1.

Wiadomosci wstepne

1.1. Podstawowe pojecia z dziedziny

obrbki plastycznej
Obrbka plastyczna jest to proces technologiczny, w ktrym zmiane
wlasnosci, struktury i ksztaltu materialu osiaga sie przez jego odksztalcenie
plastyczne na goraco albo na zimno. W przemysle hutniczym i maszynowym obrbce plastycznej poddaje sie metale i ich stopy oraz materialy
IIicmetalowe.
Rozrznia sie (wg normy PN-65jM-66001) nastepujace podstawowe
sposoby obrbki plastycznej: tloczenie, kucie, walcowanie i przeciaganie
(pretw, drutw i rur).
Terminem tloczenie okresla sie wg normy PN-60jM-66002 proces
lCl:hnologiczny obrbki plastycznej na zimno lub na goraco, obejmujacy
operacje ciecia i ksztaltowania blach oraz folii lub plyt niemetalowych,
h.,dz przedmiotw o malej grubosci w stosunku do innych wymiarw.
Podzial podstawowych operacji tloczenia podano w rozdz. 1.3.
Kucie to obrbka plastyczna przewaznie na goraco, rzadziej na zimno, w
klrej wyrb ksztaltuje sie z wlewka, kesiska, kesa lub preta przez
zgniatanie uderzeniem lub naciskiem (mlotem recznym lub mechanicznym).
Walcowanie jest obrbka plastyczna na goraco lub na zimno, w ktrej
material ksztaltuje sie rwniez przez zgniatanie obracajacymi sie walcami,
larczami lub I rolkami.

"

Przeciaganie wreszcie (zwane rwniez ciagnieniem) jest obrbka plastyczna

na zimno lub na goraco, podczas ktrej zmienia sie ksztalt lub powierzchnia przekroju poprzecznego preta, rury lub drutu, przez przeciaganie
przez otwr tzw. ciagadla lub pomiedzy nie napedzanymi walcami.
Bardzo duzo blach stalowych po walcowaniu w hucie ma strukture
7

materialu zgniecionego, gdyz walcowanie jest obrbka, poqczas ktrej

grubosc materialu zmniejsza sie przez sciskanie. Dlatego czesto blacha
wymaga obrbki cieplnej na goraco w temperaturze 650 -7- S50"e, tj. w
temperaturze ponownej rekrystalizacji zgniatanej blachy.
W dalszej czesci ksiazki nie bedziemy zajmowac sie obrbka plastyczna
na goraco, lecz przede wszystkim tloczeniem i to na zimno, uwzgledniajac
strukture i cechy blach zimno i goraco walcowanych.

Odcinanie
Wycinanie
Dziurkowanie

Okrawanie

Ciecie
(wykrawanie)

Wygladzanie

Giecie

Zaginanie
Zwijanie
~Wyginanie

dokladne wymiary wyrobw i powierzchnia czesto nie wymagajaca

zadnej' obrbki wykanczajacej,
- niskie koszty wytwarzania, wynikajace z malej pracochlonnosci.
Tloczenie na zimno znalazlo ogromne zastosowanie w przemyslach:
elektrotechnicznym,
lotniczym, motoryzacyjnym, precyzyjnym, maszyn
rolniczych i sprzetu gospodarstwa domowego.

1.3. Podzial podstawowych operacji tloczenia

Grupa l

Rozcinanie

Bardzo szerokie zastosowanie technologii tloczenia w zakladach

przemyslu maszynowego wynika z jej zalet tak technicznych, jak i
ekonomicznych. Zaletami tloczenia sa:
mozliwosc wytwarzania lekkich wyrobw nawet o bardzo skomplikowanej budowie w jednej lub kilku prostych operacjach,
mala ilosc odpadw lub czesto brak odpadw,
mala powierzchnia potrzebna do ustawienia urzadzen, dajacych masowa produkcje,

Przycinanie

Nacinanie

1.2. Zastosowanie technologii tloczenia

Zawijanie
Skrecanie
Profilowanie
Prostowanie
Wygniatanie

Ciagnienie

Przetlaczanie
Wytlaczanie
Dotlaczanie

Procesem tloczenia nazywamy zespl wszystkich podstawowych czynnosci tloczenia wykonywanych na jednym przedmiocie. Opera(ya t/oczenia
nazywamy zespl wszystkich zabiegw i czynnosci wykonywanych na
jednej maszynie przy uzyciu jednego lub wiecej przyrzadw i narzedzi.
Podstawowa czynnosc w procesie tloczenia, wykonywana przy uzyciu
jednego przyrzadu, bez zmiany narzedzia, w ktrej zachodzi tylko jedna
zmiana ksztaltu tloczonego przedmiotu, nazywamy zabiegiem.
Podcza~ procesu tloczenia w kazdym zabiegu wystepuje ruch prostoliniowy (lub rzadziej obrotowy) narzedzia wzgledem nieruchomego materialu lub ruch materialu wzgledem nieruchomego narzedzia.
8

Tablica

Podzial podstawowych operacji tloczenia

Obciaganie
Wywijanie
Obciskanie
Rozpeczanie
Wybijanie
Wyoblanie
Zgniatanie
obrotowe

Grupa 2
Ksztaltowanie

l-l

Operacje tloczenia sa zazwyczaj bezodpadowe; tylko w niektrych

zbedna reszta materialu oddzielona od wyrobu ma postac tasmy odpadowej (azuru) lub odpadu o innym ksztalcie. W przeciwienstwie do obrbki
skrawaniem odpady z operacji tloczenia nie maja ksztaltu wirw.
Operacje tloczenia mozna podzielic na dwie podstawowe grupy (tablica
1-1):

ciecie (wykrawanie), tzn. calkowite lub czesciowe oddzielanie

jednej czesci materialu od drugiej,
grupa 2 - ksztaltowanie, tzn. nadawanie materialowi zalozonego z gry
ksztaltu i wymiarw.
Ciecie wykonuje sie nozycami o dwch nozach ustawionych jeden nad
drugim, wykrawanie zas - tlocznikami na prasach. Przyklady wyrobw
wykrawanych podano na rys. l-l.

e)

b)

a)

\V

grupa 1 -

-t.

OJ e:p

Lu $~

II

Rys. 1-2. Przyklady wyrobw ksztaltowanych:

a) gietych, b) ciagnionych, e) wyoblanych

1.4. Rodzaje i okreslenia podstawowych

operacji ciecia (wykrawania)

C!J[L\j:J

a=:::=:f===o

Rys. I-l. Przyklady wyrobw wykrawanych

Ksztaltowanie obejmuje wytwarzanie plfabrykatw lub gotowych

wyrobw za pomoca giecia (rys. l-2a), ciagnienia *) (rys. l-2b), wyobl~nia
(rys. l-2e) oraz innych operacji wymienionych w tabl. 1-1.
Podczas giecia grubosc materialu gietego w zasadzie nie ulega zmianom. Wyroby giete wykonuje sie z tasm, paskw, pretw, drutu lub rur.
W wyniku ciagnienia i wyoblania otrzymuje sie - z plaskich krazkw
lub innych plfabrykatw z blachy - plaszcze naczyn.
Wyroby tloczone moga byc wykonane w jednej operacji lub w procesie
zlozonym z szeregu kolejno po sobie nastepujacych operacji.
Za pomoca operacji ksztaltowania mozna rwniez laczyc ze soba w
sposb trwaly plfabrykaty tloczone, np. przez wywijanie i zaciskanie,
obciskanie, zawijanie, zaginanie i zaciskanie oraz zaprasowywanie.

Zaleznie od rodzaju uzytej maszyny odrznia sie ciecie nozycami od

ciecia przyrzadem na prasach, zwanego wykrawaniem.
Ciecie nozycami bez odpadu, tj. dzielenie arkusza blachy pokazano na
rys. 1-3a.
W wykrawaniu rozrznia sie nastepujace operacje:
a. Odcinanie - calkowite oddzielanie wyrobu od materialu wzdluz linii
niezamknietej, z odpadem (rys. 1-3b).
A-A

aj

.~
r
: \
. _~

9_
~~-~l
"'~
\
\Et~kL~~-j
A

~I

~.

~
*, Ciagnienie tu omawiane nie obejmuje przeciagania przez otwr pretw, rur lub drutu,
zwanego rwniez ciagnieniem objetego inna norma (PN-65/M-66005-Ciagnienie).
oj

10

Ny~. 1-3. Ciecie: a) ciecie nozycami bez odpadu, b) 'odcinanie stemplem z odpadem
I nozyce, 2 - stempel odcinajacy na prasie, 3 .0 przedmiot odciety, 4 o, odpad
11

aj

7;J/JT

!PeJC5l

~~

~
Rys. 1-4. Wycinanie: a) za pomoca stempla zwyklego, b) za pomoca stempla nozowego
1 - wyciete przedmioty, 2 - odpady, 3 - stempel, 4 - matryca

I
i

~
Rys. 1-5. Dziurkowanie (wycinanie otworw)
1 - przedmiot, 2 - odpad

6 ~-~t

Rys. 1-6. Przycinanie

1 - wyrb, 2 - odpad

~6

(rys. 1-6).

c. Okrawanie - calkowite oddzielanie nadmiaru

plfabrykatu ciagnionego lub wyoblanego (rys.
f, Nacinanie (nadcinanie) - czesciowe oddzielanie
niezamknietej (rys. t -8).
~. I~(}zcinanie - rozdzielanie na czesci za pomoca

materialu na obrzezu
1-7).
materialu wzdluz linii
ciecia (rys. t -9).

Tasmaprzed rozci~ciem

lL

ot

I]rasmapo
rOlcieciu

ej

Rys. 1-7. Okrawanie

1 .. wyrb ciagniony, 2- wyrb wyoblany,
3 -- odpad'

Rys. 1-8. Nacinanie (nadcinanie)

h. Wycinanie - calkowite oddzielanie materialu wzdluz linii zamknietej,

okalajacej wycinany przedmiot (rys. 1-4).
l'. Dziurkowanie (wycinanie otworw) - calkowite oddzielanie materialu
wzdluz linii zamknietej okalajacej odpad (rys. 1-5).
d. Przycinanie - calkowite oddzielanie czesci materialu od wyrobu
wzdluz linii niezamknietej, przy czym czesc oddzielona stanowi odpad

t3iE?

~i~

Rys. 1-9. Rozcinanie: a) tasmy, b) arkuszy,

e) wyrobu tloczonego

h. Wygladzanie - oddzielanie malego naddatku materialu od przedmiotu

uprzednio wycietego lub dziurkowanego w celu utworzenia ostrych
krawedzi i gladkiej powierzchni ciecia oraz uzyskania dokladniejszych
wymiarw (rys. 1-10).
13

aj

Rys. 1-10. Wygladzanie: a) wycietego przedmiotu, b) otworw po

dziurkowaniu

b)

l - wygladzany wyrb, 2 - stempel, 3 _

matryca

"
Rys.

Strzalki na rysunkach

'\

.....

_--:

1-12. Zaginanie

I'Jfj'\-_

c:..-=-

-~

..

1-3 do 1-10 wskazuja kierunek ruchu stempla.

Rys. 1-13. Zwijanie

1.5. Rodzaje i okreslenia wazniejszych

operacji ksztaltowania
Rozrzniamy 18 podstawowych rodzajw operacji ksztaltowania (tab!.
1-1). Operacje zblizone laczy sie w podgrupy: wyginanie, zaginanie,
zwijanie i zawijanie - w podgrupe giecia, a wytlaczanie, przetlaczanie i
dotlaczanie - w podgrupe ciagnienia.
G i e c i e jest to ksztaltowanie, w ktrym zostaje zachowana prostoliniowosc tworzacych powierzchni gietych, a zmiana krzywizny gietego
materialu zachodzi w jednej plaszczyznie.
Rozrzniamy nastepujace operacje giecia:
a. Wyginanie - giecie materialu podpartego
kra wedzi ach (rys. 1-11).

will
D[J~

d. Zawijanie - jest to rwniez giecie kolowe, lecz wykonane na czesci

dlugosci materialu (rys. 1-14a). W szczeglnym przypadku moze to byc
zawijanie obrzeza (rys. 1-14b).
aj

na dwch prostoliniowych

ID

"/

~
Rys. 1-14. Zawijanie

Rys. l-ll. Wyginanie

b. Zaginanie - giecie materialu zamocowanego jednym koncem (rys.

1-12). Strzalki na rysunku wskazuja kierunek giecia.
c. Zwijanie - giecie materialu w celu nadania mu ksztaltu walca lub
stozka, tzw. giecie kolowe (rys. 1-13).

Rys. 1-15. Wytlaczanie

C i a g n i e n i e jest to glebokie ksztaltowanie wyrobu w jednej lub

kilku operacjach lub zabiegach, zwanych ciagami.
Pierwsza operacja ciagnienia jest wytlaczanie, czyli wykonanie ciagu z
plytki wyjsciowej (np. krazka blachy). Najbardziej typowym przykladem
wytlaczania jest wykonanie z plaskiego krazka blachy o srednicy D
naczynia w ksztalcie miseczki za pomoca stempla o srednicy d (rys. 1-15).
Nastepna operacja ciagnienia jest przetlaczanie, w czasie ktrego
nastepuje zmniejszenie wymiarw poprzecznych (np. ze srednicy dl na
dl) miseczki otrzymanej w wyniku wytlaczania (rys. 1-16).
Koncowa operacja ciagnienia jest dotlaczanie wyrobu uprzednio

14
15

r:

Rys. 1-16. Przetlaczanie

\l'l

1 - krazek wyjsciowy, 2 - naczynie po wytlaczaniu, 3 - naczynie po

przetlaczaniu

E:t:k
~

;;,l rn

tv w

Rys. 1-17. Dotlaczanie:

a)
plfabrykat po przetlaczaniu, b) wyrb po dotlaczaniu

wytloczonego lub przetloczonego. Za pomoca dotlaczania usuwa sie

nierwnosci, skutki sprezynowania i nadaje sie wytloczce ostateczny
ksztalt (rys. 1-17). Dotlaczanie jest rwniez operacja stosowana do
ostatecznego ksztaltowania wyrobw gietych.

i 3.3.Metody

ksztaltowania

Materialy wyjsciowe
do tloczenia

zostana szerzej omwione w rozdzialach

3.2

tl,

u ~~

Blachy i tasmy stalowe

W tlocznictwie moga miec zastosowanie nastepujace rodzaje blach i

tasm stalowych:
- blachy cienkie ze stali weglowej konstrukcyjnej, zwyklej jakosci,
- blachy cienkie ze stali weglowej konstrukcyjnej, wyzszej jakosci,
- blachy stalowe cienkie do tloczenia,
- bednarka stalowa,
-- tasmy walcowane na zimno ze stali niskoweglowej,
-- blachy ocynkowane,
-- blachy ocynowane,
-- blachy cienkie ze stali odpornej na korozje,
-- blachy cienkie ze stali zaroodpornej.
Jako gatunki stali weglowej konstrukcyjnej zwyklej jakosci oglnego
przeznaczenia wedlug normy PN-72jH-84020 okresla sie gatunki wytapiane w piecach hutniczych i walcowane lub kute na goraco w postaci
kesw, pretw, ksztaltownikw, bednarki oraz blach grubych.
W zaleznosci od skladu chemicznego i wymaganych wlasnosci mechanicznych rozrznia sie 8 podstawowych gatunkw stali zwyklej jakosci.
Znak tej stali sklada sie z liter St i liczby porzadkowej: O, 1,2,3,4,5,6
i 7.
Znaki stali zwyklej jakosci walcowanych na blachy cienkie, o zawartosci
wegla C 0,13 -7- 0,25%, sa nastepujace: StO, St 1, St2, St3. Znaki uzupelnia sie
litera S, umieszczona po liczbie porzadkowej oznaczajaca, ze stal nadaje sie
do spawania.
Jako gatunki stali weglowych konstrukcyjnych wyzszej jakosci, wedlug
normy PN-75jH-84019,
okresla sie gatunki stali wytapianych i walcowanych lub kutych na goraco o grubosci do 250 mm w postaci walcwki
lub pretw, kesw i kesisk. Stale wyzszej jakosci stosuje sie w stanie
normalizowanym lub ulepszonym cieplnie.
Od stali tej wymaga sie okreslonego i sprawdzonego w analizie wytopu
2

Tlocznictwo

17

skladu chemicznego (zawartosci procentowej wegla) i okreslonych wlasnosci mechanicznych w stanie normalizowanym lub ulepszonym cieplnie.
Stale wyzszej jakosci -o zawartosci wegla do 0,25%, przydatne do ciecia i
powierzchni
giecia, wytwarza sie w'hropowata
gatunkach
liczbami, ktre okreslaja
utowa
Ic~,okreslenia oznakowanych
chropowatosci
przyblizona srednia zawartosc wegla w setnych czesciach procentu. Beda to
wiec stale ze znakami: 10, 15 i 20.
Czesto na koncu liczby znaku dodaje sie litery, np. G oznacza stal o
podwyzszonej zawartosci manganu, U - stal z wymagana udarnoscia.
Blachy cienkie ze stali zwyklej jakosci walcowane na zimno lub na goraco w
arkuszach lub kregach sa wytwarzane wedlug normy PN-81/H-92131.
Wymiary blach walcowanych na goraco powinny odpowiadac normie
PN-79/H-92202, a walcowanych na zimno - PN-76/H-92201.
Dopuszczalne odchylki plaskosci dla blach w arkuszach nie powinny
przekraczac 20 mm na 1 m dlugosci.
kladka d
Wlasnosci mechaniczne blach ze stali zwyklej jakosci podano w tablicy
2-1 wedlug PN-81/H-92131. Sa to: wytrzymalosc na rozciaganie Rm,
minimalna granica plastycznosci Re i minimalne wydluzenie A. Wytrzymalosc na scinanie R, podano jako rwna 0,75 Rm
Ta blica
Wlasnosci mechaniczne blach ze stali zwyklej jakosci
-na
zImno
--_.22
MPa
232-..;278-..;248-..;18
3min
30-..;-410
220
240
190
20
68
08
45
190-..;-200
310-..;540%
A3
min w
310-..;-490
70-..;-460
16
Rl,232-..;-405
R,

--

na goraco

Rm

2-1

blachy walcowane

Tablica
('hropowatosc

powierzchni
-- blach ze stali zwyklej jakosci
>Chropowatosc
2,0
0,8-..;-2,0
Znak blachy
Stopien wykonczenia

2-2

m-r Ra w 11m

Prbki blachy ze stali zwyklej jakosci poddane technologicznej prbie

I,~inania (wg normy PN-78/H-04408) na zimno o kat 1800 z wkladka
/l.rubosci d podano ponizej, w zaleznosci od znaku stali i grubosci wkladki d.
d=
St35
St25
StI
d=
d=OJ....s
2s StO
d= 3s
StOS
Znak2 stali

w
Iotlllhosc

WIlI')

blachy w mm

Na prbkach po zginaniu nie powinno sie dostrzegac pekniec, naderi rozwarstwien.

IIIlld,y cienkie ze stali wyzszej jakosci walcowane na goraco lub na zimno w

wedlug normy PN-81/H-92129.
Wymiary blach sa okreslone przez normy: PN-79/H-92202 dla blach
walcowanych na goraco i PN-76/H-92201 - dla walcowanych na zimno.
Wlasnosci mechaniczne: Rw R, i Amin W stanie wyzarzonym i gladzonym
,II 011 normalizowanym
powinny odpowiadac wymaganiom z tablicy 2-3.

III kuszach lub kregach sa wytwarzane

Tablica

2-3

WIIl~IIClSci
mechaniczne blach ze stali wyzszej jakosci
330-..;-460
RmMPa
w
Ze wzgledu na jakosc powierzchni blach rozrznia350-..;sie5004 rodzaje
290-..;-410
powierzchni: I, II, III, IV, ktrych dopuszczalne wady okresla
ta sama
norma.

( ialunek
stali

minw%
28
27
3375
45
26
263
25
24 Wydluzenie
-..;26
218-..;w MPa
308
= 248-..;0,75
R",
InaR,zimno
Wytrzymalosc
Wytrzymalosc
na goraco
blachy walcowane \I

I II

Blachy walcowane na zimno i

rodzaju sa dostarczane o chropowatosci powierzchni Ra w /lm podanej w tablicy 2-2 wedlug normy
PN-73/M-04251 (Chropowatosc powierzchni. Okreslenia podstawowe i
parametry).
18

lO
15
.l.O

19

_-

'fe wzgledu na wymagana tlocznosc i wlasnosci wytrzymalosciowe

\.\ IChy dzieli sie na 4 kategorie:

Blachy ze stali wyzszej jakosci gatunku 20 przed gieciem, a zwlaszcza

wytlaczaniem, wymagaja czasami wyzarzania zmiekczajacego.
Podobnie jak dla blach cienkich ze stali zwyklej jakosci, blachy cienkie
ze stali wyzszej jakosci wytwarza sie w 4 rodzajach powierzchni: l, 11, III i
IV. Dopuszczalne wady w poszczeglnych rodzajach oraz chropowatosc
Ra powierzchni okresla norma PN-81/H-92129. Dla blach chropowatych
oznakowanych r Ra > 2 ~lm, dla matowych m Ra -= 0,8 -:--2 !lm.
Prbki blachy ze stali wyzszej jakosci poddane technologicznej prbie
zginania (wg normy PN-78/H-04408) na zimno o kat 180" z wkladka d nie
powinny wykazywac pekniec, naderwan i rozwarstwien. Dla gatunkw
stali 10, 15 d = O, dla stali 20 d = s, gdzie s jest gruboscia blachy w mm.

p ~
T -GB-

plytko tloczne,
tloczne,
gleboko tloczne,
bardzo gleboko tloczne.

Oznaczenia te oraz odpowiadajace poszczeglnym kategoriom blach

,\,'Iunki i badania techniczne sa podane w normie PN-81/H-92121.
Ze wzgledu na jakosC powierzchni rozrznia sie cztery rodzaje blach
"maczane cyframi rzymskimi: l, n, Ul i IV. Dopuszczalne wady
I" ,wierzchni
.
. dla poszczeglnych rodzajw blach sa okreslone w podanej
WYl,Cj nonnie.
Cechy wytrzymalosciowe blach do tloczenia podano w tabI. 2-4.
Tlocznosc blach grubosci do 2 mm, badana metoda Erichsena, powinna
-

Blachy i tasmy stalowe specjalnie przydatne do tloczenia. Blachy stalowe

cienkie do tloczenia moga byc walcowane na goraco w arkuszach o
grubosci ponizej 3 mm oraz grubosci do 4 mm walcowane na zimno ze stali
weglowej.
Ta hl ica
Wlasnosci

wytrzymalosciowc

hlach do tloczenia

w stanie

2-4

wyzarzonym

(wg PN-81/H-92121)

Kategoria

blach

----~~Izcnic~
lllJl1.
W (~) dl~

Wytrzymalosc
na rozciaganie

grubosci
f--

R",

w MPa

Nazwa

mm

__t--znakB

Bardzo gleboko tloczna

Gleboko
tloczna
Tloczna
Plytko tloczna
L_
Tlocznosc

--,-6,0
6.3
7.8
5.8
7.7
8.2
6.5
7.5
7.6
8.4
7,9
7A
6.9
8,0
5,6
6,7
6,2
6,9
7,0
!U
7.4
9,0
7,3
7,2
6,8
7,0
7,6
8,3
5,7
8,7
9,2
7,\

T
P

5.5
7,\
6,9
6,7

250--;-.390
250--;-.410
250--;-.410
do 490

ponad
2 mm

32
28
25

lHldane w normie PN-76/H-92325. Bednarka moze miec brzegi naturalne

lll.yskane podczas walcowania lub obciete.

23

lU
ilU

hl ach do tloczcnia

do 2

,,,Ipowiadac wymaganiom okreslonym w tabI. 2-5.

Blachy do tloczenia sa walcowane ze stali niskoweglowej 08X i lOX wg
I'N-75/H-84019 lub 08XA wg PN-80/H-84023 i dostarczane w stanie nie
"lll"obionym cieplnie (wyzarzone). Wytrawia sie je w roztworze kwasu
,LI rkowego, a nastepnie plucze w wodzie wapiennej i suszy. Operacje te
l'ilwtarza sie 2 razy, dzieki czemu blacha ma powierzchnie czysta, matoWa,
/t .\lawa i bez zgorzeliny.
B e d n ark a s t a l o w a walcowana na goraco, stosowana na wyroby
II"czone, jest wytwarzana ze stali zwyklej jakosci StOS lub St2S. Grubosc
I'('.dnarki wynosi 1,5-:--5 mm, a szerokosc 20-:--300 mm. Wymiary jej sa

gruhosci

11Ia
5 w mm

do 2 mm mierzona
--_ .

1----

metoda

Erichsena

la w mm

Gruposc
nomi
0.50 IO,55j
Glebokosc
wy tlo

~2.00
7.3
9.6
8.7
7.5
9,3
7.8
11,6
9,09.2
9.1
9.9
10.5
9,5
10,0
10,5
11,0
10.3
11,5
10,8
11,5
11,2
10,1
11.2
9,6
11,6
9,3
\1,3
8,2
9,5
9.2
7.7
8.8
\2,1
9,9
9,7
11,8
\1,9
8,9
8,6
1,80
11,9
lwg PN-69{H-92121)

l
'~) \ 0,65

lI,d

\ O.7il~FWI;),l)il~I~~

Tablica

2-5

1,60
1,40 \ 1,50

o,;~]

\0
1

/t'

s
s
21

T a s m y s t a l o we

przeznaczone

do tloczenia sa walcowane

zimno (wg PN-73/H-92327) ze stali niskoweglowych. Ze wzgledu na rodzaj

powierzchni dzieli<lroZJe
sie je na dwie HI8
grupy oznaczone: Sl - o powierzchnil
HI7N2
IHI8N9T
H26N4**) Gatunek
stali
wegiel
jasnej i S2 - o powierzchni
jasnej
czyszczonej. W zaleznosci od stopnia
lal zaroodporna
lal odporna
na
przewalcowania (twardosci)
i obrbki
cieplnej po walcowaniu tasmy dzieli
sie na: bardzo miekkie-BM,
bardzo miekkie wygladzone-BMg,
miekkie - M, plmiekkie - PM, pltwarde - PZ, twarde - Z, bardzo twarde - BZ i najwyzszej twardosci - BZZ.
Ze wzgledu na wymagana tlocznosc i wlasnosci wytrzymalosciowe
rozrznia sie te same kategorie tasm jak w przypadku blach do tloczenia,
tzn. P, T, G i B. Prbie tlocznosci podlegaja tasmy o grubosci nominalnej
0,2+2 mm w kategoriach: B, G i T o twardosciach: BM, BMg i M.
Wymiary tasm stalowych i ich odchylki oraz dopuszczalne wady
powierzchni sa podane w normie PN-72/H-92320. W zaleznosci od
kategorii i twardosci dla tasm grubosci 0,2 + 2 mm przewiduje sie
nastepujace glebokosci wytloczenia metoda Erichsena wg normy PN-73/H-92327:
a. Dla tasm szerokosci 30+70
- kategorii B o twardosci
- kategorii B o twardosci
- kategorii G o twardosci
-- kategorii G o twardosci
- kategorii T o twardosci
- kategorii T o twardosci
b. Dla tasm szerokosci wiekszej
- kategorii B o twardosci
- kategorii B o twardosci
- kategorii G o twardosci
- kategorii G o twardosci
- kategorii T o twardosci
- kategorii T o twardosci

mm:
BM
M
BM
M
BM
M

BMg 5,9 + 9,4

5,6+9,3
BMg 5,5+9,3
5,2+8,8
BMg 5,2+9,2
4,2+8,1

niz 70 mm:
BM
BMg
M
BM
BMg
M
BM
BMg
M

8,5 +12,5
8,0+11,8
8,0+12,2
7,6+11,5
7,5+11,7
6,9+10,9

mm
mm
mm
mm
mm
mm

mm
mm
mm
mm
mm
mm

Blachy cienkie ze stali odpornej na korozje i zaroodpornej. Stale odporne na

korozje (nierdzewne i kwasoodporne) zawieraja z reguly dodatki stopowe
chromu Cr i niklu Ni, a stale zaroodporne - molibdenu Mo. Oznakowania
i sklady chemiczne tych gatunkw stali podano w normie PN-71/H-86020.
W tablicy 2-6 podano sklad chemiczny stali dla poszczeglnych
rodzajw.

Ta blica

n
;Ialc od

2-6

na korozje zaroodporne
~~stali
~
4HI3
24-:-28
molibden
chrom
nikiel
12-:-14
Mo
Cr
Ni
Znak
IHI3
16-:-18
8-:-10
sr.
17-:-19
18
C~
H5M*)
4,0-:-5,0
max
0,5
1,5
-:-2,5
max
0,10
0,45-:-0,60
4,5-:-6,0
0,11-:-0,17
0,09-:-0,15
max
0,90-:-1,05
0,36-:-0,45
0,6
0,2
0,15

Sklad chemiczny w %

:--;

s
" odpornosc na zar do 650"C
, " odpornosc na zar do IIOO"C

Litery w znaku stali oznaczaja skladniki stopowe: H - chrom, NlIlkiel, T -tytan, M --molibden; liczby na poczatku znaku stali oznaczaja,
le gatunki rznia sie miedzy soba tylko zawartoscia wegla (np. 1H 13 i
,IH 13), liczby za literami oznaczaja srednia zawartosc procentowa pierwiastkw stopowych stali wyrazona w liczbach calkowitych.
Czesto mamy do tloczenia blache cienka nierdzewna ze stali chromowej
I Il 13, stosowana na sprzet gospodarstwa domowego lub blache ze stali
chromoniklowej 1H 18N9T, stosowana na zbiorniki do kwasw, naczynia
destylacyjne itp. Pozostale trzy gatunki stali odpornej na korozje podane w
tablicy 2-6 nie daja sie spawac, dlatego nie zawsze moga byc w tloczeniu
I,astosowane.
Blachy cienkie ze stali odpornej na korozje i zaroodpornej sa wytwarzane wedlug normy PN-83/H-92128 jako walcowane na goraco grubosci
1,5+ 2,8 mm i jako walcowane na zimno grubosci 0,5 + 3 mm. Szerokosc
arkuszy 600 + 1000 mm, a dlugosc do 2000 mm.
Dopuszczalne odchylki
- dla blachy walcowanej
800 mm;
- dla blachy walcowanej
800 + 1000 mm;
- dla blachy walcowanej
kosci 12 i 15 mm.
Orientacyjne wlasnosci

od plaskosci blachy wynosza:

na goraco: 15 mm dla szerokosci arkusza do
na goraco: 20 mm dla szerokosci
na zimn odpowiednio

arkusza

do powyzszych szero

mechaniczne podano w tablicy 2-7.

22
23

Ta bli ca
Wlasnosci wytrzymalosciowe
Gatunek
stali
i rodzaj stali

Nicrdzewna
Nierdzewna
Zaroodporna

I H 13
IHI8N9T
H5M

blach nierdzewnych
Wytrzyma/osc
na rozerwame
R", w MPa
460
510
390

i zaroodporn}'ch

stosowanych

Wytrzyma/osc
na scinanie
R, = 0,75 R",
345
382
292

2-7

do tloczenia

Wydluzenie

A;w%

2l
36

W zaleznosci od stanu powierzchni rozrznia sie blache o powierzchni

oznakowanej.
rawionej (oznakowana_
traw.) i o powierzchni nietrawionej __ nie
W zaleznosci od rodzaju i wielkosci wad dopuszczalnych na powierzchni blachy
sie 2 rodzaje blach: III i IV, ktrych dopuszczalne
wady
podaje produkuje
PN-83/H-92128.

Blachy tasmy stalowe ocynkowane wg PN-81/H-92125 sa walcowane na

zimnowynosi
i obustronnie
w procesie ciaglym, Grubosc tych blach i
tasm
0,5 + 2,5ocynkowane
mm.
cIetych
Blachy
z tejsablachy,
dostarczane w arkuszach lub kregach, tasmy zas w kregach
W zaleznosci
od rodzaju
i grubosci powloki cynku blachy i tasmy sa
produkowane
o powloce
cynku:
z kwiatem-z,

Blache, zwykle o powloce Z lub ZM, poddaje sie technologicznej prbie

:'lllania wedlug PN-78jH-04408, Prbke nalezy zgiac do rwnoleglosci
, '111Don
przy uzyciu wkladki o grubosci rwnej grubosci blachy lub tasmy,
Iil.wha nie powinna ulec zlamaniu, a na powierzchni zewnetrznej (rozcialilij) nie powinna wykazac naderwa, odpryskw i zluszcze,
Wymiary arkuszy i kregw blachy i tasmy ocynkowanej, odchylki
"I11hosci oraz inne wymagania technologiczne podano w normie PN::1/11-92125.
BladlY ocynowane-biale

(wg normy PN-73jH-92122) sa otrzymywane

1>1
leI. ocynowanie sposobem elektrolitycznym
lub ogniowym blachy
Lilowej cienkiej walcowanej na zimno. Rozrznia sie cztery stopnie
I w;lrdosci: A, B, C, D. Wedlug skali HRT 30 (obowiazujacej dla grubosci
II. 11 mm i powyzej) twardosc mierzona sposobem Rockwella wynosi: dla
48+56, B-54+61,
C-57 -;-.65 i D---66-:-73. Dla blach o twar,I<ci: A, B i C ogranicza sie w stali maksym~lne zawartosci siarki do
11025% i fosforu do 0,020%, dla blachy o twardosci D dopuszcza sie
.twartosc siarki do 0,040%, a fosforu 0,15%.
Blache biala stosuje sie przede wszystkim do tloczenia puszek do
I "lJscrw. Nominalna grubosc blachy--O,18-;-.0,5 mm. Dostarcza sie ja w
IILdych arkuszach o wymiarach od 510 x 710 mm do 720 x 752 mm.
I I( ll;znosc wedlug Erichsena wynosi dla blach o twardosci: A - 6,9 -;-.8,9
111111,
B -- 6,4 + 8,4 mm i C -~ 5,9 ...:...
7,9 mm, w zaleznosci od grubosci blach.

o grubosci powloki 100+600 g/m2,

ze zmniejszonym kwiatem-ZM,
o grubosci powloki 100-;-.350 g/m2,
wygladzonej - W, o grubosci powloki 100+600 g/m2,
z warstwa stopowa-ZS,
o grubosci powloki 100+200 g/m2
Powierzchnia blachy ocynkowanej powinna byc rwna i gladka, o
cIaglej powloce cynku. Powloka cynku z kwiatem - Z powstaje w wyniku
nieograniczonego rozrostu krysztalw cynku podczas krzepniecia na
powierzchni blachy i charakteryzuje sie metalicznym polyskiem. Powloka
cynku ze zmniejszonym kwiatem - ZM powstaje w wyniku ograniczonego
rozrostu krysztalw cynku podczas jego krzepniecia na powierzchni blachy
z dopuszczalna niejednorodnoscia w wygladzie. Powloka wygladzona W
powstaje w wyniku walcowania blachy ocynkowanej z niewielkim zgniotem, wskutek tego jest bardziej gladka, przydatna np. do malowania
dekoracyjnego. Powloka stopowa - ZS powstaje na skutek obrbki
cieplnej blachy ocynkowanej, w wyniku ktrej tworzy sie stop cynkowo-zelazowy, charakteryzujacy sie matowym wygladem.
24

J.2. Blachy i tasmy z metali niezelaznych

i ich stopw

Jako materialy wyjsciowe do tloczenia stosuje sie czesto blachy i tasmy

, vnkowe, aluminiowe, miedziane mosiezne.
Blachy cynkowe (wg PN -81jH -92900), ktrych grubosc wynosi 0,15 -;-.6
11111I,
sa dostarczane w arkuszach szerokosci 650, 800 i 1000 mm oraz
dlllgosci 1000,2000 i 2500 mm. Arkusze blach sa obcinane pod katem 90;
hll.cgi arkuszy powinny byc obciete rwno bez zadziorw.
Grubosc tasm cynkowych (wg PN-81jH-92901) wynosi 015-;-.2 mm, a
',IlTokosc-do
280 mm. Brzegi tasm musza byc rwno obciete. Naj1V1~~ksza
odchylka prostoliniowosci (sierpowatosc) nie powinna przekra(fal; 3 mm na 1 m tasmy. Tasmy sa zwijane w kregi.
JJlachy i tasmy aluminiowe sa powszechnie stosowane w produkcji

25

sprzetu gospodarstwa domowego, zwlaszcza do tloczenia i wyoblania

naczyn kuchennych. Czynnikami, ktre przyczynily sie do rozpowszechnienia aluminium, sa: srebrzysty i estetyczny wyglad, odpornosc na
dzialanie slabych kwasw i bardzo mala gestosc (2,6 -:-2,8 g/cm 3). Wada
aluminium jest brak odpornosci na dzialanie lugw.
Blacha z aluminium (PN-75/H-92741) i stopw aluminium jest walcowana na zimno. Grubosc arkuszy blach wynosi 0,3 -:-10 mm, przy
szerokosci 600 i 1000 mm i dlugosci do 3 m. Blachy i tasmy aluminiowe sa
dostarczane w stanie: rekrystalizowanym (r), zmiekczonym (m), pltwardym (z4), twardym (z6) i utwardzonym (t).
Tasmy z aluminium (PN-75/H-92833) i stopw aluminium
grubosc 0,1-:-3,0 mm i sa zwijane w rulony srednicy do 750 mm.

maja

Blachy, pasy i tasmy miedziane wykonuje sie prawie z czystej miedzi, o

zawartoscI Cu 99,9%, 99,7% lub 99,5%. Sa one doskonalym materialem do
wyrobu naj rozmaitszych naczyn i przedmiotw tloczonych.
Blachy i pasy miedziane (PN-79/H-9271O) daja sie dobrze lutowac,
spawac, niklowac i cynowac. Grubosc blach wynosi 0,3 -:-12 mm. Miedz
jest bardzo dporna na korozje oraz na dzialanie lugw.
Pasy miedziane maja grubosc 0,2 -:-6,0 mm. Blachy miedziane walcuje
sie na goraco lub na zimno, a pasy tylko na zimno. Pasy i blachy walcowane
na zimno wytwarza sie w stanie: rekrystalizowanym (r), pltwardym (z4) i
twardym (z6), o grubosci najwyzej 5 mm.
B/achy i tasmy mosiezne. Mosiadz jest to stop miedzi i cynku o
zawartosci 55-:-90% Cu. Mosiadz o zawartosci ponad 72% miedzi jest
nazywany
tombakiem.
Mosiadze o zawartosci do 40% cynku nadaja sie do
tloczenia na
zimno.
Mosiadze oznacza sie symbolami zlozonymi z litery M i liczby
dwucyfrowej oznaczajacej procentowa zawartosc miedzi.
Z produkowanych gatunkw mosiadzu do wazniejszych zalicza sie:
M60, M63, M68, M70, M80, M85 i M90, przy czym do tloczenia
najbardziej sa zalecane gatunki: M60 i M63.
Blachy, pasy i tasmy mosiezne sa dostarczane w stanie: rekrystalizowanym (r), pltwardym (z4), twardym (z6), sprezystym (z8) i podwjnie
sprezystym (z9). Grubosc blach mosieznych walcowanych na zimno wynosi
0,2-:-12 mm. Wlasnosci wytrzymalosciowe blach mosieznych zaleza od
stanu obrbki cieplnej lub stopnia utwardzenia.
Wlasnosci mechaniczne oraz tlocznosc blach i pasw mosiej;nych sa
podane
w normie PN-80/H-92720, a wlasnosci tasm _ w normie
PN-80/H-92816.

