You are on page 1of 155

POLITECHNIKA WARSZAWSKA

Wydział Fizyki

ROZPRAWA DOKTORSKA
mgr inŜ. Agnieszka Staranowicz

Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych


w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Promotor
prof. dr hab. Jan Pluta

Warszawa, 2008
Chciałabym złoŜyć podziękowania prof. dr. hab. Janowi Plucie,
promotorowi mojej pracy doktorskiej, oraz dr Krystynie Wosińskiej
za ogromną Ŝyczliwość, a takŜe za opiekę naukową na kaŜdym eta-
pie powstawania rozprawy i nieocenioną pomoc podczas jej przy-
gotowywania.

3
Streszczenie

W rozprawie przedstawione są rezultaty analizy danych eksperymentu E286, „Interferometria


Jądrowa Układów Dwunukleonowych” wykonanego w Laboratorium GANIL we Francji.
W eksperymencie tym badano dwucząstkowe korelacji nukleonów i lekkich fragmentów ją-
drowych. Pomiary wykonano dla reakcji Ar + Ni przy energii pocisku E/A = 77 MeV. Jako
układ detekcyjny zastosowano modułowy detektor neutronów „DEMON”, zmodyfikowany
w celu umoŜliwienia równoczesnej rejestracji oraz identyfikacji neutronów i cząstek nałado-
wanych.
Fizyczne cele eksperymentu ukierunkowane były na badanie czasowo-przestrzennego
rozwoju reakcji cięŜkich jonów. Dzięki równoczesnej rejestracji neutronów, protonów i lek-
kich fragmentów jądrowych moŜliwe było równieŜ poznanie wpływu efektów kulombow-
skich na róŜnice w emisji cząstek naładowanych i neutralnych oraz uzyskanie nowych danych
na temat formowania się i rozpadu lekkich fragmentów jądrowych.
W treści rozprawy podane są najpierw informacje dotyczące teoretycznego opisu zde-
rzeń cięŜkich jonów przy energiach pośrednich (rzędu kilkudziesięciu MeV na nukleon) oraz
podstawy formalizmu opisu efektów korelacyjnych w obszarze małych prędkości względ-
nych. Następnie przedstawiony jest przegląd dotychczasowych wyników eksperymentalnych
z zakresu reakcji cięŜkich jonów, ze szczególnym uwzględnieniem tych, które dotyczą bada-
nia korelacji dwucząstkowych i wyznaczenia czasowo-przestrzennych parametrów procesu
emisji. Opis eksperymentu E286 stanowi następną część rozprawy. Skoncentrowano się na
opisie tych elementów aparatury, które stanowią specyfikę tego eksperymentu i umoŜliwiają
pomiar korelacji dwucząstkowych w obszarze małych prędkości względnych. Podano teŜ in-
formacje dotyczące metodycznych aspektów analizy danych. Prezentacja wyników ekspery-
mentu stanowi następny rozdział rozprawy. Zakończeniem jest podsumowanie całości oraz
wnioski. Dodatek zawiera przegląd funkcji korelacyjnych dla wybranych układów dwucząst-
kowych i typowych wartości czasowo-przestrzennych parametrów źródeł.
Zasadniczą cechą wyróŜniającą ten eksperyment spośród innych podobnego typu, jest
moŜliwość równoczesnej rejestracji neutronów i cząstek naładowanych w tych samych wa-
runkach geometrycznych i kinematycznych. Wyznaczone zostały przestrzenne i czasowe
rozmiary źródeł emitujących neutrony, protony i lekkie fragmenty jądrowe. Przeprowadzona
analiza porównawcza pokazała istotny wpływ efektów kulombowskich na charakterystyki
emisji cząstek naładowanych i umoŜliwiła wyznaczenie sekwencji emisji nukleonów i lekkich
fragmentów. Stanowi to istotny test dla modeli teoretycznych opisujących procesy reakcji
cięŜkich jonów.
W ramach tej pracy wykonano takŜe szczegółową analizę metodyczną dotyczącą reje-
stracji neutronów i cząstek naładowanych. Szczególną uwagę poświęcono pomiarom reje-
strowanych w koincydencji układów dwucząstkowych, co jest niezbędnym elementem anali-
zy korelacyjnej. Rozwiązano szereg problemów natury metodycznej. W rezultacie powstał
kompleks oprogramowania, którego wiele elementów ma charakter uniwersalny i moŜe być
wykorzystane do analizy danych z podobnego typu eksperymentów fizycznych.

