadaa religii i Ko
cioowi straszne ciosy, burzc to, co wieki zbudoway,
zabijajc wolno religijn, skazujc duchowiestwo na
gd i ucisk3) z drugiej spotgowaa ohydn bezbono,
ktrej oczywistym dowodem jest ta coraz wiksza liczba
witokradztw, popenianych przez zniewaenie Przenajw.
Sakramentu, profanacy kociow, druzgotanie krzyw
i posgw witych.
Masonerya usuna z ycia publicznego etyk chrze
cijask, wprowadzajc natomiast moralno wyzwolon,
w yrzucajc krzye z izb sdowych i wymazujc imi Bg
z roty przysigi; ale te w lad za tem id potworne
mordy, rabunki i inne zbrodnie (tak zwanych apaches)
tak, e sama ludno opiera si zniesieniu kary mierci

*) Z oglnej liczby plebanij (32.093) w ydzieraw iono do r. 1908

a 28.450, reszt za (3.643) pozostaw iy gm iny proboszczom bez
p atnie mimo zakazw rzdu.
2) Ju w roku 1904 kardynaow ie arcybiskupi z P a ry a (Ri
chard) i z Reim s (Langenieux) w pimie, wystosowanem do p rezy
d en ta L oubeta (z 24 stycznia), podnieli aosn skarg, ue le

gowbernement de la Bepubliue obeit a une puissanae occulte, gui

pour satisfaire sa haine contr 1Eglise, n h esite pa s d meitre les
trois uarts des citoyens hors de la loi.
3) Por. L eon Dehon Le p la n de la Franc-Maonnerie en Italie
et en France (1908).

239

i z dzik radoci wita kata, majcego traci zbrodniarzy

(1909 r.). W r. 1907 od 1 stycznia do 28 lutego popeniono
w samym Paryu 88 morderstw, ktrych sprawcw w cz
ci tylko wyledzono i ukarano. W caej Francyi byo
w r. 1904 a 530.000 zbrodni, a z tych 103.419 uszo bez
karnie. Do tego zepsucie obyczajw przeraajc przy
biera posta, a powd pornografii skania nawet ludzi
pozbawionych w iary do wnoszenia petycyi do rzdu, by
jej tam pooy. W yuzdana niemoralno sprawia to, e
ludno Francyi w porwnaniu z innymi krajam i cigle
si zm niejsza1).
Masonerya zamkna szkoy zakonne2) i wyrugowaa
nauk religii ze szk publicznych3), zaprowadziwszy w nich
t. z. neutralno, aby dziecko nie syszao nigdy w szkole
nawet tego sowa Bg; ale za to wrd modziey sze
rz si ohydne wystpki i samobjstwa, ktre groz i stra
chem przejmuj samych masonw4).
Masonerya wprowadzia do wszystkich stanw system
terroryzmu i szpiegowania (fiches), i pilnie nad tem czu
wa, aby nikt z oficerw, urzdnikw i nauczycieli nie spe
nia obowizkw religijnych, ani na to pozwala swojej
rodzinie; kto za na to si odwaa, ten ciga na siebie
*) W r. 1871 m iaa F ran cy a 36 milionw ludnoci, Niemcy 41,
A u stry a z W gram i 35; a w r. 1911 byo -we F rancyi 39 milionw,
w Niemczech 64, w A ustryi 51. W jednym tylko roku 1911 liczba
wypadkw mierci przew yszya o 34.869 cyfr urodzin!
2) T eraz m asonerya dy do tego, aby take duchowiestwu
wieckiemu odj praw o nauczan ia i zam kn w szystkie szkoy k a
tolickie.
'>) W r. 1900 na 327 delegatw l do t. zw. konw entu m a
soskiego byo 61 nauczycieli i 33 urzdnikw .
4)
L epsza modzie skupia si w zw izkach, zw anych Jeunesse franaise catliolique. W najnow szych czasach modzie k ato
licka w ystpia energicznie przeciw prof. Thalam as, kt ry zniew a
y z k ated ry beatyfikow an w r. 1909 Dziewic O rleask Jo an n
d A rc. Z drugiej strony 89% nieletnich zbrodniarzy tw orz ucznio
wie szk pastwowych!

240

nieask rzdu i traci nawet posad czy rang. Wszake

w styczniu r. 1909 piciu oficerw za to, e byli na Mszy
w. i na przemowie biskupa z Laon, msgr. Pechenard,
otrzymao dymisy.
Natomiast loom miemi s hasa antypatryotyzmu
i antymilitaryzmu, to te bior one w obron br.-. Gustawa
H ervego, goszcego publicznie, e chorgiew Francyi
naley pogrzeba w gnoju koszarowym, i herszta socyalistw Jauresa, twierdzcego, e kwestya Alzacyi i Lota
ryngii ju si przestarzaa I). I kt si temu dziwi b
dzie, e w wojsku i w m ary n arce2) coraz czciej poja
wiaj si dezercye i bunty, wywoywane przez takich agi
tatorw, jak wspomniany ju Herve, albo masoni-anarchici. To samo pord robotnikw anarchizm i t. z. sabo
ta coraz wicej znajduj zwolennikw.
Wreszcie masonerya rozwizaa kongregacye zakonne,
zniosa ich zakady i, zabraa ich majtek, jak niemniej
domy i pensye duchowiestwa wieckiego, ale tym rabun
kiem wzbogacia tylko garstk chciwych likwidatorwmasonw3), zuboya za krocie tysicy biedakw, ktrzy
korzystali z bezpatnych szk i zakadw dobroczyn
nych. Zmniejszyy si te dochody pastwa, a natomiast

*) N a kongresie internacyonalnym w Genewie w r. 1902 m a

soni francnscy i niem ieccy ciskali si publicznie n a znak porzuce
n ia w alki i bratersk iej zgody (Nourrisson L es Jacobins au poimoir
p. 214).
2) W m arynarce w ykryto wielkie b rak i i naduycia, tak, e
ona nie moe si m ierzy z m a ry n ark niem ieck. Najwicej za
szkodzi jej m inister P elletan, zacieky mason, a poprzednio a n a r
chista.
s) Do koca r. 1911 przeprow adzono likw idacy 47.425 zaka
dw duchownych (wszystkich naliczono 68.551) i uzyskano std do
rozdziau midzy gm iny i d epartam enty zaledwie 335 milionw fran
kw. K oszta likw idacyi m ajtk u Braci Szkl chrz, wynosiy
1,198.042 frankw 37 cent.!

241

wzrosy wydatki ), tak, e w r. 1907 deficyt wynosi 250

milionw frankw 2).
Po przeprowadzeniu niegodziwej ustawy o rozdziale
Kocioa i pastwa, ocknli si nieco katolicy z dugiego
letargu i poczli si organizowa pod wodz swoich bi
skupw 3), do czego potn zacht dala take beatyfikacya b. Joanny dArc (18 kwietnia 1909). Z drugiej strony
rzd, bdcy pod rozkazami masoneryi, pociga coraz cz
ciej biskupw i ksiy przed kratki sdowe za walk
z bezbonoci, i przy pomocy osobnego towarzystwa za
kada szkoy bezreligijne w swoich koloniach, jako te
w tych krajach, ktre jego wpywom ulegaj, jak n. p.
w Palestynie. Ale usiowania rzdu, by przez nowe ustawy
wyznaniowe usidli katolikw, rozbijaj si o niezomny
opr Piusa X i niezachwian jedno episkopatu, za kt
rym stoi cae duchowiestwo i cay obz katolicki.
Masonerya nie schodzi jednak z pola, a na konwen
cie odbytym we wrzeniu roku 1909 uchwalia, aby
da od parlamentu, ktry jest tylko sug sekty, zniesienia
wolnoci nauczania, t. j. zamknicia wszystkich szk p ry
watnych, przez katolikw utrzymywanych, zaprowadzenia
monopolu pastwowego na polu szkolnictwa i oddania ko
ciow gminom, tak, iby suyy wszelkim zwizkom
i organizacyom na zebrania i odczyty, a wic by w ko
cioach mogy si odbywa przedstawienia teatralne, wiece
1) W r. 1906 deputow ani podnieli roczne swoje dyety z 9.000
fr. n a 15.000 fr.
2) Czyt. P au l G reyeau Vingt-cinq ans de gouvernem ent sans
Dieu C. G rousseau L a guerre a la religion.
8)
N ajw aniejsze dzi dzieo pod nazw A ction popwlaire, obej
m ujce ca praw ie F rancy, dzieli si n a dwie sekcye, relig ijn
i spoeczn, k t ra zajm uje si dobrobytem mas robotniczych. Utwo
rzya si g ru p a dziaaczy, k trzy jed po F rancyi i m iew aj konferencye o pracy katolicko-spoecznej; pow staj te coraz nowe
grupy modziey katolickiej.
PELCZAR: MASONERYA
16

242

socyalistyczne i posiedzenia l '). Za podmuchem te ma

soneryi w ytaczaj nauczyciele, nalecy do zwizkw Am icales des instituteurs, ktre s pod komend l, procesy
biskupom za to, e episkopat francuski w odezwie zbioro
wej wystpi przeciw podrcznikom szkoy pastwowej
neutralnej, rozsiewajcym ateizm 2). Ale wanie te za
machy masoneryi na wolno nauczania i dnoci antyreligijne, propagowane przez szko neutraln, wywouj
reakcy nawet w koach katolikw obojtnych3); a zna
mienne s sowa liberalnego dziennika Journal des Debats: Republika radykalna zlka si zakonw, rozprszya
je i wypdzia, lecz daje y zakonowi potnemu, ktry
j dawi. Jak za opini masonerya francuska ma u po
wanych masonw angielskich, pozna mona z tych sw
gonego historyografa masoskiego br.\ Gould: W na
szych oczach masonerya francuska nie egzystuje... Co
z niej jeszcze zostao, jest sfaszowane, bezadne i nie
prawne* 4).
W ostatnich czasach wzmocniy si organizacye ka
tolickie, przeprowadzane we wszystkich dyecezyach, a ro
zwj szk katolickich, mimo agitacyi masonw i radyka
w, jest coraz pomylniejszy; do czego si take przy
czynia t. z. Association de Peres de familie. W spoe
czestwie wieckiem podnis si w r. 1913 duch religijny
i patryotyczny, jak tego dowiody wiee uroczystoci ku
czci bog. Joanny dArc. Opinia publiczna poczyna si
J) Ze loe francuskie przyczyniy si do w yw oania ohydnych
bezpraw i w Barcelonie (w lip. 1909), w ykaza proces b r.\ F errera,
gwnego spraw cy tych zaburze. K iedy tene zosta stracony (13
padz.. r. 1909), w yw oaa m asonerya w w ielu m iejscach ohydne dem onstracye.
2) Obecnie biskupi sta ra j si o to, aby w razie potrzeby mo
gli tak e ksia obejmowa posady nauczycieli w szkoach katolickich.
3) Co dziwniejsza, w r. 1912 m inister ow iaty G uisth w ystpi
przeciw syndykatom nauczycielskim , nachylajcym si do a n a r
chizmu.
4) H istory o f F reem asony V, 192.

243

zw raca przeciw loom, ktre wesp ze zwizkami socyalistycznymi i anarchistycznymi, wystpuj przeciw trzy
letniej subie w wojsku, a nawet tu i wdzie podburzaj
onierzy do buntu. Poniosy one klsk; co wicej, p ar
lament ustaw z 16 maja 1913 wprowadzi napowrt k a
pelanw wojskowych1). Pocieszajcym te objawem jest
utworzenie stronnictwa katolickiego politycznego, ktre
28 lutego 1914 ogosio swoj organizacy i swj pro
gram.
Ubolewa tylko trzeba, e si obozu katolickiego
osabia wichrzenie nielicznych zreszt liberalnych kato
likw i modernistw2), i e u wielu z pord katolikw
wieckich brak energii i odwagi cywilnej.
^ W n io s e k ten postawiono w parlam encie przez w zgld n a
zbrojenie si Niem iec i uchwalono (r. 1913).
2) Takiego np. X. L oisy i innych.

16*

ROZDZIA XVIII.

Masonerya we Woszech.
T r e : Loe woskie w w ieku X V III. K arbonaryusze
w pierw szej poowie wieku XIX, ich pocztek, organizacya i dno
ci. Giovine Italia M azziniego. Zwycistwo b r.\ Oavoura.
Zajcie Rzym u w roku 1870. R eorganizacya m asoneryi woskiej
w duchu Mazziniego. Jej stan obecny i jej dziaalno religii
i Kocioowi w roga. Je j wpyw n a polityk zjednoczonej Italii.
S kutki rzdw masoskich.

Twierdz niektrzy pisarze, e w r. 1733 zaoy

lord Sackwille lo we Florencyi; a pomoga tu masonom ta
okoliczno, e wielki ksi toskaski Franciszek jeszcze
w r. 1731 wstpi do loy. Nadto postpom masoneryi
sprzyjaa niech do Kocioa i do Stolicy w., panujca
na dworach ^ksit, zwaszcza w Neapolu, gdzie mini
ster Tanucci od r. 1738 do 1777 rzdzi w duchu ency
klopedystw i Febroniusza. W Rzymie pracowaa od
r. 1735 loa angielska; ale bulla Klemensa XII. In eminenti z 28 kwietnia 1738, wzbraniajca pod kltw nale
enia do tej sekty, zadaa jej miertelny cios). Pniej
synny awanturnik hr. Cagliostro (Jzef Balsamo) poza
) 14 stycznia 1739 k ard y n a F irrao pod surowemi karam i
w zbroni zebra loowych. T ake ostatn i w. ksi toskaski z domu
Medyceuszw, J a n G aston w yda w r. 1737 edykt przeciw masone
ryi (Br.-. Findel I. c. str. 207).

 245

kada w Rzymie i w innych miastach loe wedug ob

rzdku egipskiego, oddajce si take kabalistyce i magii;
ale uwiziony w r. 1789, za ask Piusa VI uszed w y
roku mierci i umar w wizieniu w r. 1795 '). Kiedy francuzi zajli Rzym, pracoway tam na chwil (do r. 1814)
dwie loe, wojskowa i cywilna, ktrych mistrzem mia
by jenera Rapp.
W Neapolu powstay pierwsze loe w r. 1750, a w r.
1764 utworzon tam zostaa W. Loa narodowa (del Zelo),
z ksiciem de Caramanica, jako w. mistrzem prowincyonalnym, na czele. Naleeli do sekty arystokraci, wojskowi,
a nawet ksia; co wicej, sam krl Karol VII, ktry
w r. 1759 przeszed na tron hiszpaski jako Karol III,
by przyjacielem masonw, acz w r. 1752 po ogoszeniu
bulli Benedykta XIV (Promdas z 17 maja 1751) przeciw
nim wystpi. Natomiast jego nastpca, Ferdynand IV,
wyda 12 sier. r. 1775 surowy edykt, ktry atoli jego ona
Karolina umiaa sparaliowa. Kiedy francuzi zajli Nea
pol, pozakadali tam swoje loe, poczem w r. 1809 na
W. mistrza W. Wschodu zosta narzucony przez Napoleona
krl Joachim Murat. W rodkowych i grnych Woszech
rozmnoyy si loe w drugiej poowie XVIII wieku, ale
te prdko znikay. Dopiero po zajciu Medyolanu przez
francuzw powsta tam Grand Oriente d Italia, ktrego
w. mistrzem zosta ksi Eugeniusz Beaucharnais. Od r.
1805 rezydowao take w tem miecie Supremo Consiglio
d Italia, bo obok systemu angielskiego rozpowszechni si
ryt szkocki; ale z upadkiem Napoleona te wadze maso
skie przestay istnie, tak e w latach 18141850 maso
neryi w cisem znaczeniu sowa we Woszech prawie nie
byo. Dopiero pod rzdami W iktora Emanuela II otwarte
zostay loe w Genui (Trionfo L ig u rer. 1856), w Turynie
(Ausonia r. 1859), w Livornie (A m ici veri
o irtuosi r.
1860) i gdzieindziej.
) Tw ierdz, e sam sobie ycie odebra.

 246

Pokrewnym masoneryi, czy nawet, jak Pius VII

w konstytucyi z 13 wrzenia 1821 przypuszcza i wielu
autorw utrzymuje, jej podem 1), by karbonaryzm (Carbonara we Woszech, Charbonnerie we Francyi), o kt
rego pocztkach rne s zdania. Wedug Cretineau-Joly
zwizek ten powsta w r. 1799 w Kalabryi, staraniem
przebiegej krlowej Karoliny i osawionego kardynaa
Fabrycyusza Ruffo, przywdcy sanfedystw2). Anglicy,
wwczas potni na dworze neapolitaskim, nadali karbonaryuszom cilejsz organizacy, iby z nich utworzy
kohort tajnych pretoryan, gotowych nawet skrytobjstwem
broni tronu Ferynanda IV. Zdanie to ma za sob pe
wn podstaw; karbonaryusze bowiem okazali si prze
ciwnikami republiki partenopejskiej, jak niemniej rz
dw Jzefa Bonapartego i Joachima Murata, pniej za
jli domaga si zaprowadzenia konstytucyi, jakoby na
grody zagwarantowanej im przez Anglikw.
Inni autorowie sdz przeciwnie, e zwizek ten po
w sta z rozbitkw republiki partenopejskiej, rozprszo
nych po Kalabryi.
Jan de Witt, jeden z dygnitarzy masoneryi, czy
karbonaryzm ze zwizkiem t. z. Maons bharbonniers
albo Bons cousins i Maons philadelph.es, jaki dla piel
gnowania koi ist y i uey oi ia 1izm u mia przy kocu XVIII w.
powsta w Besanon, a ktrego zaoycielami byli jenera
owie Malet i Oudet, pierwszym za naczelnikiem jen.
Moreau (do roku 1799). Ze wschodniej Francyi mia ten
zwizek przej do pnocnych Woch, nastpnie za do
poudniowych 3).
Podobnie niektrzy pisarze niemieccy uwaaj wscho
) w ista della M asso n e a italicma z r. 1882, str. 242, s ta
now czo tw ie rd z i, e m a so n e ry a z ro d z ia k a rb o n a ry z m .
2) L E glise rom aine en face cle revol. T . II. 67.
*) M em oires secrets p o u r serm r a l Mstoire de m a m e p . 1719.
Teg'o z d a n ia je s t D escham ps, (Les societes secretes et la societe)
II, 233.

247

dni Francy za ojczyzn karbonaryzmu, a stowarzysze

nia wglarzy, pracujcych w grach Jura, za pierwo
wzory tego pod wzgldem organizacyi. Okoo r. 1790
mia ten zwizek dosta si do Genui, w nastpujcych
za latach na poudnie.
Jakkolwiek rzecz si ma, to jest pewnem, e okoo
r. 1809 byo ju do 30.000 karbonaryuszw w Kalabryi
i Abruzzach. Joachim Murat przeciwstawi im loe maso
skie i utworzy osobny 'Wielki Wschd w Neapolitaskiem; pniej jednak, idc za rad ministra policyi Maghella, stara si ich pozyska nadziej utworzenia jednoli
tego krlestwa woskiego; jako w r. 1815, podczas walki
Murata z Austryakami, cz went, zwaszcza w rodko
wych Woszech, zdawaa si go popiera, podczas gdy
wenty neapolitaskie pozostay wiernemi Ferdynandowi.
00 wicej, kiedy Napoleon I bawi na Elbie, tajne towa
rzystw a woskie weszy z nim w ukady, by go za cen
konstytucyi, ktr delegowani miast woskich uoyli
w Turynie, obwoa cesarzem rzymskim i krlem zjedno
czonej Italii.
Po upadku Napoleona i M urata wystpili karbonaryusze jako rzecznicy niepodlegoci woskiej i rzdw
konstytucyjnych, przez co ich popularno niesychanie
wzrosa, tak e ju w r. 1815 liczono ich przeszo 50.000
w samej Kalabryi.
Przypatrzm y si ich organizacyir). Jak masoni od
murarzy, tak karbonaryusze od wglarzy wzili sw nazw
1 niektre goda. Mianowicie miejsce zebrania karbona
ryuszw zwao si chat (baracca) wntrze samo a za
razem robota sprzeda wgli (vendiia, std w enta) ze
wntrzne otoczenie lasem zbir went jednej prowincyi
republik zadanie za zwizku oczyszczeniem lasu
z wilkw, to jest, z tyranw i obcych ksit. Oni sami
) Por. tego
Roz. IV.

au to ra P ius I X i Jego Pontyfikat.

Tom I.

 248

przybrali nazw dobrych kuzynw, (buoni cugini, bom

cousins), obcych zwali poganami (%>agni): ich piecz
przedstawiaa bogini wolnoci, depcc smoka, i miaa
napis: Despotyzm zniweczony.
Zwizek cay dzieli si na pojedyncze wenty (vendita), liczce nie wicej, jak po dwudziestu czonkw; de
putowani dwudziestu went tworzyli went centraln, ktra
przez jednego deputowanego znosia si z wysok went
z 40 czonkw zoon, i z komitetem wykonawczym. Dla
zapobieenia zdradzie jedna wenta nie miaa stycznoci
z drug, chyba za porednictwem wenty centralnej; krom
tego wszyscy czonkowie zobowizywali si przysig do
cisego milczenia i lepego posuszestwa, a przed przy
jciem do zwizku musieli odbywa rodzaj nowicyatu.
Karbonaryzm, rwnie jak masonerya, obejmowa sto
pnie nisze i wysze; nisze a byo ich trzy, mianowi
cie stopie ucznia, mistrza i wielkiego wybranego (grand
eletto. grand elu) tworzya arm ia szeregowcw; wysze
stanowili wodzowie, posiadajcy ca tajemnic. Obrzdy
byy symboliczne, jak i u masonw, a za to suya religia, czyli raczej parodya religii chrzecijaskiej.
e zwizek karbonaryuszw, podobnie jak i masone
rya, by antyreligijny i antyspoeczny, wypowiedzia to ja
wnie jeden z koryfeuszw sekty Jan de Witt: O jake
w wielkim jest bdzie, kto sdzi, e zna ducha i prawdziwe
dnoci karbonaryuszw, skoro pozna tajemnic pierw
szych trzech stopni. W nich to jest jeszcze mowa o mo
ralnoci chrystyanizmu, a nawet o Kociele. Adepci wyo
braaj sobie, e cel stowarzyszenia jest wzniosy i szla
chetny, e jest to zakon tych, ktrzy pragn moralnoci
czystszej, pobonoci silniejszej, niezalenoci i jednoci
swojej ojczyzny... Ale jaka zmiana, po przejciu przez trzy
pierwsze stopnie. Ju w czwartym, t. z. Apostoli, zobo
wizuj si adepci do obalenia wszystkich monarchij,
a zwaszcza krlw z rodu Bourbonw (L ilia pedibus
destrue). Wszelako dopiero w stopniu sidmym i osta

249

tnim, ktry dla niewielu jest dostpny, odkrycie gbiej

siga. Wreszcie rozdziera si zasona cakowicie dla t. zw.
P.-. S.\ P.\, to znaczy P rin cip i Sum m o P atriarchat. Po
znaje si wtenczas, e zam iary karbonaryuszw s te same,
co illuminatw. Wtajemniczony zaprzysiga zgub wszel
kiej religii i wszelkiemu rzdowi pozytywnemu, czy tene
jest despotycznym, czy demokratycznym. Do wykonania
tych zamiarw jakiekolwiek rodki s dozwolone; morder
stwo, trucizna, krzywoprzysistwo, - wszystko to jest na
ich usugi.
Widocznem jest to take z instrukcyi wysokiej wenty
z r. 1819, jakote z korespondencyi naczelnikw karbonaryzmu, ukrytych pod pseudonimem: Niibius, Piccolo, Tigre, Volpe, Yindice, B ep p o ).
Matecznikiem karbonaryuszw bya Kalabrya, skd
posuwali si ku pnocy. Mimo edyktu kard. Pacca z 15
sierpnia 1814, zaoyli kilka went w pastwie kocielnem,
a nawet w samym Rzymie, gdzie niezmiern dziaalno
rozwin jeden z naczelnikw wysokiej wenty, majcy
pseudonim Nubius. Emisaryuszami jego byli przedewszystkiem ydzi, ktrzy jako zotnicy i handlarze obje
dali ca Europ, a jeden z jego agentw, Gaetano, znaj
dowa si w kancelaryi ks. Metternicha i zdradza urz
dowe tajemnice.
Po roku 1815 karbonaryzm zrodzi albo wcieli w sie
bie kilka innych sekt o podobnych jeeli nie gorszych
dnociach. Jedn z nich bya Societa Gnelfa (albo Cavalieri Guelfi), ktra pniej przyja nazw Societa latina;
propagowaa ona ateizm i rewolucy pod szat religijnoci
*) T a jn instrukcy i korespondency wysokiej w enty pochwy
ci rzd papieski jeszcze za czasw L eona X II; a G rzegorz XVI po
stanowi ogosi j drukiem i chcia uy do teg'o uczonego Crtineau-Joly (1846); ale nie przyszo to do skutku ani za P iu sa IX.
Cz tych dokumentw um ieci C retineau-Joly w swojem dziele
p. t. L E glise rom aine en fa c e de revolution. W yjtki z instrukcyi
W. W enty czyt. w Koz. III.

 250

i' pod hasem ad majorem Dei gloriam i, a obejmowaa

trzy stopnie: adherentw, przyjaci i klerykw. Rwno
czenie zagniedzio si we Woszech stowarzyszenie
zwane Con.gregasione Cattolica Apostolica Rom ana, ma
jce na celu niepodlego i jedno wosk, a std za ha
so suyy jej sowa: Eleuteria (wolno) i Ode (niezale
no) x). Pomniejsze odnogi tworzyli Adelplii (Fliiladelphi) w Piemoncie, Egisini, Dorm.enti, Apofanumeni, Decisi, Sublim i maeslri, Europejscy patryoci, Zreformowani
europejscy patryoci, Biali pielgrzymi i Stowarzyszenie uni
wersyteckie.
Wszystkie te sekty pracoway nad przygotowaniem
rewolucyi. Po upadku powstania w Neapolitaskiem roku
1821, obrano Pastwo kocielne za podstaw dziaania
i wymierzono najsilniejszy atak na Rzym. Krom tego na
zebraniu wys. wenty w miecie Kapua postanowiono po
rozumie si z Wielkim Firmamentem (W. Wschodem)
francuskim, a to w tym celu, aby rozszerzy karbonaryzm
we Francyi i zcentralizowa wadz nad caym zwizkiem
w rku jednego komitetu (Comite directeur), ktryby rezy
dowa w Paryu. W. Firmament przyj karbonaryuszw do
swego zwizku; poczem czonkowie synnej loy Amis
de la verite otrzymali polecenie poprawienia statutw
karbonaryzmu woskiego, to jest, oczyszczenia ich z gode
chrzecijaskich. W krtkim czasie, bo ju w roku 1821,
liczya Charbonnerie* francuska wiele went, zalecych
od wysokiej wenty (Haute Vente) w Paryu; a w tyme
samym roku utworzy si tame komitet pod nazw
Alliance cosmopolite, m ajcy urzdza rewolucye w ca
ej Europie. Rzeczywicie w r. 1830 przy pomocy Napo
leona i Ludwika Napoleona (pniejszego cesarza) wywo
ano zbrojne powstanie w Pastwie kocielnem, ktre atoli
wojsko austryackie wkrtce stumio. Jeszcze w r. 1821,
*) U trzym yw ali oni ta k cis tajem nic, e ich izby (camere) skaday si z piciu tylko czonkw.

251

13 wrzenia ogosi Pius VII konstytucy Ecclesiam.,

w ktrej zarzuci karbonaryuszom, e d do tego, aby
da kademu wolno ukadania sobie religii wedug w a
snego umysu, e mk Chrystusa Pana niegodziwymi
swymi obrzdkami profanuj i kalaj, e Sakramen
tami w. gardz, e nadto ich zwizek rozkoszom lu
bienym najbezwstydniej sprzyja i pozwala zabija tych,
ktrzyby nie dotrzymali przysigi, e milcze bd.
Konstytucya ta, jakote klski poniesione w latach
1821 i 1831 i rozbicie zwizku na dwa stronnictwa, um iar
kowanych i radykalnych, sprowadziy upadek karbonaryzmu; za to powsta inny hufiec p. t. Giovine Ita lia
(Mode Wochy), ktrego twrc by Jzef Mazzini, uro
dzony w Genui 28 czerwca 1805, zm ary w Pizie 10 m arca
1872 *). Od modoci powici on wszystkie swe siy oswo
bodzeniu i zjednoczeniu Woch; i w tym celu wstpi w r.
1827 do wenty karbonarskiej, a nie ulega wtpliwoci, e
by take masonem. Wyszedszy z wizienia sayoskiego,
postanowi zastpi karbonaryzm zwizkiem, ktry nazwa
Mod Itali. Rnica midzy jednym a drugim zwi
zkiem bya znaczna. Pod wzgldem religijnym cech karbonaryzmu by materyalizm w duchu Voltairea; natomiast
Giovine Ita lia miaa wyznawa religi swego mistrza, to
jest, panteizm z pokostem protestanckim. Wprawdzie Maz
zini wspomina czsto w swoich pismach o Bogu i Chry
stusie; atoli Bg jego jest utworem panteistycznym, Chry
stus tylko filozofem i demokrat. W istocie, mimo ulubio
nego hasa /Ho e ppo/o) by Mazzini ateuszem i nieu
baganym wrogiem religii katolickiej, ktr w swem dziele
Italia nazywa nieprzyjacik wolnoci i postpu, godn
jedynie zagady. Oto jego wyznanie w iary: Bg wciela
si stopniowo w ludzko. Bg jest Bogiem, a ludzko
jego prorokiem. Ludzko jest Sowem naszych czasw.
i) O Mazzinim mwi obszernie Erm anno G ruber-Polidori w dziele
Giuseppa M azzini, M ctssoneria e Rwoluzione 2 ed. Roma 1908.

252

Epoka chrzecijaska zostaa zamknita. Koci i papie

stwo przedstawiaj tylko widma i trupy wadzy... Stara
Europa umiera. Potpienie papiestwa, cesarstwa, monarchii
i arystokracyi wyania si ze wszystkich aspiracyj naszej
epoki (Opere T. V.).
Pod wzgldem politycznym, karbonaryzm liczy wiele
na ksit i dy przedewszystkiem do uzyskania kon
stytucyi; podczas gdy zwizek Giomne Ita lia wypowie
dzia walk monarchom, a zwrciwszy si do ludu, posta
wi jako idea republik demokratyczn. Jeszcze przed za
jciem Rzymu zapowiedzia Mazzini, e po Rzymie Ceza
rw i papiey przyjdzie Rzym ludu, by sprowadzi je
dno moraln wolnych ludw Europy i rozszerzy trze
ci (to jest, masosk) cywilizacy. Organizacya Modych
Woch bya cis i woln od symbolw masoneryi czy
karbonaryzmu ); wszyscy atoli czonkowie skadali przy
) N a czele zwizku sta kom itet centralny (congrega centrale),
ktrego zadaniem byo w ybiera kom itety prow incyonalnena kad
prow incy (congrega provinciale), w ydaw a im hasa, przesya instrtikcye i ukada plan y oglne. K om itety prow incjo n aln e m iano
w ay dla pojedynczych m iast t. zw. kierow nikw (ordinatore), a przy
pomocy tyche w ybieray pord najgorliw szych czonkw t. zw. k rze
w icieli (federati propagator i), ktrzy przyjm owali do sekty adeptw
(federati semplici) i przedkadali co m iesic kierow nikow i w ykaz
p rac swoich. Krzew iciele mieli znowu pord czonkw swoich poufnikw; a ta k przeprow adzon bya najcilejsza eentralizacya. K ady
czonek (affratellato) przybiera sobie jakie imi w ojenne i mia
obowizek p o starania si o k arab in i 50 nabojw; jeeli za nie by
w stanie, zaopatryw a go w bro kom itet prowincyonalny. W szyscy
pacili przy w pisie pew n kwot, ktrej cz sza do kom itetu
centralnego, a jako onierze niepodlegoci w oskiej skadali przed
tem przysig, e cakowicie i n a zawsze powic swe siy tej
sprawie, e trzym a si bd instrukcyj, wydanych w duchu Gio
m ne Italia, e pom aga bd braciom rad i czynem, a zacho
w aj tajem nic nienaruszon. Nieposuszestwo lub zdrad karano
surowo, bo ta k przepisyw a sta tu t: W szyscy czonkowie, ktrzyby
odmwili posuszestw a rozkazom stow arzyszenia, lub odkryli jego
tajem nic, bd bez m iosierdzia zasztyletow ani. T ak a sam a k ara
czeka zdrajcw (art. 30).

253

sig, e cakowicie i na zawsze powic swe siy ukon

stytuowaniu Woch w jeden nard niezaleny, wolny, re
publikaski, e trzym a si bd instrukcyj i zachowaj
tajemnic pod zagroeniem cikich kar.
Dla przeprowadzeniu, swoich idei zaoy Mazzini
15 kwietnia 1834 r. w Bernie szwajcarskiem zwizek p. t.
Moda Europa, m ajcy potrjn ga, to jest, Mode
Niemcy, Mod Polsk i Mod Szw ajcary]); we Wo
szech za pracoway w tyme duchu inne take stowa
rzyszenia, mianowicie t. z. Unita Itciliana 2), pd Modej Italii.
Wszystkie te* zwizki, mimo nieudaych ruchawek
w latach 1843, 1844, 1845, pracoway nad wywoaniem re
wolucyi; a e ich robota nie bya daremn, wiadczy karbonaryusz Gaetano. W przecigu kilku lat, tak pisze on
w licie do Nubiusza (23 stycznia 1844 r.) zrobilimy
znaczny postp co do naszej sprawy; rozprzenie spo
eczne panuje wszdzie, na pnocy jak na poudniu, w ser
cach szlachty, jak w umysach ksiy. Wszystko zniyo
si do poziomu, jaki chcemy nada rodzajowi ludzkiemu...
S namitnoci nienasycalne, jakich si nie domylaem,
s dze nieznane i nienawici dzikie, wrzce naokoo nas
i pod nami... W wielu rzeczach posunlimy si zanadto
daleko do kresu. Odebralimy ludowi wszystkie bogi nieba
i ziemi, jakim skada hody. W yrwalimy z jego serca
wiar religijn, przekonania monarchiczne, uczciwo, cnoty
rodzinne, a teraz syszc dochodzcy zdaa guchy jego
ryk, drymy z trwogi, bo ten potwr moe nas pore3).
*) Ideaem Modej Europy bya o rg a n iz a c ja federacyjna dem okracyi europejskiej pod jednym zarzdem , do ktrego kom itety
narodow e m iay 'wysya; swoich delegatw.
2) Obejmowaa ona kka czyli zjednoczenia gminne, liczce
co najw icej 40 czonkw, dalej kka powiatowe, kka prowincyonalne, kka generalne, wreszcie w ielk rad.
3) W tym samym licie zapow iada G aetano, e moe p rzy j
dzie dzie, kiedy M azzini stanie n a K apitolu jako tryum fator. R ze

254

Rzeczywicie w r. 1848 nastpiy w wielu krajach

rewolucyjne wybuchy; ale w poudniowych Woszech zo
stay one stumione przez rzd neapolitaski, w pno
cnych przez Austry, mimo, e tu na widowni wystpi
krl piemoncki Karol Albert, dawny karbonaryusz. Tylko
w Pastwie kocielnem spiskowcy, naduywszy swobd,
przez Piusa IX szlachetnie nadanych, zmusili go do opusz
czenia Rzymu i proklamowali republik demokratyczn,,
z Mazzinim na czele1).
Kiedy wyprawa francuska w r. 1849 si ora za
maa opr tej republiki, Mazzini zamarzy o wywoaniu
rewolucyi nietylko we Woszech, ale i w caej Europie;,
w tym celu zaoy w Londynie komitet centralny euro
pejski, na ktrego rozkaz nieznany morderca zasztyleto
wa Karola III, ksicia Parm y (r. 1845), onierz Agesilao
. Milano zrani krla neapolitaskiego Ferdynanda II (r.
1856), Feliks Orsini rzuci bomb pod powz Napoleona III
(14 stycznia roku 1858). Wszystkie te zamachy osabiy
wiar w proroka idei i mesyasza woskiego; natomiast
roso znaczenie drugiej grupy, pragncej drog dusz
ale bezpieczniejsz doj do celu, to jest, do zjednoczenia,
Woch, bo pod sztandarem sabaudzkiego krzya, a pod
form monarchii konstytucyjnej i liberalnej. Na czele teje
partyi stan Kamil hr. Cavour, minister W iktora Ema
nuela II, podkomendnymi za jego byli: Massimo dAzeglio, hr. Sicardi, Ratazzi, Farini, Buoncompagni, Ricasoli.
Pepoli itp., ludzie zdolni i przedsibiorczy, ale jako na
lecy po wikszej czci do masoneryi, wrogo wzgldem
Kocioa i papiestwa usposobieni.
Cavour, jako wielki mistrz W. Wschodu woskiego,,
zapewni sobie najprzd pomoc zwizkw tajnych i l
czy wicie w r. 1849 karbonaryzm upad, podczas g d y m azzinizm
i Giovine Ita lia odniosy chwilowy tryum f.
*) Czyt. tego au to ra P ius I X i Jego Pontyfikat. 2 wyd.
Tom I.

255

caego wiata z jednej, a Napoleona III i lorda Palm erstona z drugiej strony; poczem dziaajc niesychanie prze
biegle i miao, doprowadzi do wojny z Austry w r. 1859*
i do anneksyj w r. 1860. Narzdziem byli tu nietylkoNapoleon III, jako dawny karbonaryusz, i Garibaldi, jako
w. mistrz l obrzdku szkockiego w Palermie, ale take
liczni zdrajcy, jak np. Liborio Romano, minister Franci
szka II i jeden z naczelnikw masoneryi neapolitaskiej.
Wprawdzie Gayour poszed nagle przed sd Boy
(6 czerwca 1861) *); ale inni dziaacze, z samym Wikto
rem Emanueldm II, na czele2), korzystajc z pomylnych
okolicznoci, doprowadzili do skutku zjednoczenie Italii.
Kiedy wojna w roku 1870 wzia obrt nieszczliwy dlaFrancy i. masonerya woska, prowadzona przez Mazziniego
i Garibaldego, postanowia opanowa Rzym, choby wbrew
krlowi; a kiedy krl ustpi i wedug jej ycze dowdc,
wojsk najezdczych masona Raf. Cadorn zamianowa, ma
sonerya ju na drugi dzie po zajciu Rzymu (22 wrze.)
stolic W. Wschodu tame przeniosa, poczem W. Mistrz
Frappoli ogosi tryum fujc odezyy, podnoszc midzy
innemi, e masonerya przyczynia si do oswobodzenia,
wiata od nieomylnoci papieskiej.
Odtd wzrosa jej buta i zuchwao, bo przedtem
nie odgrywaa wybitnej roli. Wielki Wschd woski, utwo
rzony w r. 1803, dopiero w r. 1861 doczeka si reorganizacyi, i otrzyma nowe statuta, a w roku nastpnym
dopomg do utworzenia W. Wschodw wgierskiego i pol
1) Czy si przecl m ierci spowiada, dociec trudno. T yle tylko
jest pewnem, e um ierajcego odwiedzi O. Jakb da Poirino, fra n
ciszkanin, ktrego potem w adza duchowna zasuspendowaa, bo snad
obowizku swego nie speni. Czyt. P ius I X i Jego Pontyfikat.
2 wyd. Tom. II.- Rozdzia XIII.
2) W iktor Em auel II w dniu mierci (9 stycz. 1878) spowiada
si przed mons. Anzino, p rzyj W ijatyk w. (przyczem b r .\ Crispi
jako m inister by obecny) i kaza Ojca w. przeprosi za w yrz
dzon mu krzyw d, ale pisem nie tej krzyw dy nie odwoa.

256

skiego, ktre atoli krtki miay ywot. W r. 1863, za w.

mistrza Cordowy, byo l 68; ale W. Wschd woski nie
zosta uznany przez wadze masoskie zagraniczne ); do
tego do wntrza sekty w krady si nieporozumienia, tak,
e po r. 1864 istniay we Woszech dwie najwysze w a
dze masoskie, a znaczna cz l zakrya si. Zupene
zlanie si tyche wadz i utworzenie jednego naczelnego
W. Wschodu nastpio dopiero 11 grudnia 18862).
Co do dnoci politycznych, masonerya woska po
pieraa rzd W iktora Emanuela II w zamachach na Pa
stwo kocielne3); lecz z drugiej strony zostawaa pod
wpyw'em Mazziniego i Garibaldego, uwaajc ich za najjaniejsze gwiazdy woskiego zakonu i za bohaterw
wieku 4). Kiedy Mazzini, zamianowany poprzednio wielkim mistrzem honorowym masoneryi woskiej, zakoczy
swe tuacze ycie w Pizie (10 m arca 1872), Wielki Mistrz
wczesny kaza we wszystkich loach uczci jego pami,
*) B r.-. Findel tw ierdzi, e uzn an ia odmwiy inne W ielkie
loe dlatego, e m asonerya w oska,zajm ow aa si polityk. Z arzut
to suszny, bo wszake sam b r .\ Ugo Bacci przyzna w Rmista
della Mass. ital. z r. 1886, str. 118: Praw d jest, e jeeli nie m a
soneryi, tedy duchowi, ja k i z niej wyszed, zaw dziczam y to wszystko,
co si stao od r. 1859 a do dzi dnia w celu zrzucenia jarzm a po
litycznego cudzoziemcw i jarzm a m oralnego W atykanu.
2) Czyt. E rm anno G ruber-Polidori Giuseppe Mazzini, Masone
ria, e Rwoluzione 2 ed. Roma 1908 p. 73 i 254. Allg. Handb. der
Freim. I. B. 495.
3) N a zjedzie delegatw 75 l w G enui r. 1865 uchwalono
prow adzi energiczn w alk ze Stolic w., gdy tryum f teje
byby m ierteln klsk masoneryi i grobem Woch. P ierw ej jeszcze,
bo w r. 1862, b r .\ P etru celli della G attin a pow iedzia w p arlam en
cie woskim : W alka z katolicyzm em n a caej pow ierzchni ziemi
w inna by granitow podstaw naszej polityki*. W tym e ro k u 26
m arca w yrzek D e Boni w parlam encie: W edug mojego zdania
zniszczenie zasad Kocioa papieskiego jest w aniejsze, anieli materyalne zajcie Rzymu.
4) N a w zgard papieowi Piusow i X naw ouje Rimsta massonica, e trzeba wszystko odnowi w Mazzinim (r. 1906, 387).

257

jako duchowego wodza zakonu Fj. Tosamo br.-. Jzef

Garibaldi, nazwany drugim wodzem, archanioem i pier
wowzorem Woch*, by boyszczem , godnem wie
cznej chway i spiowych posgw. Mona nawet powie
dzie, e obydwaj zostawili sekcie ducha swego w spucinie, to jest, nienawi do papiestwa i entuzyazm dla
republiki woskiej.
Ju 22 listopada r. 1872, po kongresie masoskim
w Locarno, socyalici z masonami zamierzali ogosi repu
blik, i w tej myli spisali pakt, zwany paito romano;
ale rzd W iktora Emanuela zapobieg wybuchowi.
W latach 1872 i 1874 odbyy si w Rzymie wielkie
zebrania masonw, z tem hasem: wolno obrzdkw
i jedno masoskich rzdw 2), a w r. 1874 otwart
zostaa tame uroczycie pierwsza witynia masoska,
podczas gdy powicenie siedziby W. Wschodu w paacu
Giustiniani odbyo si 21 kwietnia 1901.
Reorganizacyi masoneryi woskiej wedug programu
Mazziniego, jako societa di asione (stowarzyszenie ruchu),
dokona Adryan Lemmi, nastpca Ludwika Frappoliego
i Jzefa Petroniego w godnoci W. M istrza3).
Za jego to inicyatyw odby si w roku 1881 kon
gres masoski w Medyolanie, na ktrym postanowiono
przeprowadzi sekularyzacy zakadw pobonych, zniesie
nie kongregacyj zakonnych, wyrugowanie nauki religii ze
?). Rzeczywicie w om dni po mierci Mazziniego socyalici
i m asoni w ypraw ili w Rzym ie w ielk owacy na jego cze.
2) W r. 1875 br.-. R uggero Bonghi, m inister owiaty, pow ie
dzia otw arcie w parlam encie, e dokoczenie odrodzenia W och z a
ley od zaprow adzenia w szkoach n au k i ateistycznej.
3) Dom M argiotta w dziele A driano L em m i (Paris 1894) tw ier
dzi, e Lem mi w r. 1884 zosta w M arsylii skazany n a w izienie
za kradzie, w r. 1846 przeszed na judaizm , w r. 1848 w stpi do
loy angielskiej, od r. 1851 pom aga Kossuthowi i Mazziniemu
w agitacyach rew olucyjnych, a w r. 1870 zaoy w Rzymie swoj
siedzib; ale te relacye trzeba przyjm ow a ostronie, bo autorow i
zarzucono oszustwo w celu oszukania katolikw .
PELCZAR: MASONERYA
17

258

wszystkich szkl '), a przytem zakada loe kobiet i ro

botnikw, urzdza kka a n ty k le ry k a le i korpusy Braci
propagandzistw, wreszcie stara si o uzyskanie wik
szoci w parlamencie.
Rzeczywicie ju w roku 1881 zawizao si 10 k
ek antyklerykalnych w Rzymie, a liczba masonw w p ar
lamencie woskim dosza w roku 1890 do 300 na 504 de
putowanych.
Niebawem dano z l haso do energiczniejszej walki
ze Stolic w. Kiedy Leon X III 20 kwietnia 1884 ogosi
encyklik H um anum genus przeciw masonom, zaraz na
zajutrz W. Wschd woski, jako sentinella avansata<
(posterunek naprzd wysunity), wystosowa ordzie do
wszystkich Wielkich Wschodw i naczelnych wadz ma
soskich z wezwaniem, by odby w Rzymie kongres mi
dzynarodowy masoski i zaprotestowa przeciw wzmaga
jcemu si zuchwalstwu W aty k an u 2). Wprawdzie do
tego nie przyszo, ale zato Adryan Lemmi, wybrany 16
stycznia 1885 wielkim mistrzem W. Wschodu woskiego,
postara si, e wiec ludowy, zebrany 7 list. 1886 w Medyolanie za spraw l, uchwali zniesienie praw a o r
kojmiach dla papiestwa, zewiecczenie zupene szkoy, za
br dbr kocielnych, zniesienie klasztorw i zerwanie zu
pene z Kocioem. Tene w. mistrz w r. 1888 wyda pa
mitniki Garibaldego (f 1885), w tyme roku przesa
br.-. Fryderykowi III, cesarzowi niemieckiemu, kondolency z powodu zgonu wiernego brata Wilhelma, w r.
1889, 5 maja, jako w setn rocznic obchodu rewolucyi
francuskiej, wyrazi braciom nad Sekwan yczenie, by
oba narody zniszczyy wszelki lad despotyzmu polity

1) D y do tego szczeglnie br.-. Ruggero. Bonghi, m inister

owiaty.
2) N a odezw W. W schodu woskiego z r. 1886 loe szw ajcar
skie i niemieckie, przyobiecay sw pomoc w walce z ultram ontanizm em .

259

cznego i religijnego, w tyme roku, 9 czerwca prze

wodniczy odsoniciu pomnika na cze apostaty G-iordano
Bruno, w r. 1890 na uroczystej biesiadzie masoskiej
rzuci myl uczczenia pomnikiem najczystszego i najod
waniejszego filozofa-konspiratora* Mazziniego. Ale i jego
gwiazda zblada, kiedy w gonej sprawie tytoniowej
i w procesie banku rzymskiego (t. z. Panam ino) pokazao
si, e bankier rewolucyi nie jest bez zarzutu. W listo
padzie r. 1895 musia ustpi z tronu w. mistrza, ale po
zosta a do mierci (f 1906) prezydentem t. z. Supremo
Consiglio riunito dei 33:.
Nastpi po nim yd Ernest Nathan, jak twierdz,
nielubny syn Mazziniego 1), ten sam, co w r. 1901 gratu
lowa ministrowi francuskiemu Waldeck-Rousseau zwyci
stwa nad kongregacyami zakonnemi, a pniej jako bur
mistrz miasta Rzymu, wyrugowa nauk religii ze szk
miejskich (1908) -). Obecnie (od r. 1904) godno w. mistrza
piastuje rzebiarz Hektor Ferrari, twrca pomnika Giordano B runo3).
.Takime jest dzisiaj stan masoneryi woskiej?
Wedug kalendarza lipskiego (van Dalen z r. 1912),
na jej czele, jako najwysza i jedyna wadza, stoi od
r. 1887 Wielki Wschd woski, rezydujcy w Rzymie (P a
asza G iustiniani) i m ajcy pod sob 389 l w. J a n a 4),
) Tw ierdz, e M azzini utrzym yw a w L ondynie stosunki
z ydwk, nazw iskiem N athan, k t ra go potem do mierci piel
gnow aa i syna E rn esta wychowaa.
a)
E rnest N athan m usia zoy godno W . M istrza, bo ww
czas m asonerya skom prom itowaa si obron m ordercy nazw iskiem
Tullio Murri.
3) Po Frappolim w. m istrzam i byli Mazzoni, P etroni, A driano
Lemmi.
4) F. M. E nigm a L a setta nerde in Italia. Latioro interno.
Roma 1906, p. 34 sq. tw ierdzi, e je st tylko 150 l. N ajw ysza rad a
zakonu skada si z 77 czonkw. S ekt zielon nazyw a si m a
sonerya od zielonych chorgwi. W Rzym ie samym m a by l 12
p. t. Unwerso Propaganda Massonica Riemzi G. Garibaldi
17*

260

83 l szkockich, 13 l symbolicznych regionalnych i 125

wianuszkw (triangoli), ilu za jest wszystkich masonw,
oznaczy trudno, bo i liczba l cigle si zmienia. Zje
dnoczenia l rytu szkockiego, na ktrych czele stoi t. z.
Supremo Consiglio del Bito Scossese A nt. ed. Acc., z lo
ami symbolicznemi, dokonaa definitywnie konstytuanta
w r. 1906.
A jaki duch w nich panuje? Taki, jaki w loach
francuskich, to jest, peen fanatycznej nienawici do religii
katolickiej1). Masonerya woska nie przyznaje si jawnie
do ateizmu i zatrzymuje tradycyjn formu: A lla gloria
del Grand Arcliitetto dell Universo (jakote drug formu
Deus meumcgiie jus); ale jest to tylko czcze sowo i znak
symboliczny, ktry kady tmaczy sobie moe, jak chce;
to tez tym Architektem dla br.-. Boyio jest rozum, dla br.-.
Frappoli'ego symboliczny obraz wszechwiata, ktry sam
jest wieczny i nieskoczony2), dla innych natura, to
znowu ludzko lub mio ludw 3); najwicej za zwo
lennikw pord masonw woskich ma skrajny materyalizm i pozytywizm.
Konsekwentnie s oni jawnymi przeciwnikami religii
objawionej i Bstwa Chrystusa Pana, ktrego ich mwcy
i urzdowe pisma nietylko nazywaj masonem i wielkim
rewolucyonist z STazaretu, ale stawiaj niej od Mazzi-

Begola Borna G. Mcmieli L ira e Spada G. Bovio.

X X . Settembre C. d. Bomagnosi Mentuna. W Messinie przed
trzsieniem ziem i byy trz y loe p. t. M azzini Garibaldi Aurora

Giordano Bruno.

L) N a kongresie, zwoanym przez w. m. Frappoliego r. 1869

w e Florencyi, n a ktrym byo reprezentow anych 150 l, uchwalono
nie p y ta si kandydatw , ja k w yznaj religi, i w yznaczy p re
m i za najlepsze pismo przeciw Jezuitom .
2)
L a Franc-maonnerie reformee. Yercellino, T urin 186
p. 20, 60.
9) P or. Bwista della Massoneria italiana 1885, p. 261892,
p. 285.

 261

niego1); natomiast ich poeci jak Jozue Carducci

wielbi szatana hymnami pochwalnymi, rozlegajcymi si
nawet w teatrach i po u licach 2).
Zacieka ich nienawi zw raca si szczeglnie prze
ciw papieowi, ktrego nazyw aj gono skirem W och8),
czarnym upiorem, krlem ciemnoci, nowoczesnym Juda
szem 4); nie tajc si z tem, e ich zamiarem jest obali
papiestwo, t najwysz twierdz kamstwa i zatkn
chorgiew masosk na szczytach W aty k an u 6); do czego
przygotowaniem by zabr pastwa kocielnego i Rzymu.
Me dosy im byo, e za ich podmuchem rzd woski
dopuci si strasznych bezprawi przeciw Stolicy w. i du
chowiestwu; chcieliby nadto odj papieowi resztki swo
bd, przyznanych ustaw o rkojmiach, skrpowa jego
wadz duchown, przeprowadzi zupeny rozdzia Kocioa
i pastwa, a tak obali katolicyzm; bo jak jeden z nich
Tomassoni wypowiedzia na bankiecie masoskim w Rzy
mie r. 1891: Papiestwo ma tylko w tym razie potg
w wiecie, jeeli jest mocnem w Rzymie: skoro si je
zgnbi w Rzymie, sprowadzi si tem samem jego upa
dek 6).
Kiedy za Leona X III zaczto mwi o pojednaniu
Kwirynau z W atykanem 7), coby byo take w interesie
monarchii i trjprzymierza, masonerya, dla ktrej jakby
wyroczni s sowa W iktora Emanuela II: Ci siamo e ci

) Por. R w ista etc. 1893, p. 1471892, p. 1331900, p. 110 (E.

G ruber Giuseppe M azzini etc. p. 127 sp.).
2) Cze szatana gosz tak e pisarze J. P ra ti i R apisardi,
a R w ista nazyw a go *Satana il G rand (1900 p. 46).
3) T ak b r.-. G aribaldi.
4) T ak br.-. A ndrzej Ceccherelli na posiedzeniu loy Alberico
Gentile 24 m arca 1892.
6) R w ista etc. 1881, p. 172.
6) R w ista etc. 1891, p. 134.
) Leon X III m ia po kilkakro pow iedzie: Bisogna lasciare
al P apa la sua Roma.

 262

resteremo... Rom a conuista intangibile, owiadczya sta

nowczo, e wszelkie pojednanie jest niemoebne *), i sam
t myl nazw aa machiavelizmem klerykaw; a do w
czesnego prezydenta ministrw, br.-. Augustyna Depretisa,
tak wystosowaa odezw: Im ieniem wolnomularzy wo
skich wymagam od rzdu, aby cikie poszlaki spisku
klerykalnego przeciw ojczynie, sadenuncyowane p rzez ca
praw ie pras, przedstawiono w caem wietle, albo zasto
sowano do nich zupen sprawiedliwo. Tymczasem
owiadczam, ze Loe masoskie nie przesian dziaa,
aby sumienie publiczne byo ywe i ja k najczulsze wobec
m achinacyj W atykanu.
R zym 17 lutego 1886.
W ielki M istrz A driano Lem m i
Masonerya odniosa si te po pomoc w walce z kle
rykalizmem do obcych wadz masoskich, ktre jej po
stpowanie bezwzgldnie pochwaliy.
W ostatnich czasach wzrs fanatyzm sekciarski, czego
dowodem s te ohydne blunierstwa i obelgi, miotane
przez niektre dzienniki, czy te podczas pochodw 20
wrzenia i 17 lutego2), i te obrzydliwe karykatury, na
lepiane na murach Rzymu i innych miast w oskich3)
i te kamliwe potwarze, rzucone r. 1907 na Salezyanw
') R w ista etc. 1886, p. 291. M asonerya sta ra si rozszerz3r
przepa m idzy m onarchi w osk i papiestwem .
2) Na pam itk zajcia Rzym u i stracenia ateusza Giordano
Bruno. O lbrzym i dem onstracy an ty k lery k aln urzdzono 12 grud.
1906 n a cze m inistrw franc. Clemenceau i B rianda, a w szyst
kie dem onstracye w r. 1911, jako w 50-t rocznic ogoszenia k r
lestw a woskieg'0, m iay cech antypapiesk.
3) N ajszkaradniejsze k a ry k a tu ry na papiea i najh an ieb n iej
sze blunierstw a um ieszcza rzym skie pimido l A sm o, a rzd n a
to milczy.