2.3. Blachy cienkie dla przemyslu lotniczego

i motoryzacyjnego
Blachy cienkie dla przemyslu lotniczego wytwarza sie wg PN-75jH-92134 w
I rzech kategoriach tlocznosci: B, G i T (bardzo gleboko tloczna, gleboko
Iloczna i tloczna) ze stali weglowych 08, 10,20 i 35 oraz tylko jako T ze stali
;topowej HGS (chromowo-manganowo-krzemowej).
Poza tymi wykonuje
~ie blachy konstrukcyjne ze stali weglowej 35 i stopowej 30HGS.
Ze wzgledu na wymagana jakosc powierzchni blachy dzieli sie na cztery
rodzaje: I, II, III i IV. Dopuszczalne wady powierzchni i tlocznosci
poszczeglnych kategorii blach podaje powyzsza norma. Wymiary blach
cienkich walcowanych na zimno odpowiadaja PN-76jH-92201 i na goraco
PN-79jH-92202.
Blachy cienkie dla przemyslu motoryzacyjnego wytwarzane wg PN -71/H-92143 sa to blachy karoseryjne walcowane na zimno o grubosci 0,5 -:-2,5
mm. Nadaja sie do glebokiego tloczenia. Rozrznia sie 2 kategorie blach: 1)
SSB - przeznaczona na bardzo zlozone wytloczki o skomplikowanym
ksztalcie i o wysokim stopniu odksztalcenia plastycznego, 2) SB - przeznaczona na trudne wytloczki, o zlozonym ksztalcie i wysokim stopniu
odksztalcenia podczas tloczenia.
Tlocznosc blach karoseryjnych wedlug Erichsena powinna wynosic dla
kategorii SSB-9,7-:-12,4
mm, a dla kategorii SB-9,5-:-12,3
mm, w
zaleznosci od grubosci zmieniajacej sie w granicach 0,5 -:-2,5 mm. Ze
wzgledu na jakosc powierzchni blachy dzieli sie na trzy rodzaje: la, Ib i II,
ktre z kolei dzieli sie na dwie klasy jakosci, w zaleznosci od mozliwosci
wykorzystania powierzchni arkusza.
Dopuszczalne wady powierzchni dla kazdego z trzech rodzajw,
wymiary i wlasnosci mechaniczne podaje norma PN-71jH-92143.

2.4. Materialy niemetalowe i tworzywa sztuczne

Wprowadzenie. W budowie maszyn oraz urzadzen elektrotechnicznych
stosuje sie wiele elementw wycinanych, a czasem nawet gietych z
materialw niemetalowych. Z wazniejszych materialw niemetalowych
nalezy wymienic: materialy papiernicze, tworzywa sztuczne, skre, gume i
klingeryt Wytrzymalosc na scinanie niektrych z nich podano w tab!' 2-8.

26
27

Wytrzymalosc na scinanie niektrych materialw nie

wowe:

tkaninowe
Rodzaj materialu niemetalowego

Tablica
tal

2-8

88,0
59,0
R, orientac.
98,0,,;,-128,0
w 166,0
MPa
49,0
29,4
29,4,,;,-68,4
68,0..;.-78,0
19,6,,;,-39,0
118,0..;.-

Materialy papiernicze dzieli sie w zaleznosci od gramatury

wyrobu) na: bibulke, papier, karton i tekture.

(masy l m2

p a p i e r jest dostarczany w arkuszach lub belach. Podstawowym

formatem arkusza papieru jest format AO o powierzchni l m2 i wymiarach
po obcieciu 841 x 1189 mm. Do ciecia uzywa sie papieru pakowego,
rysunkowego, introligatorskiego i innych.
Kar tsao nstosowane:
i t e k t u r a. Sposrd wielu rodzajw kartonw i tektur do
tloczenia
-

karton oraz
tektura biala
okladek,
segregatorw
itp.; i brazowa (zwykle)-do

wyrobu pudelek,

,hemicznych (rozcienczonych kwasw, soli i czesciowo zasad). Tworzywa

hakelitowo-papierowe sa stosowane w przemysle elektrotechnicznym na
czesci izolacyjne, a tworzywa bakelitowo-tkaninowe -- na czesci maszyn o
(I uzej wytrzymalosci.
Z tworzyw bakelitowo-papierowych (gumoidowych) do tloczenia stosuje
~ie papier bakelizowany i plyty bakelitowo-papierowe.
Papier bakelizowany jest nasycany alkoholowym roztworem zywicy fenolowo-formaldeiIydowej.
Z tworzyw bakelitowo-tkaninowych do tloczenia stosuje sie pltno
hakelizowane i plyty bakelitowo-tkaninowe.
Pltno bakelizowane, powlekane roztworem alkoholowym zywicy rezolowej, jest dostarczane w
rolkach. Plyty bakelitowo-tkaninowe
sa dostarczane w arkuszach o
minimalnych wymiarach 700 x 850 mm i grubosci 0,5 --:-50 mm.
C e l u l o i d jest to tworzywo sztuczne produkowane
z azotanu
celulozy i kamfory z dodatkiem zmiekczaczy, napelniaczy i barwnikw.
Jest to tworzywo termoplastyczne, latwo palne, wybuchowe, odporne na
dzialanie olejw roslinnych i mineralnych, rozpuszczalne w acetonie l
octanie butylu.
Celuloid jest dostarczany w postaci arkuszy grubosci do 2 mm, plyt
grubosci powyzej 2 mm, nie polerowanych lub polerowanych jedno- lub
dwustronnie oraz rurek i pretw. Plyty sa dostarczane o wymiarach
1400 x 740 mm.

Tworzywa
sztuczne
stosowane
na wyroby tloczone to przede wszystkim
i pleksiglas.
bakelit,
celuloid,
cellon

C e Ilon jest to plastyfikowana acetyloceluloza w postaci plyt, pretw,

rur i walcwki. Cellon jest mniej palny niz celuloid i niewybuchowy.
Produkowany w postaci plyt polerowanych lub malowanych grubosci
0,125 --:-15 mm, o wymiarach 600 x 1400 i 800 x 1600 mm.
P l e k s i g l a s jest u nas produkowany pod nazwa metapleksu (nazwa
handlowa polimetakrylanu metylu). Jest on bezbarwny, przejrzysty, elastyczny, odznacza sie znaczna odpornoscia na temperature, swiatlo, na
czynniki chemiczne i atmosferyczne. Produkowany jest w postaci plyt
oklejanych dwustronnie papierem dla zabezpieczenia powierzchni przed
porysowaniem. Metapleks produkuje sie wg norm branzowych BN-67/6368-01, BN-71/6368-03, BN-73/6368-04.

T w o r z y w a war s t w o web a k e l i t o we. Tworzywa warstwowe

sa to materialy zbudowane z warstw papieru lub tkaniny, zwiazanych
alkoholowym roztworem zywicy typu rezolowego. Tworzywa warstwowe
odznaczaja sie dobrymi wlasnosciami mechanicznymi, izolacyjnymi, dosc
duza wytrzymaloscia cieplna oraz odpornoscia na dzialanie czynnikw

Inne materialy niemetalowe stosowane na wyroby tloczone to przede

wszystkim skra, guma, klingeryt i preszpan.
S k r a. Sposrd wielu rodzajw skr wyprawianych do tloczenia
stosuje sie tylko niektre skry techniczne (PN-73/P-22220). Sa to przede
wszystkim skry bydlece i cielece, przeznaczone na wytloczki i uszczelki

-- karton kreslarski (bristol) - na podkladki;

tektura uszczelkowa - na uszczelki tekturowe;

karton
tektura makulaturowa do tloczenia-na
wyroby tloczone;
tektura twarda - na rzne czesci konstrukcyjne;

tektura specjalna do tloczenia - do produkcji

tloczonych;

specjalnych wyrobw

tektury samochodowe -listwowa

i izolacyjna - na listwy oraz izolacje cieplna i akustyczna do samochodw.

28

29

grubosci 2 + 5 mm, wygarbowane w garbnikach roslinnych, roslinno-syntanowych lub chromowych. Wilgotnosc skr przeznaczonych do
tloczenia nie powinna przekraczac 16% masy, wytrzymalosc na rozciaganie powinna wynosic 25 + 50 MPa, a lico skry nie powinno pekac na
walcach nr 3 +7 stosowanych do badan wg PN-70/P-22131.
G u m a jest to produkt wulkanizacji siarka kauczuku naturalnego lub
syntetycznego, stanowiacy jego mieszanine z napelniaczami, substancjami
zmiekczajacymi,
przeciw
starzeniu. barwnikami, przyspieszaczami wulkanizacji i srodkami
Wlasnosci fizyczne gumy zmieniaja sie w szerokich granicach w
zaleznosci od skladu mieszaniny i rodzaju procesu wulkanizacji. W normie
PN-64/C-94150 podano klasyfikacje gumy stosowanej na czesci pojazdw
mechanicznych, nadajacej sie rwniez na czesci tloczone do wielu innych
maszyn. Na podstawie tej normy klase, grupe i rodzaj gumy dobiera sie w
zaleznosci od wymaganej odpornosci: na dzialanie oleju i smarw, kwasw,
wody goracej, na scieranie, na dzialanie niskiej lub wysokiej temperatury
oraz
w zaleznosciwzglednego
od wymaganej
twardosci, wytrzymalosci na rozciaganie i
od wydluzenia
po zerwaniu.
K l i n g e r y t jest to material uszczelniajacy, otrzymywany przez
sprasowanie wlkna azbestowego z klejem kauczukowym w obecnosci
napelniaczy i przyspieszaczy wulkanizacji. Produkuje sie go w postaci plyt
rznej
grubosci.
Z klingerytu
sa wycinane uszczelki pracujace w wysokiej
temperaturze
i pod
wysokim cisnieniem.
P r e s z p a n e l e k t r o t e c h n i c z n y. Podstawowym surowcem na
preszpan elektrotechniczny jest masa celulozowa siarczanowa. Stosuje sie
go na podkladki izolacyjne (wycinane) do sprzetu elektrycznego. W normie
PN-75/P-50485 sa przewidziane 4 odmiany preszpanu; w kazdej odmianie
wystepuje podzial w zaleznosci od grubosci arkuszy. Preszpan odznacza sie
duza wytrzymaloscia mechaniczna i jest bardzo dobrym materialem
elektroizolacyjnym nawet przy duzej wilgotnosci wzglednej powietrza.

2.5. Tlocznosc materialw

'v I1niki:sklad chemiczny, struktura wewnetrzna (wielkosc i ksztalt ziaren),

'L!snosci mechaniczne (przede wszystkim wytrzymalosc na rozciaganie,
!'I;lnica plastycznosci), struktura i stan powierzchni, tekstura i dokladnosc
vlmarowa.
Pomiary przydatnosci blachy do tloczenia, tj. zdolnosci do ciecia, giecia
I . I:!gnienia, a wiec prby tlocznosci blachy, przeprowadza sie w zaleznosci
., I operacji, jakiej blacha bedzie poddawana.
W przypadkach okreslania przydatnosci do ciecia (wykrawania)
lilllTZY sie wytrzymalosc blachy na scinanie za pomoca przyrzadu przed'"wionego na rys. 2-1. Przyrzad jest przystosowany do ustawiania na
I ;Isie mimosrodowej. Stempel tnacy 1 umieszczony w suwaku prasy
vkonuje ruch pionowy. Srednica stempla wynosi 31,8 mm, aby obwd
, ""ja mial wartosc 100 mm. Stempel 1 jest dopasowany do matrycy 5,
IIll1icszczonej wewnatrz obejmy 3. Mie.1/11 obejma 3 a podstawa przyrzadu 4
1I;ljduje sie podkladka gumowa 6, a w
'0

<I

,I)',iebieniu
pod podkladka
- gliceryna
Podczas wycinania
prbnego
krazka
I >:,danejblachy nacisk stempla 1 przenoI :;it; przez podkladke gumowa 6 na gli .Iyne, ktrej cisnienie poprzez rurke 8
\\:;kazuje manometr tarczowy 9. Wskalilia manometru w MPa sa miara wyl'l.ymalosci blachy na scinanie (ciecie).
Illi~ruchomy spychacz 2 podczas . po'\Iotnego ruchu stempla zrzuca z mego

*I

Rys. 2-1. przyrza d do ba dama. wytrzymalosci materialu na scinanie

."Ipad.

2. W przypadkach okreslania przydatnosci do giecia, a szczeglnie do

I:/gnienia (wytlaczania) stosuje sie: aj prby tlocznosci metoda Erichsena
III h b J prby wytlaczania metoda Instytutu Obrbki Plastycznej w
I', ll.naniu.
j Prba tlocznosci metoda E,.ichsena. Metoda tajest najczesciej stosowana
,I,. oceny tlocznosci blach i tasm o grubosci 0,1+ 2 mm. Sposb wykonania
ki prby jest podany w normie PN-79jH-04400. Dla blach i tasm
Lilowych oraz z metali niezelaznych stosuje sie prbki szerokosci 13 mm i
1V1\~kszej.
Prba polega na powolnym wtlaczaniu stempla o zakonczeniu
Illlistym w prbke docisnieta do matrycy za pomoca dociskacza, az do
, "wili powstania pekniecia, a nastepnie na pomiarze glebokosci wydol/OllCgO wglebienia okreslonej symbolem JE. Z wygladu powierzchni
0/

Materialy stosowane do tloczenia oprcz wlasnosci, ktre wynikaja z

przeznaczenia i warunkw eksploatacji wyrobw tloczonych, takich jak
gestosc, przewodnictwo cieplne i elektryczne, odpornosc na korozje,
powinny miec odpowiednie wlasnosci technologiczne, okreslajace ich
przydatnosc do tloczenia, zwane oglnie tlocznoscia.
Na przydatnosc
30

blach do tloczenia wplywaja nastepujace wazniejsze

31

wypuklosci i pekniecia mozna sadzic o wielkosci ziarna i jednorodnosci

struktury.

Prbka blachy powinna po prbie Erichsena wykazywac:

glebokosc JE zgodna z wymaganiami normy na dana blache,
pekanie prbki wzdluz luku (inny rodzaj pekania swiadczy o strukturze
pasmowej),

odpowiednia gladkosc wytloczonej prbki, ktra swiadczy o strukturze

drobnoziarnistej.

b) Prba wytlaczania metoda Instytutu Obrbki Plastycznej w Poznaniu.

Prba polega na wytloczeniu w przyrzadzie wmontowanym na prasie
miseczki o srednicy wewnetrznej 40 mm, wytloczonej z krazka o srednicy
odpowiadajacej
kategorii badanej blachy. Sposb wykonania prby
podaje norma resortowa BN-59jMPC-27002.
W przypadku badania
blachy przeznaczonej do ciagnienia wytloczek w kilku operacjach bez
wyzarzania miedzyoperacyjnego norma przewiduje przetloczenie miseczki
o srednicy dl = 40 mm kolejno bez wyzarzania za pomoca 3 st~mpli o
srednicach d2 = 31,5 mm, d3 = 25 mm i d4 = 20 mm. Na rys. 2-2 pkazano
wymiary wytloczek otrzymanych w Instytucie.
21

tfu

'"
K

co

, 7

Rys. 2-2. Wytloczki

Instytutu Obrbki
Plastycznej

Na znanym z mechaniki technicznej wykresie rozciagania stali zakres

'1;lprezen i wydluzen trwalych blachy, wystepujacych od punktu przekro'I.l~nia granicy plastycznosci Re' lecz ponizej wytrzymalosci na rozciaganie
U ",stanowi rwniez zakres wydluzen i naprezen wystepujacych podczas
l i;/gnienia, wyoblania lub giecia blach.
Z wykresu tego widac, ze na tlocznosc blachy korzystnie wplywaja:
niska granica plastycznosci Re' co przyczynia sie do zmniejszania
odksztalcen sprezystych i ma szczeglne znaczenie podczas giecia;
duze wydluzenie
'"
. .wzgledne, co stwarza mozliwosc zmniejszenia liczby
operaCjI clagmema;
duza rznica miedzy wytrzymaloscia na rozciaganie Rm i granica
plastycznosci Re' co umozliwia wykonywanie operacji ciagnienia i
giecia, wymagajacych duzych wydluzen blachy bez obawy jej pekniecia.
Wytrzymalosc na scinanie Rt wplywa decydujaco na wartosc sil ciecia, a
wiec i na wielkosc zastosowanych narzedzi i pras.
Podstawowe wlasnosci technologiczne materialw sa badane metodami technologiczno-warsztatowymi,
a wyniki tych badan bezposrednio
,kcyduja o mozliwosci zastosowania materialw w procesie tloczenia.
Do tego rodzaju wlasnosci nalezy zaliczyc:
wlasciwa tlocznosc blachy, przeznaczonej do ksztaltowania, ktrej
miara jest glebokosc wtloczenia stempla w krazek lub pasek blachy az
do chwili pekniecia materialu;
wytrzymalosc na zginanie i przeginanie blach, pretw, tasm i drutw
przeznaczonych do giecia.

2.6. Badania wlasnosci mechanicznych

i technologicznych

Sklad chemiczny. Podstawowym czynnikiem wplywajacym na przydatnosc

stali do rznych procesw tloczenia jest zawartosc wegla, zaleza bowiem od
niej w przypadku stali weglowych wlasnosci mechaniczne. Blacha, tasma,
prety i drut, aby nadawaly sie do ksztaltowania, powinny byc walcowane ze
stali o malej zawartosci wegla-od
0,05 do 0,15% -przy zanieczyszczeniu
siarka i fosforem nie wiekszym niz 0,07 do 0,08%.
Zawartosc poszczeglnych skladnikw chemicznych stosowanych malerialw zarwno w przypadku stali weglowej, jak i stopowej powinna byc
sprawdzona w katalogach lub za pomoca analizy w laboratorium metaloI.nawczym.

Wlasnosci mechaniczne i technologiczne. Wlasnosci mechaniczne materialw okreslaja: wytrzymalosc na rozciaganie (Rm), granica plastycznosci
(Re)' wytrzymalosc na scinanie (Rr) i wydluzenie wzgledne (As lub Ato)'

Struktura wewnetrzna i wielkosc ziarn. Najwlasciwsza struktura wewnet rzna stali weglowej, zapewniajaca
bardzo dobra tlocznosc, jest mikrostruktura, ktrej glwnymi skladnikami sa ferryt i perlit i w ktrej brak

~':l

~,,>r"-

Wynik badania jest pozytywny w przypadku uzyskania z krazka o

srednicy Dk (dobranej dla kategorii i grubosci badanej blachy) wytloczki o
srednicy d4, bez pekniec na krawedzi lub na powierzchni bocznej.

32
'I"lucznictwo

33

wtrace6 lub sa tylko drobne i rwnomiernie rozmieszczone wtracenia;

cementytu trzeciorzedowego.
Poza tym obserwacja mikroskopowa prbek blachy do glebokiego
ciagnienia powinna wykazac nastepujaca strukture oraz wielkosc ziarn
ferrytu i perlitu: a) niewielkie i rwnomiernie rozmieszczone ziarna (dla,
blachy do 2 mm -- wielkosci 26 -;--37 ~m, powyzej 3 mm -- wielkosci
37 -:-52 ~m), b) brak pasm lub nikla pasmowosc ferrytu i perlitu, c) brak igiel,
lub slaba budowe iglasta ziarn ferrytu, d) zupelny brak wewnetrznych
wtrace6 niemetalicznych.

stan powierzchni. Struktura powierzchni blachy do tloczenia nie

powinna wykazywac ani zubozenia (odweglenia), ani wzbogacenia (naweglenia) stali w wegiel. Niedopuszczalna jest na granicach ziarn obecnosc
tlenkw oraz wystepowanie obok siebie grubych i drobnych ziarn w
przekroju blachy, np. grubego ziarna na zewnatrz i drobnego wewnatrz.
Powierzchnia blachy do ksztaltowania powinna stanowic gladka
plaszczyzne, pozbawiona wypuklosci, wkleslosci, pofalowania, lusek (cienkich warstw metalu lub tlenkw w ksztalcie lusek lub jezykw, czesciowo
od blachy oddzielonych), wzerw, odciskw wkleslych lub wypuklych,
pecherzy, chropowatosci, plam, rdzy i zgorzeliny lub zawalcowan.
Dopuszczalne wady powierzchni blach i tasm sa podane w normach.

Struktura

i dokladnosc wymiarowa. Tekstura materialu nazywamy uporzadkowane wlkniste ulozenie ziarn spowodowane obrbka cieplna lub
plastyczna, a przede wszystkim walcowaniem blachy.
Podobnie jak w przypadku drewna wlasnosci mechaniczne i technologiczne prbek stali pobieranych wzdluz i w poprzek wlkien, a wiec
wzdluz i w poprzek kierunku walcowania, rznia sie od siebie. Wytrzymalosc na rozciaganie R"" na zginanie Rg i przewezenie wzgledne Z sa wieksze
dla prbek wycietych wzdluz wlkien niz dla prbek wycietych w poprzek.
Ta rznica wytrzymalosci sprawia, ze sa rzne mozliwosci i wyniki
ksztaltowania w obu kierunkach. Wplyw kierunkowosci struktury jest
szczeglnie widoczny w przypadku giecia blach. Linia giecia blachy
powinna byc prostopadla do kierunku walcowania. W przypadkach giecia
w dwch kierunkach prostopadlych nalezy wykrj ukladac w ten sposb,
aby obie prostopadle linie giecia znalazly sie pod katem 45 do kierunku
walcowania.
Dokladnosc grubosci blach i tasm oraz dokladnosc wymiarw arkuszy
maja duzy wplyw na niezawodnosc pracy narzedzi w procesie tloczenia.

Tekstura

34

Arkusze blachy, kregi lub tasmy nie moga miec uszkodzetl mech aII1Imych, jak zbicia krawedzi, wgniecenia, miejscowe braki materialu,
." ILi mania lub wyszczerbienia, ktre wplywaja na zmiane grubosci lub
.\ vlltiarw szerokosci i dlugosci.
.
Wymiary oraz o,dchylki wymiarw i prostosci blach cienkich w
IIkliszach lub kregach i tasm w kregach, cietych z blach grubosci 0,2 -:-4
11111\
walcowanych na zimno ze stali konstrukcyjnych weglowych, nisko.llIpowych oraz innych gatunkw stali sa przedmiotem normy PN/(ljH-92201, natomiast dla blach cienkich walcowanych na goraco
il"'llizej 3 mm) dane te zawiera PN-79jH-92202.
Wymiary blach grubosci 3-:-60 mm walcowanych na goraco ze stali
I.l Il1strukcyjnej weglowej lub stopowej przeznaczonych do tloczenia po.1.1110w normie PN-73/H-92136.
Szczeglnie jest wazne zachowanie grubosci blach. Odchylki grubosci
III(' moga przekraczac wartosci podanych w normach PN-76jH-92201 i
l' N79 jH-92202. Wartosci tych odchylek sa rzne zaleznie od dokladnosci
wykonania. Rozrznia sie dokladnosc zwykla, podwyzszona oznaczona
Iilt'rami pp i wysoka oznaczona wp.

mechanicznych
technologicznych.
Wytrzymalosc
11.1rozciaganie Rm, granice plastycznosci Re' wydluzenie i przewezenie
\\lgledne sprawdza sie metodami omwionymi szczeglowo w normie
I'N-ROjH-04310.
Sposrd badan wlas'nosci technologicznych blach nalezy wymienic:
III' lby zginania i przeginania, badania struktury wewnetrznej i wielkosci
LI rn, struktury i stanu powierzchni oraz tekstury
dokladnosci wyIlllarowej.

~";llrawdzanie wlasnosci

p rb e z g i n a n i a wykonuje sie wg normy PN-78/H -04408. Prbie

sa poddawane prbki z blach lub tasm przeznaczonych do operacji
!'I,'cia. Polega ona na zginaniu za pomoca trzpienia prbki ustawionej na
.Iwch podporach. Sposoby przygotowania prbek oraz opis urzadzen
!,odano w normie. Zaleznie od uzytego materialu i wymagan operacji
II,lcz.enia stosuje sie trzy rodzaje prb zginania:
do okreslonego kata Ci,
do rwnoleglosci ramion,
do styku ramion prbki.
Prbka nie powinna podczas zginania ulec zlamaniu, a na zewnetrznej
!,owierzchnijej zgiecia nie powinny wystepowac naderwania, rozwarstwie111;1
lub pekniecia.
35

1"1

fi'

P rb a p r z e g i n a n i a blach, tasm i bednarki polega na wielo. krotnym przeginaniu prbek umocowanych w odpowiednich szczekach az ..
do pojawienia sie pekniecia. Prbki grubosci do 3 mm przegina sie o 90 od
polozenia wyjsciowego na przemian w jedna i w druga strone z czestotliwoscia nie wieksza niz 1 przegiecie na sekunde.
Prba przeginania jest przedmiotem normy PN-80jH-04407.

1/)

LBL
~$~

Badanie struktury wewnetrznej i wielkosci ziarn wykonuje sie za pomoca

obserwacji mikroskopowych bezposrednio po trawieniu szlifowanych i
polerowanych prbek, wycinanych z arkuszy blachy. Sposoby przeprowadzania badan oraz oceny mikrostruktury w porwnaniu z wzorcami dla
blach cienkich i tasm ze stali niskoweglowej, przeznaczonych do tloczenia,
sa podane w normie PN-63jH-04504.
Sprawdzanie struktury i stanu powierzchni oraz tekstury i dokladnosci
wymiarowej. Sprawdzania struktury powierzchni dokonuje sie za pomoca
obserwacji mikroskopowych prbek blachy wykonanych z warstwy zewnetrznej, a stanu powierzchni za pomoca ogledzin nie uzbrojonym okiem
i badan za pomoC<:! dotyku. Wymiary sprawdza sie na zgodnosc z
wymaganiami odpowiednich norm za pomoca normalnych narzedzi
pomiarowych (przymiaru warsztatowego, suwmiarki i mikrometru).
Sprawdzania tekstury mozna dokonywac za pomoca prby rozciagania (wg PN-71jH-043 10), prb zginania lub przeginania prbek pobranych wzdluz i w poprzek wlkien, a takze za pomoca badania tlocznosci
jedna z opisanych metod.

2-3. Prostowarki
do blachy: a)
.,iJcmat pracy, b) widok prostowarki
I.Ill/ieckiej typu LS z 17 rolkami, c)
.,iJcmaty prostowania blach na zwij ar,,' /. pionowym i p07iomym ukladem
":licw

I/ys.

kilkunastu rolek, umieszczonych w 2 rzedach. Rolki grne moga byc

IIIlOszone i opuszczane, a dolne sa stale. Wielkoscia charakterystyczna tej
IlIaszyny jest dlugosc rolek. Na rys. 2-3b przedstawiono widok prostowarki
II-rolkowej LS-17, ktra prostuje blachy grubosci 0,25-:-2 mm. Blachy
lwa rdsze, bardziej sprezyste mozna przepuscic przez prostowarke kilkaI, I (ltnie w kierunkach do siebie prostopadlych, co moze dac lepszy efekt
1,I()stowania.
W tloczniach mniejszych uzywa sie do prostowania blachy zwijarek o

2.7. Przystosowanie blach do tloczenia

Wprowadzenie. Przystosowanie blach do tloczenia polega przede wszystkim na:
- sortowaniu wedlug kategorii, grubosci i wymiarw;
- badaniu tlocznosci za pomoca prb technologicznych;
- prostowaniu blachy dostarczonej w stanie pogietym;
-- czyszczeniu z rdzy, zgorzeliny i nadmiaru smarw.
Mechaniczne prostowanie blachy. W tloczniach przerabiajacych duza ilosc
blachy stosuje sie w tym celu specjalne prostowarki wielorolkowe. Schemat
, pracy tej maszyny podano na rys. 2-3a. Sklada sie ona z kilku lub
36

11I(lIlowymlub poziomym ukladzie walcw. Na rys. 2-3e przedstawiono

dwa schematy prostowania blachy: lewy---na zwijarce o pionowym
II kladzie walcw, a prawy - o poziomym ukladzie. Walce zwijarki mozna
Lik ustawic, aby blacha po przejsciu przez nie wychodzila plaska i nie
Iwijala sie. Docisk walcw ciagnacych blache jest regulowany w zaleznosci
"t! grubosci prostowanej blachy. Przy zbyt silnym docisku w przypadku
prnstowania blachy miekkiej na krawedziach blachy wystepuja faldy.
( ',yszczenie blachy z rdzy i zgorzeliny. Blacha i bednarka prawie zawsze sa
/;Illuszczone i pokryte zgorzelina lub rdza. Zgorzelina i rdza sa to twarde
Iknki metali, ktre wplywaja niekorzystnie najakosc wyrobw tloczonych,
powodujac powstawanie

wad wytloczek w postaci rys, waskich plytkich

37

szczelinek, odciskw wkleslych na powierzchni wewnetrznej, a wypuklych

na zewnetrznej itd. Zgorzelina i rdza na powierzchni blach zmniejszaja
trwalosc tlocznikw, ktre na skutek kaleczenia krawedzi tnacych i
powierzchni ciagnacych zuzywaja sie znacznie szybciej nizby to mialo
miejsce w tloczeniu blachy o powierzchni pozbawionej warstw tlenkw.
Rdze i zgorzeline mozna usunac badz mechanicznie za pomoca.
przenosnych obrotowych szczotek stalowych lub szlifierek o napedzie
elektrycznym albo pneumatycznym, badz chemicznie za pomoca traw,ienia, ,
o czym bedzie mowa w rozdz. 3.

I:

Usuwanie smarw i ole,iw. Smary i oleje mineralne znajdujace sie na

powierzchni blachy usuwa sie przez:
--- szorowanie szczotkami w benzynie lub benzolu,
- mycie w goracej kapieli z lugu sodowego lub potasowego, a nastepnie w
wodzie (suszenie po tych zabiegach powinno sie odbywac szybko),
-- mycie w czterochloroetylenie (tzw. per).

2.8. Wlasciwy dobr materialu

na elementy tloczone
Wlasciwy dobr materialu powinien byc oparty na starannie wykonanym rysunku warsztatowym tloczonego wyrobu. Jesli otrzymamy
jedynie wzr wyrobu, to nalezy wykonac jego pomiary i narysowac jego 2
lub 3 rzuty. Rysunek z kolei jest podstawa do opracowania procesu
technologicznego, obejmujacego wszystkie operacje wykonania, poczynajac od ciecia, ewentualnie poprzez giecie lub ciagnienie az do wykonczania.
Blacha przede wszystkim musi spelniac wymagania, wynikajace z
przeznaczenia tloczonego wyrobu. Jej grubosc wplynie na lekkosc wyrobu.
Jezeli wyrb ma byc odporny na korozje, to trzeba bedzie zastosowac
blache nierdzewna badz ocynkowana lub ocynowana; byc moze z metali
niezelaznych (mosiezna, aluminiowa). Dobr blach stalowych musi byc
oparty na ich wlasnosciach mechanicznych oraz technologicznych.
Dobra tlocznosc blach i tasm zapewniaja: niska granica plastycznosci
Re,jak najwieksza rznica miedzy wytrzymaloscia Rm i Re' mala zawartosc
wegla (0,05 -;--O,1%) oraz czysta i plaska, o metalicznym wygladzie,
powierzchnia arkuszy bez zadnych wad (pecherzy, lusek, wzerw itp.).
Jezeli proces technologiczny bedzie wymagal tylko ciecia lub wykrawania, a sprawdzenie wymagan mechanicznych nie bedzie mozliwe, to dobrze
38

hyloby oprzec sie na prbie scinania wg rysunku 2-1. Wyznaczenie w ten

,)losb sily ciecia nie tylko umozliwia stwierdzenie przydatnosci blachy,
In'!' takze okreslenie wielkosci prasy potrzebnej do wykonania ciecia.
Jesli materialem wyjsciowym na wyroby, ktre wedlug opracowanego
I li (lcesu technologicznego
1

beda wymagaly ciecia i giecia, jest blacha o

lIpdnie nieznanych wlasnosciach, to nalezy wykonac prby na zginanie i
II /.cgmame.
Wreszcie wytlaczane wyroby najlepiej wykonywac z blachy specjalnie

III icznaczonej do tloczenia wg PN-69/H-92121. Jezeli mamy jednak dostep

,l. I blachy o nieznanym oznaczeniu, lecz spelniajacej wymagania przezna-

, il'\lia wyrobu, to trzeba bedzie wykonac prbe tlocznosci, albo wytla.i:ljaC bezposrednio wyrb o wymaganej glebokosci, albo metoda Erich,'11:1. Pozytywne wyniki prb zdecyduja o wlasciwym doborze blachy.

Ue

"'~":",,',,',,",I'~"'-liJ""'''''''''_''''''+m',

"&

"wus'I.'iI.IIII.I."1

plastyczne,
bez uzycia dodatkowych
elementw
h)cz,)cych. Mozna
rznic nastepuj,)ce laczenia tloczeniem:
l. Zaprasowanie
wbitych w blache pretw (lub drutu) z uprzednim
radelkowaniem
wzdluznym lub bez radelkowania
(rys. 3-78(/).
') Zanitowanie
(rys.
pomoc,) ciasnego
uksztaltowaniem
zawleczek z blachy
blasze, a nastepnie
3. 3-7ik).
Skrecanie

kOllcwek

blaszek

czesci A wPUSzczonych
kolnierza

wywinietego

np. rurki C (rys. 3-78e) na wpuszczonej

sie o wyzlobienie E, a nastepnie zawiniecie

h)czenia

przez

cienkich

nacinanie

i zaginanie

czesci z blachy

(rys.

w produkcji

3-78q)

zabawek

4..

4_1.

Tloczniki

Wiadomosci oglne

do czesci B (ry
z drugiej

Zgodnie z przyjeta klasyfikacja procesw tloczenia podana w rozdz. 1

'11'0rzadkowano
rwniez okreslenia
przyrzadw
odpowiadajacych
tym
1'1'lcesom. Szczeglowa klasyfikacje z przykladowymi
ilustracjami podano
1\ lIormie
PN-60jM-66002.

stron

w ni,) czesci
rurki od gry n

6. Poh)czenie blacharskie (rys. 3-78/) na tzw. r,)bki pojedyncze

wykonywane
na zlobiarkach
i przygniatarkach.
7. Poh)czenia

1\

i'

3-78h) podtoczonych
czesci z pretw lub tulejek
wbicia w otwr blachy z nastepnym roznitowaniem
czesci uszczelniajacej
albo polaczenie
za pomoc,
lub drutu (wpuszczonych
przez otwr lub szczeline
z obu stron roznitowanych).

4. na
Wywijanie
A i zacisniecie
czesci B czesci
(rys. 3-78d).
5. Obciskanie
opieraj,)cej
czesci
D.

WJ

i podwjnel

stosowane
z blachy.

Tablica

~
...
~
'8
U
~
'0'
6h
'8
!=
~
,.\ol

da

~
.~
~

~
~

4-1

Klasyfikacja tlocznikw
-- Wyginak
Przetlaczak
wyciagajacy
Prostownik
---~~Wycinak
nozowy
Dziurkownik
Rolki
profilujace
?:awijak
plytkowy
-- Okrojnik
Wywijak
Przecinak
Tlocznik
skrecajacy
~Tlocznik
-----g
-~
Przebijak
obciskajacy
o>. Rozcinak
~~ Zwijak
Wzornik
do- obciagania
.~
Nacinak
Odcinak
Przetlaczak
------ Wzornik
Dotlaczak
Zaginak
Wycinak
Wyoblak
wyoblania
Wygniatak
Wytlaczak
Wybijak
Rozpeczakdowyciagajacy
Wygladzak
-- Wytlaczak

8. Spajanie na zimno (rys. 3-7811) polegaj,)ce na poh)czeniu dwch czesc(

metalowychprzez
scisniecie z miejscowym odksztalceniem
plastycznym;;
W odksztalconej
strefie podzialu laczonych czesci tworzy sie jednorodny
material powstaj,!cy z wzajemnej wymiany (dyfuzji) Cz,)stek i krysztalw,
materialw
obu czesci spajanych na zimno.

10'1

147

W kazdej z zasadniczych grup tlocznikw mozliwa jest klasyfikacja wg

cech konstrukcyjnych, lecz z uwagi na olbrzymia rznorodnosc rozwiazail
konstrukcyjnych rwniez kryteria klasyfikacji mog,! byc bardzo rzne. Na
przykli\d charakterystyczm! cecha wykrojnikw moze byc sposb prowadzenia stempli, sposb ograniczania przesuwu materialu, a cecha charakterystyczna ci,!gownikw~- rodzaj dociskacza itp.
Podstawowe zasady klasyfikacji tlocznikw, wg rodzajw wykonywanych operacji, podano w tabl. 4-1. Rzne rodzaje operacji moga byc
h!czone i wykonywane w jednym tloczniku, powstaja wtedy tzw. tloczniki
zlozone, stanowi,!ce odrebna obszerna grupe.
aj

Zarwno tloczniki proste jak i zlozone skladaja sie w podstawowej

czesci z elementw funkcyjnie podobnych, ktrych nazwy zostaly rwniez
okreslone w ww. normie. Na rys. 4-1 pokazano podstawowe elementy dla
przedstawicieli trzech grup tlocznikw.

, 4.2. Elementy tlocznikw

Wprowadzenie. Elementy tlocznikw sa znormalizowane. Podstawowe
cechy konstrukcyjne i wymiary sa zawarte w odpowiednich normach.
Ponizej omwiono poszczeglne elementy ze wskazaniem zastosowania
rznych rozwiazall konstrukcyjnych.
Elementy zamocowujace grna czesc tlocznika z suwakiem prasy. Elementem posredniczacym w polaczeniu grnej czesci tlocznika z suwakiem
prasy jest czop. Suwak prasy jest wyposazony w tym celu w gniazdo
o wymiarach znormalizowanych (tabl. 4-2), ktrego rozwiazanie moze byc
dwojakie (rys. 4-2a i h)..

10

11

Ta bl ica 4-2
Gniazda pras i czopy plyt glowicowyck
TijpA

16,
16
MI2
224
50
45
12
10
4636
M20
23.5
4316
30
115
56
112
5832
20
40
MI6
52
25
36
80
45
14
124
I45
14
28
28
12
463
95
24MlD
228
20
MlD
262
16
32
31,5
.M8
M24
32
825
63
50
130
125
372
956
04
2,5
2,5
- brII plyta
2,6
stemplowa,
1,6
12
!I
I!II
II!

l
:___
i_~
I

"

I 148
~'~IIIltl:iIIIII'I.II.II.II.III
IIIIIIII

:1'11

illl

W///~

przekladka,

-:

prowadzaca,
7 wykrawajace,
- listwa prowadzaca,
8~
518-- dociskacz
stemple
6 - plyta
50
32
20
25
63
40

boczna,
wyginak,
e)ciagowy,
wytla80
1
~ 4-1.
czop,
2 - h)
glowicowa,
3
ciagowy,
17
-plyta
stempel
Rys.
rodzaje
tlocznikw:
~dnica
11 -- kolek
d Rzne
oporowy,
12 ~ stempel
tloczny,

II

czak
z dociskaczem
sterowanym
I_I.11.111.1.1111.1.'I

IIlIII!._

~I~~'11

Typ B

149

Zamocowanie w gniezdzie o konstrukcji wg rys. 4-2b jest slabsze

i spotykane raczej w lzejszych prasach, natomiast rozwiazanie wg rys. 4-2(/
zapewnia mocniejsze zamocowanie i jest najczesciej stosowane, zwlaszcza
prasach napedem
ciezkiegomaja
typu.
Bardzo duze roboczej
prasy lub
prasykanaly
nowoczesnc
zwdolnym
na plaszczyznie
suwaka
teowe.

