SPIS TRECI

ZASADA LEGITYMIZMU...............................................................5
KONSERWATYWNA KRYTYKA REWOLUCJI W NIEMCZECH...............5
JOSEPH DE MAISTRE.......................................................................................5
LOUIS DE BONALD.........................................................................................5
EDMUND BURKE............................................................................................6
ROMANTYZM NIEMIECKI W XIX W................................................6
FRYDERYK SCHLEGEL......................................................................................7
FRYDERYK SCHLEIERMACHER............................................................................7
NOVALIS......................................................................................................7
ADAM MLLER..............................................................................................7
JOSEF GRRES..............................................................................................7
MYL NIEMIECKIEJ SZKOY HISTORYCZNEJ...................................8
A. F. J. THIBAUT............................................................................................8
GUSTAW VON HUGO.......................................................................................8
FRYDERYK KAROL VON SAVIGNY........................................................................8
GEORG FRYDERYK PUCHTA..............................................................................9
MYL NIEMIECKIEGO IDEALIZMU POLITYCZNEGO.........................9
IMMANUEL KANT............................................................................................9
JOHANN GOTTLIEB FICHTE.............................................................................11
GEORG WILHELM FRYDERYK HEGEL................................................................11
DOKTRYNA LIBERALIZMU W XIX W............................................12
ADAM SMITH..............................................................................................12
D. RICARDO, T. MALTHUS, JAMES MILL............................................................13
BENIAMIN CONSTANT....................................................................................13
JEREMY BENTHAM........................................................................................13
JOHN STUART MILL.......................................................................................14
ALEXIS DE TOCQUEVILLE...............................................................................15
POLSKA IDEOLOGIA SPOECZNO POLITYCZNA PIERWSZEJ
POOWY XIX W........................................................................15
OBZ KONSERWATYWNY................................................................................15
LIBERAOWIE..............................................................................................15
JOAHIM LELEWEL..........................................................................................16
OBZ POSTPOWY.......................................................................................16
TOWARZYSTWO DEMOKRATYCZNE POLSKIE.......................................................16
GROMADY LUDU POLSKIEGO..........................................................................16
SOCJALIZM UTOPIJNY L. KRLIKOWSKIEGO........................................................17
NURT REWOLUCYJNO DEMOKRATYCZNY...........................................................17

SOCJALIZM..............................................................................18
SOCJALIZM UTOPIJNY.....................................................................................18
SOCJALIZM NAUKOWY (KAROL MARKS & FRYDERYK ENGELS)...............................19
FERDYNAND LASSALLE (LASSALLIZM)...............................................................20
SOCJALIZM Z KATEDRY..................................................................................20
SOCJALIZM FABIASKI...................................................................................20
EDWARD BERNSTEIN....................................................................................21
ANARCHIZM I ANARCHOSYNDYKALIZM......................................21
WILIAM GODWIN:........................................................................................22
PIERRE JOSEPH PROUDHON:...........................................................................22
MICHAI ALEKSANDROWICZ BAKUNIN..............................................................22
PIOTR KROPOTKIN........................................................................................23
LEW TOSTOJ..............................................................................................23
JERZY SOREL: ANARCHOSYNDYKALIZM..............................................................23
POZYTYWIZM FILOZOFICZNO-SOCJOLOGICZNY I PRAWNY XIX W.. 24
AUGUST COMTE..........................................................................................24
POZYTYWIZM PRAWNICZY: WPROWADZENIE.......................................................24
JOHN AUSTIN..............................................................................................25
KARL MAGNUS BERGBOHM............................................................................25
RUDOLF VON IHERING...................................................................................25
GEORG JELLINEK..........................................................................................26
PAUL LABAND.............................................................................................27
DARWINIZM SPOECZNY..........................................................27
HERBERT SPENCER.......................................................................................27
EMILE DURKHEIM.........................................................................................27
LUDWIK GUMPLOWICZ..................................................................................28
RASIZM I NACJONALIZM............................................................28
A. GOBINEAU..............................................................................................28
G. VACHER DE LAPOUGE...............................................................................29
HOUSTON STEWARD CHAMERLAIN..................................................................29
FRYDERYK NIETZSCHE...................................................................................29
LEON DAUDET & JACQUES BAINILE.................................................................30
ERNEST RENAN...........................................................................................30
GIUSEPPE MAZZINI.......................................................................................30
ENRICO CORRADINI, LUIGI FEDERZONI, FRANCESCO COPPOLA..............................30
FRIERICH RATZL, HEINRICH VON TREITSCHKE....................................................30
OTTO VON GIERKE.......................................................................................30
ROZWJ DOKTRYNY POLITYCZNEJ KOCIOA KATOLICKIEGO W XIX
W............................................................................................ 31
2

LEON XIII

I ODNOWA DOKTRYNY.....................................................................31

SOLIDARYSTYCZNA TEORIA PRAWA W XIX W..............................32

LEON DUGUIT.............................................................................................32
POLSKA MYL SPOECZNO POLITYCZNA (1864 1939).............33
POZYTYWIZM..............................................................................................33
TRJLOJALIZM..............................................................................................34
IDEOLOGIA SOCJALISTYCZNA...........................................................................34
IDEOLOGIA NARODOWEJ DEMOKRACJI...............................................................35
J. PISUDSKI...............................................................................................35
WOJCIECH KORFANTY...................................................................................35
PSYCHOLOGICZNA TEORIA PASTWA I PRAWA LEONA
PETRAYCKIEGO......................................................................36
LEON PETRAYCKI........................................................................................36
NORMATYWISTYCZNA TEORIA PRAWA I PASTWA......................37
HANS KELSEN.............................................................................................37
LENINIZM, STALINIZM I TZW. SOCJALIZM REALNY...................38
WODZIMIERZ ILICZ LENIN............................................................................38
JZEF STALIN..............................................................................................39
REALNY SOCJALIZM.......................................................................................39
IDEOLOGIA FASZYZMU I NARODOWEGO SOCJALIZMU..................40
IDEOLOGIA
IDEOLOGIA

FASZYZMU WOSKIEGO...................................................................40
FASZYZMU NIEMIECKIEGO................................................................40

IDEOLOGIA PASTWA DOBROBYTU............................................41

BISMARCK, GENEZA......................................................................................41
REFORMY BRYTYJSKIE....................................................................................41
NEW DEAL.................................................................................................41
DOKTRYNA BEVERIDGEA...............................................................................41
DOKTRYNA KEYENSA.....................................................................................41
FUNKCJONALIZM W PRAWIE AMERYKASKIM.............................42
PRAGMATYZM I BEHAWIORYZM........................................................................42
WPYW SYSTEMU PRAWNEGO NA TEORI PRAWA................................................42
FUNKCJONALIZM W TEORII PRAWA....................................................................43
IDEALIZM PRAWNICZY....................................................................................43
REALIZM PRAWNICZY....................................................................................43
MYL SPOECZNO POLITYCZNA KOCIOA KATOLICKIEGO W XX
WIEKU..................................................................................... 44

KONSERWATYZM PIUSA X..............................................................................44

POWRT NA DROG REFORM..........................................................................44
QUADRAGESSIMO ANNO................................................................................44
KOCI WOBEC KOMUNIZMU I FASZYZMU........................................................45
AGGIORNAMENTO I DUCH EKUMENIZMU............................................................45
MATER ET MAGISTRA....................................................................................45
PAWE VI...................................................................................................45
JAN PAWE II..............................................................................................46
IDEOLOGIA SOCJALIZMU DEMOKRATYCZNEGO.........................46
GENEZA.....................................................................................................46
SOCJALDEMOKRACJA BRYTYJSKA.......................................................................47
SOCJALDEMOKRACJA NIEMIECKA.......................................................................47
DOKTRYNA PASTWA PRAWA....................................................47
HAYEK.......................................................................................................48
OAKESHOT.................................................................................................48
JOHN RAWLES.............................................................................................48
SOCJALNE PASTWO PRAWNE.........................................................................48
DOKTRYNY CZASW NAJNOWSZYCH: TEORIA KONWERGENCJI,
DOKTRYNA MENEDERW, NEOLIBERALIZM, KONSERWATYZM....49
TEORIA KONWERGENCJI.................................................................................49
DOKTRYNA MENEDERW..............................................................................49
NEOLIBERALIZM...........................................................................................49
KONSERWATYZM..........................................................................................50
GWNE MYLI POLITYCZNE INDII NOWOYTNYCH....................50
MYL POLITYCZNA RENESANSU INDYJSKIEGO...................................................50
M. K. GANDHI............................................................................................51

Zasada legitymizmu
4

Zasada ta stanowia ideowe oparcie dla przeciwnikw nurtw

rewolucyjnych. Opieraa si na zaoeniu, i podstawy monarchii s wite
oraz nienaruszalne, gdy czerpi swe rdo w samym Bogu. Wynika z
tego bezwgldny obowizek posuszestwa wobec monarchw, oraz
przywrcenie ich pozycji w krajach, gdzie j utracili na drodze rewolucji.
Wedug tzw doktryny teokratw, wiara jest waniejszym czynnikiem
poznania, ni rozum. Osoby burzce pokj i stan rzeczy ustanowiony przez
Boga (tj. osoby przeciwstawiajce si monarchii) powinny spotka si z
odpowiednim przeciwdziaaniem.

Konserwatywna krytyka rewolucji

w Niemczech
Opierajca si w gwnej mierze wanie na zasadzie legitymizmu,
stanowia prb reakcji na wydarzenia we Francji. Na czele caego ruchu
reakcyjnego stali przede wszystkim tacy myliciele, jak Joseph de Maistre,
Louis de Bonald, czy Edmund Burke.

Joseph de Maistre
- skrajna nienawi wobec rewolucji;
- przeciwnik koncepcji J.J. Rousseau, nie zgadzajcy si z tez o
rwnoci ludzi. Wg de Maistre, ani w naturze, ani w spoeczestwie
rwno nie istnieje. Ludzie nie s w stanie w aden sposb
zmieni otaczajcego ich wiata, ani nawet nie powinni podejmowa
podobnych prb, gdy jest on dzieem Stwrcy;
- to Bg da pocztek wiatu, wykreowa podzia na stany, oraz peni
rol najwyszego suwerena wzystkich ludzi. Wycign mona z tego
twierdzenia wniosek o nieomylnoci papiea oraz suwerennoci
monarchy;
- pastwo jest sum trzech skadnikw: monarchii, szlachty i
poddanego ludu. Czowiek nie moe istnie poza spoeczestwem ani
poza swoj grup, gdy wynika to z Boego zamysu;
- ad redniowieczny zbudowany na zasadzie piramidy: Bg ->
papie -> monarchowie. Papie nieomylny i zwierzchni nad
monarchami. W skrajnych przypadkach moe on nawet zwolni
poddanych z obowizku suenia monarsze.

Louis de Bonald
- szereg nawiza i podobiestw do de Maistre;
- podstaw organizacyjn wiata uzna schemat Trjcy. W
schemacie tym krl, szlachta i duchowiestwo peni wadz, sdy
s urzdami, za lud poddanymi. Ukad ten uwaa za naturalny i
trway, ktrego nie powinno si zmienia. De facto jest to model
monarchii absolutnej, w ktrej lud nie posiada adnych praw;
5

- czynnikiem spajajcym schemat pastwa jest religia. To ona

uatwia znoszenie udrk, oraz hamuje tempo zbdnych zmian
spoecznych, ktre de Bonald uwaa za przyczyn wszelkiego za;
- de Bonald uwaa pastwo za organizm, tworzcy cywilizacj,
pierwotny w stosunku do jednostek. Wszelkie prby indywidualizmu
s tu traktowane jako prby niszczenia pastwa i winny by
dawione. Czowiek powinien biernie podda si biegowi
wydarze i kultywowa tradycje przodkw. Absolutne wstrzymanie
wszelkiego postpu, oraz totalna negacja rewolucji.

Edmund Burke
- pogldy dwojakie. Z jednej strony akceptowa niezaleno
parlamentu, czy prawa kolonii amerykaskich do niepodlegoci, oraz
koncepcj umowy spoecznej, ale zarazem odrzuca moliwo
suwerennoci ludowej czy prawo do rewolucji;
- Reflections on the Revolution in France w tym koronnym dziele
podnis tez, i nard jest dzieem wielu generacji, zarwno
przeszych, jak i obecnych oraz przyszych. Rewolucja oznacza
zerwanie tej cigoci historycznej, za adna z generacji nie ma
prawa zaprzepaszcza takiego dziedzictwa. Tym samym Rewolucja
jest zbrodni przeciwko Narodowi;
- Burke wyranie faworyzowa redniowieczne rozwizania ustrojowe,
uwaajc je za idealne;
- prawa s wytworem dugotrwaego procesu rozwoju pastwa i s
integraln czci organizmu spoecznego. Tym samym to prawo jest
najsubtelniejszym wyrazem ducha narodowego.

Romantyzm Niemiecki w XIX w.

Opiera si na silnie rozwinitym historymie. Bazujc na strachu przed
zagroeniem ze strony rewolucyjnej Francji, budowa silne oparcie dla
konserwatyzmu i ideologii kontrrewolucyjnej. W efekcie jednak prowadzi
niemal do nacjonalizmu, bezkrytycznie akceptujc i adorujc wszystko, co
Niemieckie. Badajc idee mylicieli i twrcw romantycznych w Niemczech
da si wyodrbni szereg cech wsplnych, zestawianych czsto w
nastpujcy sposb:
- gboki antyracjonalizm;
- kult folkloru i ludowoci;
- kult tradycji;
- tsknota za stanow struktur spoeczestwa;
- teoria organicznej jednoci spoeczestwa;
- prba wzmocnienia roli i wpyww religii;
- apoteoza silnego, absolutystyczno feudalnego pastwa;
- akceptacja zasady legitymizmu;
Wrd czoowych przedstawicieli romantyzmu w Niemczech XIX wieku
wyrnia si:
6

Fryderyk Schlegel
- uwaa, e o sile pastwa decyduje jego przywizanie do
przeszoci i tradycji; podkrela konieczno utrzymania hierarchii
stanowej i czystoci plemiennej; na jego myli decydujcy wpyw
miaa filozofia de Maistre;

Fryderyk Schleiermacher
- wyjtkowy nacjonalizm, oparty na skrajnym podziwie dla osigni
Niemieckiej sztuki, myli i nauki;
- autorytet pastwa oparty winien by na teorii organicznej w myl
ktrej kada cz organizmu spoecznego powinna by
podporzdkowana (niczym czonki ciaa gowie) pastwu jako
caoci;

Novalis
- w pracy Wiara i mio (Glaube und Liebe) postulowa zamian
wszystkich obywateli w funkcjonariuszy pastwowych, aby
upowszechni idee pastwa oraz jego funkcje w yciu kadego
mieszkaca (sic!). Najlepiej, gdyby wprowadzi uniformy i odznaki
dla kadego;
- pastwo stoi ponad rozumem i jest rdem wszelkiego prawa, za
porednictwem ktrego realizuje si cud mioci, czyli
posuszestwo prawu osoby kochanej (tu: posuszestwo prawu
stanowionego przez pastwo);

Adam Mller
- podobnie jak Burke, traktowa pastwo jak jeden wielki organizm
stojcy ponad jednostkami i obejmujcy caoksztat ycia wszystkich
obywateli. Jednostka jest do przyjcia jedynie w kontekcie pastwa,
nie mogc bytowa poza nim;
- zadaniem pastwa jest zapewnienie jego obywatelom integracji
oraz samowystarczalno. Ekonomia, nauka i kultura maj
charaktery wycznie pastwowy;
- ideaem pastwa dla Mllera byo chrzecijaskie pastwo
autokratyczne, bez jakichkolwiek praw obywatelskich;
- Muller jako pierwszy dostrzega rwnie obowizki pastwa,
zaliczajc do tej strefy m.in. opiek socjaln wobec obywateli;
- w jego pracach liczne s rwnie lady ideologii antysemickiej,
powtarzane na rwni z tezami o koniecznoci zachowania czystoci
rasowej.

Josef Grres
7

- prba stworzenia pomostu pomidzy romantyzmem a

liberalizmem;
- postulowa m.in. decentralizacj Niemiec tak, by kady region
zachowa swoje wasne zwyczaje i tradycje regionalne;

Myl Niemieckiej szkoy

historycznej
Myliciele tego nurtu czerpali caymi garciami z dorobku romantykw. Na
myli tej szczeglnie odcisny si zwaszcza pogldu Burkea i jego
Reflections on the Revolution in France. W ksztatowaniu si programu
historykw liczyy si rwnie prby przeciwstawienia si narzuconemu
przez Napoleona systemowi cywilnemu, czy prby Niemieckiej grupy
konserwatywnej do zachamowania postpujcych zmian kapitalistycznych.
W opozycji do tych pogldw sta profesor Thibaut.

A. F. J. Thibaut
- by on czoowym rzecznikiem idei Niemieckiej kodyfikacji prawa
cywilnego, jak rwnie idei zjednoczeniowych;
- uwaa, i Niemcy nigdy nie osign adu spoecznego, zanim
wszystkie rzdy poszczeglnych Landw nie dojd do porozumienia i
nie utworz jednej, wsplnej kodyfikacji prawa cywilnego,
karnego oraz procedury;
- by zdania, i taki kodeks, raz utworzony, czczony byby przez
nastpne pokolenia niczym najwitsza relikwia, co uatwioby
proces jednoczenia;
Przeciwko jego pogldom jednak zdecydowanie wystpowali tacy uczeni
jak von Hugo, von Savigny, Eichhorn, czy Puchta. W doktrynie okrela si
ich mianem szkoy profesorskiej.