5
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Abstract

This dissertation presents the results of data analysis from experiment E286, “Nuclear Inter-
ferometry for Two-Nucleon Systems”, performed at GANIL laboratory in France. Two-
particle correlations of nucleons and light nuclear fragments were studied. The measurements
were performed for the reaction Ar+Ni at the projectile energy E/A=77MeV. The modular
detector “DEMON”, modified to assure the simultaneous measurements of neutrons, protons
and light fragments, was applied.
The physical goals of experiment were focused on the studies of space-time develop-
ment of heavy-ion reactions. The simultaneous registration of neutrons, protons and light
fragments made also possible to learn about the influence of Coulomb effects on the differ-
ences between the emission of neutral and charged particles and about the formation and de-
cay of light nuclear fragments.
In the first part of dissertation the information about theoretical description of heavy-
ion collisions in the domain of intermediate energies (some tens of MeV per nucleon) are giv-
en, together with the base notions of the formalism of particle correlations at small relative
velocities. A review of experimental results, especially those related to the studies of two-
particle correlations and to the investigations of space-time development of heavy-ion colli-
sions, is given next. Following it, the experiment E286 is presented. A special attention is
devoted to these elements of experimental device, which are specific to this experiment allow-
ing to measure the particle correlations at close velocities. The methodical aspects of data
analysis are considered as well. The experimental results are presented in the next part. The
dissertation is finished by the summary and conclusions. A review of theoretical correlation
functions for selected two-particle systems and for typical values of space-time source para-
meters, is given in the appendix.
A principal feature distinguishing this experiment among the others of similar type is
the simultaneous registration of neutral and charged particles in the same geometrical and
kinematical conditions. The space-time dimensions of the sources emitting protons, neutrons
and light fragments have been measured. A comparative analysis has shown an important role
of Coulomb effects in the emission of charged particles. The emission sequence of nucleons
and light fragments has been estimated as well. This information can be used as a sensitive
test for the verification of theoretical models of heavy-ion collisions.
A detailed methodical analysis concerning the registration of neutrons, protons and
light fragments has been performed and described. Special attention was devoted to the mea-
surements of two particles in coincidence, as the basis of correlation analysis. Many methodi-
cal problems have been solved. As a result, the system of software tools have been created
with many elements of universal character which can be used in different physics experiments
of similar type.

6
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Spis treści

ROZDZIAŁ 1 WPROWADZENIE ................................................................................................................. 9