263

w Varazze 1> i te zam achy uliczne na duchowiestwo,

nie wyjwszy naw et kardynaw 2). Napaci te std szcze
glnie pochodz, e w pismach masoskich i radykalnych
ksidz katolicki bywa cigle zohydzany jako odwieczny
wrg ludzkoci, ktrego zatem tak od yjcych jak od
zmarych oddala potrzeba. Objawem tej nienawici byy
take ostatnie kongresy: wolnomylnych, odbyte r. 1904
w Rzym ie3), i midzynarodowy masoski z r. 1911, jak
niemniej wychodzcy z l impuls do palenia cia i two
rzenia krematoryw po miastach.
Pod wzgldem politycznym, masonerya woska, idc
za swoim messyaszem Mazzinim marzy o republice
demokratycznej i przyjm uje jego idea, e po Rzymie ce
sarstw a i papiestwa nastpi trzeci Rzym ludu4), ktry
przeprowadziwszy w wiecie reform religijn i polityczn,
stanie na czele federacyi republik; ale tymczasem toleruje
ona monarchi liberaln, pod warunkiem, by rzd by po
kornym jej suk. Tak byo dotd, z wielk ujm dla
powagi monarchii; co gorsza, krl Wiktor Emanuel III
sam jak twierdz prosi o przyjcie do loy, i w y
sucha pobonie panegiryku na cze MazziniegoB), wy

') Chopak niegodziw y K arol Malario i histeryczka W incentyna Besson, k trzy oskaryli Salezyanw o sodomi, byli n arz
dziami m asoneryi. W ykry to sd apelacyjny w T urynie i u zn a zu
pen niewinno zakonnikw.
2) Np. n a k ard y n a a M erry del Yal w Marino w r. 1908.
3) W r. 1869 n a kongresie antysoborow ym , zw oanym do N ea
polu, byo reprezentow anych 62 l masoskich, woskich i obcych.
4) M asoska w is ta nie ta i si z tem, e w oczach braci
m onarchia konstytucyjna je st tylko stacy przechodni do republiki
(r. 1882 str. 245).
5) 12 czerw ca 1888 br.'. Carducei wobec krla H um b erta I po
w iedzia w Bononii, e zjednoczenia Woch dokonali: m onarchiczny
republikanin (Mazzini), rew olucyjny m onarcha (W iktor Em anuel II)
i posuszny d y ktator (Garibaldi), do jednego celu zgodnie dc.
( w ista 1888, 152).

264

goszonego przez exmistrza Nath an a, podczas gdy stowarzy

szenia ludowe woay pod oknem: Twa la repubblica!
Naladujc sw siostrzyc za Alpami, masonerya wo
ska stara si zdoby-wikszo w parlamencie, a w tym
celu czy si z radykalistam i i socyalistami, co tem jest
atwiejszem, e prawi katolicy trzym aj si hasa: ne elettori ne eletti, i tylko wyjtkowo '), za pozwoleniem Piusa X,
id do urny. Ona te czuwa nad tem, aby do gabinetw
dostawali si jej adepci2), albo przynajmniej przyjaciele;
w tym te duchu przeprowadza wybory do rad municy
palnych, jak si to stao w Rzymie r. 1907, gdzie zwy
ciyli masoni i socyalici.
W parlamencie wysuwa masonerya polityk antyreligijn, obrabiajc przytem opini publiczn przez oddane
sobie stow arzyszenia3) i dzienniki4). Do programu jej
wchodz: dechrystyanizowanie czyli zewiecczenie zupene
nauczania, ycia rodzinnego i wszystkich instytucyj pa
stwowych i spoecznych, wyrugowanie katechizmu i na
uki religii ze wszystkich szk, usunicie praw a o r
*) Np. gdyby grozio niebezpieczestw o, e z u rn y w yjdzie
pose przew rotny i szkodliwy.
2) J a k np. bracia Z anardelli, Crispi, D epretis, Nasi, Rava,
Credaro itp. R w ista w r. 1879 otw arcie w yznaa, e trzeb a dy
do w yrabiania opinii publicznej w duchu masoskim i do opano
w an ia w adzy czy w ybitnych stanow isk, ta k iby m asonerya bya
pastwem w pastwie (str. 3).
3) N p. Associazione nazionale p e r la difesa della scuola e d e ll
educazione laica Federazione nazionale tra gli insegnanti delle
sm o le m edie Societa di m utuo soccorso (i to rnych kategoryj) Anticlericali M onit Esuilino Sezione rom ana del P.
R. I . (partito repubblicano italiano) Sezione rom ana del P. M. I.
(partito m azsiniuno italiano) L a F ederazione giovanile laziale
Circoli repubblicani (rnych nazwisk) Unione dem ocratica Comitato perm anente di agitazione anticlericale itd.
4) Urzdowem pism em masoskiem je st L a R w ista della M assoneria italiana, m ajca teraz nazw R w ista m assonica. Z masonery trzy m aj: Popolo Rom ano Giornale d Itd lia Vita Messaggero A nanti D on Chisciotte T ribuna VAsino etc.

265

kojmiach dla papiestwa, zniesienie ministerstwa wyzna,

zaprowadzenie maestwa cywilnego obowizkowego, (ktreby zawsze szo przed lubem kocielnym) i uprawnienie
rozwodw, odjcie cmentarzom cechy wyznaniowej i po
pieranie kremacyi, oddanie pobonych fundacyj i zaka
dw dobroczynnych pod wyczny zarzd wadzy wieckiej
i zamiana tyche na dziea rolnictwa i przemysu, jako
te na masoski soccorso frater no, rozwizanie wszyst
kich kongregacyj zakonnych i skonfiskowanie ich dbr, ja
kote mienia kocielnego na rzecz narodu, zastpienie
kalendarza kocielnego kalendarzem cywilnym ku uczczeniu
sawnych mw, zwaszcza antyklerykaw i rewolucyonistw, wychowanie wieckie (to jest, antyreligijne) dziew
czt i przygotowanie tyche do tworzenia l adopcyjnych
lub czysto eskich, rozszerzanie masoskich bankw i zwi
zkw spoywczych i spdzielczych, zniesienie kary mierci
i wojska stojcego, przedewszystkiem cise wykonanie
wszystkich praw antyklerykalnychx). Ostatecznym celem
obozu masoskiego, socyalistycznego i liberalnego we
Woszech jest przeprowadzenie zupenego rozdziau Ko
cioa i pastw a2). Marzy ju o tem minister hr. Cayour
i wynalaz nawet zwodnicze haso: Koci wolny w wonem pastwie. Marzyli take politycy: Minghetti (w r.
1855, 1864, 1875), Mamiani, Depretis, Cadorna, Costa i inni,
a wyprzedzajc masonw francuskich, proponowali w miejsce
organizacyi kocielnej tworzenie assocyacyj wyznanio
wych* i wybr biskupw i proboszczw przez lud; ale
tym antykatolickim dnociom stawili tam papiee Pius
IX (Syllcibusem z r. 1864), Leon X III (encyklik Im m ortale Dei z 1 list. 1885 i Humcmum genus z 20 kwietnia
1884) i Pius X (encyklik Yehementer z 11 lutego 1906,

J) E. G ruber Giuseppe M azzini etc. 96 sq.

s) Por. Leon Dehon L e P lan de la Franc-M aonnerie en I ta
lie et en France. P aris 1908.

 266

potpiajc t. z. prawo Brianda); a ogromna wikszo

narodu woskiego posza za n im i1).
W ostatnich czasach poczli masoni szturmowa o roz
wody i o zupene wykluczenie religii ze szk, ale doznali
poraki, mimo, e konstytuanta z r. 1906 nakazaa W.
Wschodowi prowadzi energiczniejsz walk w duchu demokracyi antychrzecijaskiej. W r. 1908 wybuchy nawet
w onie l woskich pewne nieporozumienia, ktre sko
czyy si wykluczeniem br/. Ksawerego Fera i omiu jego
adherentw, wicej umiarkowanych, ze spoecznoci maso
skiej i zupenem zwycistwem kierunku radykalnego na
kongresie 20 wrzenia 1908 odbytym a). Br.-. Fera nie
podda si jednak kltwie masoskiej, ale utworzy now obedyency, do ktrej naley take pewna liczba
protestantw i waldensw. Ma ona stosunki z dziennikiem
Giornale di Roma; a dziaa szczeglnie na modzie, po
sugujc si t. zw. ogrdkami dziecinnymi i patronaami kolegiw. Co do zasad, trzym a si raczej deizmu,
podczas gdy w obedyencyi W. Wschodu przewaa kieru
nek ateistyczny. Kongres masoski, odbyty w r. 1912
w Waszyngtonie, wzi w obron obedyency Ksawe
rego Pera, ktry jest zarazem pastorem protestanckim we
Florencyi, a owiadczy si przeciw W. Wschodowi rzym
skiemu, majcemu W. Mistrza Hektora Ferrari na czele.
Od r. 1906 gotuje si masonerya woska do zacitszej
walki z Kocioem i z party konserwatywn 3); a w tym
celu wchodzi w sojusz z socyalistami, by za przykadem
Francyi utworzy blok antyklerykalny. Przygryw k do
x) W Rzym ie staraniem P iusa X i katolikw powstao 25 szk
ek katechetycznych, w ktrych kilkanacie tysicy dzieci uczy si
katechizm u. Istn ie j te szkoa k at. w W atykanie.
2) Czyt. L a Cwilta cattolica Anno 601909 Yol. I.
3) Z inicyatyw y masonw francuskich pow staa m idzynaro
dowa liga, dajca zniesienia poselstw przy W atykanie. Nadto
dzienniki m asoskie i wolnomylne dom agaj si coraz zuchwaej
w ydalenia papiea z Rzymu.

267

tego byo oburzajce wystpienie burmistrza br.-. Nathana

przeciw papieowi i Stolicy w. w mowie mianej 20 wrze
nia 1910, tak e nawet senator jenera Pelloux, acz zwo
lennik rzdu woskiego (ktry z obawy przed masonerya
milcza), w licie publicznym napitnowa to tak ohydne
pogwacenie praw a o rkojmiach.
W ostatnich czasach nawet u tych, ktrzy do obozu
klerykalnego nie nale, budzi si pewna reakcya prze
ciw panowaniu masoneryi, czego dowodem s cikie za
rzuty, jakie senator Yigoni i deputowany Curioni podnieli
przeciw niej w dziennikach (r. 1908).
Przedtem jeszcze powadze zielonej sekty niemao
zaszkodziy nieczyste sprawy ministra br.-. Pr. Crispiego
(dwuestwo i defraudacye), w. mistrza Adr. Lemmiego
(affare dei tabacchi i Pcmamino), ministra br.-. Mmzio Nasiego (kradzie publicznego grosza) i in n y ch 1). Bolesnym
dla niej ciosem bya take interpelacya wniesiona przez
Rossiego w parlamencie woskim i zapytujca rzd, co
uczyni zamierza, aby podcign wolnomularstwo pod
oglnie w caem pastwie obowizujce prawa, a to tem
bardziej, e wywiera ono zgubny wpyw na cae ycie
publiczne, a nawet kieruje rzdem i sdownictwem. Ww
czas to (r. 1896) sam prezes ministrw m argrabia di Rudini przy zn a2), e wolnomularstwo, jeeli pozostanie tajnem, musi by niebezpiecznem dla jawnego rzdu i e przy
danej okolicznoci nie zaniecha uy stosownych rodkw
przeciw wszystkim tajnym stowarzyszeniom. Me potrzeba
nadmienia, e to nie nastpio, bo w owym czasie zasia
dao w parlamencie przeszo 200 masonw.
') Oprcz wy wymienionych, do goniejszych masonw w o sta
tnich czasach naleeli: J a n Bovio, J. Mnssi, J. N icotera, Ulisses
Bacci, Andrzej Ceccarelli, M. R inaldini, jenera Orest B aratieri,
Aureliusz Saffi, Jzef P etroni, R. M anganari, Serafini, Jzef Mazzoni, Tim oteusz Riboli, A lbert Mazzio, J a n Amici, Achilles Ballori,
Adolf Engel, Bertami, L. Castellazo, Credaro, Tam ajo i inni.
2) Rudini u m ar w r. 1908, w zgardziw szy S akram entam i w.

268

I c Wochy zyskay na tych rzdach masoskich?

Przedewszystkiem to, e od r. 1870 podzielone s na dwa
wrogie sobie obozy, midzy ktrymi pokj nie prdzej na
stpi, a Rzym zwrcony bdzie papieom.
Dokonao si zjednoczenie pastwa pod egid mo
narchii, ale tylko si rewolucyi, ktra sw trucizn wpu
cia gboko w organizm narodu, tak i znaczna jego
cz nienawidzi religii katolickiej i wzdycha do republiki.
Jest wprawdzie potga zewntrzna, a nawet przymie
rze z wielkiemi mocarstwami, ale wewntrz peno jest roz
stroju moralnego i ndzy materyalnej, ktra krocie ty
sicy biedakw wypdza z ziemi ojczystej do Ameryki.
Wzrs te we Woszech socyalizm, wywoujc co chwila
masowe strajki i zaburzenia. Wprawdzie w onie partyi
socyalistycznej nastpio rozbicie na dwie grupy: reformistw i rewolucyonistw, z ktrych pierwsi, pod wodz
T uratiego, Bissolattiego i Podrecca, zbliaj si do rzdu;
ale na zjedzie w Reggio w r. 1912 wzili rewolucyonici
gr i uchwalili program nastpujcy: 1) w alka klas, 2)
antymonarchiczny charakter partyi, 3) uchylenie si teje
od rzdu, a std zerwanie take z masonery.
W ostatnich czasach spotgowa si tam nawet anar
chizm i wyda z ona swego mordercw prezydenta repu
bliki francuskiej Sadi Carnota (Casorio), cesarzowej austryackiej Elbiety (Luccheni w r. 1898) i krla woskiego
Humberta (Bresci 29 lipca 1900)x).
Sprawiedliwo Boa przemawia strasznemi katastro
fami, jak trzsieniem ziemi w latach 1905 i 1908; ale czy
to posuyo do upamitania zalepionych? Niestety, nie.
J) Bresci powiesi si w w izieniu, a na cze jego utw orzyli
anarchici w Rzymie klub pod nazw Circolo X X I X L uglio a 20
w rzenia 1911 szed ten klub za w iedz policyi w raz z innem i to
w arzystw am i do P orta P ia , niosc chorgiew z napisem : mier
ty ran om*! W m arcu r. 1912 inny anarchista, D Alba, strzela po
dw akro do W iktora E m anuela III, ale chybi, a potem w w izieniu
ycie sobie odebra.

 269

Messyna np., jako jedna ze stolic masoneryi woskiej, bya

przed trzsieniem ziemi (28 grudnia 1908) widowni ohy
dnych blunierstw i wyuzdanej rozpusty, a w wili k ata
strofy odby si tam wiec, na ktrym uchwalono wyrugo
wa stamtd religi katolick. Po zniszczeniu caego miasta,
dzienniki masoskie z jednej strony miotay haniebne blu
nierstwa przeciw Opatrznoci Boej i nawoyway do ateizmu, z drugiej wystpiy z bezczelnym zarzutem, e du
chowiestwo za mao bierze udziau w ratowaniu nie
szczliwych x).
Tymczasem Ojciec w. Pius X wrysa zaraz na miej
sce wypadku osobn komisy i przygotowa szpital dla
rannych w hospicyum w. Marty. Nadto we wszystkich
dyecezyach woskich i obcych poczto zbiera skadki2).
Przewrotno masoska okazaa si i w tem, e pod
czas gdy Ojcu w. nie chciano powierzy na wychowanie
siert z Messyny i z Reggio, pozbawionych opieki rodzi
cielskiej, oddawano je ministrom protestanckim, tak e ka
tolicy musieli na wiecach protestowa przeciw naduy
ciom t. z. Patronu to Regina Siena. W wyborach do p ar
lamentu z r. 1909 ywioy przewrotowe nie otrzym ay wi
kszoci; mimo to ju w maju tego roku wystpiy z
daniem zniesienia kongregacyj zakonnych, a po straceniu
hiszpaskiego anarchisty Ferrera urzdziy w wielu mia
stach ohydne demonstracye przeciw duchowiestwu.
W r. 1910 ministerstwo Luzzatiego przygotowao re
form praw a maeskiego, ale musiao ustpi; tym cza
sem za W. mistrz F errari w cyrkularzu W. Wschodu
nakaza loom rozwin agitacy za programem, do kt
rego wchodzi zewiecczenie szk, reforma wyborcza, obo

J) Z arzut ten podnis naw et m inister Mirabello, ale odpowie

dzia mu otw artym listem arcybiskup palerm itaski kard. Lualdi.
2) N a ofiary trzsienia ziemi w Messynie i K alabryi zoyli
katolicy na rce P iu sa X do sierpnia r. 1909 blisko siedm m ilio
nw lir.

270

wizkowe zawieranie cywilnego maestwa przed kocielnem i zaprowadzenie rozwodw.

Gwnie te masonerya para do jak najuroczystszego
obchodu pidziesitej rocznicy ogoszenia krlestwa wo
skiego, a wic do urzdzenia w r. 1911 wystawy powszech
nej w Rzymie, odbycia tame rnych kongresw, odso
nicia nieskoczonego jeszcze pomnika W iktora Emanuela II
itp., tak atoli, aby to wszystko byo demonstracy prze
ciw Kocioowi i papieowi, Piusowi X, ktry wprawdzie
na znak aoby wszelkich pielgrzymek do Rzymu w tyme
roku zakaza, ale z drugiej strony ogosi, e prosi o mi
osierdzie Boe dla krzywdzicieli Stolicy w.
W czerwcu r. 1911, kiedy pomnik W iktora Emanuela
mia by odsonity, Wielki mistrz W. Wschodu wo
skiego, Ettore Ferrari, kaza na murach Rzymu rozlepi
odezw, zionc nienawici do Kocioa i papiestwa,
a koczc si temi sowy: Uczcijmy pami bohaterw,
aby z ziemi naszej, odkupionej cakowicie, znikny osta
tnie lady owej wadzy, ktra jedna tylko potpia i prze
klina wolno i jedno naszej ojczyzny.
20 sierpnia 1911 tene W. Mistrz F errari wezwa
loe woskie do udziau w kongresie midzynarodowym
masoskim, ktry, jak wyej wspomnielimy, od 20 do 23
wrzenia w r. 1911 w Rzymie si o d b y 1).
W ystaw a rzym ska nie udaa si, bo katolicy odm
wili, jak susznie, udziau, wolnomylnych za odstraszya
poniekd cholera; za to zemci si burmistrz miasta br.-.
Ernest Nathan, wzywajc do demonstracyj w 41- ro
cznic zaboru Rzymu ohydnym manifestem, w ktrym te
przychodz sowa: Wyom w Porta Pia oznacza koniec
rzdw, przeciwnych woli obywateli, kulturze umysowej
i cywilizacyi. Oznacza zwaszcza i ogasza ze skay Ka
pitolu wyzwolenie czowieczego sumienia, zwolnionego od
td z wiary w Boga, i aspiracye do stopniowego poszuki
x) Por. Rozdzia IX str. 96.

271

wania prawdy, pogrzebanej przedtem wizami dogmatw

w cieniach faszu.
Podobnie odezwali si tene Nathan i inny mwca,
prof. Orrei, przy bramie Porta P ia na dniu 20 wrzenia;
poczem na ulicach miasta i nawet na placu w. Piotra
rozlegay si okrzyki roznamitnionych tumw: Precz
z papieem. Tego dnia rozpocz si midzynarodowy
kongres masoski publicznym pochodem do paacu Giustiniani, w ktrym niesiono do 300 zielonych chorgwi
z masoskiemi godami *).
Okazao si znowu, e gwnie to masonerya urz
dza obchd rocznicy 20 wrzenia, e ona zabr Rzymu
uwaa za tryumf swoich ideaw i jako etap do zupenego
zgnbienia wadzy kocielnej i religii katolickiej, e
wedug jej pragnie Rzym ma si sta caput m undi, ale
wiata uznajcego ludzko za Boga i podlegego cako
wicie loom.
Wypowiedzia to br.-. Giov. Bovio przy odsoniciu
pomnika ku czci apostaty Giordano Bruno, wobec przed
stawicieli l caego prawie wiata masoskiego: Dzi
Rzym inauguruje religi myli ludzkiej, pocztek nowej
epoki... Ta religia da tolerancyi dla wszystkich kultw,
a najwicej czci dla sprawiedliwoci; ona w miejsce kontemplacyi stawia prac, w miejsce w iary badanie, w miej
sce posuszestwa roztrzsanie, w miejsce modlitwy sa
mopomoc i dziaalno. ...Rzym jest powoany gosi t
religi i uatwi pocztek nowego millenarium, ktre za
miast katolicyzmu jednego czowieka (rozumie si, pa
piea) wprowadzi katolicyzm ludzkiej myli 2).
W najnowszych czasach rozognia si znowu w alka
o szko, bo masonerya, wywierajca wielki wpyw na
J) Por. Cimltd cattolica z r. 1911.
2) R w ista r. 1889, 122 sq. Oprcz R w ista della M assoneria
Italian a, k t ra od r. 1905 nazyw a si R w ista m ssonica, wychodzi
Bollelino off. W. Wschodu.

272

rzd i parlament, chciaaby wyrugowa cakowicie nauk

religii ze szkoy. Dziaajcy w jej duchu ministrowie
masoni Rava i Cordaro wydali szereg przepisw, unie
moliwiajcych rodzicom wtrcanie si do wychowania
szkolnego; a od r. 1911 szkoa ludowa wesza w zaleno
od pastwa. W szkoach rednich niema wykadw reli
gii, na katedry za uniwersyteckie dostaj si tylko pro
fesorowie, rzdowi mili, i to przewanie masoni.
W r. 1913 minister Finochiaro Aprile, snad na y
czenie masoneryi, wnis w parlamencie projekt prawa
o precedencyi lubw cywilnych przed kocielnymi, z za
groeniem surowych k ar nietylko dla nowoecw ale i dla
ksiy, przekraczajczch t ustaw. Wielkie atoli oburze
nie katolikw udaremnio nowy ten zamach.
Coraz zuchwalsze wystpowanie sekty zaczyna w y
woywa siln opozycy, i to nawet w tych sferach, ktre
wzgldem katolicyzmu nie bardzo przychylnie s usposo
bione. Tak n. p. zwolennicy nacyonalizmu woskiego, i to
przewanie ludzie modzi, wypowiadaj masoneryi walk
na zabj, odsaniajc przy kadej sposobnoci antynarodowy jej charakter l). Budzi si te reakcya pord star
) Czasopismo woskie p. t. Id ea N azionale odnioso si do
200 przeszo senatorw, jeneraw , profesorw i artystw we W o
szech z zapytaniem , co sdz o m asoneryi, a mianowicie o jej sto
sunkach do ycia publicznego nowszych czasw, o jej h u m an itary
zmie w porw naniu z m yl narodow i o jej dziaaniu n a polu
spoecznem. Z odpowiedzi, ktre w ydrukow a m edyolaski dziennik
Corriere della sera (z 7 i 14 sierpnia r. 1913) pokazuje si, e
wszyscy zapytani, prcz jednego, potpili m asonery, mimo e n ie
ktrzy objawili zarazem swe uczucia antykatolickie. P rzytaczam y
tu tylko odpowied je n eraa B ara-B lecaris: Sdz, e pod panow a
niem wolnoci tow arzystw o ta jn e przedstaw ia stan b u n tu przeciw
wolnoci. Sdz, e w spczesna myl ogrom nej wikszoci narodu
woskiego dalek jest od racyonalizm u, m ateryalizm em przesiknie
tego, ja k i gosi m asonerya. Sdz, e dziaalno jaw n a i sk ry ta m a
soneryi przynosi szkod m oraln, bo swoim adeptom kae si w y
rzec szczeroci. Sdz, e w ykraczaj ciko przeciw swoim obo
w izkom urzdnicy jakiejkolw iek kategoryi, jeeli w stpuj do ma-

273

szyzny wojskowej, bo tak jak we Francyi, sekta prote

guje szczeglnie swoich adeptw *). Dobrym rwnie jest
znakiem, e wybory do parlam entu w r. 1913 zakoczyy
si klsk obozu masosko-radykalnego, i e dawny W.
Mistrz W. Wschodu a pniejszy burmistrz Rzymu, Ernest
Nathan, poda si do dymisyi wraz ze swoj klik.
Za rzdw Piusa X podnosi si we Woszech duch
religijny i reformuj si organizacye katolickie, ale
niestety, sprawie tej szkodz niemao ksia apostaci, jak
n. p. Romolo Murri, albo Minocchi, z garstk modernistw.
soneryi. Sdz, e grzeszy przeciw obowizkowi i honorowi wszelki
oficer w ojska ldowego czy m arynarki, zapisujcy si do sekty t a
jem nej i w ym agajcej przysigi*.
*) W r. 1913 m inister w ojny Spinardi im ieniem swojem i m i
n istra m ary n ark i ogosi, e oficerowie woscy nie m og si zapisy
wa do l w olnom ularzy, a ci, ktrzy to uczynili, m aj zerw a
z sekt. Podobny zakaz istnieje take we Francyi, ale nie byw a tam
przestrzegany.

PELCZAR,

MASONERYA:

18

ROZDZIA XIX.

Masonerya w Hiszpanii.
T r e : S tan m asoneryi za rzdw K arola III i K arola I V .
P rd y nieprzychylne dla Kocioa. A ntagonizm l podczas inwazyi francuskiej. In try g i m asoneryi za F erdynan d a YII. Inne
stow arzyszenia tajn e. Rew olucya w r. 1820. W ojna domowa
midzy K arlistam i i K rystynosam i. P rzeladow anie Kocioa.
B ezpraw ia masonw po detronizacyi Izabelli II. S tan obecny m a
soneryi hiszpaskiej.

Wedug rde masoskich pierwsza oa zaoona

zostaa w Gibraltarze (r. 1726 staraniem lorda Colerane);
za ni poszy loe w Madrycie (1727 p. t. Matritense),
Kadyksie, Barcelonie i gdzieindziej, mimo, e w r. 1740
edykt krla Filipa V nakaza trzym a si bulli Klemensa
XTT z r. 1738. Krl Ferdynand VI edyktem z 2 lipca 1751
wzbroni szerzenia tej sekty i ukara pozbawieniem po
sady czy rangi nalecych do niej urzdnikw i oficerw;
ale za rzdw jego nastpcy, Karola III, wzrosa liczba
l, tak, e nawet na dworze krlewskim ') i pord mi
nistrw 2) miay one swToich adeptw, a w ambasadorze
!) Sekt krzew i szczeglnie m arg rab ia Suilace, ktry przy
by z krlem z Neapolu.
2) Za K arola I I I naleeli do l m inistrow ie M. L uis de Uruij.o,
jen era W all, ksi Alba, hr. A randa. Byo naw et podejrzenie, e
K arol III by m asonem ; a przynajm niej to jest pewnem, e ksidza

275

angielskim Keene znalazy silnego poplecznika. Rwno

czenie krzewi si w klasach wyszych wolteryanizm,
w duchowiestwie za jansenianizm, ktremu midzy innymi
hodowa sam wielki inkwizytor, Rajmund Jzef de Arce,
arcybiskup z Burgos, wraz z konsultorem I. L. Villanueva i z sekretarzem w. Officyum I. A. Llorente M.
Po utworzeniu Wielkiej Loy w roku 1767 2), zosta
obrany w. mistrzem hr. Aranda, minister krla Karola III,
a zwolennik encyklopedystw. On to przy pomocy dwch
innych ministrw, jeneraa W all i ksicia Alba, take ma
sonw, usposobi le krla przeciw Jezuitom, a nawet rzuci
na nich potwarz, e d do oderwania kwitncych kolonij
w Uruguay i Paraguay od korony hiszpaskiej i e knuj
spiski na ycie krla, pokazawszy mu podrobiony list
jeneraa zakonu O. Ricciego, w ktrym tene wrzekomo
twierdzi, e krl pochodzi z nieprawego oa. Karol III
uwierzy tym oszczerstwom masoskim i kaza jednej nocy
6.000 Jezuitw wsadzi na statki, a potem wywie ich
do Civita-Vecchii, wystawiajc tylu niewinnych i wielce
zasuonych kapanw na cikie udrczenia.
Rzdy Karola IV (17881808) byy rwnie nie
przychylne dla Kocioa, bo gdy krl oddawa si tylko
myliwstwu, gospodarowali samowolnie faworyci. Jednym
z nich by Emanuel Godoy, z gwardzisty przybocznego nie
cnymi faworami krlowej wyniesiony do godnoci m ar
szaka polnego, ministra, granda, ksicia pokoju i t. d.
Przewrotny ten satrapa, a przytem wrg Kocioa, wysa
z kraju najznakomitszych biskupw, jak prym asa i kardy
naa Frac. Ant. de Lorenzana, arcybiskupa sewilskiego
Despuig i biskupa z Avili Musuiz, wrzekomo do boku
m asona obra sobie n a spow iednika i e w ychow anie syna powie
rzy masonowi.
J) L lorente, jako czonek m asoneryi. napisa zjadliw e dzieo
o inkw izyeyi hiszpaskiej.
2)
W . L oa hiszp. zaleaa od W. L. angielskiej, a od r. 1780
p rzy b raa nazw W. Wschodu.

18*

276

Piusa VI-go, a w istocie na wygnanie. Wreszcie wzbu

rzenie ludu skonio Karola, IV do usunicia faworyta
(1798) *), a nawet i do abdykacyi na rzecz syna Ferdy
nanda VII-go (1808 r.); z czego skorzysta Napoleon, by
niegodziw intryg w Bayonne, przy ktrej znowu poma
ga ksi pokoju, wymusi od Karola IV i Ferdynanda
VII zrzeczenie si korony, poczem brata swego Jzefa
wynis na tron hiszpaski (6 czerw. 1808).
Krl Jzef liczy na ory cesarskie i na loe maso
skie swoich stronnikw, czyli t. zw. Afrancesados, idce
w lad za wojskiem francuskiem; ale nard hiszpaski,
wsparty przez Anglikw, broni si dzielnie; zagrzewa go
za do walki kler cay, oburzony cikiemi kontrybucyami,
zniesieniem trybunau Inkwizycyi i prawie wszystkich kla
sztorw (18 sierp. 1809), uwizieniem lub wygnaniem wielu
duchownych. Na czele ruchu staa junta w Kadyksie,
opanowana przez ywioy radykalne, bo znaczna cz
jej czonkw naleaa do l narodowych, ktre krzewili
Anglicy i hr. Tilly. Wprawdzie konstytucya z 19 marca
1812 zapewnia w art. 12, e religia katolicka, jako jedy
nie prawdziwa, jest i pozostanie na zawsze religi narodu
hiszpaskiego i bdzie otoczona jego opiek, ale rzd kon
stytucyjny nie waha si wyda rozporzdze Kocioowi
w rogich2).
Wwczas na czele l francusko-hiszpaskich sta
Wielki Wschd madrycki ( Gran Oriente de Espana),
pod nazw Santa J u lia 3), natomiast loe hiszpaskie (masones eSpanoles) zaleay od Wielkiej Loy angielskiej
i miay swe ognisko w loy w Kadyksie, zaoonej jeszcze
w r. 1754. Ona to wpywaa przewanie na radykalnych

*) N astpca Godoya, m inister L uis de U ruijo, mason, myla

naw et o oderw anin Kocioa w H iszpanii od Rzymu.
a) P or. tego au to ra P ius I X i Jego P ontyfika t 2 wyd. Tom I,
str. 156 sq.
3)
W r. 1808 utw orzy T illy dla ry tu szkockiego t. z. S
p rem o Consejo w A ranjuez.

277

czonkw junty centralnej i kongresu kortezw (1810 1812),

zwanych liberales albo jacobinos. Jedni i drudzy masoni
byli zdeklarowanymi wrogami Kocioa.
Zwycistwa Wellingtona wprowadziy Ferdynanda VII
do Madrytu (14 maja 1814), poczem nastpia reakcya,
nie ze wszechmiar pochway godna, bo po zniesieniu kon
stytucyi i kortezw (4 maja 1814), przywrcono nietylko
zakony, a wrd nich Jezuitw (29 maja 1815), co na do
bro kraju wyszo, ale take dawny despotyzm, zaplenia
etykiet dworsk i znienawidzony, bo pastwu sucy,
trybuna Inkwizycyi. Nuncyusz Gravina zosta rwnie
przywoany; za to Pius VII musia po kilkakro zezwoli
na uszczuplenie dbr kocielnych, w celu poratowania
skarbu pastwa. Tymczasem loe masoskie, mimo edyktu
z 24 m aja 1814, pracoway dalej i narzucay nawet
niedonemu krlowi swoich adeptw na ministrw, jak
n. p. jen. Ballestoros, Ceballos, Macanaz, Lozano Torres,
Tom. Moyano, Gar ci a Pizarro.
Wwczas kolebk masoneryi bya loa w Granadzie,
zostajca pod protektoratem hr. Montijo, jako wielkiego
mistrza, dopki rzd jej nie wytropi; odtd ogniskiem
sta si Madryt, gdzie Wielki Wschd hiszpaski mia
sw siedzib. Loe mnoyy si w kraju i w koloniach
poudniowo-amerykaskich; im te gwnie przypisa na
ley sprzysienia po r. 1814, zakoczone rewolucy w r.
1820, jakote oderwanie si kolonij od Hiszpanii.
Obok masonw, ktrych odmienne ry ty utworzyy
w r. 1817 zwizek pod nazw Gran Camera de todos
los Bitos, nad rozkrzewieniem idei rewolucyjnych praco
wali t. zw. Comuneros, albo synowie Padilli, z Ballestrosem jako Gran-Castellano na czele. Zwizek ten,
utworzony w padzierniku r. 1821 przez jawnych repu
blikanw, nazwiskiem Romero Alpuente, Mejia, Mina
i Riego, dzieli si na prowincye, zwane wieami, gminy
za obejmoway grupy lokalne, zwane wieami i zamkami
(torres y castUlos). Ustrj w nim by demokratyczny, z je

278

dnym tylko stopniem i cis przysig l); a naczelna w a

dza spoczywaa w rku zgromadzenia najwyszego.
Istniay take zwizki pomniejsze, jak Karbonaryuszw (prze
szczepionych z Woch), stowarzyszenia w celu odrodzenia
Europy, assocyacyi francuskiej, towarzystw patryotycznych, towarzystwa zwanego Landaburiana itd .8).
P rzy pomocy tych zwizkw wywoa jen. Rafael
Riego rewolucy (1 stycz. 1820), ktra po wielu bezpra
wiach, dokonanych za podmuchem masonw i t. z. Comun eros3), pokonan zostaa przez wojska francuskie pod
wodz ksicia dAngouleme. Skoro niedony krl Ferdy
nand VII wadz odzyska, kaza loe zamkn, a siedmiu
czonkw, schwytanych na posiedzeniu loy w Granadzie,
powiesi (9 wrze. 1825); ale mimo to masoni nie przestali
dziaa w ukryciu, zwaszcza, e mieli silnego protektora
w infancie Franciszku.
Pord nich utworzyo si stronnictwo republikaskie,
ktrego gowaczami byli exministrowie San Miguel, Calatrava, Navarro, Gsko i Capaz, exdeputowany Galiano,
jenera Castellar i inni. Obok nich konspirowali t. z. Mineros, czyli partyzanci jeneraa Mina, jakote Comuneros pod
wodz Romera Alpuente. Wszystkie te zwizki przygoto
wyway now walk przeciw tronowi i otarzowi. W pra
wdzie nie uday si ruchy rewolucyjne, wywoane przez
jeneraa Mina, a popierane przez masonw, ale za to po
wid si plan usunicia od nastpstwa po Ferdynandzie VII
(f 29 wrze. 1833) brata jego Don Karlosa, dobrego kato
lika, i wyniesienia na tron trzyletniej crki krlewskiej
*) Comuneros podzielili si pniej n a dwa zw izki: t. zw.

Comuneros Espanoles Constitucionales (ktrzy si poczyli z m a

sonami) i Comuneros Espanoles, (ktrzy ryw alizow ali z masonami).
2) H. B ruck Die geheimen Gesellschaften in Spanien etc. Mainz
1881 str. 78 sq.
8) T ak np. zamordowano biskupa z Vich R ajm unda Straucha
i w ielu ksiy wieckich i zakonnych, zniewaono w iele kociow,
zniesiono wiele klasztorw .

279

Izabelli II, pod rejency jej matki Maryi K ry sty n y 1). Po

niewa za Don Karlosem owiadczyo si stronnictwo kon
serwatywne i cale prawie duchowiestwo, za Izabell za
stanli liberalni i masoni, zajmujcy wskutek faworw
ministra Zea Bermudez wiele wpywowych posad, przeto
przyszo do dugiej wojny bratobjczej, ktra straszne
klski sprowadzia na Koci i pastwo.
Dopiero po zawarciu konkordatu z Piusem IX w r.
1851 nastaa chwila ciszy, ktra snad sekcie masoskiej
si nie podobaa, skoro jeden z jej czonkw, ksidz Mar
cin Merino y Gromez, dokona zamachu na krlow Iza
bell II, kiedy ona sza piechot do kocioa Atocha
(1852).
ycie pryw atne krlowej nie byo bez zarzutu, a jej
rzdy odznaczay si chwiejnoci; nie brako te wichrze
ze strony t. z. progresitw, republikanw i socyalistw,
co wszystko wywoao rewolucy w roku 1868; na jej czele
stali masoni Prim, Serrano i Topete. Po rezygnacyi Iza
belli II na rzecz syna Alfonsa nastaa krtkotrwaa repu
blika, religii i Kocioowi wroga; nie dugo tez utrzym a
si na tronie Amadeusz, ksi Aosty, mimo, e go popie
raa pewna cz masoneryi, bo i on nalea do lo y 2).
Wwczas to masonerya hiszpaska dzielia si na narodow i iberyjsk. Do pierwszej naleeli progresici,
zostajcy w cisych stosunkach z masonery wosk, nie
m ieck'i angielsk; oni to sprowadzili Amadeusza. Drug
tworzyli zwolennicy federacyi z Portugali pod republi
kask form rzdu; stolic teje bya Lisbona, lecz wielka
rada zasiadaa w Madrycie i std kierowaa wszystkiemi
loami iberyjskiemi. Naczelnikiem narodowej masoneryi, pod
legajcej W. Wschodowi narodowemu, by jen. Prim, ktry
uywa sekty do wywoywania cigych zaburze, jakich
x) Czyt. P ius I X i Jego P ontyfikat T. III. Roz. YI.
2) M onde maonniue w r. 1883 ogosi, e zasug m asoneryi
byo utrzym anie n a tronie Izabelli II i jej syna Alfonsa XII.

280

Hiszpania od roku 1864 do 1868 bya widowni. On te

stara si przycign do siebie masonery iberyjsk, lecz
mimo poparcia ze strony krla woskiego i portugalskiego
nie przyszo to do skutku. Krom tego istniay w Hiszpa
nii dwa zwizki tajne: Karbonaryzm i Internacyona:
pierwszy dy do utworzenia republiki demokratycznej,
i jemu to przypisuj zamordowanie jen. Prima; drugi
mia rwnie na celu republik, ale komunistyczn, i on
to wywoa rozruchy w Barcelonie, Cartagenie itd. W szyst
kie te odcienia, acz midzy sob niezgodne, jednoczyy
si w walce z Kocioem. Rzdy Prima, Serrana i Ama
deusza zapewniy przewag masoneryi narodowej, ktrej
zuchwao dosza do tego stopnia, e podczas pogrzebu
jen. Prima znaczna liczba braci wpada do katedry ma
dryckiej (Atocha), a otoczywszy trumn, na ktrej zoono
koron z akacyi i inne goda symboliczne, wykonaa znaki,
kroki i uderzenia, rytuaem masoskim przepisane. Kiedy
za katolicy chcieli 18 czerwca 1871 r.. czyli w jubileusz
papieski, odby po miecie procesy, postanowili masoni
wpdzi na ni kilka bykw i mnstwo kotw z pocho
dniami u ogonw, wrskutek czego procesya zostaa w strzy
mana. Mimo to podjudzony przez nich motoch wybija
szyby podczas wieczornej illuminacyi i napad na dom
stowarzyszenia modziey katolickiej.
Kiedy Amadeusz zoy koron hiszpask (11 lut.
1873) *), wywizaa si sroga w alka midzy republik r a
dykaln i pretendentem do tronu Karolem VII, wrd
ktrej motoch rewolucyjny dopuci si ohydnych bez
prawi przeciw religii i Kocioowi; a wreszcie wyniesie
nie na tron Alfonsa X II w r. 1874 i pokonanie Karlistw
w r. 1876 sprowadzio wzgldny spokj.
Minister Alfonsa XII Canovas del Castillo nie sprzy
ja sekcie, za co zgin pniej z rk anarchisty; w owych
*) Przyczyni
Zorilla.

si do tego gwnie wielki m istrz l hiszp.

281

czasach powstao nawet stowarzyszenie, ktre wzio sobie

za zadanie pracowa nad nawrceniem masonw; mimo
to ich liczba rosa ), a snad wywierali oni wpyw nie
may, skoro po ustpieniu Ganoyasa prezydentem gabinetu
zosta po kilkakro Praxedes Mateusz Sagasta, w. mistrz
W. Wschodu hiszpaskiego2). W ostatnich dziesitkach
XIX wieku rozwielmoy si Internacyona i powstay
zwizki anarchistyczne, jak np. Czarnej rki, ktre do
puciy si wielu mordw, rabunkw i witokradztw.
W masoneryi panowa niemay zamt, tak e w r.
1877 byo pi Wielkich L, czyli naczelnych wadz,
ktre si mocno zwalczay, a prby zjednoczenia, podjte
w latach 1885, 1888, 1893 nie bardzo si powiody. Po
roku 1900 masonerya chciaa i w Hiszpanii wywoa walk
religijn, dajc sekularyzacyi nauczania, maestwa
cywilnego i praw a o stowarzyszeniach, skierowanego prze
ciw zakonom; ale te zapdy, popierane przez niektrych
ministrw (Lopez Dominguez, Romanones), rozbiy si
o opr Alfonsa X III i ludnoci katolickiej. Nie uda si
take zamach na ycie tego krla, ktry w dniu jego
lubu, 31 maja 1906 wykona br.\ Morales, a urzdzi br.\
Ferrer, mason anarchista. Zato strasznym by wybuch
anarchistyczny w Barcelonie (w ostatnich dniach lipca
1909), a zwrci si gwnie przeciw" duchowiestwa. Do
tego przyszo, e niegodziwcy 16 kociow i kaplic, a 35
klasztorw i zakadw katolickich spldrowali i zburzyli,
e zakonnice ywcem w trcali do ognia, e spalili synn
bibliotek Pijarw (100.000 tomw), e niszczyli krzye
na cmentarzach, a nawet ciaa zm arych zakonnic wydzie
*) C. va n D alens K alender fu r F reim aurer a u f das Ja h r
1912 podaje, e W. Wschd hiszpaski w Madrycie, zorganizow any
w r. 1888, liczy obecnie 14 k ap itu , 87 l i okoo 4105 braci; ale
ten w ykaz jest widocznie niedokadny. O rganem W. Wschodu jest
Boletin official del Grand Oriene,
2)
Take za rejencyi M aryi K rystyny, a maoletnoci Al
fonsa X III.

282

rali z grobw i na bagnetach czy dzidach obnosili po uli

cach. Ale kt si dziwi bdzie tym orgiom, skoro roz
way, e pisma masoskie, socyalistyczne i anarchistyczne
podburzaj cigle motoch przeciw religii i duchowie
stwu, a zarazem daj zaprowadzenia republiki ).
Prasie antyreligijnej pomaga wolna szkoa, utrzy
mywana przez masosk ^midzynarodow lig racyonalistycznego wychowania dzieci*, na ktrej czele sta wspom
niany ju br.-. Ferrer, wielki dygnitarz l kataloskich2).
Po wybuchu barceloskim Ferrer, gwny tego sprawca,
dosta si do wizienia i zosta rozstrzelany (13 padz.
1909), a szkoy wolne i loe masoskie zamknito na
rozkaz ministra Maura, wskutek czego masonerya caego
wiata, w spce z anarchistam i i socyalistami, uderzya
gwatownie na okrutny wedug niej rzd hiszpaski i na
reakcy klerykaln i rzeczywicie dymisy gabinetu
Maura spowodowaa. Po upadku liberalnego ministerstwa
Moreta, obj rzdy libera i republikanin Canalejas, la
w irujcy midzy stronnictw am i3), ale natrafi na silniejsz
reakcy ze strony katolikw. Kongres eucharystyczny,
w czerwcu r. 1911 w Madrycie urzdzony, by wietn
manifestacy ducha katolickiego, w ktrej take krl
Alfons XIII wraz z dworem uczestniczy; a protesty bi
x) N a kongresie internacyonalnym masoskim, odbytym w r.
1902 w Genewie, owiadczy delegat W. W schodu hiszp. br.-. Don
Miguel M orayta y Sagrario, e naprzeciw H iszpanii oficyalnej stoi
H iszpania przyszoci, liberalna, dem okratyczna, republikaska i antyklerykalna, k t ra w krtce si obudzi, m ajc oczy zwrcone n a
chw alebn republik hiszpask z r. 1873. Podobnie n a kongresie
wolnomylnych w Rzym ie r. 1904 Fernando Lozano im ieniem H iszpa
n ii liberalnej proklam ow a republik uniw ersaln, federacy ludw,
zniesienie granic, powszechne rozbrojenie, zaprow adzenie praw czo
w ieka itd. i zapow iedzia udzia H iszpanii w tej walce.
2) Jednym z nauczycieli wolnej szkoy by Morals, k t ry po
nieudanym zam achu na krla Alfonsa X III, ycie sobie odebra.
3) Opowiadaj, e m asonerya zagrozia krlowi nowymi za
m achami, jeeli nie powoa do rzdw jej narzdzia C aualejasa.

283

skupw w r. 1912 wstrzymay Canalejasa od przeprowadzenia

, ustaw o wypdzeniu kleru zakonnego i zaprowadzeniu szkoy
bezreligijnej, ktremi masonerya chciaaby take Hiszpani
obdarzy. Sam Canalejas zgin od kul anarchisty Manuela
Pardinas, (10 list. 1912), mimo, e pozwoli na agitacy za
rewizy procesu Ferrera; ale nastpc jego zosta zwo
lennik liberalny Komunones. podczas gdy katoliccy czon
kowie kortezw", z Maur na czele, ustpili. e sekta i na
dal dy tam bdzie do zgnbienia Kocioa i obalenia
monarchii, wtpi nie mona. Z drugiej strony staraniem
biskupw utworzya si liga antimasoska i antisemicka
(1912) l), a Wybory do kortezw, dokonane w r. 1914, wy
pady pomylnie dla katolikw i dla konserwatywnego mi
nisterstwa, ktrego prezydentem jest Eduardo Dato.
W r. 1894 ksidz A ndrzej Gornez Sommorostro w yrzek si
m asoneryi publicznie w katedrze w S eg w ii. P rzez lat 30 by on
m istrzem loy w tem e miecie.

ROZDZIA XX.

Masonerya w Portugalii.
T r e : B ezpraw ia Pom bala. Sm utny stan katolicyzm u na
pocztku XIX wieku. U padek duchowiestwa. Zuchwalstwo l
po r. 1860. Najnowsze bezpraw ia. D zisiejsza organizacya m a
soneryi portugalskiej.

Pierwsza loa w Lisbonie powstaa w roku 1735,

staraniem anglika G. Gordona, ale dalszy rozwj masone
ryi wstrzyma trybuna inkwizycyi, m ajcy poparcie krla
Jana V. Za to za rzdw niedonego krla Jzefa
(1750 1777) masonerya podniosa gow, bo wwczas przy
szed do steru minister Sebastyan Jzef Caryalio Melho
m argrabia de Pombal, czowiek bez czci i wiary, ktry
wzi sobie za zadanie zgnbi arystokracy i wypdzi
z kraju Jezuitw. Rzeczywicie za jego namow kaza
krl pochwyci wszystkich Jezuitw, nawet tych, co z wiel
kim poytkiem pracowali w koloniach, i wywie ich do
Pastw a kocielnego (1759), albo uwizi, witobliwego
za O. Malagrid straci na rusztowaniu. Pombal upad po
mierci Jzefa I, gdy na tron wstpia Marya I (13 maja
1777); ale pozosta po nim duch anty religijny, ktrego
ogniskiem byy rozmnoone loe i zreformowany uni
wersytet w Coimbra.
Na pocztku XIX wieku bya Portugalia widowni
uporczywej walki midzy Francuzami i Anglikami, a jedni

285

i drudzy zakadali swe loe, ktre dopiero w roku 1818,

dekretem Jana VI, zostay na chwil zamknite. Pniej
wybucha wojna domowa midzy Dom Miguelem, sprzyja
jcym duchowiestwu, a Dom Pedro, poplecznikiem maso
neryi, bo jeszcze w r. 1822 zosta on w. mistrzem l brazy
lijskich. Ostatni zwyciy, co sprowadzio srogi ucisk Ko
cioa, tem boleniejszy, e duchowiestwo byo zdemora
lizowane przez sekt, tak, e okoo roku 1834 wT samej
Lisbonie na 36 proboszczw dwch tylko nie naleao do
l. Co wicej, okoo roku 1845 masonerya postaraa si,
e nietylko izby nie przyjy konkordatu, ze Stolic w.
zawartego, ale e rzd na biskupstwa proponowa adep
tw sekty 1). Wielk dla niej pomoc byo odszczepiestwo
w Goa, ktre wybucho za Grzegorza XVI i dopiero za
Leona X III cakowicie u stao2).
Pod rzdami Maryi da Gloria (f 1825) i jej synw,
Dom Pedra (f 1861) i Ludwika I (f 1889), z domu Sachsen-Koburg-Kohary, mieli masoni tak potg, e narzucali
swoich czonkw na ministrw (jak np.; m arszaka Saldanh, margr. de Loule, Mendes-Leal, Labo dAvia), a na
wet wpywali na duchowiestwo. Biskupi, napojeni zasa
dami gallikaskiemi, paszczyli si przed rzdem i pakto
wali z sekt. Duchowiestwo, le wychowane w seminaryach, ubogie i niegorliwe, pozwalao loom rzdzi bra
ctwami i odprawia po kocioach ceremonie masoskie,
samo za lkao si ukaza na ulicy w sukni duchownej.
Po roku 1860 loe lisboskie tak si rozzuchwaliy,
e za przewodem ministra de Loule miay urzdzi na
cze zmarego br.-. Cavoura olbrzymi demonstracy w ko
ciele w. Antoniego. Rzd, przez nie opanowany, uzna,
jako jeden z pierwszych, krlestwo woskie (21 czerw.
1861), przeprowadzi ustaw o sprzeday pozostaych dbr
klasztorw eskich, kapitu i biskupstw, znis zakaz ro
J) D ziao si to naw et za L eona X III w r. 1879 i 1882.
2) Czyt. P ius I X i Jego Pont. T. II, str. 140 sq.

286

bt suebniczych w niedziel i wzbroni publikowania,

encykliki Piusa IX Quanta cura (z 8 grud. 1864) wraz
z Syllabusem.
Po r. 1874 wybuchy nowe rozterki z Rzymem, ale
niebezpieczestwo, groce religii, obudzio katolikw z le
targu, poczem na kongresach w Oporto i Bradze zaczli
radzi nad obron przed potn i zuchwa sekt. Za to
rzd nie wpuci do kraju Jezuitw, wypdzonych z Fran cyi, a w r. 1882, z krlem Ludwikiem I na czele, wzi
udzia w uroczystym obchodzie stuletniej rocznicy mierci
Pombala, urzdzonym przez loe.
Masonerya portugalska ma t waciwo, e wciska
si nietylko do Kocioa, ale nawet do bractw i do tercyarstwa. Co do organizacyi, okoo roku 1859 istniao
w Portugalii pi wadz masoskich: W. Wschd portugal
ski Konfederacya masoska Najwysza Rada szko
cka W. Wschd luzytaski W. loa prowincyonalna
irlandzka. W r. 1867 i 1869 nastpia koncentracya tyche
wadz; a w roku 1910 Grand Oriente Lusitano unido
w Lisbonie mia pod sob 121 l i 2745 braci
W wieku XX masonerya, w spce z innymi zwi
zkami tajnymi, postanowia obali monarchi i zaprowadzi
republik, co ju w r. 1907 zapowiedzia w loach pary
skich Dr. Sebastiao de Magelhaes Lima, W. mistrz W.
Wchodu, krzewiciel wTolnej myli i przewdca republika
nw 2). Rzeczywicie 1 lutego 1908 zamordowano krla
Karola I i nastpc tronu Ludwika, a 4 padz. 1910 wy
bucha rewolucya w Lisbonie, ktra po sromotnej ucieczce
krla Manuela II ogosia rzeczpospolit portugalsk. Do
*) S taraniem W. W schodu portugalskiego pow sta w r. 1898
zw izek, bdcy podobizn francuskiej L igue de l enseignement.
2) Oprcz Lim y przewodzi m asoneryi portugalskiej yd Alfons
Costa, w r. 1911 m inister sprawiedliwoci, w r. 1913 prezydent m i
nistrw . P rezydentem republiki w ybrany zosta M anuel A riaga,
a nie Lim a, dlatego e L im a sw otw artoci skompromitowa masonerye.

 287

puszczono si przytem wielkich zbrodni, zamordowano

dwch Lazarzystw, X. Barios Gomaes i X. Fragues, wi
zytatora generalnego Misyonarzy, skonfiskowano dobra
kocielne, wypdzono zakonnikw i zakonnice, a w r. 1911
przeprowadzono rozdzia Kocioa i pastwa, i to z tak
przewrotnoci, e nawet pisma liberalne i protestanckie
nie ukryw ay swego oburzenia. Protesty Piusa X i bisku
pw portugalskich byy daremne, bo w nieszczliwej Por
tugalii zapanowaa wszechwadnie masonerya; a pomaga
jej zwizek zwany Carbonari, liczcy, jak dzienniki w r.
1911 donosiy, przeszo 40.000 czonkw, podzielonych na
cztery stopnie; raliadores, aspirantes, mestre i mestre
sublimo. Czterej rachadores tworz t. z. canteiro, cztery
canteiro jedn choca, cztery clioca jedn baragiic, cztery
barague jedn vende (sklep), a wszystkie vendes Portu
galii podlegaj jednej vende najwyszej, kierunek za sto
warzyszenia zostaje w rkach ukrytej loy A lta Vende.
W, Mistrz caego zwizku, Luis Almeida, pozyska dla
swej idei pewn liczb oficerw, co uatwio wybuch re
wolucyi.
Zwizek ten, wraz z masonerya, prze do dalszych
bezprawi; to nic dziwnego, e zerwano dyplomatyczne sto
sunki z Rzymem, wyrzucono patryarch lisboskiego Mendes Bello i innych biskupw z ich stolic, zniesiono wszyst
kie klasztory, jakote przysig, wicenie wit i nau
czanie religii w szkole, wtrcono do wizie albo wy
gnano do kolonij w Afryce wielu proboszczw, i to za to
tylko, e nie chcieli przyj zwizkw wyznaniowych,
na mod francusk wymylonych. Nieszczliwy kraj jest
pastw strasznej anarchii, zwaszcza, e pozbawiony wiary
motoch dopuszcza si bezkarnie mordw, rabunkw i wi
tokradztw po kocioach. Zdarza si nieraz, e reakcyonici, skazani na wizienie przez trybunay republika
skie, gin na ulicach od kul i now band karbonarskich;
a Europa na to milczy!
W ostatnich czasach monarchici staraj si wywoa

288

kontrrewolucy, ale nieudolne ich usiowania kocz si

rozbiciem drobnych oddziaw i potguj tylko si sekty,
panujcej w Lisbonie, ktra moe liczy na pomoc l
caego wiata i na polityczny oportunizm europejskich rz
dw. Jestto rwnie smutnem zjawiskiem, e pewna liczba
proboszczw, midzy ktrymi s take masoni, przyja
ustaw cywiln o rozdziale Kocioa i pastwa, za co Sto
lica apost. ogosia ich jako apostatw 1).
W jesieni roku 1913 odby si w Lisbonie midzy
narodowy kongres wolnomylnych i masonw, ktry we
dug zapowiedzi w. mistrza l portugalskich Sebastyana
de Magelhaes Lima mia by odwetem za kongres Eucha
rystyczny wiedeski (w roku 1912) i za obchd 1300-ej
rocznicy edyktu medyolaskiego (Konstantyna W. w roku
313). Ale niezadugo potem masonerya doznaa poraki,
bo minister br.\ Alfons Costa musia ustpi, poczem dla
Kocioa i konserwatystw nadesza chwila wikszej swo
body, tak e patryarcha lisboski Mendes Bello mg wr
ci z w ygnania2).
*) D zienniki masoskie tw ierdz, e takich apostatw jest
800, ale w tem w idoczn je st przesada. Z drugiej strony duch reli
gijn y wrd wieckich widocznie si podnosi.
2) W m aju r. 1914 P ius X kreow a go kardynaem -

ROZDZIA XXI.