Gustaw von Hugo

- Ustawy nie s jedynym rdem prawa, niewielka rozprawa
kwestionujca moliwo ustawodawczej ingerencji w ksztatowanie
stosunkw prawnych. Von Hugo uwaa, i prawo jest produktem
dugotrwaego procesu historycznego, niejako bez woli
czowieka. Nawet gdyby ustawodawca usiowa ingerowa w to
zjawisko i ustanowi normy sprzeczne z dotychczasowymi
zwyczajami, jego poczynania skazane byyby na klsk. Ustawy
maj bowiem mniejsz moc normatywn, ni owe zwyczaje.

Fryderyk Karol von Savigny

- wielokrotnie przeciwstawia si tezom stawianym przez Thibauta. W

swej rozprawie O powoaniu naszych czasw do ustawodawstwa i
nauki prawa wyoy doktryn, opart o zasad organicznej
natury prawa;
- wg. von Savignego prawa si nie tworzy, lecz odkrywa. Jego
rozwj jest oparty na wielu skomplikowanych procesach
historycznych, czsto niezalenych od woli ludzkiej. Prawnicy
formuuj techniczne zasady prawa, za ustawodawca nadaje
ostateczn form surowemu prawu. Nie tworz oni prawa od
podstaw, a jedynie ubieraj w przepisy normy ju istniejce.
Wszelkie kodyfikacje prawa musz je zarazem zniszczy;
- prawo ksztatuje si wraz z narodem. Gdy nard ginie, ginie
wraz z nim i prawo;
- przeciwny idei kodyfikacyjnej, argumentowa, i nard Niemiecki
nie jest w stanie stworzy jednej, wsplnej kodyfikacji. Brak mu
bowiem zarwno precyzyjnego jzyka prawniczego, brak mu
odpowiedniej jednoci pogldw, zwyczajw i opinii w
poszczeglnych Landach, oraz brak mu jednego, wybitnego
prawnika, ktry poprowadziby cay proces kodyfikacyjny do koca;
porwnywa poziom literatury do prawa w Niemczech i
Rzymie. Uzna, i w Rzymie prawo stao na znacznie wyszym
poziomie, za w Niemczech jest odwrotnie. Dopiero postp
zapodni jzyk niemiecki sowami odpowiednimi do tworzenia
kodyfikacji;
- rewolucja jest nienaturalnym przerwaniem biegu dziejowego i
dziejowego rozwoju prawa. Tym samym, jest ona krokiem wstecz
wobec dotychczasowych epok;
- zaoeniom naturalnoprawnym przeciwstawia idee historyczne;

Georg Fryderyk Puchta

- wyrnia on trzy drogi ksztatowania norm prawnych:
zwyczajow, ustawodawcz oraz nauk prawa. Oczywicie,
najwiksze znaczenie podkrela wobec drogi zwyczajowej. Prawo
jest wyrazem wiadomoci narodu, chronionego przez wszystkich
mieszkacw;
- zadaniem prawnikw jest okrelenie ksztatu i treci dawnych
zwyczajw, oraz uzmysowienie ich spoeczestwu;
- moc prawa stanowionego jest nieporwnywalnie mniejsza od prawa
zwyczajowego. Ono, podobnie jak communi opinio doctorum
powinno mie rol jedynie posikow wobec zwyczajw;
-rola prawnikw w tworzeniu prawa ogranicza si do wyprowadzania
konkretnych norm z zasad ju obowizujcego prawa.
Dziaalno szkoy historycznej na dugie lata skutecznie opnia
powstanie Niemieckiej kodyfikacji prawa. Dopiero w 1871 pogldy
Thibauta zwyciyy, co zaowocowao Niemieckim kodeksem pastwowym.

Myl Niemieckiego idealizmu

politycznego
Stanowia ona prb przeciwstawienia si skrajnie reakcyjnym koncepcjom
absolutystycznym. Rezultatem jest pewna myl kompromisu. Idealici
starali si zmniejszy, nie zwalczy wpyw, jak wywara rewolucja
Francuska na ycie Niemiec.

Immanuel Kant
- Krytyka czystego rozumu zarzucaa suszno poznania
rozumowego. Kant wyrnia dwa rodzaje poznania. Pierwsze, czyli
poznanie a priori uwarunkowane wedug niego byo przez pojcia
niezalene od dowiadczenia. Nie mona ich ani zweryfikowa
dowiadczalnie ani poprzez poznanie. Drugi typ poznania, to
poznanie a posteriori, ktre obejmowao treci dowiadczenia.
Konkluzja Katna z powyszego bya prosta: rzecz sama w sobie
jest niepoznawalna. Kant okrela to mianem
transcendentalnym idealizmem;
- Krytyka praktycznego rozumu z kolei gosia twierdzenie, i
istnienie Boga nie jest aktem wiary, a rezultatem krytycznego
dziaania rozumu. Podobnie moralno nie pochodzi od Boga ani od
adnego autorytetu, a jedynie z obowizku. Czyn moralnie dobry
winien by nastpstwem prawa moralnego. Wg Kanta jedynie
dobra wola jest dobrem pozbawionym jakichkolwiek ogranicze.
- moralno
- imperatyw kategoryczny postpuj tylko wedug takiej
maksymy o ktrej moesz powiedzie, e chcesz, by staa si
prawem;
- imperatyw praktyczny postpuj tak, by czowieczestwa
uywa jako celu, a nie jako rodka (czowiek podmiotem, nie
przedmiotem celem, nie rodkiem);
- teoria wolnoci czowiek skada si z dwch istot.
Fizycznej, podlegajcej prawom przyrody i ograniczonej, oraz
moralnej, niezalenej od adnych wpyww wewntrznych. W
kadej sytuacji czowiek moe postpowa moralnie dobrze;
- prawdziwy postp nastpi najszybciej w kraju, ktry udzieli
najwicej wolnoci przeciwstawnym pogldom, zabezpieczy
wolno, ochron i bezstronne stosowanie praw;
- ustrj
- Kant uznaje teori umowy spoecznej. Uwaa j za
rezygnacj z wolnoci naturalnej na rzecz wolnoci
pastwowej;
- pastwo zwizek ludzi poczonych prawem i obowizkiem
jego przestrzegania. Suwerenem w pastwie zawsze jest lud.
Poza jego ramy Kant wydzieli tzw obywateli biernych,
10

czyli robotnikw, rzemielnikw, kobiety, dzieci, sugi i

wszystkich tych, ktrzy zarabiaj na ycie zmuszeni do
okazywania posuszestwa innym;
- najprostsz i najlepsz form pastwa monarchia
absolutna. Monarcha winien spenia okrelone wymagania
moralne. Z biegiem czasu mgby nawet przeksztaci si w
monarchi konstytucyjn, ale NIGDY drog rewolucji tym
samym Kant przeczy sam wasnej teorii suwerennoci ludu. W
praktyce bowiem to wadca absolutny byby suwerenem, nie
lud;
- zasadniczym celem pastwa jest przestrzeganie istoty prawa;
- prawo karne
- kara jest niezbdnym nastpstwem wykonania imperatywu
kategorycznego ustawy karnej. adnej wadzy nie wolno
odstpi od wymierzenia kary, gdy wykryto przewinienie. Kara
jest zadouczynieniem.
- wojna i pokj
- dopuszcza jedynie wojny obronne, z zachowaniem zasad
humanitaryzmu wojennego.
- ideaem utworzenie federacji narodw, ktra zgodnie z
zasadami imperatywu kategorycznego, zapewniaby wiatowy
pokj;
- idea staego postpu, ku moralnemu rozwojowi z pokolenia na
pokolenie ku ideaowi;

Johann Gottlieb Fichte

- w pocztkowych fazach swojej dziaalnoci czsto nawizywa do
filozofii Kanta oraz J.J. Rousseau. Akceptowa teori umowy
spoecznej, oraz pochwala dzieo rewolucji. Nie akceptowa jedynie
rewolucyjnych metod. Uwaa, i rewolucja jest logicznym
nastpstwem bdw wadzy absolutnej. Dostrzegajc t
zaleno, napisa Apel do ksit europejskich, prbujc ostrzec i
uchroni Niemcy przed losem Francji;
- poczwszy od 1794 Fichte zaczyna tworzy wasny system,
krytykujc izolacj teorii od praktyki u Kanta;
- tym, czym u Kanta by postp moralny, u Fichtego jest Czyn (die
Tat). To on przetwarza cae otoczenie i ksztatuje jego sens zgodnie z
prawem moralnym;
- Zamknite pastwo handlowe pastwo drobiazgowo regulujce
sprawy ekonomiczne i prawne obywateli. Pastwo
samowystarczalne, wszystkie poszczeglne interesy
podporzdkowane pastwu. Tylko wadza najwysza ma prawo
okrelania zakresu wymiany z zagranic, a zarazem prawo
troszczenia si o obywateli, jedno kraju i porzdek wewntrzny;
- wychowanie narodowe gwnym czynnikiem postpu moralnego i
Czynu;
- tak rodzi si idea mesjanizmu niemieckiego. Niemcy uwaa
Fichte za jedyny nard na wiecie, ktry jest w stanie zaprowadzi
11

globalny pokj oparty o zasady rozumu. Tylko oni s prawdziwymi

idealistami. Upadek Niemiec oznaczaby zagad caej Europy;

Georg Wilhelm Fryderyk Hegel

- powstanie przyrody i wiata poprzedza duch wiata, byt
obiektywny i pierwotny kreujcy byt pochodny i zaleny;
- duch przez poznanie samego siebie staje si duchem w sobie i dla
siebie (poznaj siebie!). Czowiek w roli narzdzia w rku ducha.
Stopniowo przechodzi przez zoony proces rozwoju zmierzajcy ku
idei absolutnej ku poznaniu siebie; istot ducha jest wolno.
Materia jest cika. Duch jest idealny. Istnieje sam w sobie dla
samego siebie. Ludzie stopniowo zmierzaj ku idei poznania ducha i
tym samym poznania siebie;
- Historiozofia
- historia to dla Hegla pasmo rewolucji, w ktrym bohaterowie
historyczni i narody staj si narzdziami ducha wiata. Kultura
i sztuka kadego narodu to tylko forma przejawiania si idei
absolutnej; bohaterowie dokonuj wielkich czynw, gnani
wol ducha. Po ich wypenieniu czeka ich najczciej smutny
los; s wielcy, gdy widz daleko w przyszo Ducha; nie dla
dobra swoich pasji, lecz dla idei;
- pastwo jako udoskonalona wolna wola. Hegel wyoni
cztery wielkie systemy polityczne. System wschodni,
grecki, rzymski oraz niemiecki. W systemie wschodnim
wiadomo wolnoci posiada jedynie monarcha. W
systemach greckim i rzymskim obejmowaa ona coraz wicej
ludzi. Pene uwiadomienie wolnoci przynosi dopiero
chrzecijastwo zespolone ze spoecznoci niemieck;
- rewolucja radykalnie poszerza stref wolnoci, zawsze
jednak utrwali musi j dugotrway proces ewolucyjny;
- pastwo w filozofii Hegla to rzeczywisto idei etycznej.
Stanowi ono zespolenie jednostki i rodziny ze spoeczestwem.
Pastwo stanowi cel samo w sobie. Jest niezalene od
adnych celw. Jest ziemskim wcieleniem idei absolutnej;
narody s tym, co reprezentuj ich czyny. Duch narodu jest
duchem okrelonym, tworzcym dan kultur i zwyczaje.
mier ducha narodu (stagnacja) wie si z unicestwieniem
caego narodu. Duch jest wieczny;
- tezy te doprowadziy Hegla do apoteozy pastwa
pochaniajcego jednostki i samodzielno. Szczeglnie
podkrela idea pastwa pruskiego;
- wojn traktowa jako normalny, dorany instrument sucy
do realizacji celw idei absolutnej. Jest rodkiem rozwizywania
konfliktw. Nie da si jej ocenia kryterium susznoci, a
jedynie zgodnoci z deniami ducha absolutnego. Woja
dobra (?). Odradza wizi obywatelskie, poszerza stref
wolnoci, rodzi skonno do powicenia;
- Filozofia prawa
12

- moralne jest to, co jest wol zbiorowoci. Tym samym prawo

stanowione ju na starcie uznaje si za dobre, za zadaniem
prawnika jest skupienie si na prawie pozytywnym;
- prawo jest drug, obok pastwa, natur ducha wiata;
- prawa ludzi ogranicza zasadniczo do swobody umw i
wasnoci;
- prawo tez, naruszenie antytez, za kara syntez,
przywracajc rwnowag zaburzonemu porzdkowi jest to
tzw Heglowska Triada;
- kara jako cel sam w sobie lepo postpujca po
przestpstwie, bez wnikania w szczegy sprawy i sprawcy;

Doktryna liberalizmu w XIX w.

Gwatowny rozwj nowych technologii, rde energii i wielki sukces
rewolucji przemysowej znamionowa ca epok, nadajc jej
optymistycznych znamion. Nadzieja, i nie ma problemw, ktrych
spoeczestwo nie byoby w stanie pokona, oraz indywidualizm napdza
ca doktryn liberalizmu.

Adam Smith
- dzieo Badania nad natur i przyczynami bogactwa narodw
przynioso mu midzynarodow saw czoowego reprezentanta
ekonomii klasycznej;
- uwaa, i bogactwo narodw zaley przede wszystkim od
wprowadzenia cakowitej wolnoci przemysu i handlu. Tym
samym funkcje pastwa wyznaczane s przez cakowit
niezaleno sfery ycia ekonomicznego:
- obrona przed obcymi pastwami;
- przestrzeganie prawa i sprawiedliwoci;
- organizowanie robt publicznych i troska o wychowanie
obywateli;
- zarazem rozwin on teori tzw. Taniego rzdu;
- nie zwraca uwagi w swych pracach na budow ustroju politycznego
skupiajc si na ekonomicznym;

D. Ricardo, T. Malthus, James Mill

- maksymalne ograniczenie zada pastwa, gwarancja jego
neutralnoci w kwestiach ekonomicznych;

Beniamin Constant
-gwnym zagadnieniem jego doktryny byy kwestie suwerennoci
ludu i wolnoci. Polemizowa z Rousseau, odrzucajc jego tezy o
13

suwerennoci ludu. Wolnoci nie pojmowa Constant w kategorii

abstrakcyjnych praw natury, a konkretnych uprawnie, zwaszcza
prawa do wyraania opinii, publikowania pogldw, nietykalnoci
osobistej itp. Wolno nie polega na prawie wyborczym biernym czy
czynnym (jak u Rousseau), a na tym, i wadza nie ingeruje w pewne
sprawy jednostek;
- polemizuje rwnie z Monteskiuszem, ktry twierdzi, i wolno to
prawo do czynienia tego, na co pozwalaj ustawy. Constant twierdzi,
i wolno to prawo do czynienia tego, czego ustawy nie
zabraniaj;
- rdem prawdziwej suwerennoci wg Constanta jest jednostka.
Tym samym adna wadza nie ma prawa ogranicza wolnoci i
wprowadza praw sprzecznych ze sprawiedliwoci i prawami
jednostek;
- na stray tyche ustale Constant stawia przede wszystkim opini
spoeczn, informowan za porednictwem niezalenej prasy;
- w kwestiach ustrojowych Constant postulowa wyodrbnienie 6
niezalenych od siebie wadz:
- krlewskiej (z aski Boej, dziedziczny, panuje ale nie rzdzi
ogranicza go instytucja kontrasygnaty);
- wykonawczej (rzdzi, wyoniona przez wikszo
parlamentarn);
- reprezentacyjnej trwaej;
- reprezentacyjnej opinii;
- sdowej stosowanie prawa w przypadku jego naruszenia;
- municypialnej (jest organem samorzdowym o wielkiej
niezalenoci);

Jeremy Bentham
-spoeczestwo ujmowa jako sum jednostek. Tym samym nie w
sposb mwi o interesie spoecznym, jeeli nie dba si o interes
jednostek;
- indywidualizm czowiek kierowa si w yciu powinien
odczuwaniem przyjemnoci;
- z cechy tej wyprowadza Bentham zasad uytecznoci.
Racjonalne ustawodawstwo winno sprowadza si do sprawiania
moliwie najwikszej przyjemnoci moliwie najwikszej liczbie
obywateli!;
- zarazem najlepszym obywatelem jest rozsdny egoista, ktry
zabiegajc o wasne interesy dba zarazem o powszechne dobro i
spontanicznie prowadzi do harmonii spoecznej;
- szczcie owo budowane winno by na podstawie wasnoci
prywatnej. Pastwo winno za peni rol stra nocnego i
troszczy si przede wszystkim o nietykalno osobist jednostek i
wasno, za ju sama jednostka zadba o reszt;
- racjonalne ustawodawstwo pastwa to takie ustawodawstwo, w
ktrym suma przyjemnoci przewaa nad przykrociami
wynikajcymi z danych przepisw;
14