ROZDZIAŁ 2 OPIS ZDERZEŃ CIĘśKICH JONÓW ............................................................................... 11
2.1 SCHEMAT PARTICIPANT-SPECTATOR ................................................................................................................11
2.2 MODELE REAKCJI JĄDROWYCH ........................................................................................................................13
2.2.1 Model statycznego źródła .....................................................................................................................14
2.2.2 Model trzech poruszających się źródeł ................................................................................................15
2.2.3 Model Landaua-Vlasova i BUU ...........................................................................................................16
2.2.4 Model QMD .........................................................................................................................................18
ROZDZIAŁ 3 INTERFEROMETRIA JĄDROWA .................................................................................... 21
3.1 WPROWADZENIE ..............................................................................................................................................21
3.2 FORMALIZM OPISU KORELACJI W OBSZARZE MAŁYCH PRĘDKOŚCI WZGLĘDNYCH............................................23
3.2.1 Przypadek identycznych nieoddziałujących niespolaryzowanych nukleonów ......................................23
3.2.2 Identyczne nieoddziałujące spolaryzowane nukleony ..........................................................................24
3.2.3 Nieidentyczne oddziałujące nukleony (n, p) .........................................................................................24
3.2.4 Identyczne oddziałujące cząstki ...........................................................................................................25
3.2.5 Opis formowania deuteronów ..............................................................................................................26
3.3 EKSPERYMENTALNE FUNKCJE KORELACYJNE ..................................................................................................27
3.4 PORÓWNANIE TEORII Z DOŚWIADCZENIEM. GAUSSOWSKIE ŹRÓDŁA EMISJI. ....................................................29
3.5 TECHNIKA IMAGING SOURCES..........................................................................................................................32
3.5.1 Technika imaging, a źródła gaussowskie - porównanie wyników ........................................................33
3.6 CECHY CHARAKTERYSTYCZNE FUNKCJI KORELACYJNYCH ..............................................................................38
3.6.1 Wpływ energii zderzenia na przestrzenny rozmiar źródła emisji .........................................................38
3.6.2 Wpływ centralności zderzenia na kształt funkcji korelacyjnej i na czasy emisji ..................................39
3.6.3 Określanie własności czasowo-przestrzennych na podstawie analiz funkcji korelacyjnych lekkich
fragmentów...........................................................................................................................................40
3.6.4 Wpływ oddziaływania ze źródłem na kształt funkcji korelacyjnej ........................................................42
3.7 SEKWENCJA EMISJI CZĄSTEK NIEIDENTYCZNYCH ............................................................................................43
3.8 TEORETYCZNE FUNKCJE KORELACYJNE ...........................................................................................................44
3.8.1 Proton-proton.......................................................................................................................................45
3.9 METODYCZNE ASPEKTY ANALIZY KORELACJI..................................................................................................47
3.9.1 Wpływ selekcji pędowej na kształt funkcji korelacyjnej i szacowanie rozmiarów źródeł emisji ..........47
3.9.2 Wpływ uwzględnienia w symulacjach oddziaływań pochodzących od innych cząstek na kształt funkcji
korelacyjnej ..........................................................................................................................................48
3.9.3 Wpływ doboru przypadków na kształt funkcji korelacyjnej..................................................................51
3.9.4 Wpływ błędnego oszacowania prędkości źródła emisji ........................................................................54
3.9.5 Wpływ dwuciałowych rozpadów fragmentów na interpretację sekwencji emisji .................................55
ROZDZIAŁ 4 PRZYKŁADY FUNKCJI KORELACYJNYCH ................................................................ 57
4.1 KORELACJE NEUTRON-NEUTRON .....................................................................................................................57
4.2 FUNKCJA KORELACYJNA NEUTRON-PROTON ....................................................................................................61
4.3 FUNKCJE KORELACYJNE ZE STANAMI REZONANSOWYMI .................................................................................63
4.3.1 Przykłady eksperymentalne ..................................................................................................................64
4.4 SEKWENCJA EMISJI - PRZYKŁADY EKSPERYMENTALNE ....................................................................................69
4.4.1 Protony i deuterony ..............................................................................................................................69
4.4.2 Neutrony i protony ...............................................................................................................................70
4.4.3 Neutrony, protony i deuterony .............................................................................................................71
4.4.4 Protony, deuterony i trytony.................................................................................................................74
4.4.5 Protony, deuterony, trytony i cząstki alfa .............................................................................................75
ROZDZIAŁ 5 EKSPERYMENT E286.......................................................................................................... 81
5.1 SZCZEGÓŁY EKSPERYMENTU ...........................................................................................................................83

7
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

5.1.1 Układ detekcyjny ..................................................................................................................................84