Masonerya w Niemczech.
T r e : Rozwj m asoneryi w X V III wieku. Krlowie p ru
scy s jej protektoram i. J a k za to odwdziczyy si loe w roku
1866 i 1870, i w czasie kulturkam pfu. Pomoc dana rew olucyi
we Woszech. Obecny stan m asoneryi niem ieckiej.

Nim masonerya rozszerzya si w Niemczech, zosta

jej adeptem ksi lotaryski Franciszek Stefan, pniej
szy wielki ksi toskaski, a od r. 1745 cesarz niemiecki
(f 1765). Przyja go na ucznia i czeladnika osobna deputacya, wysana do Hagi przez W. lo londysk (r. 1731),
z hr. Chesterfield na czele; nieco pniej otrzyma on
w Anglii od W. Mistrza Lovella stopie majstra. Ju
w r. 1733 W. Mistrz angielski hr. Strathmore upowani
jedenastu braci z Niemiec do otwarcia loy w Ham
burgu; zdaje si jednak, e pierwsza loa niemiecka za
oon zostaa dopiero w r. 1736, albo na pocztku roku
1737 w Mannheimie. Ale ju w r. 1737 dekretem z 21
padziernika elektor Karol Filip wzbroni wszystkim, co
zostawali w subie cywilnej lub wojskowej, wstpowania
do tak zwanego bractw a frankmasonw.
6 grudnia 1737 otw art zostaa, loa w Hamburgu;
a chocia senat dekretem z 7 m arca 1738 kaza j za
mkn, to jednak nie przerw aa ona swoich czynnoci, ale
PELC ZAR :

MASONERYA..

19

 290

po zatwierdzeniu przez W. Lo angielsk (23 padzier.

1740) z tytuem loy prowincyonalnej, przybraa nazw
A bsalom (1741).
Deputacya teje loy przyja do sekty pniejszego
krla pruskiego Fryderyka II *), wwczas jeszcze nastpc
tronu, i to w nocy z 15 na 16 sierpnia 1738, w miecie
Brunszwiku.
Kiedy tene krl obj bero pruskie, zaoy w Charlottenburgu w arsztat masoski (1740)2), skd w roku 1740
wysza berliska loa A u x trois globes (Zu den drei
Weltkugeln), m atka innych l pruskich. By on przy
jacielem Voltairea, a nie majc adnej wiary, podjudza
filozofw do walki z Kocioem3). Za jego przykadem
inni take ksita, duchowni, literaci i artyci wstpo
wali do l, bo byo to wwczas mod, wywoan upad
kiem religijnoci; tote na licie masonw XVIII-go i po
cztkw XIX-go wieku widzimy takie nazwiska, jak: krl
Fryderyk Wilhelm II pruski, ks. Karol Fryderyk SachsenMeiningen, ks. Ferdynand brunszwicki, ks. Ernest gothajski, ks. Karol kurlandzki, ks. Karol Ludwik Mecklemburg-Strelitz, ks. Fryderyk August Braunschweig-Oels, ks.
Fryderyk Hessen-Kassel, ks. Leopold Braunsciweig-Liineburg, landgraf heski Karol, Karol Aleksander AnspachBayreuth, m argrabia i ksi saski Albert Kazimierz;
) P ocign F ry d e ry k a do loy hr. Lippe-Biickeburg.
2) Ju w r. 1738 utw orzy on lo n a zam ku Rheinsberg
i sam czas jaki by jej m istrzem .
3) Pniej F ry d ery k II rozczarow a si co do m asoneryi i n a
zyw a j zabawk wielkich dzieci. W r. 1782 pisa ta k do dA lem b erta : W iedz o tem, e m asoni w loach swoich zak ad aj sekt
relig ijn, i to podlejsz, anieli inne sek ty ; a n a krtko przed
m ierci (bo 2 lipca 1786) w yrzek do lekarza swego Zim m erm anna:
A lchem ia i te u rg ia m aj teraz w m asoneryi swoj siedzib. miej
si z tych bezecestw. (Por. F r. Ew ald Handbuch der deutschen

Freimaurerei I I Theil. Geschichte der Freimaurerei in Dewtschland

S. 103). Inni pisarze, ja k Fiudel, N eum ann, Preuss, tw ierdz, e
F ry d eryk II pozosta do m ierci w iernym masoneryi.

 291

prymas Dalberg, biskup wrocawski hr. Schafgotsche, opat

Muth, kanonik Bodenius; dalej Lessing1), Wieland, Her
der, Groethe, Burger, Chamisso, Kleist, Korner, Freiligrath,
Wil. Muller, Jean Paul Richter, Fryd. Riickert, Nicolai,
Voss, Klopstock, Borne, Kleist, Kotzebue, Marbach, Fichte,
Haydn, Mozart, Franc. Abt, Karol Hase, jen. Bliicher, bar.
Stein, Hardenberg, Scharnhorst i inni.
Do najstarszych naleay loe w Bayreuth (sur Sonne
w r. 1741), w Hanowerze (Friedrich w r. 1744), w Dre
nie (r. 1738 Auoc trois aigles blancs zaoy jenera br.
Rutowski), w Lipsku (M inerva su den drei Palmen r.
1742), we Frankfurcie (sur E inigkeit w r. 1742) i t. d.
Wszystkie loe niemieckie miay z pocztku tylko trzy
stopnie witojaskie, a rzdziy si ksig konstytucyj
Andersona i rytuaem Pricharda. Jzykiem loowym by
z pocztku jzyk francuski i dopiero w r. 1743 loa ber
liska wprowadzia jzyk niemiecki.
W drugiej poowie XVIII wieku zapanowa w maso
neryi niemieckiej wielki chaos, bo marzyciele albo szal
bierze, jak bar. Hund, Stark, Schrepfer, Wllner, Ecker,
Johnson, Rosa, Cagliostro i inni, wprowadzali coraz nowe
obrzdki i systemy, czemu zjazdy w Kohlo (1772) i w Wilhelmsbadzie (1782) staray si zapobiedz. Wynikiem tych
usiowa, dcych do zreformowania masoneryi, byo po
rzucenie stopni templaryuszowskich i utworzenie t. z. zwizku
eklektycznego, do ktrego ju w r. 1783 przystpiy 53
loe niemieckie, jakote loe polskie i duskie. W kie
runku reformy dziaali szczeglnie baron Franciszek Ditrich Ditfurt, Ignacy Aureli F essler2), Fryderyk Lud.
:) D ram at jego Nathan m a tendencye masoskie.
2)
F essler by od r. 1773 kapucynem , a jako zw olennik reform
Jzefa II zosta profesorem jzykw oryentalnych i herm eneutyki
biblijnej przy uniw ersytecie we Lwowie. T u w r. 1783 w stpi do
niemieckiej loy P hoenix zu r runden T a fel; ale ju w r. 1791 p rze
szed n a protestantyzm i oeni si, poczem reszt ycia (1839) po
wici krzew ieniu masoskich idei.
19 *

292

Scbrder'-) i inni; podczas gdy poeci, jak Lessing, Herder,

Goethe, Wieland, Korner i inni pisali na cze masoneryi
szumne dityramby.
Obok niej pracowaa take pokrewna jej sekta Illuminatw, z innymi zwizkami, o ktrych wyej mwi
limy.
W pierwszej poowie XIX wieku masonerya niemie
cka nie rozwijaa si wietnie, mimo, e do niej naleaa
znaczna liczba pastorw i sam krl Fryderyk Wilhelm III
do loy si w pisa2). Edykt tego krla z 20 padz. 1798,
zakazujcy udziau w towarzystwach tajnych, nie odnosi
si do trzech wielkich l pruskich i ich filij3); podczas
gdy w Bawaryi, w w. ksistwie badeskiem i w ksistwie
heskiem wszystkie loe po r. 1820 zostay zamknite.
Utworzony przez kilku, masonw Tugendbund (w Kr
lewcu r. 1808) nie dugo si utrzym a; zato wrd mo
dziey uniwersyteckiej powstay t. z. Burschenschaften,
z dnociami narodowemi i liberalno-konstytucyjnemi, ale
po zamordowaniu dram aturga Aug. Kotzebuego przez bur
sza Sanda (r. 1819) rozwizane zostay.
Wikszy ruch pocz si w masoneryi niemieckiej
od czasu utworzenia t. z. Korrespondensbureau w Lipsku
i t. z. Grossmeisterverein, czyli zwizku wielkich mistrzw
trzech wielkich l pruskich w Berlinie (28 grud. 1839);
a nowego blasku i znaczenia dodao przyjcie ksicia

) F ry d ery k L udw ik Schroder (f 1816) zwrci! si do tradycyj

staroangielskich i uproci ry tu a, ktrego dotd trzy m aj si loe
w H am burgu. Jestto tak zw ana Schrdershe LehrarU .
2)
F ry d ery k W ilhelm III obj w 1796 r. 9 lutego, p rotektor
n ad trzem a W ielkiem i Loam i P rus, a w r. 1814 zosta p rzy jty do
loy w P aryu, przyczem car A leksander trzym a pierwszy mo
tek*, jenera von Bokum drugi, a pukow nik von B rehm er trzeci.
W edug m em oryau hr. H augw itza z r. 1822 F ry d ery k W ilhelm III
m ia w iedzie dobrze, e m asonerya jest instytucy niebezpieczn
dla pastw a, ale chcia j uczyni nieszkodliw za pomoc nadzoru
policyjnego.

293

Wilhelma pruskiego, dokonane uroczycie 22 maja 1840

wobec najwyszych wadz m asoskich1). On to, jako
protektor l pruskich, otoczy sekt sw opiek, gdy
w r. 1852 ostre na ni ze strony protestanckiej wymie
rzono ciosy 2); a w r. nastpnym, 5 listopada 1853, wpro
wadzi do Wielkiej Loy krajowej (Landesloge) syna
swego Fryderyka Wilhelma (pniejszego cesarza Fryde
ryka I I I 3), przyczem w mowie swojej owiadczy, e
dzieo zakonu jest bardzo powane, wite i wzniose*,
i e syn ma by dla tego zakonu mocn obron, jeeli
chce mie przewiadczenie, e przyczyni si do rozkrzewienia rzeczy prawdziwej i dobrej.
Fryderyk obj 24 czerwca 1861 urzd wielkiego mi
strza krajowego i piastowa go do r. 1874, tak atoli, e
godno protektora l pruskich zatrzym a krl Wilhelm I 3).
Sam m elaza i krwi ks. Otton Bismarck nie nalea
do adnej loy, ale posugiwa si masonami, ktrzy dodali
mu do boku br.-. Lotara Buchera.
Masonerya niemiecka wywdziczya si krlowi Wil
helmowi I tem, e stana przy nim r. 1866 w wojnie
z Austry, i powicia dla niego krla hanowerskiego Je
rzego V, acz tene by take masonem4). Tosamo masone
rya francuska popieraa zjednoczenie Niemiec, a nawet br.-.
Hieronim Napoleon, t. z w. czerwony ksi, odwid cesa
rza Napoleona III od interwencyi na rzecz Austryi. W pra
!) P rz y j go br.-. H enkel von D onnersm ark wobec najw y
szych urzdnikw trzech wielkich l i t. zw. Stuhlmeister p itn a
stu l berliskich.
2) N a m asonery uderzy mocno w swoich pism ach (n. p. Die
Freimaurerei und das Evangelische P fa rra m t (18541855). E rn est
Wilh. H engstenberg, profesor teologii w B erlinie i tw rca t. zw.
Evangelische Kirchenseitung (f 1868).
3) Grossloge zu den drei Weltkugeln, Grossloge Royal York,
Grosse Landesloge. W r. 1811 przybya Grossloge von H am burg,

Grossloge zur Sonne in B ayreuth, Grosse Landesloge in Sachsen.

4) Do l w stpili rwnie ksi H enryk LX VII von Keuss
(1852), i E rnest II ks. K oburg Gotha,

294

wdzie loe francuskie uchwa z 20 padziernika 1870 we

zway Wilhelma I i jego syna przed swj trybuna, jako
oskaronych o krzywoprzysistwo i zdrad, i waczyli
przeciw masonom francuskim; ale byo to czcz komedy.
Zreszt cesarz Wilhelm I ugaska wszystkie loe wiata
wydaniem walki Kocioowi, czyli tak zwanym kulturkampfem. Zachca go do tego gorco prof. Bluntschli,
wielki mistrz Wielkiej Loy w Bayreuth (f 1881), ktry
jeszcze w r. 1838 wstpi do sekty, a ju w r. 1844 zao
y przy pomocy innych braci Wielk Lo A lpina w Szwajc a ry i1). On to 14 padz. 1865 ogosi otw arty list do
papiea Piusa IX, jako odpowied na Syllabus; a pniej
nieco, po rozmowie z Bismarkiem (30 kwiet. 1868) i po
zebraniu Protestantenvereinu w Eisenach (r. 1870), da
masoneryi niemieckiej haso do wystpienia przeciw Rzy
mowi i Jezuitom 2). Rzeczywicie loe niemieckie i ich pi
sma, zwaszcza Din Bauhiltte, pary rzd do wyrugowa
nia Kocioa ze szk, do wygnania Jezuitw i do wyda
nia t. zw. ustaw majowych, trzym ajc si przytem tej
taktyki, e masoni stawali do walki na pojedynk, podczas
gdy loe dziaay raczej skrycie i tylko wtedy wystpo
way publicznie, gdy szo o apoteoz cesarza Wilhelma I,
albo o uczczenie adresem masona bez fartucha, to jest,
ksicia Bismarcka.
*) P rzed r. 1848 odbyy si kongresy masonw niem ieckich
w S trassburgu, S tutgarcie i Bazylei. Loom pom agali take t. z.
Liclitfreunde , a pniej czonkowie t. z. Nationafoereinu. Masoskie
pism a Bauhiltte (r. 1882, 333) i Rimsta della Mass. ital. (1883, 97)
przyznaj, e masoni gwnie za pomoc Nationalereinu przyczy
n ili si do zjednoczenia Niemiec pod hegem oni P ru s. Po r. 1859
bardzo czynnym masonem by ksi sasko-koburgsko-g^tajski Ernest,
b ra t kr la belgijskiego Leopolda I. (Por. Br.'. F indel Die Geschichte
der Freim aurerei I I Teil. III. 310 sq.).
2) e m asonerya przyczynia si do w ybuchu t. z. Kulturkam pfu, przyzna w sejmie pruskim b r/. L asker. (Por. G. M. Pachtler Der stille Krieg gegen Thron und Attar. A m berg 1877 str.
54 sq.).

295

Loe niemieckie pomagay take braciom we Wo

szech w ich kreciej robocie, dcej do zniszczenia pa
stwa kocielnego i zaboru Rzymu; a t misy mieli przed
r. 1870 posowie pruscy hr. Usedom, mason wyszych sto
pni, i sprytny hr. Arnim, ktry stara si samego papiea
Piusa IX oszuka. Pniej sza z Niemiec zachta do walki
z papiestwem, na co przytoczy mona i ten dowd, e
w r. 1883 trzy Wielkie Loe berliskie zamianoway br.\
Adryana Lemmiego, jawnego mazzinist i wroga religii,
swoim reprezentantem przy W. Wschodzie woskim, i e
przy odsoniciu pomnika Griordano Bruno w r. 1889 miaa
masonerya niemiecka swojego przedstawiciela. Wzajem
w. mistrz Lemmi sa do Niemiec kondolency po mierci
br.-. Wilhelma I (r. 1888), ktrego dwanacie lat przedtem
masoni woscy witali z entuzyazmem w Medyolanie.
Co do organizacyi), w r. 1910 istniao w Niemczech
8 Wielkich l i 5 l niezalenych, razem 506 l wito
jaskich z 58-667 brami; a protektorem trzech Wiel
kich L pruskich i t. z. Vicarius Salomonis W. Loy
krajowej jest od roku 1894 ks. pruski Fryderyk Leopold,
z upowanienia cesarza Wilhelma I I 2). Oto nazwy Wiel
kich L: 1) Grosse N ational Mutterloge su den drei
W eltkugeln w Berlinie (od roku 1740) z 145 loami w.
Jana, 72 szkockiemi, 27 masoskimi wianuszkami (Kranzeheii), 393 dobroczynnymi zakadami i 16.327 brami;
2) Grosse Landesloge der F reim aurer von Deutschland
w Berlinie (od r. 1770) z 8 kapituami, 3 loami prowincyonalnemi, 38 loami Andrzeja*, 139 loami w. Jana,
1) C. van D alens K alender fu r F reim aurerei a u f das J a h r
1912.
2) W r. 1910 dzienniki donosiy, e W ilhelm II by n a b an
kiecie l i podarow a im swj portret. Nie naley on jed n ak do a
dnej loy, co pismo masoskie B ulletin mag. de la Grand Loge
Synib. (z r. 1888, 132) uznao za dobre, podnoszc, e dla despoty,
choby m ia najlepsz wol, pogodzenie zasad masoskich z ety k
pastwow jest rzecz niem oebn.

296

377 zakadami dobroczynnymi i 14.862 brami; 3) Grosse

Loge von Preussen, genannt Royal York su r Freundschaft w Berlinie {od r. 1760) z 1 lo prowincyonaln
(we Wrocawiu), 14 wewntrznymi Wschodami, 77 lo
ami w. Jana, 15 wianuszkami masoskimi, 144 zaka
dami, 7.560 brami; 4) Grosse Loge von Hamburg (od
r. 1740) z 59 loami, 91 zakadami, 4.856 brami *);
5) Grosse Landesloge von Sachsen w Drenie (od r. 1811)
z 26 loami, 189 zakadami, 4.550 brami; 6) Grosse
Loge sur Sonne w Bayreuth (od r. 1741) z 1 lo pro
wincyonaln, 34 oami, 13 wianuszkami masoskimi, 103
zakadami, 3.167 bram i2); 7) Grosse Mutterloge des
Eklektischen Freim aurer-Bundes we Frankfurcie nad Me
nem (od r. 1783), z 22 loami, 9 wianuszkami, 67 zaka
dami, 3.350 brami; 8) Grosse Freimaurerloge su r Eintracht w D arm stadt (od r. 1846) z 8 loami, 28 zaka
dami, 727 brami; 9) Freie Vereinigung der fu n f unabuingigen Logen in Deutschland (od r. 1883) z 5 lo
ami, 83 zakadami, 1.318 bracm is).
Om Wielkich L niemieckich i 5 l niezalenych
tworzy od r. 1872 tak zwany Grosslogenbund, ktrego or
ganem jest t. z. Grosslogentag, skadajcy si z 8 wiel
kich mistrzw i 16 delegatw Wielkich L, a obradujcy
co rok w czasie Zielonych witek, kolejno w stolicach
tyche W. L. Powstay te w niektrych krajach t. z.
G-auverbande, co dao impuls do oglnych zebra; a sy
stemw osobnych ma by w Niemczech pi.
Co do zasad, masonerya niemiecka nie wykrelia ze
swoich statutw wiary w istnienie Wielkiego Budowni
J) Prom nzial-G rosloge non H am burg w B erlinie (od r. 1900
m iaa 7 l w Berlinie, 1 w C harottenburgu, 1 w Szczecinie, 1 we
W rocaw iu, 1 w Grlitz, 2 w ianuszki i 1220 braci.
2) Grosse] Prom nzial-Loge Polarstern w C hrystyanii (od r.
1893) m a 3 loe i 294 braci.
3) T. z. Grossloge K a iser F riedrich zu r B undestreue w B erli
nie nie zostaa uzn an przez G rosslogenbund i ju upada.

297

czego wiata i w niemiertelno duszy, i protestuje do

td przeciw temu, jakoby bya niechrzecijask; ale ilu
jest takich masonw, ktrzyby wierzyli w Bstwo Chry
stusa Pana? Wprawdzie cesarz Wilhelm I uwaa masonery
za instytucy chrzecijask, na religijnoci opart, a w mo
wie swojej, mianej 16 czerw. 1853 w Solingen, wyrazi na
dziej, e bracia bd w duchu chrystyanizmu myle
i dziaa; co wicej, niektre loe chc i dzi uchodzi za
chrzecijaskie; ale ten chrystyanizm jest tylko systemem
etycznym, przez Chrystusa, Wielkiego mistrza (ale nie
Boga) ogoszonym i z cechy nadprzyrodzonej odartym.
Masonerya i w Niemczech wzdycha za t chwil, kiedy
wszystkie wyznania w proch si rozpadszy, ustpi miej
sca religii rozumu; tymczasem za, podobnie jak socyalizm, pozwala swoim adeptom wyznawa jakkolwiek religi prywatnie, wiedzc, e pod wpywem doktryn m a
soskich stan si prdzej czy pniej indyferentystami
i przejd do rzdu czcicieli tej religii, na ktr si
wszyscy zgadzaj. Zupenie uzasadnionem jest zdanie
klasycznego dziea masoskiego p. t. AUgemeines Handbuch der Freim aurerei (II B. S. 236): Eine christliche
Maurerei ist ein maurerisches Unding (masonerya chrze
cijaska jest masoskim dziwolgiem). Nic te dziwnego,
e w r. 1876 katolickie centrum w petycyi wniesionej do
sejmu pruskiego wykazao niebezpieczestwa, jakie religii
chrzecijaskiej i spoeczestwu ze strony l gro.
e masonerya niemiecka jest wrogo usposobion dla
Kocioa katolickiego, dowioda faktami: a znamiennem
jest wyznanie masoskiego fferolda z 5 grudnia 1909:
Jestto dziwnym objawem czasu, e ultramontaskie dzien
niki, w rodzaju Klnische Volksseitung, przedstawiaj
masonery jako niewinn zabawk, a nawet j chwal.
Niemiecka masonerya nie moe z tego si pyszni. Jej
wrogiem jest ultramontanizm, a zama potg tego, oto
cel godny wysile ludzi szlachetnych.
Co do dzie dobroczynnych, loe niemieckie rozwi

298

ny nader ruchliw dziaalno i uwzgldniy rne po

trzeby spoeczne i ekonomiczne; ale zw racaj si one ze
swoj opiek przedewszystkiem do swoich czonkw i ich
rodzin L).
W najnowszych czasach objawi si w loach niemie
ckich pewien prd do zaprowadzenia reform w kierunku
liberalnym i humanitarnym, czego wynikiem by istniejcy
krtko Lessingsbund i t. z. Yerein deutscher Freimaurer,
utworzony w r. 1861 w Potsdam iei). W r. 1900 nastpio
zrwnanie ydw z aryjczykam i co do udziau w maso
neryi; a tylko dwie W. Loe berliskie odmawiaj im do
td przyjcia, Za to ydzi garn si do W. Loy hamburskiej i m aj swoje osobne loe.
S te w Niemczech loe i zwizki nie uznane przez
wadze masoskie, jak Symbolisclie Grossloge szkockiego
rytu w Lipsku, Odd- Fellow- Orden, zwizek B n e i-B r is s
(to jest, loa ydowska), Druidenorden (nowa odrol illuminatw), loe rytw M israim i Memphis, niezalene Johannislogen, Simililogen, Frciuenlogen, Guttemplerlogen,
ktre maj tylko pewne formy m asoskie3).
Nie mona zaprzeczy, e l w Niemczech przy
bywa; a jak o nich sdzi masonerya obca, pozna mona
') Jeszcze w r. 1868 zaoy w tym celu t. z. Verein deutscher
Freimaurer Zentralhilfkasse, a pniej jeszcze istn iay t. z. Sterbekassemereine. W r. 1884, z okazyi obchodu srebrnego w esela n a
stpcy tronu F ry d e ry k a W ilhelm a i ksiniczki W iktoryi, utw orzyy
loe t. z, Victoria-Stifiung des Schwesternhauses dla w spierania
wdw i siert po zm arych, braciach i zaoenia dla nich t. zw.
Schwesterrihaus. M aj te osobne zakady dla dzieci, starcw, rekon
walescentw, poonic, sucych guchoniem ych itd. W r. 1912 zbu
doway sobie loe berliskie w spaniay gm ach kosztem 1,700.000
m arek.
2) W r. 1912 otw arto w Berlinie trzy nowe loe, z ktrych
jedna nosi nazw loa F ry d ery k a W.. Co do stosunkw praw nych,
m asonerya w Niemczech podlega ustaw ie o stow arzyszeniach z 19
kw iet. 1908. E dykt z r. 1798 zosta zniesiony.
s) Br.1. N eum ann Das Freimaurertum str. 128.

299

z tych sw pisma masoskiego Bulletin du Supreme

Conseil Belgiue (r. 1889, 120): Niemcy s zalane tajnemi towarzystwami, ktre atoli maj raczej pozory ani
eli rzeczywiste wasnoci masoneryi r). Natomiast masoni
niemieccy w swoich pismach si chepi, e wanie ich
loe stoj na wyynie potrzeb czasu i mog innym suy
na wzr, bo oni tylko posiadaj geniusz czyli zrozumie
nie ideau duchowego 2).
) P or. Staatslexikon I Aufl., II, 1274. Br.-. Findel, zaoyciel
L essingsbundu, nazw a m asonery niem ieck filisterstwem i ostro
pitnow a panujce w niej ktnie.
2) Attg. Handbueh der Freimaurerei IY Auf., 1 ,195. Z licznych
czasopism i przegldw m asoskich, wychodzcych obecnie w N iem
czech, zasuguj n a w zm iank: Bruderkette, Logenblatt (Braunschweiger, D resdener, H am burger, Schlesischer, M ecklenburgerches), Signale

fu r die deutsclie Maurerwelt, Bayrenther Bundesblatt, Bausteine,

Hamburgische Zirkel-Correspondenz. Bundesblatt (berliski), Latomia, Bauhiltte, Berliner Herold, Freimaurer-Zeitung, Wchentlicher
Anzeiger der Arbeiten in den St. Johannislogen zu Berlin, Astrda,
C. von Dalens Kolender fu r Freimaurer. (Por. Allg. H andb. der
Freiin. II B. 185).

ROZDZIA XXII.

Masonerya w Austryi i w Wgrzech.

T r e : I.) Rozszerzenie si l za F ra n c isz k a I, k t ry by m a
sonem, i za Jzefa II, ktry w swoich zgubnych dla Kocioa refor
mach pomocy m asoneryi uyw a. Zakaz F ranciszk a II w latach
1794 i 1801. O tw arcie loy pod w. Jzefem w r. 1848. Zaoe
nie l nieoficyalnyeh pod nazw niepolitycznych zwizkw. D a
rem ne sta ra n ia o uznanie pastw owe. W alka przeciw nauce religii
w szkole, a za szko woln i szturm o rozwody. II.) P ierw sze loe
n a W grzech. Jakobini pod wodz M artynowicza. K now ania
rew olucyjne L. K ossutha i jego p arty i. Zaoenie l w gierskich
w r. 1863 i 1867. U tw orzenie W ielkiej Loy symbolicznej i jej
dziaalno. Zaprow adzenie obowizkowych lubw cywilnych.
Zakusy o w oln szko i o zupen niezaleno od A ustryi. Obe
cny stan m asoneryi w gierskiej.

Pierwsz lo austryack zaoy hr. Franciszek An

toni Sporck w Pradze, i to w r. 1726 pod nazw Z u den
drei Sternen; on te by pierwszym mistrzem tej loy,
do ktrej wpisao si kilku znacznych panw czeskich. Za
ni poszy dwie inne loe w Pradze; ich czonkowie owiad
czyli si w r. 1740 za Karolem Albrechtem bawarskim,
pretendentem do tronu po mierci Karola VI. Po r. 1740
ruchliw dziaalno rozwin tu hr. Kinigi, ktry trzy
loe poczy w jedn Zu den drei gekrnten Sternen
(1743).
W Austryi nader gorliwym protektorem sekty sta

301

si Franciszek Stefan, ksi otaryski, w r. 1731 przyjty

do loy w Hadze, od r. 1736 m Maryi Teresy austryackiej, a od r. 1745 cesarz niemiecki. Pod jego to opiek
hr. Albrecht Jzef Hoditz zaoy 17 wrzenia 1742 lo
w Wiedniu, pod nazw A u x trois canons, otrzymawszy na
to upowanienie od hr. Jana Schafgotsche, ksicia biskupa
wrocawskiego i wielkiego mistrza loy Z u den drei Todtengerippen. Pniej powstay inne loe, jak Z u den drei
Her zen (1754), Zu den drei Schwestern (1772), Zu-rn Palrnbawn (cilej obserwy r. 1776). Marya Teresa nie sprzy
jaa sekcie, chocia bulla Klemensa X II z r. 1738 nie zo
staa ogoszona w Austryi; to nie bez jej wiedzy policya wytropia (7 m arca 1743) zebranie masonw wiede
skich, do ktrych wielu arystokratw naleao; ale F ran
ciszek Stefan tyle sprawi, e pod pokrywk bada alcliemistycznych, posiedzenia loy w samym burgu cesarskim
si odbyway. Nie dziw, e kiedy tene w ybrany zosta
cesarzem (1745), masonerya niemiecka gono sawia -den
Tjornehmsten M aurer in Europa.
W Pradze loa Zu den drei gekronten Sternen przy
ja samowadnie tytu loy prowincyonalnej i dopiero
w r. 1763 otrzymaa od drezdeskiej oy Zu den drei
Granaten zatwierdzenie tej godnoci, z pozwoleniem utwo
rzenia kapituy dla caych Czech pod nazw Zu den drei
Evangelisten. W r. 1765 wesza tu cisa obserwa, a od
r. 1773 pracowaa loa szkocka Z u den drei gekronten
Sternen und den drei gekronten Sdulen.
W r. 1754 zakazaa Marya Teresa tworzenia l
i pracy w loach w obrbie krajw dziedzicznych, a ten
zakaz powtrzya 8 padz. 1766, a wic w rok po nagej
mierci cesarza Franciszka I (f 18 sierpnia 1765); ale
teraz opiek nad sekt obj Albert Kazimierz, ksi sasko-cieszyski, syn Augusta III, od r. 1764 mistrz ront
Stuhle loy drezdeskiej Z u den drei Schwestern, a od
r. 1766 m Maryi Krystyny, najulubieszej crki cesar

302

sk iej1). Opowiadaj, e kiedy tene ksi w Schoenbrunnie przewodniczy zebraniu loy, ona jego staa na cza
tach w oknie paacu, aby ostrzedz obradujcych, w razie
gdyby jej m atka nadjedaa.
M arya Teresa bya kobiet wierzc i po swojemu
pobon, ale jako monarchini otrzym aa wychowanie we*
dug zasad wczesnych, wolnoci Kocioa wcale nie sprzy
jajcych, ktre pniej febroniaskiemi i jozefiskiemi na
zwano; a do tego zostawaa pod wpywem jawnych czy
skrytych wrogw Kocioa, nalecych do masoneryi. Tem
si te tmaczy wiele jej rozporzdze, Kocioowi nie
przychylnych i zezwolenie na pierwszy rozbir Polski2).
Mianowicie wielkie u niej znaczenie mieli masoni: ksi
Wacaw Kaunitz, tajny kanclerz dworu i pastwa*,
baron Gerhard van Swieten, jej lekarz przyboczny (po
mocnik przy 16 poogach i zarazem prezes komisyi nauk
i cenzury!), bar. Karol Antoni Martini, czonek komisyi
nauk, Jzef Sonnenfels, profesor uniwersytetu wied.
i czonek komisyi nauk i cenzury nadwornej, bar.
Jzef Heinke, twrca nowego systemu w sprawach ducho
wnych, goszcego wszechwadztwo pastwa w stosunku do
Kocioa.
Masonami byli rwnie wysocy dygnitarze pastwa:
hr. Karol Wrbna, hr. Karol Martinitz, hr. Jzef Haller, hr.
Karon Egon Fiirstenberg, hr. Jan Dietrichstein, hr. Jan
Chotek, hr. Jan Mitrowsky, hr. Leopold Kollowrat, hr. Jan
Ant. Pergen (pierwszy gubernator Galicyi), hr. Ugarte
(take gubernator Galicyi) i inni, dalej goni wwczas
profesorowie teologii i praw a kanonicznego, jak: Dannemayer, Eibel, Fessler, Gmeiner, Klupfe, Pehem, Rauten-

*) Por. Die Freimaurerei Oesterreicli-Ungarns. Zwolf Vortr&ge

W ien. 1897. II V ortrag von Exc. Josef A lexander F reih errn von
H elfert, III Y ortrag von Dr. Y ictor von Fuchs.
2)
Obszernie i rdowo dowodzi tego X. Dr. W. Chotkowski
w dziele p. t. H istorya polityczna Kocioa w Galicyi za rzdw
M aryi Teresy. 2 t. K rakw 1909.

303

strauch, Royko i inni, wreszcie wielu arystokratw

artystw 1), wyszych oficerw i duchow nych!); tote sekta
wystpowaa coraz mielej.
Marya Teresa przenikna tajemne jej dnoci, jak
to pozna mona z wymienionych dekretw i ze sw wy
rzeczonych do ks. K aunitza3); ale intrygi tego ministra
i innych masonw, wpyw zicia Albrechta Kazimierza,
szczeglnie za zaoenie przez loe domu siert pod we
zwaniem w. Jana Chrzciciela w Pradze (r. 1772) usposo
biy cesarzow lepiej dla sekty, tak e wedug reacyi hr.
Kunigla, masona, miaa wyrzec do masona Kressla vovi
Gualtenberg: Ich bin uberseugt, dass die FreimaurerGesellschaft eine unschuldige, freundschaftliche Gesellschaft isi. M ein Seliger, der Kciiser, war selbst Maon.
und m ir ist leid, dass ich sie verflgt habe. K u n ftig h in
soli es nicht mehr geschehen. Ich werde mich befleissigen,
das Vorige wieder gutsumachen, und sie knnen meines
Schutses siher sein.
*) M idzy in n y m i M ozart, k t re g o o p e ra Zauberflote tc h n ie
cakow icie duchem m asoskim .
2) W y lic z a ich D r. F u ch s w dziele D ie F reim aurerei Oesterreich-U ngarns str. 104. A le sk d si ta m w z i *P u zyn a B isc h o f
von K r a k a u ? J e s tto fasz w ie ru tn y , bo w w ie k u X V III n ie byo
ta k ie g o b is k u p a n a sto licy k ra k o w sk ie j i a d e n z b isk u p w k ra k o
w skich n ie n a le a do m aso n ery i.
3) i>Hre E r, Heter K a u n itz, E r w ill uns etioas weiss niachen.
w as E r selber wohl n icht glaubt. D er J o s e f w ird auch noch a u f
Unsere W orte kom m en und es bitter bereuen, sieli m it diesen dangereusen L euten so tie f eingelassen za haben. G-ebt acht, w enn die
einm al m erken, dass beim Goldkochen, Schatzgraben u n d Geislerbesehworen nichts herauskom m t ais Sehande u nd Spott, u n d dass sie
dabei so lange die dupes gewesen, dann werden sie a u f einm al einig
sein, sie werden, d am it sie nicht um so n st a u f der W elt sind, Eucli
ins H a n d w erk p fu sc h en u nd ein bissel regieren wollen. W ir sagen
Euch, das H aus werden sie E uch noch um kehren und das Leben
sauer genug m achen. W ir icerdens nicht erleben und sind dess'
froh. I k r aber seht zu, wie Ih/r noch m it E u ren B ru d e m F reim aurern zurecht knmmt (H elfert 1. c. 76).

304

Masonerya nie omieszkaa wyzyska tego usposobie

nia cesarzowej i jej syna Jzefa I Jeszcze w r. 1770
otw art zostaa loa wiedeska Zu den drei Adlern; za
ni poszy loe Z um heiligen Josef (1771) i Z u r Hoffnung (1773); ale dopiero w r. 1776 nastpio zaoenie
oy prowincyonalnej austr., zalenej od berliskiej Grosse
Landesloge'), a w r. 1784 utworzenie t. z. Grosse Landesloge von Oesterreich z hr. Dietrichsteinem jako Landesgrossmeister na czele.
Take i w krajach koronnych liczba l z kadym
rokiem rosa, tak e przed r. 1794 byo ich razem w Austryi
i na Wgrzech 4 5 2).
Rwnoczenie uwijali si po Austryi juto aw antur
nicy, propagujcy wysze stopnie i zakon Templaryuszw, jak znany ju bar. H u n d 8), juto alchemicy,
Rosenkreuzery i Illuminaci. Kiedy po zamkniciu l w Neapolitaskiem (12 wrzenia 1775) grozio co podobnego
i loom w Austryi, mia ten cios odwrci wysannik W.
Loy berliskiej br.-. Franciszek von Sudthausen, przy po
mocy w. mistrza prowincyonalnego hr. Dietrichsteina i b
dcego w askach u cesarza Jzefa II br.-. Zinnendorfa,
tak, e cesarz w pimie do W. Loy berliskiej odda ma
soneryi pochlebne wiadectwo.
Jzef II nie nalea do loy, a nawet w pimie odrcznem z 11 grudnia 1785 nazwa robot masosk kuglarstwem ( Gaukelei); ale przejwszy si. od modoci za
sadami antykocielnemi i popadszy w moc masonw4),

*) Loe w iedeskie oderw ay si od pragskih w r. 1777, a zbli

yy si do berliskiej Lcmgesloge.
2) O loach galicyjskich bdzie w Rozdziale XXIY-ym.
,3) Sam cesarz Jzef II kaza sobie w ykada kabalistyk
(Bm iliutte z 30 stycz. 1909).
4)
W pyw ali n a niego szczeglnie bracia: ksi W acaw
K aunitz, hr, J a n D ietrichstein, bar. Jzef Heinke, hr* J a n Ant. Pergen, bar. Prane. Kressl, bar. Szymon Reischach, Ignacy Born (autor
pam fletu p. t. Monaehologia), Jzef Sonnefels, bar. K arol M artini,

305

stara si pod pozorem wprowadzenia reform, poniy Ko

ci do roli sugi pastwa, religi za uczyni pomocniczk
policyi, za co go masonerya wynosia pod niebiosa. Oto
prbka takiego dityrambu: Gdyby Chrystus przyszed
znowu na wiat, przybyby przedewszystkiem do Wiednia,
do Wielkiego Jzefa, rzuciby mu si na szyj, uciskaby
go i powiedziaby: Najukochaszy Jzefie, najdroszy synu,
ty jest tym monarch, ktrego Ojciec mj Niebieski usta
nowi na ziemi, aby moj wit religi, ktr bezbone
mnichy i popy, gotowe dzi jeszcze mnie ukrzyowa, ty
sicznymi przesdami i zabobonami zeszpeciy, do pier
wotnego i wietnego blasku znowu przywrci. Ty, Jzefie
jeste owym mem, ktrego Ojciec mj Niebieski do tego
wanego dziea wybra 1). Dzi jeszcze pisarze sekty wiel
bi Jzefa II jako masona bez fartucha.
Majc poparcie l, mg cesarz pofolgowa swoim
pseudoreformatorskim zapdom, tem wicej, e znalaz
chtn pomoc nietylko w wczesnych urzdnikach i lite
ratach, ale take w ksiach, i co gorsza, w biskupach,
duchem febroniaskim przejtych, jakimi byli np. arc. oomuniecki hr. Tadeusz Trauttmansdorf, arc. salcburski hr.
Hieronim Colloredo, arc. zagrzebski Maks. Verchovacz,
b. lublaski hr. Karol Herberstein, b. mantuaski hr. Jan
Pergen, b. weroneski Jan Morosini, b. brixeski hr. Leo
pold Spaur, b. przemyski Betaski i sam kardyna F ran
ciszek Herzan von Harras, pose austryacki przy W aty
kanie 2).
Zaledwie po mierci Maryi Teresy (29 listop. 1780)
hr. K inigl i inni. Masoni sta ra li si Jzefa II tem pozyska, e w r.
1786 utw orzyli w P radze zakad dla guchoniem ych.
*) Por. G. M. P ach tler S. J. B er stille Krieg der Freimaure
rei gegen Thron und Altar, str. 23. N atom iast masoni lyli w ohydny
sposb Koci i biskupw.
2)
T w ierdz niektrzy, e kard. H erzan by masonem. Do loy
nalea take, jako eques a cruce hierosolymitana, od r. 1778 ksi
biskup lublaski Micha Brigido.
PELC ZAR : MASONERYA.
20

306

Jzef II obj rzdy Austryi, zaraz, niby grad niszczcy,

poczy wychodzi rozporzdzenia Kocioowi wrogie, jak
kassata wielkiej liczby klasztorw, przerwanie stosunkw
pomidzy pozostaymi klasztorami i biskupami a Stolic
w., zniesienie bractw, kongregacyj Maryaskich i seminaryw duchownych, a stworzenie seminaryw generalnych
z kierunkiem policyjnym i z wykadami w duchu febroniaskim, podporzdkowanie wadzy duchownej pod wa
dz rzdow, rozszerzenie wpywu pastwa w sprawach
szkolnych i maeskich, a nawet wydanie wielu przepi
sw liturgicznych, za co Fryderyk II nada Jzefowi II
przydomek brata zak ry sty an a 1).
Temi pseudo-reformami zada Jzef II bolesny cios
Kocioowi w Austryi, bo ugruntowa panowanie zgubnego
systemu, odtd jzefinizmem zwanego; ale z drugiej strony
oburzy przeciw sobie wierzcych katolikw i wywoa
grone zaburzenia w Belgii i na W grzech2). Umiera z go
rycz w duszy (8 lutego 1790), czego wyrazem byy
sowa, jakie przed mierci napisa do brata swego Leo
polda: Ubolewaj nademn, bo obecnie, jak sdz, jestem
najnieszczliwszym z ludzi.
Za pno spostrzeg cesarz, e faszyw poszed drog
i e masonerya jest nieprzyjacik religii i pastwa.
Wprawdzie dekretem z 11 grudnia roku 1785 ograniczy
liczb l do dwch lub trzech w tem samem miecie i na
kaza spis czonkw, z wykazem dni zebra, przedkada
w adzom 3), w rozporzdzeniu za z roku 1789 postanowi,
') Czyt. Die F reim aurerei O esterreich-Ungarns str, 79 sq.
2) K iedy P ius VI w r. 1782 przyby do W iednia, by odwrci
te ciosy od Kocioa, nietyko Jzef II, ale i m inister K aunitz mia
papieowi ubliy.
3) W ielkie oburzenie u masonw w ywoa Jzef II przez to,
e podpukow nika gw ardyi w gierskiej hr. W ad Szekelyego, m a
sona, odda sdom cywilnym za to, e tene zdefraudow a 97.000
reskich z kasy wojskowej. W pam flecie wwczas w ydanym nazw ali
cesarza w prost tyranem .

307

aby urzdnicy cywilni i wojskowi wystpili z l, a na

przyszo kady z nich przed otrzymaniem posady skada
przysig, e do tajnych towarzystw nigdy si nie zapisze;
ale te praw a nie weszy zaraz w ycie i sprawiy tyle
tylko, e masoni poczli porozumiewa si z nieprzyja
cimi pastwa.
Brat i nastpca Jzefa II, cesarz Leopold II by
zawsze opiekunem sekty i ju jako wielki ksi toska
ski dziaa w jej duchu, mimo, e go siostra jego, Marya
Antoinetta ona Ludwika XVI, w licie z 17 sierpnia 1790
ostrzega przed machinacyami masonw: Prenes bien
gard la bas a toute association de francmaons. On doit
deja vous avoir averti; c est p a r cette w ie, ue tous les
monstres d ici comptent d arriver dans tous les pays au
meme but. Oh Dieu gard m a patrie et vous de pareils
mallieurs ,).
Pniej Leopold II wystpi przeciw^ masonom, a po
nagej jego m ierci2), zosta cesarzem niemieckim F ran
ciszek II, czowiek wierzcy i Kocioowi yczliwszy, acz
nie cakiem wolny od zapatryw a jzefiskich. Odkrycie
spisku masonw-jakobinw, o ktrym bdzie poniej, jakote Privat-Promemoria iiber die sweckmassigsten M ittel, die sdmmtlichen geheimen Orden fu r jeden S ta a t unschadlich su machen, podane cesarzowi w r. 1793 przez
nawrconego masona, prof. Hoffmanna8), wywoay su
*) A rneth Der Briefwechsel Kaiser Josefs I I etc. m it Marie
Antoinette. Por. A nnuarius Osseg Der H am m er der Freimaurerei am
Kaiserthrone der Habsnirger. A m berg 1875.
2) U m ar w r. 1792, ja k tw ierdz, po nocnej orgii m asoskiej,
czy te w edug innej w ersyi, o tru ty bulionem, przysanym z Woch
przez masonw; ale dowodw n a to niema.
3) W pim ie tem w ykazuje Hoffmann m achinacye masonw
i illum inatw za rzdw Jzefa II i opowiada, e illum inaci, opa
nowawszy loe austryackie, udzili tego cesarza obietnic pomocy
w nabyciu B aw aryi, ale e te plany sparaliow a F rydery k II, n a
kazaw szy m inistrow i swojemu H erzbergow i w stpi do zakonu illu
m inatw i dziaa w loach przeciw zam iarom Jzefa II. Hoffmann
20*

3 08

rowsze wystpienie przeciw masonom. Ju w roku 1794

kaza Franciszek II rozwiza loe w krajach austryackich;
a na sejmie rzeszy w Regensburgu postawi wniosek, by
ustaw zakazano tajemnych zwizkw masonw, kawale
rw Ranego Krzya i illuminatw, ale sprzeciwili si
temu delegaci Prus, Brunwiku i Hanoweru; za to on
sam odnowi 22 kwietnia 1801 dekret Jzefa II dla k ra
jw austryackich.
Mimo to w roku 1809 loa austryacka utrzym ywaa
tajn korespondency z W. Wschodem francuskim, a i p
niej take nie brako w Austryi masonw u k ry ty ch x).
Na zjedzie w Weronie r. 1822 wystpili monarcho
wie przeciw masoneryi i innym sektom tajemnym, mimo,
e krl pruski Fryderyk Wilhelm III stan w ich obronie.
W skutek ruchw rewolucyjnych w r. 1848 zostaa
otw art na nowo w Wiedniu loa pod w. Jzefem,
z mistrzem dr. Ludw. Lewisem na czele, i otrzymaa od
Wielkiej Loy krajowej w Berlinie afiliacy, a od mi
nistra Dobhoffa zatwierdzenie; ale po nastaniu reakcyi
musiaa si p rzy k ry . Dopiero era bkitnej rewolu
cyi*, czyli liberalizmu, nowe przyniosa nadzieje. Ju
w r. 1860 yd Schneeberger zaoy dwie loe na Wgrzech,
inny za yd, L. Lewis, lo w Oedenburgu, take w Wgrzech,
przeznaczon na zbiorowisko masonw monarchii i aliliow an przez W. Lo hambursk (19 m arca 1869). Tene
Lewis wnis 15 listopada 1867 prob do namiestnictwa
w Wiedniu i Pradze o wskrzeszenie wiedeskiej loy w.
Jzefa i praskiej Am icitia; ale mu odmwiono2). Zato mi

tw ierdzi rwnie, e tene H erzberg, przy pomocy angielskiego m i

n istra P itta , spowodowa wojn T urcyi z A ustry, i e zaburzenia
w W grzech byy dzieem l. (Por. D ie F reim aurerei OesterreichU ngarn s. 18).
') W r. 1812 odkrya policya w W iedniu schadzk masonw.
2)
Masoni proponowali, aby u rzdnik zastpujcy rzd n a ze
b raniach loowych, by m asonem ; ale m inister G iskra n a to si nie
zgodzi.

309

nisterstwo mieszczaskie 19 stycznia 1868 znioso rozpo

rzdzenie, dajce od urzdnikw przysigi, e do ta j
nych zwizkw nie nale i nalee nie bd, a przytem
zamkno oczy, e masonerya przemycia si do Austryi
pod flag niepolitycznych zwizkw (H umanitatsverem e)
i wianuszkw (M aurerkrdnschen), ktre pracuj jak
loe, tylko bez masoskich oznak i przepisanego ceremo
niau.
Ju 30 padziernika 1869 zwizek Humanitas otrzy
ma rzdowe zatwierdzenie, z prawem afiliowania takiche
stowarzysze w Cislitawiix); i rzeczywicie do roku 1874
powstao takich filij om, oprcz loy H um nitas w Neudrfl na ziemi wgierskiej zaoonej2), gdzie wiedeska
H um anitas odbywaa swe masoskie zebrania, jakote
midzynarodowego wianuszka masoskiego w W iedniu3).
Obecnie w samym Wiedniu jest takich niepolity
cznych zwizkw dwanacie, pod nastpujcemi godami:
H um anitas (1869), Z u k u n ft (1874), Sokrates (1874), Schil
ler (1875), Freundschaft (1877), Columbus (1877), Concor
dia (1883), Treue (1888), Goethe (1892), Lessing (1897),
Pionier (1898), Kosmos % S to waciwie loe masoskie;
?) Jako

organ

tego

zw izku

pocz

wychodzi

dziennik

Zirkel.
2) L oa H um anitas w Neudrfl an der L eitha otrzym aa za
tw ierdzenie od W. W schodu woskiego (22 kw iet. 1871), a 30 lipca
1871 od W. Loy w gierskiej. W r. 1889 poczya si z lo Con
cordia, zaoon w r. 1883, poczem przeniosa sw siedzib do Preszb u rg a (r. 1897). In n a loa, pod nazw E in trach t (od r. 1875), p rzenie
sion zostaa rwnie do P reszburga.
3) A nnuarius Osseg. 1. c. 24 sq. Freimaurerei OesterreichUngarns str. 327.
4) Por. Allg. Handb. der Freim. II, 131. C. van Dalens
Kalender auf das Ja h r 1912 tw ierdzi, e od loy preszburskiej za
le nastpujce zw izki w iedeskie: Humanitas, Zukunft, Sokra

tes, Eintracht, Schiller, Freundschaft, Treue, Gothe, Lessing zu den

drei Bingen, Pionier , Kosmos , dalej p ragski H iram , salzburgski Mo
zart, pilzneski Harmonie, abbazyjski Humanitas.

310

poniewa jednak masonerya nie ma w Austryi urzdowego

pozwolenia, przeto te loe, acz zreszt publicznie znane,
musz si ukryw a pod inn nazw i s filiami l w
gierskich w Preszburgu.
Oprcz l wiedeskich istniej masoskie zwizki
hum anitarne, albo t. z. wianuszki (Krdnschen): w Abbazyi (H um anitas), w Asch w Czechach (Astrda), w Ciepli
cach (Philantropia, w hotelu sum schwarsen Boss), w Cie
szynie (Freundshaft), w Czerniowcach p. t. H um anitas,
2. K arol I, 3. K inder-A syl-Verein Montefiore (ze samych
ydw), we Franzensbadzie (w British-Hotel), w Haida
w Czechach (E inigkeii), w Karlsbadzie (p. t. Verein Munificentia w hotelu Kroh w lecie, a w hotelu Post w zi
mie), w Marienbadzie (w hotelu Casino), w Opawie, w Pilnie (Harmonie), w Pradze: 1. Bruder-K reis Am icitia,
2. Harm onie, w Reichenbergu (p. t. Latomia), w Saaz
w Czechach (p. t. Kette), w Salzburgu (M osart).
Rzecz godna uwagi, e tylko bracia, nalecy do
formalnych l austryackich w Preszburgu, mog by
czonkami tych zwizkw; a wic w oczach masonw
uchodz one za loe ).
W roku 1874 preszburska loa Z u lm n ft wniosa do
ministerstwa ks. Auersperga podanie o pozwolenie na
otwarcie l w Cislitawii; ale otrzym aa odpowied od
mown, na tej podstawie, e w Austryi tajne towarzystwa
s zakazane. Niepomylnym by rwnie wynik zabiegw
braci Rotha i Zenkera (ydw), by namiestnictwo dolnoaustryackie pozwolio na utworzenie Wielkiej Loy A u stria
w Wiedniu (r. 1904); a kiedy oni zaapelowali do trybunau
pastwa, zatwierdzi tene rezolucy namiestnictwa (23
stycznia 1905).

l)
W edug C. 'Ban D alens K alender fiir F reim a u rer za rok
1907 liczba masonw austryackich, w znacznej czci ydw, wyno
sia wwczas 846. Do najruchliw szych nale: baron Hock, E rnest
W iktor Zenker, Jorg, Gluckm ann, Pernersdorfer, B rezina, Ferd. Karl,
H ugo H eller.

311

Starania te ze strony l wiedeskich maj si nie

bawem ponowi; przynajmniej tak zapowiada loa Pio
nier w odezwie z r. 1906, ubolewajc nad tem, e rzd
austryacki wprawdzie masonery toleruje, ale moe kadej
chwili jej prac zatamowa i zniweczy. Mm uznanie pra
wne nastpi, musz loe cislitawskie inn wywiesza cho
rgiew, to jest, tworzy lub popiera dziea dobroczynne;
a e one, jako twierdze liberalizmu, bronione gwnie przez
ydw, s rozsiewniczkami bezwyznaniowoci i nienawici
do Kocioa katolickiego, zbyteczna dowodzi. W ostatnich
czasach przewanie z l wychodzi agitacya za woln,
to jest, bezreligijn szko, jakote za rozwodami i za
lubami cywilnymi obowizkowymi.
Jak wypowiedzia masoski dziennik Zirkel (r.
1905/6 Nr. 22), w alka przeciw religii w szkole musi by
hasem masoneryi i zblionych do niej duchw; to te ju
w roku 1903 loa Pionier zaoya w Wiedniu szko
woln, z ktrej nauk religii wykluczono. W tym te
celu za staraniem tej loy i br.-. wicemistrza Zenkera po
wsta w r. 1903 czysto masoski zwizek Verein su r Erhaltung einer freien Sekule (dla utrzym ania wolnej
szkoy '), a w r. 1905 liberalny zwizek Freie Sekule
(wolna szkoa), na ktrego czele stan br.-. Hock, radca
dworu i czonek najwyszego trybunau administracyjnego.
Zwizek ten, poparty przez profesorw uniwersytetu wie
deskiego i przez party socyalno-demokratyczn, wezwa
rady szkolne wikszych miast, aby ze szk miejskich
usuny modlitw Ojcze nasz i Zdrowa Marya, oraz
krucyfiksy. Miasto Linc poszo pierwsze za tem wezwa
') S ta ra n ie m ty c h l p o w sta y w W ie d n iu b ezw y zn an io w e
o chronki d la dzieci, H eim fu r obdachlose F am ilien, Verein zu r

Forderung des H andw erks, P hilantropischer Verein, K a iser F rane

J o s e f Ju bilaum sstiftm ig fu r Volkswohnungen, Verein m r A nspeisung hungernder Schulkinder itd.
2) Z w izek te n p rz e s ta istn ie w ro k u 1906, a fu n d u sze sw e
(3.600 kor.) p rz e k a z a zw izkow i F reie Scliule.

312

niem, ale biskup lincki Doppelbauer zaprotestowa, za

nim za poszli katolicy, tak, e ydowsko-masoskie zakusy
t raz si nie powiody. Ponowiono je w r. 1906 w lo
ach wiedeskich, ale rwnie bez skutku; co wicej,
rada szkolna wiedeska z inicyatywy znakomitego bur
mistrza Luegera kazaa w r. 1909 zam kn pierwsz szko
woln, w rakuskiej stolicy zaoon. Zwizek wolnej
szkoy, ktry nauczanie religii w tej szkole powierzy
nauczycielom wieckim, przejtym ideami masoskiemi, od
woa si do wadz wyszych, ale ministerstwo owiaty
i trybuna administracyjny orzeky, e wedug ustawy z r.
1869 o szkoach ludowych kady nauczyciel religii ma
mie pozwolenie biskupie lub w razie nieuzasadnionej od
mowy biskupa, upowanienie ze strony rady szkolnej k ra
jowej, e nadto szkoy pryw atne bez nauki religii istnie
nie mog. Wolna szkoa poniosa porak, ale z pe
wnoci ataki swe ponowi. Me uda si te w roku 1906
szturm o rozwody, przez masoski dziennik Z irkel i pi
sma ydowskie w yw oany1); bo dziki organizacyi, prze
prowadzonej przez wiec katolicki, w Wiedniu roku 1906
odbyty, opinia katolicka w niezliczonych petycyach do
rady pastwa zaoya protest.
W ostatnich latach wydano take wojn fakultetom
teologicznym przy uniwersytetach, czego skutkiem byy
demonstracye, wywoane w Pradze, Wiedniu, G-racu, Insbruku i w Krakowie (!) przez modzie postpow, y
dowsk i socyalistyczn.
Pod wzgldem politycznym d loe masoskie do
rozbioru Austryi i przyczenia niemieckich prowincyj do Nie
miec, a ich tajemn dewiz jest: idelenda est Austria* 2).