- prawo jest rozkazem pastwa, ktry tworzc je niejako tworzy

przestpstwa. Postulowa moliwo maksymalnej obrony
oskaronych;
- najlepszym ustrojem bronicym wolnoci demokracja
buruazyjna;
- pacyfizm Bentham wojn dopuszcza jedynie w momencie, gdy
zagroone byoby istnienie caej struktury pastwowej. Domaga si
m.in. likwidacij angielskiego systemu kolonialnego i rezygnacji z walk
o nowe kolonie. Wystpowa z ide utworzenia midzynarodowej
organizacji (niczym Kant!) ktrej zadaniem byoby strzeenie
pokoju na wiecie. Prbowa nawet stworzy podstawy prawne takiej
organizacji;

John Stuart Mill

- podobnie jak Constant by zwolennikiem indywidualizmu.
Wszelako odrzuca on tez o rwnoci przyjemnoci, dzielc je na te
wyszego i niszego rzdu. Rwnie, w przeciwiestwie do
Benthama, nie zgadza si z teori egoizmu twierdzc, i to altruizm
stanowi czynnik okrelajcy ludzkie postpowanie;
- rwnie wolno u Milla obejmuje dwie paszczyzny. Wewntrzn
stref wiadomoci (sumienie, myli, uczucia itp.), oraz zewntrzn
dziaania (sposb bycia, gust, zajcia itp.), jak rwnie stref
zrzeszania si; w sferze wolnoci wewntrznej pastwo nie moe
ingerowa dopki czowiek nie szkodzi innym; w kwestii wolnoci
sowa tak samo jeden czowiek nie moe narzuci swojej woli caej
ludzkoci, tak samo caa ludzko nie moe narzuci swojego zdania
jednemu czowiekowi; wolno myli i ich zrnicowanie pomaga
ludziom si rozwija i naley j chroni; czyny i myli MOG zosta
ograniczone, w sytuacji, gdy ich goszenie stwarza zagroenie
naruszenia jakich dbr; kady ponosi ryzyko za swoje opinie, lecz
nie moe przy ich pomocy szkodzi innym;
- w ksztatowaniu porzdku sojusznikw naley szuka zwaszcza
wrd klasy robotniczej. W interesie spoeczestwa jest zapewnienie
robotnikom moliwe najlepszego wyksztacenia i uwiadamianie
ich;
- interwencjonizm Mill odrzuci koncepcj pastwa jako stra
nocnego. Pastwo powinno ingerowa w stosunki pracy, czy choby
zabezpieczenie niezbdnego minimum socjalnego;
- rzd reprezentacyjny jest idealnym rodkiem do osignicia tych
zaoe. Zapewnia bowiem szeroki udzia spoeczestwa w
sprawowaniu wadzy, aktywizuje ludzi i pobudza ich ambicje. Jest to
jednak stan idealny, a jego realizacja zaley w rwnym stopniu od
ludzi co i od panujcego wadcy (!);
- inteligencja, jako osobna grupa spoeczna, stojca niejako ponad
caoci spraw i troszczca si o dobro oglne;

Alexis de Tocqueville
15

- podobnie jak u Milla, Tocqueville reprezentuje tzw. krytyczny

liberalizm;
- czowiek nie ksztatuje sam historii. Znajduje si w centrum wielu
czynnikw ktre ksztatuj jego opinie i myli;
- arystokracja ma wielkie zasugi na polu ksztatowania si
spoeczestw, wszelako nie spenia ju jej oryginalnych zada. Jej
rol przejmie teraz demokracja. Stawia ona na wolno i rwno, a
lud nie cierpi ju rzdw arystokracji. O formie demokracji nie
stanowi forma rzdu, a wiadomo polityczna ludu;
- przestrzega przed wzrastajc rol pastwa, dc do
ubezwasnowolnienia jednostek;
- podkrela rol wychowania przez demokracj dla demokracji,
ktre tworzyyby nowe formy dawnej wolnoci w nowych czasach;
- rewolucj Tocqueville postrzega po prostu jako obalenie dawnych
instytucji feudalnych i zastpienie ich nowymi. Rewolucja jest
znaczcym mechanizmem przeobrae historycznych w drodze do
demokracji. Wzrastajcej roli pastwa towarzyszy
ubezwasnowolnienie jego obywateli i narodziny despotyzmu w
nowej formie. Przyszo naley jednak do demokracji;

Polska ideologia spoeczno

polityczna pierwszej poowy XIX
w.
W sytuacji rozbiorw ideologia ta rozbia si na kilka najwaniejszych
nurtw:

Obz konserwatywny
- wyraa on przede wszystkim interesy arystokracji i szlachty;
- zwtpienie w sens dalszej walki o niepodlego. Wszelkie reformy
traktowane z niechci, jako prby rebelii. Popularny pogld
utrzymania obecnego stanu rzeczy i posuszestwa wobec pastw
rozbiorowych;
- Henryk Rzewuski uwaa uwaszczenie chopw za
zodziejstwo. Kada prba zmiany obecnych stosunkw w pastwie
brana jako bunt przeciwko Bogu, ktry owe stosunki ustanowi.
Utrzymanie tej staoci jest celem nadrzdnym, nawet za cen utraty
suwerennoci. Apoteoza sarmatyzmu, potpienie konstytucji 3 maja,
oraz ruchw rewolucyjnych;
- K. Krasicki, A. Gouchowski nadanie wasnoci uytkowej
chopom Galicyjskim, ktry de facto by niczym innym jak
paszczyzn. Zaoenie byo tym brutalniejsze, i chopa, ktry nie
wywizywa si z pracy mona byo wyrzuci z ziemi;
16

- A. Wielopolski zwolennik ugody z caratem;

Liberaowie
- prby pogodzenia interesw szlachty i mieszczastwa.
Towarzystwo Republikanw Polskich powstaje w 1798 roku. W
programie zawiera m.in. eksponowanie potrzeby walki o
niepodlego, oraz potrzeb przeksztacenia Polski w
demokratyczn republik z parlamentem. Niestety, Towarzystwo...
cakowicie niemal pomijao kwesti agrarn i problem chopw;
- Wincenty Niemojowski powtrzenie wielu tez Constanta
(monarchia konstytucyjna, nienaruszalnoc witego prawa
wasnoci, wolno ekonomiczna, polityczna i religijna), przy
jednoczesnym bliskim trzymaniu si Rosji. Przestrzeganie Konstytucji
z 1815 roku i przeciwstawianie si dziaaniom rewolucyjnym oraz
powstaczym;
- Hotel Lambert (Adam Czartoryski) ograniczone projekty
reform spoeczno ekonomicznych, uwaszczenie chopw bez
odszkodowa. Jednoczenie jednak realizacja tych projektw
uzaleniona bya w znacznej mierze od dobrej woli szlachty. Sojusz z
Angli i Francj, ktry umoliwi bezkrwawe objcie wadzy w Polsce;

Joahim Lelewel
- zaoyciel i lider Komitetu Narodowego Polskiego. Pragn, by
Polska odrodzia si dziki wielkim masom ludu. Zarazem pominicie
kwestii mieszczan. Plany, ale bez konkretw;

Obz postpowy
- stopniowo radykalizujcy si program, skoncentrowany wok
polskiego ruchu rewolucyjnego. Postulaty uwaszczenia chopw,
swobody gospodarczej mieszczastwa, oraz walka o wyzwolenie;

Towarzystwo Demokratyczne Polskie

- powstaje bezporednio po klsce powstania listopadowego;
- wyrasta na przekonaniu, e aby odrodzi Polsk niepodleg, trzeba
zgromadzi ku temu celu moliwie najszersze rzesze ludu,
zwaszcza chopstwa. Std w Maym Manifecie sporo miejsca
powica si zarwno krytyce szlachty, ale rwnie postulatom
likwidacji paszczyzny i wprowadzenia rwnych praw politycznych
dla wszystkich mieszkacw kraju; jako cel wyznacza sobie te
krzewienie owiaty i praw czowieka, nie tylko w Polsce, ale i na
Wschodzie;
- Wielki Manifest z kolei postuluje stworzenie niepodlegej Polski,
bdcej republik, z rwnymi obywatelami, niezalenie od
pochodzenia i narodowoci. Konieczno reform gospodarczych; bez
rwnoci, nie ma wolnoci; bez wolnoci nie ma braterstwa;
bez tych trzech cech nie ma wolnej Polski; pki si da, o Polsk
17

niepodleg zabiega bd pokojowo, nie bojc si jednak podjcia

walki, jeli do tego si ich zmusi;

Gromady Ludu Polskiego

- program ten szed dalej ni program TDP. W Odezwie do Emigracji
znajdujemy cakowit krytyk TDP, a zwaszcza, i TDP zmierza na
dobr spraw do stanu rzeczy przedrewolucyjnego;
- odrzuca koncepcj wasnoci proponowan przez TDP;
- tu na pierwszy plan wysuwa si koncepcja wsplnej wasnoci
ziemi. Sdzono, i taka wasno, przekoazywana gminom, zapewni
ludziom dobrobyt;

Socjalizm Utopijny L. Krlikowskiego

- autor Polski Chrystusowej;
- bez udoskonalenia ludzi nie mona dokona udoskonalenia
spoecznoci. Std wniosek, i lud naley wiadomie wychowywa.
Rewolucja jest i moe by traktowana wanie jako rodek
wychowawczy;
- elementy antyfeudalne i antyarystokratyczne. Rozwj dokonuje si
za pomoc pracy, ale zyski zawsze maj klasy posiadajce rodki
produkcji, nie produkujce;
- apelowa do szlachty by ta zrezygnowaa ze swoich uprawnie :)
- nowa wizja szczliwej, komunistyczno ewnagelicznej
wsplnoty oparta miaa by na wzajemnym szacunku, wierze i
sumieniu. Idee mesjanizmu;

Nurt rewolucyjno demokratyczny

- Stowarzyszenie Ludu Polskiego
- idee wyzwolecze oraz gruntowna przebudowa pastwa.
Likwidacja paszczyzny i uwaszczenie chopw. Pojcie
narodu rozcignite na wszystkich mieszkacw
rzeczypospolitej. danie wolnoci sowa, druku, wypowiedzi,
sumienia i ekonomii. Przysza Polska republik z wadz
pochodzc od obywateli;
- Henryk Kamieski
- bezlitosna krytyka szlachty oraz idei mesjanizmu i wiary w
wybitne jednostki. Sia tkwi w ludzie i w demokracji.
Konieczne jest zachowanie pokoju klasowego. Historyczn
misj narodu jest jego poczenie w celu odzyskania
niepodlegoci. Uwaszczenie chopw jest do tych idei
punktem kluczowym. Wielkie, oglnonarodowe braterstwo
demokratw;
- Edward Dembowski
- zwizany ze Zwizkiem Narodu Polskiego. Na plan pierwszy
wysuwa demokratyczn, radykaln rewolucj ludow, ktra
18

zniszczy system feudalny i zlikwiduje wszelki ucisk i wyzysk.

Tak samo, wszystko dziki ludowi;
- pojcie narodu utosamia z ludem;
- chcia zlikwidowa wasno prywatn. Stanowi ona bowiem
wg. niego zaprzeczenie idei rwnoci. Zawsze bowiem
dominuje ten, kto posiada;
- Piotr ciegienny
- autor Zotej Ksieczki, stylizowanej na bull papiea do
Polskich chopw. Gosi w niej hasa likwidacji wasnoci
ziemskiej i do stanowczego sprzeciwu ludu wobec istniejcych
stosunkw spoecznych;

Socjalizm
W epoce wielkiego rozkwitu indywidualizmu, gwatownych przemian
gospodarczych, rosa rola wybitnych, ekspansywnych jednostek bdcych
w stanie na fali zmian zbi majtki. Zarazem jednak rosa te szara masa
proletariuszy, ktrzy dokona tego ani nie potrafili, ani nie mogli.
Pozbawieni praw zrzeszania si i praw wyborczych, yjcy za przepaci
spoeczn w ogromnej biedzie mieli wkrtce sta si przyczyn do
najwikszego ruchu masowego w dziejach ludzkoci.

Socjalizm utopijny
- Claude Henri Saint Simon
- Katechizm industrialitstw;
- wyraa swoj nadziej, i zoty wiek, o ktry tylu ju pisao,
wcale nie min. On dopiero nadejdzie, a mona tego dokona
przez przebudow spoeczestwa;
- od warstw nieproduktywnych oddziela tych, ktrzy dysponuj
rodkami produkcji. To tym drugim dawa decydujc rol w
funkcjonowaniu przyszego spoeczestwa industrialnego;
- cae yciego nowego spoeczestwa bdzie podporzdkowane
wymaganiom procesw produkcyjnych. Klasyczna polityka
zostanie zlikwidowana. Nie oznacza to likwidacji kapitalizmu, a
jedynie nadanie mu nowej formy;
- wszystkich tych zmian uda si dokona pokojowo. Nowe
chrzecijastwo dotrze do warstw najbardziej wpywowych, a
przez nie do warstw niszych. Istotn rol odegra wadza
monarsza, jako wadza najwysza i ponadklasowa;
- wtki komunistyczne: kademu wedug zdolnoci i zasug;
- Charles Fourier
19

- Nowy wiat industrialny;

- tworzc nowy system spoeczny naley bra po uwag ludzkie
popdy. Im bardziej nowy system tumi owe, tym bardziej jest on
zy i prowadzcy do za; za gwne rdo ndzy robotnikw
uwaa wanie nadmierne rozdrobnienie wasnoci i pasoytniczy
charakter handlu;
- stworzy konstrukcj tzw. falangi spdzielczych wsplnot czy
te folwarkw, ktre miay zapewnia kademu czonkowi
spoeczestwa rodki do ycia. W ich skad miao wchodzi
dokadnie 1620 osb, po 810 typw charakterw pci mskiej i
810 pci eskiej (Fourier bowiem rozpisa owe 810 typw
charakterw, uwaajc, i opisa tym samym ca psychik ludzk
brawa dla pana!); falanga miaa by zrzeszeniem rolno
przemysowym, w ktrej praca miaaby by przydzielana
stosownie do indywidualnych upodoba i zdolnoci, a tym samym
byaby przyjemna i efektywna;
- uwaa swj plan za tak oczywisty i idealny, i, po jego
upowszechnieniu, pastwa same ulegn pokojowej zmianie,
zachwycone tymi rozwizaniami...;
- jego osobiste prby tworzenia falang w USA spaliy na panewce
(gdzie on znalaz 1620 idiotw, ktrzy mu uwierzyli?!);
- Robert Owen
- zarwno w poczynaniach praktycznych jak i rozwaaniach
teoretycznych wystpowa jako promotor pedagogiki spoecznej;
utrzymywa, i nic tak nie ksztatuje czowieka, jak spoeczestwo;
- przekonywa, i kapitalici mog zwikszy zyski nie przez
zwikszenie wyzysku, a przez zapewnienie lepszych warunkw pracy
i zwikszenie wynagrodze, oraz lepsz organizacj zada; wicej
penidzy u robotnikw zwikszy poda, a zwikszona poda oznacza
zwikszony popyt i zwikszon produkcj, co zamyka cae koo;
- wsie Owenowskie w ktrych produkcja bya synchronizowana, a
wymiana dokonywaa si nie na podstawie pienidzy, a bonw pracy;

Socjalizm naukowy (Karol Marks & Fryderyk Engels)

- rdo ideologia ta wzorowaa si na filozofii Hegla. Zarwno
Marks jak i Engels doceniali heglowsk metod dialektyczn;
- dialektyka nieodzowno ujmowania wszelkich zjawisk w ich
wzajemnym powizaniu, w powszechnym ruchu i rozwoju
przebiegajcym nie chaotycznie, a wedug pewnego ustalonego
planu; nie zostaa ona jednak przyjta bez adnych zmian. U Hegla
bowiem wiat rzeczywisty jest tylko przejawem idei, jest pozorny; u
Marksa za jest on zestawem konkretnych stosunkw
ekonomicznych, spoecznych i politycznych; Marks preferuje tez o
pierwotnoci materii i wtrnoci wiadomoci; materia nie jest
wytworem ducha, a duch jest wytworem materii, najwyszym
produktem materii; marksizm czyni z dialektyki nie tylko instrument
poznania wiata, ale rwnie i jego przetwarzania;
20