5.2 ANALIZA DANYCH EKSPERYMENTALNYCH ......................................................................................................88
5.2.1 Identyfikacja cząstek ............................................................................................................................90
5.2.2 Wydajność detektorów i straty energii .................................................................................................98
ROZDZIAŁ 6 REZULTATY ANALIZY DANYCH Z EKSPERYMENTU E286 .................................. 107
6.1 PARAMETRY ŹRÓDEŁ EMISJI ..........................................................................................................................107
6.1.1 Temperatury i prędkości źródeł emisji neutronów .............................................................................107
6.1.2 Czasy emisji i promienie źródeł emisji neutronów .............................................................................109
6.2 WPŁYW POLA KULOMBOWSKIEGO POCHODZĄCEGO OD ŹRÓDŁA NA EMISJĘ CZĄSTEK NAŁADOWANYCH .......111
6.2.1 Oszacowanie ładunku źródeł emisji ...................................................................................................111
6.2.2 Porównanie z przewidywaniami modeli teoretycznych ......................................................................114
6.3 KORELACJE CZĄSTEK I SEKWENCJA EMISJI ....................................................................................................116
6.3.1 Źródło emisji deuteronów i trytonów .................................................................................................116
6.3.2 Dwucząstkowe funkcje korelacyjne ....................................................................................................118
6.3.3 Korelacje cząstek nieidentycznych .....................................................................................................122
ROZDZIAŁ 7 PODSUMOWANIE I WNIOSKI ........................................................................................ 125
DODATEK A TEORETYCZNE FUNKCJE KORELACYJNE .............................................................. 129
7.1.1 Neutron-proton...................................................................................................................................129
7.1.2 Proton-deuteron .................................................................................................................................130
7.1.3 Neutron-deuteron ...............................................................................................................................131
7.1.4 Deuteron-deuteron .............................................................................................................................132
7.1.5 Deuteron-tryton ..................................................................................................................................133
7.1.6 Tryton-tryton ......................................................................................................................................134
7.1.7 Proton-tryton ......................................................................................................................................135
7.1.8 Tryton-alfa .........................................................................................................................................136
DODATEK B PRZEGLĄD INTERESUJĄCYCH TRENDÓW W ANALIZIE ZDERZEŃ CIĘśKICH
JONÓW W OBSZARZE ENERGII POŚREDNICH .................................................................................... 137
7.2 EFEKTY IZOSPINOWE W KORELACJACH NUKLEONÓW, ICH WPŁYW NA KSZTAŁT FUNKCJI KORELACYJNYCH I
CZASY EMISJI CZĄSTEK ..................................................................................................................................137
B.1.1 Wstęp teoretyczny ...............................................................................................................................137
B.1.2 Przegląd wyników doświadczalnych ..................................................................................................141
7.3 MULTIFRAGMENTACJA ..................................................................................................................................148
SPIS LITERATURY......................................................................................................................................... 153

8
Wprowadzenie

Rozdział 1

Wprowadzenie

Zderzenia cięŜkich jonów są jedynym dostępnym w laboratorium sposobem poznania wła-


ściwości materii jądrowej w warunkach ekstremalnych gęstości i temperatur, kiedy wielkości
te osiągają wysokie wartości, ale do utworzonego układu moŜna jeszcze stosować pojecie
„materia”. Aby poznać te własności potrzebne jest dogłębne zrozumienie złoŜonej dynamiki
procesu zderzeń cięŜkich jonów.
Cząstki rejestrowane przez układy detekcyjne pochodzą z róŜnych faz procesu zderze-
nia, ich emisja jest rządzona przez róŜne mechanizmy, których identyfikacja i opis stanowi
nadal spore wyzwanie. Analizując dane doświadczalne chcemy dobrze zdefiniować i poznać
termiczne i dynamiczne właściwości źródeł emitujących cząstki i fragmenty jądrowe. Poszu-
kujemy odpowiedzi na wiele pytań. Gdzie, jak i kiedy przebiegała emisja nukleonów? Jak
formowane są fragmenty? Jakie są energie wzbudzenia, gęstości materii, temperatury? Kiedy
i w jakich warunkach zachodzi multifragmentacja, a kiedy ma miejsce sekwencyjny proces
emisji?
Na te i inne pytania próbuje odpowiadać interferometria jądrowa, która poprzez badania
korelacji cząstek w obszarze małych prędkości względnych stała się bardzo waŜnym i sku-
tecznym narzędziem do wydobycia informacji na temat czasów emisji i rozmiarów źródeł
oraz wielu innych charakterystyk reakcji jądrowych. Interferometria jądrowa, zwana takŜe
femtoskopią korelacyjną, pozwala uzyskać informacje dotyczące rozmiarów mierzonych
w femtometrach i czasów rzędu 10-23 sekundy. Informacje te są całkowicie poza zasięgiem
jakichkolwiek bezpośrednich technik pomiarowych, a są niezwykle czułym testem modeli
teoretycznych opisujących zderzenia jądrowe. Pomiary interferometryczne są więc zarówno
niezbędnym jak i nieodłącznym elementem analizy danych eksperymentalnych w badaniach
zderzeń jądrowych i subjądrowych - jeśli tylko są moŜliwe do przeprowadzenia.
Badania korelacji cząstek w kinematycznym obszarze ich małych prędkości względnych
nie są jednak zadaniem prostym, ani do opisu teoretycznego, ani do badań eksperymental-
nych. Kwantowa natura efektów odpowiedzialnych za korelacje cząstek w tym obszarze ki-
nematycznym wymaga formalizmu uwzględniającego statystyki kwantowe i oddziaływania
w stanie końcowym, korelacje w widmie ciągłym i tworzenie się układów związanych, efekty
kulombowskie i oddziaływania silne. Z drugiej strony, wykonując pomiary trzeba zabezpie-
czyć poprawną identyfikacje rejestrowanych cząstek, uwzględniać rozdzielczość kątową
i energetyczną, a takŜe wyeliminować róŜnorodne efekty pasoŜytnicze pojawiające się w
przypadkach rejestracji cząstek emitowanych z bliskimi prędkościami, co w przypadku jedna-
kowych mas oznacza małe róŜnice pędów.