'wady konstrukcji wg rys. 4-3(/, zapewnia dostatecznie silne zamocowanie

i jednoczesnie uniemozliwia ewentualny obrt. Wyklucza ono jednak
'mozliwosc dowolnego usytuowania przyrzadu na stole prasy. Polozenie
":czopa, ~l zatem i calego tlocznika, jest zwiazane z polozeniem sruby
mocuj,!cej w suwaku prasy. Rozwiazanie wg rys. 4-3(' przewiduje wglebie~nie stozkowe na calym obwodzie czopa, a zatem umozliwia dowolne
ustawienie przyrzadu. W porwnaniu z rozwiazaniem na rys. 4-3b ma ono
te wade, ze nie zabezpiecza tak pewnie przed obrotem, ale poniewaz
, w olbrzymiej wiekszosci tlocznikw czesc grna jest zwiazana z dolna za
posrednictwem
elementw prowadzacych,
wada ta jest nieistotna.
,Z powyzszych rozwazan wynika, ze konstrukcja wg rys. 4-3(' jest najko[,rzystniejsza i nalezy ja przede wszystkim stosowac.
"'przewiduja rwniez polskie normy.

R)s.4-3. Konstrukcja czesci chwytowej czopa

Rys. 4-2. Zamocowanie

czopa w suwaku prasy

Grna czesc tlocznika mocuje sie za posrednictwem srub i plyty glowicowej, a czop spelnia jedynie zadanie elementu centrujacego. Wymiary
i konstrukcja czopa wiaza sie z konstrukcja gniazd zamocowujacych
w suwakach pras, ajednoczesnie musza byc tak pomyslane, zeby stanowily
dostateczne zabezpieczenie przed wysunieciem sie czopa z gniazda
i ewentualnym obrotem. Sily dzialajace na czop moga byc nieraz dosc duzc,
skladaja sie bowiem na nie: ciezar czesci grnej tlocznika, sily tarcia
powstale przy wyciaganiu stempli z wycietych wykrojw lub wygietych
przedmiotw oraz ewentualnie dodatkowe sily pochodzace od mecha
nizmw krzywkowych czy sprezynowych, ktre mog,! miec zastosowal1l"
w tlocznikach zlozonych.
Spotykane sa trzy rodzaje uksztaltowania grnych czesci czopa (rys
4-3). Rozwiazanie wg rys. 4-3a bywa stosowane wylacznie do malycli
tlocznikw nie obciazajacych zbyt silnie czopa. Poza tym, ze nie zapewnia
ono dostatecznie silnego zamocowania, ma jeszcze te wade, ze sruba
mocujaca kaleczy czop na powierzchni, ktra powinna przylegac d( l
gniazda. Rysunek 4-3b przedstawia czop z wcieciem. wykonanym pod
katem 15 w miejscu docisku sruby. Rozwiazanie to eliminuje wszysth'
ISO

...............
,.

,.,"

UJ

Konstrukcje

to

taka

Clm

Polaczenie czopa z czescia robocza tlocznika moze byc rozwiazane

bardzo rzny sposb. W zasadzie wyodrebnia sie dwie grupy polaczen.
Pierwsza grupa to bezposrednie polaczenie czopa z elementem roboczym,
czyli stemplem (rys. 4-4), a druga to polaczenie za posrednictwem plyty
glowicowej.
Na rys. 4-4a przedstawiono czop wykonany w calosci z elementem
roboczym z jednego kawalka stali. Konstrukcja taka jest mozliwa w
przypadku malych wymiarw czesci roboczej z uwagi na oszczednosc stali
, narzedziowej. Plaszczyzna oporowa powinna byc dostatecznie duza, zeby
naciski jednostkowe nie wypadly zbyt duze. W razie koniecznosci nalezy
przewidziec kolnierz (rys. 4-4b). Po zahartowaniu calosci czop powinien
byc odpuszczony do 35 HRC. Konstrukcja wg rys. 4-4(' jest stosowana
w przypadku potrzeby wymiany stempelkw o rznych profilach czesci
roboczej. Oprawka wg rys. 4-4d zapewnia rwniez mozliwosc wymiany
stempla, ale ma zastosowanie jedynie do stempli o przekroju prostokatnym. Podobne, lecz raczej nie rozbieralne polaczenie przedstawia rys. 4-4e.
Konstrukcja wg rys. 4-4{ jest stosowana przy wiekszych przekrojach
elementw roboczych. Wpuszczenie czesci roboczej w czesc czopowa
uniemozliwia przesuniecie poprzeczne.
w

151

f}

Do wszystkich typw tlocznikw moze byc stosowane zamocowanie

czopa wg rys. 4-5c, ktre jest proste w wykonaniu, mocne i zapewnia
sztywnosc osadzenia. Zamocowanie to jest najczesciej stosowane.
Czasem zachodzi potrzeba zastosowania wypychacza przechodzacego
przez czop i uruchamianego przez zderzenie sie z listwa, umieszczona
w tym celu w suwaku prasy. W takim przypadku wzdluz osi czopa musi byc
przewiercony otwr.
Przy normalnym zamocowaniu, wg opisanych wyzej sposobw, grna
czesc tlocznika przylega do powierzchni roboczej suwaka i jest z nim

e)

sztywno zwiazana. Niezal~nie wiec od prowadzenia wlasnego, zastosowanego w tloczniku, stempel jest prowadzony za posrednictwem suwaka
prasy. W przypadku minimalnej nierwnoleglosci prowadnic suwaka i
prowadnic tlocznika, wynikajacych np. z nieodpowiedniego ustawienia
przyrzadu lub niedokladnego prowadzenia suwaka, bedzie mialo miejsce
szybkie zuzywanie sie prowadnic, tlocznika lub moze nastapic przyciecie
plyty tnacej na skutek nietrafienia stempla w otwr. Aby temu zapobiec,
zwlaszcza w prasach dlugo eksploatowanych, stosuje sie czasem sprzeglowe polaczenie czesci grnej tlocznika z suwakiem prasy.
Trzy rozwiazania polaczen tego typu sa przedstawione na rys. 4-6.
Rozwiazania a i b rznia sie w zasadzie tylko tym, ze wg rozwiazania b w
czopie znajduje sie otwr na wypychacz. Nalezy pamietac, iz polaczenia
sprzeglowe moga miec jedynie zastosowanie w bardzo dokladnie prowadzonych tlocznikach z prowadnicami slupowymi i walcowymi, a poza tym
polozenie czopa musi byc takie, aby wypadkowa sila ciecia przechodzila
przez jego os.

Rys. 4-4. Rozwiazania konstrukcyjne

z elementem roboczym

bezposredniego

polaczenia czopa

W drugiej grupie polaczen czopa z elementem roboczym, tzn. za

posrednictwem plyty glowicowej, rozrzniamy rwniez szereg rozwiazal'I,
z ktrych najczesciej stosowane pokazano na rys. 4-5. W rozwiazaniu 4-511
czop wkreca sie w plyte glowicowa, a po dokreceniu zabezpiecza doda!
kowym wkretem przed ewentualnym odkreceniem sie.
Drugi sposb zamocowania polega na zastosowaniu czopa z kolnie
rzem jako elementem mocujacym (rys. 4-5b).
Ze wzgledu na wpuszczony kolnierz w rozwiazaniach wg rys. 4-5a, "
plyta czopowa musi byc odpowiednio grubsza. Obydwa rozwiazania S;I
przewaznie stosowane w tlocznikach z prowadnicami slupowymi, przy
czym ostatnie rwniez tam, gdzie ze wzgledw konstrukcyjnych nie mozna
zastosowac czopa przechodzacego przez plyte przelotowo.

b)

ej

l
l

Rys. 4-6. Sprzeglowe pohlczenie czopa z plyta

glowicowa

Elementy zamocowujace
Rys. 4-5. Rozwiazania konstrukcyjne

polaczen czopa z plyta glowicowa

152

tlocznika zamocowuje sie albo bezposrednio na stole prasy, gdy tloczniki sa

duze i ich podstawa jest znacznie wieksza od otworu w stole prasy, albo na
153

'I

~~'
"I

dolna czesc tlocznika na stole prasy. Dolna czesc

~.""IIIII~lq_'I.~'

IIII,IIIIII,I.~U"I'III
'.11111._."H

podkladkach, gdy wykrojniki nie maja podstawy (przewaznie wykrojniki

skrzynkowe).
Zamocowanie bezposrednie na stole moze byc wykonane za pomoca
srub umieszczonych w kanalach teowych stolu, stosowane do ciezkich
wykrojnikw (rys. 4-7), albo plytki dociskowej (rys. 4-8). Zamocowania na
podkladkach dokonuje sie wylacznie za pomoca plytki dociskowej, przy
czym opiera sie ona na grnej powierzchni plyty prowadzacej (rys. 4-9).
Dzieki takiemu zamocowaniu nie ma potrzeby stosowania srub w polaczeniu matrycy i plyty prowadzacej w wykrojnikach tego typu, lecz
wystarcza jedynie kolki wykluczajace wzajemne przesuniecia sie elementw tlocznika.

1~1~11

Rys. 4-9. Zamocowanietlocznika

stole prasy

bez podstawy

Rys. 4-10. Fragment

plyty
glowicowej stosowanej do
prowadnic slupowych

( Plyty glowicowe, przekladki stemplowe i plyty podstawowe. P l y t a g l o '"w i c o w a, w ktrej mocuje sie czop, dzwiga plyte stemplowa wraz z
osadzonymi w niej stemplami. W mniejszych wykrojnikach z prowadni",cami plytowymi plyta glowicowa jest wykonana zwykle ze stali, a w
wykrojnikach z prowadnicami slupowymi - przewaznie z zeliwa lub
,,'staliwa. Wtedy poza wymienionymi zadaniami posredniczy ona w centrowaniu grnej czesci tlocznika z dolna. Dlatego czesto jej grubosc jest
zwiekszona w miejscach, gdzie przechodza slupy prowadzenia (rys. 4: 10).
Plyty glowicowe powinny miec kanaliki odpowietrzajace 1.
P l Yt a s t e m p l o w a powinna byc dostatecznie gruba, aby zapewnic
sztywne osadzenie stempli, zwlaszcza stempli swobodnych. W wykrojnikach z prowadnicami plytowymi sztywnosc osadzenia nie jest tak wazna i
stosuje sie plyty stemplowe ciensze. Ich grubosc mozna w przyblizeniu
okreslic nastepujaca zaleznoscia

i
i

1---i

h
Rys. 4-7. Zamocowanie

cznika z podstawa
prasy

na

tlona stole

Podkladki powinny
odpowiednimi parami.
a nie kwadratowy, zeby
Przy kazdorazowym i
kladek jest zapewniona
prostopadle ustawienie
prasy. Niedopuszczalne
blaszek (rys. 4-9).

Rys. 4-8. Zamocowanie

tlocznika z podsta
wa na stole prasy za pomoca plytki do
ciskowej

byc cechowane i nalezy je stosowac wylacznic

Poprzeczny przekrj powinny miec prostokatny.,
bylo mozliwe tylko jedno wzajemne ich polozenie
jednoczesnym przeszlifowaniu par uzytych pod
ich jednakowa wysokosc, co uniemozliwia nic
plaszczyzny matrycy do kierunku ruchu suwab
jest stosowanie rznego rodzaju przypadkowych

154

'I.II'II."'II IIIII
~I~'I'''''III.I_"'

, w

= (O,6-7-0,8)hm

ktrej: h - grubosc plyty stemplowej,

hm -- grubosc matrycy.

Stemple sa mocowane zwykle przez roznitowanie, a zatem krawedzie otworw pod stemple po, winny byc sciete (rys. 4-11). Niekiedy stempel wycinajacy otwr ksztaltowy ma w dalszej swej czesci
Rys. 4-11. Zamocowanie
przekrj kolowy. Zachodzi wwczas potrzeba za- stempla w plycie stembezpieczenia stempla przed obrotem, co mozna
plowej
uzyskac w sposb pokazany na rys. 4-12.
Jesli srednice stempli sa bardzo male, a wycinana blacha jest twarda,
zachodzi obawa wgniecenia stempli w plyte glowicowa. Aby temu zapo155

l.1.,

a)

ej

b)

~[E
Rys. 4-12. Rozwiazania konstrukcyjne

'UliJ
~

zabezpieczenia stempli przed obrotem

biec, stosuje sie przekladke hartowana 1 (rys. 4-11) grubosci 3 -:-5 mm. W
wykrojnikach z prowadnicami plytowymi plyte stemplowa laczy sie z plyt:,
glowicowa jedynie za pomoca srub, przy czym otwory gwintowane s:,
przewaznie umieszczone w plycie stemplowej. W wykrojnikach z prowad
nicami slupowymi natomiast oprcz srub niezbedne sa pasowane kolk i
Opisane wyzej zamocowanie stempla w plycie stemplowej umozliwi;1
wyjecie go dopiero po rozkreceniu plyty stemplowej i glowicowej. Wymi:1
na taka jest klopotliwa, konieczna jednak w przypadku pekniecia stempla
lub tez w przyrzadach typu uniwersalnego, jako przewidziana wymian:1
stempli o rznych ksztaltach czesci roboczej. Mozna wtedy stosowac tzw
stemple szybkowymienne. Jedno z takich rozwiazan przedstawiono na rys
4-13. Po wypchnieciu przez otwr 3 kuleczki 1, ktra jest dociskan:1
sprezyna 2, stempel moze byc latwo wyjety. W produkcji niewielkiej liczb v
przedmiotw rzniacych sie tylko liczb;1
otworw nie oplaci sie wykonywac srr
cjalnego wykrojnika do kazdego rodz;!
ju przedmiotw, lecz raczej dazy sie dl>
wykonania wykrojnika wsplnego. Z;I
chodzi wtedy potrzeba wyjecia pewnych
stempli. Aby uniknac rozbierania przy
rzadu, stosuje sie w takich przypadkach
konstrukcje pokazana na rys. 4-14. W

Rys. 4-13. Z amocowame. s t emp Ia um oz.

Iiwiajace jego szybka wymiane

Rys. 4-14. Konstrukcja zamocowa,nia stempli umozliwiajaca ich wy. cofanie lub wysuwanie

d)

polozeniu jak na rys. 4-14b nie bedzie bral udzialu w pracy, jako krtszy od
; innych.
P l y t a p o d s t a w o w a jest to czesc, na ktrej sa zmontowane
. wszystkie elementy dolnej czesci tlocznika. Podobnie jak plyta glowicowa
moze ona byc wykonana ze stali, staliwa lub zeliwa. W malych wykrojnikach z prowadnicami plytowymi plyta podstawowa przewaznie nie jest
stosowana, w wiekszych natomiast, gdzie zachodzi obawa zbyt wielkiego
obciazenia plyty tnacej na zginanie, zwlaszcza przy ustawieniu wykrojnika
na podkladkach, nalezy ja zastosowac. Jest ona nieodzowna w wyk rojni,kach z prowadnicami .slupowymi, ktre sa w niej zamocowane. Jest
znacznie grubsza od plyty tnacej nie tylko ze wzgledw wytrzymaloscio'wych, lecz rwniez konstrukcyjnych,
gdyz czesto zachodzi potrzeba
umieszczenia w niej sprezyny wypychacza odpowiedniej wysokosci lub
innych elementw. Grubosc plyty podstawowej mozna przyjmowac rwna
" ok. 1,5 grubosci plyty tnacej, jezeli wzgledy konstrukcyjne nie wymagaja
wiekszej. Podstawy do wykrojnikw z prowadnicami slupowymi moga
miec rzne ksztalty w zaleznosci od polozenia prowadnic. Maja rwniez
'. odpowiednie obrzeze, umozliwiajace zamocowanie na stole prasy.
ze
Matryce. Matryca nazywamy narzedzie tlocznika wsplpracujace
stemplem. W zaleznosci od rodzaju tlocznika rozrznia sie matryce tnace,
gnace i ciagowe. Charakterystyczna
wsplna cecha matryc tnacych jest
ksztalt przekroju otworu tnacego, ktrego rzne rozwiazania podano na
rys. 4-71. Podobnie dla ciagownikw wsplnym elementem jest otwr
ciagowy, widoczny na rys. 4-115. Najbardziej rznorodne ksztalty maja
matryce gnace, poniewaz wynikaja one z ksztaltu wyginanych czesci i tylko
dla niektrych typowych profili matryce gnace moga miec wsplne cechy
konstrukcyjne. Poszczeglne rodzaje matryc zostana omwione bardziej
szczeglowo w nastepnych rozdzialach.

polozeniu przedstawionym
na rys. 4-1'1"
..
stempel 1 bedZIe wycmal otwory, a II

f
156

~."'II"'I
I.II~I.'II.I
'II,I~.III"RI"

157

Stemple. Stempel jest to narzedzie tlocznika wsplpracujace z matryca. W

zaleznosci od rodzaju tlocznika rozrznia sie stemple tnace. gnace ciagowe
Maja one odmienny charakter pracy i odrebne cechy konstrukcyjne, w
zwiazku z tym sa rzne. Jedynie sposb ich mocowania jest czesto
podobny, co pokazano na rys. 4-4 i 4-12. Szczegly konstrukcyjne
poszczeglnych rodzajw stempli zostana podane w dalszych rozdzialach
przy omawianiu poszczeglnych rodzajw tlocznikw.

Prowadzenie narzedzi. W celu zapewnienia wlasciwej wsplpracy stempla i

matrycy niezbedne jest wzajemne prowadzenie tych narzedzi. Prowadnice
pras, zwlaszcza dluzszy czas eksploatowanych, w wiekszosci przypadkw
nie zapewniaja dostatecznego prowadzenia i dlatego jest wymagane'
stosowanie prowadnic niezaleznych od prasy w samym przyrzadzie. Bel
prowadnic pracuja w znacznej czesci ciagowniki oraz rzadziej tloczniki
gnace, w ktrych to nastepuje samoczynne centrowanie stempla w
stosunku do matrycy podczas procesu ksztaltowania. Bardzo rzadko
stosuje sie wykrojniki bez prowadnic, jedynie w nielicznych przypadkach
malej produkcji czesci, od ktrych nie wymaga sie duzej dokladnosci
Mozliwe sa wtedy wieksze luzy miedzy stemplem i matryca tnaca, ;1
decydujacym czynnikiem jest niski koszt oprzyrzadowania. Wykrojniki
takie sa niebezpieczne oraz niewygodne w eksploatacji i moga byt'
stosowane jedynie w przypadku posiadania dokladnych pras. Nalezy
nadmienic, ze zastosowanie prowadnic we wszystkich rodzajach tloczni
kw w znaczny sposb ulatwia ustawianie przyrzadu na prasie.
W zasadzie rozrznia sie 3 rodzaje prowadzenia narzedzia: bezposrednie
(w matrycy lub plycie prowadzacej), po.srednie (slupowe lub walcowe) I
mieszane. Prowadzenie bezposrednie jest stosowane w wykrojnikach
Elementem prowadzacym stempel jest plyta prowadzaca. Znajduja sie w
niej otwory o ksztalcie odpowiadajacym przekrojowi stempli pasowane /
nimi luzno (H/h). Plyta prowadzaca jest ustalona wzgledem plyty tnacej 1;1
pomoca szlifowanych kolkw i dzieki temu zapewnia stale polozeni,'
stempli wzgledem otworw w plycie tnacej. Przykladowy wykrojnik z ply1;/
prowadzaca pokazano na rys. 4-81 (J - plyta prowadzaca, 2 - kol ki
ustalajace). Podczas pracy wykrojnika stempel nie wysuwa sie nigdy z plyt v
prowadzacej. Aby zapewnic dobre prowadzenie stempli. plyta prowadz;lcl
powinna byc dostatecznie gruba i to tym grubsza, im wieksze sa przekroi('
stempli, a jednoczesnie na calej swej grubosci luzno (H/h) pasowana /('
stemplami. Poniewaz przy skomplikowanych ksztaltach i duzych grubo:'
ciach warunek taki jest trudny do spelnienia, grubosc plyt prowadzacych

jest zwykle nieco mniejsza od grubosci wsplpracujacych plyt tnacych i

wynosi ok. 0,8 grubosci plyty tnacej.
W celu umozliwienia smarowania stempli i zabezpieczenia przed
,!,rozplywaniem sie oleju wykonuje sie na plycie prowadzacej zaglebienie
" glebokosci ok. 2 mm, lub wokolo stempli robi sie ramke, przylutowujac
. d'mcy o.k 3 mm.
" d rut o sre
Przy skomplikowanych,
nieregularnych ksztaltach wykroju w celu
ulatwienia jego wykonania stosuje sie czasem stop latwo topliwy lub
odpowiednie tworzywo sztuczne, ktrym zalewa sie stemple umieszczone w
, uprzednio wykonanym otworze o ksztaltach prostych. Zagadnienie to
(bedzie omwione szerzej w nastepnych rozdzialach.
Plyty prowadzace wykonuje sie ze stali konstrukcyjnej. Cenna zaleta
>wykrojnikw z prowadnicami plytowymi jest calkowite bezpieczenstwo
przy ich obsludze. Plyta prowadzaca oprcz zasadniczego przeznaczenia
spelnia jeszcze zadanie spychacza ze stempli.
Z powyzszej charakterystyki
wynika zastosowanie wykrojnikw z
plytami prowadzacymi. Nalezy je stosowac do wykrojw niezbyt duzych o
prostych ksztaltach, o powierzchni do 2 dm2, oraz w przypadku gdy stan
'\1

~I,pras jest dobry.

.
Podczas wycinania przedmiotw z bardzo cienkiej blachy, np. 0,2 mm,
zachodzi nieraz potrzeba dociskania pasa do plyty tnacej, zanim stemple
wytna wykrj. W takich przypadkach nie da sie zastosowac wykrojnika ze
stala plyta prowadzaca. Pewna
odmiana
prowadzenia
bezposredniego jest konstrukcja z
,ruchoma
plyta prowadzaca
(rys. 4-15). Jest ona stosowana
do wycinania bardzo cienkich
materialw stosunkowo cienkimi stemplami. Zapewnione jest
tu dociskanie materialu, a jednoczesnie utrudnione wyboczenie cienkich stempli. Plyta prowadzaca spelnia jednoczesnie
zadanie spychacza i dociskacza.
Przyrzad z prowadzeniem slupowym jest przedstawiony na
rys. 4-16. Plytka 1 spelnia w
Rys.4-15.Wykrojnik z ruchoma plyta prowadzaca
l tym rozwiazaniu jedynie zada-