- dialektyczny materializm opiera si na dwch zaoeniach:

nieustannej przemiany iloci w jako (po osigniciu masy
krytycznej, ktra prowadzi do nowej jakoci), oraz nieustannego
cierania si przeciwiestw; materia pozbawiona jakiego
abstrakcyjnego bytu; prawo przemian jest pierwotne i niezbywalne
nawet w stosunku do praw fizyki;
- materializm historyczny wszelkie procesy historyczne, losy
jednostek i narodw maj swoje rdo w sytuacji ekonomicznej;
czowiek najpierw bowiem musi je, pi, etc. a dopiero pniej
zaspokaja swoje potrzeby duchowne; tym samym, to od dbr
materialnych i rodkw produkcji zaley ludzkie denie do
zaspokojenia swoich potrzeb niematerialnych, oraz ludzkie pogldy
na pastwo, struktury spoeczne etc.;
- marksistowska teoria rozwoju spoecznego:
- na kadym etapie historycznym organizacja spoeczna
szczeglnie za instytucje polityczne s odpowiednikami metod
produkcji i panujcych dbr materialnych;
- walka grup stanowi si napdow wszelkiego rozwoju,
znajdujc swoje odzwierciedlenie w aktualnych instytucjach
politycznych i spoecznych;
- kady rozwj dociera do punktu, w ktrym dalszy ruch jest
niemoliwy, a aktualna struktura polityczna staje si balastem,
wobec czego potrzebna jest gwatowna przebudowa
aktualnego porzdku rewolucja (wg. zasady ilo w jako);
- cykl ten powtarza si dopty, dopki nie osignie si
krlestwa wolnoci i rwnoci;
- pastwo i prawo odrzucenie tezy o wiecznoci pastwa;
odrzucenie teorii umowy spoecznej; pastwo jest owocem
podziau spoeczestwa na klasy i denia klas wadajcych
rodkami produkcji do zachowania swojej pozycji; wadza
polega na uciskaniu jednej klasy przez drug;
- pastwo socjalistyczne musi zosta zbudowane przez
proletariat, na nowo, na gruzach pastwa buruazyjnego po
rewolucji; najpierw jako proletariackie pastwo okresu przejciowego
(dyktatura proletariatu), potem jako czysty komunizm; stanowi ono
przejcie do spoeczestwa bezklasowego, a co za tym idzie, do
koca pastwa, jakim je znamy;
- teoria rewolucji stanowi ona istot walki klas; niedostosowanie
istniejcych rodkw produkcji do aktualnego systemu politycznego
prowadzi do zaostrzenia teje walki, ktrej momentem krytycznym
jest wybuch rewolucji; dialektyczne przejcie ze zmian ilociowych w
jakociowe, nabrzmienie masy krytycznej owocuje wanie takim
rozwizaniem; rewolucja moe jednak zakonczy si powodzeniem
tylko, jeli proletariat caego wiata odpowiednio si zjednoczy;
wybuchnie tam, gdzie klasa robotnicza bdzie najbardziej
rozwijnita, w najbardziej rozwinitym pastwie kapitalistycznym;

Ferdynand Lassalle (lassallizm)

21

- podonie jak Marks, pozostawa pod silnym wpywem

Heglizmu;
- traktowa pastwo jak organizacj ponadklasow, suc
interesom caego spoeczestwa (odrzucenie marksistowskiej
teorii pastwa i prawa);
- walka z systemem nie na drodze rewolucji, a reform
socjalnych i amania oporu pord warstw panujcych;
- robotnicze stowarzyszenia produkcyjne jako pastwowe
warsztaty, tworzone, aby zagwarantowa robotnikom
moliwo oddziaywania na sprawy pastwowe i
wyeliminowa przedsibiorstwa socjalistyczne;

Socjalizm z katedry
- zwany take socjalizmem profesorskim;
- L. Bernanto, G. V. Schultze, A. Wagner;
- podejmowali liczne starania, aby przekona wadze, i istotne
jest zaniechanie wyzysku klasy robotniczej, oraz poczynienie
ustpst ekonomiczno socjalnych;
- reformy Bismarcka uznali za zadowalajce;

Socjalizm Fabiaski
- rozwija si na terenie Anglii, czepic z myli Milla i tym
samym rozwija si zupenie inaczej, ni socjalizm na
kontynencie;
- Towarzystwo Fabianw Sydney i Beatrice Webb, G. B.
Shaw, Harold Laski za patrona przyjli rzymskiego wodza
Fabiusza Kunktora, ktry taktyk odwlekania
bezporedniego starcia przyj jako taktyk zwycistwa;
-tym samym, odrzucili koncepcj rewolucji, postanawiajc, e
skoncentruj si na reformach w sferze owiaty, suby zdrowia
i poprawiania warunkw socjalnych ycia robotnikw;
- Harold Laski buduje na tej podstawie program polityczny dla
Labour Party, stawiajcy na demokratyczne, pluralistyczne i
opiekucze pastwo prawa; ono, jako jedyne, miao
dysponowa moliwoci stosowania przymusu, ale
stosowanego nie tak jak do tej pory, w interesie posiadaczy, a
w interesie ogu;
- mechanizm demokracji jest w stanie aktywnie oddziaywa
na pastwo i broni si przed jego wynaturzeniami;
- aparat pastwowy i samo stosowanie przemocy podlegaoby
kontroli parlamentu;

Edward Bernstein
- klasyczny teoretyk reformizmu i rewizjonizmu;
- autor Zasad socjalizmu i socjalnej demokracji;
22

- na caoksztat jego pogldw zoyy si zarwno koncepcje

Marksa i Engelsa (od ktrych pniej odszed), jak rwnie
Fabiaczykw i Socjalistw z Katedry; zwiza si z
Socjaldemokratyczn Parti Niemiec;
- frontalnie atakuje podstaw marksizmu dialektyk,
uwaajc j za przeytek heglizmu; w jej miejsce wprowadza
neokantyzm;
- neguje rwnie marksistowsk teori kapitalizmu i rewolucji;
- aktualny rozwj spoeczny dowodzi bezsensu teorii
rewolucji; wzrost wartoci pienidza rycho z kolei moe
doprowadzi do poprawy ycia robotnikw, do akcyzacji spek
i do dekoncentracji kapitau;
- wszystko to razem sprowadza si do zmniejszenia walk
pomidzy klasami i do peniejszego wykorzystywania
demokracji przez robotnikw;
- powszechne prawo wyborcze i demokracja wicej
zdziaaj ni rewolucja; nikt nie uchwali cikich praw, bo
jutro sam moe straci wadz i sta si mniejszoci;
demokracja agodzi walki klas, bo wprowadza rwno;
- Bernstein stwierdza wprost, e ruch jest wszystkim;
ostateczny cel komunizmu nie istnieje; stopniowe
przeksztacanie kapitalizmu w socjalizm (rozwijanie dziaalnoci
handlowej, stopniowe likwidowanie stosunkw pieninych,
wprowadzenie podziau opartego na bezpatnym uytkowaniu)
jest jak najbardziej moliwe;

Anarchizm i anarchosyndykalizm
Istotny wpyw na rozwj tej ideologii miay ruchy robotnicze XIX wieku i
ruchy rewolucyjne, niejednokrotnie prowadzce do zmian w grupach
rzdzcych. Niepowodzenia kolejnych reform zaczy rodzi przekonanie,
i bdnym jest sam fakt istnienia pastwa. Wspczesny anarchizm
rozwija si w kilku gwnych nurtach, rnicych si midzy sob przede
wszystkim stosunkiem do kwestii wasnoci oraz metod walki z pastwem.
Ten drugi typ pozwala wyrni anarchizm pokojowy oraz rewolucyjny, za
ten pierwszy: anarchizm indywidualistyczny, kolektywistyczny oraz
komunistyczny.

Wiliam Godwin:
- twrca biblii anarchizmu An enquiry concerning political justice.
- Sformuowa on w nim szereg podstawowych zaoe nowej
ideologii:
- uwaa, e wszelkie zo czerpie swoje rdo ze szkodliwego
dziaania ciemiycieli i przymusu instytucji stworzonych przez
czowieka;
- kady rzd winien zosta zniesiony, jeeli stosuje przymus;
23

- idealne spoeczestwo powinno skada si z jednostek

cakowicie wolnych i podlegajcych jedynie kontroli innych ludzi;
- w miejsce pastwa powinno utworzy si niewielkie organy
kontroli spoecznej, rozmiarami nie przekraczajce parafii;
- powinno zosta zniesione maestwo;
- naley zlikwidowa rwnie nierwno majtkow;
- dy naley do wszechstronnego rozwoju intelektualnego i
moralnego jednostek w celu uksztatowania ideau
sprawiedliwoci i wraliwoci;
- w czowieku kryje si na tyle duo cech pozytywnych, i owy stan
idealny mona by osign na drodze stopniowych, pokojowych zmian;

Pierre Joseph Proudhon:

- toczy on yw polemik z przeciwnikami anarchizmu, zwaszcza z
Marksem;
- dowodzi, i podstawowym dobrem, ktre powinno decydowa o
losie spoeczestw jest wolno. Poniewa jest ona tumiona przez
pastwo, pastwo naley zlikwidowa i zbudowa nowe
spoeczestwo oparte na umowach midzy ludmi;
- wasno uwaa za kradzie, stojc na stanowisku, i kademu
wynagrodzenie naley si w stosunku do wykonanej pracy;
- w tym nowym systemie ekonomicznym produkcja realizowana
byaby przez niezalene wytwrstwa oparte na zasadzie swobodnie
zawieranych umw, zrzeszanych w grupy zwane syndykatami.
Pienidz zastpiony byby bonami wymiany;
- prby stworzenia takowych syndykatw okazay si jednak
nieudane;

Michai Aleksandrowicz Bakunin

- uwaa pastwo za bezduszn machin do uciskania istot ludzkich
opart jedynie na przemocy (na co niewtpliwie miaa wpyw jego
bujna przeszo by skazany m.in. na kar mierci oraz zesanie na
Sybir, skd zbieg);
- uwaa, i adne, nawet najbardziej demokratyczne pastwo nie
jest w stanie zagwarantowa ludziom tego, czego naprawd chc,
czyli cakowitej wolnoci;
- z racji powyszego, naley dokona likwidacji pastwa moliwie jak
najszybciej, w imi przyszych pokole. Zajaby si tym
odpowiednia, kadrowa, instytucja, ktra w danym momencie daaby
sygna do rozpoczcia rewolucji;
- to, co bdzie PO rewolucji, to zdaniem Bakunina sprawa dla
przyszych pokole;
- likwidacja wasnoci prywatnej i rodkw produkcji. W ich miejsce
powsta powinny przemysowe wsplnoty. Ich naczelnym zadaniem
bdzie zapewnianie wolnoci i rwnoci materialnej; ARTELE;

24

- popiera walk o wolno Polakw, widzc ich jako czonkw

przyszej, utopijnej, anarchistycznej wsplnoty wszechsowiaskiej;
PANSLAWIZM;

Piotr Kropotkin
- podobnie, jak Bakunin, skazano go na Sybir, skd zbieg. Wraca do
kraju w okresie rewolucji, lecz to, co zastaje, buduje w nim gbok
zmian wiatopogldow;
- czowiek jest z natury dobry, lecz jego dobro niszczy pastwo. Im
bardziej scentralizowane jest, tym mocniej niszczy swych obywateli;
- w miejsce pastwa powinno si stworzy woln od przymusu
wsplnot, funkcjonujc na zasadzie wzajemnej pomocy, bez
adnych skodyfikowanych praw, ani instytucji. Niewielkie wsplnoty
rolniczo rzemielnicze budowayby poczucie wizi i umoliwiay
rozwj osobowoci;
- pomimo komunistycznego podejcia do anarchizmu, Kropotkin nie
zgadza si z postulatami Marksa, bdc gbokim przeciwnikiem
metod terrorystycznych. Jego filozofia blisza jest teorii biernego
oporu, ni walki o nowy ad;

Lew Tostoj
- w jego dzieach dominuje wysoka ocena czowieka, z czym wiza
nadzieje na przebudow caego spoeczestwa. Przebudowa ta,
zaznaczy naley, powinna odby si pokojowo. Bohaterowie Tostoja
yj w idealnej harmonii z natur i Bogiem, lecz s krytyczni wobec
pastwa;
- przeciwstawianie si zu dobroci, nie zem;
- oderwanie si od pastwa jest moliwe, acz wymaga silnego
charakteru. Po prostu naley odmwi wszelkiej z nim wsppracy.
Pastwo zniknie, jeli uda nam si tego dokona;

Jerzy Sorel: Anarchosyndykalizm

- pierwotny anarchizm, nastawiony na walk z pastwem okaza si
by nieskuteczny. W zwizku z tym, rodzi si jego nowa wersja,
nastawiona na szerok wspprac w procesie likwidacji pastwa;
- Rozwaania nad przemoc czyli czoowe dzieo Sorela, zgadza si z
marksistowsk tez o walce klas, jako motorze postpu.
Jednoczenie odrzuca tez o mechanicznym postpie opierajcym
si na przemianach historycznych i ekonomicznych. Nie uznawa te
prby naprawy pastwa na drodze reform. To bowiem tylko pastwo
wzmocni, zamiast zniszczy;
- doktryna Sorela bya antyintelektualna. Proletariat powinien sam
wytworzy wasn tosamo i kultur, zrzeszajc si w niewielkie
syndykaty. Spoeczestwo to musi zyska si, za t osign
25

mona tylko poprzez przemoc. Nie przemoc wojskowa, ale przemoc

wsppracy. W walce z pastwem gwn broni proletariatu mia by
strajk generalny. Przerwanie produkcji zniszczy pastwo;
- teoria elit - nie ma przeszkd, aby mniejszo dbajca o interesy
ogu moga sprawowa wadz w pastwie;
- miejsce kraju zajmie komunistyczne spoeczestwo skupione w
zwizki zawodowe i struktury przemysowe; SYNDYKATY;
- teoria mitw ludziom naley da mity, do ktrych bd dy;
niewane, jak mit bdzie oglegy, liczy si jego realizacja i nadzieja,
jak niesie ze sob ludziom;
- nowy rzd bdzie mia charakter przemysowy;

Pozytywizm filozoficznosocjologiczny i prawny XIX w.

Sugerujc si Comtem mona zdefiniowa to, co pozytywne, jako to, co
realne, poyteczne i cise. Ideologia pozytywizmu wie si z
przekonaniem, i solidn prac mona zmieni wiat. ad spoeczny jest do
osignicia jedynie dziki woli i dziki technologii. Przeciwstawia si tym
nurtom, ktre mogy prowadzi do zastoju czy skostnienia; w sferze
politycznej wszystkiemu, co prowadzio do dezorganizacji spoeczestwa,
co podwaao pastwo; w sferze prawnej relatywizmu mocy obowizujcej
prawa, bd te prbom uznawania za prawo norm, ktre nie pochodz od
wadzy pastwowej;

August Comte
- socjologia w jego ujciu jest nauk o zjawiskach spoecznych, a
szczeglnie o adzie i postpie spoecznym;
- spoeczestwo przeywa aktualnie powany kryzys, ktrego rda
tkwi w anarchii umysowej, czyli braku wyranych idei, na ktrej
wszyscy mogliby si opiera;
- wg prawa trzech stadiw, ludzko przechodzi obecnie ze
stadium teologicznego, przez stadium metafizyczne do stadium
pozytywnego, wolnego od mitw i abstrakcji. Ostatecznym jego
celem jest system, ktry stworzony zostanie dziki dokadnemu
poznaniu praw, bdzie nie Bg, a czowiek;
- zdecydowanie wystpowa naley przeciwko tym, ktrzy w rozwj
hamuj, jak komunici (za ich odrzucenie standardw moralnych)
czy klasy rzdzce (za ich stosunek do biedy i bezrobocia).
Wszelako podzia klasowy Comte uwaa za naturalny, gdy
odzwierciedla on podzia osobowoci ludzkiej;

Pozytywizm prawniczy: wprowadzenie

26

Przedstawiciele tego nurtu pozytywistycznego uznali za zasad

wyczno kompetencji prawotwrczych pastwa. Ze wzgldu
jednak na dwa osobne systemy prawne, w ktrych rozwijali swoje teorie,
rozwiny si dwa osobne systemy pozytywizmu prawniczego:
kontynentalny oraz anglosaski.