*) W r. 1909 ponowi t agitacy b r .\ Zenker, gwnie pord

robotnikw. P opiera j take zw izek separow anych maonkw k a
tolickich, m ajcych w W iedniu gw n swoj siedzib!
2)
Masoni m aj protektorw w niektrych wysokich urzd n i
kach i w deputow anych do rad y p astw a; to te Oskar E rstlin g
mg napisa w masoskim dzienniku Z irkel (z 13 g ru d n ia 1908):

313

Gwn si obozu liberalnego stanowi ydzi, ktrzy

przed utworzeniem si stronnictwa chrzecijasko-socyalnego, za pomoc dziennikw i kapitaw, bo m a
jtek samego Rotschilda wiedeskiego ma wynosi 11
miliardw koron - rej wodzili w Austryi; od nich te
przewanie wychodziy hasa do obalenia konkordatu
z roku 1855.
Na pocztku XX wieku liberaom w walce z Kocio
em przyby na pomoc z jednej strony protestantyzm, ktry
za pomoc pienidzy, broszur i pastorw niemieckiego ce
sarstw a szerzy wrd ludnoci niemieckiej w Austryi apostazy (t. z. Los von Rom Bewegung), z drugiej zwi
zek wolnomylny, ktry take wrd Czechw dziaa de
strukcyjnie *).
Powszechne wybory w r. 1907 i 1911 wzmocniy nadto
si partyi socyalno-demokratycznej.
II. W Wgrzech pierwsze loy powstay za rzdw
Maryi Teresy, a najwicej przyczynili si do tego oficero
wie gwardyi przybocznej wgierskiej, w r. 1760 utworzo
nej, ktrzy nader chtnie wstpowali czy to do l wie
deskich, czy do innych tajnych stowarzysze, jak n. p.
Illuminatw, Ranego Krzya, Braci azyatyckich i t. p.,

In Oesterreieh lebt und regiert das freiniaurerische Princip so kr Ciftig wie gerade dermalen melleicht nirgends a u f der Welt. (W alther
Die Freimaurerei str. 88). N aw et m idzy wychowawcami nastpcy
tronu Rudolfa byli masoni!
l) . W samych Czechach m a by 13 wolnom ularskich zwizkw.
Na kongresie wolnomylnych w B rukseli (2123 sierpnia 1913) biv.
Vojan przyw iz pozdrow ienie od 300.000 wolnomylnych Czechw
z pnocnej A m eryki. W Czechach 8.000 nauczycieli przystpio do
europejskiego wolnomylnego zw izku nauczycieli, ktry n a swoim
sztandarze w ypisa te h asa: Rozdzia szkoy od Kocioa i rozdzia
pastw a od Kocioa. W jednym tylko roku 1909 a 1782 Czechw
ogosio si bezw yznaniow ym i. (Por. referat ks. P aw a Sapiehy
w Ksidze pam itkowej drugiego Kongresu Maryaskiego odbytego
w P rzem ylu w s. 1911) str. 271 sq.).

314

uprawiajcych alchemi i magi, tak e prymas wgierski

ju w roku 1763 ogosi pismo ostrzegajce.
Na pierwszych kartach rocznikw masoneryi wgier
skiej wypisane s nazwiska: hr. Karol Palffy, hr. Jan
Esterhazy, Aleksander Baroczy (poeta), Kazinczy (poeta),
hr. Stefan Niczky, hr. Jan Draskowics, Jan Laczkowics,
Jzef Ignacy Martinowics i inni; a do pierwszych l na
le loe w Preszburgu.
W r. 1769 nasi Konfederaci barscy, z ks. Karolem
Radziwiem i hr. Pawem Rzewuskim na czele, zaoyli
w Preszowie lo pod nazw *Cnotliwy podrny, za
len od W. Loy polskiej; a dzi jeszcze pokazuj tam
piwnic, na niebiesko pomalowan, gdzie si odbyway
loowe zebrania. Ta loa daa pocztek czterem innym x).
Niebawem powstay take loe w Peszcie (Z u r Grossmuth), w W aradynie (Trzech smokw), w Temeszwarze
(Trzech lilij) i gdzieindziej, tak, e w r. 1784 byo ich
w Wgrzech 10. Loe kroackie zawdziczaj swj pocz
tek oficerom, internowanym w Magdeburgu podczas wojny
siedmioletniej; loe siedmiogrodzkie za Samuelowi Bruckenthalowi, ktry jako gubernator kraju, zaprowadzi
w nim reformy Jzefa II. W Wgrzech powsta nawet
osobny system pod nazw Obserwy Drascowicsa, pod
sterem hr. Draskowicsa, a w r. 1780 podday si loe w
gierskie prowincyonalnej loy wiedeskiej. W skutek de
kretu Jzefa II z r. 1785 pokryo si atoli wiele l, tak
e w r. 1790 dwie tylko (w Budapeszcie i w Zagrzebiu)
byy czynne.
Pod wpywem masoneryi szerzyy si na Wgrzech
zasady rewolucyjne, ktrych propagatorami byli Jzef
Ignacy Martinowics, najprzd zakonnik, potem prof. uniw.
lwowskiego, w kocu urzdnik kancelaryi gabinetowej
Leopolda II, Jan Laczkowics, byy oficer, Franciszek
de Szentmarjay, urzdnik, Jzef Hajnoczy, rwnie urz
>) Allg. H andb. der F reim . II, 472.

315

dnik i hr. Sigrai. Zyskawszy sobie sojusznikw w Wiedniu

i gdzieindziej, do ktrych naleeli Jan Jerzy Forster, po
rucznik Hebenstreit, pastor Held, byy nauczyciel Franci
szka II Andrzej Riedel i inni, zamierzali oni zwabi cesa
rza do Pesztu, uwolni jecw francuskich, tame inter
nowanych i przy ich pomocy wywoa rewolucy, ktrej
celem miao by zaprowadzenie republiki. Ale spisek ten
zosta w r. 1794 odkryty, poczem hersztowie tego (Marti
nowics, Laczkowics, Hajnoczy, Szentmarjay i Sigrai) zo
stali straceni (20 maja 1795), a wszystkie loe zostay
zamknite *).
Dopiero po wybuchu rewolucyi w r. 1848 dyktator
Ludwik Kossuth, przyjty poprzednio do loy hamburskiej
Pelikan, postara si, e otwarto w Peszcie lo Kossuth w jutrzence wyszego w iata2), Kiedy powstanie
upado, przywdcy tego wstpili do l zagranicznyeh3)
i z Kossuthem na czele utworzyli komitet rewolucyjny
wgierski, zostajcy w cisym zwizku z masonery wo
sk4). On to w r. 1859 umawia si z br.-. Hieronimem Na
poleonem Bonaparte, aby utworzy osobny oddzia wgier
ski z jecw pojmanych w wojnie5); a w r. 1866 zawar
) Czyt. Die Freimaurerei Oesterreich-Ungarns str, 222 sq.
2) Sowo Kossuth pniej opuszczono, a loa m iaa bardzo
k r tk i ywot.
3) L. K ossuth i hr. Bethlen Gabor do loy w Cincinati, F ra n
ciszek P ulszky i Juliusz A ndrassy do loy paryskiej Moni-SinaU
(1854), jen. Je rz y K lapka do loy tu ryskiej -Dante Alighieri, ty
tu larn y biskup Jacek R onay w Londynie, ty t. biskup Mich. Horw ath w Szw ajcaryi itd.
4) M azzini ju w r. 1851 pisa w swoim m anifecie do rewo
lucyjnego kom itetu w L ondynie: Delenda est A ustria .
5) P lan by taki, e b r/. Kossuth, K lapka i hr. W adysaw
Teleki, jako czonkowie ^kom itetu narodowego w gierskiego, mieli
z dezerterw i jecw utw orzy wojsko w gierskie, ktre w raz z 20-tysicznym korpusem francuskim , pod dowdztwem ks. H ieronim a N a
poleona Bonaparte, miao wpa do W gier. Na to hr. Cavour da
kilkaset tysicy lir; ale plan si nie powid, zwaszcza, e ju

316

pakt z rzdem woskim i z Bismarckiem w celu wywoa

nia powstania na Wgrzech i buntu pukw wgierskich
w czasie wojny prusko-austryackiej, na co mia otrzyma
3 miliony frankw 1).
Jeszcze w r. 1862 yd Ludwik Lewis, jako profesor
jzyka angielskiego przy uniw. peszteskim, stara si
przy pomocy hr. Edwarda Karolyi, utworzy w Peszcie
tajn lo p. t. Szent Istyan (St. Stephan); ale w r. 1863
musia j przenie do Genewy, gdzie przez duszy czas
byo ognisko masoneryi wgierskiej. Dopiero po zaprowa
dzeniu dualizmu w r. 1867 (do czego hr. Beust protestant
z jednej a Prane. Deak, mason, z drugiej najwicej si
przyczynili) mogli bracia Ttirr, Jerzy Klapka i hr. Teo
dor Csaky zaoy w Peszcie lo Maciej Korwin, kt
rej ks. Hieronim Nap. Bonaparte, imieniem W. Wschodu
francuskiego, przysa dyplom erekcyjny, a ktr liberalne
ministerstwo wgierskie br.\ hr. Juliusza Andrassyego za
twierdzio (6-go pad. 1868). Rwnoczenie staraniem L.
Lewisa powstaa loa Z u r E inigkeit im Vciterlande (25
maja 1868). Odtd mnoya si z kadym rokiem liczba
l i to tak szkockich, ktrych propagatorem by szcze
glnie tene yd Ludw. L ew is2), jak symbolicznych czyli
witojaskich, pod motldem Prane. Pulszkyego; a w je
dnych i drugich rej wodzili ydzi. 30 stycznia 1871 po

8 lipca 1859 zaw arty zosta pokj w Y illafranca. W r. 1860 Kossuth,

K lapka i Teleki um aw iali si znowu z hr. Cavourem w celu wywo
a n ia pow stania w W grzech, czego w ynikiem bya rew olucyjna
odezwa z 10 w rzenia 1860. W r. 1862 hr. Bism arck, odchodzc z P a
ry a n a stanowisko m in istra do B erlina, wszed w porozumienie
z w giersk p a rty rew olucyjn, za porednictw em hr. Seher-Thosa,
bo ju w tenczas m yla o w ojnie z A ustry. (Por. D ie F reim aurerei
Oesterreieh-Ungarns s. 274 sq.).
*) A nnuarius Osseg 1. c. str. 39 sq. Porednikam i byli masoni
K lapka i hr. Teodor Csaky.
2) U m ar w roku 1890 w najw ikszej ndzy, opuszczony od
b rac i! (Czyt. F reim aurerei u nd Socialdem kratie, str. 57).

317

wstaa W. Loa wgierska w. Jana, a 25 listopada 1871

ukonstytuowa si W. Wschd wgierski l szkockich,
otrzymawszy zatwierdzenie od W. Wschodu francuskiego.
Do l wstpowali nawet ministrowie, urzdnicy, profeso
rowie i oficerowie, zwaszcza gdy minister obrony kraj.
Bela Szen de w r. 1875 da nieograniczone pozwolenie dla
rezerwowych oficerw honwedw.
Po dugich ukadach W. Loa wgierska zlaa si
23 m arca 1886 z W. Wschodem szkockim, w W. Lo
symboliczn wgiersk*, dla ktrej 16 m arca 1890 uo
ono statuta, z odezw do l, by bray udzia w yciu
publicznem 1). Wielkim mistrzem zosta Franciszek Pulszky,
a Joannowics i Berecz otrzymali tytu W. Mistrzw ho
norowych.
Teraz wzito si energicznie do utorowania zwyci
stwa dla idei masoskich, mianowicie co do maestwa
i wychowania. Kiedy br.-. Aleksander Wekerle, czonek
loy szkockiej Knyves Kalmdn i zaoyciel loy
Hungaria, zosta prezydentem ministrw, przeprowa
dzi w obu izbach ustaw o lubach cywilnych obowi
zkowych i wymusi jej sankcy na monarsze (rok 1894).
Krom tego zwrcono baczn uwag na wychowanie pu
bliczne, by je po masosku urzdzi, co tem byo atwiejszem, e czas jaki sekretarzem ministerstwa owiaty by
w. mistrz W. Loy wgierskiej Jerzy Joannowics i e
wysokie stanowiska w szkolnictwie zajmowali albo zaj
muj jeszcze masoni, jak n. p. Antoni Berecz, Marcin
Martonffy, Arpad Bokay, Juliusz Kozma i inni. Na mocy
uchway W. Loy z r. 1906, masonerya domaga si co
raz silniej woInej, to jest, bezwyznaniowej i przymuso
wej szkoy.
x) Loe szkockie n ad aj jednak i dzisiaj k ierunek masoneryi
w gierskiej. W. Mistrzem je st obecnie radca Dr. A rpad Bkay, pro
fesor u n iw ersytetu i radca dworu. W r. 1913 br.-. Ignacy Jekele
w yda ry tu a co do pogrzebw masoskich.

318

Co do organizacji. W. Loa symboliczna miaa w r.

1910 pod sob l 77, wianuszkw masoskich 10, braci
6.052; a znamienn jest rzecz, e dla masonw wiede
skich utworzono loe graniczne w Preszburgu, a dla lwow
skich bo we Lwowie s dwie loe tu za K arpa
tami w Szolywa (Aufrichtige F reundschaft r. 1891)
i w Lajosfalva (Menschenliebe r. 1891).
Masonami byli lub s jeszcze goni dziaacze: Lu
dwik Kossuth, jen. Ttirr, Pulszky, hr. Wad. Teleki, Klapka,
hr. Grzegorz Bethlen, minister hr. Jul. Andrassy, Fr. Deak,
minister hr. Albin Csaky, minister Wekerle, min. Banffy,
min. hr. Tisza, Ivanka, Rakowszky, Berecz, Joannovics,
tyt. biskup Horvath, min. Fr. Kossuth, minister Hieronimi,
min. bar. Fejervary, min. Feilicz, min. Gegus, min. Kristoffy, Jzef Yecczi, Leopold Monar, Barabs, min. Polonyi, burmistrz budapeszteski Barczy i inni.
Co do ducha, masonerya wgierska jest fanatyczn,
jak francuska, belgijska i woska, i uwaa za swoje za
danie miesza si do polityki w duchu antykatolickim 1);
to te dy ona cigle, acz powoli i ostronie, do zgn
bienia Kocioa katolickiego, co niestety uatwia im nie
poradno i nieczynno katolikw wieckich i samego du
chowiestwa. Temu trzeba przypisa, e w r. 1894 przeszy
w obu izbach ustawy antyreligijne, jak n. p. o cywilnem
maestwie obowizkowem 2i. W loach panuj ydzi, sta
nowicy 67/0 oglnej liczby masonw; oni te wywie
raj wpyw na rzd i podbijaj kraj cay w niewol,
zwaszcza, e handel, przemys i trzecia cz ziemi s
w ich rkach.
Pod wzgldem politycznym, t. z. koalicya stronnictw,

*) Sam m asoski H erold (z 1 m aja 1910) przyznaje, e loe

w gierskie s zw izkam i politycznym i o dnociach radykalno-socyalistycznych. W r. 1889 przedstaw iciele l w gierskich uczestni
czyli w apoteozie rew ohicyi francuskiej w P aryu.
2)
Gwnym organem m asoneryi w gierskiej, jest Kelet, a dl
Niemcw Orient.

319

odzierywszy wadz w skutek ukadu z cesarzem F ran

ciszkiem Jzefem (6 kwiet. 1906) r), postawia sobie za za
danie wywalczenie zupene] odrbnoci Wgier, jako pa
stwa narodowego madziarskiego, z osobnym bankiem i z w
giersk komend w wojsku translitawskiem, jakote zmadziaryzowanie innych narodowoci2); zaczem poszed wzrost
szowinizmu narodowego i kultu Ludwika Kossutha.
Wprawdzie ministerstwo koalicyjne upado, (w sty
czniu 1910), ale dnoci masoneryi nie ulegy zmianie.
Hardo i bezwzgldno, z jak loe wystpuj w W
grzech, oburza nawet ludzi, nie nalecych do obozu ka
tolickiego. W r. 1911 byy minister sprawiedliwoci Polonyi, radyka i przez duszy czas czonek oy, w ykry
w izbie niszej sejmu wgierskiego bezprawia sekty. Wgry oto jego sowa posiadaj w swej administracyi
tysice ludzi, ktrzy nale do wolnomularstwa i widz
w jego rewolucyjnych zasadach wskazwk swych dzia
a urzdowych. Jest to niebezpieczestwem dla pastw a3).
Administracya traci charakter bezstronnoci i dostaje si
w rce tajnej grupy politycznej... Loe wywieraj na swych
czonkw niesychan presy; wolnomularze znajduj si
pod ustawicznym ich nadzorem. W ystarczy odczyta przy
sig, jak skadaj wolnomularze, wstpujc do l, aby
przekona si, e jest bluniercz i niebezpieczn dla pa
stwa. Wolnomularstwo wgierskie jest opanowane przez
ydw. Std pochodzi, e wskutek agitacyi w kraju
odzywaj si dania szkoy bezreligijnej i radykalnego
prawa wyborczego.
*) Po tem zw ycistw ie k o a lic ji, z br.-. W ekerlem n a czele,
w yrzek w. m istrz Joannowics w loy peszteskiej: W szdzie n a
potykalim y lady masoskiej pracy. Loe i bracia stan do niej,
gdy potrzeba m asoskie idee rozw ija, krzewi, pchn naprzd.
Koalicyi pom oga pienidzm i Irre d e n ta woska.
2) Narodom sowiaskim i Bum uuom narzu caj jzyk wgier
ski nietylko w sdach i szkoach, ale naw et w kocioach.
3) Ju w r. 1886 zasiadao 46 masonw w sejmie w gierskim .

320

Polonyi twierdzi dalej, e w wolnomularstwie wgierskiem istnieje jeszcze specyalna sekta, ktra zwalcza
narodowe pastwo wgierskie, religi, rodzin, patryotyzm, sowem, wszystko, co Wgier uwaa za rzecz
wit. Winien temu wpyw wolnomularzy-ydw, zajmu
jcych w loach kierujce stanowiska.

ROZDZIA XXIII.

Masonerya w Szwajcaryi, Belgii i Holandyi.

T r e ! I. Zaoenie i reorganizacya m asoneryi szw ajcarskiej.
Utw orzenie Modej E uropy jako ogniska rew olucyjnego. W alka
przeciw Sonderbundowi. B ezpraw ia anarchistw .
II. Rozwj m asoneryi pod protektoratem br.-. Leopolda I.
Stow arzyszenia pokrew ne. Proklam ow anie ateizm u w Liege.
Duch i organizacya m asoneryi belgijskiej.
III. L iczba l w H olandyi i w. ksistw ie Luksem burskiem .

I.
W Szwajcaryi powstay pierwsze loe uznane przez
W. Lo angielsk: w r. 1737 w Genewie1), w r. 1739
w Lozannie (La p a rfa ite tmion des etrangers), w r. 1740
w Zurychu i w kantonie W aadt, gdzie powsta zwizek
l p. t. Directoire national Helvetique rornan. Zakaz
rzdu berneskiego z r. 1745 wstrzyma na chwil dalszy
rozwj m asoneryi2), dopiero w r. 1765 otw art zostaa loa
Libertas w Bazylei, a w r. 1769 przyszed do skutku zwi
zek l genewskich p. n. Grand Loge nationale de Ge
new. W latach nastpnych bya Szwajcarya widowni wiel
kiego zamieszania, dokonanego w onie masoneryi, bo oprcz
') Zaoy j anglik Je rz y H am ilton, od r. 1737 wielki m istrz
prow incyonalny l genewskich.
2) D ekret W. R ady z 8 m arca 1745 zakaza wszelkich zw i
zkw z m asonerya pod k a r 100 talarw grzyw ny i pod u tra t
w szystkich honorw i urzdw.
PELC ZAR ; MSSOHERYA
21

322

systemu angielskiego dostaa si do niektrych l cisa

obserwa ze stopniami templaryuszowskimi, w innych za
panowa ryt szkocki zrektyfikowany; a prcz tego uwi
jali si tam Roscnkreuzcry, Illuminaci i zwolennicy d r a
biego Cagliostro 1). W r. 1793, wskutek wybuchu rewolucyi francuskiej, wszystkie prawie loe, oprcz l kan
tonu genewskiego, zawiesiy swe prace. Po najedzie Fran
cuzw w r. 1798, utworzy si tame rzd tymczasowy,
na ktrego czele stanli mistrzowie l dyrektoryalnych
Bazylei i Lozanny, a za czasw Napoleona I inne take
loe odyy, poddawszy si wadzy W. Wschodu francu
skiego.
Na pocztku wieku XIX reorganizacy masoneryi
zajli si: byy nauczyciel cara Aleksandra I jen. Cezar
de la Ilarpe, literat Henr. Zchokke, dawny illuminat Justus Griiner i w. mistrz Verdeil; ale dopiero w r. 1844, za
zgod W. L w Zurychu i w Bernie, zaoon zostaa
Wielka Loa szw ajcarska pod nazw A lp in a 2), ktra
w r. 1910 miaa pod sob 34 l, 19 wianuszkw maso
skich i 4.200 braci; podczas gdy Supreme Conseil liczy
3 kapituy, 2 areopagi, 1 Gr. Cons. i 1 Supr. Cons. W roku
1834 staraniem Mazziniego powsta zwizek p. t. Moda
Szwajcarya, jako ognisko rewolucyjne i cz Modej
Europy .
Kiedy kantony protestanckie poczy uciska katoli
kw, siedm kantonw katolickich utworzyo dla obrony
praw swoich zwizek, zwany Sonderbund; ale w r. 1847
doznay klski, poczem radykalizm protestancki, popierany
przez loe, zada Kocioowi straszne ciosy. Szwajcarya,
a szczeglnie Genewa, staa si siedzib rewolucyonistw

') Por. Allg. H andbuch der F reim . II, 385.

2)
P rzyczyni si do tego profesor b r .\ Bluntschli, od r. 1838
czonek loy zurychskiej M odestia cum libertate, od r. 1872 wielki
m istrz W ielkiej Loy w B ayreuth (Z ur Somie) i prezes zw izku
protestanckiego o tendencyach racyonalistycznych.

323

i anarchistw wszelkiej narodowoci; wszake tam w roku

1898 zamordowano cesarzow austryack Elbiet; tam
Dawid Strauss wyda ohydn ksik p. t. ycie Jezusa;
tam po r. 1870 sroyo si okrutne przeladowanie1), po
dobne do pruskiego Kulturkampfu. e w niem masonerya
miaa czstk, pokazuje si z odezwy, wydanej przez W.
Lo (A lpina) w lipcu r. 1873, ziejcej nienawici do k a
tolicyzm u2). I dzi jest ona wrogo usposobiona dla k a
tolicyzmu, co i std si pokazuje, e tam, gdzie ma w a
dz w swym rku, zaprowadza w szkoach w ykady religii, wsplne dla wszystkich wyzna, i to bezwyzna
niowe, a do tego przymusowe! W r. 1913 delegaci l
szwajcarskich, jakote stowarzysze wolnomylnych i monistycznych, zebrawszy si w Bernie, uchwalili utworzy
federacy tych zwizkw, z osobnym programem, do kt
rego wchodzi propaganda w celu szerzenia apostazyi po
rd katolikw, rozdzia Kocioa i pastwa, rozbrat mi
dzy Kocioem i szko, wykluczenie Kocioa i religii
z ognisk rodzinnych. Jakim jest duch panujcy w loach
szwajcarskich, pozna mona std, e Wilhelm Vogt, czo
nek Rady zwizkowej, (acz librpenseur, jak i jego ojciec
Karol) uzna za stosowne ostrzedz spoeczestwo szwaj
carskie przed niebezpieczestwem, jakie grozi krajowi ze
strony masoneryi skorumpowanej polityk i interesem oso
bistym 3).
Na mocy uchway kongresu masoskiego z r. 1900
utworzono w r. 1902 biuro internacyonalne, ktrego organizacy zaja si Wielka Loa, A lp in a 4), a ktre ma sie
dzib w miecie Neufchatel.
II. Pierwsze loe belgijskie powstay przed r. 1730,
*) Por. P ius I X i Jego Pont. T. III. Boz. IX.
!) Zamieci j G. P ach tler S. J. w dziele D er stille K rieg
gegen T hron u n d A lta r II Aufl. str. 65. Loe popieray wwczas
starokatolikw i radykaw .
3) L. P rache L a Petition etc. 41.
4) Od r. 1875 w ydaje ona czasopismo p. t. Alpina.
21*

324

a yczliwym ich opiekunem by namiestnik cesarzo

wej Maryi Teresy, ks. Karol lotaryngski, ktry nalea
rwnie do sekty. W r. 1770 W. mistrz angielski ksi
Beaufort zamianowa m arkiza de G-ages w. mistrzem prowincyalnym w M ederlandach austryackich; kiedy jednak
ukazay si tam dnoci, dynastyi Habsburgw wrogie,
zamkn Jzef II edyktami z 9 stycznia i 15 maja 1786
wszystkie loe, z wyjtkiem trzech brukselskich, ktre
podda nadzorowi policyi.
Przy kocu wieku XVTII uznay oe belgijskie w a
dz W. Wschodu francuskiego, co trwao do upadku Na
poleona I. Kiedy Kongres wiedeski przyczy ten kraj
do Holandyi, pomnoya si liczba l, a w r. 1818 po
wstaa W. Loa prowincyonalna dla poudniowych prowincyj, zalena atoli od W. Loy holenderskiej. Rzd Wil
helma I, podegany przez masonw, rozpdzi Jezuitw,
osiadych w Gandawie, usun wiernych katolikw z urz
dw, by ich zastpi protestantam i lub masonami, i zao
y trzy nowe uniwersytety, jako rozsadniki idei antyka
tolickich (1816).
Po rewolucyi w r. 1830 masonerya, przybrawszy na
zw partyi liberalnej, znalaza protektora w krlu Leo
poldzie I (18311865), ktry sam by wolnomularzem,
piastujcym wysok godno Kawalera Kadosz *); to te
mielej wystpia do walki z katolikami, w ktrej przewo
dzili br.\ Defacz, d'Ath, Verhaegen, Defre, Bara, Couvreur,
hr. Goblet dAviella, Van Humbeck, Berge, Rogier, FrereOrban i inni. Po utworzeniu W. Wschodu belgijskiego (25
lut. 1883), zadaniem masoneryi byo zszeregowa libera
w i radykalistw w jeden hufiec i narzuci mu swe

x) Leopold I, ksi Sachsen-Coburg-G otha, w stpi 1 sierpnia

1813 do loy Z u r H offnung w Bernie szw., a przyjcie do wyszych
stopni szkockich otrzym a w A nglii i by tam e pierw szym Dozorc
loy B e l A m itie. U m ar 10 g ru d n ia r. 1865. Syn jego Leopold II,
zm ary w g ru d n iu r. 1909, nie nalea do sekty.

325

dowdztwo. Gwne zacigi l byy po miastach, wie

ych za si dostarczay nietylko trzy uniwersytety rz
dowe (w Brukseli, Liege i Gandawie), opanowane przez
sekt, nietylko dzienniki obrabiajce opini w jej duchu,
ale take internacyonalne zwizki robotnikw, kongresy
studentw i stowarzyszenia liberalne, majce przedewszystkiem kierowa wyborami, bo najprzedniejsz aren walki
jest tam parlament. W r. 1854 na wniosek w. mistrza Pio
tra Teodora Verhaegena pozwoli W. Wschd belgijski zaj
mowa si w loach sprawami religii i polityki, co wy
woao zerwanie urzdowych stosunkw z loami niemieckiemi. (do r. 1874).
Kiedy w roku 1855 stronnictwo liberalne doznao
poraki, loe masoskie skupiy si w zbit falang
i uzbroiy cztery nowe puki, to jest, cztery stowarzysze
nia, jako to: wyzwolonych (affranchis), solidarnych (sofdaires), wolno-mylcych (libres-penseurs) i wolno-yjcych (ibres-viveurs), z t straszn dewiz: Pokj duszy
pynie z zaprzeczenia B oga1).
Wyzwoleni okazuj w yciu jawn pogard dla za
sad i praktyk chrzecijaskich.
Solidarni, ktrych pierwszy zwizek, pod nazw
l Affranchissem ent, mia powsta w roku 1854, wedug
innych dopiero w r. 1862, obowizuj si, e przy mierci
nie dopuszcz do siebie kapana, a z pogrzebu wyklucz
wszelki obrzd religijny. Jeeli ktry z braci umiera,
otaczaj go inni bracia bez ustanku, aby przypadkiem
nie da nurka, poczem odprowadzaj go z pomp do
grobu, jako to uczynili przy pogrzebie wielkiego mistrza
l belgijskich Piotra Teodora Verhaegena i wielu innych2).
Towarzystwo wolno-mylcych, istniejce od 20 pa.
*) Czyt. P ius I X i Jego P ontyfikat. Tom II. Rozdz. VI, IV.
2) N a tym pogrzebie w ystpili m asoni w swoich strojach i od
praw ili cerem onie wedug ry tu a u masoskiego. Byli te obecni
solidarni in grem io i przedstaw iciel krla (1862).

326

1862 roku, wydao wojn zabobonom wszelkiego rodzaju,

ktre jeszcze za dni naszych utrzym uj ludzko w ha
niebnej niewoli, i stara si odepchn kapanw nietylko
od oa umierajcego, ale przedewszystkiem od ogniska ro
dzinnego, m ajc takie haso: Precz z kapanami przy na
szej mierci, przy naszych lubach, przy narodzinach na
szych dzieci! 1). Katechizm wolnomylnych kae wierzy,
e sia nie moe by pojta poza' m atery, e niema wcale
Boga. Dzi m aj oni w Brukseli internacyonalne biuro,
ktre zwouje kongresy wolnomylnych, przez masonw
mocno zasilane.
Towarzystwo w oIn o-yj cy cli, zaoone w Brukseli,
wynagradza tych wszystkich, ktrzy wynajduj przeciw
kapanom lub zakonnikom oskarenia, mogce pocign
ich przed sdy cywilne.
Nadto w 1865 roku, 16 lutego, utworzyy loe ma
soskie, t. zw. Ligue d enseignement belge, iby rugujc
z jednej strony religi ze szk, z drugiej wprowadzajc
przymus szkolny, wychowywa mode pokolenia w ateizmie; w tym te celu naoyy na swoich adeptw podatek
szkolny (dernier des coles) i urzdzay czste wiece2). Dzie
em l i internacyonau by rwnie kongres studentw
w Liege (padz. 1865), na ktrym tysic przeszo przed
stawicieli uniwersytetw belgijskich, francuskich, niemie
ckich, hiszpaskich, holenderskich, angielskich i rosyjskich,
nastpujce wygosio zasady: ^Przyznajemy si jawnie
do materyalizmu... W porzdku moralnym chcemy przez
zniszczenie przesdw religijnych i kocielnych doj do

*) K ady z jego czonkw obow izuje si: a) nie dopuci k a

p an a do oa mierci, b) zaw iera m aestw a tylko przed w adz
cywiln, c) nie dozwoli, aby jego dzieci przyjm ow ay chrzest,
bierzm ow anie, Komuni. Zw izki Wolnej Myli tw orzy w W a r
szawie i gdzieindziej A ndrzej Niemojewski.
2)
Masoni sta ra j si wszdzie, naw et w afrykaskiem Kong
zakada szkoy bezw yznaniow e; a natom iast przeszkadzaj misyonarzom w pracy apostolskiej dla m urzynw .

327

negacyi Boga i do wolnego badania... Wojna Bogu! Nie

nawi Bogu!... Jestemy rewolucyonistami, socyalistami,
ateuszami... Odrzuciwszy powag Boga, nie chcemy myle
o adnej powadze ludzkiej... Trzeba si przywie ludz
ko do postpu... Czerwona chorgiew jest prawdziwym
sztandarem wolnoci... Niech yje Danton, Marat, Robespierre i wszyscy bohaterowie roku 1793. Naley nalado
wa ich przykad i usun resztki wadzy, choby przy
szo wyla strumienie krwi. Trzy lata pniej (613
wrzenia 1868) odby si w Brukseli midzynarodowy kon
gres robotnikw, gdzie wypowiedziano wojn prawu wa
snoci, aby natomiast wprowadzi komunizm.
Nadto masoni do swoich zwizkw wcigali kobiety,
owiadczajc gono, e pozyskanie kobiety bdzie zdo
bycz ogniska domowego, tej ostatniej kryjwki katolicy
zmu i trdycyj chrzecijaskich, jakote pozyskaniem dzie
cka, to jest, przyszoci urzdzali w wielki pitek ban
kiety misne, zakadali szkoy bezreligijne i dla zebrania
grosza szkolnego wyprawiali po miastach kalwakaty
z maskami, to jest, istne saturnalia, gdzie w ohydny spo
sb wyszydzali religi. Wreszcie dla wyrugowania wiary
w Boga, zawizali kka ateuszw; a na jednem z ich
zebra niejaki Thee nie waha si wyrzec, e ateizm jest
czerwon chorgwi filozofii i e chcc wierzy w Boga,
trzeba zosta katolikiem; kto za odrzuca katolicyzm, musi
w logicznem nastpstwie odrzuci take i Boga-. Nikogo
te nie dziwio, e w r. 1895, jako w 25 rocznic zaboru
Rzymu, wielki mistrz W. Wschodu belgijskiego wyrazi
masoneryi woskiej sympaty swoich l.
Z drugiej strony katolicy nie ustpili z pola walki,
ale uzbroiwszy si lepiej i cieniwszy swe szeregi, od
nieli przy ostatnich wyborach w roku 1912 zwycistwol)
mimo, e masoni poczyli si ze socyalistami, w Belgii
') Za to p a rty a masosko socyalistyczna odpacia sie n ap a
dami n a katolikw w Brukseli, Lige i gdzieindziej.

328

bardzo licznymi i silnie zorganizowanymi1). Nie uda si

te w roku 1912 strejk generalny robotnikw, urzdzony
w celu wymuszenia nowej reformy wyborczej, ani si po
wiodo masonom przeprowadzi ustawy, by oficerom wolno
byo wstpowa do l, bo minister wojny de Broueyille
da im dzieln odpraw.
Sowem, w Belgii wre w alka zacita, ale obz katolicki
jest zw arty i silny, a stowarzyszenia katolickie nie daj
si ubiedz masonom, liberaom i socyalistom na adnem
polu pracy spoecznej; istnieje tam nawet liga antymasoska, m ajca dziaa wprost przeciw tej sekcie2).
W roku 1910 masonerya belgijska liczya 24 l
o trzech stopniach symbolicznych pod W. Wschodem bel
gijskim (w Brukseli od roku 1891), i 4 areopagi o 30 sto
pniach, 7 kapitu 18-go stopnia, 5 l symbolicznych pod
Najwysz Rad belgijsk (Supreme Conseil de Belgigue
w Brukseli od roku 1817)3).
III.
Masonerya holenderska jest rwnie nieyczliw
Kocioowi, ale nie tak wojownicz, jak belgijska. Pierw
sze jej loe powstay w Hadze (r. 1734) i w Amsterdamie
(1735), a mimo zakazu rzdowego z 30 listop. 1735 liczba
l w r. 1756 dosza do 14, poczem w tyme roku utwo
rzon zostaa W. Loa niderlandzka, ktra w r. 1857 po
czya si z W. Lo prowincyonaln belgijsk. Po ode
rw aniu si Belgii, W. Loa holenderska przybraa znowu
nazw Groot Osten. W r. 1910 mia tene W. Wschd pod
sob 3 wielkie loe prowincyonalne, 101 l4) i do 4.600 braci.
*) Mimo to mieli katolicy ju w r. 1912 1 lipca 82.761 swoich
syndykatw pod sterem Ligi dem okratycznej.
2) B ulletin Antim aonniue tej ligi m a 5.000 prenum eratorw .
Powzito tam zam iar urzdzenia w B rukseli kongresu m idzynaro
dowego antym asoskiego.
3) W . Wschd upraw ia trz y stopnie nisze, a Suprem e Con
seil stopnie wysze ry tu szkockiego.
*) Z tych 31 w poudniowej Afryce, 17 w innych koloniach.
Por. C. van D alesa K olender fu r F reim aurer a u f das J a h r 1909.
L eipzig 1912.

329

Loe holenderskie trzym ay si z pocztku systemu

angielskiego; pniej atoli przyjy nadto cztery wysze
stopnie wedug rytu szkockiego, istniejcego we Francyi.
Za Napoleona I powstay w Amsterdamie loe zalene od
W. Wschodu paryskiego, co trwao tylko do r. 1814.
W roku 1816 wielkim mistrzem W. Loy w Hadze
wybrany zosta doywotnie Fryderyk, ksi Oranii, drugi
syn krla Wilhelma II; ale go zrazi anty chrzecijaski
charakter sekty, w wyszych jej stopniach dominujcy,
co te w pimie z r. 1819 otwarcie w ypowiedzia').
Wielkie ksistwo Luksem burskie miao ju w r. 1776
loe w miecie Luksemburgu, ale edykt Jzefa II z 15
maja 1786 by i tu dla masoneryi zabjczym. W r. 1849
powstaa w teme miecie najwysza rada masoska (Suprem e Conseil maonniue), pod ktr pracuj: 1 k a
pitua, 1 loa (La Concorde fortifiee) i do 70 braci. Loe
te wystpuj wrogo przeciw katolicyzmowi i szczeglnie
na modzie dojrzalsz zastawiaj swe sida.
*) Masonem by take od r. 1817 krl W ilhelm II (f 1849).

ROZDZIA XXIV.

Masonerya w Polsce.
T r e : Pierw sze loe za czasw A ugusta I I i A ug u sta I I I .
Rozwj m asoneryi za krla S tanisaw a A ugusta. Otwarcie W . Loy
w roku 1770. U tw orzenie W. W schodu polskiego i ogoszenie kon
stytucyi organicznej w roku 1784. U padek m asoneryi polskiej po
rozbiorze Polski. W skrzeszenie W . W schodu w r. 1810 i jego po
stpy. M asonerya n a L itw ie i W oyniu. N ieporozum ienia co
do organizacyi. T ajne zw izki m odziey i wojska. U kaz A le
k san d ra I z 12 siepnia 1821 r. i zam knicie l. Ocena ducha m a
soneryi polskiej. Celniejsi jej adepci. Szkodliwe skutki jej
dziaania. Los zwizkw tajnych wojskowych. Loa polska w r.
1862. Czy obecnie istniej loe n a ziem iach polskich.

Do Polski przysza masonerya z Francyi, dokd nasi

panowie wyjedali czsto nibyto po nauk i ogad, a skd
aw anturnicy spieszyli chtnie do polskich dworw, czy te
do pukw obcego autoramentu po chleb i znaczenie.
Za krla Augusta Ii-go, ktry lubia otacza si F rancu
zami, mwiono o loy w W arszawie; pewn za jest rze
cz, e w r. 1739 istniaa tam loa, zalena od drezde
skiej loy Trzech biaych orw*, ktr hr. Rutowski,
naturalny syn Augusta II, w r. 1738 zaoy; ale te pierw
sze zawizki zniszczya kltwa, ogoszona w bulli Kle
mensa X II (z r. 1738).
W r. 1742 Stanisaw Mniszech, wraz z Jdrzejem Mokronowskim i ksiciem Konstantym Jabonowskim, tworzy

331

lo w Winiowcu na Woyniu, w r. 1774 Andrzej Mokronowski lo Trzech braci w Warszawie, w r. 1747

Franciszek Longchamp lo Trzech bogi we Lwo
w ie 1). w r. 1755 Jerzy Mniszech, marszaek w. k., przy
pomocy jeneraa bar. Piotra Le Port o w D u k li2); ale
wszystkim tym loom zadaa miertelny cios bulla Bene
dykta XIV Providas, ogoszona 18 m arca 1751.
Dopiero w r. 1758 wskrzeszon zostaa loa Trzech
braci, ktra atoli po r. 1764 upada. W jej miejsce po
w staa w roku 1767 loa Cnotliwego Sarmaty, z kapi
tu wyszych stopni, staraniem hr. Fryderyka Alojzego
Bruhla, (Eues a gladio ancipiti), wedug rektyfikow a
nego rytu niemieckiego, to jest, templaryuszowskiego,
a pracujca w stopniach symbolicznych i szkockich czyli
wyszych.
Po odejciu hr. Bruhla, mistrz loy Cnotliwego Sar
maty* hr. August Moszyski (Eues a rupe alba coronata), syn Jana podskarbiego w. k. i hrabianki Cozel, na
turalnej crki Augusta II, znany z zasad libertyskich
i z oddawania si alchemii, wskrzesi i podzieli j na nie
mieck Drei B rilder, francusk P arfait silence i pol
sk Cnotliwego Sarm aty, a nawet t ostatni jako Wiek
Lo na wspaniaym Wschodzie polskim ogosi, sam za
od ksicia de Beaufort, wielkiego mistrza W. Wschodu
londyskiego, nominacy na w. mistrza prowincyonalnego
wolnomularstwa Krlestwa polskiego i Wielkiego Ksistwa
litewskiego otrzyma.
Otwarcie nowego budynku tej Wielkiej Loy polskiej3),
') Por. St. Zaleski O M asam i w Polsce wyd. II. Szym.
A skenazy u k a si sk i T. I, 208 sq. N. Deschamps L es societes
secretes et la societe. 6 edit. T. II, p. 687.
2) W edug A skenazego i Allgem . H andbuch der F reim . II S
166, loa w D ukli pow staa ju w r. 1739; ale pierw sza w ersy a jest
pewniejsza.
3) O rganizacya "bya taka, e najw ysz w adz spraw ow aa
loa w arszaw ska Cnotliwego Sarm aty, zoona z m istrzw i do-

332

rzdzcej si od 4. sierp. 1769 wasn K onstytucj, na

stpio 24 czerwca 1770 r. z wielk uroczystoci, bo jak
pisze nuncyusz Durini w relacyi swojej do Rzymu, nietylko krl Stanisaw August ofiarowa na biesiad maso
sk 2.000 zp., ale sam prymas Podoski poyczy na ni
swoich sreber i incognito jako dobry brat w niej uczest
niczy x)..
Przybyway te nowe loe, tak, e w r. 1770 byo
ich siedm; ale wskutek pierwszego rozbioru Polski mu
siay one zawiesi swe prace. Po r. 1772 wskrzesili lub
zreformowali je wybitni masoni polscy, jak hr. Brtihl,
A. Moszyski, Jzef Hylzen. Jan Poniski, And. Mokronowski, Karol Heyking, Jzef Zajczek, Jerzy Wielhorski,
Mikoaj Radziwi, Ignacy Potocki, jakote obcy przyby
sze: Jan Mioche, Jan de Thoux de Salyerte, X. Caroni
i inni. Mianowicie hr. Bruhl w r. 1774 utworzy w W ar
szawie lo cisej obserwy Karola pod trzema hemami,
w niemieckim jzyku p racu jc2), a do niej w r. 1777 wst
pi sam krl Stanisaw August pod nazw Eques Salsinatas albo Salsinatus M agnus i otrzyma 21 stopie kawa
lera Rose-Croix wedug rytu szkockiego, zoywszy prze
pisan przysig, ale z zastrzeeniem swych obowizkw
obywatelskich i krlewskich i pod warunkiem, e w st
pienie jego pozostanie tajemnic. W r. 1774 Karol Armand
Heyking, z Janem de Thoux de Salverte i z innymi zao
y take towarzystwo pod nazw Chevaliers de St. Char
les amis a lepreuve, ktre istniao potem jako loa Do
zorcw l podwadnych i z wielkich urzdnikw swoich; n a jej
czele sta w ielki m istrz. Pod t w ielk lo stay loe symboliczne
krajow e, rzdzone przez m istrzw kated raln y ch ; n ad zachowaniem
za dogm atu i cerem oniau w loach czuw a w izytator, przez w.
m istrza w ysyany.
*) N uncyusz ali si tak e n a biskupa poznaskiego Modziejowskiego, e tene proszony o to, by tem u zgorszeniu zapobieg,
m ia odpowiedzie: Ja mam co innego do roboty.
2) Od niej posza loa teje nazw y w Krakowie.

333

brego Pasterza. W r. 1778 powstaa take, za staraniem

ambasadora rosyjskiego Stackelberga i Jana Poniskiego,
loa-matka dla l polskich, wedug rytu angielsko-szkockiego pracujcych, ktr z pochlebstwa dla K atarzyny II,
nazwano: Katarzyna pod gwiazd pnocn, a od ktrej
zaleaa take loa Dobrego pasterza w Wilnie. Podczas
sejmu czteroletniego zmieniono jej nazw na Stanisaw
pod gwiazd pnocn, a pierwej jeszcze, bo 4 sierpnia
r. 1780, W. Loa londyska przez w. mistrza ksicia Montagu hrabiego Manchester, daa jej m agnam chartam,
czyli wadz robienia Mularzw i zakadania l. W kr
tkim czasie pomnoya si ich liczba i to rnych rytw,
tak e w r. 1780 byo w Polsce 9 l zwyczajnego rytu
angielskiego, zalenych od W. Wschodu polskiego, 4 loe
rytu niemiecko-szwedzkiego, zalene od dyrektoryatu
w Strassburgu, 2 loe ry tu francuskiego, zalene od W.
Wschodu Prancyi i jedna loa niezalena.
Ale loe reformy niemieckiej ( Tempel der Isis, Nordschild, Eleusinische Gttin w Warszawie) wkrtce upady,
podczas gdy W. Loa polska, przy ktrej dla czuwania
nad doktryn i ceremoniaem istniaa o dr. 1782 kapitua
najwysza urzdzajca, do wikszego przysza znacze
nia. Pod jejto skrzydami zawizaa si w r. 1783 pierw
sza loa adopcyjna (masonek) w Warszawie, pod nazw
Dobroczynno; za ni poszy takie loe w Poznaniu,
we Lwowie (1788) i w Dubnie.
W Poznaniu pierwsza loa zaoon zostaa w r. 1780
pod godem: Stateczno uwieczona (L a constance couronnee), a pierwszym jej mistrzem by hr. Ignacy Dziayski. Jej to staraniem, a z upowanienia W. Wschodu
polskiego (z 11 m aja 1785) powstaa w Poznaniu loa dla
kobiet teje nazwy, ktra do r. 1794 istniaa. W r. 1783 przy
bya tame druga loa polska p. t. Orze biay, zostajca
pod protektoratem Wielkiego Wschodu polskiego, podczas
gdy loa niemiecka Z u r Selmie der Weislieit zalena od
W. Loy berliskiej, pracowaa od roku 1784, najprzd

334

sama, pniej, od r. 1806, wesp z lo Friedrich W il

helm sur begluckenden E in tr a c h t1).
W Warszawie, po wyjedzie Jzefa Hylsena, zosta
w r. 1781 w. mistrzem Ignacy Potocki, prezes rady nie
ustajcej, ktry rozbit na rne ry ty masonery polsk
postanowi zjednoczy w jedn instytucy narodow, nie
zalen od zagranicy. 27 grudnia 1781 odbyo si oglne
zebranie reprezentantw wolnomularstwa narodowego*
w wielkiej loy W. Wschodu polskiego, pod motkiem
Ignacego Potockiego, gdzie przyjto ustaw tymczasow
i nawizano stosunki z wielkimi Wschodami zagranicznymi.
Na podstawie wadzy, nadanej w. mistrzowi masoneryi
polskiej przez najwysze wadze masoskie w Londynie
i w Berlinie, przeprowadzi Ignacy Potocki rewizy ustaw
dotychczasowych i utrwalenie nowej konstytucyi orga
nicznej, zgodnej z konstytucyami Andersona, ktr po poprzedniem zbadaniu przez osobn komisy ogoszono uro
czycie na walnej sesyi W. Wschodu dnia 26 lutego 1784.
Tego roku wydano regulamin dla l symbolicznych2).
Wwczas do W. Wschodu narodowego naleao 13
l zjednoczonych t. j. 4 warszawskie, 4 wileskie, 3 po
znaskie, 1 grodzieska, 1 dubieska. Po wyjedzie Igna
cego Potockiego do Woch, w. mistrzem zosta Andrzej
Mokronowski; po jego mierci (+ 1 4 czerwca 1784) wielki
motek dosta si w r. 1785 Szczsnemu Potockiemu, wo
jewodzie ruskiemu, a w roku 1789 Kazimierzowi Sapiee,
marszakowi litewskiemu czteroletniego Sejmu, bo Szcz
sny Potocki, przeszedszy do obozu rosyjskiego, musia
zoy sw godno3). W sejmie czteroletnim najwybitniejsi
x) Por. P. P riim er Geschichte der Loge in Posen.
2) Streszczenie ustaw y i regulam inu zam ieci ks. Zaski 1. c.
str. 94 sq.
3) W tym czasie (24 kw iet. 1786) spali si budynek W. Wschodu,
podarow any przez krla S tanisaw a A ugusta. P rzedtem jeszcze dwaj
przedstaw iciele l polskich, baron H eyking i de T houx de la Salverte, uczestniczyli w obradach m asoskiego zw izku Philalethes
w- P ary u (r. 1785).

335

zwolennicy reformy naleeli do masoneryi; a to nam tmaczy, dlaczego wrd nich powstaa myl urzdzenia sto
sunkw kocielnych w duchu jzefinizmu, w szczeglnoci
za, sprzedania na rzecz pastwa dbr biskupstwa kra
kowskiego. To samo wielka cz oficerw w armii pol
skiej z r. 1792 naleaa do l i sam jej wdz ks. Jzef
Poniatowski by masonem; natomiast Kociuszko nie wpi
sa si nigdy do sekty.
A jakime by stan masoneryi we Lwowie?x) Jeszcze
w r. 1747 Franciszek Longchamps, bankier z Francyi,
utrzym ujcy stosunki pienine z wielkimi rodami pol
skimi, zaoy tu lo Trzech bogi (Les trois Deesses);
ale krtkim by jej ywot, bo konsystorz lwowski ob. ac.,
na podstawie przychwyconych jej papierw 2), wystpi
energicznie przeciw masoneryi. Dopiero w r. 1769 przy
pomocy warszawskiej loy p. t. *Cnotliwego Sarm aty
zaoon zostaa we Lwowie loa Trzech biaych orw,
do ktrej naleeli nasi magnaci (np. Mikoaj i Stanisaw
Potoccy, Franciszek i Jerzy Lubomirscy, Micha Czacki,
Kalikst Poniski i Jzef Stadnicki, bankierzy i kupcy
lwowscy (Longchamps i Preschel), a nawet i ksia (jak
XX. Sierakowski, Wgierski, Hoszowski). Po zaborze Galicyi wpisao si do niej kilku wyszych urzdnikw austrya
ckich, tak e ju w r. 1777 w. mistrzem wybrany zosta
hr. G-allenberg, radca gubernialny, a na pieczci loy biae
ory musiay ustpi miejsca dwugowemu orowi austryackiemu. Obok niej powstaa w r. 1774, za pozwoleniem
*) W iadomoci te w yjm ujem y z rozpraw y F r. Jaw orskiego p. t.

Masonerya we Lwowie , umieszczonej w Rurjerze Iwoicskim (z m arca

r. 1914). Jaw orski korzysta z dzie br.-. Innocentego F esslera (Fesslers samtliche Schriften iiber Freymaurerey. F rey b erg (1805) i br.-.
Abafiego Geschichte der Freimaurerei Oesterreich-TJngarns, Budapest 1897)
2)
Opowiadaj, e sekretarz loy L e Roy u m ar nagle w Sam
borze i e znalezione przy nim p apiery m asoskie proboszcz samborski przesa konsystorzowi lwowskiemu.

336

prefektury pragskiej, loa czysto niemiecka p. t. Zu den

drei Standarien, zaoona przez ambitnego i ruchliwego
oficera austr. Jana Marcina Clemensa, ktry nawet o tem
zamarzy, by przy pomocy drugiej loy niemieckiej Jo
seph sum Kaiserlichen A dler (z r. 1778), stan na czele
nietylko l lwowskich, ale take galicyjskich, ktre w tym
czasie powstay w Samborze (Z u r Hoffnung r. 1777),
w Zaleszczykach (Z um goldenen Stuck r. 1777), w Wie
liczce (H ermann sur schwarsen Schildkrtte r. 1777),
w Tarnowie (Z u den drei roten B a n d e m im goldenen
Felde r. 1783). Me uday si te zamiary, a loa -Trzecli
biaych orw pozostaa i nadal pod wadz W. Wschodu
warszawskiego, bo w r. 1776 tak zawyrokowao dyrektoryum masoskie w Brunwiku, nie majc wzgldu na
pierwszy podzia polski. W r. 1778 szalbierz woski Beduzzi zaoy lo teoretyczno-salomosk pod trzema
biaemi rami; ale i ta loa, m ajca przygotowywa do
wyszych stopni masoskich, niedugi miaa ywot. Wi
cej siy dodao masoneryi zaoenie przez Jzefa II uni
wersytetu lwowskiego; a szczeglnie czynnymi okazali si
dwaj profesorowie teologii: br.\ Innocenty Fessler, exkapucyn, ktry potem przeszed na protestantyzm i oeni si,
i Jzef Martinoyics, exfranciszkanin, ktry nastpnie wda
si w spiski przeciw cesarzowi Franciszkowi II i poszed
na szubienic (r. 1795). Me brako te propagatorw ma
soneryi midzy tuajcym i si we Lwowie labusiami fran
cuskimi (jak abbe Baudin, abbe de Lilii), jak i wrd
awanturnikw wieckich, a jednym z nich by exoficer ro
syjski Korsitzky, ktry obok systemu szwedzkiego zachwa
la teozofi, alchemi i magi. Po r. 1780 odczyli si ma
soni polscy od niemieckich, poczem pierwsi utworzyli
w r. 1782 lo Pod prawdziw przyjani, zatwierdzon
przez W. Wschd warszawski; ona to daa pocztek loy
adopcyjnej Pod dobroczynnoci. Natomiast Niemcy zgru
powali si w loy P hoenix su r runden Tafel, do ktrej
w r. 1789 wstpi wspomniany powy Fessler i ktr stara

337

si przej prawdziwymi ideami masoskiemi). Kiedy to

okazao si niemoebnem, zaoy Fessler, wesp z Erne
stem Kortumem, zreformowan lo Zum B iederm ann.
Ale ca t robot masosk przerw a Jzef II, ktry
w r. 1785 nakaza, aby w miastach prowincyonalnych,
gdzie bya siedziba wadz najwyszych, moga istnie je
dna tylko loa, w roku 1788 wzbroni loom polskim
wszelkich stosunkw z W. Wschodem warszawskim, a w r.
1789 ogosi znany ju edykt o udziale w loach urzdni
kw pastwowych. Ostateczny cios loom lwowskim zada
dekret Franciszka II z r. 1794, rozwizujcy wszystkie
loe. Jedynie loa polska Doskonaa rwno, pracujca
na p jawnie od r. 1778 pod motkiem X. Antoniego Podhajeckiego, kanonika katedralnego, a zatwierdzona w roku
1780 przez W. Wschd francuski, nie przestaa dziaa
w ukryciu. Z niej to wyszo Towarzystwo patryotycznych
politykw, ktre nawet po podziale Polski mio ojczyzny
utrzymywao w sercach swoich czonkw.
Upadek Polski sprowadzi rwnie upadek Wielkiego
Wschodu polskiego. W krajach polskich pod zaborem ro
syjskim zamkn loe ukaz cara Paw a z r. 1797, w Ga
licyi dekret Franciszka II z r. 1794; jedynie pod rzdem
pruskim utrzym ay si, a nawet rozmnoyy si loe, ale
tylko niemieckie i zalene od Wielkich L berliskich,
do tego przez rzd pruski cile nadzorowane.
Dopiero oficeiowie legionw polskich, wstpiwszy do
l francuskich, przeszczepili masonery na ziemi polsk
i zczyli j z W. Wschodem francuskim. Tak w r. 1807
jenera W incenty Axamitowski zaoy w Warszawie lo
p. t, Bracia Polacy zjednoczeni, ktrej honorowym czon
kiem zosta ksi Jzef; a w r. 1810 pukownik Ignacy
) Masoni lwowscy chcieli co rok w dzie w. J a n a Chrzciciela
(24 czerwca), oprcz wsplnych biesiad, urzdza naboestw a publi
czne w kociele; ale gorliw y arcybiskup lwowski W acaw Hieronim
Sierakowski n a to nie pozwoli.
PELCZAR: M ASO HEfm
22

3 38

Zieliski wskrzesi w Krakowie o Przesd zwyci

ony*, zamknit od r. 1790, ktrej lokal znajdowa si
na Wesoej.
W Poznaniu, po wejciu wojsk Napoleona, Francuzi
z Polakami zaoyli w r. 1807 lo Les Freres Franais
et Polonais reunis, ktra pracowaa najprzd pod sterem
W. Wschodu paryskiego, a w r. 1810 zjednoczya si z W.
Wschodem warszawskim; pierwszym jej w. mistrzem by
wymieniony ju jenera brygady Winc. Axamitowski. Po
r. 1815 loa ta zmienia sw nazw na inn (Stao)
i oderwaa si od W. Wschodu warszawskiego, a pniej
zlaa si z lo Piast trzech supw sarmackich, zao
on w r. 1811 przez radc W ernickego, poczem ta zje
dnoczona loa przybraa nazw wityni jednoci (Zum
Tempel der Eintracht).
W r. 1810 powstaa take wielka loa kapitulna p. t.
G-wiazda wschodnia w Warszawie i ukonstytuowa si
W. Wschd narodowy, ktremu poddao si zaraz 6 l
mskich i loa adopcyjna Eden, utworzona tego roku
pod motkiem Anny z Sapiehw Potockiej. Pierwszym w.
mistrzem W. Wschodu narodowego zosta Ludwik Gutakowski, prezes rady w. ksistwa warszawskiego; po jego
mierci w r. 1812 wielki motek otrzyma Stanisaw Po
tocki, namiestnikiem za tego (Depute Grand MaMre)
zosta jen. Rniecki, a pod koniec r. 1812 minister skarbu
Tadeusz Matuszewicz, ten sam, ktry przeoy na jzyk
polski Tomasza a Kempis 0 naladowaniu Jezusa Chry
stusa (!).
Loe Wschodu polskiego, ktrych w r. 1809 byo 12,
rzdziy si francuskim rytem Ranego K rzya, maj
cym 3 stopnie symboliczne, (ucznia, czeladnika, mistrza),
i 4 stopnie szkockie, albo wysze, to jest, kaw alera wy
branego (IV), kaw alera szkockiego (V), kaw alera Wschodu
(VI), kaw alera Ranego K rzya (VII) 1). Oprcz ludzi,
') X. St. Zaski 1. c. Cz II.