.~.
158

~~~_I~'.II.~I_'II"IIIIIII"
I.IIII'''''''.l'I_'II_~

159

nie spychacza, a otwory na stemple sa wykonane z luzem. Luz ten jednak

nie moze byc zbyt duzy, poniewaz przy cienkich materialach llloze nastapic
wciaganie materialu do otworu w spychaczu.

I
I

'II

lilii
,I

Prowadzenie posnidnie slupowe

(rys. 4-16) w wiekszosci przypadkw
wykazuje szereg zalet w porwnaniu
z prowadzeniem bezposrednim. Zapewnia wieksza dokladnosc, zwlaszcza przy wycinaniu przedmiotw o
wiekszych wymiarach, jest znacznie
trwalsze i ulatwia ustawienie tlocz----l
nika na prasie. Gdyby w konstrukcji
wg rys. 4-16 pasowanie miedzy stemplami a plyta l bylo luzne (H/h), lub w
tloczniku wg rys. 4-15 na slupach
prowadzacych prowadzono jednoczesnie plyte glowicowa, bylyby to
Rys. 4-16. Wykrojnik z prowadzcnicm
przyklady zastosowania prowadzeslupowym
ma mieszanego.
Rozmieszczenie slupw prowadzacych moze byc rzne w zaleznosci od przeznaczenia tlocznika. Typowe
przyklady rozwiaza sa podane na rys. 4-60. Najkorzystniejszym ukladem
z punktu widzenia pracy tlocznika jest symetryczny uklad slupw prowadzacych. Czesto jednak charakter wykonywanej operacji zmusza do
zaprojektowania tlocznika o bocznym ukladzie slupw. W tlocznikach ()
wiekszych wymiarach w celu zapewnienia lepszego prowadzenia stosuje si,4 slupy, zwykle naweglane i hartowane. W przypadku zastosowani;1
tlocznika o symetrycznym ukladzie slupw (rys. 4-60a, c, d, e)jeden lub dwa
z nich powinny miec inna srednice, zeby uniemozliwic odwrotne zalozenie
czesci grnej tlocznika w stosunku do dolnej. Najczesciej slupy sa osadzone
w podstawie, a elementem prowadzonym jest plyta glowicowa. Rysunek
4-17 przedstawia rzne sposoby ich osadzenia. Najprostsze w wykonaniu I
najczesciej stosowane do duzych opra w jest rozwiazanie wg rys. 4-17 a, w
ktrym slup na calej swej dlugosci ma jednakowa srednice o tolerancJi
wykonania np. h5, co zapewnia najtasza obrbke. M nsi on byc WtlOCZOIl
y
w podstawe, a zatem otwr w r-iej nalezy rozwiercic rozwiertakiem S7, w
plycie glowicowej zas musi miec pasowanie luzne, a wiec otwr bedzil'
wykonany rozwiertakiem H6.
Wedlug rozwiazania na rys. 4-17 b, szczeglnie zalecanego, slup ma dw iI-

aj

Rys. 4-17. Sposoby zamocowania

160

,I

!ffli~'_\lr.1 , ,~lIil"II_II.IIII~'
"""""""",,~~-""'"

Ao:

",,,,,_~I

m"l:t:lU

'

slupw prowadzacych

dl

w podstawic

aj

Nys.4-18.Otwory prowadzace w glowicy

Ii

'I

cJ

rzne srednice: jedm! wykonana z tolerancja h5, a druga z tolerancja p6.

Otwory w podstawie i plycie glowicowej powinny byc wykonane z
itolerancja H6, a wiec z uzyciem jednego rozwiertaka. Wyjasnienie rznic w
konstrukcji wg rys. a b oraz zwiazanych z tym nastepstw obrbkowych
umozliwia podjecie decyzji, ktre z rozwiazan bedzie korzystniejsze. Dla
narzedziowni mniejszych, slabo wyposazonych w narzedzia, wygodniejsze
, jest przyjecie alternatywy drugiej, gdyz stosowanie jej wymaga mniejszego
asortymentu rozwiertakw. Polskie Normy przewiduja konstrukcje slupw wg rys. 4-17 li, b. Rysunki 4-17c i d przedstawiaj,! zamocowanie slupw
Z dodatkowym
zabezpieczeniem przed wyciagnieciem. W rozwiazaniu c
zabezpieczenie stanowi dwudzielny pierscien z drutu zakladany w odpowiedni kanalik. Grna czesc tlocznika prowadzi sie bezposrednio w
otworach wykonanych w plycie glowicowej lub za posrednictwem tulei
prowadzacych (rys. 4-18). Bezposrednie prowadzenie moze byc stosowane
tylko wtedy, gdy plyta glowicowa jest zeliwna, i oplaca sie jedynie w malej
produkcji. Przy wiekszej produkcji powinna byc zapewniona mozliwosc
naprawy tlocznika przez wymiane mniejszych elementw i wwczas stosuje
sie tuleje prowadzace, ktre moga byc wykonane z zeliwa szarego, z brazu
fosforowego lub najczesciej ze stali do naweglania.
Rysunek 4-18b przedstawia prowadzenie w plycie glowicowej z tuleja
wymienna bez kolnierza. Czesto plyta glowicowa jest plaska i nie ma
zgrubien w miejscach otworw prowadzacych.

iii

II

b)

Tlocznictwo

c)

"

161

W celu zwiekszenia dlugosci prowadzenia

w takim przypadku stosuje

sie tuleje z kolnierzami wcisniete w plyte glowicowa (rys. 4-1/8c). Zeby

zapewnic dobre smarowanie podczas pracy tlocznika, musza byc na
wewnetrznej powierzchni tulei lub na slupach naciete rowki do smaru. Na
rys. 4-19 przedstawiono kulkowe prowadnice slupowe. W ostatnich
czasach sa one stsowane szczeglnie do pracy na prasach szybkobieznych
i tam, gdzie jest wymagana bardzo duza dokladnosc i trwalosc.

.zwiazku z tym nie do kazdej prasy da sie on zastosowac. Konstrukcje tego

[rodzaju nadaja sie wylacznie do malych, bardzo dokladnych przedmiotw.
tTloczniki takie sa stosowane zwykle jako wykrojniki jednoczesne, lecz ze
,wzgledu na duzy koszt wykonania sa zastepowane tlocznikami z proiwadnicami slupowymi.

'Rys. 4-21. Korpusy tloczni::kw z prowadzeniem walcoitrwym

Rys. 4-19. Kulkowe prowadzenie

slupowe

Rys. 4-20. Kulkowe

z nastawna tuleja

prowadzenie

slupow('

Kulki sa osadzone w koszyczku miedzy tuleja a slupem z wciskiem ok. 4

~lm. Dzieki temu jest zapewniona wysoka dokladnosc prowadzeni:l
Dlugosc koszyczka powinna wynosic 1,5--:-2,5 srednicy slupa. Kulki nalezy
rozmieszczac wg spirali w stosunku do osi slupa, aby kazda kulka podczas
pracy tlocznika miala wlasny t(l[ toczenia. Dla ulatwienia wykonani;,
tlocznika bywaja stosowane rozwiazania konstrukcyjne wg rys. 4-20
Otwory pod slupy w plycie glowicowej sa wykonywane w stanie surowym
W pierwszym etapie montazu tuleja 1 jest skrecona wstepnie wkretami!
plyta glowicowa. Dopiero po scentrowaniu grnej czesci tlocznika zdoln;,
przekolkowuje sie tuleje 1 z plyta glowicowa. Prowadnice kulkowl'
wykonuje sie zgodnie z norm<} PN-71jM-66135,
Bardzo dokladnym, lecz rwniez bardzo rzadko stosowanym rodzajcll'
prowadzenia narzedzia jest prowadzenie walcowe (rys. 4-21). Korpll:.
tlocznika ma wwczas ksztalt prasy jedno- lub dwustojakowej. W celtl
zapewnienia wiekszej dokladnosci prowadzenia walec prowadzacy wyk!>
nuje sie mozliwie dlugi, co zwieksza wysokosc calego tlocznika, a 1\
162

Prowadzenie materialu. Najczestszym rodzajem operacji na wykrojnikach

jest wycinanie z tasmy. Aby umozliwic przesuwanie tasmy w okreslonym
polozeniu i kierunku, sa przewidziane listwy prowadzace. W wykrojnikach
~krzynkowych sa one zamocowane miedzy plyta tnaca a plyta prowadzaca
/ W celu zwiekszenia dlugosci prowadzenia, ajcdnoczesnie w celu ulatwienia
wprowadzenia tasmy do wykrojnika przedluza sie lewa listwe (patrzac w
kierunku przesuwania pasa) i przymocowuje sie do niej mostek prowadzacy (rys. 4-22a). W przypadku tasm bardzo szerokich dla sztywniejszego
zamocowania mostka prowadzacego przedluza sie rwniez listwe pra wa
jak na rys. 4-22b. Czesto przy grubym i szerokim materiale nie wystarcza
dlugosc prowadzenia wynikajaca z sumy dlugosci plyty tnacej i mostka, i
ciezar zwisajacych odcinkw: z jednej strony wycietego azuru, a z drugiej
" pelnej tasmy powoduje wyginanie sie tasmy, a to z kolei utrudnia jej
, przesuwanie. Nalezy wwczas powiekszyc dlugosc prowadzenia przez
wydluzenie listew prowadzacych i przymocowanie mostka prowadzacego
rwniez z drugiej strony tlocznika (rys. 4-22c).
Zasada pracy na wykrojniku polega na tym, ze tasme prowadzi sie przy
lewej listwie, przeswit zatem miedzy listwami moze byc wiekszy od
, szerokosci taSl"1Y,co zreszta jest konieczne dla umozliwienia jej przesuwania. Luz ten wynosi zwykle 0,5 mm. W praktyce moze on byc wiekszy lub
mniejszy zaleznie od dokladnosci ciecia tasm, ktre jako ciete na nozycach
gilotynowych maja dosc duzy zakres tolerancji (tab!. 4-3). W razie
zastosowania bocznego noza do ustalania przesuwu materialu czesc tasmy
znajdujaca sie poza nozem nie ma dostatecznego luzu miedzy listwami
\I"

163

aj

':~

100
10
250

:-

tr

ffi
~

~a1

"7

~'
b)
ej

-~:
125

>.

~
P..
Szerokosc
'0'
(mm)
200
25
13t
5

ej

-~-15
! 225
150

Tablica

-.

+
-~
o

,o '"brzegach
~
'"
naturalnych
80

Rys. 4-22. Prowadzenie

wykrojnikach

'N
1,00
0,10
+0,25

c:::

50

4-3

Dopuszczalne odchylki szerokosci tasm stalowych, bednarek i pasw cietych z arkusza (mm)
f---o"'o
o tasmy
."
"'o
0,80
~= '"
na- zimno
1,5
>.
o2,5-+125
25
13
250
na
nozycach
10
200
gilotynowych
150
100
80
50
15
225
300
'"(mm)
lU0,40
'"
1,25
+0,40
1,00
0,60
O,50
0,40
1,50
0,70
2,00
0,25
0,30
0,20
0,50
grubosc
(mm)
0,80
2,00
1,00
f---0,60
grubosc
odo
pasw
rwno
0,25
0,40
obcietych
;;;;.
0,30
~
~
1,5-+~'"
do
0,5
1brzegach
2 Tasma
3 stalowa
0,30walcowana
0,15
1,5
-+-2,5
-+-4,0
Pasy ciete z.co
arkuszy
+0,80
0,30
0,50
O,20
1,50
0,70

I--:dl.~
~e
I-I---

~l!

materialu w

prowadzacymi. W zwiazku z tym nalezy poluzowac prawa listwe, aby

umozliwic swobodne przesuwanie pasa (rys. 4-22d).
W przypadku grubszych materialw podczas wycinania wystepujl:
rozpychanie tasmy i przesuwanie jej staje sie niemozliwe rwniez przy
kazdym innym sposobie ustalania przesuwu pasa. Nalezy wwczas zwi\'
kszyc przeswit miedzy listwami przez zeszlifowanie obu listew na odcink li
koncowym za stemplem wycinajacym, poniewaz wybrzuszenia powstak
podczas wycinania nie zapewniaja wlasciwego prowadzenia tasmy (rys
4-22e).

W wykrojnikach wielotaktowych z zastosowanymi pilotami listw;\

prowadzaca musi 9Yc idealnie rwnolegla do kierunku wyznaczoncg' I

r-TI
r'---r'::l

1\ ,r"T-r-:=;'\ q

, L__J\

\rI1.
,;j;\,
4- \-l

..--~

L,__
164

.
\

.J

Rys.4-23. Powstawanie niesymetrycznego azuru w przypadku

listwy prowadz;lcej nierwnoleglej do kierunku wyznaczonego przez os pilota w stemplu i otworu wycinanego w
pierwszym takcie

przez os pilota w stemplu i otworu wyc;inanego w pierwszym takcie, W

przeciwnym razie kierunek wycinania przedmiotw nie bedzie rwnolegly
do krawedzi tasmy, wskutek czego obrzeze azuru z jednej strony bedzie sie
ciagle zmniejszalo, az w koncu nastapi przeciecie tasmy i dalsza praca
bedzie niemozliwa (rys. 4-23).
Grubosc listew prowadzacych musi zapewnic swobodne przesuwanie
, tasmy, zalezna wiec bedzie od grubosci wycinanej blachy. Jednoczesnie
165

tasmy. Osiaga sie to przez umieszczenie dociskw sprezynowych,

ktrych
rzne rozwiazania
przedstawiono
na rys. 4-26.
Jesli otwory w przedmiocie
wycinanym opisana wyzej metoda maja
znajdowac
sie dokladnie
w osi symetrii~ to jest niezbedne zastosowanie
'ukladu
listew samocentrujacych.
Proste i niezawodne w dzialaniu rozwiazanie tego typu przedstawia rys. 4-27. Cztery listwy sa polaczone przegubo,;,wo. Kolki 1 sa stalymi punktami obrotu. Zamocowana
w plycie prowadza,
cej sprezyna 2 powoduje obrt listew, dookola osi 1, dzieki czemu listwy 4
,iljednoczesnie zblizaja sie do osi tlocznika. Warunkiem wlasciwego dzialania
I

"

R)'s. 4-24. Kolejne polozenia tasmy podczas ruchu stempla do gry

'

i';

<l--i>

"I

II
J

.e-

Rys. 4-25. Przyklad

ciskacza pasa

zastosowania

bocznego do-

b)

aj

Cli

ej
(2)

lJ~ I

+.._-+

dj

D
Rys. 4-26. Rozwi,!zania
dociskaczy pasa

166

konstrukcyjnc

bocznych

przeswit miedzy plytami tn<!c;1

i prowadzaca
nie powinien by,
zbyt wielki, gdyz moze to by,
powodem
pekania
cienkich
stemp l'l.
Rysunek 4-24 przedstawi;1
kolejne polozenie tasmy, jaki,'
zajmuje
ona podczas
rucllll
stempla
do gry.
Peknieci l
stempla
nastapilo
na skutek
ukosnego ustawiania sie tasmy
co zostalo spowodowane
zbyl
duz~! odlegloscia
plyty prawa
dzacej od plyty tnacej oraz zhv I
krtkim prowadzeniem
tasrnv
(brak mostka
prowadzacego)
Reczne
prowadzenie
taSI11\
przy jednej listwie jest cze:-;I(l
zawodne, a rodzaj operacji nil'
ze wymagac dokladngo praw;1
dzenia. W przypadku
poka/,:I
nym na rys. 4-25, pas jest ci\'1 \
na odcinki, a wycinany otW,"
powinien znajdowac sie w stal"1
odleglosci a od jednej krawed/I
przedmiotu.
Zachodzi
wted,
potrzeba
zastosowania
ci:)"
lego docisku
pasa do jedn, I
listwy, niezaleznego od umiej\1
nosci pracownika
i umozliWI'
jacego nieprzerwany
przesll II

!;~jest dokladne (z zachowaniem

symetrii) wykonanie
!'
W wykrojnikach
jednoczesi',oych z prowadnicami
slupowy!:;Illi nie stosuje sie listew prowa"dzacych, gdyz plyta tnaca, kt'ra w tym przypadku
znajduje
li'R-.
'i!
I, I
-Wsie w grnej czesci tlocznika,
:.:musialaby
, wybrania,

miec odpowiednie
aby zapewnic docisk

~I

I,'pasa do spychacza znajdujace"go sie w dolnej czesci tlocznika.

Wybrania te w miare ostrzenia
stawalyby
sie coraz plytsze.
Poza tym w wykrojnikach
jednoczesnych nie jest wymagane

wszystkich

~;m

elementw.

/,
/

//

3
,-'

E----$---]]

R)'s. 427. Konstrukcja

listew prowadz'lcych zadokladne prowadzenie
tasmy i
pewniajacych srodkowe prowadzenie pasa
dlatego zamiast listew stosuje
sie kolki (rys. 4-28).
Kolki moga byc wbite na stale w spychaczu
i wtedy chowaja sie
, w przewidziane
w tym celu otwory w plycie tnacej (rys. 4-28a) lub sa
wypychane do gry sprezynkami
i pod naciskiem plyty tnacej w chwili

b}

<1--

181
,/.

Rys.4-28. Prowadzenie

~/~~'//X~

tasmy w wykrojnikach jednoczesnych

167

wycinania cofaja sie do poziomu plaszczyzny spychacza (rys. 4-28bl. W

pierwszym przypadku otwory w plycie tnacej musza byc dostatecznie
glebokie ze wzgledu na jej ostrzenie. Rozwiazanie takie nie jest zalecane.
gdyz w razie nieuwagi pracownika tasma moze byc zalozona na staly kolek
i skaleczona, gdy tymczasem w drugim rozwiazaniu nie moze to nastc!pil.
Urzadzenie

ustalajace przesuw materialu. Podczas wycinania przedmiotw

z tasmy zachodzi potrzeba przesuwania jej o okreslona odleglosc po

kazdorazowym skoku suwaka prasy. Dokladne odmierzenie przeslI
wu tasmy ma szczeglne znaczenie w tlocznikach wielotaktowych.
a w jednotaktowych i jednoczesnych wazne jest z uwagi na oszczechH"
wykorzystanie materialu. Wielkosc przesuwu rwna sie szerokosci wy
cinanego przedmiotu powiekszonej o odstep miedzy sasiednimi wykro
jami, mierzony w kierunku przesuwu tasmy.
W zaleznosci od typu tlocznika i rodzaju wycinanego przedmiotu S;,,
stosowane rzne rozwiazania. Jedno z naj prostszych przedstawia rys. 4-2:'\
Moze ono byc stosowane w wykrojnikach typu odcinakw, gdyz ni,'
pozostawia sie azuru. Tasma jcsl
przesuwana
kazdorazowo do zeJe
rrzaka 1, przy czym wymiar f zalei
nie od potrzeby reguluje sie prze/
odpowiednie ustawienie zderzab,
<r- ktry moze byc przesuwany \\
kierunku strzalek. W przypadk
odcinania bardzo waskich przed
,/0/,
miotw jako zderzak moze by
Rys. 4-29. Konstrukcja stempla spelniajacego
wykorzystany stempel, ktry 111;1
zadanie zderzaka, ktry ogranicza przesuw
wwczas ksztalt przedstawiony !I.i
pasa
rys. 4-29.
W wycinakach, w ktrych po wycieciu przedmiotu pozostaje ai,lII
stosuje sie czesto kolki oporowe, do ktrych dosuwa sie tasme w SPOSlll)
przedstawiony na rys. 4-30a. Odleglosc miedzy plyta tnaca a prowadz;,q

mi

\I

:-.:

a)

musi byc w takim przypadku nieco wieksza od sumy wysokosci kolka i

grubosci wycinanego materialu. Po wycieciu przedmiotu, w czasie ruchu
stempla do gry, jest podnoszona Wraz z nim tasma, ktra nastepnie spycha
ze stempla plyta prowadzaca (w WYkrojnikach skrzynkowych). W momencie, w ktrym tasma jest podniesiol1a, powinna ona byc przesunieta na taka
odleglosc, zeby kolek oporowy znalazl sie w nastepnym wycietym okienku i
, tasma zostala dosunieta do oporu. Kolek oporowy jest wbity zwykle w
plyte tnace}, a ze wzgledu na to, ze odleglosc miedzy wykrojami w tasmie f
jest niewielka, wypada blisko kraWedzi tnacej. Aby nie stwarzac waskich
. przekrojw narazonych na pekniecia, stosuje sie kolki o zmiennej srednicy,
przez co jest mozliwe zwiekszenie odleglOsci b otworu od krawedzi tnacej.
Z tego samego powodu zamiast kOlkw o zmiennej srednicy daje sie czesto
kolki oporowe noskowe (rys. 4-30b). Tego rodzaju sposoby ustalania
'przesuwu tasmy sa niewygodne W eksploatacji, zwlaszcza przy malych
' wykrojach, wymagaja bowiem Wiekszej uwagi pracownika. Sa jedynie
uzywane w tlocznikach tanich, slUZacych do malych serii przedmiotw, lub
w tlocznikach o duzych wykrojach przeznaczonych do pracy na prasach
" wolnobieznych.
'

'I'
r.

Innym rozwiazaniem umozliWiajacym ustalanie przesuwu tasmy sa

noze boczne. Zasade ich dzialania przedstawia rys. 4-31. Przy kazdym
skoku suwaka prasy specjalny stell}pel 1, zwany nozem bocznym, odcina
z szerokosci pasa odcinek takiej dlugosci, o jaka powinien sie przesuwac
pas, zeby przy nastepnym uderzelliu stempla mgl byc wyciety kolejny
przedmiot. Poniewaz krawedz listwy prowadzacej za nozem bocznym
pokrywa sie z krawedzia noza, przesuniecie pasa jest mozliwe tylko na
odleglosc rwna dlugosci noza 1.
Nz o
odcinkw
.zwlaszcza
. tasmy, co

ksztalcie pokazanym na ras. 4-31a podczas odcinania kolejnych

moze powodowac powstawanie zadziorkw na krawedzi tasmy,
przy nie rwnoleglym UStawieniu go do kierunku przesuwania
z kolei utrudnia jej przesuwanie. Aby tego uniknac, stosuje sie

aj

b)

"1

b)

Rys. 4-30. Ograniczenie

suwu za pomoca
oporowych

Pl!1

-.::l--

kolk.,,
Rys. 4-31. N oze boczne

168
169

noze o przekroju jak na rys. 4-31 b. Krawedz tasmy obcieta takim nozem 11:1
swej czesci prowadzacej nie ma zadnych nierwnosci. Ksztalt noza na rys
4-31b w porwnaniu z ksztaltem noza na rys. 4-31a ma jedynie te wade, i/
wykonanie go jest nieco drozsze. Ze wzgledw oszczednosciowych od
cinane obrzeze daje sie jak naj wezsze, najczesciej szerokosci okolo 1 mili
(rys. 4-32). Praca tak jednostronnie obciazonego noza jest jednak bardw
niekorzystna, powoduje bowiem szybkie zuzywanie sie plyty prowadzaCl'I
lub nawet moze spowodowac jego zlamanie. Z tych wzgledw nie stosuje
sie zwykle nozy bocznych do blach grubszych niz 2,0 mm. Aby polepszy,
><

DO

~f,O
""

a
o

warunki pracy noza, zwlaszcza do blach grubszych, nadaje mu sie ksztalt

wg rys. 4-33. Czesc dolna noza 1 prowadzona w plycie tnacej stanowi opr
li przeciwdzialajacy silom spychajacym nz przy jednostronnej jego pracy.
Polozenie noza wzgledem wykroju musi byc takie, zeby:
zapewnialo najoszczedniejsze wykorzystanie tasmy,
nie stworzylo slabych przekrojw narazonych na pekniecie w plycie
tnacej,
li

nie spowodowalo jednostronnej pracy stempla wycinajacego,

uniemozliwilo odcinanie malych kawalkw blachy, ktre by sie mogly
przylepiac do stempla i powodowac kaleczenie nastepnych przedmiotw lub uszkodzcnie przyrzadu.
Powyzsze uwagi wyjasniaja przyklady podane na rys. 4-34.
Rysunek 4-34(/ przedstawia korzystne ustawienie noza z uwagi na
.,wykorzystanie materialu, poniewaz odpadem koncowym tasmy jest tylko
\:odcinek w naj gorszym przypadku rwny szerokosci wycinanego przedvmiotu. Ustawienie takie jcst jednak niemozliwe ze wzgledu na to, ze
:\powstaje zbyt waski przekrj z miedzy wykrojami w plycie tnacej, narazony
na pekniecie. Ustawienic noza wg rys. 4-34b stwarza juz dostateczna
i,'odleglosc miedzy dwoma wykrojami, ale w drugim takcic stempel bedzie
,:ucinal tylko waski pasek tasmy, a wiec jego praca bedzie niekorzystna, co
wyjasniono wyzej. Nalczy wiec przesunac nz do wykroju lub tez odsunac
f.o odcinek wiekszy od x. Oddalajac nz boczny od stempla, nalezy sie
i!jednak liczyc z tym, ze zwieksza sie nie wykorzystany koncowy odcinek
fpasa, poniewaz jego przesuw na przestrzeni od noza do stempla nie moze
juz byc regulowany.
,i

45

~o
6rubost

lT-z,OZ5

3,0

materiaru w mm

Rys.4-32.Szerokosc obrzeza odcinanego przez nz

w zaleznosci od grubosci materialu

aj

Rys. 4-33. Konstrukcja noz.a

bocznego stosowanego do
materialw grubszych

b)

BjIZ
><

001:
Rys. 4-34. Ustawienie
sunku do stempla

noza bocznego w sto-

Rys.4-35. Zastosowanie dwch

bocznych

Ostateczny wybr zalezny bedzie od grubo$ci wycinanej blachy, jej

.'gatunku i zwi~!zanej z nim ceny, jak rwniez od tego, czy bedzie to
,produkcja masowa czy niewielka ilosciowo i czy materialem wyjsciowym
jbeda pasy w postaci krtkich odcinkw czy tasma w kregach. Jesli bedzie
}.uzyta tasma w postaci kregw (dlugosci kilkudziesieciu metrw), to odpad
~.koncowy wynikly z niekorzystnego ustawienia noza bocznego nie ma
wiekszego znaczenia, gdyz w stosunku do liczby wycietych przedmiotw
>bedzie staqowil bardzo mai y procent. Jesli natomiast wyjsciowym surowcem heda pasy ciete z arkuszy, odpady moga stanowic bardzo duzy procent
,i nalezy sie z tym liczyc. Z tego powodu daje sie czesto dwa noze
':boczne- jeden przed wykrojem, a drugi za wykrojem, zwlaszcza w
wykrojnikach wielotaktowych (rys. 4-35). Z chwila kiedy koniec tasmy
minie pierwszy nz, zadanie ograniczania przesuwu spelnia tylko nz
drugi. Zastosowanie drugiego noza wiaze sie jednak z poszerzeniem tasmy,
!,

Ii"

170
171

a wiec i tu nalezy w kazdym przypadku przeanalizowac oplacalnosl'

rOZWlazama,
Aby uniknac poszerzenia tasmy, zamiast drugiego noza stosuje si~'
czasem urzadzenie przedstawione na rys. 4-36. Kolek 1, wysuniety prze/o
nacisniecie palcem do gry, stanowi zderzak, do ktrego dosuwa si~'
odpowiednie krawedzie azuru przy wycinaniu ostatnich sztuk z tasmy,

Rys. 4-36. Konstrukcja umoi.!1

wiajaca regulowanie przesuw II
pasa w momencie. kiedy n,',/
boczny juz nie spelnia swcg"
zadania (przy koncu pasa)

Na rys. 4-37 pokazano przyklady wadliwego polozenia noza z punktli

widzenia czwartego z podanych wczesniej warunkw. W polozeniu
pierwszym na poczatku pasa lub tasmy bedzie odcinany malenki trjkacik.
ktry moze sie przykleic do stempla i kaleczyc nastepne wycinali"

\- 7

przedmioty. Przesuniecie noza do polozenia drugiego usuwa te wade, gdyz

Odcinek uciety na trzech krawedziach tnacych przy ruchu powrotnym
:istempla zatrzyma sie o tasme, wtloczenie bowiem wykrojonego elementu w
I'powstaly po nim otwr wymaga dosc duzej sily. W polozeniu trzecim noza
i'nie zachodzi obawa przyklejania sie odpadkw do stempla, lecz za to na
'plycie tnacej pozostaje maly trjkacik, co rwniez jest niedopuszczalne.
Do wycinania przedmiotw bardzo szerokich, a zwlaszcza w wykroj:nikach wielotaktowych, gdzie szczeglnie zalezy na dokladnym prowadzeniu tasmy, stosuje sie czasem 2 noze boczne, symetryczne z obu stron
':tasmy (rys. 4-38). W takim przypadku nawet najmniejsze zukosowanie
:~asmyjest wykluczone. Przy zastosowaniu noza bocznego listwa prowa:dzaca stanowi jednoczesnie zderzak dla przesuwanej tasmy materialu.
oniewaz listwy wykonuje sie zwykle ze stali nie hartowanej, ciagle
derze ni a tasmy powodowalyby szybkie ich zuzywanie. Aby temu zapo"biec,daje sie wkladki hartowane pasowane ciasno z listwa prowadzaca (rys .
-39), zwlaszcza do wycinania blachy twardej. Na rys. 4-39a jest przedstawiona wkladka o ksztalcie umozliwiajacym jej wysuwanie sie. Musi ona
;byc zabezpieczona kolkiem. Rozwiazanie wg rys. 4-39b nie wymaga kolka
,~abezpieczajacego. Jako nz boczny moze byc nieraz wykorzystany
":stempelwycinajacy ksztalty przedmiotu (rys. 4-40).
Opisane wyzej ustalanie przesuwu tasmy za pomoca nozy bocznych jest
bardzo wygodne w obsludze, zapewnia dobre prowadzenie tasmy i jest
najczesciej stosowane. Praca na tloczniku z nozem bocznym nie wymaga
zbyt wielkiej uwagi pracownika, polega jedynie na rwnomiernym ciagnieniu tasmy i moze sie odbywac przy nieprzerwanym biegu prasy. Wada
tego sposobu jest nieunikniona strata materialu.

a)~

~~
,}

[E

Przedmiot

Rys. 4-37. Wyjasnienie wlasciwego polozenia noza bocznego w

stosunku do stempla

172

Rys. 4-38. Zastosowanie dwch

,nozy bocznych
rozmieszczonych symetrycznie

oporowe

w listwach

Rys. 4-40. Wykorzystanie

noza bocznego

stempla jako
:

173

Tloczniki o duzych wykrojach, wyma

gajace duzego skoku tasmy, najczesciej
stosowane na prasach wolnobieznych, ma
ja czasem konstrukcje przedstawiona n;l
rys. 4-41. W trjkat wyciety stemplem na
brzegu tasmy wskakuje przy jej przesuwie
odpowiednio uksztaltowana zapadka do
ciskana sprezyna, powodujac jednoczesnil'
docisniecie tasmy do przeciwleglej listwy
prowadzacej. Gdy sprezyna jest zbyt silna.
przesuwanie tasmy jest niewygodne; moi
na wwczas zastosowac kazdorazowe recI
ne odciaganie zapadki za pomoca dzwi
gienki.

(\)

Rys. 4-41. Ograniczenie przesuwu

pasa stosowane przy du7.ych
skokach

.',

'-;----, III -$-

II
II

--"

I
I

I
I
I
I

Rys. ~-42.. Urzadzenie

zapadkowe
ogramczajace przesuw pasa

174

Podczas wycinania grubszych bbcl,

(powyzej l mm) stosowanie nozy bocznycli
jest niekorzystne. W takich przypadLIlII
jest rozpowszechnione urzadzenie zap;\( I
kowe (rys. 4-42). Zapadka 1zamocowan;l II
plycie prowadzacej ma ksztalt haczyk;,
ktrego koniec opiera sie o matryce tnaC! I
stanowi zderzak dla przesuwanej taslll\
Wykonuje ona ruch wahliwy dookola osi '
a jednoczesnie moze wykonywac minim;i1
ne ruchy w plaszczyznie poziomej dzi\'k I
przewidzianym w tym celu luzom w kan:1
liku w plycie prowadzacej i na osi obwili
zapadki. Sprezyna przymocowana do 1;1
padki jest ustawiona pod takim k;}tem. II
powoduje docisniecie jej drugiego kOlll,1
do plyty tm!cej, a jednoczesnie w phiSi
czyznie poziomej powoduje obrt zapadli
w kierunku strzalki. Tasma musi byc dO~-:1J
nieta do zapadki z taka sila, zeby zapadl",
oparla sie o przeciwlegla scianke, Wyk<.lIllJ
jac ruch w granicach przewidzianego lU/II
Podczas ruchu stempla w dl odpowied III<'
ustawiony zderzak 3 naciska na zapadl.
i powoduje podniesienie jej drugiego kUli

,(;a. Sprezyna automatycznie przywraca jej pierwotne polozenie w plasz'i(;zyzniepoziomej, a ruch stempla do gry umozliwia docisniecie zapadki do
(plyty
tnacej. Dzieki jednak wykonanemu obrotowi w plaszczyznie pozioI,
f.mejzapadka nie oprze sie na plycie tnacej, lecz na pasku tasmy znajdujaym sie miedzy sasiednimi wykrojami. Dopiero przesuniecie tasmy, ktre
jest dzieki temu mozliwe, spowoduje opadniecie zapadki na plyte tnaca w
)'ptwr wyciety uprzednio w tasmie. Dalsze czynnosci powtarzaja sie w tej
:samej kolejnosci.
'.; Ustawiajac zderzak odchylajacy zapadke, nalezy pamietac o tym, zeby
podnisl on ja tuz przed uderzeniem stempla w material. Rozpychanie
:~owiem materialu, ktre nastepuje przy wycinaniu, moze spowodowac
''':akleszczenie sie zapadki i uniemozliwic jej podniesienie, a w konsekwencji
noze spowodowac uszkodzenie naj slabszego elementu tlocznika. Urzardzenie zapadkowe jest bardzo wygodne w obsludze i bywa czesto
~$tosowane. Poza prostota ma ono jeszcze te zalete, ze nie powoduje straty
materialu.
'-; Odmiennego typu konstrukcje stosuje sie czesto w wykrojnikach
,~dn()czesnych (rys. 4-43). Tasma jest. tu prowadzona na ruchomym
!fPychaczu 1, ktry podczas wycinania obniza sie o wysokosc co najmniej
'Iowna grubosci wycinanego materialu. W plycie stemplowej 2, oprcz
templi wycinajacych przedmioty, jest dodatkowo umieszczony odpowie'.dnio sciety u gry stempelek 3, ktrego najwyzszy punkt dochodzi do
:'-laszczyzny spychacza. Stempelek ten znajduje sie w takim polozeniu w
tosunku do stempla wycinajacego, ze trafia w czesc odpadowa tasmy
miedzy wykrojami. W momencie wycinania wynurza sie, podobnie jak inne
(stemple, z plyty wypychacza i dzieki swemu skosnemu zakonczeniu
'powoduje nadciecie tasmy, a jednoczesnie odchylenie nadcietego plkrazka o pewien kat. W spychaczu, o skok dalej, jest umieszczony na slabej
,sprezynce kolek 4 o ksztalcie podobnym do stempla nadcinajacego, ktry
I

<I

ays.

4-43.

Sposb

ograniczania

przesuwu pasa
stosowany
~rojnikach
jednoczesnych

w wy-

175

wchodzi w nadciety uprzednio otwr. Czesc grna tlocznika w czasie ruchu

do dolu przyciska tasme do spychacza, powoduje schowanie sie koleczka 4
i wciska w otwr plkrazek odgiety uprzednio w tasmie. Dzieki temu
mozliwe jest przesuniecie sie tasmy, az do pokrycia sie kolka 4 z kolejnym
nadcietym otworem. Opisany cykl powtarza sie przy kazdym skoku
suwaka prasy.
Dokladnosc ustalania przesuwu tasmy opisanymi sposobami jest
czesto niewystarczajaca i zachodzi potrzeba zastosowania tzw. pilotw.
Niezbedne jest to w tlocznikach wielotaktowych, w ktrych poszczeglnl
fragmenty przedmiotu wycinane w kolejnych taktach musza sie idealnie
pokrywac, aby w koncowym wyniku dac produkt o wymaganym ksztalcie i
wymaganej dokladnosci.
Pilot jest to kolek wchodzacy luzno (H/h) w otwr wyciety w
poprzedzajacym takcie i korygujacy ewentualne niedokladnosci ustawienia tasmy w stosunku do stempli w nastepnych taktach. Dla latwiejszego
trafienia w otwr ma on zakonczenie stozkowe. Ksztalty i wymiary pilotw
dla rznych srednic sa podane w normach PN-64/M-66140, -66141 i 66143.
a)

b)

Rysunek 4-44 przedstawia sposoby zamocowania pilotw: a) dla

srednic 3 -:-10 mm, b) dla srednic 6 -:-25 mm i c) dla srednic 16 -:-40 mm.
Zwykle sa one umieszczane w stemplu wycinajacym ostateczny ksztalt.
Zdarza sie jednak, ze zamocowanie pilotw w stemplu jest niekorzystne lub
, nawet niemozliwe. Przy bardzo cienkim materiale i duzych wykrojach, w
ktrych otwory bylyby w zbyt duz.ej odleglosci od krawedzi tnacych, pilot y
umieszczone \V stemplu moglyby wyginac wyciety przedmiot. Moga byc
: rwniez otwory zbyt male lub o ksztaltach uniemozliwiajacych wlasciwe
pilotowanie. W takich przypadkach stosuje sie specjalne stemple wycinajace otwory w miejscach odpadowych tasmy i zamocowuje sie pilot y
i, bezposrednio
w plycie stemplowej, podobnie jak stemple. Otwory na pilot y
w plycie tnacej moga byc w zasadzie wieksze od srednicy pilota, jednak gdy
'!

/"pilotjest cienki, nalezy stosowac pasowanie luzne (H/h) na pewnej dlugosci,

zeby wyeliminowac w ten sposb mozliwosc uginania sie pilota.
Stosujac pilot y w tlocznikach wielotaktowych, nalezy pamietac o tym,
" zeby wszelkiego rodzaju zderzaki ustalajace przesuwanie tasmy byly tak
ustawione, aby umozliwialy przesuniecie tasmy ok. 0,1 mm wiecej anizeli to
wynika z rozmieszczenia stempli w poszczeglnych taktach. Noze boczne
konsekwentnie musza byc ok. 0,1 mm dluzsze od wlasciwego skoku. W ten
, sposb narzuca sie okreslony kierunek przesuwania tasmy przez pilot y
(cofaja one tasme):
Gdyby bowiem umieszczono zderzaki w polozeniu odpowiadajacym
skokowi, mogloby sie zdarzyc, ze na skutek niedokladnosci wykonania
pilot y usilowalyby przesunac tasme w kierunku zderzakw, co oczywiscie
byloby niemozliwe.
W przykladzie podanym na rys. 4-45 w pierwszym takcie sa wycinane
otwory, a nastepnie ksztalt zewnetrzny przedmiotu. Gdyby przy rozpoczyl.

b)

aj

e)

~-~~2I
ldJ
JEm
ej

4-44. Sposoby zamocowywania

pilotw w stemplach

Rys.

176

Rys.4-45. Fragment konstrukcji wykrojnika 1-taktowcgo z pilotami

12 Tlocznictwo

Rys. 4-46. Konstrukcja

zderzakw wstepnych

177

naniu pracy przesunieto od razu tasme do zderzaka, to pilot y umieszczone

w stemplu albo by sie zlamaly, albo tez nastapiloby inne uszkodzenie,
poniewaz w pierwszej sztuce nie byloby jeszcze otworw, Aby temu
zapobiec, stosuje sie zderzaki wstepne, uzywane tylko podczas rozpoczyna
nia wycinania z tasmy, Rzne ich konstrukcje przedstawiono na rys, 4-46.

rwanie ze stemplami. Przyklad spychacza sta['ilego w tloczniku gnacym pokazano na rys.

;(4-49. W ciagownikach jako spychacz moze
kbyc wykorzystany sam pierscie ciagowy
",przez ostre uksztaltowanie jego dolnej kraweidzi (rys. 4-50a). Minimalne rozszerzenie sie
iiwytloczki po przejsciu przez pierscien wystar~'cza,aby w drodze powrotnej stempla zostala
~::bna z niego sciagnieta. Czasem stosuje sie
I;.specjalne spychacze, ktrych konstrukcje poI.

i wypychacze spelniaja czesto podwjne zad,anie. Pierwsze to

spychanie przedmiotu, jezeli zatrzymuje sie na stemplu, lub wypychanie.
jezeli pozostaje w matrycy, drugie to dociskanie tasmy w celu zapobiezeni;,
jej pofaldowaniu lub pokrzywieniu wycinanego przedmiotu. Wedlug cech
konstrukcyjnych mozemy je podzielic: na stale sprezynujace, przy czym
elementami sprezynujacymi najczesciej bywaja rznego rodzaju sprezyny
lub guma. Zadanie dociskaczy moga oczywiscie spelniac jedynie spychacz'
i wypychacze sprezynujace,
Spychacze

S
b)

aj

Rys. 4-49. Wyginak ze spychaczem stalym

l
'pychacz. :!
matryca. 3
oslonka

ej

p Y c h a c z e. Najpro

stszym przykladem spycha

cza stalego jest plyta pro
wadzaca
w wykrojniku
skrzynkowym. Obok glw
nego swego zadania, tj. pro
wadzenia stempli, powoduje
ona zepchniec;ie tasmy z

I,

"
irl,

:',Rys. 4-50. Konstrukcje

+ : '

~.

I
I

gry. W wykrojnikach
.--

'

Rys. 4-47. Spychacze stale w konstrukcji

aj

b)

f+$rn-

Rys. 4-48. Spychacze stale zamocowywane

178

wykrojnikw

na prasie

spychaczy w ciagownikach

be'.

prowadnic stosuje sie spy

chacze stale
przymocowaw
stempli
po.dczas
ich ruchu d."
do plyty tnacej albo podst;!
wy (rys. 4-47) lub tez rzadzie,
do korpusu suwaka prasy
(rys. 4-48). W wykrojnikacL
z prowadnicami slupowym;
jezeli nie zalezy nam na tym
zeby tasma byla widoczn:'
lub przyciskana, st0suje si"
spychacze podobne do plyl 'I'
prowadzacej,
rzniace si,.'
jednak tym, ze sa od niq
znacznie ciensze i nie je,;!
wymagane dokladne paso

. dano przykladowo na rys. 4-50b, c. Ukosne jednostronne sciecie spychacza

, 1 powoduje jego cofniecie sie podczas ruchu stempla do dolu, przy ruchu
,zas powrotnym ostra krawedz powoduje sciagniecie wytloczki.
Spychacze sprezynujace w wykrojnikach, jak juz wspomniano wyzej,
! stosuje sie przede wszystkim tam, gdzie jednoczesnie zalezy na wstepnym
:;'przycisnieciu tasmy (rys. 4-51a). Liczba sprezyn bedzie zalezna od sily
.potrzebnej do zepchniecia tasmy. Jesli wymiary tlocznika nie pozwalaja na
;umieszczenie ich w dostatecznej liczbie obok siebie, mozna stosowac
\sprezyny o rznych srednicach, umieszczone na wsplnej osi, lub tez gume,
zwlaszcza tam, gdzie nie jest wymagane duze ugiecie (rys. 4-51 b). Stosujac
~'gume, nalezy pamietac o tym, ze przy sciskaniu bedzie ona powiekszala swe
:poprzeczne wymiary i w zwiazku z tym nalezy przewidziec odpowiednie
l odleglosci miedzy sasiednimi poduszkami i stemplami. W przypadku zbyt
:malej przestrzeni na rozszerzanie sie gumy, zwlaszcza przy cienkich
stemplach, moze nastapic ich wyginanie, a w nastepstwie tego zla praca

'I

179

aj

%/

//x//X/

Ry's.4-51. Spychacze sprezynuj,!ce w grnej czesci tlocznika

tlocznika. Odleglosc miedzy sasiednimi poduszkami przYjmuje SIe 111 l'

mniejsza niz 1,6 D, gdzie D jest srednica poduszki.
Czasem przy stemplach bardzo cienkich stosuje sie spychacze prowa
dzone. Spychacz nie prowadzony jest narazony na ukosowanie sie w
przypadku, gdy sila uginajaca go nie pokrywa sie z wypadkowa nacisk II
sprezyn spychacza przeciwstawiaj<!cych sie tej sile. Zachodzi to wtedy, gdy
m iedzy plyte tnaca a plyte spychacza dostanie sie jakis od pad materialu lu h
przy rozpoczynaniu i konczeniu tasmy (rys. 5-52a). W przypadku cienkich
stempli moze nastapic ich wykrzywienie, co z kolei powoduje nietrafianw
aj

'/;),

,/a

Rys.4-52. Spychacze sprezynu}!

ce w dolnej czesci tlocznika

Rys. 4-53. Konstrukcje SpY"'1

czy na stemplach z pilotami
I~()

stempla w otwr plyty tnacej (tzw. przycinanie plyty tnacej). Zamiast

stosowania prowadzenia spychaczy, co znacznie podwyzsza koszt tlocznika, wykonuje sie w spychaczu otwory rozszerzaj<lce sie ku dolowi o
pochyleniu ok. 5", co umozliwia minimalne zukosowanie sie spychacza bez
jednoczesnego wykrzywienia sie stempli (rys. 4-52h).
Jesli tlocznik ma pilot y i jednoczesnie spychacz sprezynujacy, to nalezy
pamietac o tym, zeby pilot y wystawaly poza spychacz w jego polozeniu nie
ugietym, najpierw bowiem musza one ustalic wlasciwe polozenie tasmy, a
dopiero potem moze byc ona przycisnieta.JeSli jednak czesc cylindryczna
pilotw bedzie wystawala poza spychacz, to moze sie zdarzyc, ze tasma nie
bedzie mogla byc z nich zepchnieta przez spychacz. Musimy wtedy albo
zrezygnowac z przyciskania tasmy, albo tez zastosowac dodatkowy
spychacz staly. W pierwszym przypadku daje sie krtsze pilot y, ktre
chowaja sie w spychaczu, opierajacym sie na listwach prowadzacych (rys.
4-53) i w zwiazku z tym nie przyciskajacym tasmy. W drugim przypadku
pilot y wystaja poza spychacz, a wlasciwie poza dociskacz, gdyz taka bedzie
jego jedyna rola. Zadanie spychacza beda tu spelnialy listwy prowadzace,
ktrych ksztalt przedstawiono na rys. 4-53b.
W Y P Yc h a c z e moga byc umieszczone w grnej lub dolnej czesci
tlocznika w zaleznosci od jego rodzaju i konstrukcji. Przyklady rozwiazan
konstrukcyjnych przedstawiono na rys. 4-54, 4-55 i 4-56. Urzadzenie wg
rys. 4-54 wchodzi zwykle w sklad stalego wyposazenia prasy. Jesli nie ma
takiego urzadzenia, mozna podobna
konstrukcje wbudowac do tlocznika
(rys. 4-55a). Konstrukcja wg rys. 4-55h
bywa stosowana tam, gdzie niezbedna
sila wypychania jest niewielka. Do wypychania przedmiotw z grnej czesci
tlocznika wykorzystuje sie czesto listwe
umieszczona w tym celu w suwaku prasy, ktra przy jego ruchu do gry uderza o zderzaki, dzialajac z kolei na kolek wypychacza przechodzacy przez
czop tlocznika (rys. 4-56a, h). Tego rodzaju wypychacz spelnia tylko jedno
zadanie, nie zapewnia bowiem dociskania tasmy, a wiec nie wszedzie moze byc
stosowany..
Stosowame wypychaczy sprezynujaI

.'

Rys. 4-54. Konstrukcja

wypychacza
wbudowanego w stl prasy

181

d)

ej

b)

i-L

aj
(

Rys. 4-57. Sprezyny stosowane w budowie tlocznikw

Rys. 4-55. Wypychacze w dolnych czesciach tlocznikw

a)

b)

Rys. 4-56. Wypychacze w grnych czesciach tlocznikw

cych ma na celu nie tylko zabezpieczenie przedmiotu przed pokrzywieniellI

sie. Czesto zachodzi potrzeba wcisniecia wycietego przedmiotu w tasm\'
(przy wycinaniu malych przedmiotw) czy to zeby przesunac go w tell
sposb do nastepnego zabiegu (w tlocznikach wielotaktowych), czy tez w
celu automatycznego usuniecia wycietego przedmiotu wraz z tasma I
tlocznika. Usuniecie przedmiotu spadajacego luzno na tasme (w wykroj
nikach jednoczesnych, w ktrych plyta tnaca znajduje sie w czesci grnej)
wymagaloby dodatkowego ruchu pracownika i uniemozliwialoby ciag!:,
prace. Rysunek 4-56c przedstawia konstrukcje z wypychaczem sprezy
nujacym z zastosowaniem sprezyn. Zamiast sprezyny moze byc uzyLI
poduszka gumowa.
Elementy sprezynujace. Jak juz powiedziano, w budowie tlocznikw jak
dementy sprezynujace sa stosowane sprezyny i guma. Rznego rodzapJ
sprezyny przedstawia rys. 4-57. Najczesciej sa stosowane sprezyny
1~2

przekroju okraglym lub kwadratowym. Jednak czynnikiem decydujacym

o ich wyborze bedzie wartosc sily, jaka musimy osiagnac, oraz miejsce,
w ktrym mamy sprezyne umiescic.
Sila niezbedna do spychania czy tez wypychania wycietego przedmiotu
bedzie zalezna od wielu czynnikw, a mianowicie od grubosci i gatunku
materialu, od luzu miedzy stemplem a otworem w plycie tnacej oraz od
ksztaltu stempla, Aby dzialanie wypychacza bylo niezawodne, nalezy
przyjac duza wartosc tej sily, dlatego tez w praktyce nie przeprowadza sie
dokladnych obliczen, lecz bierze sie zwykle 10% maksymalnej sily tnacej
i wg tej wartosci oblicza sie elementy sprezynujace.
W przypadku ograniczonego miejsca, a jednoczesnie wymaganej duzej
sily stosuje sie sprezyny krazkowe wg rys. 4-57e. Sa one bardzo trwale
i mimo niewielkich wymiarw daja duze naciski. l.aczac sprezyny srubowe--~walcowe po dwie lub trzy, jak na rys. 4-58, mozemy rwniez
uzyskac duze sily przy oszczednym wykorzystaniu miejsca. Nalezy pamietac, zeby tak zestawione sprezyny mialy rzny kierunek linii srubowej,
w przeciwnym bowiem razie sprezyna wewnetrzna moglaby sie dostac
miedzy zwoje sprezyny zewnetrznej i uginanie sie sprezyn byloby niemozliwe.
Aby naprezenia we wszystki~h sprezynach
byly jednakowe, musi byc spelniona rwnosc

n .R 2
_1 __~
dl

w ktrej: II

/1' R 2
/1' R 2
= _2
__ 2 = _3_~
d2

liczba zwojw.

d3

Rys. 4-58. Sposb

sprezyn

laczenia

183

Niezbedne dane do obliczania sprezyn znajduja sie w poradnikach

technicznych. Nalezy pamietac o odpowiednim zabezpieczeniu sprezyn
przed wyboczeniem (dotyczy to zwlaszcza sprezyn dlugich). Przyklady
rznego umieszczenia sprezyn przedstawia rys. 4-59.

b)

a)

_. +

b)

(1

\.'t'/
~;

e)

I
,

I
i

d)

'

~
Rys. 4-59. Sposoby umieszczenia sprezyn w tloczniku

Dosc czesto jest stosowana w tlocznikach guma ze wzgledu 11;1

obnizenie kosztw konstrukcji, choc jej trwalosc w porwnaniu Ze
sprezynami jest znacznie mniejsza. Nalezy pamietac, iz szczeglnie nie
korzystny wplyw na trwalosc gumy ma olej i dlatego nalezy ja odpowiednio
oslaniac. Maksymalne dopuszczalne ugiecie poduszek gumowych przyjmuje sie rwne ok. 40% ich poczatkowej wysokosci.
Znormalizowane czesci i zespoly tlocznikw. Bardzo przydatnymi znormalizowanymi elementami sa oprawy slupowe. Wystepuja w wielu odmianach
o rznym rozmieszczeniu slupw prowadzacych (rys. 4-60). Wybr rozmieszczenia slupw zalezy od rodzaju procesu tloczenia, do ktrego
oprawa bedzie uzyta, i od ksztaltu tloczonego przedmiotu. Konstrukcje wg
rys. 4-60b z tylnym ukladem slupw sa bardzo wygodne w obsludze,
ulatwiaja bowiem dostep i obserwacje tloczonych prz~dmiotw. JakoSl'
prowadzenia natomiast nie jest najlepsza ze wzgledu na niepokrywanie si~'
osi czopa z osia slupw prowadzacych. Najczesciej stosowane ze wzgledu
na trwalosc i lepsze prowadzenie sa oprawy z symetrycznym ukladem
slupw prowadzacych w stosunku do osi czopa (rys. 4-60a, c, f)
W tlocznikach o duzych gabarytach stosuje sie zwykle oprawy 4-slupowe,
zapewniajace najlepsze prowadzenie.
184

~)(f{-JB
Rys. 4-60. Ksztalty znormalizowanych

podstaw zespolw slupowych

',.Znaczenie normalizacji elementw tlocznikw. Normalizacja to jeden

z glwnych czynnikw obnizajacych koszty kazdej produkcji. Odgrywa
:;<()na rwniez duza role w produkcji tlocznikw. Korzysci plynace
\:z zastosowania znormalizowanych elementw mozna by ujac w nastepu'jace punkty:
t. Ulatwione i szybkie opracowanie konstrukcyjne, konstruktor bowiem