John Austin
- czoowy przedstawiciel pozytywizmu prawniczego
anglosaskiego. Tworzy w opozycji do szkoy historycznej;
- prawo pozytywne definiowa, jako rozkaz wadzy
pastwowej, ktra zarazem dysponuje moliwoci
wymuszenia na obywatelach obowizku jego
egzekwowania i przestrzegania (uywajc w tym celu
organw publicznych a nawet rodkw represji);
- moc takiego prawa maj rwnie akty common law, gdy to
wanie autorytet wadzy pastwowej nadaje im sankcje;
- obok tyche norm istniej rwnie, lecz o mniejszej wadze,
normy moralne i prawa boskiego;
- kluczowy dla zagadnienia prawa jest pojcie suwerena.
Poniewa nie istnieje on w prawie midzynarodowym, tym
samym normy midzynarodowe maj u Austina mniejsze
znaczenie, ni normy wewntrzne. W stosunkach midzy
pastwami nie jest bowiem moliwe skuteczne egzekwowanie
rozkazu (chyba, e w oparciu o normy moralne, ktre i tak
maj mniejsze znaczenie normatywne);
- prawo ustanawiane przez suwerena jest zmienne i moe
dowolnie zmienia swoje normy. Jedynym warunkiem jego
skutecznoci jest osignicie ugody z opini spoeczn.
Prawo, ktre nie jest szanowane i egzekwowane, nie jest tym
samym prawem;
- podstaw rzdw uznawa Austin wzajemne hamowanie si
rzdzcych wadz. Za podstawowe zadanie pastwa uwaa
ksztatowanie prawa, oraz ochron wasnoci i pozycji
pracownikw;

Karl Magnus Bergbohm

- pozytywizm kontynentalny;
- tylko to, co funkcjonuje jako prawo i nic wicej, jest prawem.
A to wszystko bez wyjtku jest prawem;
- odrzucajc pojcie filozofii prawa uwaa, i jedynym jego
rdem moe by ustawa, ktr naley respektowa
niezalenie od tego, czy uwaamy j za dobr, czy te
nie;
- odrzucenie koncepcji prawa zwyczajowego i natury;

Rudolf von Ihering

- prawo to normy ochraniajce interesy;
27

- poniewa same interesy ocenia on jako sumy przykroci i

przyjemnoci, wyprowadza std wniosek, i prawo ma przede
wszystkim charakter utylitarny, sprowadza si ono bowiem
do maksymalizacji przyjemnoci;
- podstaw caej konstrukcji systemu prawa, jest jego
przejrzysto. Spjne zdania, niesprzeczne normy, pewna
uroda jzyka prawniczego, logiczne rozplanowanie norm, czy
wreszcie systematyzacja materiau prawnego maj
zmaksymalizowa jego uyteczno. Jest to tzw. metoda
formalno - dogmatyczna;
- gwnym zadaniem prawnika jest sumbsumpcja normy do
sytuacji;
- formalizm prawa wspistnieje ono z wolnoci. Rozkwit
wolnoci wie si z rozbudow surowej formy. Wraz z
upadkiem wolnoci upada forma. Przestrzeganie prawa,
tym samym, jest jedynym gwarantem wolnoci;
- metoda formalno dogmatyczna u Iheringa przyjmuje skrajn
posta w jurysprudencji poj (badaniu zda w
najdrobniejszych szczegach), oraz jurysprudencji
interesw (pod ktem klas, co czy si z realnym ukadem si
spoecznych w pastwie);
- czy pojcie prawa z pojciem siy, gdy tylko ten jest w
stanie stanowi prawo, kto ma moliwo egzekwowania jego
postanowie. Tym samym jedynie ten, kto w walce interesw
spoecznych zdoby wystarczajc przewag, jest w stanie
rzdzi. Utosamia to z Temid i jej atrybutami. Miecz bez wagi
to lepe, okrutne prawo. Waga bez miecza to prawo, ktrego
nikt nie przestrzega;
- prawo, ktrego si nie egzekwuje, przestaje by poyteczne i
przestaje by prawem;

Georg Jellinek
- wyodrbni w nauce dwa dziay: spoeczn nauk o pastwie
(pastwo jako zjawisko spoeczne), oraz nauk prawa
pastwowego (pastwo jako instytucja prawna);
- oba dziay czy przekonanie, i eby zrozumie prawo i
pastwo, naley zrozumie umysy ludzi je tworzce. Stanowi
to powane wykroczenie ponad metod
formalno dogmatyczn;
- prawo to suma przepisw regulujcych ludzkie zachowania.
Tym jednak, co odrnia je od nakazw moralnych i religijnych
jest: ochrona i utrzymanie dbr ludzkich lub interesw przez
wykonywanie pewnych czynw lub te powstrzymywanie si
od nich jak rwnie:
- dotycz zachowania si zewntrznego ludzi midzy
sob;
- ustanawia je autorytet uznany, zewntrzny;
- ich przestrzeganie gwarantuje zewntrzna wadza;
28

- nieodzown cech prawa jest wano. Jedynie norma ktra

oddziauje na wol ludzk odznacza si t cech;
- ponadto, cech prawa jest skuteczno. Istnieje ona, gdy
norma spotyka si z poparciem spoeczno psychologicznym.
Normy nie powinny opiera si tylko na przymusie, ale i na
akceptacji. W istocie to fakty spoeczne tworz prawo;
-do klasyki przesza trjelementowa definicja prawa wg.
Jellinka. Wg. niej pastwo jest to korporacja terytorialna
wyposaona w bezporedni, samorodn wadz zwierzchni.
Na pastwo skada si lud, ziemia i wadza. Tym, co spaja je
wewntrznie jest roszczenie do wolnoci, roszczenie do
wiadcze ze strony pastwa, oraz roszczenie pastwa
do podejmowania dziaa na jego rzecz;
- wadza w pastwie jest suwerenna, czyli nie ma nad sob
zwierzchnika. Jest niezalena od czynnikw zewntrznych;
- celem caego systemu prawnego jest utrzymanie
podstawowych dbr oglnych i indywidualnych, oraz peny
rozwj jednostki i ogu;

Paul Laband
- doktryna pastwa prawa mwi, o wzajemnych obowizkach
wadzy i obywateli, ktrych granice okrelaj ustawy;

Darwinizm spoeczny
Gwatowny rozwj nauk, oraz teoria ewolucji stworzona przez Darwina
zaowocowaa przeniesieniem tyche teorii na grunt socjologii. Nie naley
jednak twierdzi, i Darwin by Darwinist spoecznym. On stworzy
jedynie siatk pewnych poj, pewien zarys mechanizmu rozwoju, z
ktrych jego naladowcy korzystali, czsto a nazbyt ochoczo. W istocie
rzeczy zwizki midzy darwinistami a Darwinem s powierzchowne i
ograniczaj si jedynie do faktu uznania ewolucjonizmu jako formuy
wyjaniajcej rozwj wiata i stosunkw spoecznych.

Herbert Spencer
- wyszed z koncepcji, i zarwno przyroda jak i spoczestwo s
podobne i podlegaj identycznym przemianom ewolucyjnym,
nieustannym procesom rozwojowym. Spoeczestwo przechodzi
zmiany w struktury coraz to bardziej zoone;
- Spencer odrzuca historyzm, jednake przyznawa, i zarwno
pastwo jak i prawo powstay na okrelonym etapie rozwoju
historycznego;

29

- pastwo to spka akcyjna, powoana dla wzajemnej

ochrony jednostek;
- definicja ta narzuca szereg, nierzadko absurdalnych ogranicze
wobec pastwa (np. zakaz tworzenia religii, ingerencji w sprawy
doboru naturalnego etc.);
- aktywno pastwa powinna uwidacznia si jedynie w zakresie
administrowania organami sprawiedliwoci, ktre s gwarantami
wolnoci, oraz w zakresie ochrony granic, jak i ycia oraz mienia
obywateli;
- negowa pogldy komunistyczne, uwaajc projekty przebudowy
organizmu spoecznego za naruszenie naturalnego cyklu ewolucji.
Szczeglnie niebezpieczne uwaa stanowisko komunistw odnonie
wasnoci. Wasno u Spencera jest czstk natury czowieka i
wszystkich istot yjcych, co stanowio uzasadnienie dla klasowej
struktury spoeczestwa;

Emile Durkheim
- konstrukcja faktw spoecznych fakty jako wytwr zbiorowej
wiadomoci ludzi, bdcej niejako presj dla spoeczestwa. Fakty,
ktre uznaje si powszechnie za prawdziwe. Pewne reguy religijne,
moralne, prawne, ktre maj wobec ludzi si zniewalajc;
- solidaryzm jednostka jest czym wtrnym w stosunku do
spoeczestwa. Nie moe dyktowa mu swojej woli ani zmienia jego
ksztatu. W interesie spoeczestwa jest zapewnienie sobie posuchu
ze strony jednostek. Jest to korzystne rwnie dla jednostki, gdy
pozostawiona sama sobie zginie. Przeciwdziaa si temu
ustanawiajc szereg norm, ktre jednostki musz przestrzega.
Prawo karne, poprzez represje zapewnia solidarno mechaniczn;
- organizacja spoeczna jest rezultatem spoecznego podziau pracy.
Pastwo powinno aktywnie bra udzia w tworzeniu si nowych form
solidarnoci;

Ludwik Gumplowicz
- jeden z najwybitniejszych polskich teoretykw pastwa i prawa XIX
i XX wieku;
- podstaw systemu, ktry stworzy, byo oparcie socjologii na
naukach Darwina;
- teoria walki ras wg. Gumplowicza wszelki rozwj spoeczny jest
efektem nieustannej walki grup spoecznych, ktra jest naszym,
ludzkim odpowiednikiem walki o byt w przyrodzie. Zarazem jednak,
rezultat tyche walk nie jest zaleny od rasowych predyspozycji, a od
tego, ktra rasa w danym momencie dziejowym jest lepiej
zorganizowana. Tym samym nie mona okreli tego pogldu jako
rasistowskiego;
- motywem, dla ktrego rasy walcz, jest ch poprawienia swojej
sytuacji ekonomicznej;
30

- pastwo tworzy si w momencie, gdy jedna rasa przez duszy

czas panuje nad drug;
- analogicznie jest z prawem. Nie poprawia ono ani natury jednostki,
ani woli ogu. Prawo jest zjawiskiem spoecznym, ktre wyrasta z
nierwnoci i ustala panowanie silniejszych nad sabszymi;

Rasizm i nacjonalizm
Ideologia ta ksztatowaa si niejako rwnolegle do ideologii Darwinizmu.
Zasadniczo rodowd obu tych teorii jest wsplny, rni si jednak one
zasadniczo wnioskami wyciganymi z identycznych przesanek. I tak
zgadzaj si z teori walki ras, lecz jej losy uzaleniaj nie od
zorganizowania ich, a od genetycznej nierwnoci. Zaoenie, e rasy
ludzkie nie s rwne pod wzgldem moralnym, intelektualnym i
cywilizacyjnym oznacza rasizm.

A. Gobineau
- jako pierwszy sformuowa tez o istnieniu rasy aryjskiej oraz o jej
wyszoci nad innymi rasami;
- czysto rasowa arystokracji niemieckiej i francuskiej
zadecydowaa o jej istotnym wkadzie w rozwj najcenniejszych dbr
wiatowej kultury. Czysto t zaley wobec tego chroni za wszelk
cen;
- utosamia ras aryjsk z ras bia. Grup t cechuje wysoka
inteligencja, energia, odwaga, zdolnoci organizacyjne, co koniec
kocw kwalifikuj j jak idealn ras dowdcz i wadcz;
- wszelako pozostawa na stanowisku, i rasa aryjska w wielu
przypadkach ulega degradacji poprzez niedochowanie czystoci
krwi. Najbardziej zdegradowan grup aryjczykw byli wedug niego
Sowianie;

G. Vacher de Lapouge
- wzorowa si znacznie na dokonaniach Gobineau;
- wyodrbni on spord Europejczykw trzy rasy: aryjsk,
rdziemnomorsk i alpejsk;
- aryjczykw, ktrych utosamia z typem nordycznym, uwaa za
najwaniejsz ras, ktra wydaa na wiat wszystkie najwybitniejsze
jednostki, tworzc caoksztat wiatowej kultury;
- niestety (?), wszystkie te najlepsze cechy aryjczykw sprowadz na
nich zagad. Rasa idealna spala si szybciej od innych (bo jest
odwana, uczciwa, honorowa itd.);
- Lapouge obawia si tryumfu zbiorowej miernoty, walczcej pod
hasami ideologii socjalistycznej;

31

Houston Steward Chamerlain

- tu rwnie wszelki rozwj dokonuje si poprzez walk ras;
- najwaniejsz rol w ksztatowaniu si teje odgrywa rasa
teutoska, skadajca si z Germanw, Sowian Zachodnich oraz
Celtw;
- gwna walka rozgrywa si pomidzy teutonami, a ydami,
ktrych Chamerlain uwaa za najwiksze zagroenie ludzkoci (cho
s bardzo zdolni, to wpywaj destruktywnie na inne rasy);
- pogldy antysemiczne dziki Chamerlainowi znalazy szeroki
rozgos na kontynencie, zwaszcza w Niemczech;

Fryderyk Nietzsche
- idea nadczowieka ktry ucielenia w sobie przymioty rasy
panw. Jest to wola mocy, inteligencja, zdolnoci organizacyjne.
To wszystko razem kwalifikuje go jako zwierzchnika nad innymi
ludmi;
- kult siy, dominacji nad sabszymi, pogarda dla wyrzecze, ideaw
moralnych oraz religijnych (ktre stanowi cech niewolnikw) to
podstawowe zaoenia filozofii Nietzschego;
Obok ideologii darwinizmu i rasistowskiej ksztatowaa si rwnie
ideologia nacjonalistyczna. Jej zasadnicza cech stanowio maksymalne
wyeksponowanie oczywistych, czy te domniemywanych wartoci
wasnego narodu, przy czym na og negatywnie ocenia si inne narody,
wobec ktrych wysuwane s liczne roszczenia, z zasady terytorialne.
Zwizek midzy wyszoci narodu a rasy z reguy jest bezporedni.
Znakomit poywk dla dyskusji nacjonalistycznej stanowia w 1894 roku
sprawa Dreyfusa, yda skazanego we Francji za szpiegowstwo. Doktryna
rozwijaa si rwnoczenie we Francji, we Woszech i w Niemczech.

Leon Daudet & Jacques Bainile

- twrcy tzw. nacjonalizmu integralnego;
- eksponuje kult narodu, nakazujc podporzdkowanie wszelkich
celw pastwa interesowi narodowemu, uzadaniajc uywanie nawet
w tym celu przemocy;

Ernest Renan
- Czym jest nard? (1882)
- wprowadza pojcie narodu, jako zasady duchowej, opartej na
dwch elementach: wsplnym przeywaniu bogatego dziedzictwa
historycznego, oraz zgodzie i woli ycia w jednych granicach;

Giuseppe Mazzini
- Pakt braterstwa Modej Europy;
32

- kady nard ma do spenienia pewn misj, ale nie moe ona

oznacza ekspansji imperialistycznej, lecz wynika z celu, jakim jest
braterstwo ludzkoci;
- Mazzini walczy o wolne, zjednoczone Wochy, lecz jego celem
ostatecznym bya konfederacja caej ludzkoci;

Enrico Corradini, Luigi Federzoni, Francesco Coppola

- wzywaj do odrodzenia tradycji Woch, umocnienia autorytetu
pastwa i jego pozycji militarnej, walki o kolonie, likwidacji
demokracji parlamentarnej oraz odrodzenia wpyww ideologii
socjalistycznej;
- jak to okreli Mussolini, nacjonalici rni si od nas w wielu
sprawach (...) ale zawsze byli z nami w dziaaniu czynnym;

Frierich Ratzl, Heinrich von Treitschke

- zasadniczym motywem rozwoju historycznego jest walka o
przestrze yciow. To wielko terytorium ma decydujce
znaczenie dla siy narodu;
- idealizacja monarchii Pruskiej, monarchia jako ustrj idealny, o ile
na jej czele stoi wybitny, silny monarcha;
- pastwo Niemieckie ma do spenienia szczegln misj wobec
niszych rasowo narodw Europy;
- wojna jest koniecznym elementem speniajcym dzieo
oczyszczenia i odrodzenia narodu;

Otto von Gierke

- nacjonalistyczna jurysprudencja niemiecka;
- powtarza on tez szkoy historycznej o tym, i prawo odzwiercidla
mistyczny duch narodu;
- idealizuje on ustrj feudalny. Neguje jednoczenie przydatno
prawa rzymskiego (...);
- krytyka indywidualizmu Niemcy s kooperatyw wolnych
Niemcw i ich zwizkw;

Rozwj doktryny politycznej

Kocioa Katolickiego w XIX w.
W ostatnich dwch stuleciach wyrnia si na og trzy etapy w rozwoju
doktryny Kocioa.
Pierwszy z nich trwa od rewolucji francuskiej po pontyfikat Leona XIII. W
jego trakcie na pierwszy plan wysuna si teoria legitymizmu. W
33

uzasadnieniach doktrynalnych powoywano si na odwieczne prawa, z

ktrych wysnuwano m.in. negacj zasady suwerennoci ludu, negacj
prawa narodw do samostanowienia o sobie.
Po okresie Napoleoskim Koci cakowicie identyfikuje si z doktryn
feudalno-absolutystyczn. Papie Grzegorz XVI na wszystkich
paszczyznach za suszne uznaje to, co pastwa absolutystyczne uznaj,
oraz neguje to, co moe im zagraa. Std te wypywa bolesna dla
Polakw decyzja o potpieniu powstania styczniowego.
Polityk Grzegorza XVI kontynuowa Pius IX, ktry w encyklice Quanta
cura potpi powstanie styczniowe. W zaczonym do niej syllabusie
wyliczy podstawowe bdy stulecia. Zwaszcza ide pastwa laickiego,
zasad suwerennoci ludu, wolnoci sumienia, racjonalistyczne prdy
epoki, liberalizm buruazyjny. Syllabus w formuuje dwie pozytywne
zasady:
- krlestwa istniej na fundamencie religii katolickiej;
- krlom zostaa udzielona wadza, by opiekowali si Kocioem;
Sobr Watykaski I uchwala jednoczenie dogmat o nieomylnoci
papiea.
Zarazem jednak zmiany jakie dokonay si na kontynencie, postawiy Kuri
w pewnej izolacji od reszty wiata. Sam Pius IX ogosi siebie winiem
Watykanu. Koci musia dokona zmiany w prowadzonej polityce. Jest to
etap drugi.