9
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Niniejsza praca, której przedmiotem jest analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów
jądrowych w zderzeniach Argon-Nikiel przy energii 77 MeV/nukleon, wpisuje się w krąg
zainteresowania tematyką poznawania struktury i oddziaływań podstawowych składników
budowy materii. Poprzez analizę produktów otrzymanych w wyniku wspomnianej reakcji
została podjęta próba rekonstrukcji procesu emisji i wyciągnięcia wniosków na temat jego
przebiegu, a takŜe umieszczenia wyników w odpowiednim kręgu badawczym poprzez po-
równanie z wynikami podobnych analiz uzyskanych w innych warunkach pomiarowych.
Praca jest zorganizowana w następujący sposób: w rozdziale drugim przybliŜony został
popularny schemat przebiegu reakcji jądrowych z podziałem na uczestników reakcji
i obserwatorów, a takŜe opisane zostały najczęściej stosowane modele reakcji jądrowych.
Rozdział trzeci i czwarty zawiera informacje na temat metody interferometrii jądrowej za-
równo pod kątem opisu teoretycznego, jak równieŜ eksperymentalnej analizy korelacji dwu-
cząstkowych. Dla ilustracji i podkreślenia istotnych szczegółów, zamieszczone zostały litera-
turowe przykłady związane z typowymi aspektami metodycznymi. W rozdziale piątym przed-
stawiony jest opis eksperymentu E286, wykonanego we francuskim laboratorium GANIL,
którego wyniki stanowią bazę eksperymentalną niniejszej pracy. Rozdział szósty zawiera wy-
niki analizy danych doświadczalnych. Wnioski z przeprowadzonych analiz oraz perspektywy
dalszych badań przedstawione są w rozdziale siódmym.
Uwaga techniczna dotycząca uŜywanej terminologii: ze względu na to, Ŝe w pewnych
przypadkach brak jest polskich terminów na oznaczenie niektórych zjawisk lub wielkości
fizycznych albo teŜ angielskie terminy lepiej oddają charakter i znaczenie niektórych pojęć,
terminy te pozostawiono bez polskiego tłumaczenia, a w tekście wyróŜniono kursywą.

10
Opis zderzeń cięŜkich jonów

Rozdział 2

Opis zderzeń cięŜkich jonów

2.1 Schemat participant-spectator

W procesie oddziaływania dwóch jąder: pocisku i tarczy (rysunek 1) w zakresie pośrednich


energii, moŜna wydzielić trzy zasadnicze obszary: obszar obejmujący nukleony biorące bez-
pośredni udział w zderzeniu jądra pocisku z jądrem tarczy (jest to obszar tzw. uczestników,
ang. participants) oraz dwa źródła będące pozostałościami pocisku i tarczy (tzw. obserwato-
rzy, ang. spectators). Taki scenariusz opisu przebiegu zderzenia, czyli geometryczny podział
na uczestników reakcji i obserwatorów, określany jest mianem participant-spectator [1].
W zaleŜności od kinematyki procesu kaŜdy z tych obszarów emisji moŜe osiągnąć róŜny
stopień wzbudzenia [2], ale generalnie obszar uczestników charakteryzuje się bardzo duŜą
energią wzbudzenia, wysoką temperaturą, oraz krótkim czasem Ŝycia. Obserwatorzy mają
niŜszą temperaturę oraz dłuŜszy czas emisji. Emisja statystyczna z obserwatorów odbywa się
z powierzchni i jest określana terminem „ewaporacja” (parowanie).

Rysunek 1. Sytuacja przed zderzeniem „widziana” w układzie laboratoryjnym: po-


cisk nadlatuje z prędkością vp w kierunku nieruchomej tarczy. b to parametr zderze-
nia, czyli odległość pomiędzy prostymi, wzdłuŜ których poruszają się środki zderza-
jących się jąder.