nie zastanawia sie nad wymiarami i ksztaltem poszczeglnych elementw i moze korzystac z tzw. "slepych" rysunkw.
, 2. Zapewnienie wlasciwych, wyprbowanych rozwiazan konstrukcyjnych
ksztaltw i wymiarw elementw.
3. Mozliwosc wykonania znormalizowanych
elementw w wiekszych
ilosciach ("na magazyn"), a zatem nizsze koszty wykonania w porwnaniu z wytwarzaniem pojedynczych sztuk.
4. Znacznie skrcony czas wykonania tlocznika.
185

5. Mozliwosc wykonania uniwersalnych opraw, w ktrych zamocowuje SI\'

wymienne elementy robocze.
6. Mozliwosc wykorzystania niektrych elementw z tlocznikw zuzytych
w budowie tlocznikw nowych (np. czopy).
7. Mozliwosc scentralizowania produkcji elementw tlocznikw w LI
mach zrzeszenia, resortu lub kraju.
Znormalizowane elementy moga byc wykonane w rznych wielko:,
ciach, w zwiazku z czym istnieje duzy asortyment tych czesci. Magazynu
wanie pelnego asortymentu czesci pociagneloby za soba zamrozelll'
duzych srodkw pienieznych i byloby niecelowe, produkcja bowielll
okreslonego zakladu nie jest tak rznorodna, aby wymagala stosowalII.I
wszystkich typw i wielkosci tlocznikw. Racjonalna gospodarka nac/I
dziowa polega na tym, ze gromadzi sie niewielki asortyment elementw, la I
jednak dobranych do specyfiki produkcji, aby mogly one byc wykorzysta li
w znacznym procencie. Czesto oplaci sie zastosowac tlocznik wieksi I
bedacy w magazynie, choc wymiary tloczonego przedmiotu sa niewiell. I'
zamiast wykonywac pojedynczy egzemplarz o nietypowych wymiarach

',Rys. 4-62. Konstrukcje

,;i;$templiprowadzonych w
\plycie prowadzacej

4.3. Wykrojniki
Stemple i matryce tnace. Czesciami roboczymi wykrojnikw sa stemp" I
matryce tnace. Ich ksztalt oraz obrbka cieplna, z uwagi na trudne waruIII I
pracy, powinny odpowiadac specjalnym wymaganiom. Musza one hl'
wystarczajaco twarde i odporne na scieranie, a rwnoczesnie wykazyw".
duza wytrzymalosc zmeczeniowa. Stempel jest narai.,
ny na wyboczenie i dlatego jego ksztalt musi zapeWIILI'
dostateczna sztywnosc. Aby obrbka cieplna stellll,l,
nie powodowala pekniec, przy konstruowaniu
l' l,
nalezy unikac gwaltownych zmian przekroju, usk"
kw, ostrych podciec itp. Niedopuszczalne sa ,'''
skokowe zmiany srednicy bez tzw. przejsciowych P'"
mieni hartowniczych. Do wycinania otworw ok L!!'
lych i kwadratowych najlepiej stosowac stemple Zll'"
malizowarie.
Przyklad stempla okraglego swobodnego, zak,
nego przez polska norme PN-73/M-66217, POka/,ill'"
na rys. 4-61.
Rysunek 4-62 przedstawia rzne rozwi,}z,miac;(,,"
.1

Rvs. 4-61. Konstrukcj:1 stempla swobodnego

pli okraglych uzywanych w wykrojnikach z prowadnicami plytowymi.

i Staly na calej dlugosci przekrj (rys. 4-62a) stosuje sie jedynie w stemplach o
srednicy powyzej 3 mm. Gdy srednica jest mniejsza, w celu zwiekszenia
'sztywnosci, uzywa sie stempli o zmiennym przekroju lub skladanych (rys.
,:I'4-62b, c). Do srednic ponizej 2 mm stosuje sie konstrukcje wg rys. 4-62d.
iiKrtki stempel~k l jest osadzony w oprawce 3, Dalsza czesc oprawki
::,wypelnia kolek o wiekszej srednicy 2. Konstrukcja taka ulatwia wykonanie,
i:bowiem wiercenie dlugiego otworu malej srednicy byloby bardzo klo{potliwe. Konstrukcja jest rozbieralna i umozliwia wymiane stempelka l w
:1przypadkujego pekniecia. Koniec stempla mocowany w plycie stemplowej
'J'

f1l1ozebyc rozklepany lub -

jak przewiduja normy PN-73/M-6621O i PN-73/

I/IM -66215 - toczony (rys. 4-62e).
Jesli rznica srednic stempelka wycij'najacego l i oprawki 3 jest zbyt wielka,
,to przy spychaniu przedmiotu ze stempla moze nastapic wci'lgniecie materialu
\'W otwr plyty prowadz'lcej i znieksztal{cenie przedmiotu. Aby temu zapobiec,
lodajesie plytke sci'lgaj'lca 4. Ustawiajac
i}Vykrojnikna prasie nalezy rwniez pa:mietac o tym, zeby w razie zastosowania
'istempli wg rys. 4-62b, c, d dawac w
iwykrojnik u zderzaki uniemozliwiajace
IZbyt glebokie opuszczenie stempli, co z
'kolei mogloby spowodowac uszkodzel;nieplyty tnacej.
I

Rys. 4-63. Konstrukcja stempla do wycinania otworw o srednicy mniejszej

od grubosci wycinanej blachy

186
187

Opisanych powyzej stempli nie uzywa sie zwykle do wycinania

otworw o srednicach mniejszych od grubosci wycinanej blachy. Stosujac
konstrukcje wg rys. 4-63, uniemozliwiamy wyboczenie sie stempla na calej
jego dlugosci, stwarzamy wiec w ten sposb znacznie korzystniejszc
warunki pracy i mozemy wycinac otwory o srednicy mniejszej od grubosci
blachy (d> 0,35s). Oprawka, w ktrej jest osadzony stempel 1, sklada sie
z dwch czesci 2 i 3. Wykonane w obu czesciach kanaliki, rwnomierni l'
rozmieszczone na obwodzie, stanowia wzajemne prowadnice dla powsta
lych w ten sposb trzech segmentw w kazdej oprawce. Dzieki tCJ
konstrukcji jest mozliwe skracanie sie oprawki podczas wycinani:1
i nastepnie wydluzanie sie podczas ruchu stempla do gry przy jedno
czesnie zapewnionym stalym prowadzeniu stempla wzdluz trzech tworz;,
cych. Wykonanie stempla skladanego tego typu jest jednak dosc kosztowlll"
i dlatego stosuje sie jedynie przy odpowiednio duzej produkcji. Podsta
wowym warunkiem trwalosci jest precyzyjne wykonanie wszystkich ek
Stemp le o prze k'roJac h meo
' k rag l yc h wy k onuJe
. SI',
na specjalnej strugarce do stempli, ktra umozli"'!.1
wykonanie odpowiedniego ksztaltu na okreslonej dlll
gosci stempla. Droge noza takiej strugarki przedstaw!.1
rys. 4-64. Dalsza czesc stempla moze miec prosi,
ksztalty dowolnie wybrane. W ten sposb unika SI',
klopotliwego wykonywania otworw o skomplik"
wanych ksztaltach w plycie stemplowej. Bywajajedll;d
ksztalty stempli nie dajace sie wykonac w spos,.I,
opisany wyzej, a jednoczesnie ich zmienne przek 'I'
Rys. 4-64. Stempel
stwarzaja niebezpieczenstwo pojawienia sie odks/Ld
wykonywany na
cen
podczas obrbki cieplnej. Wykonuje sie Wll,1 \
strugarce do stelll pli
stemple skladane z elementw prostych. Poszczegl,Ii"
segmenty takich stempli powinny miec odpowiednie wpusty uniemozliw!.1
jace ich wzajemne przesuwanie sie. Przyklady laczenia stempli skladam, II
przedstawiono na rys. 4-65, a sposoby ich zamocowywania opisano Pl' \
omawianiu plyt stemplowych. Czolo stempla jest zwykle plaskie pru:.I..
padle do jego osi. Zdarzaja sie jednak przypadki, ze konieczne jest lilII'

uksztaltowanie stempla. Podczas wykrawania elementw z cienkiej blachy

0,2 -:-0,4 mm zachodza czasami takie zjawiska, iz wyciety element nie
pozostaje w plycie tnacej, a przywiera do stempla i jest wyciagany na
powierzchnie plyty. Przypadki takie uniemozliwiaja calkowicie prace na
[wykrojniku, a zwlaszcza przy zastosowaniu podajnikw. Wyciagane
f'bowiem przez stemple odcinki blachy kalecza nastepne wycinane elementy,
;a nawet moga spowodowac awarie wykrojnika. Trudnosci te daja sie
Czasem usunac lub zmniejszyc przez uksztaltowanie stempla wg jednego ze
;sposobw pokazanych na rys. 4-66.

DDDDDDDD
Rys. 4-66. Uksztaltowanie

powierzchni czolowych stempli

mentw,

I<

.~~-~~
J~'

Rys. 4-65. Konstrukcje

188

stempli skladanych

"

..

W przypadkach tych tworzy sie szczelina powietrza miedzy czolem

templa i wycinanym elementem lub nastepuje zwijanie wycinanego
Iementu. Jedno i drugie ulatwia oderwanie sie wyrobu od stempla.
ajlepsze wyniki osiaga sie, doprowadzajac sprezone powietrze przez
twory wykonane w stemplach. Stemple uksztaltowane jak na rys. 4-66a, b,
, d stosuje sie czasem w celu zmniejszenia sily ciecia. Nalezy pamietac o
ym, ze wycinanym w ten sposb elementem moze byc tylko odpad,
oniewaz wyciete kawalki blachy nie beda plaskie.
Ze stemplem wsplpracuje matryca tn~!ca. Od dokladnosci jej wyko, ania zalezy jakosc wycinanych na niej przedmiotw. Przez odpowiednia
onstrukcje matrycy mozna ulatwic jej wykonanie oraz czesto uniknac
i iek,orzystnych zjawisk towarzysz~!cych obrbce cieplnej, jak deformacja i
ekanie. Konstrukcja powinna jednoczesnie zapewniac maksymalna trwaosc matrycy, jej dostateczna wytrzymalosc oraz mozliwosc naprawy w
'azie uszkodzenia. Jakjuz wspomniano na wstepie, nalezy unikac otworw
nacych o ostrych narozach, gwaltownych zmian przekroju oraz wystepw
arazonych na wykruszenie sie. Otwory nie powinny byc wykonywane
tbyt blisko krawedzi. Minimalna odleglosc krawedzi otworu od krawedzi
. atrycy nie powinna byc mniejsza niz 1,5 grubosci matrycy tnacej, a
.dleglosc miedzy krawedziami tnacymi s~!siednich otworw nie mniejsza
iz l = 28 + l mm, gdzie 8 jest gruboscia cietego materialu. Grubosc
atrycy tnacej bedzie zalezna od wielkosci matrycy, od grubosci i jakosci
ycinanej blachy i wreszcie od tego, czy spoczywa ona na podstawie, czy
189

bezposrednio na podkladach. W wiekszosci przypadkw do drobnych

przedmiotw sa stosowane matryce grubosci 16 --:-32 mm.
Rysunek 4-67 przedstawia typowe rozwiazania konstrukcyjne matryc
tnacych, na ktrych w pierwszym takcie sa wycinane bardzo waskie
otwory. Dokladne wykonanie takich otworw wprost w matrycy nastreczaloby duze trudnosci lub byloby nawet niemozliwe. W przypadku
zastosowania odpowiednich wkladek wykonanie staje sie bardzo proste.

Ildwch otworw w wykrojniku dwustemplowym. Kiedy wymiary x. y

(przekrocza granice dopuszczalnych tolerancji, wymiana wkladki umozliwi
iiprzywrcenie niewielkim kosztem przydatnosci wykrojnika.
:, Konstruuje sie nieraz wykrojniki dziurkowniki do bardzo duzych
'/iprzedmiotw, w ktrych maja byc wycinane otwory polozone w znacznej
~odleglosci od siebie. Wykonywanie olbrzymiej matrycy tnacej z kosztownej
I,'
istali
narzedziowej byloby wwczas niecelowe. Stosuje sie wiec matryce
~'miekka, wstawiajac tulejki tnace hartowane. Na rys. 4-69 przedstawiono
Isposoby ich osadzania.

.B$-. ~8--&-'-++-~Rys. 4-67. Konstrukcje matryc tm,cych z wkladkami ulatwiajacymi wykonanie

malych otworw

Na rys. 4-68a pokazano przyklad zastosowania wkladek nie tylko w celll

ulatwienia wykonania matrycy, lecz rwniez ze wzgledu na mozliwr)s,
szybkiej naprawy tlocznika w przypadku wykruszenia sie slabych fra)'
mentw. Dwa wystepy szczeglnie sa narazone na wykruszenie sie. Jezcli
wykonamy je bezposrednio w matrycy tnacej, to w razie wykruszenia Sil'
cala matryca bedzie bezuzyteczna. W konstrukcji wg rys. 4-68(1 napraw;1
polegalaby jedynie na wymianie wkladek. Zwykle wycinane przedmioi \
maja pewne wymiary wazne, odpowiednio tolerowane, a inne mniej waznI
Po ostrzeniu matrycy tl1<lcejpowiekszaj,! sie wymiary wykrojw, wob,',
czego wymiary o scislych tolerancjach moga szybko przekroczyc lit)
puszczalne granice. Stosujac wymienna wkladke, jak na rys. 4-6:\/,
wymiary x i y mozna kazdorazowo korygowac i w ten sposb przedlu/y,
znacznie zywotnosc wykrojnika. Jeszcze jeden przyklad tego rodZili I I
podano na rys. 4-68c. Wkladka 1 stanowi krawedz tnaca jednoczesnI<
aj

--------1

b)

OJr--------x
'
~

""

I'

I
i

I
'

L
!

-'-

matrycach tnacych

Tulejki takie stosuje sie czasem rwniez i w matrycach tnacych

,i,artowanych. Ma to uzasadnienie w tlocznikach wielotaktowych .. Przy
ielu taktach i duzych skokach istnieja bowiem trudnosci z uzyskaniem
hmaganej
dokladnosci na skutek skurczw wystepujacych podczas
'brbki cieplnej matrycy tn'lcej. Otwory w tulejkach wierci sie po
,cisnieciu ich do zahartowanej matrycy tnacej. Nastepnie po przekol'Iowaniu wyjmuje sie tulejki i poddaje obrbce cieplnej.
, Gdy wykroje S,! bardzo duze i zachodzi potrzeba zastosowania duzej
atrycy tnacej, wykonuje sie bardzo czesto matryce dzielona. Wykonanie
lakiej matrycy jest znacznie latwiejsze i mniejsze jest prawdopodobienstwo
~j deformacji w czasie obrbki cieplnej.
~rzyklady matryc dzielonych przedstawia
a)
b)
I
!,ys.4-70. Na rys. 4-70a pokazano matryce
:lozona z dwch czesci, ktrej segmenty
(ostaly wpuszczone na pewna glebokosc w
iodstawe, 'dzieki czemu sa bardzo dobrze
labezpieczone przed ewentualnym rozdzie'niem podczas wycinania. Przesuniecia
zdluzne uniemozliwiaja kolki centrujace.
+1+1
Matryca tnaca przedstawiona na r,ys.

$ q::g
I

.I
111<,'

+rn r+w+

Rys.4-68. Konstrukcje matryc tnacych z wkladkami we fragmentach narazonych na pek

lub szybkie zuzycie
190

Rys. 4-69. Sposoby osadzania tulejek

"

sklada sie z 4 czesci, ktre przed

,rzesunieciami Sa zabezpieczone wylacznie

,:"70b

Rys. 4-70. Konstrukcja

lonych

matryc dzie-

191

kolkami. Takie rozwiazanie jest rwniez mozliwe, nalezy jednak pamietal'

o tym, iz sily boczne wystepujace
podczas wycinania sa dosc znaczne I
wobec tego srednice kolkw musza byc odpo'wiednio duze, zeby kolki nic
F, = (0,20-:
zostaly sciete. Sile scinajaca przyjmuje sie w przyblizeniu:
+0,25)F, gdzie F jest sila ciecia. Dolne granice tej wartosci nalezy stOSOW<ll
do materialw
miekkich, a grne do twardych.
Krawedz tnaca w matrycy stanowi przeciecie sie plaszczyzny czolowL'l
ze scianka boczna otworu tnacego. Plaszczyzna czolowa jest przewaznil'
prostopadla
do kierunku ruchu stempla. Odpowiednie
uksztaltowanie
I
wykonanie
scianek bocznych
decyduje
o wlasciwej pracy i trwalosu
tlocznika.
W matrycach
tnacych
przelotowych
nadaje sie pochylcl1Il'
sciankom, poczawszy od krawedzi tnacej (rys. 4-71 b). W praktyce tak il"
uksztaltowanie
okazalo sie naj wlasciwsze. Rozwiazanie
przedstawione
1l;1
rys. 4-71 a ma wiele wad i dlatego na ogl nie jest stosowane. Jedynie I,l"
wzgledu na zmniejszenie oporw ciecia byloby korzystne dawanie wi\~k
szego pochylenia sciankom. Nalezy pamietac jednak o tym, iz przy duzYll1
pochyleniu zwiekszalby sie szybko luz miedzy stemplem a matryca tnac,! \V
miare jej ostrzenia.
Pochylenie
musi byc zatem tak dobrane,
zeby 111'
okreslonej
liczbie ostrzen luz nie przekroczyl
wartosci dopuszczalncl

;jest wypychany
za wycofujacym
sie stemplem, z reguly daje sie scianki
~prostopadle
do plaszczyzny czolowej matrycy tnacej.
I,';.

, Tolerancje wykonania stempli

otworw matryc tnacych sa zalezne przede
wszystkim od wymaganej dokladnosci
wycinanych przedmiotw.
Ustala_jac wymiary nalezy pamietac o tym, iz wymiary zewnetrzne
wycietego
'"przedmiotu
sa rwne wymiarom
otworu w matrycy tnacej, natomiast
'wymiary wewnetrzne wycietego otworu odpowiadaja
wymiarom stempla.
pesli zatem produktem
uzytkowym
ma byc wyciety przedmiot, a pozo::stajacy azur ma byc odpadem, to otwr w matrycy tnacej powinien miec
iwymiary przedmiotu,
a stempel nalezy zmniejszyc o luz odpowiedni
dla
danego materialu. Jezeli natomiast
wycinamy w przedmiocie
otwory, to
,-stemple powinny miec wymiary otworw,
a matryca tnaca zapewniac
odpowiedni
luz. Przestrzegajac
tej zasady, mozna rznie wymiarowac
stemple i matryce tnace. Najwlasciwszy
wydaje sie sposb wynikajacy
'I niejako
z mctody wykonywania
tlocznikw.
Przewaznie
wykonuje
sie
finajpierw stempel na gotowo i nastepnie przycina sie nim otwr w matrycy
tnacej wykonany
uprzednio
zgrubnie. Wykonczenie
polega na powiekszeniu otworu o przewidziany
luz. Nalezy wiec zwymiarowac
i stolerowac
lstempel, a matrycy tnacej nadac wymiary nominalne stempla, zakladajac
pewien luz. Obliczenie
wymiarw
stempla powinno
uwzgledniac
luz
matrycy tnacej oraz zapas na ostrzenie.

i,

b)

ainp

Rys. 4-71. Uksztaltowanie

scianek
boc~nych otworw tnacych

Wskutek
przedmiotu

a)
~i

b)

Rys. 4-72. Pochylenie scianek bocznych 0111'''

rw tnacych: a) do matcrialw grubosci d" I
mm, h) do materialw grubosci wiekszej liii I
mm (u = 0'30' do grubosci 1 ;.-4 mm. u
I
do grubosci wiekszych niz 4 mm)

Poniewaz jest on zalezny od grubosci blachy i wzrasta ze wzrostem II I

grubosci, wiec i pochylenie scianek otworw tnacych musi byc mniejsze d"
blach cienkich i moze sie odpowiednio
zwiekszac do blach grubszych. Pll \
malych pochyleniach
dla ulatwienia wykonania daje sie zwykle dwa k;11\
pochylenia
scianek otworllll
(rys. 4-71c). Na rys. 4-72 przedstawiono
tnacych stosowane z dobrym wynikiem do materialw
rznych grubo'.l l
W matrycach
tnacych nieprze10towych,
gdzie przedmiot po wYCi'-(1I1

192

ostrzenia matrycy tnacej wymiary zewnetrzne

wycinanego
powiekszaj"
sie, a wewnetrzne
zmniejszaja
sie. Tolerancje

Rys. 4-73. Rozmieszczcnie pl tolcratKJi clcml:ntw roboczych

wykrawanie kr~zka, h) wykrawanie otworu

wykrojnika:

a)

Tlol:znic(\I,,'O

193

wykonawcza stempli przyjmuje sie zwykle rwna 20% tolerancji wycinanego przedmiotu. Przytoczone nizej przyklady podaja sposb obliczania
wymiarw stempla (rys. 4-73).
Przyklad l
Nalezy wyci"c krazek (j) 25 _ 0.2 mm z blachy stalowej twardej grubosci s = 1 mm. W mian;
ostrzenia matrycy tn"cej srednica bedzie sie powiekszala, aby wiec trwalosc tlocznika byla jak
najwieksza, przewidujemy wymiar minimalny, czyli dm;n= 24,8 mm. Luz miedzy stemplem a
matryca tnaca dla podanej blachy wynosi L= 0,07 mm (wg tabl. 3-3). Poniewaz obliczamy
srednice stempla, musimy ja zmmejszyc o ten luz, a zatem d" = 24,73. Przyjmujac tolerancj,;
20T
stempla rwna 20'% tolerancji przedmiotu 1", czyli Tst = -- = 0,04 mm, otrzymamy
.
100
ostatecznie
d"

= (dm;,,-

L+ '(,) .. T" = (24,8 --0,07 +0,04)'0.04

= 24,77 -0,04

az do calkowitego wykorzystania tolerancji przedmiotu. Ostateczny wymiar stempla moz.emy

'wyrazic nastepujacym wzorem
d"

= (dm;n+z+ T")-T" = (25+0,06+0,06)

0.06 = 25.12"0.06

Zapas z, uwzgledniajacy sprezynowaniematerialu

oraz wycieranic sie stempla, przyjeto
rwny 201., tolerancji otworu. Rwniez tolerancje stempla w mysl podanych powyzej zasad
okreslono jako 20% tolerancji przedmiotu.

Na skutek sprezynowania materialu krazek wycieLyjest nieco wiekszy

t od otworu w matrycy tnacej, a wyciety otwr nieco mniejszy od srednicy
stempla. Rznice te wystepuja jedynie przy malych, luzach, a w miare
powiekszania sie luzu nie maja praktycznego znaczenia lub nie wystepuja
:'wcale. Przy bardzo malych luzach wartosc sprezynowania zalezna bedzie
'iod grubosci i rodzaju wycinanego materialu. Orientacyjnie wartosci te
"przyjmuje sie w granicach 0,02-:-0,05 mm. Zuzycie stempla jest zwykle
I

n~ewielkie, a po. wiekszej liczbie ostrzen beda czesciowo przywracane jego

pIerwotne wymiary.
,
Calkowity zapas z uwzgledniajacy zuzycie stempla oraz sprezynowanie
:;materialu mozna przyjac w wiekszosci wypadkw z = 20% T, gdzie Tjest
tolerancja przedmiotu. Podczas wycinania materialw izolacyjnych, takich
Uak papier czy pltno bakelitowe, rznice wymiarowe wycinanych otworw
(lub przedmiotw bywaja wieksze. Z uwagi na rzne wlasnosci tych
materialw zachodzi nieraz koniecznosc doswiadczalnego ustalania wartosci niezbednego zapasu, zwlaszcza gdy tolerancja wycinanego otworu jest
..'niewielka.

L
i:

W powyzszym przykladzie przyjeto wartosc luzu normalnego naj'

czesciej podawanego w tablicach, zakladajac, ze moze on jedynie ulec
powiekszeniu. W zasadzie wykrojnik moze rwniez pracowac z luzem ()
30% mniejszym, ale uwzgledniajac odchylke ujemna, musielibysmy wpro
wadzic odpowiednia poprawke w wymiarze srednicy stempla. Maksy
maIna dopuszczalna wartosc luzu, po ostrzeniu wykrojnika, rwna si,'
okolotrzykrotnej wartosci luzu normalnego. W przytoczonym przykladzie
przyjeto minimalny wymiar przedmiotu jako wyjsciowy do obliczenia
srednicy stempla, liczac sie z tym, iz bedzie sie on powiekszal w miaa
ostrzenia matrycy. Jesli jednak tolerancja przedmiotu znacznie przekracza
3-krotna wartosc luzu, to mozemy nie wykorzystywac jej calej jako zapasu

na zuzycie i wymiar minimalny okreslic jako

dm;n

+ 3' T,

co stwarza peWIJ;1

rezerwe na wypadek niedokladnosci

wykonania stempla.

._-----_._--------------_.

__ ._--_._--_._--_

...

----"

..

-----

Przyklad 2
Nalezy wyciac otwr o (j) 25 + 0.3 w blasze stalowej twardej grubosci s = 1 mm. Po ostrzeni"
matrycy tnacej wycinany otwr nie bedzie sie powiekszal, zachowuje bowiem zawsze wymia 1\
stempla. Wychodzac z tego zalozenia, mozna by dac wymiar stempla rwny maksymalll<'l
srednicy wycinanego otworu, toleruj"c go w gl"b materialu. W takim przypadku z chwiL,
przekroczenia maksymalnego dopuszczalnego luzu wykrojnik staje sie bezuzyteczny. W
praktyce daje sie zwykle mniejsze wymiary stempla, a w miare powiekszania sie luzu na skut,""
szlifowania matrycy tnacej wykonuje sie nowe stemple o odpowiednio wiekszych wymiarach

194

:Wykrojniki nozowe sluza do wycinania materialw takich jak: skra,

.'papier, filc, pltno, korek oraz cienkie folie metalowe. W zasadzie maja one
[tylko czesc grna ze stemplem o rznie uksztaltowanym ostrzu, czesc dolna
l:,natomiast stanowi plyta z twardego drewna lub fibry.
~.. Rysunek 4-74(1przedstawia wykrojnik nozowy do wycinania krazkw.
:!'Abykrawedz zewnetrzna wycietego krazka nie byla ukosna, ostrze stempla
musi byc cylindryczne wewnatrz, a stozkowe na zewl1<!trz.Na rys. 4-74b
i;pokazano odwrotne uksztaltowanie ostrza stempla sluzacego do wyci,nania otworw. Pozostale czesci wykrojnika to glowica 1, plyta stemplowa
{2 i wypychacz 3.
Wypychacz sprezynowy moze okazac sie nieraz za slaby; nalezy
;wwczas stosowac wypychacz wg rys. 475. Kolek 1 podczas ruchu stempla
['do gry zderza sie ze specjalna listwa umieszczona w tym celu w suwaku
iiprasy i wypycha wyciety krazek. Zaleca sie stosowanie wypychaczy tego
irodzaju do wycinania grubszej twardej gumy lub korka. Na rys. 4-76
195

.------------------------

Rys. 4-74. Wykrojnik nozowy z wypychaczem sprezynowym

aj

przedstawiono wykrojnik nozowy do wycinania podkladek z jednoczesnym wycinaniem otworu i ksztaltu zewnetrznego. Obydwa wypychacze
dzialaja pod naciskiem jednej sprezyny. Dla zwiekszenia sily wypychaczy
mozna zastosowac konstrukcje przedstawiona na rys. 4-77, gdzie kazdy
wypychacz ma wlasna sprezyne.
Stempel wewnetrzny mocuje sie czesto za pomoca plyty posredniej (rys.
4-78). Ma to na celu zaoszczedzenie stali narzedziowej i skrcenie czasu
obrbki w przypadku duzej rznicy miedzy srednicami stempla wewnetrznego i stempla zewnetrznego.
Kat ostrza stempla (oc) przyjmuje sie 16--;.-18". Mniejsze wartosci kata
stosuje sie do grubszych materialw. Do eboni tu gru bosci 6 -;.'20 mm
8".
wycinanego w stanie podgrzanym sa stosowane katy wynoszace 12 --;.oc

Rys. 4-75. Wykrojnik nozowy

z wypychaczem zdcrzakowYlll
I

Al

Rys.4-76.Wykrojnik nozowydojednoczesncgo wycinania krazka z

otworcm z wypychaczami zc wspln,! sprezyna

Rys. 4-78. Zamocowanie

moca plyty posredniej

Rys. 4-77. Wykrojnik nozowy pod

kladki z zastosowaniem oddziel
nyeh sprezyn do kazdego wypv
ehaeza

stempla wewnetrznego

za po-

Wykrojniki bez prowadnic sa stosowane wtedy, gdy chodzi o tani tlocznik, a

wiec w przypadkach, gdy trzeba wykonac niewielka niepowtarzalna serie

przedmiotw. Wycina sie na takich wykrojnikach przewaznie przedmioty o
wiekszych wymiarach (o srednicy ponad 100 mm) lub otwory w duzych
przedmiotach. Zastosowanie jakichkolwiek prowadnic wymagaloby w
takich przypadkach rozbudowy wykrojnika, co byloby klopotliwe i
kosztowne.
Trafianie stempla w otwr matrycy tnacej jest uzaleznione jedynie od
dokladnosci prowadzenia suwaka w korpusie prasy. W razie stosowania
wykrojnikw tego rodzaju nalezy wybierac prasy mozliwie najdokladniejsze. Na wlasciwa prace wplywa rwniez w znacznym stopniu sposb
ustawienia tlocznika. Nalezy zwracac uwage, aby luzy miedzy stemplem a
matryca tnaca byly symetrycznie rozlozone, a skok prasy mozliwie
najmniejszy. Zmniejszy to niebezpieczenstwo uderzenia stempla w krawedz
matrycy tnacej. Czesto do blach grubosci mniejszej niz l mm stosuje sie
jeden z elementw tnacych nie hartowany (przewaznie matryce tnaca).
Nie hartowane matryce daje sie zwykle wtedy, gdy ksztalty wykrojnikw sa nieregularne, skomplikowane i istnieje niebezpieczet'lstwo deformacji w obrbce cieplnej. Nie hartowane stemple stosuje sie czesto w
wykrojnikach otwartych, aby w przypadku nietrafienia w otwr matrycy
uszkodzil sie raczej stempel, ktry jest zwykle mniej kosztowny niz matryca
tnaca.
Stosuje sie rzne rozwiazania konstrukcyjne w zaleznosci od wielkosci
tlocznika. Ksztalty elementw tnacych sa przewaznie okragle, bo wykrojniki tego typu sa stosowane przede wszystkim do wycinania przedmiotw
okraglych. Na rys. 4-79a przedstawiono jedno z rozwiazan. Konstrukcja
197

czesci grnej znalazla zastosowanie przy niewielkich srednicach stempli (do

25 mm). Stempel czasem wykonuje sie z jednego kawalka lacznie z czopem
(rys. 4- 79b). Zamocpwanie matrycy tnacej moze byc dwojakie, jak pokaza
no na rysunku Uego praw'a i lewa strona). Konstrukcje takie umozliwiaj:,
wymiane matrycy tnacej z zachowaniem tych samych elementw zamocl).
wujacych. Czasem, szczeglnie do przedmiotw o ksztaltach nieokraglych,
ustala sie matryce tnaca na podstawie bez uzycia pierscienia zamocowuj,,cego, lecz bezposrednio za pomoc,! srub i kolkw.
b)

Gdy srednica stempla wynosi do 60 mm, stosuje sie konstrukcje wg rys.

wg rys. 4-80b, a gdy jest wieksza niz 150 mm - wg rys.
4-80c. Rzne rozwiazania konstrukcyjne stempli maja na celu zaoszczedzenie kosztownej stali narzedziowej. eW stemplach o srednicy powyzej 40 mm
stosuje sie na plaszczyznie czolowej wytoczenie, majace na celu zmniejszenie powierzchni, ktra musi byc przy ostrzeniu szlifowana. Szerokosc
obrzeza (rys. 4-80a) powinna wynosic 3 -~8 mm.

4-80a, do 150 mm--

Wykrojniki z prowadzeniem stempla w

plycie prowadzacej (skrzynkowe). Rysunek 4-81 przedstawia najprostszy wycinak plytki prostokatnej o zaokraglonych narozach. Male wykrojniki tego
~
typu, o powierzchni matrycy tnacej nie
przekraczajacej 20000 mm2, do wycinania blachy grubosci ponizej l mm z
reguly nie maja podstawy i matryca
tnaca z plyta prowadzaca 1jest polaczona tylko kolkami 2. Przesuw tasmy
moze byc ograniczony za pomoca kolka
zderzakowego lub w inny z wyzej omwionych sposobw.
Elementy wycinaka sa typowe i zostaly wyczerpujaco opisane w odpowiednich paragrafach.
Rys. 4-81. Konstrukcja
wykrojnika
Praca na wykrojniku skrzynkowym
jest w zasadzie calkowicie bezpieczna,
z prowadzeniem stempla w plycie
poniewaz plyta prowadzaca uniemozliwia podlozenie palca pod stempel. Czasem jednak, szczeglnie gdy stemple
sa krtkie, jest wymagane dodatkowe zabezpieczenie w postaci oslony
pokazanej na rys. 4-81. Oslona ta zabezpiecza reke przed zgnieceniem
miedzy plyta prowadzaca i plyta stemplowa.

-.

Rys. 4-79. Wykrojnik bez prow"

dzenia z wymienna matryca tn',1
C,!
J -pierscien mocujacy wkrecany IV
podstawe, 2
pierscieJl mocuJ'," v
przykrecany wkretami do podstaw \

aj

Rys. 4-80. Konstrukcje

198

stempli

Do innych zalet wykrojnikw z prowadnicami plytowymi mozna by

zaliczyc: dobre prowadzenie stempli (przy malych srednicach) utrudniajace
wyboczenie oraz mozliwosc wykonania przy skromnym wyposazeniu
obrabiarkowym (dla prostych ksztaltw).
Ujemne cechy to przede wszystkim: utrudniona obserwacja przebiegu
wycinania, zwlaszcza w wykrojnikach wieiot aktowych, znacznie szybsze
199

wyrabianie
sie otworu prowadzacego
w porwnaniu
z prowadzenie]]]
slupowym, nieprzydatnosc
do zastosowania
na prasach szyhkobieznych,
przy duzych przekrojach
stempli slabe prO\vadzenie z uwagi na ograniczone mozliwosci powiekszania
grubosci plyty prowadzacej,
klopotJa)
liwe wykonanie
plyty prowadz<!cej o skomplikowanym
ksztalcie
przekroju stempla.

Iti

~:x;

Wykrojniki z prowadzeniem slupowym. Ze wzgledu na swe zalelY

wykrojniki . z prowadzeniem
slll.
powym maja znaczme szersze za
stosowanie
niz omwione
wyzej
Otwarta
konstrukcja
umozliwia
zastosowanie
ich tam, gdzie pro
wadzenie w plytach utrudnialohy
zakladanie
i zdejmowanie
przedmiotw.

\:dLl"
\~ll~

liii

I:n
~I::

~0-$
0~
==-=..=..J::l
11
~

b}

[~-t)
Przedmiot wycinany

Rys. 4-82. Wykrojnik wiclotaktowy

dzcnicm slupowym i dociskaczem

200

z prowa-

M ozliwe staje sie rwniez za

stosowanie
dociskaczy
sprezyno
wych, niezhednych
w wielu ope
racjach, a szczeglnie w wycinaniu
bardzo cienkich materialw.
Wy
krajniki
z prowadzeniem
slupo
wym zapewniaja bardzo dokladl1l'
prowadzenie
rwniez i podcza::
wycinania
bardzo duzych przed
miotw; stosuje sie wwczas czk
ry slupy prowadzace.
Wykazuj:j
duza trwalosc, zwlaszcza gdy za
stosuje sie prowadnice
kulkowe
Bardzo wazna zaleta jest taki,'
wyeliminowanie
kosztownego wy
konywania
plyty
prowadzau'l
w przypadku
skomplikowane)'"
ksztaltu przedmiotu
wycinaneg<)
Prowadzenie
slupowe moze bv<
stosowane
we wszystkich
rod/a

, jach wykrojnikw.
Wykrojniki jednoczesne
sa wykonywane
prowadzeniem
slupowym lub rzadziej z walcowym.

wylacznie

Niekorzystne
cechy w porwnaniu
z wykrojnikami
skrzynkowymi
to
. wyzszy koszt w przypadkach,
gdy ksztalt otworw w plycie prowadzacej
jest prosty, oraz zwiekszone niebezpieczenstwo
podczas obslugi, zwlaszcza
,Igdy spychacz jest ruchomy
(rys. 4-82). Wykrojniki
z prowadzeniem
. slupowym bezwglednie musz<! byc wyposazone w oslony, zwykle wykonane z blachy perforowanej
i przykrecone
do podstawy.
Oslona jest
niekonieczna
w przypadkach
wykrojnikw
ze spychaczem
stalym (rys.
4-16).
wielotaktowy
wycinak do przekladek
Na rysunku 4-82a przedstawiono
z papieru bakelitowego zjednoczesnym
wypchnieciem do polowy grubosci
materialu trzech krazkw (rys. 4-82b). W pierwszym takcie sa wycinane trzy

Rys. 4-83. Przycinak uniwersalny z prowadzeniem slupowym: aj przycinak,

h J. (' J przedmioty Wycinane
I-listwy
lIstalaj,!ce, 2 -, plyta z nacietymi kanalami. 3 -- stempel

b)

e)

201

otwory, w nastepnym wypychane krazki z jednoczesnym pilotowanicIII

pasa, w ostatnim nastepuje wyciecie zewnetrznego ksztaltu przedmiot II
Zastosowano tu dociskacz sprezynowy, ktry w zasadzie spelnia tylko tli
jedno zadanie. Natomiast jako spychacz sluza odpowiednio uksztaltowalll'
listwy prowadzace. Dociskacz nie moze byc wykorzystany jako spychacI
poniewaz przed docisnieciem pas musi byc pilotowany, a zatem pilot sw:,
czescia cylindryczna musi wystawac poza powierzchnie dociskacza, co l
kolei uniemozliwia zepchniecie pasa z pilota. Szczeglnie silne zacisniecie
materialu na pilotach jest spowodowane operacja w drugim takcie, podcz:I:,
ktrej pilot y znajduja sie w otworach majacych tendencje do scisnieci:,
sie. Poniewaz stemple w tY11I
przypadku moga sie obniza,
tylko na scisle okreslona glebI l
kosc, zastosowano zderzaki I
umozliwiajace 'Nstawienie Prl.V
rzadu.
Innym przykladem tlocz III
ka z prowadzeniem slUPOWYIII
moze byc przycinak pokazalli
na rys. 4-83. Zastosowano III
tylny uklad slupw, ktry II
przypadku przyrzadu uniWl'1
salnego umozliwia stosowalII'
dowolnych wymiarw arkUSI y
blach. W wykrojnikach z prl l
wadzeniem
slupowym plyl.l
glowicowa i plyta podstawO\\,1
sa wykonane zwykle jako od k
wy zeliwne i lacznie ze slupalIII
stanowia tzw. oprawe slupow:I
Wykrojniki
z prowadzenklll
walcowym zapewniaja najd. I

i :..

kladniejsze prowadzenie
wykonywane wylacznie ja".,
jednoczesne. Ze wzgledu na wy
soki koszt wykonania byw:II"
stosowane bardzo rzadko
I'
dynie do bardzo dokladny,I,
1

Rys. 4-84. Wykrojnik

z prowadzeniem

walcowym

malych przedmiotw w produkcji masowej. Z suwakiem prasy sa

. polaczone zwykle za pomoca czopa sprzeglowego. Konstrukcje oraz czesci
i, skladowe
przedstawia rys. 4-84. Suwak 1 oraz korpus 2 maja naciete na
~.obwodzie rowki. Powierzchnie slizgowa stanowi tuleja prowadzaca 3 ze
'stopu lozyskowego. Stop ten podczas wylewania wypelnia rowki w
korpusie i suwaku, stwarzajac w ten sposb zabezpieczenie przed obracaniem sie suwaka wzgledem czesci dolnej.

[!.4.4. Rzne rodzaje wykrojnikw

h

Ponizej omwiono rzne rodzaje wykrojnikw ze wzgledu na wykonywane operacje, uwzgledniajac rwniez charakterystyczne odmiany konstrukcyjne.
wielotaktowe.
W wykrojnikach wielotaktowych ostateczny
ksztalt przedmiotu zostaje wyciety co najmniej podczas dwch skokw
suwaka prasy, w dwch kolejnych polozeniach tasmy. Wykrojniki wielotaktowe moga byc konstruowane jako skrzynkowe (z prowadzeniem plyto-

, Wykrojniki

!t/wym) lub z prowadzeniem slupowym. Najprostszy przyklad takiego

wykrojnika przedstawia rys. 4-85. W pierwszym takcie wycina sie otwory, a
w nastepnym ksztalt zewnetrzny podkladek. Tasma w tym czasie zostaje
przesunieta o odcinek rwny srednicy podkladki plus odstep miedzy
I;

{krawedziami kolejnych wykrojw. W celu zapewnienia wsplosiowosci

'i, otworu
z ksztaltem zewnetrznym dwa stemple maja pilot y korygujace
I polozenie tasmy.
(
W podanym przykladzie wycina sie jednoczesnie piec podkladek dzieki
f zastosowaniu pieciu stempli w celu lepszego wykorzystania tasmy. Kon,strukcjajednostemplowa
przy okraglych ksztaltach wycinanych przedmio'lw jest najmniej korzystna i przewaznie nie jest stosowana. Zdarza sie
"czesto, ze ze wzgledu na bliskie polozenie otworw w przedmiocie nie
mozemy wyciac go w 2 taktach, lecz musimy rozlozyc jego wykonanie na
'wiecej taktw.
Rysunek 4-86a przedstawia wyciety przedmiot, a rys. 4-86b i c ::rozmieszczenie stempli w wykrojniku bledne i wlasciwe.
Dlugosc noza, jak juz bylo omwione, wynosi zwykle o ok. 0,1 mm
i:wiecej od wlasciwego skoku S w tym celu, zeby pilot y mialy moznosc
((cofniecia tasmy, przesuniecie jej bowiem w kierunku zgodnym z jej ruchem
best niemozliwe. W ukladzie stempli wg rys. 4-86b po wycieciu

202

2 pierwszych
203

i!!

"III:.__

.II.MI.'.lllli.,li.llllliU.

,II. Jak

z powyzszego wynika, wyciete przedmioty

srodkowy przesuniety z osi pozostalych otworw
w druga strone.

Uklad stempli wg rys 4-86c umozliwia unikniecie omwionych bledw,

(poniewaz otwory, w ktrych pasek jest pilotowany,
sa odlegle od pilotw
tdylko o jeden skok. Bledne polozenie otworw bedzie wystepowalo tylko w
Lpierwszym wycietym przedmiocie.

a~
b}

Wielotaktowe
wycinanie stosuje sie czesto w razie niemoznosci wyko';nania zbyt skomplikowanych
ksztaltw stempla lub tez trudnosci zwiaza';nych z wykonaniem
matrycy
tnacej o odpowiedniej
wytrzymalosci.
,Wskutek rozlozenia wycinania fragmentw
przedmiotu
na kilka taktw
Iksztalty elementw tnacych znacznie sie upraszczaja.
,
Rysunek 4-87a przedstawia ksztalt przedmiotu, ktry ma byc wyciety, a
:4-87b sposb rozlozenia wykrojw w matrycy tnacej wykrojnika
wielotaktowego. Najpierw jest wycinany fragment A, a w nastepnych skokach caly
przedmiot. Ksztalt stempla i otworu w koncowym takcie dzieki uprzednie,mu wycieciu fragmentu
A jest znacznie uproszczony.
Dla ulatwienia
,wykonania i regeneracji matrycy tnacej zastosowano
wkladki C. Ksztalt

~~i

lIIjt:
I . -L
I"
IIIIII
'l'
,i IIII
III,li
-.I I '!I
II:
fc'l
1: [II!

-()

"

"

1[1'
:1

['

I II'
:$
!

II

I~U-

','stempla uproscilby sie jeszcze bardziej, gdyby w pierwszym takcie wycieto

byloby jednak
wadliwe,
fragmenty
wg rys. 4-87c. Takie rozwiazanie
;,bowiem 2 wykroje musialyby w sposb idealny trafic na siebie w punkcie B.

--~~--~~
O 0(1)0 O

O
--,

O :

Podkladka

: ~

I ~

~I
Rys. 4-115. Przyklad
wcgo

wykrojnika

a)

wiclotakto-

C)[i'~_

~
b)

Rys. 4-116. B1'rdny

wlascl\\ \
uklad stempli w wykwIJ"
kach wiclotaktowych

otworw tasma przesunie sie o dlugosc ~oza (S + 0,1), poniewaz piJol \

bedace w stemplu jeszcze nie dzialaja. Otw~r srodkowy przesuniety bed/l'
w stosunku do pozostalych
otworw o 0,1 mm (takt II). W nastepnYIII
takcie piJoty beda musialy cofnac pasek o 0,2 mm, dzieki czemu 2 otWOI \
wyciete w poprzednim
takcie przesuna sie o 0,1 mm w stosunku do OtWOll1
srodkowego, lecz w kierunku przeciwnym (takt III). W IVtakcie odleglo:"
wycietych otworw od pilotw rwna sie dlugosci noza (S + 0,1), przeSil
niecie tasmy bedzie wiec znw o 0,1 mm za duze i powtrzy sie uklad taklii

204

ej

IM

I~
konstrukcji

IV

w podzialce 1:2

~
,I;

beda mialy zawsze otwr

o 0,1 mm raz w jedna, raz

++1

!~~c

I--~

Rys. 4-117. Przyklad

wielotaktowego
wy-

~inania

+~-

-9-+
205

'!Praktycznie jest to prawie niemozliwe i zawsze powstaje w takim punk~ie

':maly uskok lub zadzior, ktry kwalifikuje wyrb do zbrakowania. Nalezy
'i,zwrcicuwage, ze w pierwszym takcie sa wykonywane otwory w miejscach
",odpadowych pasa, ktre w nastepnych taktach sluza do pilotowania.
i'Rozwiazanie takie jest stosowane, jesli w wykrawanym przedmiocie nie ma
otworw lub sa zbyt male i nieodpowiednio rozstawione, aby mozna bylo
;~a nich pilotowac.

aj

"

Na rysunku 4-88a pokazano wykrojnik wielotaktowy, ktry jest

'szczeglnie interesujacy jako przyklad wlasciwego wykorzystania materia[lu; Przedmiot, ktry ma byc uzyskany z wykroju, przedstawiono na rys.
,-88c.W koncowej fazie montazu pasek dolny 1 jest odcinany i pozostaja

ir:

(})-

CD

er

DAWNIEJ

ci)

-$--$

$~

-.

..

:=

...

rOBECNIE

207

;~~"'I'.IJ~I.II_"'.llml

".I~IIII!!lII!'II"II'IIIIIII!III.11"

111.1.111111111111111111111,.1111.

'~~\i

jedynie wycinki 2 laczone z plytka izolacyjna, a nastepnie ukladane w sl()~,

i skrecane. Najprostszy sposb wycinania takiego elementu uzyskuje si~'
przez wykrawanie ksztaltu wg rys. 4-88b.
W tym rozwiazaniu material jest bardzo malo wykorzystany, poniew;l/
wlasciwy przedmiot stanowia tylko czesci 2, a pozostale to odpady
Znaczne zmniejszenie ilosci odpadw osiaga sie na prze.dstawionYlll
tloczniku. Wykrj otrzymany bezposrednio z wykrojnika ma ksztalt jak 11:\
rys. 4-88d. Dopiero w drugiej operacji przez rozlozenie przedmiotu w
wachlarz nadaje mu sie ksztalt wg rys. 4-88c. Na rysunku dla porwnani:\
pokazano wielkosc kawalkw blachy zuzywanej na ten sam przedmiot w
rznych metodach wykrawania. Na matrycy sa widoczne jej elementy
skladowe pasowane we wsplnej obudowie. Taka konstrukcja matrycy
tnacej umozliwia wykonanie waskich malych otworw, zapewnia latw:,
.wymiane uszkodzonych czesci i stwarza mozliwosc zastosowania obrbk,
szlifowaniem, co istotnie podnosi trwalosc przyrzadu i poprawia jakos(
wykrawanych czesci.
Wykrojniki jednoczesne charakteryzuja sie tym, ze jednym uderzenielli
prasy wycina sie wyrb i jednoczesnie wykrawa sie w nim otwory. Przyklad
podano na rys. 4-89.
. Stempel wycinajacy ksztalt zewnetrzny przedmiotu jest zamocowany w
dolnej czesci, a matryca tnaca w grnej czesci tlocznika. Stempelk I
wycinajace otwory w przedmiocie sa umieszczone u gry, a matryce tn,lc;,
stanowi dla nich dolny stempel, w ktrym sa wykonane otwory przelotowe
Wykrojniki' jednoczesne zapewniaja najwieksza dokladnosc, zalez.n:,
wylacznie od dokladnosci wykonania tlocznika, i dzieki prostopadleJ
plaszczyznie otworu tnacego niezmiennosc wymiarw wykrawanego dela
lu. Nadaja sie szczeglnie do materialw cienkich. Tasma, z ktrej WYCill:1
sie przedmiot, lezy na spychaczu sprezynujacym i podczas wycinania jesl
scisnieta miedzy matryca tnaca a spychaczem, co przy bardzo cienkich
materialach zabezpieczaja przed pokrzywieniem sie. Do wazniejszych wad
tlocznikw jednoczesnych naleza:
-- trudnosc usuwania wyrobw z przestrzeni roboczej,
- duzy koszt wykonania,
- ograniczone mozliwosci zastosowania w przypadku zbyt bliskiegIl
polozenia otworw wzgledem krawedzi zewnetrznych,
- niebezpieczna obsluga -- sa wymagane bezwzglednie oslony.
W typowym rozwiazaniu wycinany wyrb jest wypychany z matrycY
znajdujacej sie w grnej czesci tlocznika i spada na tasme. Mozna g"
208

>-

t
00

't. l

.;.

Rys. 4-89. Wykrojnik jednoczesny

usuwac za pomoca sprezonego powietrza lub przez zastosowanie prasy

pochylnej. Podczas automatycznego wycinania z tasm stosuje sie wciskanie
wycietych czesci w azur tasmy. Uzyskuje sie to przez odpowiednie dobranje
sil wypychacza w matrycy i spychacza ze stempla. Czesci wcisniete w tasme
wyskakuja z niej samoczynnie po zgieciu tasmy.
Warto zwrcic uwage, ze czesci wykrawane na wykrojniku jednoczesnym beda mialy zaokraglone krawedzie zawsze z tej samej strony zarwno
14 Tlocznictwo

209

w przypadku

wycinama malych otworw w porwnaniu z calym

przedmiotem, ktrych wycinanie w przyrz<!dzie wielotaktowym sprawialoby trudnosci eksploatacyjnecienkie stempelki czasem pekaja, a
ich wymiana przy duzych wymiarach tlocznika moze byc klopotliwa;
,_ w wypadkach, w ktrych wycinanie otworw w taktach wstepnych
zwiekszyloby znacznie wymiary tlocznika;
w przedmiotach dlugich, w ktrych pewna grupa otworw powtarza sie
wielokrotnie.
Zastosowanie jednoczesnego wycinania wszystkich otworw, a nastepnie ksztaltu zewnetrznego w jednym przyrzadzie, wymagaloby wykonania olbrzymiego tlocznika. Tymczasem wycinanie powtarzajacych sie grup

na krawedziach zewnetrznych, jak i w otworach (rys. 4-90a). Natomiasl

wykroje z tlocznikw wielotaktowych maja krawedzie zaokraglone per
przeciwnych stronach (rys. 4-90h). Czasem stawia sie w tym zakresie
wymagania konstrukcyjne, ktre moga decydowac o wyborze typu
tlocznika.
a}'8?%LT

i.:w;r
I
!lys. 490. Przedmiot
niku jcdf10CZl'sllym

b)~~
,;~)

wycinany

na wykroj-

i wic1olaktowym

Wycinaki plytkowe Si! to tloczniki uproszczone stosowane w produkcp

niewielkiej liczby WykrOjlJ\Vo skomplikowanych ksztahach, dla ktrych,
metoda wykrawania jest najbardziej odpowiednia obrbka, a jednocze!>n!C
nie oplaca sie robic typowych normalnych wykrojnikw. Czesci robocz,
tych przyrzadw sa wykonywane z cienkich plytek .Na rys. 4-91 podarw
jedno z rozwi::lzan wykrojnika plytkowego. Stempel jest przynitowany do
sprezystego ramienia, ktre umozliwia podlozenie materialu miedzy
stemplem i matryca. Trzymajac w jednej rece przyrzad, a w drugi,~!
material, kladzie sie go na stole prasy i za posrednictwem plyty przymoco
wanej do suwaka wykrawa sie czesci. Dlugosc sprezystego ramienia nll
powinna byc mniejsza niz 170~ 200 mm. Wykrojniki takie stosuje sie do
blach niezelaznych grubosci ok. 3 mm i do blach ze stali miekkiej grubosCi
do 2 mm.

Eb
t.l

~-is-'~

~~---7

.:=:::::.::::::-==:.---

~--==-;-:J
~,>~/~~<!~;
5-

=7t/flZZ/.,

%/"

,l

-t,!;>., ~~;->/;,///;;.1

/,'/.

"/

.=$

'\,<1>,

:(

Rys. 4-91. Wycinak

plytkowy