Leon XIII i odnowa doktryny

- istot jego tendencji jest kompromis. Adaptacja Kocioa do
przemian politycznych i spoczno ekonomicznych zachodzcych
na wiecie. Zarazem jednak bez rezygnacji z pewnych prb
konstruowania wasnego, idealnego wzorca idealnych stosunkw w
pastwie;
- tomizm (za Tomaszem z Akwinu) przybiera posta neotomizmu;
- podstaw nowego stanowiska Kocioa staa si encyklika Rerum
Novarum z 1891 r. Wydana przez Leona XIII:
- polemika z ideologi socjalistyczn;
- odrzuca socjalistyczne podejcie do wasnoci, uwaajc, i
jest ono sprzeczne z prawami natury. Ludzi od zwierzt
odrnia tylko rozum i moliwo gromadzenia dbr;
- krytykuje socjalistyczne denie do zburzenia spoecznego
porzdku i nadmiernego rozbudowania funkcji pastwa,
pozbawiajc jednostki naleytego im wykorzystania wasnych
zdolnoci;
- Leon XIII staje tu na stanowisku, i wszystkie stany speniaj
poyteczne funkcje i wzajemnie si warunkuj, wobec tego
element walki klas jest absurdalny;
34

- katolicka zasada sprawiedliwoci rozdzielczej kademu

co mu si naley;
- konieczno wyeliminowania kapitalistycznych dysproporcji;
- robotnikom naley zagwarantowa godziw pac (tzw. pac
rodzinn), ktra wystarczyaby na pokrycie podstawowych
potrzeb, oraz przy oszczdnym wydawaniu nawet zakup akcji
przedsibiorstw kapitalistycznych zalecenie to nosi miano
uwaszczenia proletariatu;
- interwencjonizm pastwowy Leon XIII dopuszcza
interwencje pastwa na wypadek nabrzmiaych problemw
spoecznych. Przede wszystkim jako ochron przed skrajnym
wyzyskiem, popieraniu chrzeciajaskich zwizkw
zawodowych, przeciwstawienie si tednencjom rewolucyjnym;
- dopuszcza nawet moliwo ograniczenia swobody
waciciela, jeeli wymaga tego interes spoeczny.
Kategorycznie jednak wystpuje przeciwko naruszeniom
zasady wasnoci prywatnej;
- w ramach kompromisu z pastwem liberalno demokratycznym,
Leon XIII akceptuje takie zasady jak parlamentaryzm, czy tolerancja
religijna;
- jednoczenie pragnie, by to nauka Kocioa Katolickiego
przywiecaa rzdzcym podczas stanowienia norm prawnych;
- Graves de Communi, prbuje budowy demokracji
chrzecijaskiej, ktra rycho przeksztaci si w znaczc si
polityczn w Europie;

Solidarystyczna teoria prawa w

XIX w.
Solidaryzm stanowi cz skadow wielu ideologii XIX i XX wieku,
szczeglnie nauki Kocioa, jak rwnie w doktrynach rasowo
antropologicznych. Duy wpyw na formuowanie tych zasad miaa filozofia
E. Durkheima. Ale nie tylko...

Leon Duguit
- Pastwo, prawo obiektywne i prawo pozytywne (1901r.),
Suwerenno i wolno (1922r.);
- stosunki spoeczne poddane s wadzy trojakiego rodzaju:
- ekonomicznej (okrelaj ad procesw produkcji i wymiany);
- moralnej (normuj zachowania ludzkie);
- prawnej (normuj zachowania ludzkie, lecz rni si
proceduralnie oraz sankcjami tu sankcje wymierza specjalny
organ, za wczeniej tylko sankcje moralne);
- imperatyw solidarnoci jego uzasadnienie jest niezwykle
proste. Naley postowa solidarnie, gdy jest si
35

czowiekiem; bez solidarnoci nie moe istnie adna grupa

spoeczna; w miar rozwoju spoeczestw tym bardziej ronie rola
solidarnoci; jest ona podstaw caego porzdku prawnego i
pastwowego;
- prawo pierwsze normy ksztatoway si spontanicznie. Z czasem,
w miar pogbiania si rnic midzy ludmi, w miejsce
spontanicznoci pojawi si przymus; prawo nie czy si koniecznie
pastwem. Wrcz przeciwnie, jest od niego starsze. Wg Duguita,
pastwo nadaje prawu szczegln moc, ale nie tworzy go, a raczej
odkrywa;
- pastwo jest rezultatem racjonalnej organizacji pracy i umoliwia
jednostkom silnym wykorzystanie i rozwijanie swoich umiejtnoci;
pastwo jest zarazem jednoci organiczn rzdzcych i rzdzonych;
wszyscy podlegaj w nim normom wynikajcym ze wzajemnej
solidarnoci;
- negacja praw podmiotowych Duguit uwaa, i sprowadzj si
one do narzucania swojej woli innym ludziom; czowiek niezaleny i
odosobniony jest fikcj, gdy nigdy w taki sposb nie istnia;
operowa mona jedynie pojciem praw publicznych, a nie
podmiotowych;
- czowiek jest zawsze istot spoeczn i nie moe fukncjonowa
inaczej, ni w spoecznoci;

Polska myl spoeczno

polityczna (1864 1939)
W latach po powstaniu styczniowym Polska myl polityczna dzieli si na
dwa zasadnicze okresy. Od 1864 roku do odzyskania niepodlegoci w roku
1918, oraz na dwudziestolecie midzywojenne. Upadek powstania zmusi
spoeczestwo do zasadniczej rewizji swojego spojrzenia na problem
metod walki politycznej, oraz osabi wiar na odzyskanie niepodlegoci.
Zauwaalny jest silny wzrost znaczenia klasy robotniczej. W kolei za od
roku 1918 polska myl polityczna przeywa swoisty nowy impuls i
zauwaa nowe perspektywy.

Pozytywizm
- wsppracownicy Aleksandra Wielopolskiego, oraz A.
witochowski, B. Prus;
- pozytywizm Warszawski;
- odejcie od ideli narodowo powstaczej; negacja idei
romantycznych; oparcie si na tezie, i wiat przyrody i wiat
czowieka rzdz si tymi samymi prawami, std czowiek
wysuwa si na pierwszy plan jako czsta przyrody;
36

- hasa pracy organicznej i pracy u podstaw, czyli pracy nad

ludem i dla ludu;
- koncepcja narodu koncepcj caego spoeczestwa;
podstawow wartoci jest tu przedsibiorczo, a na podstawie
rozwoju gospodarczego ocenia si stan caego spoeczestwa;
- krytyka arystokracji i pasoytnictwa spoecznego;
- argumentacja solidarystyczna nowa koncepcja narodu bez
podziau na stany, tylko z ludem zjednoczonym w wielkim dziele
pracy;

Trjlojalizm
- pogld, i nard polski powinien wyzby si raz na zawsze swych
aspiracji do posiadania niezalenego pastwa;
- coraz silniejsza pozycja pastw zaborczych uniemoliwa
jakiekolwiek prby powstacze;
-W. Kalinka, J. Szujski, M. Bobrzyski, S. Tarnowski, oraz
synna petycja do cesarza austriackiego Przy tobie najjaniejszy
panie stoimy i sta chcemy...;
- swoje aspiracje polityczne ograniczano do umacniania autonomii
Galicji, oraz do udziau w yciu politycznym cesarstwa;

Ideologia socjalistyczna
- przenikay do kraju zarwno ze wschodu jak i z zachodu;
- negacja idei narodu i patriotyzmu pozostajcych w
sprzecznoci z teori walki klas;
- Bolesaw Limanowski twrca koncepcji socjalizmu
niepodlegociowego; wg niej nard jest najwyszym produktem
rozwoju spoecznego, a jego tradycje pomog w rozprzestrzenianiu
idei socjalistycznych; nard musi mie poczucie wasnego istnienia i
poczyucie to musi przekracza ramy jednej klasy spoecznej;
- Edward Abramowski pocztkowo pozostajcy pod wpywem
marksizmu; z czasem dochodzi do wniosku, i wszelkie prawo jest
ze, rwnie to pochodzce z dykatury proletariatu; ideaem jest
forma bezpastwowa;
- Ra Luksemburg zwizana z SDKPiL; wszystko co przyczynia
si do spotgowania ruchu klasowo robotniczego moe zosta
uznane za czynnik narodowy, patriotyczny; wszystko co w ruch
opnia jest zarazem wrogie narodowi; niepodlego Polski stanie
si moliwa dopiero po rewolucji socjalistycznej;
- Kazimierz Kelles-Krauz prawo retrospekcji przewrotowej;
socjalizm jako idea przyszoci ma w sobie ide narodowoci; rozwj
historyczny powoduje jednoczesne przeksztacenie treci idei
narodowej;

37

Ideologia Narodowej Demokracji

- na czele z Romanem Dmowskim;
- pod jego wpywem stronnictwo ewoluowao w stron bojowego
nacjonalizmu; w imi obrony zagroonej narodowoci polskiej
podkrelano zasad solidarnoci spoecznej;
- przeciwnicy ruchom rewolucyjnym i internacjonalistycznym;
- ruch neoslawistyczny, propagujcy ide solidarnoci sowiaskiej;
przeciwny wpywom niemiecko austriackim;
- nard i pastwo nard jest niezbdn treci moraln pastwa;
pastwo za jest niezbdn form polityczn narodu; nard moe
straci pastwo, ale nie przestaje by narodem, jeeli pozostaje w
zwizku z pastwow tradycj i nie zatraci swojej idei pastwowej;
mona by bez pastwa, ale jest ono wymagane dla penej
egzystencji narodu; tym argumentowano walk Polakw o
niepodlego;
- podkrela czynniki umacniajce wizi pastwowe i rasowe, oraz
eliminowa te, ktre owe osabiaj; do tych drugich zalicza m.in.
grupy rasowo obce, nie zasymilowane, jak np. ydw;
- ksztat terytorialny pastwa polskiego nawizujcego do
tradycji piastowskiej; aby nie drani Rosji, chcia ziem na Zachodzie,
bardziej, ni na Wschodzie;
- Endecja ponosi moraln odpowiedzialno za mier prezydenta
Narutowicza pogromy ydowskie, oraz wystpienia przeciwko
mniejszociom narodowym;

J. Pisudski
- nard to twr pastwa uksztatowany w dugotrwaym procesie
rozwoju historycznego;
- na plan pierwszy wysuwa si tu pastwo, jego organizacja,
zdolno manipulowania spoeczestwem i tworzenia narodu;
poczucie przynalenoci pastwowej umoliwi odzyskanie
niepodlegoci;
- dziki pastwu nard zyskuje zdolno do
zorganizowanego, efektywnego dziaania; aby to jednak
nastpio, zdolnociami musz wykaza si ludzie;
- w konstytucji kwietniowej: odrzucenie suwerennoci na rzecz silnej
wadzy pastwowej; koncentracja wadzy w rkach prezydenta,
odrzucenie rwnoci praw obywateli, przyznanie pastwu moliwoci
ingerencji w wiele sfer i praw obywateli;
- odpowiedzialno prezydenta jedynie przed Bogiem i histori;

Wojciech Korfanty
- prba przeniesienia na Polski grunt ideologii Kocioa; koncepcja
uwaszczenia proletariatu;
38

Psychologiczna teoria pastwa i

prawa Leona Petrayckiego
Leon Petraycki
- O pobudkach postpowania i o istocie moralnoci i prawa; Wstp
do nauki prawa i moralnoci; Teoria prawa i pastwa w zwizku z
teori moralnoci;
- podstaw teorii pastwa i prawa uczyni motyw psychologiczny;
- introspekcje istoty pastwa i prawa poszukiwa w analizie
wasnych dozna psychicznych; analizowa zdarzenia prawne,
tworzc odpowiadajce im pojcia oglne; jest to teoria peniejsza,
ni teoria pozytywna; umniejsza ona znaczenie przymusu w prawie,
uznajc samo prawo jako zjawisko psychiczne, ktrego
skuteczno zaley w znacznej mierze od akcjeptacji spoecznej;
uwaa, i teoria pozytywistyczna jest zbyt wska, gdy nie ukazuje
zwizku prawa z innymi instytucjami; pastwo i prawo uwaa za
za zjawiska psychiczne subiektywne;
- rola emocji moralnych i prawnych prawo, moralno i
estetyk odrnia od siebie na podstawie kryterium skadu emocji,
jakie ze sob nios; zarwno emocje moralne jak i prawne narzucaj
pewn konieczno postpowania; rni je jednak od siebie to, i
emocje moralne maj charakter jednostronnie imperatywny za
emocje prawne dwustronnie imperatywno - atrybutywny; prawo
przydziela obowizki obu stronom, oraz dopuszcza do osoby
trzecie, podczas gdy w moralnoci nikt nie moe nas wyrczy;
- pryzmat emocji prawnych porwnujc prawo i moralno,
przyznaje prymat temu pierwszemu; to prawo kojarzy si z
porzdkiem; moralno za jest nietrwaa i niestabilna, nie mona
jej na nikim wymusi; wyrnia dwa pojcia prawa pozytywnego i
intuicyjnego; prawo pozytywne definiowa jako reakcje jednostki
zwizane z nakazami prawa pisanego, za prawo intuicyjne
definiowa jako pewien swoisty katalog powinnoci, ktry zdaniem
konkretnej jednostki winien obowizywa;
- polityka prawa wskazuje nie tylko na wzgld utylitarny, ale
rwnie na wszelkie konsekwencje, ktre w sferze spoecznej
powoduje wydanie aktu prawnego;
- psychologiczna analiza pastwa pastwo jest samodzieln
grup spoeczn zorganizowan w oparciu o pogldy i przekonania
imperatywno atrybutywne; da ograniczenia ingerencji pastwa
w sprawy osobiste, wolnoci ekonomicznej, a jednoczenie tworzenia
przez pastwo pewnych schematw postpowania;
39

Normatywistyczna teoria prawa i

pastwa
Hans Kelsen
- Podstawowe zagadnienia nauki prawa pastwowego; Czysta teoria
prawa i jurysprudencja analityczna;
- zaoenia metodologiczne pastwo i prawo s faktami i dla
prawnika powinno by obojtne, skd si wywodz; Kelsen, podobnie
jak Kant wyrnia dwie sfery poznania: sfer bytu, oraz sfer
powinnoci; metoda normatywna interesuje si tylko t drug i
zarazem postuluje zrezygnowanie ze wszelkich ocen
wartociujcych;
- formalny charakter aktu prawnego nie ma zasadniczej
rnicy midzy analityczn jurysprudencj, a czyst teori prawa;
Kelsen uwaa, i norma prawna nie wyraa niczego innego, jak to,
e do pewnego stanu rzeczy, jako zaoenia, wzgldnie
zawarunkowania, dochodzi z samego prawa inny stan rzeczy, jako
skutek;
- prawo w znaczeniu eksplikatywnym i normatywnym prawa
w znaczeniu eksplikatywnym objaniaj faktyczne zachowania si
elementw przyrody, podejmuj prb objanienia mechanizmw
przyrody w oparciu o zasad przyczynowoci; w znaczeniu
normatywnym za s to prawida, ktre opisuj, e co ma si sta,
lub sta nie powinno;
- inn cech norm prawny jest ich charakter sankcjonujcy; z
okrelonymi zachowaniami wi one dane sankcje; sankcja zawsze
czy si z naruszeniem normy i nie jest wane dla systemu
prawnego czy w danej sytuacji zostaa zastosowana, czy nie;
- zarachowanie jest to ustanowiona powinno, ktra czy
konkretny podmiot z nakazanym przez norm prawn sposobem
zachowania si; chodzi tu np. o to, e gdy z okna domu wypadnie
dzban komu na gow, to odpowiedzialno ponosi waciciel ;)
- budowa systemu prawnego jest to u Kelsena system otwarty,
dynamiczny, w ktrym wiele norm jest pynnych, za ich struktura
jest shierarchizowana; przypomina to odwrcon piramid, w ktrej
podstaw jest tzw. Grundnom, czyli norma podstawowa; zakada
si, i posiada ona moc obowizujc; to minimum spoecznej
akceptacji dla normy podstawowej czy si jednoczenie z
akceptacj norm ze wynikajcych;
- granice midzy systemem wewntrznym a midzynarodowym
s pynne; w tym drugim podstaw stanowi zasada pacta sunt
40

servanda; prawo to jest nadrzdne w stosunku do wewntrznego;

prespektywa przyszego pastwa wiatowego;
- problematyka pastwa jego konstrukcja jest podobna do
konstrukcji normy podstawowej; pastwo jest bytem, ktry stoi
ponad empirycznym bytem jednostek jako idea lub warto, czy te
jako porzdek prawny pod ktrym yj ludzie; pastwo u Kelsena
jest przedmiotem czystej teorii prawa;
- podstawowe typy ustrojowe u Kelsena istniej dwa:
demokracja i autokracja; ustroje autokratyczne to ustroje
faszystowskie i totalitaryzm bolszewicki; ich cech jest podwaanie
idei wolnoci politycznej; zasad demokracji jest za wolno
jednostki podlegajcej wycznie normom prawa pozytywnego;
system demokratyczny najpeniej si wyraa w republice
demokratyczno parlamentarnej, poczonej z pdem spoeczestwa
ku wolnoci, ktra postawi tam dyktaturze; moliwie najszersze
wprowadzenie spoeczestwa w proces rzdzenia, inicjatywy ludowe,
referenda, etc.;

Leninizm, Stalinizm i tzw.