839

zajmujcych wwczas wybitne stanowisko, naleeli do

nich take protestanci i ydzi.
W latach 1811 i 1812 zreformowano i ujto w cise
karby loe niemieckie ry tu berliskiego, poczto wydawa
protoky l i Kapituy najwyszej w jzyku polskim,
wprowadzono do rytuau goda narodowe, nawizano na
wet stosunki ze szcztkami dawnych l polskich na Li
twie; ale katastrofa napoleoska w r. 1812 zatamowaa
dalsz robot wolnomuarsk, tak, e w cigu 1813 roku
loe prawie w ukryciu pracoway.
Po upadku Napoleona masonerya polska pokonia
si nowemu socu t. j. carowi Aleksandrowi I, ktry we
dug jednych w r. 1804, wedug innych w r. 1808 w Erfurcie, albo dopiero w roku 1814 w Paryu, wstpi do
sekty i od pocztku swych rzdw opiek j swoj oto
czy; to te nie dziw, e kiedy tene 12 listopada 1815
przyby po raz pierwszy jako krl polski w stroju jene
raa polskiego do W arszawy, Wielki Wschd narodowy
urzdzi ku jego czci wspaniay festyn; wwczas na gma
chu Kapituy najwyszej umieszczono iluminowany napis:
Recepto Caesare felices, a na bankietach loowych wiel
biono go pochlebnymi hymnami. Aleksander I, jako brat
po kielni, wspiera kas Wielkiego Wschodu hojnymi da
tkami; lecz z drugiej strony stara si nad nim zapanowa
przez to, e przy wyborach w r. 1816 i 1817 Stanisa
wowi Potockiemu, jako Wielkiemu Mistrzowi, przydany
zosta z tytuem namiestnika jenera Aleksander Rniecki,
szef policyi tajnej, oddany cakowicie wielkiemu ksiciu
Konstantemu.
Za Krlestwa kongresowego dosza masonerya polska
do zenitu, tak, e w r. 1817 zacza myle o budowie
wasnego gmachu na pomieszczenie Wielkiego Wschodu 1).
W latach 18161819 powstao te kilka l kapi) W t . 1821 zakupiono dom d la W ielkiego W schodu
szawie przy ul. Leszno.

W ar
22 *

340

tulnych, to jest, wyszych; midzy innemi kapitua p. t.

Gra Wawel w Krakowie; a wszystkie rzdziy si usta
wami z r. 1784.
Staraniem braci, Ludwika Platera, Norwida, X. Du
skiego i innych, odya w r. 1816 wileska loa Gorliwy
Litwin, ktrej pierwszym w. mistrzem zosta Nikodem Pu
zyna, biskup sufragan wileski, pierwszym dozorc praat
Duski; podczas gdy czonkami byli przewanie kanonicy
i inni ksia wilescy. W tyme roku wskrzeszon zostaa
loa prowincyonalna litewska p. t. Doskonaa jedno. Za
ni poszy inne loe polskie na Litwie i Woyniu, tak, e
w cigu kilku lat organizacya tamtejsza obejmowaa 15 l,
podlegych dwom loom prowincyonalnym, w Wilnie
i w Dubnie. O supremacy nad temi loami wszcz si
zatarg midzy masonery polsk i rosyjsk, ktry si za
koczy zwycistwem masoneryi polskiej, bo na mocy unii
konkordatowej z 21 m arca 1819 loe litewsko-woyskie
zjednoczyy si z W. Wschodem polskim, a ich deputa
tem zosta w. namiestnik Ludwik Plater.
Co do organizacyi masoneryi polskiej, wedug ustawy
z r. 1784, zarzd administracyjno-polityczny, zwany fizycznym, sprawowa W- Wschd, skadajcy si z de
putatw pojedynczych l, tak atoli, e loom prowincyo
nalnym zostawiono znaczn niezawiso; natomiast wa
dza dogmatyczna, czyli stra doktryny masoskiej, naleaa
do najwyszej kapituy. W latach 18121814 *najwy
sza kapitua piastowaa take wadz administracyjn,
ktrej nawet po r. 1815 z rk wypuci nie chciaa. Poszy
std nieporozumienia midzy koryfeuszami sekty, co wy
woao potrzeb zreformowania ustawy. Ot tu objawiy
si dwa zdania. Rniecki, dziaajcy pod wpywem rzdu
i zapewne samego cara Aleksandra I, proponowa centralizacy, to jest, ustanowienie najwyszej rady przy boku
W. Mistrza W. Wschodu, a zniesienie l prowincyonalnych
i corocznych wyborw; natomiast Ludwik Plater, wybrany
w r. 1819 namiestnikiem w. mistrza, owiadczy si za

341

ustaw zwizkow, czyli za rozleg autonomi l i federacy tyche. Sam w. mistrz Stanisaw Potocki, wwczas
minister i prezes senatu, wystpi przeciw projektowi Platera i wyznaczy inn komisy prawodawcz, z Rnieckim
na czele, poczem wniosek teje, czyli now ustaw kon
stytucyjn wolnego m ularstw a polskiego, wprowadzajc
rzd monarchiczno-oligarchiczny zamiast dawnego demo
kratycznego, przyja w r. 1820 saba wikszo l W.
Wschodu polskiego *);
Wywoao to straszne wrzenie w onie masoneryi
') W r. 1820 byo razem l 44, to jest, 8 kapitulnych, 2 prow incyonalne, 34 symbolicznych. W r. 1819 i 1820 pod W . Wschodem
polskim byy nastpujce k ap itu y i loe: I) K apituy: 1) K ap itu a
w ysza w W arszaw ie Pod G w iazd pnocn*. 2) K ap itu a w ysza
w Pocku Szczere poczenie. 3) K ap itu a nisza w W arszaw ie
Rycerze Gwiazdy. 4) K ap itu a nisza w W arszaw ie Sw itynia
Temidy. 5) K ap itu a nisza w L ublinie Prawdziw a jedno. 6) K a
p itu a nisza w K rakow ie Gra W awel*. 7) K apitua nisza w N ie
wieu Sw itynia pokoju*, II) L oe prow incyonalne: 1) litew ska
w W ilnie Doskonaa jedno, 2) w D ubnie Doskonaa tajem nica.
III) Loe sym boliczne: 1) w W arszaw ie Sw itynia Izydy; 2) w W a r
szawie Bogini Eleusis; 3) w W arszaw ie Tarcza pnocna;
4) w N iewieu Szczliwe oswobodzenie*; 5) w K rakow ie Przesd zwyciony; 6) w W arszaw ie w itynia staoci; 7) we W o
caw ku Doskonae zjednoczenie*; 8) w W arszaw ie Bracia Polacy
zjednoczeni; 9) w K aliszu H esperus; 10) w L ublinie WoIno od
zyskana*; 11) w Radom iu Ju trz e n k a wschodzca*; 12) w W ilnie
Gorliwy L itw in*; 13) w Siedlcach Biay orze przyw rcony*;
14) w W arszaw ie w itynia Minerwy; 15) w Pocku Doskonao;
16) w omy W schodzce soce; 17) w W arszaw ie Kazimierz
W ielki*; 18) w L ublinie w itynia rwnoci*; 19) w M isku Pochodnia pnocna*; 20) w W arszaw ie A strea; 21) w P ocku T r j
kt* ; 22) w P ocku cise milczenie; 23) w W ilnie Dobry p a
sterz* : 24) w Nowogrdku Wze jednoci; 25) w Grodnie Przyjaci ludzkoci; 26) w Rosieniach Palem on; 27) w D ubnie Zorza
wschodnia; 28) w Rafawce Cnota uw ieczona: 29) w Koninie
Pallas; 30) w W arszaw ie Jedno sow iaska*; 31) w W ilnie
zkoa Sokratesa; 32) w Sucku W adysaw Jagieo; 33) w Za
mociu Jedno*; 34) w W ilnie Orze sow iaski; 35) w L ublinie
Wolno odzyskana. (X, Zaleski 1. c. Cz II. 112116).

342

polskiej, tak, e niektre loe wniosy protest i pokryy

swe prace. Nie wiele pomoga odpowied w. mistrza Stan.
Potockiego; co wicej, on sam, czujc si chorym, wnis
dymisy pisemnie (3 m arca 1821) i wyjecha za granic,
a 14 wrzenia tego roku zakoczy ycie w Wilanowie r).
Wielki motek obj po nim Aleksander Rniecki,
lecz na to tylko, by po ukazie carskim z 12 sierpnia 1821
zoy do grobu masonery polsk.
Oprcz niezgody wewntrznej przyczyniy si do jej
osabienia tajne zwizki, z kierunkiem polityczno-narodowym, zblione duchem do masoneryi. Pomijamy organizacye tajne z koca wieku XVIII, jak konfederacy na
rodu polskiego i towarzystwo republikanw polskich,
utworzone w r. 1798 w Warszawie, a mamy na oku je
dynie wiek XIX.
Ju w r. 1814 oficerowie polscy, z Ign. Prdzyskim,
Klem. Koaczkowskim i Gustawem Maachowskim na czele,
powoali do ycia tajne towarzystwo prawdziwych Pola
kw, oparte na tej zasadzie, e wicej nad cztery osoby
nie mogo nalee do jednej loy (socUte de uattre)-, ale
ta organizacya z ogoszeniem Krlestwa Kongresowego
upada.
Niewielki te wpyw wywary tajne zwizki mo
dziey polskiej, wzorowane na niemieckich stowarzysze
niach p. t. Tugendbund i Burschenschaft, o ktrych
powyej bya mowa, jak zwizek przyjacielski pantakojna<s. w Warszawie, utworzony przez dwch spolszczo
nych Niemcw, Mauersberga i Kehlera, tudzie zwizek
Wolnych Braci Polakw w Warszawie i zwizek polski
Polonia w Berlinie, ktry w roku 1822 policya pruska
wykrya.
) Stan. hr. Potocki napisa pam flet p. t. w ista k kry ty c zn y
i saty r p. t. Podr do Ciemnogrodu, ubliajc religii, tak, e
naw et przyjaciel jego, biskup W oronicz, wnis n a niego osobicie
skarg do A leksandra I, a reform at Surow iecki w ystpi przeciw
niem u w citem pim ie w ista k w a rsza w ski w y w ista n y .

343

Goniejszymi byy zwizki litewskie, zaoone przez

Tomasza Zana, czonka loy prowincyonalnej wileskiej
p. t. Doskonaa jedno i Towarzystwa patryotycznego, ktry od modoci odznacza si gorcym patryotyzmem i duchem organizatorskim. Ju w r. 1817 poczy
on grono wybitnych modziecw, do ktrych naleeli take
Adam Mickiewicz i Ignacy Domeyko, pod hasem: Oj
czyzna, nauka w towarzystwo Filomatw rj, ktre atoli
wkrtce si rozwizao. Niebawem zawiza Zan na mod
masosk towarzystwo Promienistych, by lepsze umysy
zjednoczy i do szlachetnych czynw a zwaszcza do mioci
ojczyzny pobudzi; a gdy z rozkazu jenera-gubernatora
Korsakowa musia je rozwiza, utworzy tajny zwizek
Filaretw, czyli przyjaci cnoty, z tajemn nawet dla
zwizkowych Kapitu dwudziestu*, Filomatami zwanych.
Ale ten zwizek, m ajcy na celu odzyskanie niepodle
goci ojczyzny, wytropia wkrtce policya; a po surowem ledztwie, przeprowadzonem przez przebiegego
i okrutnego Nowosilcowa, zapad 14 wrzenia 1824 wy
rok, skazujcy 4 profesorw i adjunkta Kontryma na usu
nicie z urzdu, 11 za Filomatw i 9 Filaretw na wy
gnanie.
Wiksz donioso miay zwizki wojskowe, ktre
tem si rniy od masoneryi, e powszechne braterstwo
wolnomularskie zam ykay w granicach Polski i dyy do
jej odbudowania. Mianowicie 3 maja r. 1819 W aleryan u
kasiski, major 4-go puku piechoty, porozumiawszy si
z Machnickim, Wierzboowiczem, Szrederem, Kozakowskim
i innymi, postanowi przemieni masonery polsk w instytucy patryotyczn, ktr nazwa wolnomularstwem narodowem czyli wojskowem, bo do zwizku mogli nalee
tylko wojskowi i to wolnomularze. Mia ten zwizek trzy
stopnie: ucznia, czeladnika i mistrza, z symbolami odno

*) Wedug- Chodki FiIantropw.

344

szcymi si do wskrzeszenia Polski, i z tajem n Kapitu,

zoon z twrcw zwizku
Rwnoczenie jenera Mielyski uformowa w Wielkopolsce zwizek Kosynierw, podzielony nie na loe,
ale na gminy, czyli podobny do zwizku Karbonaryuszw;
a wysany stam td do W arszawy jenera Umiski tyle
sprawi, e 1-go maja 1821 wolnomularstwo narodowe zlao
si z Kosynierami w jeden tajny zwizek, m ajcy na
zw Towarzystwo patryotyczne narodowe. Organizacya
tego zwizku bya karbonarsk, t. j. podstaw jej bya
gmina o 10 czonkach; 10 gmin skadao gmin okrgow,
a kilka okrgw gmin prowincyonaln; co do dziaania
za, podzielono ca Polsk na siedm prowincyj, w ktrych
miaa si rozpocz propaganda patryotyczna.
Zarazem w r. 1820 Majewski, rotmistrz I-go puku
uanw i czonek loy templaryuszowskiej czyli szkockiej,
utworzy zwizek Templaryuszw, o trzech stopniach,
z organizacy masosk; ta atoli zachodzia rnica, e
loe nazwano obozami i poddano je wielkiej loy, zwanej
Wielkim obozem.
Policya W. Ksicia Konstantego, znakomicie zorgani
zowana przy pomocy Nowosilcowa i Rnieckiego, wpada
na trop tych zwizkw, zwaszcza, gdy Towarzystwo pa
tryotyczne* weszo w porozumienie z rosyjskim Zwizkiem zbawienia. Ochodzio to zapa Aleksandra I-go
dla masoneryi i liberalizmu. Monarcha ten, wychowany pod
wpywem Saint-Martinistw, czyli zwolennikw tajemni
czej nauki Saint-Martina, godzi w sobie sprzeczne zu
penie dnoci, bo gdy z jednej strony wTystpowa jako
obroca porzdku religijnego i monarchicznego, to znowu
jako protektor Towarzystwa biblijnego, a nawet da
impuls do utworzenia witego przymierza*, z drugiej
*) P rzyjli oni obce nazw y; i ta k ukasiski nazyw a si.
L y k u r g , Szrder Scypion, Kozakowski K aton itd. W loy byo po
piersie A leksandra I.

 345

otacza sw opiek wolnomularstwo, okazywa si rzeczni

kiem wolnoci i formy konstytucyjnej, zapowiada na sej
mie warszawskim w roku 1818 odbudowanie Polski i za
chca G-rekw do powstania; nie dziw tez, e nawet karbonaryusze woscy pokadali w nim. nadziej. Ale czste
jego zjazdy z Franciszkiem I-szym i Fryderykiem Wil
helmem Ill-eim, (n.. p. w Akwisgranie r. 1818, w Ciepli
cach r. 1819, w Opawie r. 1820, w Lublanie r. 1821)
ostrzeenia ministra Metternicha i Nowosilcowa, morder
stwa dokonane na Kotzebuem w Niemczech i na ksiciu
Berry we Francyi, wreszcie wybuchy rewolucyjne w Hi
szpanii i w Neapolu z r. 1820 sprowadziy reakcy w jego
zapatrywaniach, czego skutkiem byo cienienie swobd
konstytucyjnych w Polsce i wyrugowanie masoneryi z gra
nic pastwa.
Mianowicie 12 sierpnia 1821 wyszed ukaz carski do
ministra spraw wewntrznych, ksicia Koczubeja, tej osno
w y 1): Wszystkie tajne zwizki, pod jakkolwiekby nazw
istniay, rwnie i loe wolnomuarskie, maj by zamknite,
a wskrzeszenie ich ma by na przyszo wzbronione.
Wszyscy czonkowie tyche towarzystw zobowi si
pisemnie, e na przyszo pod adnym pozorem l wolnomularskich albo innych tajemnych zwizkw zaktada
nie bd... Zwierzchnicze wadze obowizane s zawezwa
podlegych sobie urzdnikw do dobrowolnego owiadcze
nia, czy do jakiej loy lub innego tajemnego zwizku
w kraju lub poza nim nie nale. Czonkowie tyche
zwizkw wystawi musz osobny rewers, e do tego ro
dzaju zwizkw dalej nalee nie bd. Jeeli tego nie
*) 6 padziernika roku 1821 wyszed nowy ukaz A leksandra I
zakomunikowany w Polsce 13 m aja 1822, w ktrym zadano od
wszystkich urzdnikw i profesorw, a naw et od sug w szystkich
szk publicznych deklaracyi, e nie nale i nalee nie bd do
masoneryi i do adnego zw izku tajnego. Bull P iu sa V II Eeclesiam Jesu ChrisM, w ydan 13 w rzenia 1821 przeciw K arbonaryuszom, ogoszono w Polsce 25 czerw ca 1822 r. (X. Zaski 1. c. 270).

 346

chc czy nie mog uczyni, musz opuci sub... Bez

takiego rewersu nie mog do adnej suby by przyjci.
Ukaz ten ogoszono w Krlestwie polskiem 25 wrze
nia 1821, z tem zarzdzeniem, e loe w Warszawie maj
zamkn swe prace od 1 padziernika, na prowincyi za
od 15 t. m .1). W. mistrz Rniecki kaza podda si te
mu wyrokowi mierci i w ybra komisye, majce prze
znaczy fundusze l na cele dobroczynne; ale cz tych
funduszw utona w paszczy fiskusa rzdowego, albo w kie
szeniach komisarzy. Podobnie znaczn cz archiww zabra
rzd, ale wiele dokumentw i dekoracyj masoskich dostao
si do rodzin prywatnych, albo sami masoni je zniszczyli.
C teraz powiemy o duchu masoneryi polskiej? Za
pewne nie tchna ona takim fanatyzmem antireligijnym, jak
dzisiaj masonerya francuska lub belgijska; owszem w swoich
pismach i mowach wymieniaa czsto imi Najwyszego
Budownika wiata i nie dopuszczaa do swego grona nie
dowiarkw, ani niechrzecijan, acz wr pierwszym rozdziale
Regulaminu dla l symbolicznych* z r. 1783 umiecia
jako zasad zniesienie wszelkich rnic wyznaniowych.
Bywao te, e jej czonkowie chodzili do kocioa, nale
eli do bractw kocielnych, przyjmowali przed mierci
Sakramenta w;?) i robili zapisy na rzecz klasztorw;
wszake loa krakowska Przesd zwyciony rozwizu
jc si w roku 1823, przekazaa cz swego m ajtku Sio
strom Miosierdzia i Bonifratrom. Tote jeden z cudzo
ziemcw takie wwczas o Polakach wypowiedzia zdanie:
W Polsce spotykam ludzi, ktrzy mwi i myl jak
Voltaire, dAlembert, Rousseau, i jak nauczaj loe maso
skie, a speniaj praktyki religijne. Jake to wytmaLoa. k ap itu ln a, nisza w K rakow ie p. t. G ra W awel p 0
k ry a si dopiero 22 w rzenia 1822.
2) Sam wielki m istrz W ielkiego .Wschodu Andrzej Mokronowski spowiada si dw a razy przed m ierci, za co go biskup pocki
Poniatow ski w ysaw ia w kurendzie, czytanej z am bony, jako wiernego chrzecijanina i dobrego obyw atela!

347

czy? Oto tak, e wielu wstpowao do sekty, nie znajc

ostatecznych jej celw, i pozostao do koca na stopniach
niszych, podczas gdy wtajemniczonych do najwyszych
stopni byo bardzo m ao ). Wstpowali za dlatego, e m a
sonerya uchodzia za towarzystwo cywilizacyjne, humani
tarne, towarzyskie i patryotyczne, e uprawiaa filan
tropi i urzdzaa wietne u c z ty 2), e zreszt taka bya
moda, ktrej hodowali najwybitniejsi mowie i wielkie
panie owej epoki, i to bardzo czsto bona fide, nie wiedzc
o zakazie Stolicy w.
Wrd masonw polskich byli ludzie wiatli i gor
cego serca, o dobro ojczyzny i wydwignienie jej z upadku
jakote o reform stosunkw spoecznych i politycznych
szczerze- dbali, i to ich wanie cigao do l, spo
dziewali si bowiem, e masonerya, jako instytucya cy
wilizacyjna i postpowa, przyczyni si do zbawienia Pol
ski. Natomiast u wielu z nich poczucie religijne byo b ar
dzo sabe, a uprzedzenie do Kocioa wielkie, na co obok
wolteryanizmu, jozefinizmu, idei rewolucyjnych i innych
prdw wpyn niemao upadek ducha kapaskiego u pe
wnej czci kleru wieckiego i zakonnego; a snad sto
sunki duchowne w drugiej poowie XVIII wieku byy
smutne, skoro nuncyusz Durini mg pisa, e na 20 bi
skupw polskich byo ledwie piciu dobrych pasterzy. Nic
dziwnego, e wrd duchowiestwa owych czasw trafiali
si ludzie zych obyczajw i bez wiary, a nawet masoni;
ot ich przykad naladowali wieccy. To nam take
tmaczy, dlaczego reakcya duchowiestwa przeciw ma
soneryi tak bya saba, e waciwie sam tylko reformat
O. Karol Surowiecki (f 1824) przeciw niej wystpi.
U ogu spoeczestwa polskiego masonerya nie bya
J) P rzytem nie wszyscy b racia w pisani uczszczali do l, tak,
e W ielki Wschd m usia daw a upom nienia.
2) T ak n. p. b an k iet w itojaski w arszaw skiej loy Tarcza
pnocna* w r. 1810 kosztow a 690 zr.

348

popularn; a nawet sowo farmazon znaczyo wwczas

tyle co niedowiarek.
Podajemy tu nazwiska celniejszych masonw i masonek z wieku XVIII i XIX r).
D u c h o w n i : Gabryel Podoski (prymas), Nikodem
Puzyna (biskup-sufragan wileski), Micha Duski (praat),
Kajetan G-higiotti (praat, Narwojsz (kanonik), Poraziski
(kan.), Znamierowski (kan.), Leniewicz (kari.), Bogusawski
(kun.), Teodor Sotyk (kan.), Hugo Kotaj (?), Piatoli,
Boddin, Bobrowski, Dembek, Dreyelle, Michniewicz, Ichnatowicz, Surdykowski, Majewski, Dowgird (pijar), Nosewicz
(franciszkanin) i inni.
M ag n aci, o b y w a t e l e , p o s o w i e i u r z d n i c y :
ks. Adam Czartoryski, hr. Aloizy Briihl, ks. Konstanty
i Antoni Jabonowscy, ks. Konstanty i Dominik Radziwi
owie, ks. Kazimierz, Pawe i Mikoaj Sapiehowie, ks, Mi
cha, Jzef i Henryk Lubomirscy, ks. Micha i Andrzej
Ogiscy, ks. Ksawery Lubecki, ks. Stefan Gedroy, hr.
Hylzen, hr. Ignacy, Stanisaw Kostka, Szczsny, Wodzi
mierz, Wadysaw, Karol, Aleksander, Jan, A rtur Potoccy,
hr. Kazimierz, Adam, Henryk Rzewuscy, hr. Antoni i P a
we Stadniccy, hr. Ludwik, Jzef, Konstanty, Micha Platerowie, hr. Jan i Roman Zauscy, hr. Stanisaw i Jerzy
Mniszchowie, hr. Baltazar Komorowski, hr. Karol Czapski,
hr. Micha Wielhorski, hr. Jzef Wodzicki, hr. Narcyz Olizar, August Moszyski, Andrzej Mokronowski, Karol Heyking, kasztelan Stan. Maachowski, kaszt. Chodkiewicz,
kaszt. Szordzki, ministrowie Tadeusz Matuszewicz, Ignacy
Sobolewski, Jan uszczewski i Jan Wgleski, Ignacy Badeni, Franciszek Wyk, Karol Szembek, Ign. Dziayski,
Stan. Mielyski, Ign. Popiel, Jzef Bieliski, Jzef Orsetti,
Jerzy Wilczewski, Aleksander Linowski, Kalas. Szaniaw
ski, Ludwik Grutakowski, Soter Darowski, Ign. Taski, Jan
f) Spis ten, oparty gwnie n a dziele X. Zaleskiego, nie jest
kom pletny.

349

Poniski, Wino. Memojewski, Rajmund Rembieliski, Mich.

Romer, Mich. Grocholski, Jan Jezierski, Jzef i Leon Za
lescy, Ign. Oarowski, Mich. Zenowicz i inni.
G e n e r a o w i e i w y s i o f i c e r o w i e : ks. Jzef
Poniatowski, Henryk Dbrowski, Jzef Zajczek, Winc.
Axamitowski, Aleksander Rniecki, Hip. Falkowski, Ro
muald Gedroy, Ign. Prdzyski, Franc. Morawski, Dyon.
Poniatowski, Marcin Tarnowski, Jzef Szumlaski, Jzef
Dwernicki, Jan Kamiski, Jan Krukowiecki, Edw. tow
ski, Jan Rozwadowski, ks. Sukowski, Kaiaziewicz, Weissenhof, Biegaski, Kamieniecki, Mycielski, Mielyski, Pio
trowsk Kossecki, Turno, Mcin ski, Baranowski, Niemojowski, Umiski, Lud. Szczaniecki, W aleryan ukasiski,
Seweryn Krzyanowski i inni.
P r o f e s o r o w i e s z k w y s z y c h : Leon Boro
wski, Micha Mianowski, Pawe Czajkowski, Szymon u
kowski, Jakb Szymkiewicz, Grodek, Libelt, Rustem, W a
lenty Litwiski, Jakb Hofman, Feliks Jarocki, Mich. Szu
bert, Wac. Pelikan i inni.
L i t e r a c i i a r t y c i : Kajetan Komian, Kaz. Bro
dziski, Franc. Knianin, Ursyn Niemcewicz, Ign. Chodko,
Ludw. Osiski, Tomasz Zan, Pkalski, Bdkowski, Cypryan
Godebski, Jzef Bielowski, Kurpiski, Elsner i inni.
W i e l k i e p a n i e : hr. Teresa Tyszkiewiczowa, ks.
marszakowa Lubomirska, hetmanowa polna Rzewuska,
Anna z Sapiehw Potocka i inne.
Masonerya polska, jako sekta, nie bya wcale yczliw
religii katolickiej i Kocioowi; owszem, lekcewac sobie
zakazy i kltw y Stolicy w., propagujc deizm, cywilne
maestwa i rozwody, (co si dao uczu na sejmach Kr
lestwa kongresowego), wymiewajc na swoich zebraniach
przesdy t. j. praktyki religijne, uderzajc na zakony, zwa
szcza na Jezuitw po roku 1814, podkopywaa temsamem
wiar i obyczaj chrzecijaski. Trafiao si nawet, e zna
czniejsi masoni umierajc gardzili w. Sakramentami, jak
n. p. byy wielki mistrz Stan. Potocki.

350

Sowem, jest rzecz pewn, e masonerya wywieraa

na rzd i spoeczestwo wpyw szkodliwy, czego dowodem
jest wypdzenie przez rzd polski w. Klemesa Maryi Hofbauera i zakonnych jego braci, t. z. Bennonitw (Redempto
rystw) z W arszawy (roku 1808), niszczenie majtku ko
cielnego, kasowanie klasztorw i rozpasanie obyczajw,
na co skary si arcybiskup gnienieski Ignacy Raczy
ski w pimie do ks. warszawskiego Fryderyka A ugustax).
Wiara w. katolicka i nauka jej oto jego sowa
cierpi wzgard i shabienie. Modzie zasadza umiejtno
swoj na wymiewaniu obrzdkw kocielnych, na blunierstwie i wyszydzeniu tajemnic w iary i z tem si jawnie
popisuje. W starszych jaka nieczuo wzgldem Boga...
obowizkw religii zupene zaniedbanie, w kocioach pu
bliczne i gorszce nieuszanowania... cudzoostwa, osb bezlubnych mieszkania z sob bezkarne, wolno zda wie
rze i obyczajw przeciwnych, ksiek bezbonych spro
wadzanie i czytanie, pokrzywdzenie kociow, ucinienie
duchowiestwa i jego spodlenie... midzy nauczycielami
(szk) mieszcz si libertyni, ksia i zakonnicy apo
staci... wychowuj te uczniw takich, jakimi oni sami s,
bez religii i moralnoci... Memasz nakazu uczy w szko
ach pocztkw wiary w., wic te chyba gdzie po k
tach ucz jej osoby zakonne 2).
Po zamkniciu l polskich, zwizki tajne nie prze
stay dziaa, a nawet przez ksicia Ant. Jabonowskiego,
Sew. Krzyanowskiego i Ossoliskiego weszy w porozu
*) Szecioletnia korespondencya w adz duchownych z rzdem
wieckim ks. W arszaw skiego str. 7, 8.
2) Dr. Kaz. Janow ski w dzieku swojem W olnom ularstwo (str.
107) bierze w obron m asonery polsk, e ona nie w alczya wcale
z Kocioem jako takim , a tylko bya niechtn klerykaIizm ow i;
tym czasem dzieje owych czasw wiadcz, e masoni, do ktrych
naleeli niektrzy m inistrow ie, senatorow ie i posowie, byli wrcz
nieyczliwym i Kocioowi,, i e upadek religijnoci w klasach owie
conych by wwczas wielki.

351

mienie z rosyjskim Z wiz kiem zbawienia, majcym cele

rewolucyjne. Policya warszawska, przy pomocy zdrajcw,
wytropia t robot; poczem sd wojenny wydal surowy
wyrok, skazujc midzy innymi naczelnika ukasiskiego
na degradacy i siedmioletnie przykucie do ta c z e k 1). Dal
sze w ykrycie nastpio wskutek zdrady spiskowych rosyj
skich po nieudaej rewolucyi w r. 1825, poczem wielu
Polakw poszo do wizie. W Warszawie senat, z Piotrem
Bieliskim na czele, wyda na Sew. Krzyanowskiego i to
warzyszy wyrok agodny, ktry W. ksiciu Konstantemu
i carowi Mikoajowi I bardzo si nie podoba; mimo to
rozgoryczenie, od r. 1819 w Polsce nurtujce, doprowadzio
do wybuchu powstania listopadowego. Twierdz take, e
masonerya zagraniczna przyspieszya to powstanie, iby
zatrudni cara Mikoaja I, ktry po rewolucyi lipcowej
w r. 1830 chcia uderzy na Francy.
Z pord emigrantw naszych z r. 1831 pewna cz
daa si wcign we Francyi do l masoskich albo do
went karbonarskich; ale po roku 1840 nastpio w y
trzewienie, zwaszcza gdy Towiaski wystpi ze swoim
mesyanizmem, a XX. Zmartwychwstacy rozwinli sw
dziaalno.
Pniej gonem si stao wstpienie do masoneryi
podnego powieciopisarza J. I. Kraszewskiego, ktry
wskutek tego w pismach swoich (okoo roku 1870) pocz
uderza na Koci i na Papiea, a umar bez pojednania
si z Bogiem2).
W r. 1862 W. Wschd woski, chcc dla uatwienia
walki Wochw z Austry, wywoa rewolucy w W

J) ukasiski um ar po r. 1863 w w izieniu w Schliisselburgu..

2) Pukow nik Mikowski (Je) rozpuci faszyw wie, e
Kraszewski p rzyj przed m ierci S akram enta w., a n a tej pod
stawie biskup krakow ski A lbin D unajew ski odpraw i Msz w. na
jego pogrzebie (r. 1887). Por. tego au to ra P ius I X i P olska z ro k u
1914.

 352

grzech i w ziemiach polskich, pocz tworzy loe polskie,

do ktrych werbowa gwnie oficerw szkoy polskiej
w Cuneo; ale wwcza's ywot masoneryi polskiej by b ar
dzo krtki.
A dzi czy na ziemiach polskich istniej loe maso
skie? Istniej pod zaborem pruskim i pracuj jawnie,
jako uznane przez rzd. Mianowicie Kalender fu r F rei
m aurer a u f das JaJir 1912 wylicza nastpujce loe: w Po
znaniu loa sum Tempel der E in tra h t (200 braci); w Byd
goszczy (Bromberg) Janus (185 br.) i Lichtpforte der
Ostmark (19 br.); w Inowrocawiu sum L icht im Osten
(85 br.); w Krotoszynie sumi Tempel der Pflichttreue (40
br.); w Lesznie Comenius (45 br.); w Ostrowie Tempel der
Treue im Osten (47 br.); w Rawiczu Tempel der BruderUebe (101 br.); w Brunsberdze Bruno sum Doppelkreuz
(50 br.); w Gdasku trzy loe: Eugenia sum gekrnten
Lwen (250 br.); su r E in ig keit (277 br.) sum siegenden Liclit (120 br.); w Elblgu Constantia su r gekrntin E intraht (119 br.); w Insterburgu sum Preussischen
A dler (110 br.); w Malborgu Victoria su den drei gekrn
ten Thilrmen (101 br,); w Toruniu sum Bienenkorb (144
br.). Do tych l nale sami Niemcy, albo zniemczeni
Polacy, a gwnem ich zadaniem germanizacya kraju
i rozszerzenie protestantyzmu; tote br.-. Neumann sawi
je jako kulturalne rozsiewniki ducha niemieckiego1)..
C do Galicyi, jest rzecz pewn, e we Lwowie
istniej obecnie dwie loe, z ktrych jedna z samych y
dw jest zoona, a druga jest mieszana, bo nale do niej
take chrzecijanie wedug metryki, a w istocie nie ma-

f) W r. 1913 w. m istrz W. Loy berliskiej FreuntscliufU

B. A. W agner wezwa loe niem ieckie do skadek n a zagroon
w swoim bycie lo w Chemnie-wieciu, podnoszc, e w tym w y
p adku chodzi o popieranie braci naszych w walce przeciw ultram ontanizm ow i i przeciwko polszcsynie?.

358

jcy adnej wiary. Poniewa w Austryi masonerya nie ma

prawnego uznania, przeto dla zwizkw lwowskich utwo
rzono na Wgrzech dwie loe, mianowicie w Szolywa
Aufrichtie F reundschaft (r. 1891) i w Lajosfalva Menschenliege (r. 1891).
Wedug Sowa Polskiego*1) po r. 1884 powstaa take
loa w W arszawie, a przywdcy sekty na zjedzie w Bruk
seli, dla uatwienia propagandy w naszym narodzie za
cofanym , mieli si zgodzi, by tej propagandzie nada
zabarwienie patryotyczne. Na tej podstawie rozesza si
pogoska, e wielkim mistrzem loy warszawskiej jest
Andrzej Niemojewski, osawiony autor blunierczych Legend i propagator Myli niepodlegej; ale on sam
temu przeczy, a nawet utrzymuje, e masonerya nie mia
aby teraz powodzenia w Polsce, gdy postpowy Polak
odrzuca dzi wszelkie zewntrzne formy 2). Wywoanie
anarchii w Krlestwie w latach 19051908 przypisuj
rwnie masoneryi, sprzymierzonej z socyalizmem i roz
szerzajcej si w Rosyi nader szybko. Ile jednak w tych
twierdzeniach jest prawdy, dociec trudno dla braku pe-wnych dowodw.
Nie ulega wtpliwoci, e masonerya bdzie si sta
raa opanowa take Polsk; tymczasem za toruj jej
drog pisma wolnomylne, ydowskie, radykalne i socyalistyczne, zatruw ajc swym jadem nietylko warstwy wy
ksztacone ale take ludowe i cierajc powoli cech
chrzecijask ze spoeczestwa polskiego, a tak usj)osobiajc je do przyjcia idei masoskich. Tote katolicy
wszystkich stanw czy si powinni, aby stawi tam
tym prdom, a natomiast utrzymywa panowanie du
cha wiary zarwno w yciu prywatnem jak rodzinnem,
*) Czyt. Sowo P olskie z 11 w rzenia 1905 i Allg. H andbuch
der F rim . II B. 476.
2) 0 M asoneryi i M asonach str. 78.
PELCZAR , MASONERYA:
23

354

spolecznem i politycznem 1); inaczej bowiem czeka nasz

nard smutna bardzo przyszo.
) N aw ouj do tego niektre czasopisma polskie ja k Przeg ld katolicki w W arszaw ie i dzienniki o tendencyach katolickich
w Galicyi.

ROZDZIA XXV.

Masonerya w Rosyi.
T r e . Loe za czasw cesarzowej Anny, P io tra III, K ata
rzyny II i P aw a I. A leksander I protektorem i czonkiem m aso
neryi. T ajne zw izki: Zakon Rycerzy k rzy a rosyjskiego^ Zwi
zek dobra publicznego. U kady spiskowych rosyjskich z Tow a
rzystw em patryotycznem polskiem. M eudaly w ybuch w r. 1825
i pniejsze w ichrzenia rew olucyjne.

Niektrzy pisarze twierdz, e ju w r. 1731, za rz

dw cesarzowej Anny, masonerya wcisna si do Rosyi
i e pierwszym w. mistrzem prowincyonalnym by kapi
tan Phillips, a w r. 1741 t godno otrzyma jenera J a
mes K eith1); ale o losach tej pierwszej loy nie mamy
adnych relacyj. Pewn jest rzecz, e w r. 1750 praco
waa w Petersburgu loa p. t. Milczenie i e po r. 1763
Mussin-Puszkin i niemiec Starek szerzyli tam cis obserw. Okoo r. 1765 jenera hr. Melessino (rodem grek)
wystpi nawet z wasnym systemem (o 3 stopniach zwy
czajnych i czterech wyszych), ktremu nada pokost re
ligijny; ale nie wielu zwerbowa zwolennikw. K atarzyna II,
kobieta zdolna i energiczna, ale rozpustna i przewrotna
a do szpiku, nie opieraa si szerzeniu masoneryi, a na
wet jest podanie, e pozwolia przyj do loy nastpc
') Por. Allg. H andb. der F reim aurerei II B. 270.
23 *

tronu Pawa. To te staraniem Nowikowa, Jelagina, Trubeckoja i innych mnoyy si loe w Petersburgu, Mo
skwie i gdzieindziej, tak e w r. 1776 utworzon zostaa
W. Loa prowincyonalna, z Jelaginem, jako w. mistrzem
prowincyonalnym na czele. Rwnoczenie Rosenberg, Bo
ber, ksi Kurakin, ksi Gagaryn i inni zakadali loe
wedug systemu szwedzkiego; ale przeciw nim wystpia
K atarzyna II w r. 1780 z tego powodu, e ich loa pro
wincyonalna podlegaa wadzom masoskim szwedzkim.
To samo na rozkaz cesarzowej zamknite zostay dru
karnie, biblioteki i inne zakady utworzone w Moskwie,
ktre miay wnosi do Rosyi kultur masosk, bo wy
buch rewolucyi francuskiej otworzy jej oczy.
Odtd loe pracoAvay w ukryciu, spodziewajc si,
e. br.-. Pawe I przywrci im swobod. Spotka je zawd,
bo Pawe, forytujc zakon. Kawalerw maltaskich, wydal
w roku 1797 wyrok mierci na loe masoskie ').
Dopiero Aleksander I, wychowany przez masona jen.
Laharpe, a zostajcy pod wpywem Saint-Martynistw,
uniewani w r. 1803 dekret cara Paw a i sta si prote
ktorem Zakonu, a nawet czonkiem tego2). Ju w roku
1803 widzimy w Petersburgu loe Les ctmis reunis i Palestine, rzdzce si rytem francuskim. W r. 1805 wy
puszczony z wizienia w Schltisselburgu Mikoaj Nowikw
zaoy lo Aleksander pod ukoronowanym pelikanem *,
ktra w roku 1816 rozdzielia si na loe Aleksander,
Elbieta i Piotr, wedug systemu szwedzkiego. W r. 1815
powstaa W. Loa Astraea, poczem pomnoya si liczba
l, z ktrych 24 zaleao od Astrei, a 6 od szwedzkiej
*), Je n era Schilder w dziele swojem p. t. A lexa n d re I, tom I,
str. 216 tw ierdzi, e P aw e I skania si do pow rotu n a ono Ko
cioa katolickiego.
2) A leksander I p rzyj w roku 1814 w P ary u do masoneryi
k r la pruskiego F ry d ery k a W ilhelm a III, w obecnoci m inistra ksir
cia H ardenberga, jen eraa yon Bokum, pukow nika Brehm era i kilku
innych -braci*.

loy prowincyonaInej. Z tych 30 l byo 10 rosyjskich,

11 niemieckich, 5 francuskich, 4 polskie1); a wszystkich
braci liczono okoo 1.600. Obok Astrei istniaa W. Loa
prowincyonalna; a obie te wadze naczelne zawary z sob
ukad w r. 1817. Do l naleao wielu mw wybitnych,
jak n. p. Speraski, ksi abanow, ks. Gagaryu, ks.
Szczerbatow, ks. Wolkoski, hr. Grzegorz Orw, hr. Teo
dor Tostoj, senator Pawe Kutuzow, jenera Aleks. erebcow, Aleks. Bibikow, minister policyi Baaszew, a na
wet minister owiaty Gralicyn; to nic dziwnego, e wycho
wanie publiczne jak pisze synny hr. De Maistre
odbywao si w tym duchu.
Wwczas zacieniy si stosunki midzy masonery
polsk a rosyjsk; tak n. p. hr. Mussin Puszkin Bruce zo
sta czonkiem honorowym warszawskiej loy Tarcza p
nocna*, podczas gdy wielki mistrz W. Wschodu polskiego
Stanisaw Potocki przyjty zosta na czonka honorowego
Astrei. Polacy odgrywali w masoneryi rosyjskiej wybitn
rol; a nawet Adam Rzewuski sta w r. 1820 na jej czele.
Zarazem poczy si tworzy w Rosyi tajne Zwizki,
co do organizacyi i regulaminu przypominajce masonery.
Wszystkie dyy do przeksztacenia Rosyi na pastwo no
woytne; ale gdy jedne zadawalniay si ustrojem konsty
tucyjnym bo i sam Aleksander I za rad Karamzina
i Speraskiego myla o nadaniu pastwu konstytucyi
inne marzyy o zaprowadzeniu republiki. Ju w latach 1815
i 1816 jenera Aleksy Orw wystpi z projektem tajnego
zakonu Rycerzy Krzya Rosyjskiego, ktry dla Polski
by wrcz wrogo usposobiony; ale car Aleksander I nie
akceptowa tej myli. Rwnie w r. 1816 grono r z e c z y
wistych i wiernych synw Ojczyzny, ktrych dusz by
podpukownik Pawe Pestel, utworzyo Zwizek zbawie:) W r. 1818 pow staa w P etersb u rg u loa Pod biaym orem
z jzykiem loowym polskim, a pierw szym migtrzem by hr. Adam
Rzewuski.

358

nia (Sojus Spasenja) z siln organizacy, trzy stopnie

obejmujc i ze cis rot przysigi, a ideaem ich bya
republikaska forma rzdu.
Ju w r. 1817 postanowili spiskowi na zjedzie w Mo
skwie zamordowa cara Aleksandra, ktry wwczas myla
o oddzieleniu gubernij polskich od Rosyi, a nawet grozi
przeniesieniem si do Warszawy. Kiedy wie o zamierzo
nym zamachu dosza do uszu cara, zwinli spiskowi w roku
1818 Zwizek zbawienia, by natomiast utworzy Zwizek dobra publicznego (Sojus Bagodenstwja). Cen
tralna Dyrekcya tego zwizku owiadczya si w r. 1820
za republikask form rzdu i za zamordowaniem cara;
a w roku nastpnym podzielia si ta organizacya na
Zwizek pnocny % z siedzib w Moskwie, i na Zwizek poudniowy, z dyrektoryatem w Tulczynie.
W r. 1821, na mocy ukazu z 12 sierpnia, musiay
loe rosyjskie przykry swe p ra c e 2), natomiast zwizki
tajne nie przestay dziaa w ukryciu i porozumiay si
w tym celu z Towarzystwem patryotycznem polskiem.
Ukady prowadzi ju to Seweryn Krzyanowski, ju ksi
Antoni Jabonowski; ale ten ostatni nie chcia si zgodzi
na wszystkie plany spiskowych rosyjskich, a mianowicie
na wymordowanie rodziny carskiej i wprowadzenie socyalizmu do przyszej republiki; natomiast da niepodlegoci
dla swojej ojczyzny. Energiczne wystpienie Mikoaja I
w grudniu 1825 r. zapobiego wybuchowi rewolucyi, poczem piciu gowaczy (Pestel, Murawiew, Bestuew, Rylejew i ks. Oboleski) poszo na szubienic, a wielu innych
spiskowych powdrowao na Sybir. Zadanie przeksztacenia
Rosyi za pomoc rewolucyi podjli w drugiej poowie XIX
wieku nihilici, a w ostatnich czasach socyalici i czon
*) W edug Szym. A skenazyego . Rosya i Polska (str. 37),
Zwizek pnoeny by za m onarchi konstytucyjn, n a systemie
federacyjnym opart.
2) A straea 23 sierp. 1821, W. L oa prow. 24 sierp. 1821.

359

kowie Zwizku pracy , na ktrych czele stanli prze

wanie ydzi. Twierdz nawet, e w niektrych miastach
rosyjskich na nowo odyy loe, popierajce dnoci re
wolucyjne. Donosiy te dzienniki, e policya rozpdzia
zebranie masonw w Petersburgu (w r. 1911), i e ich
proba o urzdowe uznanie zostaa odrzucona, na tej mia
nowicie podstawie, e loe masoskie nie s instytucyami dobroczynnemi i religijnemi, ale zwizkami tajnymi,
ktre prac swoj cele intryg politycznych popieraj ).
Propagand masoneryi w Rosyi zajmuje si gwnie W.
Wschd francuski8).
1) T ak dziennik B ossija z r. 1909.
2) Pov. L a F ranc-m aonnerie demasuee. 1912 str. 37.

ROZDZIA XXVI.

Masonerya w Szwecyi, Norwegii, Danii, Grecyi,

Rumunii i Turcyi.
I.
W Szwecyi pierwsz lo mia zaoy hr. Acel
Ericson Wrede-Sparre (r. 1735), ale nic o niej nie sycha,
tak jak i o loy jeneraa Keith (z r. 1743). Pewn jest rze
cz, e w r. 1752 powstaa Loge St. Jean a u xilia re na
mocy upowanienia danego przez w. mistrza francuskiego
hr. Clermont-Tonnere; poczem w r. 1760 powstaa Wielka
loa krajowa szwedzka, otoczona opiek krla Adolfa F ry
deryka, ktry jeszcze w r. 1753 przyj zwierzchnictwo
nad wszystkimi zwizkami masoskimi w kraju. Okoo
r. 1760 rozszerzy si w Szwecyi t. z. szw edzki system,
przyniesiony, jak si zdaje, przez Eckleffa z Francyi,
a opierajcy si na tej bani, e prorok Jezus, bawic
pord Esseczykw, otrzyma od nich tajemn nauk,
a potem powierzy j niektrym Apostoom r;, ci za zo
stawili j duchom wybranym, a przesza do Templaryuszw, od nich za za porednictwem zwizkw budowni
czych w rednich wiekach do masonw. Na wyrobienie
tego systemu, majcego dziewi stopni (3 witojaskie,
*) Mianowicie w niedziel po mierci pierw szego W. M istrza
Jezusa odbya si oa z tem hasem : Pokj wam, a jego nastpc
zosta Jakb Mniejszy!

361

2 szkockie, albo w. Andrzeja, i 3 kapitulne), a czcego

w sobie niektre goda chrzecijaskie z ideami wzitemi
z kabay i z pseudo-zakonu Temparyuszw, wpyn,
jak si zdaje, pseudomistyk i teozof Emanuel Swedenborg
(16881.772)1). Niemao znaczenia doda oom sam krl
Gustaw III, ktry nietylko z brami swoimi Karolem i F ry
derykiem Adolfem do masoneryi wstpi, ale w r. 1773
protektorat nad zakonem przyj. Odtd kady krl
szwedzki jest wielkim protektorem* ( Ordens Hge Beskyddare) z tytuem Vicarius Salomonis, a jego syn lub
inny ksi z rodziny krlewskiej jest w. mistrzem k ra
jowym.
Gustaw III uy masoneryi do zamania przewagi
szlachty i w r. 1780 na czele odnowionej Wielkiej Loy
Karola ksicia Sudermanii postawi. Kiedy atoli zmieni
swoj polityk, a nawet w r. 1791 chcia Ludwikowi XVI
nie pomoc, zgin w r. 1794 z rki Ankarstroma, je
dnego z czonkw sekty Illuminatw. Jego nastpcy Gu
staw IV (do r. 1809), Karol XIII (do r. 1818), Karol XIV
(Jan Jul. Bernadotte, marszaek Napoleona I do r. 1844).
Oskar I (do r. 1859), Karol XV (do r. 1872), Oskar II (do
r. 1913) byli wielkimi mistrzami zakonu.
Dzi pod W. Lo krajow s 4 loe prowincyonalne,
13 l szkockich w. Andrzeja i 17 l w. Jana, z 13.945
brami. W. mistrzem zakonu jest sam krl Gustaw V,
w. mistrzem krajowym jest nastpca tronu Gustaw Adolf,
a najwyszymi po nich dygnitarzami (czyli namiestnikiem
i zastpc tego) s ksita krwi Oskar Karol Wilhelm
i Oskar Karol August. Poprzedni w. mistrz, krl Oskar II,
wystpowa jakby papie masoski, bo wszake w Kon
stantynopolu, egnajc deputacy masosk, tak do niej
przemwi: Pokj niech bdzie z wami. Nazywano go
"*) System szwedzki, ktry staraniem br.'. Zinnendorf (Jan a
Wilh. Ellenbergera) dosta si w r. 1766 do Niemiec, w r. 1770
przyjty zosta przez W ielk Lo krajow w Berlinie.

362

std najmdrszym wikaryuszem Salomona. Katolicy do

znawali w tym kraju srogiego ucisku, tak, e jeszcze
w r. 1858 skazano sze kobiet na wygnanie i utrat
praw obywatelskich za przejcie na ono Kocioa. Do
piero w r. 1873 za Oskara II przyznano im ograniczon
wolno.
II. Podobny ucisk panowa w Nonuegii a do r. 1845.
Pierwsza loa powstaa tu okoo r. 1840 p. t. St. Olaus
til den hoide leopard (pod biaym lampartem), a otrzy
mawszy uprawnienie od W. Loy ang. w r. 1749, poddan
zostaa w r. 1780 loy szkockiej w Kopenhadze; za ni
poszy inne loe. Wielka Loa krajowa norwegska, zorga
nizowana w r. 1891, z siedzib w Chrystyanii (Norske
Stor Landsloge), ma pod sob obecnie lo Stuarta
w Trondhjem, 3 loe szkockie w. Andrzeja i 11 l w.
Jana z 4.200 brami . Czonkiem m asoneryi jest take
krl Hakom
III. D ania dopiero w roku 1849 usuna drakoskie
praw a przeciw katolikom i ogosia wolno religijn.
Pierwsza loa w Kopenhadze p. t. St. M artin zawdzicza
swj pocztek staraniom barona Mtinnicha, sekretarza po
selstwa rosyjskiego, a urzdowe uznanie otrzymaa od W.
Loy angielskiej w r. 1749. Pniej szerzy si w loach
duskich, ju to system cisej obserwy, ju system re
ktyfikowany niemiecki, a w r. 1853 krl Fryderyk VII
zaprowadzi system szwedzki. Dzi W. Loa krajowa w Ko
penhadze, ukonstytuowana w roku 1858 wTedug systemu
szwedzkiego, jednoczy 1 lo prowincyonaln, 4 loe szko
ckie w. Andrzeja, 10 l w. Jana, 15 l instrukcyjnych
i 4.497 braci. Protektorem zakonu by krl Chrystyan IX, acz sam nie by masonem, a teraz jest krl
Fryderyk VIII, z tytuem Vicarius sapientissim i Salomonis; w. mistrzem jest nastpca tronu Chrystyan.
IV. Do Grecyi wesza masonerya dopiero w wieku
XIX: mianowicie w r. 1814 powTstaa w. loa, w celu nie-

363

sieni ulgi Grekom, ciemionym przez Turkw. W. Wschd

grecki, zaoony w r. 1868, ma pod sob 19 l, a Naj
wysza Rada Suprem Conseil dla stopni szkockich, istnie
jca od roku 1872, obejmuje 4 kapituy, 1 lo konsystoryan i 1 lo w. Andrzeja 1). Liczba czonkw dochodzi
do tysica. Nie ulega wtpliwoci, e masonerya miaa
czynny udzia w najnowszej walce przeciw Turcyi.
V. W R um unii pierwsza loa powstaa ok. r. 1859
w Bukareszcie p. t. L etoile danubienne z upowanienia
W. Wschodu francuskiego. Pniej przybyy w stolicy
i gdzieindziej inne loe, zalene juto od wymienionego
W. Wschodu, juto od W. Wschodw w Londynie, w W
grzech, w Portugalii i we Woszech a take od W. Loy
w Bayreuth. S tam take loe systemu Memphis i rytu
Svedenborga. Od roku 1880 istnieje W. Loa rumuska,
od roku 1881 Supreme Conseil systemu szkockiego, od
r. 1882 W. Kapitua Royal Arch, a liczba l dochodzi
do 30.
VI. W Serbii istniaa od r. 1848 loa turecka w Bel
gradzie, pod nazw Alikocs, ktrej mistrzem by tam tej
szy b asza2). Dla Serbw W. Wschd woski zaoy w r.
1877 lo p. t. wiato Bakanu*, do czego przyczyni si
czynny propagator masoneryi austro-wgierskiej Franci
szek Jul. Schneeberger z Wiednia; ale w r. 1885 zako
czya ona swj ywot. Obecnie istniej tylko loa bel
gradzk Pobratim-, utworzona w r. 1890 przez W. Lo
wgiersk.
VII. Do B u g a ryi starano si przeszczepi masone
ry to z Wgier (r. 1873), to z Rumunii, z Woch, z Por
tugalii i Francyi (18821884), ale wobec oporu Bugarw

*) Do l naleeli m inistrow ie (Maurokordatos, Antopoulos),

dwaj biskupi greccy i w ielu ksiy. W pierw szych dziesitkach
w ieku X IX istn ia tam zw izek p. t. H etairia, dla wyswobodzenia
k raju z pod jarzm a tureckiego.
2) Allg. Handb. der F reim aur. II B. 398.