A zatem źródła pozbywają się wzbudzenia w wyniku emisji nukleonów, lekkich frag-
mentów jądrowych (d, t, α) i multifragmentacji. Produkty emisji obserwuje się w bardzo sze-

11
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

rokim zakresie mas i ładunków – od najlŜejszych, aŜ do bliskich masom zderzających się ją-
der tarczy i pocisku.
Pierwsza, dynamiczna i objętościowa faza emisji ze źródła przedrównowagowego, okre-
ślana jest jako pre-equilibrium (PE) i dzielona jest na dwa etapy: wczesny i późny. Późna
emisja ze źródła PE jest określana jako tzw. neck emission. PE powstaje w obszarze przekry-
wania pocisku i tarczy, czyli biorą w niej udział „uczestnicy” (participants). Z pozostałości
pocisku i tarczy formują się dwa dodatkowe źródła emisji, tzw. quasi-projectile (QP) oraz
quasi-target (QT). Są to tzw. obserwatorzy (spectators). Sytuacja ta została schematycznie
przedstawiona na rysunku 2.

Rysunek 2. Obraz po zderzeniu przedstawiony w układzie środka masy zderzających


się jader. W obszarze, w którym nastąpiło przekrywanie pocisku i tarczy, powstaje
gorący twór pre-equilibrium. Z części pocisku i tarczy nie biorących bezpośredniego
udziału w zderzeniu formują się dwa źródła emisji statystycznej: szybki quasi-
projectile i powolny quasi-target.

W zaleŜności od parametru zderzenia (rysunek 1) zderzenia dzielimy na centralne (małe


wartości b) i niecentralne, nazywane teŜ peryferyjnymi, a ich przebieg nieco się róŜni.
W zderzeniach centralnych fragmenty jądrowe, nukleony i fotony są emitowane począt-
kowo w wyniku pierwszych przypadkowych zderzeń nukleon-nukleon. Cząstki te mają wy-
soką energię i emitowane są w bardzo krótkiej skali czasowej. Następnie zostaje uformowane
silnie wzbudzone źródło, z którego są emitowane raczej wysokoenergetyczne nukleony i lek-
kie fragmenty w dosyć krótkim przedziale czasowym. W miarę jak źródło przechodzi w stan
równowagowy cząstki, które emituje, mają coraz niŜszą energię, przedział czasowy emisji
ulega wydłuŜeniu. Ostatecznie nukleony emitowane są w długiej skali czasowej z rozciągłego
przestrzennie obszaru przez emisję wtórną ze wzbudzonych fragmentów.
W zderzeniach niecentralnych początkowy etap kolizji wygląda podobnie jak w przy-
padku zderzeń centralnych. JednakŜe po fazie początkowej dwa jadra „mijają” się, w wyniku
czego emisja cząstek następuje najpierw z obszaru przekrywania zderzających się obiektów
jądrowych, a następnie z tzw. „szyjki” (neck-like region). Towarzyszy jej emisja z dwóch nie
będących w równowadze źródeł resztowych (pozostałości pocisku i tarczy). Podczas tych

12
Opis zderzeń cięŜkich jonów

etapów emitowane są cząstki o wysokich i pośrednich energiach we względnie krótkiej skali


czasowej. Są one emitowane ze źródeł rozseparowanych przestrzennie i pod względem pręd-
kości. Ostatecznie nukleony są emitowane ze zrównowaŜonych pozostałości oraz przez wtór-
ną emisję ze wzbudzonych fragmentów.

2.2 Modele reakcji jądrowych

Modele reakcji jądrowych słuŜą do porównania przewidywań będących wynikiem dociekań