Socjalizm realny
Wodzimierz Ilicz Lenin
- imperializm jako najwysze stadium kapitalizmu; tzw kapitalizm
pastwowy jako wysze stadium kapitalizmu monopolistycznego, w
ktrym funkcja ekonomiczna pastwa czy si bezporednio z
polityk zagraniczn;
- sta cech gospodarki kapitalistycznej jest gromadzenie kapitau;
w miejsce maych przedsibiorstw wchodz wielkie korporacje o
charakterze monopolistycznym, stopniowo rozszerzajc swoje
dziaania na rynek wiatowy; z t chwil polityka ich pastw
rwnie ulega zmianie, przeksztacajc si w polityk globaln,
dc do zdobycia wpyww kosztem sabszego pastwa
kapitalistycznego; jest to rdem staych wojen
imperialistycznych, ktre nie znikn z ziemi a do zniknicia
kapitalizmu;
- rewolucja zakada odrzucenie teorii marksa. Lenin uzna, i
rewolucj naley przeprowadzi w pastwie, stanowicym
najsabsze ogniwo acucha pastw kapitalistycznych; ograniczy
si jednak do koncepcji zniszczenia pastwa kapitalistycznego;
zmuszony by tym samym rozwin teori awangardowej roli partii
komunistycznej, zanegowa demokracj buruazyjn, oraz rozwin
koncepcj dyktatury proletariatu;
- dyktatura proletariatu reowlucja musi by przygotowana przez
parti robotnicz, obejmujc wikszo spoeczestwa, zwizan
elazn dyscyplin i dziaajc w konspiracji; przeobraenia
41

wymagaj odrzucenia demokracji buruazyjnej, kadr, oraz

przebudowy wiadomoci, odrzucenia waciwie caego dorobku
myli demokratycznej;
- funkcje parlamentu (forum do gadania) przejm rady
delegatw; system monopartyjny; unifikacja ycia obywateli;
- w miar osabienia klas posiadajcych, stopniowo sabn bd
te wadcze funkcje pastwa; ludzie sami przywykn do pewnych
regu bez przymuszania; spoeczestwo jako wielka fabryka i
wsplna praca;
- jednostka kierowana za pomoc specjalnego aparatu
wychowawczego;

Jzef Stalin
Nastpca Lenina i wybitny teoretyk ;).
- szczeglnie rozbudowa teori dyktatury proletariatu; opar si w
niej na tezie, i rewolucja jest jedynie pocztkiem walki. Klasy
posiadajce, cho odsunite od wadzy nadal mog wpywa na
ludzi, tote naley pozostawa w nieustannej czujnoci i represji.
Stae intensyfikowanie kampanii wychowawczych i represyjnych
uchroni pastwo przed kapitalistami;
- cakowite upastwowienie rodkw produkcji;
- struktury partii komunistycznej zyskuj kontrol nad caoci
organw wadzy;
- parti oparto na ogromnym aparacie, ze struktur dublujc
funkcje organw wadzy i administracji wszystkich szczebli, z
mechanizmem tzw. centralizmu demokratycznego; To wanie on
stanowi podstaw rzdw wskiej elity partyjnej z biurem
politycznym i przywdc na czele;
- elita i przywdca narzucaj kierunek dziaania caej partii i ergo,
pastwu;
- system monopartyjny; od narodzin po mier jednostka
pozostawaa w zasigu oddziaywania tego samego aparatu
politycznego; obejmowa on wszystkie dziedziny ycia pastwowego;
- totalitarny charakter pastwa jedyny pracodawca, organizator i
dystrybutor; wszyscy staj si urzdnikami, robotnikami jednego
oglnonarodowego syndykatu;
- pastwo instrumentem terroru;
- cztery zasady prawa radzieckiego:
- komunizm jest jedyn doktryn polityczn ZSRR;
- interesy pastwa stanowi najwysze prawo; wykluczona jest
krytyka jego jak i partii;
- ideologia sprzeczna z komunistyczn godzi w pastwo i
stanowi przestpstwo;
- budowa socjalizmu stanowi indywidualny i zbiorowy
obowizek;

42

- Wyszyski przykad idealnego komunistycznego prokuratora

(stworzy powysze prawa);

Realny socjalizm
- po mierci Stalina podjto prby ograniczenia presji stosowanych
dotychczas w budowie socjalizmu; N. Chruszczow i jego nastpcy
prbowali gosi programy bez amania praw czowieka i standardw
demokracji, aczkolwiek zakoczyo si to totalnym krachem
ekonomicznym i politycznym pastwa; gasnost, pierestrojka;
- internacjonalistyczna pomoc pomoc, czyli prawo do interwencji
na wezwanie partii komunistycznej innego pastwa;

Ideologia faszyzmu i narodowego

socjalizmu
Ideologia faszyzmu woskiego
- stanowia eklektyczny zlepek m.in.: heglizmu, darwinizmu,
nacjonalistycznych doktryn solidaryzmu, ideologii imerializmu
woskiego;
- pastwo jest ono absolutem, wobec ktrego jednostki i grupy s
czym wzgldnym; jednostki daj si pomyle o tyle, o ile istniej w
pastwie; totalitarne, wszechogarniajce, pochaniajce bez reszty
jednostki i grupy ludzkie; kady aspekt ycia spoecznego wie si z
nim; wszystkie kompetencje w jego rku;
- wdz i elita wdz posiada wiadomo wyszego rzdu;
kumuluje w sobie najlepsze moliwe cechy rasy z ktrej si wywodzi i
jest dziedzicem niekoczcej si galerii bohaterw Rzymskich, co
sprawia, i zawsze ma racj a jego wola jest prawem; kumuluje w
sobie istot suwerennoci;
- korporacjonizm na urzeczywistnia rwnowag interesw i si
wiata gospodarczego; wznosi si ponad interesy grup i jednostek,
podlegajc cisemu nadzorowi partii;
- funkcja wojny nawizuje do tradycji Imperium Rzymskiego; nie
wierzy w moliwo wiecznego pokoju, odrzuca pacyfizm, inicjuje
kolejne konflikty;

Ideologia faszyzmu niemieckiego

43

-podobnie, jak woska, stanowi pewien zlepek idei; czerpie caymi

graciami z ideologii Nietzchego, nawizuje do tradycji
nacjonalistycznych i romantycznych, starogermaskich;
- rasizm i antysemityzm rdo wszelkiego za widziano w
ydach, przypisujc im czy to pogldy komunistyczne, czy to
kosmopolityzm; goszona konieczno obrony czystoci rasy
Aryjskiej; aryjscy Germanie stanowi najwyszy szczebel
bilogicznej ewolucji i musz troszczy si o utrzymanie tej
przodujcej roli; uzasadniao to rwnie konieczno podboju
niszych rasowo ludw;
- walka o przestrze yciow nawizuje do trjczonowej
definicji pastwa Jellinka; uzasadnia, i jest ona konstytuowana przez
zbiorowo narodow, przestrze yciow, oraz zasad
wodzostwa; zbiorowo to czysta rasowo spoeczno nieustannie
rozwijajca si, ktra potrzebuje przestrzeni, zdobywanej na drodze
podbojw;
- zasada wodzostwa ponad ras, ponad narodem, ponad
pastwem; jest rdem wadzy i stanowi prawo; decyzjonizm, czyli
teoria, w myl ktrej pastwo moe podj dowoln decyzj
niezbdn dla zachowania jego egzystencji i tym samym nie jest
zwizane prawem; wdz na szczycie piramidy pastwowej;

Ideologia pastwa dobrobytu

Bismarck, geneza
- lata osiemdziesite XIX wieku i szereg aktw pocztkujcych
nowoczesne ustawodawstwo socjalne: ubezpieczenia na
wypadek choroby, odszkodowania za wypadki w pracy,
ubezpieczenia na wypadek inwalidztwa i staroci, emereytury;

Reformy brytyjskie
- pocztki przed I W, pniej rozwinicie w dwudziestoleciu;
najwaniejsze akty powstay w latach po II W;
- 1946 The national health service act bezpatne lecznictwo dla
caego spoeczestwa i opacanie lekarzy z kasy pastwowej;
- 1946 The National Insurance Act wszyscy zatrudnieni musz by
ubezpieczeni od ukoczenia szkoy a po emerytury;
ubezpieczenia od wypadkw, ochrona prawna pracy dzieci i
modocianych, nacjonalizacja kilku dziaw gospodarki;

New Deal
- bezporednim animatorem programu by wielki kryzys z lat 1929
1933;
44

- Roosvelt uporzdkowano spraw emisji pienidza, wprowadzono

kontrolowany trend inflacyjny, pastwo porczyo wkady
oszczdnociowe do 5000 dolarw, zabezpieczono produkcj roln
przed wahaniami rynku;
- w 1933 utworzono National Recovery Administration, ktrej celem
bya kontrola przemysu i cen produktw;
- organizowano roboty publiczne, zasiki dla bezrobotnych oraz nowe
instytucje publiczne;
- Brandeis twrca susznej teorii, i polityka i ekonomia nie
mog sta ze sob w sprzecznoci;

Doktryna Beveridgea
- Full employment in a free society postuluje siln kontrol nad
prywatn wasnoci, ktrej celem byoby zabezpieczenie penego
zatrudnienia; gdyby kontrola okazaa si bezskuteczna, pastwo
winno przej rodki produkcji pod swj bezporedni zarzd;

Doktryna Keyensa
- kapitalizm kierowany jego istot jest daleko posunity
interwencjonizm pastwowy, obejmujcy przede wszystkim stref
ekonomiczn, prowadzc do uksztatowania tzw. kapitalizmu
pastwowego;
- pene zatrudnienie Keyens stwierdza, i problemy takie jak
ndza nie s wynikiem za kapitalizmu, ale bdnego kierowania
gospodark; niezbdne jego zdaniem jest uruchomienie takich
mechanizmw, ktre umoliwiyby zatrudnienie pene w
spoeczestwie; ustalenie odpowiednich podatkw, kierowanie
inwestycjami, ustalanie odpowiednich stp procentowych etc.;
- sterowanie konsumpcj kierowa doktryn przeciwko
koncentracji kapitau; pene zatrudnienie zmniejsza w kapita; tym
bardziej, i naley przekona jednostki do ycia konsumpcyjnego, co
zwikszy odpowiednio popyt, poda i produkcj; pene zatrudnienie
dynamizuje rynek, oraz osabia grob kryzysw;
- inwestycje publiczne i polityka giedowa przeciwstawianie
si kryzysom gospodarczym przez publiczne inwestycje,
kontrolowan polityk inflacyjn, zwikszenie poday pienidza na
rynek, obnienie pac realnych, przy dokonaniu takich manipulacji,
ktre sprawi wraenie zaspokajania zgaszanych spoecznie da;

Funkcjonalizm w prawie
amerykaskim
Funkcjonalizm w prawie amerykaskim czy si z szeregiem
specyficznych cech systemu wymiaru sprawiedliwoci w USA. Pozostajcy
45

pod wpywem common law, obecno aw przysigych orzekajcych o

winie, sdziw nierzadko pochodzcych z wyboru, podziau na sdy
stanowe i federalne, czy tzw. judicial review, czyli badania zgodnoci z
Konstytucj w kadym konkretnym wypadku. To wszystko razem
uksztatowao system prawny niespotykany nigdzie indziej na wiecie.

Pragmatyzm i behawioryzm
- pragmatyzm wychodzi z zaoenia, i liczt si konkretne, dobre
w skutkach dziaanie, a nie wiedza abstrakcyjna; tym samym
odrzucili poszukiwania oglnych, filozoficznych prawd, a skupili na
rozwizywaniu bierzcych, konkretnych przypadkw;
- behawioryzm nurt w odrzuca introspekcj i koncentruje uwag
na zewntrznych zachowaniach czowieka;

Wpyw systemu prawnego na teori prawa

- przedstawione wyej czynniki sprawiy, i system amerykaski w
sposb obsesyjny skupi si na procesie podejmowania decyzji;
realne ycie prawa, prawotwrcza rola sdw, ich wpyw na
ksztatowania si stosunkw spoecznych, czy wreszcie forma
procesu amerykaskiego, przypominajcego improwizowany
spektakl to wszystko skada si na funkcjonalistyczn teori
prawa;

Funkcjonalizm w teorii prawa

- O. W. Holmes, J. Ch. Grey podstaw teorii byo odrnienie law
in books (prawa w ksikach, kodeksowego, ustawowego) od law in
action (orzecznictwo, faktyczne stosowanie prawa); nieodmiennie
kadzie si nacisk na law in action, jako czynnik waniejszy;
- podstawowym zadaniem prawa jest umiejtno przewidywania
tego, co w rzeczywistoci uczyni sdy; yciem prawa bowiem
nie s abstrakcyjne dywagacje, a dowiadczenie yciowe; wszystko,
od koniecznoci chwili, nawet po wsplne przesdy, moe zaway
na ostatecznym wyroku;
- prawo skada si z zasad ustalonych przez decyzje sdziowskie,
w ktrych zawiera si prawa i obowizki; ustawy, precedensy, opinie
doktryny to tylko rda prawa; prawem jest to, co znajduje
wyraz w orzecznictwie sdw;
- tym samym sztuka prawnicza polega na przewidywaniu tego, co
uczyni sdziowie;
- oglne zaoenia funcjonalizmu amerykaskiego zaowocoway
podziaem jego myli na dwa gwne nurty:

46

Idealizm prawniczy
- prawo jako narzdzie do agodzenia lub eliminowania napi
spoecznych;
- Roscoe Pound okrela idelizm prawniczy mianem inynierii
spoecznej; prawo nie jest celem; jest ono rodkiem do realizacji
okrelonych celw spoecznych; postulowa konieczno
rwnolegego prowadzenia bada zarwno nad prawem, jak i
socjologicznych;

Realizm prawniczy
- Karl N. Llewellyn uwaa, i decyzje prawne rzadko kiedy
wywodz si ze sztywnych regu prawniczych; prawo bardziej wyraa
si w faktycznych decyzjach sdw i powinno by odnajdywane w ich
codziennej praktyce; od sdw oczekuje si pewnej linii
postpowania, lecz jest to wymg daleki od rygoryzmu; silny nacisk
na law in action;
- prawo winno wyrzec si aspiracji do reformowania ycia
spoecznego; realne ycie prawa odzwierciedla si bowiem w
zachowaniach sdziw, urzdnikw, administracji, stron
procesowych i zwykych obywateli;
- Jerome Frank odrzuca doktryn pozytywizmu i teori, i prawo
jest aktem prawnym ustalonym przez wadz pastwow, oraz
mocno podkrela rol sdw w tworzeniu prawa; law in books jest
tylko opisem systemu prawa i nie daje przesanek do faktycznych
zachowa sdziw;
- oddziela normy od stanu faktycznego; rwnie w dziedzinie
faktw procesowych ich ocen pozostawia sdziemu; to decyzja
sdziego a nie regua prawna stanowi o jego istocie, a na kad
decyzj wpyw maj okolicznoci oraz subiektywna ocena sdziego;
prba ograniczenia tego stanu rzeczy bardziej rygorystycznymi
przepisami byaby czym zym, gdy kodeks nie jest w stanie opisa
wszystkich moliwych sytuacji;

Myl spoeczno polityczna

kocioa katolickiego w XX wieku
Konserwatyzm Piusa X
- nastpca Leona XII prbuje przywrci koci na drog
konserwatywn;
- Motu propio, encyklika osabiajca sojusz Kocioa z demokracj;
- zwalcza modernizm, popiera rzdy monokratyczne, potpi te
odamy chadecji, ktre szy zbyt daleko w kierunku demokracji,
rozbudowano system tajnego wywiadu kocielnego, ktrego
47

zadaniem byo tropienie i zwalczanie odstpstw od doktryny

oficjalnej wewntrz kocioa;

Powrt na drog reform

- Benedykt XV przywrci prawo swobodnego wypowiadania si we
wszystkich kwestiach, wyrazi zgod na tworzenie katolickich
stronnictw politycznych i popiera tendencje demokratyczne;
- mia nadziej, i byy to najskuteczniejsze rodki walki z ide
rewolucji oraz z komunizmem;
- Pius XI rwnie idzie w tym kierunku, akceptujc celowo
oywiania wizi korporacyjnych, czyli organizacji zawodowych
czcych solidarne interesy pracownikw i pracodawcw;
- korporacyjna struktura spoeczna winna ugruntowa ad
spoeczny;
- w kwestii korporacji rol pastwa ogranicza koci do
subsydiarnej, dopuszczajc jego ingerencj wtedy, gdy brak owej
interwencji godzi w ad spoeczny;

Quadragessimo anno
- zbliona treciowo do Rerum novarum;
- kadzie gwny nacisk na ochron wasnoci prywatnej;
- dopuszczona zostaa prawna reglamentacja sposobu korzystania z
wasnoci ilekro wymagaa tego konieczno, a prawo naturalne nie
podawao w danej mierze wyranych przepisw;
- rozwija wtek uwaszczenia proletariatu;
- potpienie wielkich korporacji kapitalistycznych, ktre
zdobywaj tak potg, i gro opanowaniem pastwa; postulat
zwikszenia roli pastwa i zastrzeenie dla takich dbr, ktre
pozostawione w rkach prwatnych mogyby okaza si grone dla
spoeczestwa;

Koci wobec komunizmu i faszyzmu

- nastpca Piusa XI, Pius XII;
- dekret witego Officjum z 14 lipca 1949 uzna za
eksomunikowanych ipso facto wszystkich katolikw wyznajcych
komunizm, propagujcych go, lub wsppracujcych z komunistami;
- walka klas nie moe by zaakceptowana przez koci; powinna by
pokonana przez stworzenie sppoecznego adu czcego wacicieli i
robotnikw; nadmierna socjalizacja pastwa zagroeniem dla
wolnoci jednostek;

48

Aggiornamento i duch ekumenizmu

- pontyfikat Jana XXIII zapocztkowa kolejny etap rozwoju doktryny
kocioa katolickiego;
- gwnym jego celem byo dostosowanie organizacji kocielnej do
warunkw wspczesnego wiata;
- ekumenizm duch jednoci z wszystkimi brami odczonymi,
ktrych do tej pory pitnowano mianem odszczepiecw, heretykw
czy innowiercw; otworzenie si na moliwo wsppracy katolikw i
niekatolikw w zakresie wspczesnych zagadnie spoecznych;
- wielka encyklika Mater et magistra;