364

(ktrzy snad na masoneryi wkrtce si poznali), loe dugo

utrzym a si nie mogy.
VIII.
W Turcyi europejskiej ju w r. 1769 Konstan
tynopol cieszy si, ale przez krtki czas, posiadaniem
oy St, Jean de L avant, a w r. 1784 Wschd polski za
oy tu o p. t. Jutrzenka Carogrodu, ktra rwnie
prdko zakoczya swj ywot. Dopiero po krymskiej woj
nie rzuciy si W. Loe czy W. Wschody (angielska, szko
cka, hamburska, francuska, woska) do zakadania l,
ktre atoli i t raz niedugi miay ywot, bo Turcy do
nich si nie garnli, a cudzoziemcy wracali do kraju. Nie
wiele te pomoga utworzona w r. 1869 *najwysza rada,
ktrej ster w r. 1872 obj Halim basza. Od roku 1867
istnieje zwizek Modej Turcyi, majcy na ceu emancypacy Turkw z wizw Koranu i ograniczenie wadzy
sutana. Zaoy go Fazil basza, a do l, jak si zdaje,
naleeli Arabi basza i Midhat basza ).
Obecnie istniej w Turcyi eur. oe rnych narodo
woci, a midzy temi take ydowskie2). Tak n. p. w Kon
stantynopolu s loe; .Pera Oriental (zalena od Wiel.
Wschodu angielskiego) I I Risveglio d Oriente i Ita lia
risorta (od W. Wschodu woskiego) Die Leuchte am
Goldenen Horn (od W. Loy hamburskiej) Uetoile de
Bosphore i Proodos (od W. Wschodu francuskiego).
W Salonice, tem gwnem ognisku ruchu modo-tu-1
reckiego gdzie jest 70.000 ydw, s loe: Labor et Luo
i Macedonia Risorta (zalene od W. Wschodu woskiego),
Veritas (od W. Wschodu francuskiego), L A venir (od W.
Loy francuskiej), Philippos (od W. Wschodu greckiego),
Steaua Salonicu (od W. Loy rumuskiej), Perseverancia
(od W. Wschodu hiszpaskiego). W loach tych rej wodz
ydzi, i oni to w r. 1913 rozwinli yw agitacy, aby

'*) D escham ps-Janet L es societes secretes et la societe III, 609.

2)
W edug m asoskiego dziennika Acacici (z r. 1908) do m as
n ery i nalea take sutan M urad V zdetronizow any w r. 1876.

365

Hiszpania przyja napo wrt ydw wygnanych przy kocu

wieku XV (t. z. Spagnuoli), w ezem ich popieraj maso
skie i wolnomylne pisma hiszpaskie. Jest te rzecz
pewn, e wielu Modoturkw wstpio do l; oni to
utworzyli w Paryu komitet modo-turecld, ktrego najczynniejszymi dziaaczami byli br/. Maze de Toledo i br.-.
Nasim. Staraniem wolnomularzy, a zwaszcza loy Mace
donia Risorta, na ktrej czele stoi yd Emanuel Carasso,
powsta komitet modo-turecki ( Union et progres) w Salonice, a m ajc pomoc W. Wschodw woskiego i francu
skiego, tak kierowa akcy, e sutan Abdul-Hamid mu
sia najprzd nada konstytucy (r. 1908), a potem zosta
strcony z tronu (1909). Do wspdziaania masoneryi
w ruchu modo-tureckim przyznay si jej dzienniki: La
Rim sta della masoneria italiana w Rzymie i VAcacia
w Paryu (z r. 1908)x). Nadto w onie masoneryi francu
skiej powstaa myl, aby misy om katolickim na Wschodzie
przeciwstawi misye masoskie. Na czele tego ruchu stoi
br.-. Aulard, profesor w Paryu.
W r. 1909 powsta w Turcyi niezaleny W ielki Wschd
ottomaski, o czem w. mistrz Orphi-Pasiza w pimie okrnem zagraniczne loe uwiadomi. Ju w r. 1909 mia on
pod sob 45 l i dwie kapituy; a oprcz tego utworzy
si w r. 1910 Suprem Conseil starych i przyjtych ma
sonw wedug rytu szkockiego. Rozumie si, e Modoturcy bardzo niechtnie przyjli aneksy Boni i Herce
gowiny, dokonan przez Austry (1908), i e dla chrze
cijan nie s yczliwie usposobieni, a natomiast propaguj
ide nowoytnego panislamizmu.
Dotkliwym ciosem dla masonw tureckich byo za
jcie Trypolitanii przez Wochy i idca za tem wojna
z Turcy; tote wezwali oni pomocy l zagranicznych

J) Czyt. P rzegld pow szechny z r. 1909 str. 410 sq. W alther

die F reim aurerei str. 74.

 366
dla przywrcenia pokojux). Gorszym dla Turcyi pogro
mem bya nieszczliwa wojna z pastwami bakaskiemi
w r. 1912 i 1913, a jedn z przyczyn tej klski by upa
dek ducha u oficerw, ktrych pewna cz wpisaa si
do masoneryi.
,) W P ary u istnieje loa F rance et Orient, do ktrej nale
Turcy, ydzi i Ormianie.

ROZDZIA XXVII.

Masonerya w pnocnej Ameryce.

T r e : P ierw sze loe. Obecny stan m asoneryi i pokrewnych
jej zwizkw w S tanach Zjednoczonych. Duch tej m asoneryi.
Czynniki antyreligijne. R eligia am erykaska. Spirytyzm .
Stan Kocioa katolickiego. P rby pseiidoreform atorskie. Ma
sonerya w innych pastw ach pnocnej Ameryki.

Ju w roku 1731 istniaa loa w Filadelfii, do ktrej

wstpi Benjamin Franklin i ktrej w r. 1734 jako w.
mistrz przewodzi. Pniej mnoyy si oe tak masonw
modern jak ancient, a w wikszych miastach pojedyn
czych stanw powstaway wielkie oe, ktre w czasie
wojny o niepodlego ogaszay si niezalenemi od W.
l europejskich. W wojnie tej wystpili masoni przeciw
Anglii, tak e na akcie z 4 lipca 1776 na 56 podpisanych
byo 52 masonw.
W wieku XIX nietylko katolicy ale i protestanci
uderzyli na masonery; a ognia do oliwy dodao uprowa
dzenie przez masonw w r. 1826 Wi. Morgana, za to,
e zdradzi tajemnice sekty. W wojnie domowej 18621864
owiadczyli si masoni za zniesieniem niewoli, co ich zna
czenie podnioso; nie maego uroku dodaa im ta okoli
czno, e prezydenci republiki: Washington, Jefferson,
Harrison, Tyler, Polk, Taylor, Pierce, Buchanan, Lincoln,
Johnson, Garfield, Mac Kinley i Roosevelt naleeli do l.

368 ss

Co do systemw x), s w Stanach Zjednoczonych i to

przewanie, loe witojaskie wedug rytu angielskiego,
s loe szkockie (ancient and accepted rite o 33 sto
pniach), s loe Boyal and Select Master (o 6 stopniach),
s loe Templaryuszw, majcych swoje obozy (encampments), a od r. 1816 Grand Eneam pm ent dla wszystkich
stanw, s loe egipskie (G rand E m pire o f de maso
nie Order o f the Oriental Rite, o 95 stopniach), s na
wet, acz nieliczne, loe eskie. Masonerya symboliczna
jest niezalen od szkockiej, na ktrej czele stoj t. zw.
Grand Councils. Pierwsza nie ma wielkiego wpywu; ale
zato wydaje miliony na wspaniae Temple2). Co do du
cha, jedna i druga nie jest yczliw dla religii katolickiej;
ale wicej agresywn okazaa si szkocka, zwaszcza
w owym Czasie, gdy jej przewodzi Albert Pike, nieukornowany krl wyszych stopni (f 1891).
Co do stanu obecnego, w r. 1910 przegld masoski
Masonie Monthly naliczy w Stanach Zjednoczonych
1,389.317 masonw, a wedug G. van Dalens Kalender
byo w r,; 1912 49 wielkich l, 13.718 l i Ok. 1,345.974
>braci - :i,<.
Osobne loe utworzyli Irlandczycy, jako kadry tenianizmu, dalej ydzi, zjednoczeni w roku 1843 w zwi
zek B eni Berith, a pniej w zakon Kesher Shel Barzel wreszcie murzyni, m ajcy dzisiaj 35 Wielkich L
(z 1.300 loami i 30.000 braci), ale nieuznanych przez
inne W. Loe.
Krom tego-s w Stanach Zjednoczonych podobni du
chem do masonw Odd-Fellows (Dziwni bracia), ktrych
liczba w Ameryce dochodzi do trzech milionw, s

]) Por. Allg. Handb. der F reim . II,B ., 105.

2) W Filadelfii n. p. kosztow a tempie 3,750.000 frankw.
3) Z pord w ielu czasopism masoskich najstarszem jest: M a
sonie Review (od r. 1810). Za organ centralny u ch o d zi: The M ystic
-L igi ii.

3 69

i inne stowarzyszenia wzgldem katolikw wrogo usposo

bione i wystpujce zaczepnie. Do nich nalea fanaty
czny zwizek t. zw. Know-nothings (nic nie wiedzcych),
za ktrego podmuchem dziki motoch zburzy w r. 1857
kilka kociow katolickich. Wiksze rozmiary przybrao
stowarzyszenie pod nazw. Order o f Am erican Union,
dce do zwalczania katolicyzmu wszelak broni, a mia
nowicie do rugowania katolikw ze wszystkich urzdw
i tamowania rozwoju szk wyznaniowych. Niechtnym
dla katolikw jest take zakon rycerzy Pythias, ktry
w r. 1896 liczy 6.504 l i 464.339 czonkwx), a podobne
tendencye miay take lub maj dotd zwizki: American
A Hance, Sentinels o f freedom, Secret Society o f
the KnigM s commanders o f the Sun, Am erican Protective Association, G uardians o f Liberty itd.
Masonerya pnocno-amerykaska, idc w lady an
gielskiej, odrzucia uchwa W. Wschodu francuskiego
z r. 1877, czyli owiadczya si za utrzymaniem wiary
w Boga; ale s i tam odcienia ateistyczne, jak np. zwizki
wolnomylicieli (freethinkers) i t. zw. teozofw, odnawia
jcych magi Samt-Martina i hr. Cagliostro. Wszystkie
loe s nieyczliwie usposobione dla Kocioa, co objawio
si take w r. 1912 w sprawie powierzania zgromadze
niom zakonnym szk dla nawrconych Indyan.
To te susznie zawizali katolicy lig antymasosk, pod nazw akatolickiego zwizku w. Jana* 2). Co wi
cej, niektre wyznania protestanckie wzbroniy swoim
czonkom udziau w masoneryi i dla paraliowania jej
wpyww uformoway t. zw. N ational Christian Asso
ciation.
*) K ongr. w. Inkw izycyi z 20 sierp. 1894 zabronia katolikom
wstpowa do zwizkw zw anych K nights of P ythias i Sons of Temperance (Acta S. Sedis XXVIII, 569).
2)
K atolicy utw orzyli take zw izek Rycerzy Kolumba
(K nights o f Columbus), ktry atoli nie ze wszystkiem zasuguje na
pochwa. Stolica Ap. nie potpia zw izku K nights o f labourt
PELCZAR: MASONERYA.

24

370

Wedug oblicze urzdowych, jest obecnie w Sta

nach Zjednoczonych 168 sekt protestanckich; ale ogromna
wikszo mieszkacw przyznaje si do indyferentyzmu
w rzeczach religii, majc za jedyne bstwo business
(interes). W nowszych czasach powstaj tam sekty bez
dogmatu, ale za to z kierunkiem wycznie socyalnym,
co nazyw aj religi am erykask albo humanitarn. Do
ich rzdu naley Unitaryzm, godzcy ducha ewangeli
cznego z racyonalizmem, i t. z. Society for Ethical Culture,
propagujce moralno i akcy spoeczn bez prawd wiary,
ktre to stowarzyszenie zapomoc pism i konferencyi
rozszerza si i w Europie M. Mocno rozgazionym jest
tam take t. z. skautyzm, i to zarwno wrd modziey
mskiej jak eskiej (t. z. Camp F ire Girls), a zada
niem tego jest uprawia rne sporty i bawi, podczas
gdy pod wzgldem religijnym gosi neutralno i oboj
tno 2).
Dziaaniu tych sekt i l, krzewicych jeeli nie ateizm, tedy iudyferentyzm religijny, powszechnej apoteozie
materyalizmu, bezwyznaniowym szkoom, wyuzdanej pra
sie i literaturze zawdzicza Ameryka, e niedowiarstwo
i zepsucie obyczajw szerzy si tam w przeraajcy spo
sb, a olbrzymie defraudacye s tam codziennem zjawi
skiem. W drugiej poowie XIX wieku rozkrzewi si tam
take spirytyzm wrd klas owieconych, tak, e obecnie
ma mie do 10 milionw wyznawcw, zorganizowanych
naksztat kocioa, z kapankami (medium), misyonarzami,
wityniami, zwierzchnoci naczeln, rezydujc w W a
shingtonie i z czstymi kongresam i3). Prcz tego czciciele
Buddy, Kryszny, a nawet soca czy innych bstw maj

*) Por. tego au to ra Obrona religii katolickiej Tom I, str.

32 sq.
2) O zw izku Good T em plars bdzie mowa w Roz. XXXI.
3) Jedenasty z rzdu kongres odby si w listopadzie r. 1903
w W ashingtonie.

371

w niektrych miastach swoje w itynie1); nigdzie bo

wiem faszywy mistycyzm i szalbierstwo, okryte szat ta
jemniczoci, nie maj tylu zwolennikw, jak w Stanach
Zjednoczonych.
Katolikw byo tam w r. 1912 do 15 milionw, ale
nie wszyscy speniaj wiernie swe obowizki religijne,
a znaczn ich cz odcigaj od Kocioa maestwa
mieszane. Do tego wrd warstw wyksztaconych i czci
duchowiestwa pojawi si prd niezdrowy, amerykanizmem zwany, ktry lekceway cnoty bierne, jak n. p.
posuszestwo i pokor, a wysawia nad miar dziaal
no spoeczn i posuwa si za daleko w zastosowaniu
tolerancyi i w reformie karnoci kocielnej, chcc se
kty protestanckie zbliy do katolicyzm u2).
Susznie zatem Leon XIII w pimie do kardynaa
Gribbons, arcybiskupa baltimorskiego (z 12 lut. 1899) nagani te dnoci. Zreszt Koci katolicki na zasadzie
woluntaryanizmu, czyli zupenego rozdziau religii i pa
stwa, uywa swobody i ma porczony przez konstytucy
sam orzd3).
Oprcz czcicieli soca s szczeglnie pord profesorw
i kobiet stanw wyszych wyznawcy buddyzm u, jakote relig ij b a
wochwalczych, zw anych T a n tra s i Jog as.
2) W tym k ie ru n k u poszed za daleko zasuony zreszt X.
Hecker. P rb zblienia rnych religii zrobiono n a kongresie reli
gijnym w Chicago.
s) W r. 1911 k ard y n a Gibbons, arcybiskup baltim orski, w y
da list pasterski, w ktrym zw raca uw ag n a cztery w ady, g ra su
jce w spoeczestwie am erykaskiem . P ierw sz jest ogrom na liczba
rozwodw, (od r. 1867 do 1914 naliczono dwa m iliony rozwodw!)
drug liche wychowanie w szkoach publicznych, nie uw zgldniaj
cych wcale strony religijno-m oralnej, trzeci niew icenie niedziel
i w it z powodu gonitw y za zotem, czw art korupcya p rzy wybo
rach i w sdownictwie.
Co do stosunku m asoneryi do Kocioa, znam iennem jest, e
w r. 1907 I. D. Buck w yda w Chicago ksik p. p. The Genius
o f F reentasonry an d T he Ticeniieth Century Crusade, w ktrej
wzywa do k ru cy a ty przeciw Kocioowi katolickiem u, n a tej pod24*

 372

W K anadzie dopiero po r. 1762 utworzya W. Loa

angielska siedm l i zamianowaa w. mistrza prowincyonalnego; poczem przybyway inne loe, zalene od W. L
angielskiej, szkockiej i irlandzkiej. W r. 1855 powstaa W.
Loa kanadyjska w Toronto; ale prcz niej utworzyy si
w. loe w innych take miastach.
Obecnie istniej po za Stanami Zjednoczonymi na
stpujce wadze masoskie: Wielka Loa Nowego Brunw iku w St. John (od r. 1867) z 39 loami i 2.685 brami, W. Loa. Kanadyjska, w Toronto (od r. 1865),
z 391 loami i 40.000 brami, Koloroiua W. Loa
K anadyjska (murzyska) (z roku 1856) z 7 loami i 210
bratni, W. Loa Kwebeku w Montreal (od r. 1869)
z 61 loami i 5.185 brami, W. Loa Manitoby
w Winipeg (od r. 1875) z 102 loami i 3.871 brami,
W. Loa w Prince E dw ards Isla n d (od r. 1875) z 14 o
ami i 672 brami, W. Loa w Nowej Sskocyi w L uneburgu, (od r. 1866) z 66 loami i 5.020 brami,
Wielka Loa B ritish Columbia w Victoria (od r. 1871)
z 47 loami i 4.550 brami, W ielka Loa w Alberta
(Kanada od roku 1905) z 34 loami i 2.380 brami,
W ielka Loa w Saskatczaw an (K anada)x).
staw ie, e duch katolicyzm u (Popery-papizm u) sprzeciw ia si wrcz
duchowi m asoneryi, tak, e m ason m usi by wszdzie nieprzyjacie
lem papizm u.
*) W edug Remie generale des societes secretes z r. 1912 byo
w K anadzie razem 863 l i 79.387 masonw, ale t liczb nie s
objte loe szkockie. Prcz m asoneryi istn iej tam e rne sekty
podobnego ducha, ja k n. p. Odd F ellows (824 l i 80.611 czonkw),
K nights T em plars, Chevaliers de P y th ia s, F reres du M ystic Shrine,
M acchabees, Rebeccas, B eni-B erith i F ils de 1A lliance (czyli loe
ydowskie). Nawet zw izek rolnikw, zw any T he Grang, utw orzony
zosta n a mod m asosk, ta k e katolicy nie m og do niego
nalee.

ROZDZIA XXVIII.

Masonerya w rodkowej Ameryce.

W republikach rodkowej Ameryki stara si masone
rya odziery ster rzdw i zici swe zamiary, co wywo
uje cige zaburzenia i przewroty.
W M eksyku pierwsza loa powstaa w r. 1806, a je
den z jej czonkw proboszcz Micha Hidalgo y Castilla da haso do buntu przeciw rzdowi hiszpaskiemu.
Oficerowie hiszpascy zakadali tam take swoje loe
szkockiego rytu, ktre w przeciwiestwie do l liberal
nych systemu York, stay po stronie Hiszpanii. W r. 1825
utworzya si nowa W. Loa L a L u z z obrzdkiem naro
dowym, Rito N ational Meocicano, majcym dziewi sto
pni i tendencye Kocioowi wrogie. Po krw awych walkach,
dosza masonerya do wadzy w r. 1857 za prezydentury
br.-. Comonforta, ale ju w r. 1859 strci go br.-. Benito
Juarez i takich dopuci si bezprawi, e spowodowa interwency zbrojn Anglii, Prancyi i Hiszpanii (r. 1861).
Za namow Napoleona III przyj arcyksi Maksymilian
Ferdynand, brat cesarza Franciszka Jzefa, koron cesar
sk meksykask, ofiarowan mu przez party konserwa
tywn; ale zamiast i za przestrogami Piusa I X *), wstpi
') Por. P ius I X i Jego P ontyfikat T. II. Koz. YI, VII.

374

niebacznie na drog liberalizmu, czem zrazi sobie dobrych

katolikw, podczas gdy masoni wsparli silnie Juareza.
Maksymilian popadszy w niewol pod Queretaro, zo
sta skazany na rozstrzelanie i umar po bohatersku, a za
razem po chrzecijasku (19 czerwca 1867). O ostatnich
jego chwilach opowiada masoski dziennik Budapesti Naplo
z 15 stycznia 1897 nastpujcy szczeg: Kiedy cesarz
Maksymilian w Queretaro w biednej izbie wiziennej cze
ka ostatecznego wyroku, posa do niego prezydent rzeczypospolitej Juarez, wolnomularz, adjutanta swego, barona
Gagern, z poleceniem wybadania winia, czy tene w isto
cie jest wolnomularzem; przypuszczano bowiem, e jako
w yznajcy zasady liberalne, by nim musi. W razie prze
konania si o tem, mia Gragern z polecenia Juareza oznaj
mi cesarzowi, e w przystani sta bdzie na kotwicy okrt,
ktrego kapitan czeka tylko rozkazu uwizienia go. Gagern uda si do wizienia i oddaliwszy pod jakim pozo
rem obecnego tame spowiednika O. Fischera, zacz ba
da cesarza w tej kwestyi. Dajmy temu pokj, odrzek
na rzucone mu pytanie cesarz i spuciwszy gow, wpad
w gbokie zamylenie. Przekonawszy si Gagern, e si
niczego nie dowie, oddali si. Skoro Juarezowi zda spraw
ze swej misyi, prezydent rzeczypospolitej rzek pospnie:
Bg widzi, em chcia go uratowa.
Cesarz Maksymilian nie by masonem i nie chcia
kamstwem uratowa sobie ycia. Przypuszczenie, e on
nalea do sekty, pochodzio std, e do tego namawia go
usilnie jego te Leopold I, krl belgijski, mason wyszych
stopni, ale jak widzimy bezskutecznie.
Za rzdw Juareza Koci wiele ucierpia, ale i po
nagej jego mierci (18 lipca 1872), kongres, zoony
w wikszej czci z masonw, uciska religi, a w r. 1875
uchwali nawet zupeny rozdzia Kocioa i pastwa.
Obecnie istnieje tam, jako najwysza wadza maso
ska, Gran Dieta Simbolica de los Estados Unidos M exieanos w miecie Meksyku, (od roku 1890) z 225 loami

375

i 22.000 brami. Prcz tego czynnemi s Gran Logia

del Valle de Mexico, Gran Logia del Distretto Federal
(od r. 1873) z 12 loami, i zakon Estrella Nacional
do ktrego tylko kobiety maj przystp. W r. 1913 i 1914
sta si Meksyk widowni krw awych walk domowych.
II. Loe w republikach Guatemala, Honduras, San
Salvador, Nicaragua i Costa Bica podlegaj W. Wschodowi rodkowej A m eryki w Guatemala, ale liczba ich
jest niepewn. Wielka Loa guatemalska miaa w roku
190812 l i 400 braci; a W. Loa w Costa Rica
7 l i 203 braci. W Honduras powstaa w r. 1898 loa
Morazone; w Nicaragua s trzy oe.
III. Na wyspie H a iti pracuje Grand Orient N ational
d H aiti w Port-au-Prince (od r. 1824) z 40 loami, jako
te W. Wschd haityjski (od r. 1886); na wyspie San Do
mingo Gran Oriente Nacional de la Republica Dominica
(od r. 1866) z 11 loami i Gran Logia Nacional Indipendiente de la Republica Dominica (od r. 1891) z 15 loami;
na wyspie Kuba: Gran Logia de la Isla de Cuba (od r.
1891) z 64 loami i 2.783 bram i '), na wyspie Puertorico: Gran Logia Soberana de Puerto Rico (od r. 1885)
z 26 loami i 900 brami. Wiadomo, e loe tych dwch
ostatnich wysp w walce Hiszpanii z powstacami i ze Sta
nami Zjednoczonymi stany po stronie powstacw.
*) Na wyspie K uba pow staa pierw sza loa w r. 1804, a w r.
1859 utw orzon zostaa Gran Logia de Colon w S ant Jago, pniej
przybyy jeszcze dwie inne W ielkie Loe, poczem poczenie si
pierw szej z d ru g nastpio w r. 1880.

ROZDZIA XXIX.

Masonerya w poudniowej Ameryce.

T r e : I. R epubliki poudniowej A m eryki byy i s widowni
cigych w alk i rew olucyj. Przeladow anie Kocioa przez m aso
nw. K w itncy stan republiki Ekw ador pod rzdam i pobonego
p rezydenta G arcia Moreno. Zam ordowanie tego przez siepaczy
najtych przez m asonery. II. Zuchwalstwo sekty, w ciskajcej
si do bractw i kociow w Brazylii. Opr biskupw z Olindy
i z P ara. S kazanie tyche na wizienie. E eak cy a katolicka.

I.
Republiki poudniowej Ameryki byy i s widowni
cigych walk i rewolucyj, do czego przyczynia si nie
mao sekta masoska. Mianowicie w wieku XIX wielce si
dali Kocioowi we znaki prezydenci, nalecy po wikszej
czci do l, jak np. Tomasz Mosuera w Nowej Grena
dzie r), Antonio Guzrnan Blanco w Wenezueli, Santos w Urug
waju, Manuel Rosas w rep. argentyskiej itd.
Prawdziw oaz wrd puszczy bya republika Ekioador pod rzdami prezydenta dr. Gabryela Garcia Moreno,
czowieka rozumnego, uczonego i sprystego, a przedewszystkiem szczerego katolika, ktry z kraju swego sta
ra si uczyni idea chrzecijaskiej rzeczypospolitej2); to

On to w ydali z k ra ju delegata Stolicy w. X. Mieczysawa

Ledchowskiego.
2)
Tw ierdzenie m asoskiego dziea Allg. H andbuch der F re i
m aurerei I B., 216, e G arcia Moreno prosi o przyjcie do loy i e

377

te nietylko krzewi owiat, dobrobyt i moralno w du

chu katolickim, ale dekreta Soboru watykaskiego jako
praw a fundamentalne ogosi i pastwo swoje Najw.
Sercu Jezusowemu uroczycie powici (25 m arca 1874).
Nic dziwnego, e zjedna sobie powszechn cze i popu
larno u ludzi dobrze mylcych; zato masoni, ktrych
loe rozwiza, poprzysigli mu zgub.
Rzeczywicie 6 sierpnia 1875 kilku mordercw *), na
jtych przez sekt, zadao mu cios miertelny, wywoaw
szy go z kocioa, gdzie modli si po przyjciu w tym
dniu Sakramentw w. Umar z temi sowy na ustach:
Bg nie umiera. Drugi jego nastpca, jen. Ign. Ventimilla, popierany przez masonw, zwrci si przeciw Ko
cioowi. Wwczas to arcybiskup z Quito, Jzef Ignacy
Checa, zosta z rozkazu sekty w sam Wielki Pitek (30
m arca 1877) otruty strychnin, ktr mu wrzucono do
kielicha; a rok pniej zgin take z trucizny biskup
z Guajauil, X. Lizarraburu 2).
II.
Do B ra zylii wesza masonerya z Portugalii jeszcze
w wieku XVIII, a w r. 1822 popara Dom Pedra w buncie
przeciw wasnemu ojcu Janowi VI; poczem Dom Pedro,
jako w. mistrz W. Wschodu brazylijskiego3), ogosi si
cesarzem Brazylii; ale ju 29 padz. 1822 kaza loe
zamkn. Po r. 1831 istniay w Brazylii dwie naczelne
wadze masoskie, pracujce wedle rytu francuskiego o 7
stopniach, ktre, atoli cige ze sob prowadziy walki.
Cesarz Dom Pedro II, acz nie by masonem, trzym a si
tradycyj Pombala; to nic dziwnego, e masoni owadnli
nietylko izby, urzda i sdy, ale wdarli si w szeregi

doznawszy odmowy, sprowadzi do k ra ju Jezuitw a zwrci si

przeciw m asoneryi, je st niepraw dziw e.
*) M ordercy nazyw ali si Bayo, Campuzeno, A ndrade i Cornajo.
*) P ius I X i Jego Pont. T. III, str. 285 sq.
3) 2 sierp. 1822 zosta przy jty do loy pod nazw Quatimozin.

378

duchowne i do bractw kocielnych1). Do roku 1872 maso

nerya nie wystpowaa otwarcie przeciw Kocioowi; do
piero kiedy podczas uroczystego obchodu l w Rio J a
neiro na cze w. mistrza Rio Branco kapan pewien w y
sawia publicznie masonery i ten panegiryk swj w ydru
kowa, a biskup go za to zasuspendowa: W. Wschd l
Lavra Dio postanowi poczy si z W. Wschodem los
Beneclictinos, by zjednoczonemi siami uderzy na Koci.
W net te posypay si w dziennikach najohydniejsze blu
nierstwa przeciw Trjcy w., Eucharystyi i N. Pannie; to
znowu banda bezbonych, posana przez lo, rzucia si
na kaplic i dom Jezuitw w Pernambuco, poamaa wszyst
kie sprzty i porania bezbronnych zakonnikw.
Gwny powd do walki day bractwa kocielne. We
dug mody portugalskiej potworzyy si w Brazylii reli
gijne stowarzyszenia wiernych (irmandades), majce swoje
kocioy, cmentarze, szkoy i szpitale, a od wadzy bisku
piej prawie niezawise. Do tych to bractw wsunli si ma
soni, ju to by zawadn znacznym ich majtkiem, ju to
by pod paszczykiem religii szerzy wrd nich niedowiar
stwo. Doszli oni do tego stopnia miaoci, e gdy ktry
z braci umar choby bez Sakramentw wystawiali
jego ciao w kociele z godami masoskiemi, a sami, w te
goda przybrani, otaczali trumn, podczas gdy ksia, z kt
rych niejeden nalea do sekty, odprawiali naboestwo.
Najzuchwaej wystpowali w dyecezyi Olinda-Pernambuco,
bo nietylko ogosili publicznie list ksiy i czonkw
bractw, zapisanych do l, ale w dziennikach miejscowych
najstraszniejsze umieszczali blunierstwa. Me mg na to
milcze biskup tamtejszy, X. Vitalis Antoni Gonsalvez de
Oiveira, m peen ducha Boego, ktry z celi zakonnej
0 0 . Kapucynw w 27 roku ycia wyniesiony zosta na
t stolic (r. 1871).
'} C zyt. P ius I X i Jego Pont. F. III, str. 289 sq. Spostrze
gam y to samo w P o rtu g a lii i w republikach poudniowej A m eryki.

379

Ju w r. 1872 narazi si masonom, kiedy nie pozwo

li odprawi Mszy w. w kociele w. Piotra na pamitk
zaoenia miejscowej loy, ani urzdzi naboestwa ao
bnego za dusz jednego z braci, na ktrem sekciarze
chcieli ukaza si ze swemi insygniami. Ich pisma obrzu
ciy go za to obelgami i dopuciy si haniebnych blunierstw, tak, e biskup ogosi publiczn ekspiacy. Kiedy
bractwo Solidade autora tych blunierstw i zarazem re
daktora masoskiego pisma Verdcide wybrao swoim przed
stawicielem, biskup oboy je interdyktem i wezwa take
inne bractwa, aby z ona swego wykluczyy wszystkich
niepoprawnych masonw. Me odnioso to podanego
skutku, tak, e jedenacie innych bractw trzeba byo uka
ra interdyktem. Lecz one, zamiast si podda, wniosy
przeciw pasterzowi swemu skarg, ktr rada pastwa
mimo protestu biskupa przyja. Biskup otrzyma nagan
i wezwanie, by w cigu miesica znis interdykt; a ce
sarz Pedro II to zarzdzenie zatwierdzi. Rwnoczenie
nadeszo pochwalne breve Piusa IX (z 29 maja 1873),
ktre biskup wraz z listem pasterskim z 2 lipca 1873
w dyecezyi ogosi. Za to prezydent ministrw, a przytem
wielki mistrz l brazylijskich Rio Branco pozwoli wy
toczy biskupowi proces przed najwyszym trybunaem
i kaza go, jako podejrzanego o pogwacenie konstytucyi uwizi, poczem przywieziono go do Rio Janeiro.
W yrok zapad 21 lutego 1874, cztery lata cikiego
wizienia i robt przymusowych, co Pedro II na Zwyke
wizienie zamieni.
Mimo protestu Stolicy w. rzd nie uwolni biskupa
z Olindy; owszem 1 lipca 1874 kaza uwizi biskupa
z Para, Antoniego de Macedo Costa, za to, e bractwo wolnomularskie oboy cenzurami; poczem skazano go rwnie
na 4 lata wizienia. Podobny los spotka wikaryuszw ge
neralnych z Olindy i Para. Dopiero 18 wrzenia 1875, po
upadku masoskiego gabinetu Rio Branco, uaskawi ce
sarz uwizionych biskupw.

380

Teraz zwrcili masoni sw nienawi przeciw bisku

powi Antoniemu de Macedo Costa. W r. 1877 opanowali
oni w P ara koci Najw. Panny z N azaretu i podczas
gwnego wita, obchodzonego tam przez dwa tygodnie,
wyprawiali co wieczr na placu przylegym gorszce wi
dowiska I). Biskup, na wie o tem, wzbroni nadal wszel
kiego naboestwa i kaza koci zamkn; ale masoni
wybili drzwi, pozapalali wiece na otarzach i bez ksidza
odpiewali litani, poczem ohydne orgie trw ay do pnocy.
Ale ta wanie zuchwao masonw obudzia u ka
tolikw zbawienn reakcy, a podniesienie si ducha reli
gijnego wpyno take na cesarza, e po ustpieniu ma
sona Saldanhy Marinho powoa do rzdw gabinet umiar
kowany (1880).
Kilkanacie lat pniej (1889) pomogy loe strci
Dom Petra II z tronu i proklamowa republik brazylij
sk. Dom Pedro II sprzyja sekcie, ale poniewa jego
crka i nastpczyni tronu wydaa si bigotk, przeto
masonerya pod w. mistrzem Vieira da Silva przyczynia
si do wywoania rew olucyi2). Pierwszy prezydent repu
bliki, Teodor Ponseca, by masonem, ale mimo to musia
w r. 1891 ustpi.
W ostatnich czasach daa masonerya brazylijska zna
o sobie; bo wystpia stanowczo przeciw przyjmowaniu
do kraju zakonnikw, wypdzonych z Portugalii. Rzd
republiki wyda rzeczywicie rozporzdzenie w tym du
chu, wskutek czego dwch Jezuitw, wyrzuconych przez
dyktatora Brag z Lisbony, nie wpuszczono do Rio Ja
neiro. Ale energiczny protest arcybiskupa kardynaa Arcoverde de Albuquerque i ludnoci katolickiej zmusi rzd
do cofnicia tego zakazu. Udao si te katolikom w nie
1) Mianowicie wobec kilk u tysicy ludzi rnego w ieku w y
staw iali kom pletnie nagie kobiety.
2) Rew olucya m iaa by dzieem pozytywistw , nalecych
do l.

 381

ktrych Stanach przywrci w trybunaach i szkoach

krzye, ktre za podmuchem masoneryi, a na podstawie
praw a o rozdziale Kocioa i pastwa stam td wyrzucono.
III.
W poudniowej Ameryce stan masoneryi obecnie
jest taki:
W rep. Wenezueli: Gran Orienle Nacional de los
Estados Unidos de Venezuela, z siedzib w Caracas (od
r. 1893) z 35 oami i Gran Logia Soberana e Independiente de Venezuela w Caracas.
W rep. Noiuej Grenady: Gran Oriente d i Colum
bia, z siedzib w Santa Fe di Bogota (od r. 1872).
W rep. Peru: Gran Logia, z siedzib w Limie (od
r. 1831) z 33 oami (z tych 5 w republice boliwijskiej,
2 w rep. Ecuador, 3 w rep. Chile).
W rep. Chile: Gran Oriente, z siedzib w Valparaiso
(od r. 1862) z 10 loami i 485 brami, i Gran Logia symbolica w Santjago (od r. 1904) z 6 oami i 180 brami.
W rep. argentyskiej: Gran Oriente i Gran Logia
simbolica z 107 loami i 1.450 brami, (poczone w r. 1905).
W rep. Uraguaj: Gran Oriente, z siedzib w Monteyido (od r. 1810), z 15 kapituami i 33 loami.
W rep. Paraguaj: Gran Oriente z siedzib w Assuncion (od r. 1896) z 8 loami. Supremo Consejo (od r.
1896) z 1 kapitu i 1 lo.
W rep. B ra zylii: 1. Grand Oriente do B razil, z sie
dzib w Rio Janeiro (od r. 1822) z 27 kapituami Kadosz, 85 kapituami Ranego Krzya, razem z 852 o
ami i 28.853 bram i; 2. Grand Oriente do Rio Grand
do Sul, z siedzib w Porto Alegre (od roku 1893) z 29 o
ami, midzy ktremi jest 5 niemieckich, i z 2.248 brami;
3. Grand Oriente i Suprem e Conseil w Parana, z siedzib
w Curityba; 4 zwizek l poudniowej Brazylii w Porto
A legre*).
C.
von D alens K alender za r. 1912 w ylicza 580 l 25.000
braci pod W. Wschodem brazylijskim . Ich organem jest Boletim
do Gr. Or. do B razil.

W ostatnich czasach budzi si w niektrych republi

kach poudniowej Ameryki reakcya przeciw masoneryi,
ktra w r. 1913 w republice chilijskiej do tego stopnia
bezczelnoci si posuna, e przez swoich siepaczy znie
waya pulicznie internuncyusza mons. Sibilia i biskupa
z Temuco.
W r. 1914 loe republiki argentyskiej poday prob
do rzdu, by je uzna jako osoby moralne; ale rzd od
mwi na tej podstawie, e 1) masonerya nie ma na celu
dobra powszechnego, ale dba jedynie o interesa egoisty
czne swoich czonkw, 2) e jest stowarzyszeniem czy
sto politycznem, 3) e jej statuta zwalczaj wolno
nauczania, by ze szk wykluczy duchowiestwo i za
konnikw, 4) e ona odbiera swoim czonkom wolno
i niezaleno polityczn, 5) e stanowi pastwo w pa
stwie i drugi rzd 1).
*) L U nwers z 5 stvcz. 1914, str. 3.

ROZDZIA XXX.

Masonerya w Azyi, Afryce i Australii.

I.
W A zyi, w koloniach rnych pastw, istniej ich
loe, zawise od l macierzystych.
I tak: w In d y ach Wschodnich jest loa prowincyonalna w Kalkucie, z 75 loami filialnemi; prcz tego znaj
duj si loe w Bengalii, Bombay i Arabii, zalece od
W. Loy w Szkocyi, a w Koehinchinie loa Le reveil de
lOrient podlegaa W. Wschodowi francuskiemu.
Na wyspach Jaw a i Sum atra s loe holenderskie
rytu szkockiego; na Filipinach loe krajowcw (Tagalw),
ktre wywoay bunt przeciw H iszpanii1); a take loe
amerykaskie. W Sm yrnie jest loa angielska i niemiecka,
w Ateppie loa woska (Helbon) i loa francuska (La Sy
rie) w Bejrucie loa francuska (Le Liban), w Jerozolimie
loa kanadyjska (Boyal Solomon Mother Loge od r. 1873),
w Pondichery loa francuska, w Ssangctj loa niemiecka.
W Japonii, prcz 4 l cudzoziemskich, utworzyy si
take loe czysto japoskie, co bardzo utrudnia nawrce
nie tego narodu, . zwaszcza, e klasy wyksztacone zasa
dzaj religi na kulcie przodkw' i ojczyzny (hanzaj). Do
Persy i wysa W. Wschd woski w r. 1909 dwch de
legatw, iby w Teheranie i Tebris zaoyli loe, a przez
nie wsparli tamtejszy ruch rewolucyjny.
]) W r. 1912 byo tam 7,058.699 katolikw.

384

W Chinach ju w r. 1767 zaoon zostaa loa przez

Anglikw, a za ni poszy inne, za staraniem wielkich l
europejskich. Rewolucy w r. 1912 wywoali gwnie adepci
sekty, wyksztaceni w Europie, na ktrych czele stoi Sunjatsen, protestant i wolnomularz. Naczelnik modej repu
bliki chiskiej Iuanszikaj owiadczy si z yczliwoci
dla katolikw; ale gdy w Chinach rozmno si loe, skr
puj z pewnoci wolno Kocioa.
Loe czysto chiskie istniej rwnie w Stanach Zje
dnoczonych i w Kanadzie; a w loach paryskich miewaj
nieraz masoni chiscy mowy . i odczyty.
Donosz te z Chin, e minister sprawiedliwoci
Wang-hung-hin, syn protestanckiego pastora, zajmuje si
ywo rozszerzaniem wolnomularstwa w swojej ojczynie.
Prcz tego istniej w Chinach zwizki tajne, do ma
soskich podobne i chrzecijanom wrogie, jak San-ho-hei,
Ko-lao-hei, Tsai-li-hoei, I-ho-huan (bokserw) albo najnow
sza banda Biaego w ilka>
II. W A fryce w Egipcie istnieje W. Wschd egipski
rytu Memphis (od r. 1862), ktry w r. 1875 poczy si
z Supremo Consiglio l szkockich, poczem powstaa W.
Loa narodowa, z siedzib w Kairze. Obecnie licz tam
47 l i 1.500 braci. S te W. Loe w Monroma (w ko
lonii Liberia) od roku 1867 z 9 loami i 650 brami
w T u n isie*) i w A lg ierze2), jakote loe w koloniach po
udniowej Afryki.
III. W A u stra lii jest: Wielka Loa zachodniej Australii
w Perth z 74 loami i 4.650 brami; W. Loa poudnio
wej Australii w Adelaide (od r. 1884) z 45 loami i 2.934
brami; W. Loa dawnych i przyjtych Wolnomularzy

*) W r. 1779 utw orzon zostaa W. Lo w Tunisie, do ktrej

8 l naleao.
2)
W r. 1900 byo w A lgierze 16 l, zalenych od franc. W
Wschodu, od franc. SuprSme Conseil i od narodowego W._ Wschodu
hiszpaskiego (w Oranie).

385

w Melbourne (od r. 1889) z 205 loami i 9.802 brami;

W. Loa kraju New-Sud-W ales w Sydney (od r. 1888)
z 214 loami i 12.785 brami; W. Loa w Quensland
w Brisbane (od r. 1903) z 52 loami i 1.600 brami;
W. Loa wyspy Nowej Zelcmdyi w Auckland (od r. 1890)
ze 158 loami i 10.230 brami; W. Loa wyspy Tasm anii
w Hobarttown (od r. 1890) z 29 loami i 1.500 brami.

PELCZAR:

MASONERYA

25

ROZDZIA XXXI.

Przynty, czynniki pomocnicze i sprzymierzecy

masoneryi.
T r e : I. M asonerya m a liczne przynty, ktrem i w abi do
siebie adeptw. II. Pomocniczym jej czynnikiem je st przedew szystkiem upadek w iary, a wic to w szystko, co w um ysach w iar
niszczy lub podkopuje, a prcz tego niem dra polityka rzdw i osa
bienie obozu katolickiego. III. Sprzym ierzecam i m asoneryi s
czonkowie stow arzysze i zwizkw antyreligijnych zwolennicy
radykalizm u i rew olucyi socyalici i ydzi.

Me da si zaprzeczy, e liczba masonw z kadym

rokiem wzrasta *) i e wpyw tyche jest coraz wybitniej
szym, a tem samem coraz szkodliwszym dla Kocioa i spo
eczestwa. Jaka jest tego przyczyna?
I.
Oto najprzd przynty ze strony masoneryi, takiemi
za s:
Sama idea religii, na ktr si wszyscy zgadzaj*,
czyli religii bez dogmatw, nieograniczonej wolnoci su
mienia, etyki wyzwolonej, czyli przyrodzonego humanita
ryzmu i zbratania ludzi bez rnicy wiary, narodowoci
i stanu.
Organizacya, ruchliwo, solidarno i uniwersalny
charakter masoneryi.
*) W edug B iireau International des relatives m aonniquest
redagow anego w N eufchatel w Szw ajcaryi, miao by w roku

387

Czste posiedzenia, konferencye i kongresy braci.

W zajemna pomoc, tworzenie zakadw dobroczynnych
dla masonw i ich rodzin, posuwanie tyche na urzda
i godnoci, zapewnianie im mandatw poselskich i wy
szych stanowisk w rzdach, popieranie braci w spekulacyach giedowych, dostawach, budowie kolei, interesach
zawodowych i t. p.
Urok potgi i znaczenia tam, gdzie masonerya dosza
do wadzy.
Uywanie wszystkich rodkw, pozwolonych i niepozwolonych, by si utrzym a przy wadzy.
Urok tajemniczoci i dziaanie na wyobrani ludzi
1910 wielkich l 107, l zw ykych 26.857, wolnomularzi
pism masoskich 113. W szczeglnoci m iaa mie:
152.000 czonkw
l .
18.000
. .
460 ' .
I r l a n d y a ....................
50.000
712
Szkocya
................ . . .
54.203
N i e m c y ..................... . . . 4.890 .
57
1
L uksem burg . . . . . . .
12.809
24
S z w e c y a ..................... . . .
3.805
14
N o r w e g j a ................. . . .
. . .
12
4.600
D ania . . . . . . .
4.601
101 .
H o la n d ja ..................... . . .
5.132
W g r y ......................... . . .
71 .
34 .
3-646
S z w a jc a ry a ................ . . .
543 ,
36.700
F rancya .................... . . .
700
21
B e l g i a ......................... . . .
327 .
15.000
W o c h y ..................... . . .
3.169
79
H i s z p a n i a ................. . . .
2.887
148
P o r t u g a l i a ................. . .

250
R u m u n ia .....................
4.950
19
Grecy a ........................ . . .
i
372.526
Ogem E uropa . . . . . . 10.265 .
. 1.275.930
Ameryka Pnocna . . . . 14.459 .
8.206

rodkow a . . . .
212
37.394

Poudniow a . . . 1.070 .
40.722
750 .
A u s tra lia .................... . . .
10.000
100 .
Inne czci w iata . . . .
25 *

388

pytkich, przez ceremonia przyjcia, goda i legendy, co

susznie przyrwnano do hypnotyzowania.
Sprawianie czstych i sutych biesiad, z toastami i mo
wami, czasem nawet - jak to byo szczeglnie w wieku
XVIII wsplnych zabaw ze siostrami masonkami.
Rozdawanie wyszych stopni, godnoci i oznak ma
soskich dla zwabienia ludzi ambitnych i prnych.
Polowanie na ludzi monych, bogatych i zagorzaych,
a szczeglnie na atwo zapaln modzie.
Rzucanie w dziennikach, przez sekt wydawanych
lub sekcie sprzyjajcych, szumnych, a kamliwych hase,
e masonerya jest zwizkiem filozoficznym i hum anitar
nym, szanujcym religi, a niemieszajcym si do polityki,
pracujcym nad rozkrzewieniem owiaty, wywalczeniem
wolnoci i zapewnieniem postpu.
Natomiast sprytne uderzania na dogmata i instytucye
katolickie, na tyrani Kocioa, na fanatyzm i obskuran
tyzm duchowiestwa *); czasem nawet miotanie w dzienni
kach ohydnych kamstw, potwarzy i blunierstw 2).

*) Br. D utilloy pow iedzia w r. 1899 w Konwencie W . Wschodu:

D yskretna korespondeneya antyklerykana, um ieszczona w wielu
dziennikach, rozszerza w pew nych sferach idee m asoskie. Metoda
m asoneryi jest ta, e za pomoc dziennikw, broszur, ksiek i mw
publicznych powoli i nieraz nieznacznie, obrabia opini publiczn
i przygotow uje um ysy do przyjcia swoich idei i hase. T ak w a
nie radzi br.-. F ry d ery k II w licie do V oltairea z 29 lipca 1775:
Podkopywa si gucho i bez haasu pod budynek, jest to sprawia,
e on sam przez si runie* (Por. H. Delassus L e Probleme etc.
II, 83).
2)
30 kw ietnia i 1 m aja 1913 dzienniki m asoskie i soeyali
styczne we W oszech rozgosiy, e w pewnej parafii sycylijskiej
ksidz m od dziewczyn zgwaci, a potem zamordowa i poci
w kaw aki. Sdowe dochodzenie wykazao, e nie byo w tem ani
cienia praw dy; ale potw arz rozesza si tym czasem po wiecie, jak
poprzednio przeciw Salezyanom w A^arezze. Znanem jest rwnie
potpienie przez sdy francuskie oszusta m asona T axila, ktry
w paszkw ilu drukow anym m ia zarzuci Piusow i IX rozpust!
W r. 1914 dzienniki m asoskie socyalistyczne i ydowskie rozsze-

389

Zwizanie adeptw najcilejszym sekretem i straszn

przysig, albo przynajmniej cisem lubowaniem, przytem baczny nadzr nad nimi, czyli cigle szpiegowanie,
a w razie nieposuszestwa, stosowanie surowych kar.
II.
Ma te masonerya czynniki pomocnicze, ktre ua
twiaj jej werbunek i dziaalno ).
Takim czynnikiem test upadek albo przynajmniej osa
bienie wiary w wielu duszach; jest bowiem rzecz pewTn,
e tylko ten, kto nie wierzy w Bstwo Chrystusowe
i w objawienie Jego, z atwoci wchodzi do sekty. Nato
miast protestant wierzcy stroni od niej; jeeli za wszed,
albo zaraz wiar traci i staje si deist, indyferentyst,
czy nawet ateuszem, albo zaraz stamtd ucieka. Tem trud
niej wcign do loy katolika, ktry przecie wie, e
masonerya jest sekt antyreligijn, przez Stolic w. tylekro potpion, tak, e kto si do niej wpisuje, ciga na
siebie kltw, samemu Papieowi zastrzeon.
Dzi w wiecie protestanckim coraz mniej jest wiary
i ducha chrzecijaskiego, tak, e nawet pord pastorw
i profesorw teologii wielu jest takich, ktrzy nie wierz
w Bstwo Chrystusowe; a ci chtnie wstpuj do sekty.
Co gorsza, nawet do wiata katolickiego wciska si coraz
silniej niedowiarstwo, nad czem szczeglnie masonerya
usilnie pracuje. W szake ona to mnoy grupy de la libr
pensee, bdce przedni jej stra; za jej te podmuchem
zebra si w r. 1869 antysobr wolnomylicieli2) w Neapo
rzyy arcygupi i ubliajc wiadomo, e P ius X kaza jakiej
parze ksicej zataczy przed sob, by pozna, czy tango jest
tacem nieprzyzw oitym , i e ten taniec pochwali!
1) W r. 1911 K onw ent m asoski w P ary u uchw ali, aby loe
w latach 1911 i 1912 zajm oway si id u recrutem ent maonniqu,
to jest, werbow aniem do l; a W. W schd fran. w yda 7 lutego
1912 odezw, aby loe w przyjm ow aniu - adeptw przestrzegay
wikszej ostronoci.
2) N a tym kongresie delegaci W . L Europy, Am eryki, Azyi
i A fryki, w raz z innym i wolnomylicielami,' ta k powzili uchw a:
Zwaywszy, e idea Boga je st rdem i podpor w szelkiego de

390

l u 1), jakote pniejszy ich kongres w Genewie (1902),

w Rzymie (1904) i najnowszy w Paryu. C tedy dzi
wnego, e jej szeregi cigle si pomnaaj.
Pomocniczym jej czynnikiem jest wszystko to, co
wiar niszczy i osabia, a wic najprzd zle prdy w teo
logii, filozofii i pimiennictwie, jak deizm, racyonalizm, indyferentyzm, panteizm, pozytywizm, materyalizm, darwinizm i modernizm; powtre, grasujcy coraz bardziej obd
okkultyzmu i spirytyzm u2), wreszcie coraz wiksze zepsu
cie obyczajw i wyuzdanie w yciu, powieci, teatrze
i sztuce.
Czynnikiem pomocniczym jest take niemdra poli
tyka rzdw, ktre juto uprawniaj masonery, albo na
wet poddaj si jej rzdom, juto kieruj si antyreligijnym liberalizmem, to jest, tym systemem, ktry pod zudnem hasem wolnoci ruguje wpyw religii z prawodaw
stwa, z ycia publicznego, z rodziny i z polityki, a jako
najwietniejsze zdobycze wieku ogasza pastwo bezwy
znaniowe, prawo bezwyznaniowe, szko bezwyznaniow,
lub midzywyznaniow, wolno wyzna, wolno prasy,
moralno wyzwolon, cywilne maestwa, emancypacy
kobiet, powszechne gosowanie i zasad faktw dokona
nych. Susznie nazwano masonery filozofi liberalizmu 8),

spotyzm u i w szelkiej niepraw oci, zwaywszy, e relig ia katolicka

je st najzupeniejsz i n ajstraszniejsz personifikacy tej idei i e
zbir jej dogmatw je st negacy spoeczestwa ludzkiego: wolno
m yliciele ogaszaj za swj obowizek pracow a n ad rychem i radykalnem w ykorzenieniem katolicyzm u, nad zniszczeniem tego
wszelkim i rodkami, nie w yjm ujc siy rewolucyi. (Deschamps-Jann e t Les societes secretes itd. edit 1882, I p. 114).
) S taroluterska konferencya, odbyta w miecie Kamm in n a
Pom orzu w r. 1872, 8 w rzenia, pow zia uchw a, e naley w zbro
ni protestantom w stpu do m asoneryi i do t. z. P rotestantenvereinu,
szerzcego racyonalizm i indyferentyzm religijny.
3)
W r. 1902 pow iedzia n a konw encie m asoskim br.-. Colin
e pom idzy brami jest w ielu spirytystw.
3) T ak br.-. Goblet d Alviella.

391

albo esoterycznym liberalizmem *); a Bulletin du Grand

Orient Belg-. z r. 1876 (str. 104) przyzna, e zadaniem
masoneryi jest zszeregowa zastpy liberalne i utrzym a
jedno midzy stronnictwami liberalnemi.
Czynnikiem pomocniczym masoneryi jest osabienie
obozu katolickiego, spowodowane czy to przez spory teo
logiczne, jak np. walk przeciw uchwaleniu dogmatu nieo
mylnoci w r. 1870, tudzie bdne zasady seminaryonalizmu, ontologizmu, modernizmu i loisyzmu, niezdrowe d
noci reform izm u2), amerykanizmu i liberalnego katoli
cyzmu,czy przez rozterki polityczne, jak rozbicie na stron
nictwa we Francyi, Hiszpanii i we Woszech; to znowu
niezdrowe mrzonki o kociele narodowym i bawochwalcza
cze dla kultury nowoczesnej czy dla dem okracyi3).
Niestety, jest wielu katolikw, ktrzy ubocznie po
magaj sekcie, juto yjc, czy gosujc nie po katolicku,
juto patrzc obojtnie na zniewagi i krzywdy wyrzdzane
Kocioowi, juto prenumerujc pisma liberalne i ydow
skie, juto odmawiajc grosza na cele religijne. To su
sznie oburza si znakomity pisarz katolicki Karol hr. Montalembert: Tryumf zych jest wynikiem ich energii, ich
stanowczoci, ich zuchwalstwa, ich wytrwaoci; co wszystko
M T ak Staatsleotikon I Auf. II B. 1254.
2) W styczniu r. 1907 zaw iza si w miecie westfalskiem
M unster osobny kom itet, by pod im ieniem Dyrekcyi centralnej dla
organizacyi udzi wieckich wystosowa suplik do Ojca w. i do
episkopatu krajw jzyka niem ieckiego i angielskiego w celu zre
form ow ania kongregacyi Indeksu, a z podpisanych n a tej suplice
utw orzy t. z. lig adresu, ktraby utrzym yw aa wsplno pogl
dw, mniej wicej w duchu profesora Schella w W iirzburgu. Ale te
zapdy reform istyczne zostay zaw czasu sparaliow ane gw nie przez
to, e p rojekt adresu w ydrukow ao czasopismo rzym skie Correspondance de Bom (Por. Drogow skazy Nr. XIV. P rzesikanie m asone
ryi do K ocioa W arszaw a 1911).
3) Pobdzi tu take zw izek katolickiej, modziey francu
skiej p. n. Sillon i dlatego P ius X w pim ie z 2 sierp. 1910 k aza
go rozwiza.