teoretycznych z danymi doświadczalnymi. Wnioski uzyskiwane na tej podstawie, po pierw-
sze, pozwalają zrozumieć mechanizm reakcji, a po drugie słuŜą dalszemu udoskonalaniu na-
rzędzi do analizy danych, jakimi niewątpliwie są modele zderzeń. MoŜna je podzielić na kilka
kategorii, z których najbardziej popularne są:
 Modele kinetyczne, takie jak na przykład BUU (Boltzmann-Uehling-Uhlenbeck),
VUU (Vlasov-Uehling-Uhlenbeck), BNL (Boltzmann-Nordheim-Vlasov) [1] [3] [4]
[5] [6]. Wykorzystują one równania opisujące ewolucję jednocząstkowej funkcji gę-
stości w uśrednionym potencjale jądrowym, jak równieŜ w polu kulombowskim. Wy-
korzystują one takŜe dwucząstkowe oddziaływania z uwzględnieniem zasady Paulie-
go. Tę klasę modeli z powodzeniem wykorzystuje się do opisania dynamiki w proce-
sie zderzenia cięŜkich jonów przy średnich i wysokich energiach. Są równieŜ wyko-
rzystywane w kombinacji z innymi modelami (np. statystycznymi), gdyŜ najlepiej na-
dają się do opisania wstępnego stadium zderzenia dwóch jąder.
 Modele statystyczne zakładają, Ŝe zanim zacznie się emisja, silnie wzbudzony system
jądrowy znajduje się w stanie częściowej lub pełnej termodynamicznej równowagi,
dlatego teŜ własności tego systemu jak i prawdopodobieństwo jego rozpadu moŜna
opisać prawami statystyki. Modele tego typu opisują emisję nukleonów i fragmentów,
ich krotności, kombinacje tworzących się fragmentów, oddziaływanie kulombowskie
między nimi, energie wzbudzenia czy termalizację źródeł przed momentem rozpadu.
Średnia krotność produktów rozpadu, ich masowe i energetyczne widma są dobrze
opisane modelami z tej grupy. Przykładem modeli z tej grupy są: generatory zderzeń
jądrowych SIMON [7] [8] oraz HIPSE [9].
 RóŜne odmiany modeli kwantowo-molekularnej dynamiki, czyli QMD [3] [10] [11]
[12], opisują cały proces oddziaływania dwóch zderzających się jąder. Operują one
funkcjami falowymi poszczególnych nukleonów, dla których wprowadza się korelacje
mające na celu formowanie fragmentów jądrowych, z których następuje emisja.
W modelach tych uwzględnia się oddziaływania typu Skyrme’a, oddziaływania ku-
lombowskie oraz zasadę Pauliego. Pakiety falowe lokalizują nukleony w określonych
obszarach jądra, mogą się one przemieszczać zgodnie z prawami mechaniki klasycz-
nej. Modele te nie opisują prawidłowo niektórych wielkości (np. średniej krotności
fragmentów, ich średnich energii kinetycznych).

13
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

2.2.1 Model statycznego źródła

Najprostszy model statystyczny opisujący proces zderzenia cięŜkich jonów opiera się na zało-
Ŝeniu, Ŝe między pociskiem i tarczą dochodzi do całkowitej fuzji, co oznacza, ze formują one
jeden wzbudzony obiekt. Układ taki obniŜa swoją energię poprzez emisję cząstek. Generowa-
nie charakterystyk emitowanych cząstek odbywa się za pomocą metody Monte Carlo. Roz-
kład energetyczny tych cząstek w modelu statycznego źródła opisywany jest za pomocą roz-
kładu Maxwella (2.2-1) z zadaną temperaturą T, charakteryzującą średnią energię kinetyczną.
Prawdopodobieństwo znalezienia cząstki o energii E dane jest wzorem [13]:

E − ET  E − ET 
P(E)dE = 2
exp − dE ( 2.2-1 )
T  T 
gdzie:
ET – energia progowa dla emitowanych cząstek,
T – temperatura układu emitującego cząstki.

ET jest parametrem związanym z potencjałem kulombowskim, który określa minimalną


wartość energii, jaką powinna posiadać naładowana cząstka, Ŝeby pokonać barierę potencjału
studni, w jakiej się znajduje. Korzystając z wylosowanej z rozkładu Maxwella energii kine-
tycznej, losuje się kąty emisji, zakładając izotropowy rozkład w układzie źródła, a następnie
nadaje cząstkom pędy. Współrzędne x, y i z miejsca emisji losowane są z rozkładu Gaussa:

1  ( x − x0 )2 
f ( x)dx = exp − dx
 ( 2.2-2 )
2π σ x  2 σ 2
x 
gdzie:
σx – odchylenie standardowe wielkości x, odpowiadające średniemu rozmiarowi źró-
dła,
x0 – środek źródła.

Czas emisji losowany jest z rozkładu eksponencjalnego:

t

f (t )dt = e τ dt ( 2.2-3 )
gdzie: τ – średni czas Ŝycia źródła.