~~~.~I~
I I I
I '

ffi
I
~--T~-~i-~

~-\

Dziurkowniki sa to wykrojniki dziurkujace. Stosuje sie je w nastepujacycli

przypadkach:
w przedmiotach nieplaskich, ktre uprzednio zostaly poddane innyr'l
operacjom, jak giecie lub ciagnienie;
210

I:

'(t'

-ltIJ$

T-..d..=

1J::' -.J.,-

!!

l,

d>.
\

rtfl-J!J

\--,

Rys. 4-92. Dziurkownik

211

14'

' I.I '.I~.'."."_.'''I_.IIII.'I

I.'!lI.III'I.I'.'1

otworw w kilku polozeniach przedmiotu uprzednio wycietego upraszcza

znacznie konstrukcje tlocznika i zmniejsza jego wymiary.
Dziurkowniki moga byc wykonywane z prowadzeniem plytowym,
slupowym lub walcowym. Poza typowymi wymienionymi dotychczas
czesciami maja one elementy ustalajace polozenia przedmiotu, ktre mog,!
byc rzne w zaleznosci od ksztaltu dziurkowanego przedmiotu i polozenia
otworw.
Rysunek 4-92 przedstawia dziurkownik do wycinania otworw w
przedmiocie o ksztalcie katownika. Wycinanie ich przed operacja wyginania byloby niemozliwe ze wzgledu na wymagane polozenie otworw. Sa
one bowiem wymiarowane od ramienia zagietego. Dziurkownik jest tak
zaprojektowany, ze jednoczesnie wycina sie otwory w dwch przedmiotach
- w dluzszym ramieniu jednego i krtszym ramieniu drugiego. Dociskanie
przedmiotu do podstawy wymiarowej odbywa sie automatycznie dzieki
zastosowaniu dociskw bocznych.

rznych dlugosciach (I), lecz identycznych ksztaltach bokw, np. rys. 4-93.
Wykrawanie calkowitych ksztaltw wymagaloby wykonywania tylu przyrzadw, ile byloby rodzajw czesci. Zastosowanie przycinakw pozwala na
ograniczenie sie do jednego przyrzadu ---- przycinaka ---- i uprzedniego
ciecia pasw na odpowiedniej dlugosci odcinki na nozycach gilotynowych
lub odcinakach uniwersalnych.

Przycinaki sa to wykrojCliki przycinajace, czyli oddzielajace czesc materialu

od wyrobu wzdluz linii nie zamknietej -- czesc oddzielona stanowi odpud.
Typowym przykladem przycinaka moze byc przyrzad pokazany na rys.
4-83a. Jest to uniwersalny wykrojnik narozy przedmiotw ~yginanych
nastepnie w postaci pudelek. Listwy 1 ustalajace polozenie przedmiotw
moga byc dowolnie ustawione dzieki podluznym wycieciom pod sruby i
dlugim kanalom w czesci 2. Umozliwia to przycinanie rznych ksztaltw
zlozonych z wciec o katach prostych lub nawet rozwartych.
Na rys. 4-83b i c podano przyklady przedmiotw mozliwych do
wykonania na tym wykrojniku. Stempel 3 niezaleznie od prowadzenia
slupowego ma wlasne prowadzenie w matrycy tnacej w celu zabezpieczenia
przed ewentualnymi ugieciami, ktre moglyby nastapic przy jego jednostronnej pracy. Przy takiej pracy na stempel dziala niezrwnowazona sila
pozioma, ktra usiluje odepchnac go od krawedzi tnacej matrycy.
Przycinaki moga byc wykonywane z prowadzeniem plytowym, jak
rwniez slupowym. Podstawowe czesci skladowe sa takie same jak w
innych wykrojnikach. Maja one szerokie zastosowanie w produkcji czesci o

r"

I---

(--

sluza do calkowitego okrawania obrzezy przedmiotw plaskich

lub trjwymiarowych. Najczestsze zastosowanie to okrawanie kolnierzy
lub brzegw przedmiotw ciagnionych. Przykladowa konstrukcje takiego
okrojnika pokazano na rys. 4-94. Polozenie przedmiotu jest tu ustalane na
rdzeniu 1. Pozostajaca po okrawaniu obraczka jest przecinana na dwch
przecinakach 2 pod naciskiem elementu okrawajacego 3.
Wypychanie miseczki zapewnia wypychacz zderzakowy 4, nie dociskajacy jednak kolnierza przedmiotu. W przypadku gdy zaistnieje taka potrzeba, nalezy
zastosowac wypychacz spreA-A
zynowy.
Zamiast
przecinac
obrzeze, mozna zastosowac
spychacz sprezynowy, ktry
umozliwi zdjecie odpadu w stanie nie przecietym. Uzycie ta3
kiego spychacza jest konieczne
wtedy, gdy ustalenie polozenia
przedmiotu jest mozliwe tylko
na okrawanym obrzezu.
Zasade
pracy okrojnika
ze spychaczem sprezynowym
przedstawia rys. 4-95.
Zagadnienie
okrawania
komplikuje sie podczas okra..wania wytloczek bez kolnierza.
Stosuje sie czasem okrawanie w
ciagowniku za pomoca specjalnie uksztaltowanego
stempla
ciagowego, jak to pokazano na
rys. 4-130. Ten sposb okrawaRys. 4-94. Przyklad konstrukcji okrojnika
nia nie daje jednak czystej kraOkrojniki

Rys. 4-93. Przedmiot wykonywany z zastosowaniem przycinaka

Ar

213

212

_'~i

I.'.! I.I.I'li.II.'"I

il~M.I"_.!I~I"'II.II"1111

111
' '.1111'111

Rys. 4-95. Okrojnik

sprezynowym

ze spychaczem

,I

--------

-J

wedzi ciecia. Sluzace do tej operacji specjalne okrojniki maja zwykle

elementy krzywkowe, umozliwiajace wzajemne przesuniecia poprzeczne
stempla i matrycy. Przyklad takiego okrojnika pokazano na rys. 4-96.
Przyrzad sluzy do okrawania miseczki o przekroju kolowym .. Podczas
.ruchu stempla do dolu najpierw opuszcza sie wypychacz 1, a nastepnie, po
zetknieciu plaszczyzn A, matryca tnaca 2 lacznie z pozostalymi elementami,
do ktrych jest przymocowana. Krzywki 3 powoduja ruchy poprzeczne
matrycy tnacej wzgledem stempla 4, dzieki czemu za pomoca krawedzi
tnacych 5 nastepuje obciecie kolnierza .
. Nacinaki. Schemat przebiegu operacji nacinania pokazano na rys. 1-8.
Przyrzady sluzace do tej operacji nie rznia sie konstrukcja zasadniczych
czesci od pozostalych wykrojnikw. Przy nacinaniu wystepuje przewaznie
jednoczesnie odgiecie nacietego elementu, poniewaz stempel musi byc
zukosowany. Zaglebienie stempla jest scisle okreslone i w zwiazku z tym
nacinaki powinnny byc wyposazone w zderzaki. Przykladem zastosowania
nacinania moze byc rys. 4-43, ilustrujacy jeden ze sposobw ograniczania
przesuwu pasa. Troche odmienny rodzaj nacinaka stanowi fragment
tlocznika z rys. 718 (patrz rys. 7-16 i 7-20).
W pierwszych taktach sa nacinane krazki pod nastepne operacje
ciagnienia. Miejsca lliedociete umozliwiaja utrzymanie krazka w tasmie. W
tym przypadku nacinanie uzyskuje sie stemplem nieukosowanym, natomiast krawedz otworu tnacego w matrycy tnacej w miejscach, w ktrych
material ma byc niedociety, jest stepiona przez wyfrezowanie kanalka.
Zaglebienie stempli w matrycy jest tu bardzo male. Taki sposb nacinania
moze byc stosowany zatem tylko do cienkich blach.

-------

j-----

Rozcinaki. Przyklad rozcinaka pokazano Ha rys. 4-97. Jest to typ przyrzadu

uniwersalnego, sluzacego do ciecia pasa na odcinki rznej dlugosci. Tasme
szerokosci odpowiadajacej wymiarowi przedmiotu dosuwa sie do zderzaka
J
rozcina stemplem 2. Dla unikniecia skosnej krawedzi cietej jest
konieczne zastosowanie docisku sprezynujacego 3, podtrzymujacego przedmiot. Jesli istnieja trudnosci z umieszczeniem docisku w dolnej' czesci
tlocznika, mozna go zbudowac w grnej czesci. Schematyczny przyklad
takiego rozwiazania podano na rys. 4-98. Szerokosc a stempla jest w tym
przypadku rwna szerokosci odcinanego przedmiotu. Po jednym uderzeniu stempla otrzymuje sie 2 przedmioty. Nalezy zwrcic uwage, iz
zaokraglone krawedzie w sztukach przepychanych przez matryce tnaca
beda z odwrotnej strony niz w pozostalych. Niekiedy moze to miec
ZIlaczenie w dalszych procesach technologicznych.

Rys. 4-96. O"rojnik

do wytloczek bcz kolnierzy

215

Pokrewnym rodzajem operacji rozcinania jest odcinanie. Na rys. 4-99

pokazano rzne mozliwosci ukladw stempli, jesli oprcz odcinania
wystepuje jednoczesne dziurkowanie. Stempel jest tak uksztaltowany, ze
i jednoczesnie wykonuje zarys obydwu koncw przedmiotu (rys. 4-99a).
Tasma w takim przypadku jest rwna szerokosci przedmiotu i powinna
miec prowadzenie srodkowe. Rozmieszczenie stempli dziurkujacych moze
byc rzne i jest zalezne od wielu czynnikw. Polozenie wg rys. 4-99b lub e
zapewnia dokladne rozstawienie otworw, a wiec bedzie stosowane tam,
gdzie warunek taki jest nieodzowny. Rozwiazanie wg rys. 4-99c w
porwnaniu z poprzednim umozliwia znaczne zmniejszenie wymiarw
tlocznika, nie zapewnia jednak dokladnego rozstawienia otworw i moze
byc stosowane tam, gdzie polozenie otworw jest wymiarowane od dwch
koncw przedmiotu. Takie ustawienie stempli staje sie niemozliwe, jesli
otwory sa umieszczone zbyt blisko krawedzi przedmiotu. Wtedy stemple
musza byc ustawione jak na rys. 4-99d. Uklad taki powoduje jednak
znaczne zwiekszenie wymiarw tlocznika, zwlaszcza przy duzych dlugosciach odcinanego przedmiotu.
l
Nalezy zaznaczyc, ze odcinaki sa stosowane z reguly tam, gdzie
materialem wyjsciowym jest tasma szerokosci odpowiadajacej wymiarom
'I
przedmiotu, lub w przypadku dlugich przedmiotw, do wycinania ktrych
j.
musialyby byc stosowane zbyt duze przyrzady.

,
l-

t'

Rys. 4-97. Rozcinak

!l

~e

~~

~~
rozcinaka
z dociskaczem
w grnej czesci

.!

~o
ej

Rys. 4-98. Zasada konstrukcji

a)c-o-~~

b)

__

Rys. 4-99. Sposoby rozmieszczenia stempli w odcinaku wieIotaktowym

r
..

~.

Wygladzaki sluza do wygladzania uprzednio wycietych przedmiotw lub

otworw przez sciecie bardzo malego nadmiaru materialu. W wyniku
wygladzania uzyskuje sie gladka i prostopadla powierzchnie ciecia oraz
wieksza dokladnosc wymiarowa. Zamiast wygladzania przez scinanie
materialu stosuje sie czasem do miekkich materialw przepychanie przedmiotu przez otwr o bardzo dokladnie i gladko obrobionej powierzchni.
Zabiegi te mozna stosowac kolejno jeden po drugim. Pewna trudnosc w
konstrukcji wygladzakw stanowi dokladne ustalenie przedmiotu wygladzanego z uwagi na bardzo maly naddatek materialu. Najodpowiedniejsze
jest ustalenie przedmiotu na dwch otworach, jesli takie sa w przedmiocie .
Czasem oplaci sie wykonac specjalne otwory technologiczne.
W konstrukcji wygladzakw stosuje sie zawsze wypychacz, jezeli
stosunek sze.rokosci do grubosci przedmiotu przekracza 8, istnieje bowiem
obawa wyginania sie przedmiotu. Do grubszych wyrobw mozna stosowac
plyty przelotowe. W takim przypadku ustalenie polozenia przedmiotu jest
mozliwe jedynie w ramce dokladnie odpowiadajacej ksztaltom przedmiotu. Naddatki materialu na wygladzanie sa podane w tablicy 3-5.

217

'~!~.~""I._~~I
_.'i.l~.. .
.11I1.111.1

11111

111 111111111.111111

W przypadku wygladzania stemplem mniejszym od otWOrLl w matryc;

(rys. 3-26) stosowany luz miedzy stemplem
matryca jest bardzo maly
wynosi 0,006-7-0,01 mm. Przy tak malym luzie jest wymagana
dU);1
dokladnosc
wykonania
stempla
i matrycy
tnacej i jest nieodzovv\\,
dokladne prowadzenie
stempli.
Mniej dokladne wykonanie
dopuszcza sie przy zastosowaniu
wygladzania stemplem wiekszym od otworu w matrycy. W tej metodzie StOSD
wane bywaja specjalne prasy z drgaj,!
cym suwakiem. Czestotliwosc drgal1 \Vy
nosi 1200 --;-1500 na minute, a amplitu
da--- ok. 0,05 mlTL W dolnym polozeni(1
odleglosc stempla od matrycy wyno:;I
0,05 do O, I nllll,<;1wygladzany przedmiol
jest wypychany
przez nastepny przed
miot. Tego typu prasy i tloczniki prodil
k uje firma szwajcarska
ESSA. Zasto
sowanie pras z drgaje!cym suwakicii I
umozliwia uzyskanie lepszej jakosci wy
gladzanej powierzchni.

Przykladowe! konstrukcjt; wyg!ac!-::I

ka pokazano
na rys. 4-100. ElemcLi
skladowe
sa podobne
jak w inny 11
dotychczas omwionych
wykrojnikadi
Przedmiot jest ustalony na wypychao.11
na dwch otworach.
Czesc l stanO\;/I
spychacz
przedmiotu
wygladzane}}.>
Przesuwajac
dzwignie 2 w lewo, pod::I.1
wa sie spychacz l pod przedmiot, ktl
w swym grnym polozeniu znajduje :;11
nieco powyzej plyty wygladzaj,!cej. Sp>,
clwcz zukosowanymi
krawedziami
sp'
cha przedmiot
z kolkw ustalajaCY(11
Wygladzanym
clementem
w poclanl,
przyklaclzie jest krzywka precyzyil)<~;"
mechanizm u. M lisi ona miec powierzd i
nie robocze bardzo gladkie, a jed II
czesnie utwardzone.
Operacja
wy;J.1
R ys. 4- 100. P rzy'kI a d k ans t ru
. k'CJ '1' wyg I01-

dzaka

218

dzania
padktl

w tym pl'.
..jest
,....... wykorzystana
rowt1lez do USUnIeCIa war:::!

miedzi, ktra
pozostale powierzchnie
przed utwardzeniem
.. zabezpieczono
.
w procesIe cYjanowama.
Metode
wygladzania
stosuje sie szeroko
w produkcji
elementw
zegarowych, jak klka zebate i inne.

.1

I
fi

Wykrawanie
dokladne. Zamiast wykrawania
i nastepnego
wygladzania
bywa stosowane wykrawanie
dokladne (precyzyjne). Zasada dokladnego
wykra wania polega na wytworzeniu
w strefie ciecia stanu napiecia
wewnetrznego
materialu,
powodujacego
plyniecie materialu
przez caly
czas ruchu stempla. Efekt taki uzyskuje sie dzieki zastosowaniu
silnego
docisku w poblizu krawedzi ciecia zjednoczesnym wykonaniem
wglebienia w czesci
odpadowej
(rys. 4-101). Do takiego wykrawania
sa potrzebne
specjalne
prasy
umozliwiajace
wytworzenie
odpowiedniego docisku. Produkuja je m.in. znane firmy
szwajcarskie
ESSA i FEIN TOOL. Rwniez w kraju opracowano
oryginalne rozwiazania pras w Zakladzie
Doswiadczalnym Hydomat.
Prasy te sa produkowane
acb0,71}
przez Zaklady Mechaniczne
w Tarnowie.
0.61} 0,/ g
g
4+8 ?-0.1
O,~
Do wykrawania
precyzyjnego 1+4
jest ?-0,05
produkowana prasa Hydomat
NK 100/50. Ma
ona naped hydrauliczny
i wyrznia
sie
Rys. 4-101. Uksztaltowanie elemenwyjatkowa sztywnoscia. Wydajnosc jej wytw roboczych prasy Hydomat do
precyzyjnego wykrawania
nosi do 2400 sztuk na godzine.

4.5. Tloczniki gnace

W')fowadzenie. Tloczniki gnace stanowia najliczniejsza grupe przyrzadw
do tloczenia o bardzo rznorodnych
konstrukcjach,
wynikajacych
z
rMnych ksztaltw
przedmiotw,
ktre sa na nich wykonywane.
Ze
wzgledu na ograniczony
zakres niniejszego podrecznika
zostana opisane
tylko niektre typowe konstrukcje.
Wyginaki. Najprostszy przyklad wyginaka pokazano na rys. 4-49. Sluzy on
przedmiotw
w ksztalcie litery U. Do korpusu wykonanego
'I,r stali sa przykrecone
i przekolkowane
plytki hartowane
2, w ktrych

,lo wyginania

219

nastepuje giecie przedmiotu podczas ruchu stempla do dolu. Plytka

stanowi czesc wypychacza i jednoczesnie dociskacz przedmiotu, przeciw
dzialajacy przesunieciom podczas giecia. Plytka ta spoczywa na kolkach,
ktre sa wypychane do gry przez wypychacz wmontowany w stl prasy.
Plytki boczne 3 wygiete u gry stanowia zabezpieczenie przed wypadnil(ciem wyrzutnika, a jednoczesnie oslaniaja tlocznik, aby pod wyrzutnik nil'
dostal sie jakis przedmiot, ktry mglby spowodowac awarie, oraz aby
zapewnic bezpieczenstwo obslugujacemu.
J

Wyginaki proste, opisane wyzej oraz wygina

ki przedstawione na rys. 4-102 i inne, wykonujc
sie czesto bez prowadnic, gdyz podczas pracy
nastepuje tu samoczynne srodkowanie czesci
grnej z dolna. Podczas giecia wyrobw o bar
dziej skomplikowanych ksztaltach dla ulatwienia ustawiania wyginaka, jak rwniez w celu
wyeliminowania jakichkolwiek przesuniec czesci
grnej w stosunku do dolnej, co mogloby wply
nac na nieuzyskanie wymaganych dokladnosci,
stosuje sie prowadzenie slupowe. Konserwacj:1
wyginaka z prowadzeniem slupowym jest bar
Rys. 4-102. Konstrukcja wy~
dziej klopotliwa. Podczas korygowania zuzytych
ginaka z wkladkami hartowanymi
elementw musi byc spelniony warunek zacho
wania niezmiennosci polozenia stempla w sto
sunku do matrycy, co szczeglnie przy pryzmowych ksztaltach stempli jest
utrudpione. Trudnosc ta nie wystepuje w wyginakach bez prowadzenia.
Podczas giecia przedmiotw na wyginaku wg rys. 4-49 nie moze by\
zbyt duzych rznic w grubosciach stosowanej blachy. Przy zbyt duzych
luzach nie mozna bowiem otrzymac kata prostego. Jesli natomiast rznic I
miedzy szerokoscia stempla a rozwartoscia szczek bedzie mniejsza od
dwch grubosci materialu, moze nastapic uszkodzenie tlocznika.
Rysunek 4-103 przedstawia konstrukcje, ktra umozliwia wyginanil'
blachy o duzych tolerancjach grubosci pod warunkiem, iz zachowany 111:1
byc staly wymiar wewnetrzny, a zewnetrzny bedzie sie zmienial w granicach
rozbieznosci wymiarowych blachy. Szczeki 1, na ktrych wygina sil
przedmiot, przesuwaja sie po ukosnych plaszczyznach, na ktrych spo
czywaja. Sprezyny 2, dzialajace na szczeki 1, utrzymuja je w polozeniu
najwiekszej rozwartosci. Ostateczne polozenie szczek odpowiadajace dancl
grubosci blachy ustala sie przez nacisk stempla plaszczyznami 3.
Rysunek 4-] 04 przedstawia podobna konstrukcje, lecz w zastosowan i II

fi

/'/
;/~
Rys. 4-103. Wyginak do przedmiotw w ksztalcie
litery U o waznych wymiarach wewnetrznych

Rys. 4-104. Wyginak do przedmiotw

w ksztalcie litery U (1 waznych wymiarach zewnetrznych

cb

a)

b)

2:1

$
g'

GP

Rys.4-105.Rozwiazanie konstrukcyjne wyginaka, w ktrym wyeliminowane

jest tarcic przedmiotu o elementy robocze

220

'i'!~"~~""'I.~~'II.I~I~'ll'II_!IIIIIIIIII'!I!II~I._lIq~1IIIII!IIIIIIIIIIII.I.

do przedmiotw,
ktrych wymiar zewnetrzny ma byc niezmienny.
UZ)
skiwane w opisanych
powyzej konstrukcjach
dobicie scianek bocznych
wyginanych przedmiotw
umozliwia przy miekkich blachach otrzymanie
katw prostych.
W przedmiotach
o wyzszych bokach, wyginanych
na wyginakach
takich jak na rys. 4-49, uzyskanie
katw prostych jest mozliwe przel
wykonanie
zbieznosci
na bocznych
sciankach
stempla w kierunku
do
czopa.
Dobre efekty w uzyskaniu prostopadlosci
zaginanych bokw uzyskuje
sie rwniez przez wykonanie wgniecen w wyginanym przedmiocie wzdlui
krawedzi giecia w wyniku odpowiedniego
uksztaltowania
czola stemph
Gdy przedmiot ma ksztalt podobny do pokazanego
na rys. 4-10Sb, to na
skutek tarcia o szczeki tlocznika podczas ruchu stempla do dolu nastepuje
deformowanie
przedmiotu
w kierunku wskazanym linia kreskowa. Polu
zowanie w tym miejscu szczek nie zawsze pomaga. Celowe jest wtedy
zastosowanie
konstrukcji
przedstawionej
na rys. 4-1 OSa. Szczeki gnace s;/
przymocowane
do wyrzutnika i maja moznosc obracania sie dookola osi O
W polozeniu wyjsciowym tworza one jedna plaszczyzne z wyrzutnikiem
Podczas ruchu stempla i wyrzutnika
do dolu wykonuja obrt, ksztaltuj;[l
giety przedmiot na stemplu. W tego rodzaju konstrukcji przedmiot nie tUJ'
o szczeki gnace i dzieki temu nie wystepuja uprzednio opisane zjawisk;,

", Rzne rozwiazania konstrukcyjne

wyginakw
\,Operacje ilustruja rysunki 4-106 i 4-107.

wykonujacych

podobne

W konstrukcji wg rys. 4-106 zastosowano

kliny boczne, ktre powoduja
i1poziOlny dosrodkowy
ruch szczek hocznych. Ruch powrotny odbywa sie
lipod dzialaniem sprezyn i wycofujacego sie LIcznie z przedmiotem
stempla.
Odmienn;! zasade dzialania przedstawia
rys. 4-107. Dogiecie przed',miotu na stemplu nastepuje przez obrt waleczkw l dokola wlasnych osi,
.,ktry j12st wynikiem nacisk u stempla na te waleczki. Obrt powrotny do
polozenia wyjsciowego jest powodowany
ruchem stempla do gry oraz
dzialaniem sprezyny.

ii Bardziej zlozony wyginak do ksztaltowania

oczka jest przedstawiony
~,na rys. 4-108. Rdze 1, pod ktry zaklada sie uprzednio wygiety wstepnie
'przedmiot, jest zamocowany
W suwaku
sprezynujacym,
ktry moze wykonywac
ru,chy pionowe.
Za pomoca
\ krzywek 2 sa uruchamiane
boczne stemple, ktre dogiA'\
naja rozwarte
boki przedmiotu. Przy dalszym ruchu
lIuwaka prasy do dolu boczne stemple sa wycofywane za
pomoca tych samych krzywek, a stempel grny formuje ostatecznie oczko.

---m
$$_ r-h W~$-

Rys. 4-106. Wyginak z klinami bocznymi

wycofywanymi za pomoca sprezyn

$
Rys. 4-107. Zasada dzialania wyginaka
obrotowymi elementami roboczymi

IIy 4-108. Wyginak do ksztall\lwania oczek

223

222

li!!!I~._I!III_.!I
!.i.ll.li.illli.I!

ml.III1_.I.I.II.11.MII

111

111.111.1

jest to odmiana wyginaka, w ktrym wystepuje jednostronne

giecie przedmiotu (zamocowanego jednym koncem). Zasady konstrukcji sa
identyczne jak wyginakw. W jednostronnym zaginaniu wystepuje sila
pozioma spychajaca stempel w bok. Aby temu przeciwdzialac, nalezy
stosowac odpowiednie prowadnice oporowe. Przyklad wielooperacyjnego
tlocznika, w ktrym wystepuje jednoczesnie ~aginanie, pokazano na rys.
4-109a. Przedmiot wykonywany na tym przyrzadzie przedstawiono na rys.
4-109b. Material jest podawany w postaci plaskownika. Podczas ruchu
suwaka prasy do dolu stempel 1, odcinajacy czesc preta i jednoczesnie
zaginajacy go, jest uruchamiany za pomoca klina. Przy dalszym ruchu
suwaka stempel 2 specza drugi koniec preta.
Zaginak

sluza do zwijania rurek. Podobnie jak w innych rodzajach

tlocznikw gnacych i tu istnieje caly szereg rozwiazan konstrukcyjnych.
Najprostszy sposb zwiniecia rurki pokazano na rys. 4-110. Ostateczny
ksztalt powstaje w dwch operacjach-- wygiecie wstepne w ksztalcie litery
U (rys. 4-11 Ou), a nastepnie zwiniecie koncowe na rdzeniu (rys. 4-11 Ob).

Zwijaki

a)

'stoci ploskowniko

-$-

Rys. 4-110. Formowanie

oczka w dwch

operacjach

-$--$~-$-

Kierunek ruchu stempla

Typowa konstrukcje zwijaka pokazano na rys. 4-111. Przebieg powstawania rurki jest nastepujacy: Wykrj 1 wklada sie do otworu dolnej czesci
formujacej, nastepnie wsuwa sie ruchomy trzpien 2 tak, aby obydwa jego
konce spoczywaly na sprezynujacych podprkach 3. Stempel 4 zwija
material dookola trzpienia 2 i dociska go do dolnej czesci formujacej. Po
wyjeciu trzpienia sciaga sie z niego gotowy przedmiot.
Zawijaki sa stosowane do zawijania obrzezy przedmiotw.

2'1

Ej

Rys. 4-109. Tlocznik wykonujacy operacje rozcinania, zaginania i speczania

Przykladem
najczestszego zastosowania sa wszelkiego rodzaju zawiasy. Przedmioty
przewidziane do zawijania musza miec obrzeza odpowiednio przygotowane przez wstepne zagiecie. Zagiecie blach grubosci do ok. 2,5 mm mozna
uzyskac bezposrednio w wykrojniku przez odpowiednie uksztaltowanie
stempla(rys. 3-47). Zagiecie blach grubszych trzeba wykonac w oddzielnym
15 Tlocznidwo

225

tloczniku. Tego rodzaju zawijania nie nale

zy stosowac w przypadkach,
gdy srednica
wewnetrzna
zawiniecia
ma byc mniejsza
niz 1,2 grubosci bbchy.
Zawijaki wykonuje sie jako pionowe,
jesli zawijane przedmioty
nie sa zbyt wysokie, lub poziome z 'zastosowaniem
klinw bocznych przy wiekszych wymiarach
blach. Rysunek 4-112 przedstawia
zawijak
o kierunku
ruchu narzedzia
zgodnym
z
kierunkiem
ruchu suwaka prasy z samoczynnym
zamocowaniem
przedmiotu.
Podczas ruchu stempla do dolu klin 1
naciska na klin 2, ktry za posrednictwem
plytki
Jr

3 dociska

przedmiot.