392

tak dziwnie gruje nad mikkoci, lenistwem i przekltem a brudnem skpstwem tych, ktrych nazywaj uczci
wymi ludmi 1).
W ostatnich czasach zwolennicy t. z. modernizmu,
potpionego przez Piusa X (w encyklice Pascendi z 8 wrze.
1907), jak XX. Loisy, Tyrell, Minocchi, Murri, Schnitzer
itp., sprawili wielk rado loom, bo masonerya spodziewa
si, e oni jej pomog rozsadzi gmach katolicyzmu. Nic
te dziwnego, e loe niemieckie urzdziy skadk na
zwizek monachijski p. t. KrausgeseUschaft, ktry bierze
w opiek usunitych z posad ksiy modernistw. S te
instytucye popierajce apostazy ksiy katolickich, jak
n. p. w Paryu Exodus, w Locarno i w Medyolanie
Patronat byych ksiy.
III.
Krom tego masoni maj chtnych i silnych sprzy
mierzecw.
S nimi czonkowie stowarzysze i zwizkw antyreligijnych, przez masonery utworzonych, albo przynajmniej
przewodnie myli jej propagujcych. Do nich naleeli da
wniej IllUminaci, Karbonaryusze, czonkowie Modej Italii
itp., a dzi jeszcze nale Wolnomylni, Solidarni, Antydeici, Odd-Fellows, Bracia midzynarodowi itp.
Mianowicie przedni stra l s t. z. zwizki wol
nej myli (libr pensee) i kka etyczne, istniejce take
w Warszawie, Krakowie i Lwowie2); w ostatnich za cza
sach wdziera si do naszego nauczycielstwa t. z. zwizek
wolnej szkoy 8), gdzieindziej mocno rozgaziony (we
Prancyi i Belgii jako ligue d enseignement).
Szczegln pomoc dla masoneryi s kongresy wol-

*) P rzy tacza L e Correspondant z 25 w rzenia 1901.

2) Kka etyczne, propagujce u nas moralno wyzwolon
czyli bez religii, zale od ligi etycznej we W iedniu.
8) W tym duchu dziaa Gos nauczycielstw a, wychodzcy
w K rakow ie i nawoujcy do tw orzenia Ognisk antyklerykalnych!

393 ,

nornylnych (libr penseurs), goszce wojn przeciw

wszelkiej religii pozytyw nej]), i kongresy postpu reli
gijnego*, propagujce indyferentyzm 3). Rzec nawet mona,
e wolnomylni i masoni to jakby bracia siamscy, ma
jcy jednego ducha i te same dnoci; to susznie br.-.
Hubbard na Konwencie W. Wschodu franc. z r. 1901 na
zwa masonery wielkiem zrzeszeniem wolnomylicieli
praktycznych*.
Wogle wszystko, co religii katolickiej jest wrrogie,
stoi po stronie masoneryi. Tak n. p. na zebraniu p. t.
Alliance SpiriluaUse, uprawiajcego okkultyzm i teozofi, brat Oswald Wirth, redaktor masoskich pism Acacia i L a Lum iere Maonniue,, jakote Siostra* Gedalge,
naleca do t. z. Maonnerie M ixte (Le D roit H u m a in ),
mieli w r. 1912 konferencye i przemowy o ideach maso
skich w stosunku do spirytualizmu 3).
Rzecz dziwna, e nawet zwizek tak poyteczny jak
Eleuterya, czyli towarzystwo zupenej wstrzemiliwoci
od alkoholu, przyjo organizacy masosk, snad na to,
by sobie zjedna poparcie sekty i atwiej si rozszerzy
w krajach protestanckich. W statutach, drukowanych w Kra
kowie w r. 1902 p. t. E len terya 4), czytamy, e w r. 1831
zaoono w Nowym Jorku towarzystwo pod nazw Niezaleny zakon dobrych Templaryuszw (Independent Order
o f Good Templary) w celach krzewienia bezwzgldnej abstynencyi od alkoholu we wszelakiej postaci, a wic take
od wina i piwa. Zakon ma rwnie swe loe, swoich urz
*) W r. 1904 odby si ta k i kongres w Rzymie, a w r. 1912
w Monachium. Polsk reprezentuje na nich blunierca And. Niemojewski.
2) O statni kongres postpu religijnego odby si w lipcu roku
1913 w Paryu.
*) Por. L a F ranc-m aonnerie demasuee z r. 1912, str. 115.
4)
W pimie tem s ta k ie bdy dogm atyczne, a mianowicie
przeciw Najw. Tajem nicy O tarza i Ofierze Mszy w.

 394

dnikw loowych), swe hasa kwartalne, swe depesze

szyfrowane (!), swe zebrania braci i sistr, swe taje
mnice, swe modlitwy i swe oznaki2).
Do zakonu mog by przyjci katolicy, protestanci,
ydzi, buddyci i t. d., byle wyznawali wiar w Boga8).
Adepci po pewnej prbie skadaj przysig ulegoci we
wszystkiem dla praw, zasad i obyczajw zakonu, jakote
uroczysty lub bezwzgldnej wstrzemiliwoci, obowizu
jcy na cae ycie, choby kto wystpi z zakonu.
Co do organizacyi, nad pojedynczemi loami s loe
obwodowe, nad obwodowemi loe narodowe, zbierajce si
raz na rok, nad narodowemi jest loa midzynarodowa,
odbywajca swe zebrania co trzy la ta 4).
Towarzystwo to weszo take do naszego kraju pod
nazw Eleuterya albo Wyzwolenie, ale na walnych
swoich zebraniach i kongresach antyalkoholowych (r. 1912
we Lwowie), wypiera si wszelkiego zwizku z organizacy Dobrych Templaryuszw.
Masonerya stara si take wyzyska dla swojej pro
pagandy midzynarodowy jzyk Esperanto, wynaleziony
przez yda warszawskiego Dr. Zamenhofa. Na pierwszym
kongresie esperantystw, odbytym w r. 1905 w miecie
Boulogne sur mer, byo obecnych 12 masonw z An
glii, Francyi, Niemiec i Kanady, i onito utworzyli lig

*) Nazwjr ich s: przeor, kap elan (czowiek wiecki, a naw et

czasami kobieta), exprzeor, furtyan, m arszaek ceremonii, sekretarz,
skarbnik, wychowawca dzieci Tem paryuszw .
2)
W spln w szystkim odznak je st m ay guzik, w yobraajcy
kul ziemsk, przepasan niebiesk tam , k t ra jest symbolem abstynencyi. Prcz teg-o n a zebraniach w kadaj b racia i siostry na
swe u b ra n ia pew ien rodzaj niebieskiego ubioru.
8) K o n g re g ac ja w. Inkw izycyi dekretem z 17 stycznia 1893
zabronia katolikom zapisyw a si do tego stow arzyszenia (Acta S.
Sedis XXVI, 752). J e st ono zakazane w krajach austryackich, jako
tow arzystw o tajem ne.
4)
W edug w ym ienionej broszury byo w roku 1902 przeszo
600.000 czonkw. T w orz si te osobne kka z dzieci.

395

p. t. Esperanto Fram asona w tym celu, aby czy masonw

rnych krajw, posugujcych si jzykiem Esperanto,
usuwa zapomoc tego jzyka nieporozumienia, zachodzce
midzy brami rnych narodowoci i rytw i jedna esper anty stw dla m asoneryi1). Z drugiej strony jzyk ten ma
zwolennikw swoich take pord katolikw, ktrzy te
utworzyli osobn sekcy i otrzymali bogosawiestwo
Ojca w. Piusa X. Na midzynarodowych kongresach Esperantystw (jak n. p. w Krakowie w r. 1912) odbywaj
si dla nich osobne naboestwa w kocioach katolickich,
z kazaniami w tyme jzyku.
Nadto masonerya wciska si do zwizkw modziey,
zwanych Boy-Sconts czyli skautw, ktre w r. 1907 zao
y w Anglii pukownik Baden Powell, protestant i mason.
Maj te zwizki przyczyni si do zdrowego wychowania
modziey pod wzgldem fizycznym i moralnym, ale co
do religii stoj na Stanowisku neutralnoci bezwyznanio
wej i tolerancyi dogmatycznej; do masoneryi za i tem
si zbliaj, e maj swoje przysigi, stopnie, prby, hasa
i znaki. Gwnie staraniem masonw rozszerzy si skautyzm po wiecie, bo jej zadaniem jest obecnie zwrci
ludzko, szczeglnie w dni wite, do sportw, zabaw,
wykadw, klubw, kasyn itp., by nie miaa czasu i ochoty
myle o sprawach religijnych. We Prancyi stowarzysze
nie skautw ma nazw Eclaireurs de France i dzieli si
na trzy grupy: protestanckie wyznaniowe mieszane neu
tra ln e i niby katolickie; poniewa jednak skautyzm za
brania wszelkich rozmw religijnych i wiedzie do indyferentyzmu, przeto niektrzy biskupi francuscy, z kardy
naem Amiette na czele, zabronili modziey katolickiej
w^stpywania do tych zwizkw. W Belgii tworz si czy
*) W alther D ie F reim aurerei str. 99. N aw et sztuki pikne
m usz suy m asoneryi. W tym celu za jej staraniem powstao
w P ary u tow arzystw o muzyczne, pod nazw Societe cirtistiue internationale.

3 96

sto katolickie zwizki skautw. U nas skautyzm, propago

wany szczeglnie przez X. Dr. Kazimierza Lutosawskiego,
mgby by tolerowany jako rodek do wyrabiania cha
rakteru i si fizycznych; czuwa atoli potrzeba, aby mo
dzie wskutek swoich wycieczek w niedziele i wita nie
zaniedbywaa Mszy w. i nie opuszczaa si w naukach,
albo nie wpada w rce ludzi niereligijnych. Religijn
opiek i roztropny nadzr trzeba rozcign take nad
zwizkami skautek, ktre i u nas w wielkich miastach
powstaj.
Sprzymierzecami masoneryi s zwolennicy radyka
lizmu, demagogii i rewolucyi, a przeciwnicy zasad chrze
cijaskich w yciu politycznem i spoecznem. Historya
wiadczy, e prawie we wszystkich ruchach rewolucyjnych,
zwaszcza wrd ludw masoskich, brali udzia masoni
i e wzajem te ruchy wzmacniay zawsze ich si.
Sprzymierzecami masonw s socyaici, bo jedni
i drudzy maj wiele punktw stycznych, jak nienawi do
religii katolickiej, dno do odchrzecijanienia spoe
czestwa i hasa rewolucyi francuskiej: wolno, rwno
i braterstwo. Wprawdzie masonerya skada si przewanie
z buruazyi, socyalizmowi wstrtnej i wrogiej, a pisarze
masoscy w Niemczech i w Anglii owiadczaj stanowczo,
e loe s przeciwne midzynarodwce czarnej (to jest, k a
tolikom) i czerwonej ): to znowu uderzaj na pseudofilozofw socyalizmu i komunizmu2); ale mimoto maso
nerya wchodzi nieraz w sojusz z socyalizmem, by przeze
zepsu nisze warstwy i popchn je do walki z Kocioem
i rzdami, jakote by przy pomocy socyalistw opanowa
parlam enta i rzdy; wszake ju w roku 1845 ogosi ohy
dny pismak br.-. Eug. Sue, e wolnomularstwo stoi na czele
stronnictw liberalno-socyalistycznych. Ono te pomogo do
utworzenia socyalistycznego Internacyonau na dniu 28 wrze
*) T ak b r.1. N eum am i D as F reim aurertum . Str. 66.
2) T ak Findel G-eist u nd F orm der F reim aurerei. Str. 90.

397

ni r. 1864 w Londynie. Z drugiej strony koryfeusze socyalizmu: Babeuf, Saint-Simon, Bazard, Ludwik Blanc,
Proudhon, Ledru-Rollin, Edgar Quinet, Tolain, Lassalle,
Karol M ars i inni, naleeli do sekty masoskiej albo zo
stawali w bliszych z ni stosunkach; a to samo powie
dzie mona o dzisiejszych przewdcach partyi. Do l
nale n. p. socyalici niemieccy: Dr. Karol Ornstein, Dr.
Robert Schen, Maks Schlifler, Schuhmaier, Zenker i inni.
Kiedy w roku 1871 Komuna zawadna Paryem, loe
paryskie wysay deputacy do rzdu rewolucyjnego, przyczem br.-. Thirifoue owiadczy, e komuna jest naj
wspanialsz rewolucy, jak tylko kiedy wiat widzia, e
jest to nowa witynia Salomonowa, ktrej broni masoni
powinni-. Nazajutrz (29 kwietnia 1871 r.) kilka tysicy
masonw, nalecych do 120 l, z br.-. Maillet na czele,
urzdzio uroczysty pochd po ulicach Parya, z niebieskiemi
chorgwiami na czele i wrd okrzykw: Niech yje Ko
muna! Niech yje Wielki Wschd! Stanwszy na waach,
zatknli masoni sw chorgiew i wezwali Wersalczykw
do zaprzestania walki. Rzeczywicie ogie ucich na chwil,
a nawet Thiers wysa do nich parlamentarzyst, take
masona; ale po 24 godzinach rozpoczto walk na nowo
i zdobyto Pary.
W ostatnich czasach sojusz masoneryi z party socyalistyczn sta si jeszcze cilejszym, i to nietylko w po
lityce, gdzie idzie o walk z katolikami , jak to widzie
limy w Belgii, Prancyi i Woszech ale take na polu
zasad. Ju w roku 1894 br.-. Bonnardot wystpi na kon
gresie l francuskich z propozycy, by proklamowa kollektywizm jako ide masosk, ktra te niebawem do
wielu l wnikna; inny za mwca br.-. Bedarie
na konwencie z r. 1900 dowodzi, e socyalizm jest konkluzy logiczn i jedynie konsekwentnem ukoronowaniem
idei solidarnoci masoskiej ). Co wicej, br.-. Raymond
') N a kongresie l pnocno-zachodnich we F ran cy i w roku
1901 biv. D utilloy w ypow iedzia m iao: Si un jo u r n o m ecrasons

398

na uroczystem zebraniu W. Wschodu (18 wrze. 1886) nie

waha si twierdzi, e rewolucya z r. 1789 bya raczej
polityczn ni socyan, ale e dalsza jej dziaalno od
r. 1889 ma by wicej socyan ni polityczn*.
Sam Com ent francuski owiadczy si w r. 1896 za
wprowadzeniem podatku progresywnego, jakiego chc socyalici, a w r. 1899 za utworzeniem kasy emerytalnej dla
robotnikw (ccdsse de retraite des im a lid es dvi travail), na
co postanowi obrci m ajtek kongregacyj zakonnych).
Niektre loe (zwaszcza paryska) day nawet, aby zdemokratyzowa masonery i przypuci do niej robotni
kw; ale wniosek ten wwczas nie przeszed, nie dlatego
tylko, e kady mason za przyjcie do jakiegokolwiek sto
pnia musi paci dosy, znaczn taks, ale take i z tej
racyi, podniesionej przez sprawozdawc na konwencie fran
cuskim z r. 1900, e masonerya, jako kierowniczka ludz
koci pod wzgldem intelektualnym i moralnym, jest
z istoty swojej arystokracy, a nie demokraoy.
Jest rzecz pewn, e masonerya wspiera strajki socyalistw; ale z drugiej strony posuguje si t party,
jakby swoj gw ardy pretoryask; a tej koalicyi udao
si przeprowadzi we Francyi niegodziwie ustawy o znie
sieniu kongregacyj zakonnych i o rozdzieleniu Kocioa od
pastwa. Na kongresie ateuszw, nazywajcych si zwo
lennikami wolnej myli (Libr pensie), odbytym w P a
ryu w lecie r. 1905, uwidoczni si jeszcze lepiej zwizek
masoneryi nietylko ze socyalistami ale take z anarchi
stami; co tem atwiej si powiodo, e goni anarchici,
jak W awrzyniec Theilhade, Sebastyan Faure, Karol Malato,
fH n fa m e, ce sera sous le Contrat sociaU. Zapewne te m asonerya
p rzyczynia si do przyw rcenia urzdowego Int.ernacyonu n a konkresie socyali stycznym m idzynarodow ym 25 w rzenia 1906.
') T en miliard kongregacyj uton jednak w znacznej czci
w kieszeniach likw idatorw masonw, co ta k oburzyo opini p u
bliczn, e loe nie mogy obroni likw idatora D ueza (ktry skrad
k ilk a milionw) od k a ry 3 letniego w izienia (r. 1910).

 399

Paraf-Javal, Fromentin, Cyvoet, F errer i inni, naleeli lub

nale do l. Po straceniu masona-anarchisty Ferrera
(13 padz. 1909 r.) loe, zwaszcza we Francyi, Belgii i Wo
szech, uyway gwnie socyalistw i anarchistw do wywoa
nia w wielu miastach napadw na kocioy i duchowiestwo,
a jego samego wynosiy pod niebiosa, jako mczennika
idei i ofiar fanatyzmu klcrykaw, mimo e Ferrer, jako
gwny twrca zamachu na krla Alfonsa XIII i krw a
wych rozruchw w Barcelonie, skazany zosta przez sd,
ustanowiony przez ministerstwo liberalne, w ktrym na
siedmiu sdziw dwch tylko byo wierzcych katolikw.
Susznie te jeszcze w roku 1884 ostrzeg Leon XIII:
Gdy zniknie boja Boa i poszanowanie praw Boych,
gdy powaga panujcych pjdzie w pogard, gdy dza
buntw bdzie dozwolon i pochwalon, gdy namitnoci
posplstwa, pobudzone do wybrykw, nie bd miay
innego hamulca, prcz kary; wtedy koniecznie musi na
stpi zamieszanie i przewrt wszelkich stosunkw. I w a
nie do sprowadzenia takiego zamieszania i przewrotu
umylnie d i to jako cel swj gosz liczne sprzymie
rzone ze sob zwizki komunistw i socyalistw; a wspl
noci z ich zamiarami nie moe si wyprze sekta maso
nw, ktra i celom ich wielce sprzyja i gwne zasady
ma z nimi wsplne.
Czy ten sojusz masoneryi z party socyalistyczn da
si dugo utrzym a? W ostatnich czasach rola pretoryan
zaczyna si socyalistom tu i wdzie nie podobaJ). Tak
n. p. we Francyi socyalista Bietry stara si francuskiemu
proletaryatowi otworzy oczy na ten niesychanie sprytny
pomys miliarderw ydowskich, by wzi pod komend
proletaryat i szczu go przeciw duchowiestwu, a przez
to odwrci jego uwag od wielkiego kapitau. Wwczas
Bietry'ego okrzyknito klerykaem. Pniej na walnem
zebraniu delegatw orgamzaeyj syndykalnych i gied
) Zwaszcza ta k zwanej p artyi Guesdego we F rancyi.

 400

p racy , wytoczono skarg przeciw masoneryi o wyzyski

wanie robotnikw, do czego impuls da krl Parya
i dyktator ludowy Pataud. Wwczas gwny mwca
Janyion powiedzia: Z chytr zrcznoci pracuje W.
Wschd nad tem, aby owadn ruchem robotniczym i po
kierowa nim tak7 jak tego wymagaj interesa wielkiego
kapitau. Niektrzy poszli na lep i suyli wolnomularstwu,
lecz przekonali si, e padaj ofiar oszustwa, a z nimi
razem robotnicy, za ktrych wolno chcieli walczy. Owa
dn przywdcw, aby dysponowa armi, to znana taktyka
loy. Wielk wrzaw wywoao owiadczenie tego mwcy,
e na giedzie pracy przywdcy masoscy zaoyli lo
pod hasem L a solidarite syndicale, przeznaczon na to,
aby robotnikw wodzi za nos i odda ich w kajdany
kapitalizm u. Oburzeni robotnicy woali: Precz z kapitali
stami! Precz z Rotszildami! Kiedy zwolennicy masoneryi
chcieli nienawi zebranych skierowa przeciw ksiom,
zawoa Janyion: Wol ksidza ni masona, bo ksidz
otwarcie nosi sw sutann i gosi swe zasady, podczas gdy
mason kryje si za swym fartuszkiem, knujc intrygi i za
przedajc lud, zbyt powolny i ufajcy.
Tosamo we Woszech dziennik socyalistyczny Avanguardia wystpi przeciw masoneryi, ktr nazwa zielonym papieem, a to dlatego, e masoni przy wyborach
nie wszdzie popierali kandydatw partyi socyalistycznej.
Kongresy socyalistw, odbyte w Reggio w r. 1912 i w Ankonie r. 1914, owiadczyy si przeciw sojuszowi z partyam i mieszczaskiemi i z masonery.
Nie ulega atoli wtpliwoci, e masonerya potrafi
zaegna te zryw ajce si przeciw niej burze. Rzeczywi
cie w styczniu r. 1912 na zebraniu t. z. Federation socialiste de la Seine, jakote na kongresie socyalistw w Lyo
nie (r. 1912) zapada wikszoci gosw uchwaa, e socyalici maj wstpowa do l i krzewi w nich swoje
idee.
....._............Sprzymierzecami i kierownikami masoneryi s wre

401

szcie ydzi. Sojusz ten jest rzecz pewn; a nie brak na

wet pisarzy i to powanych, ktrzy twierdz, e masonerya
zawdzicza ydom swj pocztek. C za tem zdaniem prze
mawia? Oto przedewszystkiem ta okoliczno, e ydzi
nienawidz z zasady i bez chci pojednania si religii
Chrystusowej, ktra ich opr przeciw Zbawicielowi wiata
potpia, jako te spoeczestwa chrzecijaskiego, od
ktrego doznawali nieraz ponienia i przeladowania, w za
mian za krzywdy, jakie temu spoeczestwu przez lichw,
wyzysk i demoralizacy zadawali i zadaj. Konsekwentnie
ydzi d do tego, by podkopa byt religii Chrystusowej,
ktrej Koci katolicki jest stranic i ogniskiem, a spo
eczestwo chrzecijaskie poniy i osabi, uywajc do
tego wszelakich rodkw; poniewa za masonerya zwraca,
jak widzielimy, nienawi swoj przeciw Kocioowi i stara
si zedrze ze spoeczestwa cech chrzecijask, przeto
atwo wysnu std wniosek, e ydzi utworzyli maso
nery, jako jeden z pierwszorzdnych hufcw w walce
z chrystyanizmem.
Powtre, ydzi d wytrwale do panowania nad wia
tem, do czego jako rodek maj suy nietylko kapitay,
giedy, dzienniki itp., ale take walki, rewolucye i rozprz
enia pord narodw chrzecijaskich; poniewa jednak
sama roztropno im radzi, by dziaali w ukryciu, przeto
jako swoich pionierw wysuwaj masonw, by chrzeci
janie gubili chrzecijan. W tym te celu staj ydzi na
czele partyi socyalistycznej, spodziewajc si, e w ten
sposb odwrc od siebie burz rewolucyi spoecznej, a je
eli po wielkich przewrotach przyjdzie do utworzenia mi
dzynarodowej republiki kolektyw istycznej, oni w niej rz
dzi bd.
Po trzecie, ydzi nietylko s fanatycznie przywizani
do swoich ideaw i trdycyj, ale maj swoj organizacy,
odrbn i tajn, bo podlegaj lepo rabinom, ci za odbie
raj rozkazy od jakiej wadzy najwyszej i ukrytej.
Co wicej, ydom znan bya oddawna organizacya
PELC ZAR :

MASONERYA

26

402

tajna, bo wszake zaraz po rozprszeniu swojem w r. 70

(czyli po zburzeniu Jerozolimy przez Tytusa) i w r. 135
(czyli po zduszeniu buntu Barkochby) mieli wadz na
czeln ukryt, ktra im zastpowaa dawny sanhedryn,
z przewodniczcego (nasi) i 70 radcw zoony. Mianowi
cie w Palestynie najwysze acz Rzymianom tajne rzdy
nad ydami sprawowa przez czas jaki patryarcha Ju
dei*, rezydujcy w Jaffie lub w Tyberyadzie, a pozostali
tame doktorowie praw a wzili si w drugim wieku po
Chr. do napisania Miszny, czyli Talmudu jerozolimskiego.
Ale to zwierzchnictwo znikno w wieku pitym, po edykcie Teodozyusza II z r. 449.
Natomiast wyonia si ju w wieku II po Chr. w Ba
bilonie godno ksicia niewoli albo wygnania (po gre
cku Echmalotarcha), jako najwysza wadza nad ydami
Wschodu i Zachodu, co Talmud babiloski wyranie po
wiadcza (Traktat Sanhedrin fol. 5). Ksita wygnania,
wybierani z rodu Dawidowego, wykonywali sw wadz
bd jawnie, bd tajnie, wedug tego, czy ydzi pod pa
nujcymi Wschodu uywali spokoju, czy byli przelado
wani; dopiero w r. 1005 kalif muzumaski kaza zamor
dowa ostatniego ksicia wygnania Ezechiasza, co zmu
sio ydw do nowego rozprszenia si po wiecie J). Zdaje
si nie ulega wtpliwoci, e miejsce ksicia wygnania
zaja jaka naczelna wadza tajna, przesyajca ydom
swe rozkazy za porednictwem rabinw; ale gdzie ona
przybywaa w biegu wiekw i o ile ona wpyna na
utworzenie organizacyi masoskiej, z braku wiadectw hi
storycznych dociec trudno.
Wprawdzie niektrzy autorowie powouj si na dwa
pisma z r. 1489, to jest, na list ydw z miasta Arles do
ydw w Konstantynopolu (z 13 stycz. 1489) i na odpo
*) Obszernie omawia to X. C habanty w dziele L es J u ifs nos
mciUres. 1882, a za nim Copin-Albancelli w dziele L a conjuration
jurne contr le m onde cliretien Chap. XV. P aris 1909.

403

wied ksicia ydowskiego (z 21 listopada 1489); czy

atoli te pisma s autentyczne, na pewne twierdzi nie
m onax).
Za to zaprzeczy si nie da, e midzy judaizmem
i masonery zachodzi cisy zwizek, nietylko co do osta
tecznych celw, ale take co do zewntrznych form rytuau
masoskiego, bo wszake tego dowodz same nazwy: Adonai, Salomon, Zorobabel, Noachita, Ksi Jerozolimy,
Wdz Przybytku, Kawaler Kadosz i inne, dalej le
gendy masoskie, zwaszcza o budowie wityni salomoskiej i zamordowaniu H iram a2), wreszcie goda m a
soskie w loach uywane, jak n. p. wiecznik siedmioramienny i liczenie lat; wszystko to przypomina Bibli Sta
rego Zakonu albo history ydowsk. Zna te w rytuale
masoskim wpyw ydowskiej Kabay; a nawet jeden
z autorw twierdzi, e Kabaa jest filozoficzn podstaw
i kluczem, m asoneryi3).
*) W pierw szym licie ydzi z Arles prosz o wskazwk, co
m aj czyni wobec rozkazu, wydanego przez kr la francuskiego,
aby chrzest przyjli, albo w ynieli si z k raju . W odpowiedzi r a
bini z K onstantynopola im ieniem ksicia ydowskiego rad z ydom
w Arles przyj chrzecijastw o pozornie, a zachowa w sercu
praw o Mojeszowe i we w szelaki sposb szkodzi chrzecijanom.
Oba te listy w ydrukow a po hiszpasku Ju lia n de Medrano w La
Silva curiosa z r. 1583, a za nim X . Bonis w L a Boyalle couronne
des roys d Arles z r. 1690. (Czyt. Copin-AIbancelli L a Conjuration

juw e contr le monde chretien).

2) W edug niektrych autorw legenda o H iram ie m a u masonw-ydw tak ie znaczenie: Zam ordow anie H iram a, budowniczego
w ityni jerozolim skiej, oznacza Lipadek synagogi i zaoenie Ko
cioa Chrystusowego. T rzej zabjcy H iram a to zabobon, ty ran ia
i gupota. Poszukiw anie ciaa H iram a oznacza prac ydw nad
obaleniem Kocioa, a przyw rceniem synagogi. Odkrycie ciaa H i
ram a oznacza przyw rcenie krlestw a ydowskiego. m ier trzech
mordercw H iram a oznacza zagad krlw chrzecijaskich, du
chow iestw a katolickiego i szlachty. (Por. E gera ydzi i masoni we
wsplnej pracy str. 60).
3) M eurin w La Franc-Maonnerie synagogue de Satan.
.26*

 404

Jest zatem cise pokrewiestwo midzy judaizmem

i masonery; ale niema dowodw historycznych, e ydzi
byli czynnymi przy zaoeniu pierwszych l angielskich.
S tylko wiadectwa historyczne, e ju w r. 1723 do loy
londyskiej, ktra si zbieraa w szynkowni pod r,
naleeli take ydzi, i e yd by mistrzem loy angiel
skiej w r. 1732. Natomiast loe w Niemczech, Polsce
i gdzieindziej nie przyjmoway ydw; dzi atoli to ogra
niczenie istnieje tylko w dwch W. Loach berliskich
i w loach szw edzkich').
W wieku XVIII ydzi wciskali si do l, a nawet
tworzyli nowe systemy i ryty; tak n. p. yd Stefan Morin
zaprowadzi wysze stopnie w masoneryi pnocno-amerykaskiej; yd Pasualis da pocztek kabalistycznej
sekcie E lus Cohens; ydzi Bernard Michel i Benarride wy
naleli obrzdek zwanym Mizraim. Nadto ydzi mieli i maj
dotd loe osobne, do ktrych chrzecijan nie przyjmuj,
jak n. p. w Londynie, Lipsku, Frankfurcie (>>Ztt drei Nesseln) Hamburgu, Stanach Zjednoczonych Ameryki i gdzie
indziej 2).
Loe przygotoway emancypacy i rwnouprawnienie
ydw, ktra nastpia najprzd we Francyi, na mocy
uchway Zgromadzenia narodowego z 27 wrzenia 1791,
pniej za w innych krajach w Austryi w r. 1867). Za
Napoleona I otrzymali ydzi we Francyi uznanie Wielkiego
Sanhedrynu, czyli naczelnej wadzy wyznaniowej, podczas
) Z tego powodu w yw iza si w Niemczech ostry spr, bo
inne loe niem ieckie ow iadczyy si za ta k zw anym H um anitatsp r in c ip t.
2) W edug Dom. M argiotta Souvenirs d u n T rente-T roisiem e.
A driano L em m i. (Paris 1894 str. 228) ta jn e loe ydowskie licz
okoo 500.000 czonkw i tw orz osobn fed e ra cj z najw ysz
R ad p arty k u larn ? n a czele, ktrej siedzib jest H am burg; ale
tem u autorow i w ierzy nie mona, bo pod nazw M argiotta mia
si ukryw a oszust Hacks, ktry w interesie m asoneryi puszcza
w w iat faszyw e rew elacye.

 405

gdy ich bankierowi, zwaszcza z rodu Kothschildw, do

olbrzymiego doszli majtku, w biegu wieku cigle pomna
anego.
Majc w rku kapitay, poczli ydzi oddziaywa
silnie na polityk, juto jawnie przez giedy i dzienniki,
juto skrycie przez udzia w tajnych towarzystwach; tak
np. yd, znany pod pseudonimem Piccolo Tigre, by je
dnym z najczynniejszych czonkw Wysokiej W enty karbonarskiej, a inny yd, nazwiskiem Klaus, osiady w' Niem
czech, dostarcza pienidzy na cele rewolucyjne.
Po strceniu z tronu Ludwika Filipa, ktry dla ydw
by bardzo askawy, yd-mason Cremieux dosta si do rz
dw, jako jeden z ministrw republiki; on te w r. 1860
zaoy powszechny zwizek izraelski (Alliance israelite
universelle), m ajcy jako cel jawny obron interesw y
dowskich na caym wiecie, a jako cel ukryty: zbudowanie nowej Jerozolimy na gruzach tronu papiey i monar
chw 1). Tak bowiem pismo zwizku p. t. Archipes israelites (z r. 1861 str. 165) wyranie zapowiedziao, e miejsce cesarzy i papiey zajmie teraz nowe krlestwo, nowa
Jerozolima*. Na czele tego zwizku stoi komitet centralny,
z siedzib w Paryu; on te za pomoc komitetw okr
gowych i miejscowych 2) kieruje ydami, po rnych k ra
jach rozprszonymi, a przez dzienniki obrabia opini pu
bliczn take w spoeczestwie chrzecijaskiemu Jak cis
jest czno i jak wielk solidarno ydowska, pokazao
:) W manifecie program ow ym ogasza C rem ieus, e nie p ier
wej yd stanie si przyjacielem chrzecijanina lub m uzum anina,
a wiato w iary ydowskiej, tej jedynej relig ii rozum u, zawieci
po w szystkich krajach* i e przychodzi ju dzie, w ktrym J e ru
zalem stanie si domem m odlitw y w szystkich narodw, a sztandar
ydowskiego m onoteizm u zaszum i na najbardziej odlegych w ybrze
ach morskich. A ro g a n cja ydow ska naw et w niektrych loach
niemieckich wyw oaa opozycy.
2)
P om agaj tak e liczne stow arzyszenia ydowskie, rozrzucone
po wiecie.

406

si w r. 1858, kiedyto ochrzczenie maego ydka Edgara

Mortary przez suc chrzecijank w Bolonii i umieszcze
nie go w katechumenacie rzymskim, by mg pozna religi chrzecijask, poruszyo wszystkie dzienniki ydow
skie i liberalne, wszystkie szczeglnie loe masoskie do
krucyaty przeciw Rzymowi. Wiksze jeszcze wzburzenie
w wiecie ydowskim wywoaa sprawa yda oficera Drey
fusa, skazanego za zdrad przez sd wojenny francuski;
wwczas zwizek Alliance israelile naoy na kadego
yda podatek i nie spocz, dopki przy pomocy l nie
przeprowadzi zniesienia w yro k u 1).
Jak sprytnie dziaa ten zwizek, wypowiedzia trafnie
w r. 1868 X. Ratisbonne, nawrcony yd, a potem kapan:
ydzi z natury swej s zrczni, przemylni, przejci dz
panowania. Z czasem duch ich przenikn ca obecn cywilizacy. Kieruj oni gied, pras, teatrem, literatur,
administracy pastwow, wszelkiemi drogami komunikacyjnemi na ziemi i morzu, a przewag m ajtku i geniuszu
opasali, jakby elaznem koem, cae spoeczestwo chrze
cijaskie* 2). Me dziw te, e pewien uczci wy mason, za
pytany, dlaczego wystpi z sekty, tak da odpowied:
Porzuciem stanowczo lo i stowarzyszenie, bom naby
przekonania, e jestemy jedynie narzdziem ydw, pcha
jcych nas do zburzenia chrzecijastwa 3).
Mianowicie w drugiej poowie XIX wieku i na po
cztku XX dziaalno ydw w loach i po za loami
staa si wybitn i szkodliw. Za Napoleona III ich ban
kierzy, Perreire, Millaud i inni, trzli finansami francu
skimi, a nawet yd-konwertyta, X. Jan Marya Bauer, wci
sn si do Tuilleryi na spowiednika cesarzowej Eugenii,
aby sta si potem oszustem i apostat. Do rzdu tym
*] Izba kasacy jn a zniosa bezpraw nie dw ukrotne w yroki s
dw w ojennych n a podstaw ie sfaszow ania te k stu a rty k u u kodeksu
k arnego ( 445).
2) Question juive. P aris 1868 str. 9.
3) P ary sk i dziennik Le Monde w roku 1870.

 407

czasowego w r. 1870 dosta si znowu yd-mason Cremieux, ale gwnym wwczas dziaaczem by Gambetta,
pochodzcy, jak twierdz, z ydowskiej rodziny Gamberle.
Trzecia republika wyniosa ydw w gr, tak e
nietylko opanowali wiksze dzienniki1) i k ap itay 2), ale
zawadnli loami, a przez loe wyborami i rzd am i3),
zaw arszy sojusz z radykalistam i i socyalistami.
We Woszech Adryan Lemmi, z katolika apostata-yd,
i yd Ernest Nathan byli przez czas jaki nader czynnymi
wielkimi mistrzami Wielkiego Wschodu i odznaczali si
zaciek nienawici do katolicyzmu. Pierwej jeszcze, bo
okoo r. 1870 ydzi, niepomni dobrodziejstw otrzymanych
od Piusa IX, naleeli do najzacitszych wrogw papiestwa;
z nich te po r. 1870 wyszli redaktorowie trzech gwnych
dziennikw rzymskich (Opinione, Liberta, Nuova Roma),
nazwiskiem Dina, Arbib i Lewi, niezrwnani w szkalowa
niu papiea i wyszydzaniu religii katolickiej.
W Hiszpanii yd Mendizabal w pierwszych dziesi
tkach XIX wieku przewodzi w walce z Kocioem i ze
J) ydzi s wacicielam i lub wsppracownikam i nastpujcych
dziennikw we F rancyi: Matin, Gaulois, Tenips, Himianile i innych
z w yjtkiem 1'TJnwers, Echo de Paris, L a Croix, Libr Parole;
w A nglii: Times, Tribime, D aily Telegraph, Morning Post, Daily
News; w H iszpanii: Im pareial i Libera: w W iedniu: Neue Freie

Presse, Zeit, Fremdenblatt, Neues Wiener Tagblatt, Wiener Tagblatt, Volkszeitung, Reichswehr, Neues Wiener Journal, Extrablatt,
Arbeiter Zeitung (socyalistyczne); w G alicy i: wszystkich pism socyalistycznych, Nowin i Wieku Nowego; w B e rlin ie: Berliner Tageblatt,
Berliner Morgenpost, i innych; we W oszech: Tribuna i innych: na
W grzech na 1.000 pism jest 800 ydowskich; a znane ajencye R eutera,
IIav asa i W olfa s w rku ydw.
2) 250.000 ydw we F ran cy i posiada 80 m iliardw, a przeszo
33 milionw chrzecijan tylko 70 m iliardw oglnego m ajtk u . M
w ilimy w yej, e ydzi m asoni H erz, Reinach, A rton byli gwujami
spraw cam i oszustw w przedsibiorstw ie panam skiem .
3) ydzi-masoni R aynal i Lockroy byli m inistram i za trzeciej
republiki.

 408

stronnictwem konserwatywnem, a nawet w r. 1834 owa

dn! ster rzdu w Hiszpanii.
W Austryi ydzi s gwnymi pionierami liberalizmu
antykatolickiego i przez swe dzienniki panowali nad opini
publiczn, dopki nie wystpio na widowni stronnictwo
chrzecijasko-scyalne, z dzielnym burmistrzem Dr. Kar.
Luegerem na czele (f 1910). Ale i teraz wielki wpyw
wywieraj; oni te przewodz w zwizkach hum anitar
nych austryackich, ktre s ukrytemi loami, jakote
w loach wgierskich i w anty religijnym zwizku p. t.
Freie Schnie.
A jake si dzieje w Galicyi? Oto niektre miasta
galicyjskie, jak Brody i Chrzanw, s zupenie zydziae;
w wielu innych s ydzi w wikszoci, a wszystkim pra
wie miastom i miasteczkom w Gralicyi i Krlestwie zdo
ali ydzi nada pitno semickie; wszake W arszawa liczy
ich przeszo 300.000, Lww blisko 50.000, Krakw 30.000.
Co do stanu majtkowego, w Galicyi wykupili ydzi od
r. 1867 nie mniej jak 35/0 ziemi, drugie tyle maj w dzier
awie, po miastach za posiadaj przeszo poow wszyst
kich parcel i realnoci. W przecigu omnastu lat, od r.
1874 do r. 1892 przeszo w ich posiadanie 43.000 mniej
szych posiadoci ziemskich. Od tego czasu sprzedaje si
na drodze publicznej licytacyi przeszo 2.000 gospodarstw
rok rocznie, a przewana ich cz przechodzi w rce
ydowskie.
Co do ducha, wrd ydw galicyjskich szerzy si
syonizm, jawny wrg spoeczestwa chrzecijaskiego i pol
skiego; oni te podtrzymuj gwnie party socyalistyczn
polsk i jej pisma. Jest rzecz pewn, e ydzi maj swoj
lo we Lwowie, w drugiej za cz si z chrzecijanami
wedug metryki.
Z Rosyi masonerya od r. 1821 jest wykluczona; za
to ydzi w r. 1905 stanli na czele ruchw rewolucyjnych,
ktre przez kilka lat w strzsay tem pastwem. Oni to
zorganizowali w Krlestwie Poskiem stronnictwo socyalno-

409

rewolucyjne, zwane B u n d , a w nim i przeze t. z. bojwk do wykonywania skrytobjstw i napadw na po

sterunki, kasy i skady monopolowe, z czego potem wyrodzi si ohydny bandytyzm. Tak jednak umieli manewro
wa, e z tych rozruchw i strajkw szkod ponieli sami
robotnicy chrzecijascy, i wogle Polacy, podczas, gdy
korzy mieli ydzi, Litwakami zwani, i Prusacy *).
Wszdzie ydzi nietyko cz si z party socyalnodemokratyczn, ale ni kieruj. Ojcami dzisiejszego socyalizmu byli Lassalle i Marx, z ktrych pierwszy by
ydem, a drugi pochodzi od ydw; obecnie przewdcami
tego s rwnie ydzi, jak n. p. w Austryi Adler, Ellenbogen, Kohn, Verkauf i inni w Galicyi Diamand, Haecker,
Liebermann, Czaki, Drobner, Mantel i inni. Wszdzie y
dzi posuguj si t sam etyk, to jest, wyzyskiwaniem
wszystkiego na swoje dobro, choby przyszo uy rod
kw tak przewrotnych, jak anarchia, szpiegowanie, oszu
stwo, lichwa, pornografia, handel ywym towarem i t. p.
Wszdzie wreszcie maj ydzi te same dnoci i ha
sa, a wic nietylko opanowanie kapitaw, handlu, wiel
kiego przemysu, prasy i rzdw, ale take zdemoralizo
wanie spoeczestwa, zdeptanie Kocioa katolickiego, skr
powanie wolnoci religijnej, zabr dbr duchownych, znie
sienie zakonw, zaprowadzenie maestwa cywilnego, roz
wodw i szk bezwyznaniowych; a poniewa takie same
dnoci i hasa ma rwnie masonerya, przeto ydowstwo
uywa masoneryi za swoje narzdzie, by odbudowa wi
tyni jerozolimsk i sprowadzi do niej mesyasza, to
jest, doj do panowania nad wiatem; bo wedug post
powych poj ydowskich, mesyaszem ma by sam nard
ydowski po. obaleniu chrzecijastw a2).
J) ydzi w K rlestw ie, L itw akam i zwani, s zaciekym i w ro
gam i spoeczestwa polskiego; oni to w ybrali w r. 1912 do Dumy
rosyjskiej socyalist nazw iskiem Jagiea.
2) N a kongresie rabinw , w W arszaw ie w r. 1911 odbytym,

410

Ju kilkadziesit lat temu wyrzek synny yd, mini

ster Disraeli (lord Beaconsfield): yd w naszych czasach
doszed do tego, e na sprawy Europy wywiera wpyw
zdumiewajcy. O ile suszniej powiedzie to mona dzi
siaj 1). Tymczasem spoeczestwo chrzecijaskie za
myka oczy, by nie widzie grocego mu niebezpiecze
stwa; a nawet pomaga masonom i ydom w ich destru
kcyjnej robocie!
zaw rzaa w alka m idzy syonistam i 1 ydam i liberalnym i, ktrzy
m iej si z Talm udu, a za to chtnie w stpuj do l. W r. 1912
wolnomylni rabini w Niemczech n a zjedzie w P oznaniu potpili
relig ijn y i narodow y kieru n ek syonizmu.
*) W edug 1U nwers israelite byo w r. 1912 w szystkich ydw
n a wiecie 11,871.783, i to 8,942.266 w Europie, 1,894.409, w Ame
ryce, 522.635 w Azyi, 341.867 w Afryce, 17.006 w Oceanii.

ROZDZIA XXXII.

Jak paraliowa dziaanie masoneryi.

T r e : Nie godzi si p atrze spokojnie n a zgubne dziaanie
m asoneryi. Nie w ystarczy lam entow a i modli si, ale potrzeba
waczy i pracowa. J a k a jest bro odporna. J a k a jest bro
zaczepna. Przedew szystkiem trzeba z m asoneryi zdziera m a sk .
Ja k ie rodki poleca K ongres antym asoski, odbyty w Trydencie
w r. 1896. Dlaczego nie m ona cakowicie pokona m asoneryi?

Z tego krtkiego zarysu pozna mona, e masonerya

jest sekt antyreligijn, zarwno Kocioowi jak spoecze
stwu wrog, i e jej dziaanie jest coraz zuchwalsze, coraz
szkodliwsze.
I c czyni wobec tego? Czy patrze na to spokoj
nie? Nie, bo byoby to grzechem przeciw Bogu, zdrad re
ligii i Kocioa, samobjstwem chrzecijaskiego spoecze
stwa; pewn te jest rzecz, e jeeli si nie bdzie prze
ciwdziaa, masonerya, w spce z innymi czynnikami, przy
prawi to spoeczestwo o zgub, jak to ju poniekd na
Francyi widzimy.
Ale czy w ystarczy lamentowa i modli si, proszc
Boga, by jakim cudem star moc szatana, wygadzi ziem
skich jego sojusznikw i zapewni katolikom zupeny tryumf
na wszelakiem polu? I to nie, bo Pan Bg takich cu
dw nie czyni, ale jeeli ludzkoci objawia religi p ra
wdziw, wymaga zarazem, aby ludzko jej strzega i bro
nia, jeeli daje czowiekowi sw ask, da od niego,

 412

by z ni wspdziaa, co bez pracy i walki nie jest moebnem. Piknie powiedziaa bogosawiona wojowniczka Jo
anna dArc: Niech rycerze walcz, a Bg da zwycistwo.
Trzeba tedy walczy z masonery, uywajc broni
odpornej i zaczepnej, z walk za czy rozumn, zbon
i w ytrw a prac.
Przedewszystkiem trzeba pogbia w sobie i w dru
gich zasady katolickie, by one kieroway zarwno yciem
pry watnem jak publicznem, i krzewi ducha icie chrzeci
jaskiego w jednostkach, w rodzinach i w spoeczestwie.
Zaley to gwnie od duchowiestwa; nieche ono wsz
dzie janieje pobonoci, nauk i zapaem apostolskim;
ale to zadanie ciy take na katolikach wieckich, zwasz
cza na rodzicach, nauczycielach, przeoonych, publicy
stach i mach stanu. Konsekwentnie naley si stara
0 dobre urzdzenie seminaryw, podniesienie duchowe
kleru, rozwj zakonw i wpyw religii na wszelakie sto
sunki spoeczne.
Trzeba czuwa nad wychowaniem modziey, tak domowem jak szkolnem, iby na jednem i drugiem religia ka
tolicka wycisna swoj piecz, a natomiast broni si
przed szkoami bezwyznaniowemi i midzywyznaniowemi.
Trzeba tw orzy takie instytucye, jak bractw a dobrze
prowadzone, stowarzyszenia katolickie, czytelnie katolickie,
wiece katolickie, zakady dobroczynne, zwizki spoeczne
1 ludowe, nie szczdzc na to wszystko ofiar z trudu i gro
sza. Ojciec w. Leon XIII w encyklice swojej H um anum
genus poleca tu szczeglnie Trzeci Zakon w. Franciszka
i stowarzyszenia w. Wincentego a Paulo *).
Trzeba popiera pras katolick i wyrabia przez ni
opini publiczn, a strzedz si prenumerowania pism libe
ralnych i ydowskich, jak to nieraz katolicy robi.
Trzeba organizowa katolikw warstw wszelkich, bo
) Br.-. .Lafferre uderzy nader gw atow nie w parlam encie f ran
cuskim n a T rzeci Zakoii w. F ranciszka.

413

dzi sia tylko w organizacyi, i wybiera do sejmw czy

parlamentw jedynie ludzi znanych z silnych zasad reli
gijnych, jakote z troskliwoci o dobro Kocioa i spoe
czestwa.
Sowem, kady ma spenia wiernie wszystkie obo
wizki, czy religijne czy rodzinne czy spoeczne czy po
lityczne.
Jeeli gdzie masonerya ju si zagniedzia, nie w y
starczy bro odporna, ale koniecznem jest dziaanie za
czepne.
Tu przedewszystkiem naley zdzieranie z masoneryi
maski kamliwej, ktr swe zasady i dnoci pokrywa,
a std rozszerzanie czasopism, ksiek i broszur, wyjania
jcych otwarcie ale bez przesady, czem jest waciwie ma
sonerya i jakie od niej gro niebezpieczestwa. W yka
zuj to sami papiee; co wicej, Leon XIII w przytoczonej
encyklice wzywa rodzicw, duszpasterzy i nauczycieli, by
przy udzielaniu nauki chrzecijaskiej przestrzegali dzieci
i wychowankw przed zbrodnicz natur tajnych zwi
zkw*, tam zwaszcza, gdzie one na modzie dojrzalsz
zarzucaj swe sieci. Co do dzie katolickich o masoneryi,
poleci mona: N. Deschamps Les societes secretes et la
societe (6 edit. Paris 1882), dzieo bardzo dobre, ktrego
streszczeniem jest polska ksika pt. H istorya Masoneryi
i innych towarsystw tajnych. W arszawa 1904. Amand
Neut L a franc-rnaonnerie soumise au grand jo u r de la
publicite a Vaide des documenls authentiues G andl866Jean Bidegain Le Grand Orient de France ses doctrines et
ses actes Copin-Albancelli Le Dram Maonniue
L. Prache I m Petition contr la Franc-Maonnerie Tourmentin La Franc-Maonnerie demasuee Henri Delassus
Le Probleme de 1heure presente 2 y. Paris 1905 Nourrisson Le club cle Jcicobins Perrin 1900 i Les Jacobins
au pouroir 1904 Ermanno G-ruber-Polidori Giuseppe
M assini Massoneria Rmoliizine. Roma 1908 P. M.
Enigma La Setta r.crde. Roma 1906 Nicolas Serya

414

Caussa Masoneria el derecho y al reves T. 2 Barcelona

1907 Arthur Preuss A Stu d y in Am erican Freemasonry.
St. Louis 1908 (2 wyd. o masoneryi w pnocnej Amery
ce) Gr. M. Pachtler S. J. Der stille Krieg der F reim au
rerei gegen Thron und A lta r 2 wyd. Amberg 1876
Die F reim aurerei Oesterreicli- Ungarns Wien 1897 X.
Stan. Zaski O M asonii w Polsce 2 wyd. Krakw 1908
P. Eger yd zi i Masoni w wsplnej pracy. W arszawa 1908.
Tu naley take zakadanie towarzystw antymasoskich i odbywanie takiche wiecw. Stowarzyszenia antymasoskie maj za zadanie modli si o nawrcenie maso
nw, w yryw a pojedyncze jednostki ze szponw sekty
i udaremnia lub osabia jej zamachy *). Takie stowarzy
szenie istnieje we Francyi pod nazw Association antimaonniue, a organem tego zwizku, na ktrego czele stoi
obecnie jenera Wicehrabia de Kerdrel, jest L a Franc-Mcionnerie demasuee, wydawana przez ruchliwego bardzo X.
Tourmentin i czynnego rwnie Jana Bidegain. Masonery
zwalcza rwnie pismo L a Basille, nalece do zwizku
p. t. Union de propagand Jeanne d Arc, jakote paryski
przegld Reirue internationale des Societes secretes.
Stowarzyszenia antymasoskie s take w Belgii, Hi
szpanii (od r. 1912) i w pnocnej Ameryce. Na kongresie
eucharystycznym w Madrycie wystpia margrabina de
W all z propozycy, aby zwizki niewiast katolickich sta
ny take do walki z masonerya; co te popara baronowa
Nicaice na zebraniu oglnem tych zwizkw, odbytem w r.
1912 w Wiedniu (810 wrzenia). Tu take uchwalono
wezwa katolikw, aby badali zgubne dnoci sekty, zdzie
rali z niej mask, paraliowali jej propagand, zbierali jej
dokumenta, tworzyli zwizki antymasoskie, i urzdzali
lig modlitw, zwaszcza za przyczyn w. Michaa.
') W e F ran cy i ju w r. 1874 zaoono w tej m yli stow arzy
szenie pod nazw Association repciratrice enpers la tres sainte
Trinite , a pod opiek w. Michaa. Pochw ali je P iu s IX b rerem
z 7 stycznia 1875.

415

W roku 1894 zaoon zostaa w Rzymie Unia gene

ralna antymasoska, a stojca na jej czele rada gene
ralna* jest jedynem ogniskiem wszystkich grup antymasoskich bez wzgldu na to, czy jako stowarzyszenia lub
komitety, czy te jako ligi lub zwizki s czynne *).
Kongres antymasoski odby si od 26 do 30 wrzenia
r. 1896 w Trydencie. Prezydentem honorowym by Euge
niusz Karol Valussi, biskup trydencki, rzeczywistym
ksi Karol Loewenstein; byli te delegaci komitetu cen
tralnego rzymskiego, z komandorem Pacelli na czele i de
legaci komitetw narodowych i dziennikw katolickich2)..
Liczba uczestnikw dochodzia do 1500, a biskupw przy
byo kilkudziesiciu, z patryarch konstantynopolitaskim.
Kongres rozpocz si 26 wrzenia Msz w., odprawion
przez biskupa Valussi, i uroczystym pochodem do auli
seminarzyckiej, gdzie odpiewano Veni Creator i hymn
antymasoski; a zakoczy si 30 wrzenia hymnem Te
Deum, ktry zaintonowa kardyna arcybiskup salzburski
Haller. W tem naboestwie ostatniem wzi take udzia
Don Carlos, pretendent hiszpaski z on. Obrady odby
way si w 4 sekcyach, z ktrych najwaniejsza bya
czwarta, m ajca uoy statut organizacyi antymasoskiej;.
projekt przedoy delegat hiszp. Aleksander Marya Pons
z Barcelony. W tej wanie sekcyi toczya si zacita
walka nad t kwesty, czy kult djaba w loach istnieje
i czy kapanki tego kultu, do ktrych zaliczono przedewszystkiem Zofi W alder i Dian Yaughan, s osobami
yjcemi, a nie jak fikcy. Za Dian Vaughan kruszy
kopi Leon Taxil (waciwie Gabryel Jogand-Pages) na
wrcony niby mason, twierdzc, e ona mieszka w klaszto
rze znanym biskupowi z Grenoble; czemu jednak paryski
VUnivers zaprzeczy. Taxila zbijali dzielnie praat Gratz') T ak uchw ali kongres antym asoski w T rydencie w r. 1896.
s) Do b iu ra prezydyalnego wszed take X. W inc. Smoczy
ski, jako rep rezen tan t narodu polskiego.

416

feld, byy sekretarz kardynaa Melchersa, a delegat kard.

arcybiskupa koloskiego Krementza, jakote X. Baumgarten i inni; krom tego najwaniejsze dzienniki katolickie
nie podzielay opinii Taxila, ktry niebawem okaza si
ostatnim oszustem i szubrawcem 1). Kongres zleci zbada
nie tej sprawy komitetowi centralnemu rzymskiemu.
Z uchwa i rozpraw najwaniejsz jest organizacya
ruchu antymasoskiego, ktrym kierowa ma rada generalna w Rzym ie2), jakote enuncyacya o zasadach i dzia
aniu masoneryi.
Wedug tej enuncyacyi, masonerya przedstawia si
przedewszystkiem jako sekta antyreigijna, ktrej nauki,
zaczerpnite z panteizmu, materyalizmu i pozytywizmu,
d do oglnego przewrotu w wiecie duchowym i mo
ralnym.
Jej nienawi do Kocioa katolickiego .jest icie fana
tyczn, a zewntrznymi objawami tej nienawici s ustawy
antykocielne, zmierzajce do konfiskaty dbr kocielnych,
zniesienia klasztorw, zaprowadzenia cywilnych maestw
i pogrzebw, palenia cia i t. d. Jest ona take stowarzy
szeniem politycznem,. uywaj cem wszelkich rodkw, na
w et rewolucyjnych, by wywiera zgubny swj wpyw na
rzdy i parlamenta. Midzy tymi rodkami prym dziery
zatruwanie ducha modziey przez szko niechrzecija
sk; a najwiksz jej si stanowi midzynarodowa jej
organizacya. Pod wzgldem spoecznym masonerya nie
sprzyja patryotyzmowi i pracy dla dobra warstw niszych,
bo w handlu i przemyle, gdzie posiada wpyw przemony,
powoduje si wycznie egoizmem.
Susznie zatem kongres antymasoski trydencki we- .
zwa katolikw do skupienia wszystkich si przeciw tej
*) Oszustwo w ykry tak e je zu ita G ruber (Hildebrand Gerber)
w pism ach: Leo T axils Palladism us Rom an etc. i Betrug ais Ende

eines Betruges oder die Kundgebung Leo Taccils vom 19 ApriJ 1897.
B erlin 1897. P or. Roz. II.
2) Do utw orzenia tej rad y nie przyszo.