Mater et Magistra
- punktem wyjcia encykliki bya teza, i podstawowym
zagadnieniem wspczesnoci jest stworzenie takich warunkw, w
ktrych w peni bdzie moliwy rozwj ycia czowieka; stanowisko
personalistyczne;
- wasno prywatna stwarza bodce do rozwoju gospodarnoci,
inicjatywy, pracowitoci, oszczdnoci, podczas gdy nie daje tego
nikomu wasno kolektywna; jest to jawna krytyka socjalizmu;
jednoczenie jednak wskazuje si konieczno niwelowania rnic
klasowych i warstwowych;
- w tej materii ciar obowizku ley na pastwie, uprawnionym do
niezbdnych interwencji; zblienie pogldw kocioa do zasad
pastwa dobrobytu;
- pojcie mistycznego ciaa Chrystusa odnosi do caej ludzkoci, w
zwizku z czym sprawiedliwego podziau db naley dokonywa w
skali wiatowej; istot tego jest proces dekolonizacji; maksymalne
rozszerzenie kompetencji ONZ;
- encyklika ta stanowia podstaw do wydania kolejnej, rozwijajcej
jej myli Pacem in Terris, w ktrej zawarto personalistyczne ujcie
jednostki, z natury obdarzonej inteligencj i woln wol, posiadajc
niezbywalne prawa; m.in. prawo do udziau w yciu publicznym;
- wszystkie spoczestwa polityczne s rwne w swej godnoci
naturalnej;

Pawe VI
- kontynuuje dzieo swojego poprzednika;
- w encyklice Ecclesiam suam wyrnia trzy grupy ludzi tworzce
wspczesny wiat: katolikw, nie-katolikw, oraz ateistw; koci
powinien dy do maksymalnego porozumienia pomidzy tymi
grupami; oczywicie, to Koci jest t suszn drog, lecz stara si
nawiza ni wsppracy;
- pokrelenie praw wolnociowych i konieczno dialogu z caym
wiatem;
- podstaw owego dialogu jest zachowanie neutralnoci wobec
gwnych wiatowych konfliktw;
49

- podstaw czowieczestwa zakaz dyksryminacji z jakiegokolwiek

powodu;

Jan Pawe II
- odrzucenie socjalizmu, komunizmu, oraz konieczno przebudowy
kapitalizmu;
- wasno a praca wasno nie moe by celem sama w sobie;
musi suy caemu spoeczestwu i kademu czowiekowi, nie ma
ona charakteru absolutnego; autentyczna demokracja i zdrowa
teoria pastwa mwi, i kady obywatel winien mie wpyw na bieg
spraw pastwowych, oraz mie moliwo wyboru, kontrolowania i
zmiany rzdw;
- pastwo gwarantuje obywatelom poczucie bezpieczestwa;
podejmuje aktywne dziaania na rzecz eliminacji patologii
spoecznych; czuwanie nad ludzkimi prawami; tworzenie warunkw
umoliwiajcych rozwj gospodarnoci; pastwo winno
interweniowa na wypadek monopoli, a w sytuacjach wyjtkowych
moe nawet przej funkcje spoeczne (ta zasada jednak zawsze
winna mie charakter wyjtkowy i pomocniczy);
- prawda a ycie spoeczno polityczne podstaw ycia
publicznego jest jego jawno; poszanowanie praw przeciwnikw
politycznych, ochrona praw oskaronego, rzetelne gospodarowanie
rodkami publicznymi, moralno w deniu do wadzy to PODSTAWA
funkcjonowania pastw; naley uwaa, by demokracji nie zmieni w
zakamuflowany totalitaryzm;
- wasno nie jest prawem bezwzgldnym, pozwalajcym na
denie do zysku za wszelk cen;
- mea culpa w 2000 roku dokona obszernego wymienienia win i
bdw Kocioa na przestrzeni 2 tysicy lat jego historii;

Ideologia socjalizmu
demokratycznego
Geneza
- nurt socjaldemokratyczny wyodrbni si ju w kocu XIX wieku
(Labour Party 1983; SPD 1890); zasadniczy wpyw na ewolucj
tego nurtu miay osignicia socjalne angielskiej i niemieckiej klasy
robotniczej; umacniay one przekonanie o moliwoci pokojowego
przeobraenia kapitalizmu w socjalizm;
- formalne zerwanie z nurtem komunistycznym miao miejsce w 1919
roku, po utworzeniu Komiternu;
- w roku 1951 partie socjaldemokratyczne powoay do ycia
Midzynarodwk Socjalistyczn, ktra uchwalia deklaracj, w ktrej
wyranie odcia ruch socjaldemokratyczny od ruchu
50

komunistycznego, oraz wprost od teorii rewolucji i dyktatury

proletariatu;

Socjaldemokracja brytyjska
- Tawney w miejsce walki klas wprowadzi nowe kryterium oceny
posiadaczy dbr kryterium suebnoci; odrnia wasno
spoecznie uyteczn od spoecznie nieuytecznej; ta druga powinna
by zwalczana, gdy zapewnia ona wadz ludziio, ktrzy na ni nie
zasuguj; ta pierwsza za powinna by nagradzana;
- Attlee odcina si od komunistycznego pogldu ateistycznego,
wskazujc pocztki socjaldemokracji w... Biblii; Partia Pracy
obdarzona charakterem nie robotniczym, a narodowym, zrzeszajca
wszystkich przeciwnikw kapitalizmu; socjaldemokracja jako
alternatywa dla komunizmu i faszyzmu;
- Durbin naley poczy denie do rwnoci ekonomicznej z
trosk o zachowanie wolnoci politycznych. Granic dla przemian
socjaldemokratycznych wyznacza wanie to pojcie
demokratycznego socjalizmu;
- Crossman naley podda kontroli wielkie monopole i koncerny;
kontrola powinna mie charakter parlamentarny i spoeczny, nie za
pastwowy;
- Healey forma wasnoci (prywatna, pastwowa) nie ma
znaczenia, gdy mechanizmy zarzdzania przedsibiorstwami s
identyczne; wane jest zapewnienie efektywnej kontroli nad danymi
dziaami gospodarki; wystarczy ku temu zakupienie odpowiedniej
iloci akcji spek przez rzd;
- Crosland wzrast ze wzrostem dochodu i zabezpieczenia
socjalnego robotnik przestaje zwraca uwag na rnice klasowe i
traci motywacj do ryzyka tego, co ma (do rewolucji); sowem, celem
Partii Pracy powinna by maksymalna poprawa ycia robotnikw
metodami pokojowymi i ekonomicznymi;

Socjaldemokracja niemiecka
- Kurt Schumacher pastwo syntez klasy i narodu, czyli
wartoci, ktra stoi ponad klasow struktura spoeczestwa;
- postulat upastwowienia rodkw produkcji czono z hasem
reformy rolnej a take z tez e socjaldemokraci nie powinni bra
udziau w rzdzie buruazyjnym;
- z czasem rezygnacja z akcentowania klasowego charakteru
socjaldemokracji i wprowadzenie pojcia partii ludowej, ktra czy
przedstawicieli rnych klas; konsekwencj odrzucenie teorii walki
klas oraz rezygnacja z programu uspoecznienia rodkw produkcji;
uznano realia gospodarki rynkowej i skoncentrowano wysiki na
przejciu wadzy politycznej;
- Koncepcj walki klas zastpiono hasem autonomii czowieka w
pastwie i spoeczestwie, a zabezpieczenie tej sfery uznaje si
51

za najwaniejsze zadanie socjalizmu; denie do wsparcia wolnoci

politycznej demokracj ekonomiczn;

Doktryna pastwa prawa

Geneza pastwa siga rwnie daleko, co same genezy pastwa i prawa.
Wydaje si jednak, i dowiadczenia Niemiec hitlerowskich dowiody fiaska
konstrukcji abstrakcyjnych, abstrahujcych od systemu wartoci. G.
Radbruch wie wobec tego obowizywanie norm prawnych z zasadami
sprawiedliwoci i celowoci. Ale i nie on jeden...

Hayek
- eksponuje centralne znaczenie wolnoci jednostki;
- wolno definiuje jako brak przymusu;
- rzdy prawa to taki system, ktry chroni jednostk przed
oczywicie arbitralnymi decyzjami rzdy, oraz w ktrym konflikt z
prawem jest do uniknicia;

Oakeshot
- prawo stanowione przez uprawniony organ i nastpnie
przestrzegane jest podstaw demokratycznego pastwa prawa;
- zasadniczym elementem rzdw jest wolno;

John Rawles
- zasad rzdw prawa jest prawidowe i bezstronne stosowanie
norm prawnych;
- on rwnie wie funkcjonowanie prawa z wolnoci;
- system prawny jest uporzdkowanym zbiorem obowizujcych
pod przymusem publicznych norm adresowanych do osb zdolnych
kierowa si rozumem; ma charakter wszechobejmujcy, organy
wystpujce w nim maj wyczne prawo stosowania przymusu;
porzdek prawny obowizuje jako instancja ostateczna na wyranie
okrelonym terytorium; szeroki zakres regulowanych rodzajw
aktywnoci oraz fundamentalny charakter interesw, ktre ma
chroni;
- nullum crimen sine lege;
- prawo do rzetelnego procesu sdowego (jawny, rzetelny, nikt
sdzi we wasnej sprawie, sprawiedliwy, bezstronny,
uporzdkowany, z jasnymi zasadmi etc.);

52

-niezbdnym elementem rzdw prawa jest przymus stosowany w

takiej iloci, by prawo byo przestrzegane i respektowane zasada
wolnoci prowadzi do zasady odpowiedzialnoci;

Socjalne pastwo prawne

- urzeczywistniajc ideay demokratyczne ma suy caemu
spoeczestwu;
- zmierza do balansu pomidzy pastwem dobrobytu a klasycznym
liberalizmem;
- Carlo Schmidt zagwarantowanie wolnoci przy jednoczesnym
ograniczeniu konfliktw spoecznych oraz odpowiedniej polityce
socjalnej; odpowiednie reformy spoeczne podejmowane w
odpowiednim czasie, majce na celu uchronienie pastwa przed
rewolucj; liberalny interwencjonizm, czyli aktywna polityka
spoeczno ekonomiczna pastwa bez bezporedniej ingerencji w
rodki produkcji;

Doktryny czasw najnowszych:

teoria konwergencji, doktryna
menederw, neoliberalizm,
konserwatyzm
Teoria konwergencji
- Sorokin koncepcja cyklicznego, ewolucyjnego rozwoju ziemi, w
myl ktrej Europa zostanie zastpiona przez pozostae kontynenty;
podobnie zniknie podzia na kapitalizm i socjalizm, gdy oba te
systemy wymieszaj si wzajemnie, czerpic jeden z drugiego
najlepsze cechy;
- koncepcja piciu stadiw rozwoju gospodarczego, od
tradycyjnego, przedkapitalistycznego, po spoeczestwo masowej
konsumpcji;
- wzrost dobrobytu w pastwach socjalistycznych oraz
kapitalistycznych doprowadza do wzrostu znaczenia klasy
inynieryjno technicznej; zjawisko to spotguje dodatkowo
dokonujca si rewolucja naukowo techniczna, ktr przechodz
poszczeglne kraje; sprawi ona i to wanie te warstwy stan si
najbardziej wpywowe, oraz decydowa bd o najwaniejszych
sprawach spoecznych; spoeczestwo przemysowe przejmie
niejako instytucje demokracji parlamentarnej;

53

Doktryna menederw
- Burnham stary podzia na kapitalistw i proletariat jest
zjawiskiem historycznym, obecnie na pierwszy plan wysuwa si
nowa grupa, ludzi kierujcych przedsibiorstwami, czyli
menederw; wadza przechodzi powoli w rce stosunkowo nielicznej
grupy technokratycznej; dyrektorzy, inynierowie, penicy funkcje
kierownicze; sowem, ludzie bez kapitau, ale ludzie pracy i sukcesu;
- proces ten wynika ze staego postpu technologii produkcji;
sprawiaj one, i rola kapitalistw znaczco maleje, za ten, kto
kieruje przedsibiorstwem staje si jego faktycznym wacicielem;
- rewolucja menederw menederowie zyskuj kontrol nie
tylko nad produkcj, ale i de facto nad caymi pastwami; klasa
menederska zdobywa wpywy na caym wiecie podobnie, jak w
doktrynie konwergencji, co powoduje zatarcie si rnic ustrojowych
na wiecie;

Neoliberalizm
- przejcie z doktryny praw natury tezy o istnieniu staych,
niezmiennych i uniwersalnych praw czowieka, ktre nie mog by
przedmiotem regulacji prawa pastwowego;
- na plan pierwszy owych praw wysuwaj czowieka i prawo
wasnoci;
- wolno w sferze politycznej, ekonomicznej i konkurencji;
odrzucaj zarazem pojcie praw spoecznych, czyli egalitaryzm i
ingerencj w procesy spoeczno ekonomiczne za porednictwem
planowania;
- na postp skadaj si wanie wolnoci praktycznie realizowane,
postp techniczny, demokratyczna struktura wadzy z zachowaniem
jej trjpodziau etc.
- do podstawowych zada pastwa naley ochrona obywateli oraz
zapewnienie adu wewntrznego;

Konserwatyzm
- denie do zachowania istniejcych struktur spoeczno
politycznych, obyczajw, jzyka, symboli narodowych etc.;
- podkrelane wartoci wasnego narodu, grupy, czy warstwy
spoecznej;
- Maurras odrzuca wszelki egalitaryzm, a co za tym idzie rwnie
wrogo nastawiona jest wobec komunizmu, co i chrzecijastwa;
germanofilstwo, kult autorytetw kreowanych w oparciu o tezy
rasistowskie;
- Kirk boskie podstawy spoeczestwa, celowo utrzymania
podziaw klasowych, oparcie systemu politycznego na elicie wadzy;
- Nozick koncepcja pastwa rzdzcego w jak najmniejszym
stopniu, chronic obywateli przed przemoc, kradzie, oszustwami i
54

wymuszajc przestrzeganie umw; rewizja amerykaskiego

ustawodawstwa socjalnego;
- Sanatayana monarchia oparta na strukturze hierarchicznej ludzi
znakomitych;
- wspczesny konserwatyzm to odrzucenie wszelkich programw
emancypacyjnych, pogarda dla ludzi z ulicy, kult hierarchii,
bogactwa i umiaru;

Gwne myli polityczne Indii

nowoytnych
Myl polityczna renesansu indyjskiego
Wspln cech racjonalizm i uniwersalizm; sigano do dorobku filozofii
zachodniej, usiujc odnale w niej potwierdzenie prawd zawartych w
staroindyjskich Upaniszadach
- 1 faza:
- Fascynacja wszystkim co europejskie, prba przenoszenia idei
zachodnich na grunt indyjski;
- Rama Mohan Roy wzorem ustrojowym Wlk. Brytania, ktra
przygotuje Indie do stworzenia wasnego pastwa; jedno
Indii winna by realizowana ponad podziaami etnicznymi i
jzykowymi;
- 2 faza:
- Arja Samad powrt do Wed jako powrt do korzeni wasnej
kultury i cywilizacji;
- Dayananda Saraswati powrt do Wed odrodzenie
narodowej tradycji, poczone z gbokimi reformami
spoecznymi; idea polityczny zbliony do wzorca brytyjskiego,
ale mocniej podkrela wspzaleno wadzy ustawodawczej i
wykonawczej; najwyszym autorytetem prawo;
- Vivekananda odwouje si do ewolucji podziau klasowego w
Indiach (warny): najwczeniej funkcje kierownicze przejli
bramini (wiara), potem wojownicy (miecz, rozwj sztuki),
nastpnie kupcy (gromadzenie bogactw Anglicy), z czasem
nastpi panowania mas pracujcych (siudrw), ktre zapewni
sprawiedliwy podzia bogactw, likwidacj podziaw kastowych
oraz powszechno wyksztacenia; wolno stanie si udziaem
ogu;
- 3 faza:
- Rabindranath Tagor suebna rola pastwa wobec jednostek,
potpienie wszelkich form nacjonalizmu; rzecznik wsplnoty
oglnoludzkiej, w ramach ktrej poszczeglne narody zyskaj
optymalne moliwoci rozwoju;

55

M. K. Gandhi
- poszukiwanie Prawdy i cise jej przestrzeganie winno stanowi
zasadniczy drogowskaz zarwno dla jednostki jak i dla polityka;
- Satygraha metoda walki bez gwatu, odwoujca si do perswazji
i rnorodnych dziaa, ktre maj na celu zmienienie umysu
przeciwnika, klucz do rozwizania wszelkich problemw spoecznych
i politycznych;
- J. Nehru i socjalizm indyjski ugruntowa konstrukcj pastwa
wiatopogldowo neutralnego; socjalizm indyjski adaptowa do
zasad demokracji oraz kapitalistycznej gospodarki zaoenia
gospodarki planowanej, a take interwencjonizm dla podniesienia
poziomu ycia najniszych warstw; polityka zagraniczna tzw.
aktywne niezaangaowania, dc do osabienia konfliktu komunizmkapitalizm;

56