Przy dalszym

/~
~--~
I
I

-----,./-;1-+--_J) JJ

;ho
i
'

Rys. 4112, Zawijak o kierunku

ruchu nafl.<;dzia zgodnym z kierunkiem ruchu suwaka prasy z samoczynnym zamocowaniem
przed
miotu

ruchu 4,stempla
zyny
ktra musi
nastepuje
byc znacznie
uginanie silniejsza
sie spre-

"'.
I'

~F

41~\L

$'
~,-':': -~:;-f:~.~
/~

.__
..L
Rys. 4-1II. Zwijak do zwijania rurek

od sprezyny
5. Samoczynne
mocowanie
przedmiotu
moze byc zastapione
dOC1S!!. kiem recznym za pomoca mimosrodu lub
~i.
sruby. Stempel musi byc prowadzony
miel' dzy dwiema plytami, zanim rozpocznie
sie
zaWIjame.
Rysunek
4-113c przedstawia
zawijak
do przedmiotu
okraglego. Stempel w swej
dolnej czesci ma zukosowanie
ulatwiajace
wprowadzanie
obrzeza przedmiotu w pier
scien ksztaltuj,!cy.
Rysunek 4-113a przedstawia przedmiot przed zawinieciem, a rys.
4-113h po zawinieciu.
Prostowniki. Przedmioty
wycinane na wykrojnikach
bez dociskaczy,
zwlaszcza
grubsze, nie sa idealnie plaskie, lecz mniej
lub bardziej zdeformowane.
Czesto stosuje
sie w produkcji
plytki ciete na nozycach
gilotynowych,
ktre S,} w jeszcze wiekszym
stopniu pokrzywione.
W zwiazku z tym
nalezy najpierw je wyprostowac.
Przed-

a)

ci
'7

Rys. 4-113. Zawijak do przedmiotu

okr;!glego

227

1'-

~"!~'II

IIMlrllll'I'''"._ '' __

I''II.'II.'I''II'IIII!:,'111111'"111111111111.1

111111
1._'"

mioty z materialw miekkich mozna prostowac plytami gladkimi. Nalezy

pamietac o tym, iz przy duzych rznicach grubosci prostowanych przedmiotw uesli prostuje sie kilka sztuk jednoczesnie) niektre z nich moga byc
zbyt silnie uderzone i moze nastapic zmiana wymiarw zewnetrznych
przedmiotu lub znajdujacych sie w nim otworw. W takich przypadkach
oplaci sie segregowac przedmioty na grupy o zblizonych grubosciach.
Czesto jest nieuniknione ponowne przewiercanie otworw. Jesli zjawisko
zmniejszania sie otworw wystepuje rwnomiernie we wszystkich przedmiotach, mozna wykonywac odpowiednio wieksze otwory przed prostowaniem.
Prostowanie przedmiotw z materialw twardych miedzy plytkami
plaskimi nie daje zadnych efektw. Do prostowania takich przedmiotw
nalezy stosowac prostowniki z nacietymi zabkami (rys. 4-114(/).
Kat pochylenia bocznych powierzchni zabkw wynosi zwykle 60 (rys.
4-114b). Podzialka t jest uzalezniona od grubosci ')rostowanych przedmiotw; zazwyczaj przyjmuje sie t = 1,58 (8-- grubosl' blachy). Po zahartowaniu wierzcholki zabkw nalezy lekko przeszlifowac, co zaJ)cwni ich

4.6. Ciagowniki

Matryce stemple to podstawowe elementy ciagownikw. Od wlasciwego

zaprojektowania tych czesci zalezy przebieg procesu ciagnienia i jakosc
otrzymanego wyrobu. Typowy ksztalt pierscienia ciagowego przedstawia
rys. 4-115. Decydujaca role odgrywa tu promien fe zaokraglenia krawedzi.
. Wplywa on na wartosc sily ciagnienia, na naprezenia powstajace w
materiale ciagnionym, powstawanie
fald, zmniejszenie grubosci scianek i
na trwalosc narzedzia. Kryteria okreslania optymalnych wartosci tego
promienia ustalono doswiadczalnie i
ujeto nastepujacym wzorem

,----

'e = 0,8y'(D -

Rys. 4-115. Typowy ksztalt pierscienia ciagowego

d)' 8

w ktrym: D -- srednica krazka wyjsciowego,

d __ srednica otworu pierscienia ciagowego,
s-grubosc
blachy.
o

rwnoleglosc i jednoczesnie zmniejszy przyczepnosc przcn'; Ih, do plyty.

Plyta grna powinna byc tak ustawiona w stosunku do dolnej, zeby
zeby jednej z nich wchodzily w przestrzenie miedzyz/l11C drugiej (rys.
4-1 14c).

Dla ulatwienia mozna poslugiwac sie wykresem (rys. 4-116) sporzadzonym na podstawie wyzej podanego wzoru, gdzie na osi rzednych sa
fi:

mm

t8,

3l.,...o

17

aJfft1lB

16
---I..--

15
l . l.--

lot

1.1

1..--.....

dt:t?fb ~~
~

~, v/

11

Rys. 4-114. Prostownik

ksztalt z.;bwprostownika

10

'/'-'

8
l

Jesli podzialka jest dosc duza, zabki prostownika kalecza obrzeza

przedmiotu i otworw. Mozna temu zapobiec, likwidujac w tych miejscach
zabki. Taki prostownik bedzie mial postac specjalnie dostosowana do
okreslonego przedmiotu. Polozenie przedmiotu musi byc wtedy ustalone
przez odpowiednie plytki ustalajace.
W przypadku prostowania czesci w ksztalcie korytek scianki boczne
musza byc docisniete do plyty dolnej prostujacej, w przeciwnym bowiem
przypadku nastapi ich rozchylenie na zewnatrz.

~
5.

:~

l......

/~~
'~

j"..o'

~~
o

j...- --

.. 1---"

50

L..-"

'

~-p

I.s-t;;.
_~

J..-l.--

-~~

15L-

--~ ~---~
L.,..ol- _I~I..--

1.----

I...- 0:61;;.

.....
-- ~~- ~I- :::;::
~

---I...--~~~
0.3

. _,..-

v ~

l_l.---

l.---

12

~p

I..--j"..o' l4f

L.,..ol.---

S-~~
100

150

Rys. 4-116. Wykres do wyznaczania promieni zaokraglenia

200

250

(IJ-d) 2

mm

pierscieni ciagowych

228
229

odlozone wartosci re' a na osi odcietych 2 (D - d). W zastosowaniu do

metali lekkich wartosci odczytane z wykresu nalezy powiekszyc o ok. 10%.
Przyklad
Znalezc promiell re gdy sa dane: D = 200 mm, d = l SO mm, s = 3 mm. Odnosz,)c na o,;
rzednych punkt przeciecia prostej prostopadlej do osi odcietych wyprowadzonej z 2(D - d)
= 40 z krzyw,! dla grubosci s = 3, znajdujemy r,OO 6 mm.

60<70

RysA-Il7. Piersciell ciagowy z krawedzia tnaca

Srednica zewnetrzna pierscienia li l' (rys. 4115) przewaznie rwna sie

10". Wysokosc czesci cylindrycznej hz przy
(2 -:'-3)d. Kat pochylenia
najczesciej stosowanych srednicach wynosi 5 --:-8 mm, a wysokosc calego
pierscienia hl = 12--c-28 mm. Czesc cylindryczna konczy sie ostra krawe.
dzia J, spelniajaca zadanie spychacza. Przy ruchu powrotnym stempla
wytloczka zostaje z niego sciagnieta. Do bardzo miekkich blach nalezy
stosowac spychacze specjalne.

aj

Rys. 4-118. PierscielI ciagowy do

wytlaczania bez dociskacza

b)

IX ~

Rysunek 4-117 przedstawia pierscieil ciagowy z krawedzia tnaca na

srednicy dz Pierscieli tego rodzaju jest uzywany w tlocznikach zlozonych
do jednoczesnego wycinania i ciagnienia. Na prasach podwjnego dzialania wyciety zostaje najpierw krazek o srednicy d z, a nastepnie stempel
wycinajacy dziala jako dociskacz i nastepuje proces ciagnienia.
Rysunki powyzsze przedstawiaj,,! przyklady pierscieni do operacji
wytlaczania z dociskiem. Do wytlaczania bez dociskacza otwr pierscieni<l
jest zukosowany pod katem a, wynoszacym 60 -:'-70" (rys. 4-118).
Rysunki 4-119(/ i b przedstawiaja pierscienie do operacji wyciagania z
dociskaczem i bez dociskacza. Czasem przy skomplikowanych ksztaltach
wytloczek nawet dociskanie blachy nie zapobiega tworzeniu sie fald i
wwczas sa stosowane tzw. listwy lub zebra ciagowe, ktre bardzo
korzystnie wplywaj,,! na gladkosc wytloczki.
Na rys. 4- l 20a i b podano przyklady ksztaltw i rozwiazali konstrukcyjnych listwy ciagowej i zebra ciagowego. Zebra umieszcza sie czesto tylko
na pewnych odcinkach obwodu matrycy ciagowej. Przyklad takiego
zastosowania podano na rys. 4-121. Dlugie proste boki lacza sie z lukiem o
duzej krzywiznie, wobec czego blacha na lukach bedzie ciagnieta z
trud,nosci,,!, gdy tymczasem na prostych bokach beda minimalne opory. W
zwiazku z tym na plaskich scianach wystepuj,! faldy. Aby temu zapobiec,
zastosowano zebra 1.
Pierscienie ciagowe wykonuje sie przewaznie ze stali narzedziowej
weglowej lub stopowej do pracy na zimno, natomiast wieksze pierscienie, o
230

,f

Rys. 4-119. Ksztalty piersClenl ci,!gowyeh do

wyci,!gania uj z dociskaczem, h) bez dociskacza

ij*
./

%,.,
./

Rys.4-120. Konstrukcja listwy ciagowej

cu!gowego

-'J'

i zebra

RysA-I2l. Przyklad zastosowania

zeber ciagowych

srednicach ponad 200 mm -- z z.eliwa szarego. Pierscienie przedstawione

na rys. 4-1 17 wykonuje sie tylko ze ~;tali.
Znaczne podwyzszenie trwalosci pierscieni ciagowych, jak rwniez
zmniejszenie sily ci,!gnienia mozna uzyskac przez stosowanie odpowiedTakim doskonalym srodkiem jest siarczek
nich .vrodkw smarujacych.
molibdenu (np. zagraniczny srodek smaruj'lcy o nazwie molykote), ktrego
zastosowanie poza wymienionymi efektami podnosi w znacznym stopniu
jakosc powierzchni wytloczek.
Ksztalt stempli ciagowych wyka6czajacych jest zalezny od wymaganych ksztaltw ciagnionego przedmiotu. W stemplach do posrednich
operacji daje sie zaokqglenia
krawedzi rwne promieniom pierscieni
ciagowych (I'., = rJ. Stemple do operacji wyci<mania zaokragla sie promie231

~.'I~.lIllj'.~"
I~'II!
.~I~.I~'.~.~I
II'ii"'~I.I.11'~.'I.'II_.lllIIIIIIN'IIIIIII~IIIIIII~II!~'!I.I

niem rwnym polowie rznicy miedzy srednicami przedmiotu przed

wyciagnieciem i po wyciagnieciu. Czesto ukosuje sie ich krawedzie pod
katem 45. Na rys. 4-122 podano rzne rozwiazania konstrukcyjne stempli
w zaleznosci od wielkosci. Konstrukcje wg rys. 4-122a stosuje sie do srednic
ponizej 20 mm, a wg rys. 4-122b i c~do srednic 20-;.-40 mm. W celu
skrcenia szlifowanej dlugosci zmniejsza sie srednice stempla o I -;.-2 mm.
Ze wzgledu na oszczednosc stali narzedziowej stemple o wiekszych
srednicach (ponad 40 mm) wykonuje sie jako skladane (rys. 4-122d i e). Aby
ulatwic zdejmowanie przedmiotu ze stempla, wszystkie stemple maja
otwory powietrzne o srednicach zaleznych od srednicy stempli (tabl. 4-4).
Podobniejak pierscienie ciagowe, stemple wykonuje sie przewaznie ze stali
narzedziowej, weglowej i stopowej.
aj

b)

(X

f
o

sciagniecia przedmiotu stempel wykonuje sie z pochyleniem 3 -;.-50.

a)

il.
-e:::

-e:::

Rys. 4-123. K sztaIt y pierscieni ciagowych do wyciagania ze zmniejszeniem grubosci scianek

ej

c)

l'
'I'

Li

Rys. 4.122. Rozwi~lzania konstrukcyjne

ciagownika z jednym i dwoma pierscieniami ciagowymi. Kat przyjmuje

sie w granicach 5 -;.-28". Wysokosc czesci cylindrycznej h orientacyjnie
wynosi 0,9 -;.-3 mm w zakresie srednic otworw 10-;.-50 mm. Dla ulatwienia

stempli ciagowych
Tablica

4-4

Tolerancje wykonania czesci roboczych ciagownika sa zalezne przede

wszystkim od wymaganych dokladnosci ciagnionego przedmiotu. Laczna
tolerancje stempla i pierscienia ciagownika przyjmuje sie zwykle 3 -;.-4-krotnie mniejsza od tolerancji przedmiotu. Sposb wymiarowania wynika z
przeznaczenia przedmiotu ciagnionego. Jesli mamy uzyskac dokladny
wymiar zewnetrzny, to srednice pierscienia ciagowego dajemy rwna temu
wymiarowi, a srednice stempla zmniejszamy o wartosc niezbedna do
otrzymania odpowiednich luzw. W przypadku waznej srednicy wewnetrznej postepujemy odwrotnie. Rysunek 4-124 przedstawia rozmieszczenie
pl tolerancji w jednym i drugim przypadku.
Z rozwazan tych wynikaja nastepujace wzory obliczeniowe srednic
stempla i pierscienia ciagowego.

Srednice otworw powietrznych w stemplach

powietrznego
Srednica
otworu
610
8
Srednica stempla
wmm

-200
200
do 100wmm

Odmienna nieco operacje ciagnienia stanowi wyciaganie ze zmniejszeniem grubosci scianek. Czesci robocze pierscieni ciagowych maja tu inne
ksztalty. Rysunek 4-123 przedstawia fragmenty elementw roboczych

aj

b)
S$ll

stjz

Rys.4-124. Rozmieszczenie pl tolerancji eIementw roboczych ciagownika

233

232

~~'I."

~I.~.'Q'II.I."Q.I.~II'II

..IIIIIIIII~IIII'~I.111/11111.111
.1111~1I'.t1II.'II.IIIIIIII~.II!111I11111111I11111111111111~.II!

IIIIIIIIIIII.I.III~

I_I

1. W przypadku

gdy jest

wazna

srednica

zewnetrzna

4-124a)
D m -.
-- (D max -'-- L1)+<\'"
Oper.
4325---_.-wyciaganie
Oper.2-wyciaganie
-- wyciaganie
wyciaganie'
I--wytlaczanie
Oper.
2--wytlaczanie
i wyciaganie
Oper. l1l i- ..wytlaczanie
wytlaczanie
>

D sI

2. W przypadku

gdy jest

== (Dm

wazna

(/10m) -

2:::) -

srednica

wytloczki

Tablica

(rys.

Wartosci wsplczynnika k do obliczania luzu miedzy stemplem a scianka matrycy (z

Grubosc materialu s w mm
2-.;-4
4-.;-6
0,35
0,2
0,25
0,4
0,3
0,1/0
0,5
0,1/0
Kolejna operacja ciagnienia
Oper. J, 2 i 3 __ wytlaczanie i wyciaganie
0,5-.;-2

--

45

= k's+s)

,l."

wewnetrl.l1a

wytloczki

(rys.

4-124h)
D,,,

oc.:

(dmio

+ ,,) .. ,j"

D m - (D 81 (110m)

,",
11',\\

+ ....
J",)+,l",

guzie: D" - srednica stempla,

D", __ srednica matrycy,
D ",''x
zewnetrzna sreunica maksymalna przcumiotu,
D""" _.- wewnetrzna srednica minimalna
przedmiotu.
.:-Iuz miedzy stemplem a pierscieniem ci;lgowym.
'\, ..- tolerancja wykonania stempla,
<l",
tolerancja wykonania pierscienia ciagowego,
,I tolcrancja wykonania srednicy wytloczki.
o

Jak wykazaly doswiadczenia,

dla otrzymania wlasciwej jakosci wyrobu
ciagnionego luz miedzy stemplem a pierscieniem ciagowym musi byc nicw
wiekszy od grubosci materialu.
Luz ten jest niezbedny
ze wzgledu 11:1
zgrubienie materialu wyjsciowego i koniecznosc
zmniejszenia
tarcia mie
dzy pierscieniem ciagowym a materialem. Wartosc luzu musi LJwzgledni~l~
rznice grubosci
materialu.
Wzory do okreslenia
wlasciwego
luzu S;)
ustalane doswiadczalnie.
Istnieje szereg wzorw i tablic opracowanych
Material
przez rznych Mosiadz,
autorw,aluminium
na podstawie
ktrych mozna wyznaczyc op ty
Stal
miekka
maIny luz dla konkretnych
danych. Najbardziej
wnikliwe i wyczerpujac"
dane podaje W. T. Mieszczerin. Uzaleznia on wartosci luzw od kolejnosu
ci'!gw. Wedlug Mieszczerina

Orientacyjne
wartosci luzw w ci,!gownikach bez dociskaczy podano w
tabI. 4-6. Przy wytlaczaniu
przedmiotw
o ksztaltach
nieokraglych
w
naroznikach
daje sie niceo zwiekszone
luzy ze wzgledu na wieksze
zgrubienia materialu.
Ta blica

4-6

Orientacyjne wartosci luzw w ciagownikach bez dociskaczy

..

1,1
1,1 ss ss
(1,15-.;-1,2)
(J,2-.;-1,3)
wygladzanie
wyciaganie

wytlaczanie

(1,2-.;-1,3)
(1,3
-.;-1,5) s

Luz w mm

:::= /.:.S+S/lIIIX
gdzie: :
s
s",,,x --k

luz, ktry okrcsla sie jako polowe; rznicy mie;dzy srednicami picrscicnia ci;!!.'"
wego i stcmpla,
nominalna grubosc materialu,
maksymalna grubosc materialu,
wsplczynnik, ktrego wartosci s;, podane w tabl. 4-5.

O dokladnosci
wytloczki, zwlaszcza jej srednicy wewnetrznej,
wartosc luzu ~ im mniejszy luz, tym wieksza dokladnosc.

decyduje.

W operacjach
koncowych
w tablicy 45 S,! podane dwie wartoC;,I
Wartosc pierwsza (0,1) dotyczy wyrobw mniej dokladnych,
natomi:l:;i
wartosc druga (O) stosujemy w wyrobach dokladnych.
235

234

l'

""I.III.II'

'll~'I'~I

'I!!11~11111PI"'''.'I'''IIII.''ll Qlllllll"II'I.I.IIIIIIIIIII'I1"'I

~.IIII.fQllllll'".'II~'I.~I~

4.7. Rzne rodzaje ciagownikw

Wytlaczaki. Pod wzgledem konstrukcji wytlaczaki mozna podzielic na trzy
zasadnicze rodzaje:
- wytlaczaki bez dociskaczy,
- wytlaczaki z dociskaczami sprezystymi, przeznaczone do pras pojedynczego dzialania,
wytlaczaki z dociskaczami sztywnymi (sterowanymi), przeznaczone do
pras podwjnego dzialania.
Ponizej zostana omwione poszczeglne rodzaje wytlaczakw.
W y t l a c z a k i b e z d o c i s k a c z y stanowia naj prostsze przyrzady
z grupy ciagownikw. Stosowane bywaja do wytlaczania plytkich przedmiotw, w przypadkach gdy
s
D' 100;:: 2
gdzie:

s --

D-

grubosc blachy,
srednica krazka wyjsciowego.

Wytlaczak tego typu przedstawiono na rys. 4-125. Jego elementy

podstawowe to stempel 1, pierscie ciagowy 2, pierscie mocujacy 3,
podstawa 4 i pierscie ustawczy 5.
W y t l a c z a k i z d o c i s k a c z a m i s pre z y s t y m i. Rysunek
4-126 przedstawia wytlaczak z dociskaczem sprezystym w dolnej czesci
przyrzadu. Stempel ci<lgowy 1 znajduje sie rwniez w qolnej czesci, a
pierscidl ci<!gowy 2 w grnej. Wyrzucanie przedmiotu nastepuje przez
zderzenie sie wypychacza 3 z listwa znajdujaca sie w suwaku prasy. Do
dociskania blachy wykorzystano tu wyrzutnik sprezynowy znajdujacy sil'
na stole prasy, ktry dziala za posrednictwem srub 4 na dociskacz 5. Czesc ()
jest to pierscie ustalajacy polozenie krazka wyjsciowego.
Wytlaczak z dociskaczem sprezystym w grnej czesci przyrzadu
pokazano na rys. 4-127. Jest to uklad odwrotny w stosunku do opisanego
wyzej. Elementy konstrukcyjne sa podobne. Pierscie ciagowy ma w tYIII
przypadku w dolnej czesci otworu podtoczenie tworzace ostra krawedz, 7:\
pomoca ktrej beda spychane ze stempla wytloczki przy jego ruchu
powrotnym do gry. Spychanie jest mozliwe dzieki rozprezaniu sil"
wytloczki po przejsciu przez otwr ciagowy.
Dociskacze sprezyste maj<! te wade, ze w miare zwiekszania sie ugieci:1
zwieksza sie rwniez sila dociskania, ktra moze spowodowac rwanie sil,
ciagnionego materialu. Z tych wzgledw moga one byc stosowane tylko do

Rys. 4.125. Konstrukcja

1 ciskacza

wytlaczaka

bez do-

Rys. 4126. Wytlaczak z dociskaczem sprezystym w dolnej cz.,:sci

..:

Rys.4127. Wytlaczak z dociskaczem spr.,:I.ystym w grnej czesci

Rys. 4-128. Tlocznik

krojnik-ci"gownik

zlozony,

wy-

236
_1111111111111111.111

"_11

1111.'1

1_11111_11111

111111
... 1111.111111.II.t

ciagw niezbyt glebokich. Wymienionej wady nie maj,! dociskacze pnc

umatyczne i hydrauliczne, zachowuja bowiem zawsze stah! sile dociskani,~ i
wobec tego nadaja sie do glebokiego ciagnienia.
Na rys. 4-128 pokazano tlocznik zlozony: wykrojnik --- ciagownik.
przystosowany do prasy pojedynczego dzialania z wypychaczem. Czesc 1
stanowi jednoczesnie stempel wycinajacy krazek oraz pierscien ciagowy
Podczas ruchu stempla do dolu nastepuje wyciecie krazka, ktry jest
przytrzymywany miedzy stemplem a dociskaczem 2, a nastepnie wytla
czanie za pomoca stempla 3. Wypychacz 4 wypycha gotowa wytloczke.
W y t l a c z a k i z d o c i s k a c z a m i s z t Yw n Ym i. Zasadnicze
elementy ciagownikw z dociskaczami sztywnymi, przeznaczonych do pras
podwjnego dzialania, nie rznia sie od opisanych powyzej. RznicJ
polega jedynie na konstrukcji dociskacza, ktra jest prostsza, sa bowiem
wyeliminowane elementy sprezyste i zamocowujace dociskacz. Prasa
podwjnego dzialania ma dwa suwaki ~ jeden przesuwa sie WeWll<.ltrz
drugiego. W suwaku wewnetrznym zamocowuje sie stempel ciagownika, (l
zatem powinien on byc wyposazony w normalny czop mocujacy. Dociskacz natomiast jest mocowany do suwaka zewnetrznego i dlatego mUSl
miec odpowiedniej wielkosci plyte, zaleznie od wymiarw suwaka, umozli
wiaj'lca zamocowanie (rys. 4-129). Stempel l jest zamocowany do suwab
zewnetrznego, do kti'ego przymocowuje sie rwniez za posrednictwem
plyty 3 dociskacz 2.
Wytlaczak jest przedstawiony w stanie zamknietym. Podczas ruchu
powrotnego najpierw unosi sie stempel, 'potem dociskacz i wreszcie
wypychacz 4 wypycha wytloczony przedmiot. Podczas ruchu odwrotnego
(ku dolowi) najpierw jest dociskany krazek blachy przez dociskacz,
nastepnie stempel zaczyna tloczyc.
Na rys. 4-130 pokazano tlocznik trjzabiegowy z dociskaczem szty
wnym, przystosowany do prasy podwjnego dzialania. W jednym skokt'
suwaka sa wykonywane 3 kolejne zabiegi: wyciecie krazka przez stempel l ,
ktry spelnia jednoczesnie role dociskacza, wytloczenie za pomoca stempb
2 i wreszcie obciecie. Obciecie nastepuje po wytloczeniu rwniez za pomoc"
stempla 2, ktry w swej wyzszej czesci ma zwiekszona srednice prze;;
. zastosowanie pierscienia 3 z krawedzia tnaca.
W y t l a c z a k i w y c i 'I g aj 'I c e sluza do wykonywania wytloczek z
zamierzonym zmniejszeniem grubosci scianek. Przyklad takiego wytlaczaka jest pokazany na rys. 4-131. Aby moglo nastapic zmniejszenie grubosci
scianek, luz jednostronny miedzy pierscieniem ciagowym a stemplem musi
byc mniejszy od grubosci krazka wyjsciowego. Jednorazowe zmniejszenie
LI

E":::-3

Rys. 4-130. Tlocznik zlozony trjzabiegowy

, 'nego dzialania

'~
'. ,Rys.
'sztywnym
podwj1<
4-129.pU.cznaczony
Wytlaczak doz prasy
dociskaczem
'i

';,,
i'

:l

l',

I,

rn

',

l'
II

II
I' I

I:

III

'I

II

I LJ-J

:~

Rys. 4-131. Ci,lgownik do wytlaczania

i wyci,lgania ze zmniejszeniem grubosci
scianek

db
Rys.4-132. Przetlaczak z dociskaczem
sztywnym

238

i"~II'II'II'.III'IIII'I.IIIII.~I~I.II.IIII.IIII"!._'.111.!1.111!111111111I.1II~11111,1.11

11'1111"111111111111111111'.11111111111111111
;;111117

grubosci scianki moze byc rzne w zaleznosci od rodzaju materialu. Dla

miekkiej stali minimalna grubosc koncowa wytloczki wynosi ok. 0,5
grubosci poczatkowej po przetloczeniu przez jeden pierscien. Dalsze
zmniejszanie grubosci scianki jest mozliwe w nastepnych operacjach po
uprzednim miedzyoperacyjnym wyzarzaniu wytloczki. Wytlaczak pokazany na rysunku ma jeden pierscien ciagowy normalny i dwa wyciagajace - 1
Pierscienie ciagowe maja na obwodzie odpowiednie
i 2 (dl )d2)d3).
wytloczenia, zapewniajace stale wzajemne polozenia.
Przetlaczaki. Przyklad konstrukcji przetlaczaka pokazano na rys. 4-132.
Elementy skladowe sa podobne jak w innych ciagownikach. Materialem
wyjsciowym do przetlaczania jest uprzednio wykonana wytloczka, ktn!
przetlacza sie na przedmiot o mniejszej srednicy z zachowaniem tej samej
grubosci scianek odpowiednio wyzszych. Dociskacz zatem musi miec
ksztalt odpowiadajacy srednicy wewnetrznej wyjsciowej wytloczki. Jak
widac z rysunku, dociskacz 1 jest przystosowany do prasy podwjnego
dzialania.
Dotlaczaki. Dotlaczanie jest stosowane po operacjach wytlaczania, przetlaczania lub giecia. W operacjach tych wszelkiego rodzaju zalamania musza
miec charakter lagodny, poza tym na skutek sprezynowania materialu nie
uzyskuje sie czesto wymaganych ksztaltw przedmiotw. Wtedy zatem,
gdy wymagania dotyczace ksztaltu i wymiarw przedmiotu sa duze, stosuje

Rys. 4-133. Dotlaczak

240

Rys. 4-134. Ciagownik przewijajacy

, sie dotlaczanie.

Przykladowa

konstrukcje

dotlaczaka

l:~ 4-ksztaltom
33. Stempel i matryca maja ksztalty odpowiadajace
przedmiotu. Linie przerywane na rysunku
t

przed dotloczeniem.

pokazano

na rys.

scisle ostatecznym
okreslaja ksztalty
Przedmiot jest wypychany wypychaczem 1.

Ciagownik przewijajacy jest odmiana zwyklego przetlaczaka, przy czym

rznica polega na tym, z.eprzetlaczanie nastepuje w odwrotnym kierunku,
tzn. w ten sposb, ze powierzchnia zewnetrzna przedmiotu staje sie
powierzchnia wewnetrzna. Rznica w konstrukcji wystepuje tylko w
elementach roboczych, a pozostale czesci sa podobne.
Rysunek 4-134 przedstawia ciagownik przewijajacy do naczynia stozkowego. Przedmiotem wyjsciowym jest miseczka z wypuklym dnem,
pokazana na rysunku lini,! kreskowa. Ciagowniki przewijajace przewaznie
bywaja wielozabiegowc, np. wytlaczanie polaczone z przetloczeniem
przewijajacym. W stosunku do zwyklego przetlaczania przewijanie wykazuje pewne zalety, a mianowicie istnieje mozliwosc wiekszego zredukowa'nia srednicy naczynia w jednym zabiegu oraz dzieki uzyskiwaniu wiekszego
stopnia odksztalccfl powieksza sie zakres przetlaczania bez dociskacza.

4.8. Wygniataki, przebijaki, wybijaki, tloczniki

obciskajace i rozpeczaki
Wygniataki maj'l w zasadzie budowe podobna do wyginakw. Zasadnicze
elementy sa identyczne. Sam proces rzni sie jednak od wyginania, polega
bowiem na ksztaltowaniu nieglebokich wklesniec i wypuklosci wg okreslonych powierzchni stempla i matrycy. Wystepuje przy tym rozciaganie
materialu w miejscu wgniatanym i w najblizszym jego otoczeniu. Jesli
wgniecenia te znajduja sie w poblizu otworw lub krawedzi przedmiotu, to
moze nastapic ich znieksztalcenie. W zwiazku z tym operacje wygniatania
nalezy w miare moznosci stosowac jako jedne z pierwszych. Najczesciej
stosuje sie operacje wygniatania do wykonywania rznego rodzaju zeber
usztywniajacych w blaszanych oslonach, pudelkach itp.
Przyklad konstrukcji takiego wygniataka pokazano na rys. 4-135.
Przedmiot ustala sie miedzy kolkami 1 i dosuwa do kolkw 2. Kolki 2 sa
umieszczone w ramce przesuwnej 3, ktra w rznych polozeniach jest
ryglowana kolkiem 4. Dzieki temu w przedmiocie mozna wytloczyc kilka
zeber w odpowiednich miejscach, stosujac jeden stempel. W celu zapobiezenia pofaldowaniu sie blachy przewidziano dociskacz 5. Matryce
241

16 Tiocznid wo

1~".III.I.I.I.llllli'IIjIlI'."IIII."_I'!'.IIIII'I,

1.~'I'!'II"!I

IIIIIII.I.UII'II'"'III

I
1

EP
l-

I
)

-\

47

I
I

+1

e-:I
1

Wybijaniem nazywamy ksztaltowanie materialu przez nacisk

stempla z odpowiednimi wypuklosciami na powierzchni czolowej. Dolny
stempel jest plaski nie ma wkleslosci odpowiadajacych wypuklosciom
grnego stempla. Obrabiany przedmiot zmienia przy tym swoja grubosc.
Typowym
przykladem
zastosowania
;;I
wybijaka jest wybijanie monet, medali
oraz rznych ornamentacji.
Rysunek 4-136 przedstawia zasade
budowy wybijaka. Przedmiot obrabiany znajduje sie w przestrzeni zamknietej
i jest wypychany za pomoca wypychacza 1. Scianki zaglebien na powierzchni
czolowej stempla powinny byc lekko
Rys. 4-136. Zasada konstrukcji wybizbiezne dla ulatwienia zdjecia przedjaka
miotu.
Inny rodzaj wybijaka przedstawia
rys. 4-137a. Przedmiot jest tu odkryty, ustalony w ramce 1. Wybijak nie ma
wypychacza. Jesli wybijane ksztalty znajduja sie blisko krawedzi przedmiotu, istnieje obawa zakleszczenia sie go w ramce i wwczas nalezy stosowac
sprezynujace listwy (rys. 4-137b) zamiast stalej ramki.
Sila wybijania wynosi

Wybijaki.

F
:
E:3.~l!

gdzie:

S--

powierzchnia przedmiotu w mm2,

p -

nacisk jednostkowy
w MPa.

= P'S N

I~

Rys. 4-135. Wygniatak zeber usztywniaj,!cych

wykonano z wkladka hartowana 6 dla zaoszczedzenia stali narzedziowej

dla ulatwienia wymiany podczas naprawy. Slupy prowadzace maja za
zadanie ulatwienie ustawienia tlocznika na prasie.

Przedmiot

sa to tloczniki, w ktrych nastepuje jednoczesne przebicie

otworu i wywiniecie kolnierza. Najczestsze zastosowanie znajduja w tych
przypadkach, kiedy zachodzi potrzeba wykonania otworu gwintowanego
w cienkiej blasze. Wywiniecie kolnierza pozwala zwiekszyc dlugosc gwintu.
Innym przykladem zastosowania moze byc wykorzystanie wywinietego
kolnierza jako elementu laczacego. Ksztalty czesci roboczych zostaly
pokazane na rys. 3-45. Pozostale elementy konstrukcyjne sa identyczne jak
w innych tlocznikach.
Przebijaki

242

1:;'

=;;;:;;;;;__
;;:;-~
~-F:-5'-lC==";J

Rys.4-137. Wybijak

243

16*

~~"N~~'II."IIIIIJlIIl.III"II"I.II.III~~lll.III.III.11111.1l1
I.".I!lII~IIII'IIIIlI~'.~'_II'II.!._I!t'

'

11.11111111

IIIII~III.I
i'lllllllPI'

W zaleznosci od materialu przyjmujemy p = 1200 -;-3000 MPa.

Wybijanie wykonuje sie na prasach kolanowych lub hydraulicznych.
Powinny one miec zabezpieczenia chroniace przed przeciazeniem. Niezbedny nacisk prasy przyjmuje sie okolo l-krotnie wiekszy od wyliczonej
sily F.
Tloczniki obciskajace. Na tlocznikach obciskajacych wykonuje sie operacje
miejscowego przewezanIa przekroju przedmiotw w ksztalcie tulei. Jedno z
rozwiazan konstrukcyjnych przyrzadu pokazano na rys. 4-138. Podczas
ruchu stempla do dolu nastepuje zamocowanie przedmiotu przez dzialajace kliny boczne, a nastepnie obcisniecie
szyjki. Ruchome elementy mocujace przedmiot ulatwiaja nastepne wyjecie go z przyrzadu. Gdy przewezenia maja wieksza
krzywizne, jest mozliwe wielokrotne stopniowe przewezanie w kilku operacjach.

"

Rys. 4-138. Tlocznik obciskajqcy

Rozpeczaki. Jesli zachodzi potr/:ba miejscowego poszerzenia rury, sa stosowane

rozpeczaki. Najprostsze rozwiazania konstrukcyjne uzyskuje sie. stosujac gume.
Przykladowa konstrukcja jest pokazana na
rys. 4-139. Podczas ruchu stempla do dolu
speczana guma ksztaltuje obrzeze przedmiotu wg ksztaltu zamykajacego stempla.
Sil stosowane rwniez tloczniki hydrauliczne, w ktrych czynnikiem ksztaltujacym
przedmiot jest ciecz. Gdy speczenia sa
niewielkie, jest mozliwe rwniez wykonywanie tej operacji w sposb pokazany na
rys. 4-140.

5. Tloczniki specjalne
5.1. Tloczniki

uniwersalne

nowoczesne

skladane i uproszczone

uniwersalne. Dzieki duzej wydajnosci i oszczednosci materialu

obrbka plastyczna z zastosowaniem tlocznikw jest jedna z najbardziej
oplacalnych metod wytwarzania. Stosunkowo duze sa jednak koszty
przyrzadw, ktrych wykonanie wymaga wysoko kwalifikowanych pracownikw, precyzyjnych obrabiarek i drogich materialw. W zwiazku z
tym stosowanie obrbki plastycznej jest ekonomiczne przede wszystkim w
produkcji srednio- i wielkoseryjnej. Zalety obrbki plastycznej sprawiaja,
ze usiluje sie rozszerzyc jej zastosowanie rwniez do malych serii produkcyjnych. W wyniku tych dazen powstalo wiele rozwiazat'1 tlocznikw
uniwersalnych, ktrych wielostronne zastosowanie do produkcji rznych

Tloczniki

ijl~
Rys. 4-139. Tlocznik do rozp.,:
ezania z zastosowaniem gumy

R~s.4-140. Tlocznik do rozpeczania

rurki

Rys. 5-1. Uniwersalny

nik skladany

tlocz-

244

245

~1"11.1111111'11,11111I'1
__1',..!lIII'IIIII I

II~'~I.I
11111!'IIII.II'"I.~II'I".'.!lI.ml.IIIIIII.I'I.II.I"II'1111.lltllllll'

1111111111

Konstrukcja musi zapewniac dostateczna sztywnosc i wytrzymalosc

poszczeglnych elementw, a jednoczesnie musi byc mozliwie lekka.
Stosuje sie wiec rznego rodzaju uzebrowania. Pomimo to masa tlocznika
wynosi nieraz kilkanascie ton. Obrbka takich elementw po odlaniu jest
bardzo klopotliwa. Wykonuje sie zwykle najpierw model ze specjalnego
twardego gipsu lub z twardych gatunkw drewna, wg ktrego na
frezarko-kopiarce obrabia sie robocze powierzchnie stempla lub matrycy.

.'i;,;~:'~"

ttJ'"
'!Il~

II'.I.!111tt

tt::I:t:WM'm#",#

t'f" 1:

\1

"h" '11:

l'"

ItlMtW"WI:I#IIIWIIiJI16.'IIllWfi!!II."':I

i.li.!

Technologia
wykonywania tlocznikw

.11
I

lI
II~II

l,

,~-

---

I~
II

_. ---'/

l:

--------_~JJl.~l5.?O_.

;p~

...
__
._.
__
.__

Rys. 5-15. Tlocznik do drzwi samochodowych

Na rys. 5-15 przedstawiono przyklad tlocznika do wykonywania drzwi

samochodu. Tlocznik jest przystosowany do prasy podwjnego dzialania.
Dla zorientowania sie w wielkosci podano wymiary obrysu. Zarwno
stempel, jak i dociskacz skladaja sie z dwch zasadniczych czesci. Poza tym
maja wymienne elementy szczeglnie narazone na zuzycie; w stemplu-czesc l, w dociskaczuzebra ciagowe 2.

'i. Dobr materialu na elementy tlocznikw

~I

VI budowie tlocznikw, z punktu widzenia doboru materialw, rozl'.l:lnia sie dwie zasadnicze grupy elementw: elementy konstrukcyjne
I lc~bocze. W tab!' 6-1 podano najczesciej stosowane materialy. Pelny ich
I::ortyment jest oczywiscie znacznie obszerniejszy (patrz stale narzedziowe
'1opowe wg PN-86/H-85023).
Na elementy konstrukcyjne jest stosowana przewaznie stal weglowa
':(5 lub 45. Na elementy robocze uzywa sie rznych gatunkw stali, przy
czym dobr odpowiedniego materialu wymaga bardziej wnikliwej analizy.
IN stosunku do materialw
na elementy robocze sa wymagane przede
V:i~;;:ystkim:
duza twardosc, odpornosc na uderzenia i scieranie,
jak najmniejsza sklonnosc do pekania i deformowania sie podczas
obrbki cieplnej,
dobra obrabialnosc.