417

sekcie coraz groniejszej, zalecajc szczeglnie utworzenie

midzynarodowego stowarzyszenia modlitwy o nawrcenie
masonw, odbywanie adoracyi wynagradzajcej, w ydaw a
nie pism antymasoskich, zwoywanie takiche kongresw
krajowych itp.
Czy przy uyciu tych rodkw mona si spodzie
wa, e masonerya w krajach katolickich bo o prote
stanckich nie moe by mowy bdzie pokonana i w y
korzeniona? Me, raz dlatego, e ona potrafia wcisn
si do rzdw i parlamentw, a ma na usugi kapitay,
dzienniki, katedry i teatra, powtre, e jej podcik
jest upadek wiary i obyczaju, czyli gangrena moralna,
ktra zamiast zmniejsza si, z kadym dniem ronie, wreszcie, e jej sojusznikami s: materyalizm, liberalizm,
radykalizm i socyalizm, tak, e walka z ni jest nieatw 1).
Mimo to trzeba z broni w rku stawa przeciw w szyst
kim tym wrogom, tam za, gdzie loe jeszcze nie istniej,
pracowa usilnie nad umocnieniem ducha chrzecijaskiego,
pamitajc na sowa Apostoa: To je s t zwycistwo, ktre
swycisa wiat, wiara nasza, (I. list w. Jana V, 4).
1) W r. 1914 masoski dziennik G a z e t t a d i T o r i n o taki umie
ci) program, jako zawierajcy minimum da masoneryi w kadem pastwie: 1) Miejsce sakramentu chrztu zajmuje ceremonia
cywilna przed naczelnikiem gminy.
2) Pierwsz Komuni dzieci znosi si; zamiast niej urzdza
si bal dla dzieci.
3) luby maeskie m aj by zawierane nie w kociele ale
wobec wadzy wieckiej, ktra zarazem zaprowadzi rozwody, a nie
ma przeszkadza wolnej mioci.
4) Chorym nie udziela si adnych sakramentw, natomiast
otrzymuj pociech od masonw.
5) Pogrzeby nie maj adnej cechy religijnej, a zwoki wszyst
kich zmarych maj by spalone.
6) Chopcw i dziewczta wychowuje si wsplnie w szkoach,
aby ich przyzwyczai zawczasu do wolnej mioci i usun niedo
rzeczn przez katolikw wprowadzon wstydliwo.
7) W szkoach znosi si nauk katechizmu i wyklucza si
z nich; nauczycieli wierzcych. Trzeba zapomoc praw odebra luPELCZtH; MASONERYA

27

DODATEK.
Obraz l polskich w w ieku X V III i n a pocztku w ieku XIX 1).

Obraz loy stopnia I i II,

L oa obit jest niebiesko, rwnie ja k tron, ozdoby jego zote.
O tarz, do ktrego schody p rzykryte kobiercem niebieskim, n a o ta
rz u tr z y wiece ustaw ione w tr jk t od trzech czci w iata, w y
jw szy pnocy, kompas, ksiga ew angelii i trz y drew niane motki.
Po praw ej stronie tro n u soce, po lewej ksiyc, tr z y miejsca na
praw o poniej tronu, st p rzy k ry ty niebieskiem suknem, n a nim
u staw y i ksiga budow nicza loy, dwie Kolumny spiowego koloru,
ustaw ione jedna n a poudnie, drug'a n a pnoc, n a poudniowej
due B, na pnocnej due J. K olum ny te m aj podstaw y i kapitele
ozdobione jabkam i granatkam i. P rzy kadej kolum nie taborek dla
dom cech chrzecijask, ograniczy dziaalno k le ru i dy do
zgnbienia Kocioa.
8) Z akony i kongregacye zakonne m aj by zniesione, a ich
m ajtek m a by skonfiskowany i oddany pod zarzd masonw.
9) Z akady dobroczynne i wszelkie zasiki dla ubogich w yj
m uje si z pod wpyw u relig ii; natom iast m asonerya zorganizuje
dobroczynno jako pomoc bratni.
10) M inisterstwo w yzna znosi si.
11) K alendarz chrzecijaski zastpuje si kalendarzem cywil
nym, a zam iast im ion witych umieszczone bd nazw iska mw
zasuonych w w alce z Kocioem.
12) Braci masonw trze b a popiera w caem yciu spoecznem,
a n atom iast ich przeciw nikw zw alcza w szelkim i choby niepozwolonymi rodkam i. (Tak Oesterreichs katkolisckes Sonntagsblatt z sier
p n ia r. 1914 w edug woskiego dziennika TJnione z 2 sierpnia 1914).
*) W yjte z dziea X. S tanisaw a Zaleskiego T. I. M asonia
w Polsce.

Tablica I. Obraz loy stopnia I i II.

Tablica II. Przyjcie adepta do loy.

Kopia rysunku z r. 1810. 1. Danie wiata. 2. 3. Dwaj bracia znawcy. 4. Btat starszy. 5. Mistrz katedralny. 6. 7. Dozorca I. II.
8. Mwca. 9. Podskarbi. 10. Sdzia. 11. Sekretarz. 12. Bracia kapitulni gocie. 13. 14. Bracia urzdu poudniow ego i pnocnego. 15. Otarz
miejscowy. 16. Tapczanik z winkiem. 17. Otarz podrczny. 18. Kobierzec.

419

dwch dozorcw, trzy wielkie w iata ustaw ione na rodku loy

w tr jk t, ja k n a otarzu, pomidzy niem i otarz.
W chodzi si po trzy kroki naprzd, staw iajc nog p raw n a
przd, lew za ni, n a k sztat w gielnicy .

Znaczenie obrazu (tabl. I).

1. S o c e . Owiecone niech bd czynnoci nasze, w ysta
wione n a wiato dzienne, dla w szystkich braci cnotliwych.
2. K s i y c . Owieceni niech Ibd mistrzowie, ktrzy daj
dowody gorliwoci dla w olnomularstwa.
3. S z n u r z k u t a s a m i . Symbol jednoci masoskiej.
4. T r j k t i k o m p a s . To droga cnoty Masona: roztropno
i stao.
5. T r o j e d r z w i . P rzedstaw iaj troje drzw i i okien w ityni
Salomona.
6. S i e d m s t o p n i . Siedm grzechw m iertelnych, ktre kady
Mason pow inien depta nogami.
7. K o l u m n a p o u d n i o w a . Mdro, przy niej czeladnicy
o dbieraj zapat.
8. K o l u m n a p n o c n a . Cnota, przy ktrej uczniowie od
b ie ra j zapat.
9. M o z a i k o w a p o s a d z k a . To jedno i zgoda braci Ma
sonw pomimo rnicy narodowoci i w iary.
10. D o m e k . Tam si zam yka Salomon z H iram em , aby k re
li prace w ityni, w ktrej m istrze odbieraj zapat.
11. G l o b . P rzedstaw ia, e wszyscy bracia Masoni rozszerzeni
i zjednoczeni powinni by na caym wiecie.
12. T a b l i c a . Suy do krelenia planw dalszych prac m a
soskich.
13. L i n i a . D la kierow ania czynnoci, aby byy proste i prawe.
14. K a m [ i e k u b i c z n y . Symbol czeladnika, obrobionego ju
w szkole! loy. K a m i e n i e o b r o b i o n y , symbol ucznia, k try
jeszcze jest surowym i nieociosanym m ateryaem .
15. R w n o w a g a . O znaczaj rwno Masonw.
16. M o t e k f i d u t o przypom ina, e powinnim y by do
tknici niedol braci.
17. Iv i e 1n i a. Suy do zakryw ania i zrw nania chropowato
ci bdw b r a c i').
*) Precis du respectable Ordre de l a rt royal et m aonniue.
1784. Ms. w 4-ce str. 27.
27*

420

Obraz loy Mistrza.

L oa obit jest czarno, do koa tra p ie g'owy i piszczele, ko
ciotrup od strony zachodniej, trum na w porodku.
Zam yka si i otw iera przez 9 uderze, trzy razy po trzy po
w trzone.
Haso jest G- i b i m.
Sowo jest M a c h e n a c , w ym aw ia si syllabi ujc.
K lejnot jest cyrkiel otw arty, zoty n a zielonej w stce/
D ziewi w iate owieca lo, zapala si tylko w tedy, kiedy
si daje w iato kandydatom ; inne przyjcia owiecone s ksi
ycem.
w iata ustaw ione w trjkt, trz y n a wschd, trzy n a pou
dnie a trz y n a zachd. Obraz po rodku.
Pochd: robi si kroki ucznia i czeladnika, potem trzy kroki
ponad trum n; noga praw a n a poudnie, lewa podnosi si w for
mie w gielnicy i staw ia si obok praw ej. Przechodzi si potem
p raw nog n a pnoc i n a wschd, lewa poda za n i w sposb
ja k wyej.

W yjanienie obrazu.
1. W gienica przedstaw ia nam gorliwo i wierno naszego
drogiego H iram a dla ustaw masoskich i cnot, od ktrej nigdy si
nie oddali.
2. T rum na, w ktrej pochowany by H iram , uczy nas, ja k
grzeba braci.
3. W yobraenie mierci uczy nas, e opakiw a mamy mier
cnotliwych Masonw.
4. Ga akacyi, oznacza, e bracia Masoni m aj tw orzy je
dn rodzin. A kacya posadzon bya na grobie H iram a.
5. O strze zote w ksztacie tr jk ta nad tru m n H iram a, ktre
Salomon kaza pooy n a dowd uszanow ania nalenego tak w iel
kiem u czow iekow iJ).
*) Precis du resp. Ordre de la rt royal et m aonniue. 1784 >
Ms. 4-ce, str. 15, 19.

Tablica III. Obraz loy Mistrza.

422

Obraz loy stopnia IV.

L oa ta jest czarno obita, przystrojona trupiem i gowami
i piszczelami. W pobliu loy jaskinia, w ktrej czowiek upiony.
U stp jego miecz, lam pa i fontanna.
L oa zam yka si i otw iera dziewici uderzeniam i dzwonka.
Znak zaley n a podniesieniu rki praw ej do wysokoci ram ie
n ia z pici zacinit, wielki palec podniesiony, jakby si^m iao
ugodzi sztyletem .
Odpowiada si zasaniajc si praw rk przed oczyma, jakby
si chciao zasoni przed pchniciem.
D otknicie. Podaje si rk z zacinit pici, duy palec
wzniesiony. Odchodzc robi si ruch jak b y si chciao przebi
sztyletem .
Sowo jest Necum, co znaczy zem sta. Osiem w iate w tej
loy, na wschd rzdem siedem razem , jedno osobno.
Obraz n a rodku loy.
Pochd. Idzie si dziewi krokw w tr jk t w ksztacie "w gielnicy, praw a naprzd, lew a za ni, nog'i i korpus troch pochyo,
rk a praw a przed czoem.
K lejnot sztylet z rekojeci zot.

W yjanienie Obrazu.
1. Gry i skay przedstaw iaj gry Synaj.
2. Jaskinie przypom inaj jaskini, w ktrej si skry zdrajca
po zam ordow aniu H iram a.
3. W idzi si go picego, ja k kiedy by schwytany.
4. W tej jaskini wodotrysk, lam pa i sztylety.
5. Soce przypom ina nam , e zdrajca by. w ykryty pod
wieczr.
P rcis du respectable Ordre de l a rt royal et m aonniue.
1784. Ms. w str. 2633.

Tablica IV.

K lejnot K a w a le r a W ybranego.

424

Obraz loy stopnia V Kawalera szkockiego*.

Urzdzenie loy.
L oa m a 4 pokoje; pierw szy, loa Uczniw, m a 7 wiate.
D rugi, Czeladnikw, tyle wiate.
T rzeci Mistrzw, te same w iata.
Czw arty jest loy stopnia V i psowo jest obity.
K rzy w. A ndrzeja n a czterech cianach, cztery w iata przy
kadym . Otw iera si loa i zam yka przez 4 uderzenia, powtrzone
cztery razy.
Znak daje si, skadajc n a piersiach rce w ksztacie krzy a
w. A ndrzeja.
D otknicie, to samo ja k w trzech pierw szych stopniach Uczniw,
Czeladnikw i Mistrzw, jedno po drugiem .
Sowo w ite; Moabon Keleh Neltham.
H aso jest: Szabaleth.
K lejnot krzy w. A ndrzeja.

W yjanienie Obrazu.
1. K rzy w. A ndrzeja, w rodku krzy a tr jk t w kole, na
znak, e zakon n a caym wiecie rozpowszechniony.
T rzy J oznaczaj trz y sowa, nad tem krlew ska korona.
K rzy oznacza godno K aw alera szkockiego, i noszony by winien
n a psowej w stce z zielonym brzegiem , na szyi.
2. Skrzynia przeznaczona jest n a przechow yw anie klejnotw
K aw alera szkockiego.
3. P ie i siekiera ucz nas, e K aw aler szkocki przekada
pow inien mier raczej, anieli sta si niew iernym czcigodnemu
zakonow i ').
*) P recis du respectable Ordre de la rt royal et maonniue.
1784. Ms. 4 str. 106111.

Tablica V.

Obraz loy K aw alera szkockiego.

 426

Obraz loy stopnia VI Kawalera W schodu1).

Loa obit jest psowo i biao. Otw iera si i zam yka tu p n i
ciem praw ej nogi o stopie tronu. Owietlona w iatem od rodka
loy.
Znak robi si, sigajc praw rk n a ram i lewe, opuszcza
jc do lewego boku ruchem falistym , naladujc ruch w yjcia szpady
jak b y do boju. Odpowiada si tym e znakiem.
D otknicie zasadza si n a podniesieniu rki lewej, aby spo
ty k ay si wzajem nie niby dla obrony, podczas kiedy praw e rce
podniesione jak b y do boju.
Pochd robi si jednym krokiem w ielkim naprzd i w ty.
K lejnot. G w iazda w ksztacie soca, od niej n a wstdze za
w ieszony miecz.

W yjanienie obrazu.
1. A rka przym ierza jest ozdob najwicej szanow an w w ityni.
2. Otarz z kadzidem dzie i noc w w ityni.
3. O tarz z chlebami.
4. wiecznik siedm ioram ienny.
5. N aczynia zote i srebrne w w ityni.
6. Morze m iedziane wszystko to przedstaw ia cz bogactw
najwicej uszanow ania godnych w ityni.
7. Rce trzym ajce kielni i miecz przedstaw iaj, e przez
pew ien czas robotnicy m usieli jedn rk w alczy a d ru g pracow a.
8. T rjktne acuchy to niewolnikw Babiloskich.
9. Krl Cyrus rozm yla nad snem swoim, kiedy sysza gos
D ucha w. w oajcy: oddaj mi lud mj.
10. Lew, ktry u kaza si m u w tym nie.
11. Deszczka, kt ra suya przy pracach w w ityni.
12. R zeka N abuzardam , k t ra przedstaw ia nam w alk M aso
nw z S aracenam i.
13. Most w ystaw iony przez nich dla przejcia.
L) Precis du respectable Ordre de l a rt royal et m aonniue.
1784. Ms. 4 str. 112119.

Tablica VI,

1T

Obraz loy K aw alera Wschodu*.

428

Obraz loy stopnia VII Kawalera Ranego Krzya1).

L oa skada si z czterech izb. P ierw sza (Tabl. VII) czarno
obita, usana piszczelam i i tm piem i gowami. O tarz czarno obity,
u jego stopni m ay stoliczek, na nim krucyfiks czarno okryty. Na
o ta rzu obraz, przedstaw iajcy K alw ary i Magdalen. P rzed o ta
rzem fira n k a czarna, k t ra po kadem przyjciu zapuszcza si. Po
bokach obrazu wiece woskowe, te, n a stoliku trzy wiece.
T rzy kolum ny umieszczone jedna n a poudnie, d ru g a n a p
noc, a trzecia na zachd, n a kadej z nich jedenacie wiate, i na
kadej w ypisana jedna z trzech cnt teologicznych: W iara, N adzieja
i Mio. Posadzka mozaikowa.
D ru g a izba w m iejscu ciemnem przedstaw ia pieko. (Tabl. VIII).
W ogniu w ielkim w pomieniach w ida trzy istoty w zite n a to r
tu ry i napadnite przez smoki (ignorancya, fanatyzm , ty ran ia, str
cone przez K aw alera R. K rzya do piekie).
T rzecia izba obita psowo, dobrze m a by owiecona. Poniej
tro n u obraz, przedstaw iajcy zm artw ychw stanie P askie ja k w sym
bolice chrzecijaskiej (oznacza ludzko wyswobodzon przez m a
sonie). Trzydzieci trzy wiec pali si przed obrazem.
C zw arta izba biao przy b ran a przedstaw ia w ieczernik. W ielki
ogie n a kominie, st biaym obrusem n akryty, na nim am puka
napeniona winem, chleb i kielich, przeznaczone do spenienia ofiary
braci Ranego K rzya.
D otknicie. O pierajc si wsplnie rkam if skrzyowanem i,
p raw rk dotykajc lewej piersi i odwrotnie.
Znak. P alec w skazujcy wznosi si k u niebu, potem "skrzyuje
si rce n a piersiach ja k dobry Pasterz.
Sowo jest Inri.
K lejnot. P elikan u stp krzya, oplecionegojgazk row,
z krlew sk koron u gry, n a koronie napis INRJ.

W yjanienie obrazu I-go.

1. Obraz, przedstaw iajcy m k Jezusa Chrystusa, przypom ina
w inien lo pogron w alu, kiedy j zdradzaj faszywi bracia.
2. O tarz przedstaw ia m ierci pam itk, ja k poginli' nasi
praw dziw i i niew inni bracia.
3. St, n a ktrym stoi krzy, przedstaw ia cnot i gorliwo,
ja k oni m ieli dla w iary.
4. Trzydzieci trz y wiec przypom inaj 33 lat Zbawiciela i Jego
mk, aby nam przypom nie przeladow anie naszego czcigodnego
zakonu.
') Precis du respectable Ordre de l a rt royal et maonniue.
1784. W 4-ce, str. 183, 185.

Tablica VII.

mm

Klejnot K aw alera Ranego Krzya.

Tablica VIII.

431

O bjanienie obrazu loy Mopsa.

(Kopia rysunku z 1810 r.).
1. K andydatka.
2. M istrz i m istrzyni ceremonii.
3. W ielka Mopsa (mistrzyni katedry).
4. Mops, symbol loy wiernoci i przyw izania.
5. B ram a do paacu mioci.
6. 7. P aac mioci.
8. 8. Kolumny, pod ktrem i zasiadaj bracia i siostry rzdu
pnocnego i poudniowego.
9. Sznur mioci.
10. O tarz mioci.
11. Symbole przyjani i mioci.

Tablica IX.

Przyjcie do loy Mopsa S iostry Masonki.

DODATEK II.
Masonerya podczas wielkiej wojny w latach 19141917.
M asonerya nazyw aa si zawsze rzeczniczk pokoju i popieraa
zabiegi t. z. pacyfistw, ktrych koryfeuszam i byli br.-. Fried, niemiec i br.-. L afontaine, belgijczyk. To te zaproszenie n a p ity m i
dzynarodowy K ongres masoski, m ajcy si odby w czerwcu r. 1912
w L uksem burgu, zaw ierao te sowa: Zapobiega wojnom je st jednym
z w ielkich celw w olnom ularstw a caego w iata. Precz z wojn.
Byo te deniem w adz masoskich Europy do sprow adzenia je
dnoci pod wzgldem ducha i zblienia do siebie powanionych n a
rodw Francuzw i Niemcw, co tem potrzebniejszem si wydao,
e w ielkie oe niem ieckie od r. 1877 zerw ay wszelkie stosunki
z W. Wschodem fra n cu sk im 1) i tylko z W. L o francusk u trz y
m yw ay korespondency. D la usunicia nieporozum ie inia si odby
zjazd midzynarodow y masonw francuskich i niem ieckich dnia
8 sierpnia 1914 we F rankfurcie, ale do niego nie przyszo, bo tym
czasem w ojna w y b u ch a2).
Pierw ej jeszcze, bo w r. 1910, zastpcy W. L niemieckich
za staraniem b r.-. lorda Amphillsa odwiedzili loe londyskie, poczem
m asoni angielscy przybyli w odwiedziny do Berlina.
Czyli tedy m asonerya nie przyczynia si do w yw oania
w ojny? Owszem przyczynia si znacznie, acz mniej w idzialnie;
w ina za gw na spada, ja k to poniej wyuszczymy, n a loe fran
cuskie, za ktrem i poszy oe woskie i inne. Masonerya rom aska,
usposobiona wrogo dla Kocioa katolickiego, dla katolickiej A ustryi
i dla cesarstw a niemieckiego, w ktrem jest dw adziecia k ilk a m i
lionw katolikw , skorzystaa z serbskich agitacyj, przez loe popie
ranych, i podburzya do wojny najprzd rzd francuski, praw ie
*) Por. str. 27.
2)
N a tym zjedzie m ia przem aw ia br.-. W ilhelm Ohr, ten sam,
k try pniej w r. 1916 poleg w walce nad Somm.
PELCZAR; M A SO N Eim .
28

434

z samych masonw zoony, nastpnie za rzdy portugalski, woski

i rum uski, wpywom l bardzo ulege. Z drugiej strony zarzewiem
w ojny byy: dla Rosyi panslaw izm praw osaw ny i ch opanow ania
K onstantynopola, dla A nglii ryw alizacya z Niemcami pod wzgledem
h andlu i przem ysu, dla W och t. z. aspiracye narodowe.
Po w ybuchn wojny m asonerya rozbia si na dwa obozy, co
ze stanow iska katolickiego naley pow ita z radoci. W adze m a
soskie, stojce po stronie koalicyi, take entente zw ana, ogaszaj,
e im idzie o pokonanie m ilitaryzm u i im peryalizm u niemieckiego,
jakote o wyzwolenie uciem ionych ludw; tym czasem w edug ich
ycze jestto w alka przeciw Kocioowi katolickiem u i Stolicy w.,
i dno do zupenego zgnbienia m ocarstw centralnych, z ktrych
jed n a m a dynasty katolick i mimo zakusw liberalizm u odnosi si
przychylnie do Kocioa, drugie m idzy swemi hasam i ogasza po
szanow anie dla religii i obron k u ltu ry chrzecijaskiej. P rz y m a
soneryi zachodniej stany w szystkie ywioy, relig ii w oglnoci,
a Kocioowi katolickiem u w szczeglnoci w rogie; to nic dziwnego,
e w ity papie P ius X n a krtko przed m ierci ta k si odezwa:
Mdlcie si, aby nie zw yciya m asonerya.
P rzypatrzm y si teraz, ja k w adze m asoskie w pojedynczych
k rajach zachoway si podczas wojny.

Masonerya w Serbii.
W Serbii z loy Probatim, utw orzonej r. 1890 w Belgradzie
przez W. Lo w giersk, wyszy dwie inne loe, z ktrych jedna
zaleaa od W. Loy w H am burgu, d ruga od W. Wschodu, fran cu
skiego. Przywrcono te lo Sloga, R ad i Postojanstico , nad k t r
p ro tek torat przyj W. W schd woski. W r. 1907 pow staa w Bel
g rad zie nowa loa, w edug ry tu szkockiego, k t ra w m aju r. 1912
w yniesion zostaa do godnoci rady najw yszej 33 stopni*; a obok
tych l istnia zw izek pokrew ny, zw any Narodna Odbrana, ktry
prow adzi agitacy w ielkoserbsk, skierow an przedew szystkiem
przeciw m onarchii austro-w gierskiej. Ot morderstwo, dokonane
28 czerwca r. 1914 w Sarajew ie n a nastpcy tronu F ranciszku F e r
dynandzie i jego onie, byo skutkiem sprzysienia w tym zw izku
uknutego, a proces nastpny w ykaza, e gwni spraw cy tego
Cabrinovi, Ciganovi, G rabez i m ajor Yoja Tankosi, byli maso
n a m i1). Je st te rzecz pew n, e zgadzenie arcyksicia, jako gol) Skrytobjca student P rincip, jako m aoletni, nie nalea do
loy. Por. H. G ruber S. J.: Der freimaurerische Untergrund des
Wet&rieges, w dziele: Der deutsche Katholicismus im Weltkriege
Paderborn 1915.

 435

rcego katolika, ju w r. 1912, w ktrym odby si K ongres eucha

rystyczny wiedeski, byo postanow ione; pierw ej za, bo ju w roku
1908 Swetomor Nikoajeyi, w. m istrz loy belgradzkiej, wystosowa
do w szystkich l Europy pisem n prob o pomoc dla Serbw w ich
walce z A u s try 1). J a k widoczna, Serbia p rag n a tej w alki liczc
n a sojusz z m asonerya i n a poparcie Rosyi, za k t r posza F ran cy a
i Anglia. miao rzec mona, e Serbia zm usia cesarza F ranciszka
J zefa do w ydania w ojny; ale te ciko za to odpokutowaa.

Masonerya w e Francyi.
M asonerya we Francyi od samej kolebki przeja, si duchem
br.-. Y oltairea, to jest, duchem nienaw ici do religii katolickiej, jakote tem i hasam i, ktre pniej rew olucya w ypisaa n a swojej cho
rgw i, to je st: wolnoci, rwnoci i b raterstw a!! P otw ierdza to de
k re t K lem ensa X II z r. 1738, potpiajcy m asonery, a wiadcz
o tem take dw a pism a, w pierw szej poowie w ieku X V III wydane
(Relation apologetigue et historine de la Societe des Franc-M aons
z r. 1738 i L es Franc-M aons ecrases z r. 1746), z ktrych pierw sze
zam iast religii zachw ala panteizm i m ateryalizm , drugie zaw iera
gwne zasady rew olucyi z r. 1789. O ile rew olucya zawdzicza
m asoneryi swj pocztek, wy uszczylim y w rozdziale X V III str.
204 sq; tu tylko nadm ieniam y, e m asonerya francuska nazyw a sama
siebie rodzicielk pierw szej rewolucyi, ktrej koron m a by rew o
lucya socyalna, i uw aa za swoje zadanie krzew i w caym wiecie
jej zasady, usuwa w szystkie religie pozytywne, a zw aszcza kato
lick , by natom iast propagow a hum anitaryzm , tw orzy n a gruzach
tronw republiki i czy je w w ielk republik wiatow.
P rz y kocu w ieku X IX opanow aa ona rzdy F rancyi i zar
wno n a polu religijno-m oralnem , ja k politycznem i spoecznem w iel
kie zrzdzia szkody. T ak niespoyt jest jednak ywotno k ato li
cyzmu, e mimo rozdziau Kocioa i pastw a, spotgowa si duch
religijny w obozie- katolickim ; co w ielk trw og przejo m asonery,
i z radoci pow itaa w ojn, spodziewajc si std pogrom u Ko
cioa i Stolicy w.
K atolicy stanli ja k jeden m w obronie ojczyzny i poparli
rzd przeladowczy, z br.-. Vivianim, a nastpnie z br.-. Briandem na
czele; masoni za m usieli zaw rze niejako zaw ieszenie broni i dla
skaptw ania katolikw powoa do m inisterstw a jednego z tyche,
nazwiskiem Denis Cochin, co em fatycznie nazw ano Union sacree.
*) D r Brauweiler.-. Die B riider im
str. 97.

W eltkrieg.

Koln. 1916,

28*

 436
D aw na nienaw i sekciarska okazaa si jednak i teraz, bo n a j
przd rzd nie pozwoli swoim wadzom uczestniczy w naboe
stwach, urzdzanych przez biskupw dla uproszenia zw ycistw a dla
F ran cy i; pow tre, w zbrania w szelkich p ra k ty k religijnych w laza
retach wojskowych i dopiero n a energiczne przedstaw ienie jen eraa
de Castelnau zakaz te n nieco zm odyfikow a; po trzecie, powoa
pod bro 24.000 ksiy (na ogln liczb 56.546) i 11 biskupw;
a kiedy papie Benedykt XV za porednictw em krla hiszpaskiego
Alfonsa X III w staw i si do prezydenta Poincar, aby przynajm niej
biskupw przeznaczono do pasterzow ania w polu, otrzym a od niego
h ard odpowied, e wobec praw a wszyscy obyw atele s sobie
rw ni.
W cielenie ty lu duchownych do arm ii, gdy z jednej strony
osierocio wiele parafij, z drugiej spowodowao w skrzeszenie ycia
religijnego u w ielu onierzy, bo zdarzao si nieraz, e kapanonierz w rowach strzeleckich odpraw ia Msz w., to znowu p ra
wi kazanie i sucha spowiedzi. Sam gwnodowodzcy jenera
Joffre, k t ry w edug niektrych relacyj by pierw ej masonem, sta
si od bitw y nad M arn prak ty k u jcy m katolikiem , co zapewne
przyczynio si do odjcia m u kom endy w grudniu r. 1916. Zgrzytali
n a to zbam i masoni, ale po cichu; zato dzienniki, stojce n a ich
odzie, ujada nie przestay na katolikw , jako niby sprawcw
wojny (!), to znowu ksiy, w alczcych m nie na pobojowiskach,
nazyw ay szpiegam i n a rzecz nieprzyjaci.
Stosunki z m asonerya niem ieck jeszcze si zaostrzyy, bo na
jej zarzut, e loe francuskie p ary do wojny, odpowiedzia G rand
O rient de F rance 14 gru d n ia 1914 r. obraajco, zw alajc ca win
n a Niemcy i pitn u jc ju nietylko m ilitaryzm , ale naw et wandalizm pruski. Gromy paday take ze strony katolikw , a naw et
p ra a t A lfred B audrillart w ksice sw ojej: L a guerre allem ande
et le catholicisme nazw a stronniczo t wojn starciem si pro te
stantyzm u z katolicyzm em i przedstaw i niektre rysy ^okruciestw
niemieckich w wietle faszywem albo zbyt jaskraw em , co wywo
ao ostr polemik ze strony R o sen b erg a'), Finkego, Schorsa,
P feiffera i innych.
Poniewa papie Benedykt XV w swoich ordziach i allokucyach naw oyw a do zaw arcia pokoju i mimo silnego nacisku ze
strony koalicyi nie chcia porzuci neutralnoci, przeto pism a m a
soskie i wolnomylne m iotay n a niego obelgi, a naw et znany
dziennik T em ps nie w aha si grozi, e papie swoj polityk spo
woduje pow stanie Kociow narodowych. Nie m ona powiedzie, e
jjj Der deiitsclie Krieg und der Katholicismus.

 437

wszystkie pism a katolickie we Francyi zajy w tej spraw ie popra

wne stanowisko, mimo, e B enedykt XV w grudniu r. 1916 trzech
arcybiskupw francuskich ozdobi pu rp u r kardynalsk.

Masonerya w e W oszech.
W m asoneryi woskiej panuje cigle duch Mazziniego, ktry
w ystpi jako jaw ny w rg katolicyzm u i m onarchii austro-w gierskiej l), a w manifecie swoim, wystosowanym w r. 1851 do C entral
nego K om itetu rew olucyjnego rzuci to haso: D elenda est A ustria,
spodziew ajc si, e upadek A ustryi bdzie pogromem Kocioa,
a zwycistwem nacyonalizm u i rewolucyi. Jego duchem przejli si
ostatni wielcy m istrzow ie W. Wschodu woskiego A dryan Lemmi,
E rnest N athan i E ttore F e rra ri; a kiedy w r. 1910 yd E rnest N a
than by sindaco (burmistrzem) Rzymu, a yd i m ason L u zzati pre
zesem m inistrw, zdawao si, e ydzi i m asoni podbili pod swoje
bero cae Wochy. Wwczasto pism a masoskie i do l zblione
poruszyy myl przeniesienia stolicy papiea po za granice Woch.
W krtce atoli przysza reakcya, ta k ze strony katolikw , ja k liberal
nych naeyonalistw i socyalistw, o czem powyej bya mowa (str.
268 i 272). W r. 1913, gdy jenera F a ra w ystpi z loy, a dzienniki
doniosy, e a 4000 oficerw naley do m asoneryi, zadano w p a r
lamencie uchw alenia praw a, e oficerom nie. wolno wstpowa do
l; ale na- to m asoni odpowiadali, e przecie sam krl W iktor Em a
nuel I II jako nastpca tronu zapisa si do m asoneryi, a po objciu
tronu w niej pozosta. Klsk poniosa ona take n a w alnem zebra
n iu socyalistw, w m aju r. 1914 odbytym, gdzie zapada uchw aa, aby
wykluczy z p a rty i tych tow arzyszy, ktrzyby mimo zakazu pozo
stali w loach. Pniej znaczny odam p a rty i socjalistycznej ta k
w parlam encie ja k po za parlam entem owiadczy si stanowczo
przeciw w ojnie z A ustry.
N atom iast W. W schd woski p arl mocno do tej wojny i w p rze
w idyw aniu jej popiera agitacye wielkoserbskie. Zaraz po w ybuchu
wojny w. m istrz E tto re F erra ri oklnikiem z 31 lipca r. 1914 wezwa
braci do utrzy m an ia jednoci n a podstaw ie zasad masoskich,
a w oklniku z 6 w rzenia r. 1914 ogosi, e w ojna obecna to w alka
tych, co broni p raw a i wolnoci przeciw zachannem u im peryalizmowi, i e Ita lia nie moe pozosta bezczynn. W tym e samym
m iesicu odby si internacyonalny zjazd masonw w Medyolanie,
na ktrym przedstaw iciele l francuskich zadali w spdziaania
braci woskich w celu w cignicia Woch do koalicyi. W Rzymie
*) Por. str. 252 sq.

 438 w
am basador francuski br.'. Kamil B rrere w pywa w tym k ierunku
n a loe i n a m inisterstw o Salandry, co nie byo rzecz tru d n , bo
ju poprzedni ministrowie, mimo przym ierza z Austro-W gram i
i z Niemcami, nachylali si do Francyi, tak, e jej m inister br.-. Delcasse mg w r. 1902 powiedzie w parlam encie: Wochy nie bd
z nam i walczy. Rzeczywicie S alandra ju w jesieni r. 1914 zaw ar
umow z A ngli, a za pienidze od ni.ej w zite zarzdzi potajem nie
zbrojenia.
J a k w ykryli masoni niemieccy br/. Miiffelmaim (Die italienische
Freimaurerei und der Krieg) i br.. Leop. W olfgang (Der Klerikalismus und die Freimaurerei in Italien) *),. m asonerya woska przez
oddane sobie dzienniki (Messagero, Tribuna, Popolo d Italia, Secolo,
Corriere de la sera ) podjudzaa cigle do wojny, mimo, e praw i
katolicy, lud wiejski i socyalici z obozu nierzdowego byli jej p rze
ciwni. Pom agali jej zagorzali n acjonalici i wolnomylni pisarze,
zw aszcza Gabryel dA nnunzio, lichy bardzo czowiek, ktry przed
wierzycielam i um kn by do F rancyi. Uroczysto odsonicia po
m nika G aribaldiego w Q uarto (5 m aja 1915), w ktrej uczestniczyli
p rzed staw ienie w szystkich l woskich ze 400 sztandaram i na' czele,
bya siln agitacy za w ojn; w tym e m iesicu odbyy si zrcznie
wywoane dem onstracye po m iastach, poczem krl W iktor Em a
nuel III, dopuszczajc si ohydnego wiaroom stwa, sprzymierzecowi
swojemu w ypowiedzia w ojn, mimo, e cesarz Franciszek Jzef I
gotw by dla u trzym ania pokoju odstpi Wochom czstk swoich
krajw . Gwnym powodem wojny byo dla. nacyonalistw spenienie
aspiracyj narodowych, dla m asoneryi pokonanie katolickiej A ustryi,
a w dalszym planie zgnbienie Kocioa katolickiego i Stolicy w .;
n a zew ntrz atoli ogoszono pontne hasa, midzy tem i za wyswo
bodzenie uciemionych ludw. Do nich policzono tak e Polsk i ju
w jesieni r. 1914 utw orzono w Rzymie osobny kom itet, z masonami
N athanem , Barzilaim i innym i n a czele, ktry ogiosi broszur p. t.:
Pro Polonia. Rozumie si, e Polacy pow trzy tu m usz: Bro nas
Boe od takich przyjaci.
K iedy w ojna 23 m aja 1915 zostaa ogoszona, m asoska i nacyonalistyczna Ita lia podniosa okrzyk tryum fu, ale w net si roz
czarowaa, bo upragniony pochd na T ryest i n a W iede nie uda
si, tak, e w. m istrz E ttore F e rra ri oklnikiem z 20 w rzenia r. 1916
m usia dwiga upadajcego u w ielu ducha.
N ajprzykrzejszem byo pooenie Papiea. Jako rzecznik pokoju
i ojciec w szystkich ludw nie mg on owiadczy si za jedn stron
w ojujc; tym czasem za t cakowicie uspraw iedliw ion neutralno
') B rauw eiler 1. c. str. 22 i 43.

439

pady n a niego w k rajach koalicyi ostre pociski, tak, e k ardynao

wie Bourne w A nglii i M ercier w Belgii m usieli stan w jego
obronie. Z drugiej strony nie mg patrze milczco n a to, e po
sowie A ustro-W gier i Niemiec, akredytow ani przy W atykanie, zm u
szeni zostali wyjecha z Rzymu, gdy rzd woski nie zgodzi si na
swobodn ich korespondency z w asnem i pastw am i, pniej za
skonfiskowa paac am basady austro-w gierskiej (t. z. p a la szo di
Venezia). Teraz w iat mg pozna, e papie mimo t. z. praw a
gw arancyjnego nie uyw a w Rzymie nalenej swobody, z czego p i
sarze katoliccy (jak n. p. H ilgereiner, Ebers, H einer, Ehrle i inni)
w ysnuli wniosek, e trzeba w inny sposb zabezpieczy wolno
i niepodlego papiea, acz co do zrealizow ania tego postu latu
rne wyoniy si zdania.
D zienniki m asoskie i wolnomylne we Woszech uderzyy n a
alarm , woajc, e P apie chce za pomoc pastw centralnych p rz y
wrci pastwo kocielne, to znowu, e czyni sta ra n ia o udzia
na przyszej konferencyi pokojowej, a naw et pragnie jej przew odni
czy, aby kw esty rzym sk postaw i n a porzdku dziennym. Obawy
te podziela rzd w oski; tote przystpujc do koalicyi, da zape
w nienia i otrzym a je, e na K ongresie pokojowym nie bdzie mowy
o zm ianie ustaw gw arancyjnych. Z d ru g iej' strony sam m inister
sprawiedliwoci Orlando w mowie swojej, m ianej w Palerm ie, zape
w ni butnie, e rzd woski szanuje praw o gw arancyjne, zabezpie
czajce duchowne wadztwo papiea.; a- gdy Benedykt XV w ailokucyi z 6 grudnia r. 1915 uali si na utrudnienia, jakich w spenia
n iu swego apostolskiego urzdu doznaje, owiadczy prezydent m i
nistrw S alandra w parlam encie woskim, e prawo gw arancyjne
m a ch arakter w ew ntrzny, a nie jest jak um ow , e nikt, oprcz
organw rzdowych, tego praw a uzupeni czy zmieni nie moe,
e zreszt papiestwo nigdy ta k pomylnej sytuacyi nie miao, jak
teraz w Italii.
A ntykatolickie dzienniki woskie na, neutralne zachowanie si
P apiea i jego protesty odpow iedziay stekiem obelg. T ak n. p. medyolaski Popolo d Ita lia nie w aha si napisa, e silne Wochy
zrobi na zawsze koniec ze witym oszustem w Rzymie, i e
celem wojny bdzie oglne zbratanie ludw, gdzie nie bdzie ni
tronw ni otarzy. Inny dziennik (M attino) przyrw na Papiea,
przestrzegajcego neutralnoci, do Poncyusza, Pia,ta, um yw ajcego
rce, Corriere del Ticino zagrozi, e B enedykt XV swoj polityk
wywoa kulturkam pf, wobec ktrego w alka z Kocioem za Vivian iego i Combesa b ya tylko zabaw k. L ka si trzeba, e dla, Ko
cioa i Stolicy w. n astan cisze jeszcze czasy.

440

Masonerya w Anglii.
M asonerya angielska, trzym ajac si starych konstytucyj z roku
1723, nie przestaa w yznaw a swej w iary w W ielkiego Budowniczego
w iata, i nietylko w r. 1877 zerw aa stosunki loowe z an tyreligijnym W. Wschodem francuskim , ale w r. 1913 osobnem rozporzdze
niem w zbronia czonkom tego W. W schodu udziau w jakiejkol
wiek loy angielskiej. U lega dla swego krla, w dnociach swoich
politycznych okazuje si konserw atyw n; mimo to popieraa rew o
lucy w P ortugalii i przyjm ow aa ostentacyjnie gwnego jej sprawc
i w. m istrza l luzytaskich br.'. Magelhaes L im a; susznie zatem
Bism arck w swoich Gedanken u n d E rinnerungen napisa, e zag ra
a obcym pastwom przy pomocy rew olucyi jest dzisiaj i byo od
pewnej liczby la t rzemiosem Anglii*.
Z niem ieckiem i loami utrzym yw aa W. Loa angielska p rzy
jazne stosunki, ktre w r. 1913 doprowadziy do wzajem nych odwie
dzin w L ondynie i B erlinie; ale to nie przeszkodzio, e Edw ard VII,
k t ry jako ksi W alii by w. m istrzem W . L oy angielskiej i pro
tektorem l szkodzkich i irlandzkich, a jako krl zatrzym a dla
siebie p ro tek to rat ), zaw ar przeciw Niemcom tajem n umow z F ra n cy, do ktrej pniej przy stp ia Rosya, a syn jego Je rz y V wojn
rzeczyw icie wyda.

Masonerya w Portugalii.
M asonerya portugalska, z w. m istrzem Magelhaes L im a na
czele, obaliwszy tron M anuela II, rzd zia teroryzm em w nowej
republice i przy pomocy zw izku K arbonaryuszw dopuszczaa si
w ielkich bezpraw i. W ybrany 30 m aja r. 1915 prezydent Teofil B raga
okaza si powolnem narzdziem sekty i rzdu angielskiego; to nie
dziw, e P o rtu g a lia przyczya si do koalicyi.

Masonerya w Hiszpanii.
Loe hiszpaskie staray si usilnie o pozyskanie k ra ju dla,
koalicyi, a przychylny im dziennik E l Libera dowodzi, e koalicya
p rzedstaw ia panow anie ducha wieckiego, podczas gdy Niemcy
i A ustro-W gry sta j w obronie reakcyi i klerykalizm u. N ajczynniejszym i w tej agitacyi byli br.-. M orayta i A leksander L erroux,
gowacz Ferrerystw , czyli zw olennik F errera, spraw cy zaburze
i mordw w Barcelonie.
) W. m istrzem W. Loy zosta ksi Connaught.

4 41

Z drugiej strony take i katolicy francuscy wpyw ali n a w y

robienie opinii Niemcom w rogiej, a naw et p ra a t B aud rillart jedzi
w tym celu do H iszpanii, to znowu sa tam tysicam i swe broszury.
Mimo to katolicy hiszpascy zachowali swe sym patye dla- m ocarstw
centralnych i owiadczyli sie za utrzym aniem neutralnoci.

M asonerya w Belgii.
Loe- belgijskie, odznaczajce si fanatyczn nienaw ici do
Kocioa,, bray zawsze- yw y udzia w yciu politycznem, a dla zw al
czania katolikw przy w yborach, czyy si ze stronnictw em liberalnem i naw et z p a rty socyalistyczn, ktrej przyw dca Vandervelde naley take do m asoneryi. e przyjdzie do wojny z Niem
cami, byo ju w r. 1912 wiadomem, bo m inister angielski Grey
i prezydent republiki francuskiej Poincare, ostrzegli krla A lberta,
e Niemcy m og napa n a Belgi; ale na, w ypadek starcia midzy
F ran cy i Niemcami p rzy rzeka A nglia uprzedzi zajcie k ra ju przez
w ojska niemieckie. Snad w iedzia o tej zmowie cesarz W ilhelm II,
skoro zaraz po w ybuchu w ojny kaza zaj Belgi i zaprowadzi
tymczasowy rzd n ie m ie ck i'). Z drugiej strony w szystkie stronni
ctw a stany przy krlu, a kardyna-prym as Mercier po kilkakro
w ytoczy publiczn skarg na niektre naduycia wojsk niemieckich,
pochodzce gwnie std, e w niektrych m iastach, ja k n. p. w Lowanium , osoby wieckie do w alki si wmieszay.

M asonerya w Rosyi.
Pocztki m asoneryi w Rosyi nieco odmiennie przedstaw ia nam
b r.-. E rnest Friedrichs w dzieku przetm aczonem n a francuskie: La
Franc-Magonerie en Russie et en Pologne. B erlin 1908.
N ajprzd czynnym i propagatoram i l byli Ja n Eug. Schwarz,
profesor jzyka niemieckiego, a potem filozofii w Moskwie i Mikoaj
Nowikow, literat, publicysta, krzew iciel ow iaty ludowej i dobro
czynnoci w Moskwie; obaj byli take rosenkreuzeram i. Oprcz nich
w ciskali si do Rosyi Illum inaci, zwolennicy system n je n eraa Melisino i zw izku VAssociation Amgnonnaise du Nouvel Israel.
Lo niem ieck, zalen od W. Landesloge, w Berlinie, z a
oy br.-. Reichell, dyrektor zakadu kadetw szlacheckich, pod
nazw Apollon (27 m arca 1771), za k t r w r. 1773 poszy loe TTurpokrates, Horus, Latona, Nem esis,,take w P etersburgu, a to w edug
system u szwedzko-berliskiego. Z drugiej strony pod patronatem
r) Naczelnik tego rzd u jen. Bissing kaza usun pomnik,
w zniesiony w Brukseli n a cze F errera.

442

W . Loy angielskiej pow staa w r. 1771 loa ^doskonaej jeduoci,

a w r. 1774 loa 9 Muz. Ale te loe, zostajce pod kierunkiem
Jelag ina, przyjy rwnie w r. 1776 system szwedzko-ber liski.
L iczba w szystkich l w r. 1777 w ynosia 18, pod lo prowincyonaln w P etersburgu, k t ra atoli w r. 1785 przestaa dziaa. W tym
czasie nader czynnym by aw anturnik Rosenberg, nalecy do w y
szych stopni m asoneryi fran cu sk iej;
onto lo Apollem i k ilk a
innych przecign do system u szwedzkiego (r. 1779). W r. 1785
bierze gr system angielski nad berliskim . Jako wadze masoskie
istn iej: L oa prowincyonalna. szwedzka pod ks. G agarynem (od
r. 1779), L oa prow incyonalna angielska pod Jelaginem (od r. 1785)
i Loa niezalena rosyjska albo W. L oa m oskiewska pod ks. T rubeckoj w Moskwie. Sprawie m asoneryi wielce zaszkodzi aw anturnik
Cagiiostro, tak, e sam a carowa K atarzy n a II szalbierstw a jego n a
pitnow aa w trzech uoonych przez si komedyach. N a jej rozkaz
w r. 1794 w szystkie loe zostay zam knite.
Paw e I nalea do sekty, w cignity przez ks. K urakina,
przew odnika swego w czasie podry po Europie. Po objciu tro n u
odby narad z m asonam i w Moskwie; ale jii w r. 1797 w yda m an
dat w zbraniajcy, bo chcia zosta W . M istrzem Zakonu M altaskiego.
A leksander I by, ja k si zdaje, masonem, a w kadym razie
tolerowa otw ieranie l. Ju w pierw szych latach w ieku X IX p a
noway w P etersburgu dwie loe w edug system u francuskiego (Les
A m is reunis i L a Palestine), a trz y w edug system u szwedzkiego
(A lexandre au Pelican conronne w jzyku rosyjskim , E lisabeth a la
Vertu w niemieckim, Pierre a la Verite we, francuskim . W r. 1810
otrzym ay loe urzdowe uznanie, a liczba ich znacznie-si pomno
ya. Naleeli wwczas do m aso n ery i: Micha Speranski, doradca
A leksandra I, Benkendorf, m inister Razumowski, ksi banow,
k si A leksander Y psilanty, ksi A leksander w irtem berski, ksi
Hohenlohe, poeta Kotzebue i t. d. W r. 1821 byo 30 l, nie w li
czajc do nich l Rose-Crobc i cisej Obserwancyi. N a czele staa
W . Loa D yrektoryalna W a d im ir; obok niej istn iaa W. Loa
A straea; ale ju 6 sierpnia r. 1822 wyszed dekret, zabraniajcy
w szystkich tow arzystw tajnych, nie w yjw szy m asoneryi 4).
Przy kocu w ieku XIX, gdy Rosya zaw ara sojusz z F ran cy ,
niektrzy Rosyanie, baw ic w P aryu, w stpili do m asoneryi i p ro
pagow ali j potem w k ra ju ; a snad liczba ich bya znaczna, skoro
jeszcze przed w ojn utw orzya si w Rosyi liga antym asoska i zw r
cia si do takieje ligi francuskiej z prob o pomoc w niszczeniu
zamysw wrogw ojczyzny.
) T yle Friedrichs 1. c.

443

Masonerya w Niemczech
W loach niemieckich istn iaa w ielka rozbieno co do orga
nizacyi i system u; ale gdy w ybucha wojna, stany w szystkie po
stronie m ocarstw centralnych i zrzuciy odpowiedzialno za wywo
anie wojny na koalicy, co spowodowao pene oburzenia protesty
i zarzu t solidaryzow ania si z barbarzycam i ze strony W. Wschodu
francuskiego (z 14 g ru d n ia 1914) i W ielkiej Loy francuskiej (z 20
listopada 1914) *).
Podobnie loe niem ieckie w Monachium 1 czerwca 1915 ogo
siy, e postpow anie woskiej m asoneryi jest zbrodnicze i e zry
w aj z ni wszelkie stosunki. T ak wic m idzy loami niemieckiemi
i ro m a sk im i rozw ara si szeroka przepa.
N atom iast m asonerya niem iecka pom ylaa o zdobyczach na
W schodzie; zaledwie bowiem okupacya niem iecka u stalia si w K r
lestwie Polskiem i ziemiach ssiednich, zaraz w W arszaw ie ), Kownie,
W ilnie i M itawie zaoya t. z. loe polowe, to jest przew anie dla
wojskowych przeznaczone, a zalene od W. Loy K rajowej (Lan
desloge) w Berlinie, ktrej protektorem jest ksi Leopold pruski.
O twarcia tych l dokonano z w ielk uroczystoci, a jako ich za
danie podano w dziennikach: zjednoczenie w duchowej pracy i dzia
alnoci hum anitarnej niemieckich wolnom ularzy n a terenie okupo
wanym, oraz wzmoenie ich a k c ji w dziedzinie w ychow ania ludz
koci, uszlachetnienia ludzi i rozszerzania wrd nich najwyszego
i najdoskonalszego praw a m oralnego: Kochaj Boga po nad wszystko,
a bliniego jak siebie samego.
e te loe nie bd przychylne dla katolicyzm u, w tpi nie
m ona; a wic caoeant consulesl

Masonerya w Turcyi.
Loe w pastw ie tureckiem , zalene od W. W schodu fran cu
skiego i woskiego, a szczeglnie loe w Salonikach, popary silnie
ruch modoturecki, k t ry obali Abdul H am ida II i wynis n a tron
Mehmeda V. Ale modoturcy le si odwdziczyli swoim p ro tek to
rom ; bo kiedy w ojna w ybucha, stanli po stronie m ocarstw cen tral
nych, a naw et skonili sutana do ogoszenia wojny w itej p rz e
ciw koalicyi (12 listopada r. 1914). Niebawem rzd turecki k aza
zam kn wiele szk francuskich i woskich, co misyom katolickim
n a W schodzie ogromn klsk zadao, a protestanckim wielce pom o
*) Por. Brauw eiler 1. c. 40.
s) Pod godem elaznego K rzya W schodu*.

444

go. T raz pozna rzd francuski, ja k w ielki bd popeni, a lkajc

si cakowitej u tra ty protek to ratu F rancyi na Wschodzie, zwrci
si dyskretnie po pomoc do W atykanu, uyw ajc do tego obcych
porednikw. P rzyszed jednak zapno, bo papie Benedykt XV ju
by zaw ar z Mehmedem Y ukad, moc ktrego Stolica w. obja
bezporedni opiek n ad katolikam i wschodnimi i w ysaa do Kon
stantynopola mons. D olciego, jako delegata apostolskiego.
M asonerya w k rajach neutralnych poza H iszpani nie zam a
nifestow aa swoich uczu co do stron w ojujcych; m ona atoli po
wiedzie, e sympa.tyami swojemi darzya raczej koalicy.

SPIS RZECZY.
S tr.

P rz e d m o w a .................................................................................................
Przedm ow a do trzeciego w y d a n ia .....................................................
.
Przedm ow a do czw artego w y d a n i a ....................................
Rozdzia I. Nazwa, pow stanie, cele i cechy m asoneryi . . . .
Rozdzia II. Zasady i dnoci m asoneryi pod wzgldem re li
gijnym .............................................................................................
Rozdzia III. Zasady i dnoci m asoneryi pod wzgldem
etycznym
.................................................................................
Rozdzia IV. M asonerya pod wzgldem p o lity c z n y m ................
Rozdzia V. Zasady i dnoci m asoneryi pod w zgldem spo
ecznym .........................................................................................
Rozdzia VI. M asonerya i Stolica A p o s t o l s k a ............................
Rozdzia VII. Pocztki i rozwj m asoneryi w w ieku XVIII. .
Rozdzia VIII. N iektre zw izki XVIII w ieku zblione do m a
soneryi ......................................................................................... ...
Rozdzia IX. O rganizacya m asoneryi..................................................
Rozdzia X. O rganizacya m asoneryi eskiej
........................
Rozdzia XI. R y tu a i cerem onia m a s o n e ry i.................................
Rozdzia XII. Z agajenie loy I stopnia i przyjcie ucznia . .
Rozdzia XIII. Zagajenie loy adopcyjnej i przyjcie do sto
p nia ucznia i uczennicy .........................................................
Rozdzia XIV. W yjtki z ry tu a u loy Mopsw i Mopsic, tu
dzie loy stoowej i loy a o b n e j ....................................
Rozdzia XV. W ybr adeptw i wychowanie tyche w loach
Rozdzia XVI. D ziaanie m asoneryi. M asonerya w W. B ry tan ii
Rozdzia XVII. M asonerya we F r a n c y i .................... ....
Rozdzia X V III. M asonerya we W o s z e c h ....................................
Rozdzia XIX. M asonerya w H i s z p a n i i .........................................

1
3
5
6
23
49
63
73
83
92
108
125
143
148
158
173
178
184.
193
202
244
274

Str.

Rozdzia XX. M asonerya w P o rtu g a lii .........................................

Rozdzia XXI. M asonerya w N ie m c z e c h .........................................
Rozdzia XXII. M asonerya w A ustryi i w W g rz e c h ................
Rozdzia X X III. M asonerya w Szw ajcaryi, Belgii i H olandyi .
Rozdzia XXIV. M asonerya w P o l s c e ..................................... . .
Rozdzia XXV. M asonerya w R o s y i .................................................
Rozdzia XXVI. M asonerya w Szwecyi, Norwegii, D anii, Grecyi, R um unii i T u r c y i .............................................................
Rozdzia XXVII. M asonerya w pnocnej A m e ry c e ....................
Rozdzia XXVIII. M asonerya w rodkowej A m e r y c e ................
Rozdzia XXIX. M asonerya w poudniowej A m e r y c e ................
Rozdzia XXX. M asonerya w Azyi, Afryce i A ustralii . . . .
Rozdzia XXXI. P rzynty, czynniki pomocnicze i sprzym ie
rzecy M a so n ery i.........................................................................
Rozdzia XXXII. J a k paraliow a dziaanie m asoneryi . . . .
D odatek. Obraz l polskich w w ieku X V III i na pocztku
w ieku X I X .................................................................................
D odatek II. M asonerya podczas wielkiej w ojny w latach

19141 9 1 7 ............................................. .............................

284
289
300
321
330
355
360
367
373
376
383
386
411
418
433