W zaleznosci od przeznacrenia tlocznika niektre z tych cech beda

bardziej istotne, inne mniej. Cecha wymagana w wiekszosci wypadkw jest
mala sklonnosc do deformacji podczas obrbki cieplnej. Jakkolwiek coraz
czesciej stosuje sie szlifowanie elementw tnacych po obrbce cieplnej, to
.J,;;dnak deformowanie sie hartowanych
czesci przyrzadw w wielu narzedziowniach jest jeszcze klopotliwym problemem.
Stale chromowe NCll, NCIO i NC6 charakteryzuja sie mala sklonnosci,! do deformowania sie, duza hartownoscia i odpornoscia na scieranie,
dlatego nadaja sie na matryce i stemple o skomplikowanych ksztaltach.
Ujemna ich cecha jest gorsza obrabialnosc.
Stale NZ2 i NZ3 oprcz duzej twardosci charakteryzuja sie duza
ciagliwoscia i odpornoscia na uderzenia, dlatego znalazly zastosowanie
przede wszystkim na elementy robocze wygniatakw i wyginakw o
uderzeniowym charakterze pracy.
Tl-Jc7.ni<:two

257

~II

~:
II:

I~

1111

Il
iii

~
~
~
~
l ~!I
1"1'

1111

III
1111

II'

II:
III

II

Tablica

61

Stale lIlywane do wymbu czesci skladowych tlocznikw

~
"

Gatunek stali
Rodzaje
tlocznikw

mozliwy
odstawo- do zasto ..
--~---wy
sowania

Nazwa czesci
Male stemple okragle

NC6

NW2
N9E

Stemple i matryce tnace

o prostych ksztaltach

NI lE

NW3
N8E

Tulejki wymienne
krtkich

do stempli

okraglych

Stemple i matryce tnace o skomplikowanych ksztaltach lub duzych wymiarach

I
NCll
I NClO

NIJE

N8E
N9E

Noze boczne

N9E

NClO
NllE

Listwy prowadzace

St5

45

Pilot Y

55

NW2
N9E

wa

155

Plyty stemplowe glowicowe i prowadzace

I St5

Kolki oporowe

I 55

Wkladki oporowe do nozy bocznych

15

Elementy robocze o prostych ksztaltach

NllE

Elementy
ksztaltach

robocze

skomplikowanych

Inne
elementy
tlocznika

45

45

N9E

NClO

NPW
NCtO

NClO
NWV4

NC6
NllE

------

15

20

Czopy

St5

45

Kolki ustalajace

55

i tuleje prowadzace

6.2. Wykonywanie zasadniczych elementw

tlocznikw

-----1

__J
----II
i

----I
----j

--:-1
--'-'

NWV4

Elementy robocze
Slupy

. ~.weg~~CII'
,

Elementy
i wybija-I
NZ2
kw
silnie robocze
obciazonewygniatakw
o uderzeniowym
cha- NZ3
rak terze pracy
Ciagowniki

-----1

NeWY

Tulejki tnace

Przekladki miedzy plyta stemplowa i czopo-

Tloczniki
gnace

UwagI

l 55

Wykrojniki

-------_._----

Oprcz typowych tradycyjnych materialw sa stosowane ostatnio

specjalne materialy podnoszace w znacznym stopniu trwalosc tlocznikw.
Jednym z nich jest spiek o nazwie firmowejjerra-cic (produkcji zachodnioniemieckiej). Material ten w przeciwienstwie do innych znanych spiekw
daje sie obrabiac cieplnie, co umozliwia obrabianie go przed hartowaniem
zwyklymi metodami za pomoca skrawania. W stanie wyzarzonym twardosc jego wynosi ok. 40 HRC, a po zahartowaniu ok. 72 HRC. Wykazuje
bardzo mala sklonnosc do deformowania sie. W tlocznikach stosuje sie go
w postaci wkladek mocowanych podobnie jak opisane w rozdz. 5.4 wkladki
z weglikw spiekanych.

"'" tow'il

-I

-_-----1

nawegla~1

I
__

Specyficzny charakter pracy tlocznikw wymaga nie tylko wielkiej

dokladnosci wykonania ich elementw, ale rwniez okreslonej kolejnosci
operacji i specjalnej technologii montazu.
Metody wykonywania elementw tlocznikw moga sie znacznie rznic
od siebie w zaleznosci od wyposazenia narzedziowni. Jesli narzedziownia
posiada wiertarke wsplrzednosciowa, to w poszczeglnych elementach po
ostruganiu i oszlifowaniu wykonuje sie na niej wszystkie otwory oraz
trasuje ksztalty wykrojw w plycie stemplowej i prowadzacej.
Wedlug rysunkw traserskich (pozostawiajac naddatki na pilowanie
przycinanie) wycina sie pilka tasmowa otwory w plycie stemplowej
prowadzacej, a nastepnie piluje sie z niceo wieksza dokladnoscia na
pilnikarce. Po wykonaniu stempla na gotowo i zahartowaniu osadza sie go
w plycie stemplowej, a nastepnie przycina sie plyte prowadzaca, wykanczajac ostatecznie otwr pilnikiem. W wiekszosci przypadkw stemple sa
roznitowywane w plycie stemplowej po uprzednim odpuszczeniu konca
stempla, a nastepnie wraz z plyta przeszlifowane. Do dokladnego usytuowania stempla wg wymiarw rysunkowych slusarze posluguja sie czesto
plytkami wzorcowymi i ustawiaja wg dwch oszlifowanych bokw plyty
przyjetych za bazy wymiarowe. Jezeli wykrj ma zewnetrzne ksztalty
ograniczone lukami, to wierci sie czesto otwory pomocnicze w plycie
prowadzacej i odpowiednio w stemplu, ktre sluza do wlasciwego ustawienia stempla wzgledem obrysu plyty. W wywiercone w stemplu otwory
wbija sie pilot y pomocnicze, ktre przy przycinaniu plyty prowadzacej
wchodza w odpowiednie otwory plyty. Po wykonczeniu otworu w plycie

259
17*

.. ':".'I.~.l ' .1.'.1

.m.I':" i: 1Il-'1 i: IOI.n~I~IIII.:"~I.Ij;:I:I;Q.'iJlI.:"I~::'I'ili:l; I'

11$UiI Ilq.

prowadzacej laczy sie ja kolkami z matryca i stemplem. Przez otwr plyty

prowadzacej przenosi sie ksztalt wykroju na matryce. Po zgrubnym
wycieciu i wypilowaniu przycina sie ja powtrnie i wykancza ostatecznie
otwr, pozostawiajac odpowiednie luzy i pochylenia sciankom. W wykrojnikach wielotaktowych po wykonaniu glwnego otworu plyty: tnaca,
prowadzaca i stemplowa sa kierowane z powrotem na wiertarke wsplrzednosciowa w celu wywiercenia otworw matryc dla taktw poprzedzajacych, bazujac na otworze glwnym lub pilotach stempla, ktry jest
wkladany w plyte prowadzaca oraz tnaca i lacznie z nimi zamocowany na
wiertarce.
Jezeli stemple maja pilot y, zdarza sie czesto, ze po obrbce cieplnej
zmienia sie odleglosc miedzy wywierconymi uprzednio otworami i pilot y
nie pokrywaja sie z otworami w plycie tnacej. Aby umozliwic korygowanie
polozenia otworw w stemplu, wierci sie otwory znacznie wieksze Uezeli to
mozliwe), a po hartowaniu wbija sie w nie niehartowane kolki i dopiero w
nich wierci sie otwory o wlasciwych srednicach l wlasciwym polozeniu.
W narzedziowniach mniejszych, nie posiadaj'lcych wiertarek wsplrzednosciowych, operacje trasowania wykonuje zwykle slusD;'L lllOl1tUjaCY
tlocznik. Przenoszenie otworw na poszczeglne plyty odbywa sie podobnie jak opisano powyzej. Otwory na kolki ustalajace ".'i~~rcisie w plycie
prowadzacej i tnacej razem po ich zlozeniu. Tak wykonane tloczniki nie
zapewniaja wymien~osci czesci i kazdy element, dorabiany zamiast
zuzytego, musi byc indywidualnie pasowany.
Gdy ksztalt stempla jest skomplikowany, stosuje sie czesto zalewanie
stempla w plytach prowadzacej i stemplowej latwo topliwym stopem.
Ulatwia to znacznie wykonanie tych elementw, otwory bowiem moga byc
wykonane zgrubnie i miec ksztalty proste. Grubosc warstwy stopu
otaczajacego stempel powinna wynosic nie mniej
niz 3 -:-5 mm. Aby zapewnic wlasciwe polozenie
stempli podczas zalewania, umieszcza sie je w
wykonanych uprzednio otworach plyty tnacej.
Jednym z uzywanych stopw jest stop: 48%
bizmutu, 32% olowiu, 15% cyny, 5% antymonu.
Charakterystyczna cecha tego stopu jest rozszerzanie sie podczas krzepniecia, co zapewnia
silne zamocowanie. Temperatura topnienia wynosi 95'''C. Zalewanie odbywa sie w temperaturze
Rys. 6-1. Przyklad konstrukcji wykrojnika z zastosowaniem tworzyw sztucznych

stopu metali sa stosowane coraz czesciej do tego celu tworzywa sztuczne. U

nas przewaznie sa uzywane zywice epoksydowe gatunku epidian 5 lub
tworzywo czeskie pod nazwa dentacryl. To ostatnie jest szczeglnie latwe
do stosowania w warunkach warsztatowych. Przyklad wykrojnika, w
ktrym stempel jest osadzony i prowadzony we wkladkach z tworzywa
sztucznego, jest pokazany na rys. 6-1.

6.3. Obrbka skrawaniem i elektroiskrowa

~.
"
,

Obrbka skrawaniem. Dla ulatwienia obrbki poszczeglnych elementw

tlocznikw narzedziownie sa wyposazone w obrabiarki specjalne, przystosowane do typowych robt charakterystycznych w produkcji tlocznikw.
Niezbedna obrabiarka jest strugarka do stempli. Obrabiany stempel
zamocowuje sie w polozeniu pionowym, przy czym istnieje mozliwosc
obracania go oraz przesuwania w dwch wzajemnie prostopadlych
kierunkach. Nz roboczy ma poczatkowo ruch pionowy, a nastepnie
wychodzi z materialu zakreslajac luk. Polozenie poczatkowe i koncowe
noza oraz jego droge przedstawiono na rys. 4-64. Na rys. 6-2 pokazano
stemple wykonane na strugarce do stempli. Jak widac, moga one miec czesc
ksztaltowa tylko na pewnej dlugosci lub tez po odcieciu czesci koncowej
moga miec staly przekrj ksztaltowy wzdluz calej dlugosci. Pozostawienie
w czesci przeznaczonej do mocowania ksztaltw prostych ulatwia wykonanie otworw w plycie stemplowej. Do wycinania otworw ksztaltowych sa
stosowane pilki tasmowe o zamknietym obwodzie, napiete na kolach
napedowych podobnie jak pas. Przed rozpoczeciem wycinania otworu
ksztaltowego nalezy wywiercic otwr o srednicy rwnej co najmniej
szerokosci pilki, przeciac pilke, wlozyc w otwr i nastepnie polaczyc pilke
przez lutowanie mosiadzem lub w nowszych rozwiazaniach przez zgrzewa-

150C.

Ostatnio

zamiast

wymienionego

powyzej

Rys. 6-2. Ksztalty stempli mozliwe do

wykonania na strugarce do stempli

260

261

1'.".111

1.111111111111111'1

111.11.'1.111111 lIItUJI!

III 'I

111!11I111'.I'

IMIIIIII."IIIIIIIIUIIIII'" UIIJ III;~I

ii

nie. Maszyny te sa wyposazone w specjalne urzadzenia umozliwiajace

szybkie lutowanie lub zgrzewanie. Aby umozliwic zmiane kierunku
wycinania, nalezy wywiercic otwory we wszystkich zalamaniach obwodu
otworu ksztaltowego.
Duza czesc oglnej robocizny slusarza stanowi pilowanie, dlatego tez sa
stosowane specjalne pilnikarki, ulatwiajace i przyspieszajace znacznie
prace Narzedzie, ktrym moze byc pilnik o dowolnym ksztalcie przekroju"
wykonuje ruch zwrotny pionowy. Pilowany przedmiot jest wsparty na stole
i moze byc dowolnie przesuwany przez obslugujacego slusarza.
Do obrabiania elementw o nie regularnych ksztaltach sa stosowane
czasem frezarki kopiowe. Frezowanie kopiowe moze byc plaskie lub
przestrzenne. W kazdym przypadku musi byc najpierw wykonany wzornik
(kopial) o ksztaltach odpowiadajacych obrabianemu przedmiotowi. Z tego
wzgledu stosowanie tej metody jest celowe zwlaszcza wtedy, gdy wykonuje
sie wieksza liczbe elementw o jednakowych ksztaltach. Zasade dzialania
frezarko-kopiarki do kopiowania plaskiego ilustruje rys. 6-3. Na stole
frezarki znajduja sie dwa stoly obro
towe 1, przy czym na jednym z nich
jest zamocowany przedmiot obrabia
ny, a na drugim wzornik. Wrzeciennik ma wrzeciono z zamocowanym
frezem 2 oraz trzpien wodzacy 3,
dociskane do wzornika za pomoc,!
obciaznika 4. Gdy oba stoly obracaja
sie jednoczesnie (wsplny naped),
ksztalt wzornika jest wiernie odtwarzany na obrabianym przedmiocie.
Istnieja rozwiazania, w ktrych wymiary wzornika moga byc w odpo
~
~
wiednim stosunku zmniejszone w poR~s. ~3. Zasada dzialania frezarko-ko- rwnaniu z przedmiotem obrabiapmrkJ
nym. Przy sterowaniu mechanicznym
wystepuja duze naciski sworznia wodzacego na kopial, zalezne zreszta od
przekroju skrawanego wira. Natomiast przy sterowaniu hydraulicznym
lub elektrycznym (naciski minimalne) kopialy moga byc wykonywane z
materialw miekkich, latwych do obrbki, jak np. drewno. Ostatnio prawie
wylacznie stosuje sie takie sterowanie.
Podstawowa obrabiarka w narzedziowni jest wiertarka wsplrzednosciowa. Ma ona urzadzenie korygujace bledy sruby pociagowej i uklad

optyczny do dokladnego ustawiania stolu z zamocowanym przedmiotem wzgledem wiertla. Mozliwe jest wiercenie otworw z dokladnoscia rozstawienia 0,01 mm,

",
II,
.

nieodzowne
stajaktre
sie optyczne
szliprofilowe,
umozliwiaja
afierki
nawet
0,005 mm.
Coraz
bardziej
szlifowanie po obrbce cieplnej
dowolnych profili wg wzornika

I'..

" na ekranie.
Szlifowane
elementy
(rys.
6-4)
widocznego
\~ lub
tnacerysunku
w znacznym
stopniu
zwiekszaja trwalosc tlocznika i popra ..
wiaja jakosc wykrawanych elementw.
Ostatnio obserwuje sie rozwj
metod szlifowania profilowego, co
w istotny sposb rzutuje na technologie wykonywania tlocznikw.
Jedna z nowosci na rynku szwaj
carskim jest urzadzenie do profilowania tarcz szlifierskich pod naRys. 6-4. Szlifierka do szlIfowania profilowego
zwa DeC Projilemaster. Urzadzeniem tym, zainstalowanym na szlifierce plaskiej, mozna zaprofilowac dowolny ksztalt tarczy. Ostrze diamentu porusza sie po torze zaprogramowanym
i sterowanym za posrednictwem komputera. Wykonywany element szlifuje sie calym zaprofilowanym ksztaltem tarczy, przy odpowiednio malych posuwach (podobnie jak podczas frezowania frezem ksztaltowym). Jest to tzw. metoda
szlifowania pelzajacego.

Obrbka elektroiskrowa. Aktualnie wykorzystuje sie powszechnie do

obrbki metali tzw. erozje elektryczna, tzn. zjawisko wyrzucania czastek
metalu z elektrod pod wplywem elektrycznych wyladowan iskrowych
zachodzacych pomiedzy elektrodami. Dlatego obrbke te nazwano elektroerozyjna lub elektroiskrowa. Z uwagi na mala wydajnosc zastosowanie
jej jest celowe jedynie wtedy, gdy obrbka skrawaniem jest szczeglnie
trudna, a wiec do obrabiania materialw twardych, jak wegliki spiekane
lub stale hartowane, oraz do obrbki otworw o skomplikowanych

262

263

',I.".lImlllllllll!!I,IIII'IIII!I'III.'III!II.II'I".III'

II'ftIi'!I'lIffl'lllI'",i'lllJM41''IlI#

1.1
."',11';

lilial..

'III,," .. A"',)"'~ :"11II;#'''':'1'''411I,:;,,$11:,,114411I,,,,11I;

,11II
. .111II,,:1111I1.,11I,11II(11II1

UIIIJIII\ij.IIIJgllljIllWIIIIIIWIII"

... IlI,,!:,IIII,.,i

ksztaltach. W budowie tlocznikw moze byc ona stosowana do wykonywania nieregularnych otworw i wglebien w matrycach dotlaczakv"
wytlaczakw i wykrojnikw.
W obrbce elektroiskrowej jedna elektrode stanowi obrabiany przed
miot, druga zas narzedzie, tzn. pret w ksztalcie drazonego otworu. Poz"
tym w obwd pradu roboczego (rys. 6-5) wchodza: zrdlo pradu Z, opornik
C. Elektrody
regulacyjny R, amperomierz A i bateria kondensatorw
znajduja sie w dielektryku cieklym, ktrym moze byc olej transformato
rowy, lotniczy, wrzecionowy, nafta lUD woda destylowana. Cz,!steczki
metalu wyrzucane z obrabianego przedmiotu sa chlodzone przez dic
lek tryk i pozostaja w nim w postaci drobnego pylu. Elektroda -- narzedzie
moze byc wykonana z miedzi, mosiadzu, aluminium lub zeliwa. Jej
wymiary musza byc nieco mniejsze niz wymiary wykonywanego otworu,
zaleznie od wielkosci tzw. szczeliny iskrowej, ktra z kolei dla kazdcgu
rodzaju obrbki (zgrubna, srednio dokladna i dokladna) jest inna
Urzadzenie to nosi nazwe elektrodrazarki wglebnej.

Rys. 6-5. Ideowy schemat obwodu

roboczeg"
w urzadzeniu do obrbki elektroiskrowej

Wiele nowych mozliwosci stwarzaja coraz to nowe rozwiazani;1

elektrodrazarek drutowych. Zamiast ksztaltowej elektrody zastosowano
cienki (np. 4>0,185 mm) mosiezny drut przesuwajacy sie z okreslon,1
predkoscia po scisle zaprogramowanym i sterowanym komputerO\yo torze.
Drut wykonuje rwniez ciagly ruch wzdluz swojej osi. Szerokosc szczeliny
powstajacej podczas drazenia jest uzalezniona od parametrw drazema_
Obrbka drazeniem moze byc wykonywana we wszystkich n'l.etalaeh
stosowanych w narzedziowniach, w stalach hartowanych oraz weglikach
spiekanych. Mozliwa wysokosc ciecia wynosi 100 mm. Uzyskiwane \,;
urzadzeniach firmy Charmilles dokladnosci wynosza 0,002 mm. Na
elektrodrazarce moga byc wykonywane ksztalty zewnetrzne, jak rwniei
wewnetrzne-po
uprzednim wykonaniu otworu do wprowadzenia drutu
Elementy robocze wykonane ta metoda nie wymagaja zadnej innej obrbk i
i moga byc montowane bezposrednio w tlocznikach. Pelna automatyzacj;)
umozliwia pozostawienie pracujacej elektrodrazarki bez nadzoru rwnie)
na trzeciej zmianie, co daje szanse wykorzystania do maksimum srodkw
produkcji przy ograniczonym zatrudnieniu.

6.4. Wykonywanie tlocznikw specjalnych

Wykonywanie tlocznikw skladanych. Przyklady skladanych matryc tnacych i stempli pokazano na rys.: 4-65, 4-68, 4-70. Skladane elementy
robocze wykonuje sie coraz czesciej, poniewaz konstrukcje takie wykazuja
wiele zalet w stosunku do tradycyjnych. Zaletami sa:
mozliwosc latwej regeneracji w przypadku wykruszenia sie elementu,
mozliwosc przedluzenia okresu eksploatacji tlocznika przez wymiane
elementu, w przypadkach zawezonych tolerancji,
zmniejszenie niebezpieczenstwa deformacji podczas obrbki cieplnej w
przypadk u skomplikowanych ksztaltw,
mozliwosc stosowania elementw szlifowanych.
Ostatnia z wymienionych zalet jest szczeglnie istotna dla matryc
tm!cych, ktrych szlifowanie w stanie nie dzielonym w wiekszosci przypadkw byloby niemozliwe. Wieksze otwory ksztaltowe o przeswicie ok. 30
mm moga byc szlifowane w nie dzielonych plytach. Do tego celu sa
stosowane ostatnio wsplrzednosciowe szlifierki profilowe. Maja one
wrzeciono wykonujace ruch zwrotny pionowy, zakonczone tarcza szlifierska obracaj<)ca sie w plaszczyznie pionowej. Szlifierki takie sa jeszcze w
kraju malo rozpowszechnione.
Wykonywanie tlocznikw do produkcji czesci nadwozi samochodowych.
Tloczniki do karoserii samochodowych charakteryzuja sie duzymi wymiarami i nieregularnymi ksztaltami. Powinny byc tak skonstruowane, aby
umozliwialy stosowanie tanich technologii oraz wykonywanie napraw.
Istotna sprawe stanowi rwniez zapewnienie lekkosci konstrukcji.
Tloczniki takie wykonuje sie z zeliwa, stopw latwo topliwych oraz
tworzyw sztucznych. Technologia ich wykonania bedzie zalezec od rodzaju
uzytego materialu.
Tloczniki z zeliwa wykonuje sie jako odlewy z odpowiednim uzebrowaniem. Obrbke wykanczajaca przy malych wymiarach przeprowadza sie
recznie, a przy wiekszych wymiarach - na frezarko-kopiarkach. Do tego
celu przygotowuje sie uprzednio model. Modele sa wykonywane przewaz,nie ze specjalnego gipsu lub twardych gatunkw drewna. Fragmenty
stempla szczeglnie narazone na duze obciazenie sa czesto wykonywane
jako elementy wymienne ze stali lub staliwa. Mimo dokladnej obrbki jest
wymagane wzajemne dopasowywanie wsplpracujacych czesci w czasie
prb.
265

264
!

"",.1

P'

;_

+.'

i.U

:U,Iii :"
1

II

:II'UII

:::'._11I1 11il. 1IIIlII'

Rf)

Do robt wykonczeniowych uzywa sie narzedzi recznych lub pneumatycznych i stosuje sie dopasowywanie wg tuszowych odciskw modelu
kontrolnego.
Wykonywanie tlocznikw z tworzyw sztucznych. Z tworzyw sztucznych sa
wykonywane zwykle wytlaczaki. W pierwszym etapie ich wytwarzania
powstaje matryca, dla odlania ktrej wykonuje sie najpierw dokladny
gipsowy model wytloczki lub stempla. Model obudowuje sie skrzynka, a
nastepnie za pomoca pedzla smaruje sie jego powierzchnie i powierzchnie
plyty formy licowa mieszanka zywicy z utwardzaczem. Grubosc nakladanej warstwy wynosi kilka milimetrw. Po utwardzeniu zywicy licowej
wypelnia sie skrzynke mieszanka rdzeniowa, ktra dodatkowo zawiera
mineralny wypelniacz. Stempel odlewa sie w wykonanej matrycy po
wylozeniu jej folia olowiowa lub arkuszami wosku o grubosci rwnej
grubosci tloczonej blachy.
Wykonywanie tlocznikw z latwo topliwych stopw. W przypadku wykonywania tlocznikw ze stopw latwo topliwych, np. ze stopu cynku,
postepuje sie w sposb nastepujacy: wykonuje sie najpierw model wzorcowy z drewna, wg ktrego z gipsu odlewa sie model odlewniczy. Nastepnie
w masie formierskiej (ok. 70% drobnoziarnistego piasku kwarcowego i ok.
30% piasku pltlustego) za pomoca gipsowego modelu wykonuje sie forme
do odlania matrycy. Wykonczona matryca sluzy do odlania stempla. W
celu oddzielenia matrycy od materialu stempla pokrywa sie ja sadza.

!,Ii
'111,,1

,I!i

li

Wykonywanie tlocznikw napawanych twardymi stopami. Krtki opis

zastosowania elementw roboczych tlocznikw napawanych twardymi
stopami podano w rozdz. 5. Na rys. 5-14 przedstawiono przygotowanie
krawedzi stempla do napawania.
Podczas napawania stempel powinien byc tak ustawiony, aby napawana krawedz byla w plaszczyznie poziomej. Napawanie jest przeprowadzone prawidlowo, jesli nastapilo tylko powierzchniowe stopienie mate ..
rialu przedmiotu napawanego. Glebokie topienie powoduje rozcienczenie
stopu napawanego i zmniejszenie jego twardosci.
Po napawaniu specjalnymi stalami stosuje sie wyzarzanie zmiekczajace,
a potem piaskowanie. Nastepnie poddaje sie przedmiot obrbce mechanicznej skrawaniem, pozostawiajac odpowiedni naddatek na szlifowanie.
Po kolejnej obrbce cieplnej odpowiedniej dla gatunku napawanego
materialu wykoncza sie przedmiot na gotowo przez szlifowanie.

,I,

6.5. Obrbka cieplna tlocznikw

Obrbke cieplna stosuje sie w celu nadania niezbednej twardosci
, elementom roboczym tlocznikw. Jest to czesto ostatnia operacja w calym
procesie technologicznym. Jej niewlasciwe przeprowadzenie moze zniweczyc caly trud i spowodowac strate nakladw poniesionych na wykonanie
danego elementu.
Jak juz powiedziano, najwieksze niebezpieczenstwo stanowi mozliwosc
zmiany wymiarw i powstawanie pekniec, bedacych wynikiem naprezen
wewnetrznych, ktre powstaja podczas szybkiego studzenia.
Stal narzedziowa jest dostarczana z reguly w stanie zmiekczonym i w
zasadzie nie zachodzi potrzeba stosowania zadnych zabiegw cieplnych
poprzedzajacych hartowanie. Gdy jednak nie mamy pewnosci co do stanu
okreslonego kawalka stali lub gdy byl poddany obrbce grubym wirem, a
szczeglnie zalezy nam na niezmiennosci ksztaltw, stosujemy wyzarzanie
odprezajace, azeby zmniejszyc ewentualne naprezenia wewnetrzne. Wyzarzanie to polega na wygrzewaniu w czasie nie krtszym niz jedna godzina i
nastepnym powolnym studzeniu razem z piecem lub w popiele. Temperatura wygrzewania jest zalezna od rodzaju i stanu materialu oraz od
przyczyn wywolujacych naprezenia. W wiekszosci przypadkw wynosi ona
okolo 650C. W celu zabezpieczenia przed odwegleniem i utlenieniem
wyzarzanie powinno sie odbywac w atmosferze nie utleniajacej. Stosuje sie
czesto skrzynki z opilkami zeliwnymi.
Nastepnym zabiegiem jest hartowanie. Hartowanie polega na nagrzaniu do odpowiedniej temperatury, zaleznej od gatunku stali, wygrzaniu w
tej temperaturze i nastepnym szybkim ostudzeniu. Nagrzewanie powinno
sie odbywac wolno, co zmniejsza niebezpieczenstwo powstawania naprezen. Do czesci o skomplikowanych ksztaltach stosuje sie czasem nagrzewanie dwustopniowe. Najpierw nagrzewa sie przedmiot do temperatury
350 -7450C, przetrzymuje sie w tej temperaturze dla wyrwnania temperatury w calym przedmiocie, a nastepnie przenosi sie do srodowiska o
temperaturze hartowania danej stali. Podczas hartowania wazne jest
stosowanie atmosfery ochronnej zabezpieczajacej przed odweglaniem i
utlenianiem. Bardzo dobre wyniki daje nagrzewanie w kapielach solnych.
Po hartowaniu narzedzie jest zwykle zbyt kruche i nie nadaje sie do
pracy. Musi ono byc poddane kolejnemu zabiegowi - odpuszczaniu.
Odpuszczenie ma na celu zwiekszenie odpornosci na uderzenia kosztem
pewnego zmniejszenia twardosci oraz usuniecie naprezen hartowniczych.
Niektre stale (stale szybkotnace), ktre bezposrednio po hartowaniu

266

267

''1':1

III

,,,

-""I

~1
il.l'i."1

.IUl,I'I'II"'.11

\1".lU 'lU":$ ilU)

1111
1i

,)

hllii: I1iUM

II:tlIlltlZll:

I. lI'

zawieraja duze ilosci austenitu szczatkowego, wykazuja zwiekszenie twardosci po odpuszczeniu. Odpuszczanie powinno sie odbywac bezposrednio
po hartowaniu, aby nie dopuscic do powstawania jakichkolwiek chociazby
powierzchownych pekniec, ktre moga byc spowodowane naprezeniami
hartowniczymi. Rozrzniamy trzy rodzaje odpuszczania: niskie, srednie i
wysokie, i stosujemy je w zaleznosci od potrzeb. Im wyzsza temperatura
odpuszczania, tym mniejsza jest twardosc narzedzia, a wieksza odpornosc
na uderzenia. Do narzedzi ze stali weglowej stosuje sie nastepujace trzy
zakresy temperatury odpuszczania: 150 --:--180,200 -"-250 i 275 --:-350C.
Narzedzia ze stali stopowej odpuszcza sie przewaznie w temperaturze
100 -:-300C, natomiast stale wysokochromowe - w wyzszej temperaturze.
Czasem, zwlaszcza wtedy, gdy zalezy nam na otrzymaniu rznej
twardosci wzdluz obrabianego elementu, stosuje sie tzw. odpuszczanie
czesciowe. Na przyklad gdy stempel jest wykonany lacznie z czopem /
jednego kawalka stali, jest celowe uzyskanie duzej twardosci w czesci
roboczej stempla i znacznie mniejszej twardosci czopa. Robi sie to w tell
sposb, ze po hartowaniu nagrzewa sie tylko te czesc, ktra ma byc wysoko
odpuszczona. Nagrzewanie przeprowadza sie najczesciej w olowiu. Tell
sam wynik mozna osiagnac, zanurzajac podczas hartowania w cieczy
chlodzacej tylko te czesc, ktra ma byc twarda.
Stosujac stale majace po zahartowaniu znaczna ilosc szczatkowego
austenitu (np. NCWY), mozemy korygowac wystepujace podczas harto
wania zmiany wymiarw przez odpowiednie odpuszczanie. Wymiary Pl I
zahartowaniu sa zwykle mniejsze. Przez kilkakrotne odpuszczanie mo
zerny osiagnac wymiary pierwotne. Powiekszenie sie wymiarw po od
puszczeniu jest wynikiem rozkladu szczatkowego austenitu na martenzyL
ktry ma wieksza objetosc niz austenit. Na wynik hartowania i zachowanir
wlasciwych wymiarw narzedzia ma rwniez wplyw sposb zanurzania w
cieczy chlodzacej oraz poruszanie w niej narzedziem. Sposb ten zalezny
bedzie od wielkosci i ksztaltu narzedzia i nie da sie ujac w jakas OgllL,i
zasade. O stosowaniu naj wlasciwszego sposobu bedzie decydowalo do
swiadczenie hartownika. Dla przykladu mozna zaznaczyc, iz dlugie 1
cienkie przedmioty o regularnym przekroju zanurza sie dokladnie piono'w, I
wzdluz ich osi i w tym kierunku nalezy nimi poruszac w cieczy. Grube 1
plaskie plyty, jak matryce tnace wykrojnikw, nalezy zanurzac nie stron;1
plaska, lecz naj mniejsza powierzchnia rwniez w kierunku pionowy III
Czesci o nierwnej grubosci zanurzamy zawsze najpierw czescia grubsz;/
Jednym z najbardziej skutecznych sposobw zabezpieczania narzedZLI
przed pekaniem jest zapewnienie rwnomiernego odprowadzania ciepLI

W tym celu nalezy unikac stosowania rznych przekrojw i niesymetrycznych ksztaltw. W miejscach o zwiekszonym przekroju mozna przewidziec
specjalne otwory umozliwiajace szybsze chlodzenie.
Otwory powinny byc Uesli to mozliwe) przelotowe, a p.odciecia i
zalamania krawedzi zaokraglone. Elementy skomplikowane nalezy wykonywac jako dzielone.

6.6. Obrbka wykanczajaca tlocznikw

W celu zwiekszenia trwalosci tlocznikw stosuje sie czesto dodatkowa
obrbke powierzchni pracujacych, zwiekszajaca znacznie odpornosc na
scieranie, to jest chromowanie lub azotowanie.
Chromowanie przeprowadza sie sposobem galwanicznym, przy czym
stosowana grubosc warstwy chromowej nie przekracza zwykle 0,005 -:-0,01
mm. Projektujac czesci wsplpracujace, ktre maja byc poddane chromowaniu, nalezy przewidziec odpowiednio skorygowane wymiary, uwzgledniajace grubosc warstwy chromowej, ze wzgledu na pzniejsze ewentualne
docieranie. Twardosc warstwy chromowej jest wieksza niz naj twardszych
gatunkw hartowanej stali i wynosi 70 BRe. Chromowanie stosuje sie po
hartowaniu i dokladnym wypolerowaniu, glwnie do pierscieni i stempli
ciagowych lub wyginakw. W wykrojnikach ma ono mniejsze zastosowanie, chrom bowiem osadza sie przede wszystkim na ostrzach w postaci
gruboziarnistych krysztalw, co powoduje kruchosc i latwe odpryskiwanie
warstwy. Szczeglnie dobrze wypolerowane musza byc przed chromowaniem elementy wykonane ze stali chromowej, gdyz przyczepnosc chromu
do tych stali jest niewielka i w czasie pracy moze nastapic luszczenie sie.
Elementy tlocznikw, np. ciagowniki, pokryte chromem pracuja okolo
8 razy dluzej niz nie chromowane.
Oprcz galwanicznego chromowania jest ostatnio stosowane coraz
czesciej chromowanie dyfuzyjne. Proces ten polega na wygrzewaniu czesci
poddawanych chromowaniu w szczelnych skrzynkach wypelnionych
proszkiem chromujacym. Jest to proces cieplno-chemiczny, w wyniku
ktrego na stalowym przedmiocie tworzy sie cienka warstwa dyfuzyjna o
okreslonych wlasnosciach. W zastosowaniu do stali srednio- i wysokoweglowych warstwa ta charakteryzuje sie duza odpornoscia na scieranie i
zaroodpornoscia. Temperatura zalezy od materialu, czasu wygrzewania i
pozadanej grubosci warstwy. Im dluzszy czas wygrzewania, tym temperatura musi byc nizsza. Z uwagi na cienkie warstwy dyfuzyjne (kilkanascie
mikrometrw) nie stosuje sie po chromowaniu zadnej mechanicznej
269

268

!I

I~III!III1'I'

'llllllllll1~Il.llllll'II'llell'!'

~I

I.

III

,111,j' II

'.'

q.111111

'IUIUIII

; 11111I

'.-

obrbki wykonczajacej, natomiast w celu utwardzenia podloza stosuje

obrbke cieplna, wlasciwa dla materialu uzytego do chromowania. Wygrzewanie nalezy prowadzic w piecach komorowych, a nie w kapielowych
(w solach), poniewaz sole dzialaja szkodliwie na warstwe dyfuzyjna.
Innym, rzadziej stosowanym sposobem utwardzania powierzchni jest
azotowanie. Podobnie jak w wypadku chromowania stosuje sie azotowanie do elementw roboczych wyginakw i ciagownikw. Grubos<;
warstwy utwardzonej wynosi ok. 0,2 -:-0,3 mm, a twardosc 64 -:-70 HRC.
Azotowanie daje zadane efekty jedynie w zastosowaniu do specjalnych stali
stopowych. Powinny one zawierac takie skladniki, jak aluminium, chrom,
tytan i wanad. Najtwardsza warstwe otrzymuje sie w stalach z dodatkiem
aluminium. Proces azotowania przebiega w specjalnych piecach w atmo
sferze amoniaku w temperaturze ok. 500"C w ciagu ok. 50 godzin. Przed
azotowaniem poddaje sie przedmioty ulepszaniu cieplnemu, tzn. hart o
waniu i wysokiemu odpuszczaniu. Trwalosc tlocznikw azotowanych jest
3 -:-5 razy wieksza niz nie azotowanych, a ich powierzchnia jest odporna na
przywieranie metalu. Wada warstwy azotowanej jest jej kruchosc.
W tlocznikach, w ktrych wystepuje szczeglnie duze tarcie miedzy
obrabianym materialem a elementami roboczymi przyrzadu, to jest VI
wyginakach i ciagownikach, wazna role odgrywa gladkosc powierzchm
roboczych. Niezbedne jest wiec badz to polerowanie sposobem mecha
nicznym, badz tez elektropolerowanie. Do polerowania mechanicznego
uzywa sie past polerowniczych. Podstawowymi ich skladnikami sa: drobni
proszek szmerglowy, wapno wiedenskie, krokus (tlenek zelazowy) o nu.
tlenek chromowy. Do polerowania powierzchni chromowych sa uzywanI'
pasty skladajace sie z tlenku glinowego, wosku i stearyny.
Ostatnio coraz czesciej bywa stosowane elektropolerowanie. Elektro
polerowanie polega na anodowym rozpuszczaniu nierwnosci znajduj;!
cych sie na powierzchni metalu, gdy tymczasem wszelkie zaglebienia IW
powierzchni pozostaja nienaruszone: W wyniku tej obrbki otrzymuje si,:
bardzo gladka powierzchnie o duzym polysku. Aby proces ten mgl
zachodzic, konieczne jest dobranie elektrolitu o specjalnych wlasnosciack
odpowiedniego do kazdego gatunku stali. Elektrolit musi zapewniac latwl
rozpuszczanie sie tlenkw metali (lub innych zwiazkw powstajacych w
wyniku reakcji przy elektrodzie) w miejscach, w ktrych plynie prad o duzq
gestosci, a jednoczesnie dzialac jak najslabiej na zwiazki poddane dzialani li
pradu mniejszej gestosci. Najczesciej sa stosowane elektrolity, w ktrycli
sklad wchodzi kwas siarkowy, fosforowy lub chromowy. Grubosc zdcj
mowanej warstewki reguluje sie gestoscia pradu, temperatura i czasem.

7~Zasady projektowania

tlocznikw

7.1, Wybr typu tlocznika

Konstruktor
dokonujacy wyboru typu tlocznika do okreslonego
przedmiotu musi w swych rozwazaniach brac pod uwage:
--- otrzymanie wyrobu zgodnego z dokumentacja konstrukcyjna,
--- oplacalnosc konstrukcji,
-- mozliwosci wykonawcze narzedziowni,
-- termin realizacji zadania,
-- mozliwosci eksploatacji na posiadanym parku maszynowym.
Przystepujac do konstruowania, konstruktor powinien miec nastepujace dane: rysunek przedmiotu, plan operacyjny, wielkosc produkcji
rocznej ijej rodzaj (jednorazowa czy powtarzalna), dane charakterystyczne
pras bedacych do dyspozycji, dane charakterystyczne parku maszynowego
narzedziowni, termin rozpoczecia serii prbnej.
Analiza prowadzona przez konstruktora
nie moze ograniczyc sie
wylacznie do operacji, dla ktrej ma konstruowac tlocznik, ale musi
dotyczyc calego procesu technologicznego przedmiotu ze szczeglnym
uwzglednieniem kolejnosci opera~ji i celowosci laczenia lub rozdzielenia
operacji wykonywanych na tlocznikach.
Ksztalt przedmiotu, wymiary, grubosc materialu oraz wymagane
dokladnosci narzucaja nieraz jedyna mozliwa droge wykonania, w wielu
jednak przypadkach moze byc kilka rozwiazan. Rozpatrzmy to na kilku
przykladach. Przedmiot z rys. 7-1a mozna by wykonac w 2 operacjach,
wycinajac rozwiniecie na wycinaku, a nastepnie wyginac na wyginaku, lub
tez w jednej operacji na tloczniku zlozonym. Ten drugi sposb jest tu
oczywiscie korzystniejszy, poniewaz nieznacznie komplikuje konstrukcje
tlocznika, a zapewnia znacznie wieksza wydajnosc. W razie rozdzielenia
tych operacji zakladanie tak malych przedmiotw na wyginak byloby
bardzo klopotliwe i pracochlonne. Drugi przyklad dotyczy wyrobu
przedstawionego na rys. 7-1b. Mozna by go wykonac na wycinaku

270

271

fI!HfI!fIl"':.",""g'l'+,""p.,""if4AIA.: .. ,"'"}a#!fA\

,:I'*I!IF",iI'JIIII

..... ".. ,,'II!;m",';''II!,HAIII,\\AIIMWIIIIIIl

..

H.P;;;:;:::."

,.11I411I,,,,
_.;,l!qlll\!IIIijIll4I11JIII,;

11I;11I,;11%11)*,11,

."IIII11JIIIW._ft,I