Wraz z obniŜaniem energii drogą emisji cząstek, obniŜa się temperatura układu. Tempo
emisji cząstek moŜemy opisać przy pomocy prawa rozpadu:
 τ 
ρ (t ) = exp −  ( 2.2-4 )
 τ0 
gdzie:
τ – czas między dwoma kolejnymi emisjami,
τ0 – średni czas między dwoma emisjami.

14
Opis zderzeń cięŜkich jonów

W przypadku niskich energii moŜemy mówić o stanie równowagi, w jakim znajduje się
uformowany obiekt. Jest to podstawowe załoŜenie modelu statycznego źródła, gdyŜ tylko
w takim wypadku moŜemy określić temperaturę emitującego źródła. Pomimo licznych zało-
Ŝeń i uproszczeń model statycznego źródła moŜe być z powodzeniem stosowany do odtwa-
rzania wyników eksperymentalnych dla niskich energii zderzeń. Jego słabe punkty, to na
przykład duŜy wpływ parametru zderzenia przejawiający się tym, Ŝe dla małych wartości
otrzymujemy fuzję, ale wraz z jego wzrostem wzrasta teŜ przekrój czynny na takie zjawiska,
jak zderzenia silnie nieelastyczne i rozszczepienie symetryczne. Inny problem wiąŜe się
z faktem, Ŝe dla wyŜszych energii przyjęcie załoŜenia o równowadze termodynamicznej ukła-
du nie jest poprawne, pojawiają się więc cząstki wyemitowane zanim układ osiągnie stan
równowagi. Konieczne jest teŜ uwzględnienie fragmentacji, czego model nie opisuje.
Biorąc pod uwagę, Ŝe obszar emisji jest statyczny, naturalnym wydaje się fakt, Ŝe nie
wyróŜnia on Ŝadnych kierunków – w układzie źródła rozkład emitowanych cząstek jest izo-
tropowy. ZałoŜenie powyŜsze wydaje się być prawdziwe dla niskich energii zderzeń. W przy-
padku energii wyŜszych wyraźnie zaznacza się pewien kątowy obszar emisji cząstek, usytu-
owany wokół pierwotnego kierunku ruchu pocisku, co otrzymujemy z eksperymentów.
W celu odtworzenia tego efektu, naleŜy nadać obiektowi pewną niezerową prędkość w wy-
róŜnionym kierunku reakcji. W wyniku tej modyfikacji otrzymamy model poruszającego się
źródła będący rozszerzeniem modelu statycznego. Idąc dalej moŜna dokonać podziału obsza-
ru zderzenia na trzy źródła emisji cząstek – adekwatnie do opisanego w rozdziale 2.1 scena-
riusza participant-spectator, co jest często wykorzystywane w analizie danych eksperymen-
talnych pochodzących ze zderzeń z zakresu energii Fermiego [14] [15].

2.2.2 Model trzech poruszających się źródeł

Zgodnie ze scenariuszem participant-spectator moŜna dokonać rozszerzenia modelu statycz-


nego źródła na trzy poruszające się obszary emisji:
 Pre-equilibrium – przedrównowagowe źródło o pośredniej prędkości,
 Quasi-projectile – najszybsze źródło, pozostałość pocisku,
 Quasi-target – najwolniejsze źródło, pozostałość tarczy,

wprowadzając odpowiednie parametry kaŜdego ze źródeł, takie jak:

 prędkości (a dokładniej składowe w kierunku osi z będącej osią zderzenia),


 temperatury,
 promienie,
 czasy Ŝycia,
 współczynniki określające procentowy wkład kaŜdego ze źródeł do emisji cząstek.

W celu oszacowanie współczynnika określającego wkład procentowy kaŜdego ze źródeł


do emisji cząstek zostało uŜyte wyraŜenie [15] [16] [17]:

15
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

d 2σ
{[ ] }
3
= ∑ N i E − U C exp − E − U C + Ei − 2 Ei ( E − U C ) cosθ / Ti ( 2.2-5 )
dΩdE i =1
gdzie:
UC – energia kinetyczna uzyskana w wyniku odpychania kulombowskiego emitują-
cego systemu (przyjęta jako stała),
σ – przekrój czynny na emisję cząstki,
Ti – temperatura źródła,
θ – kąty, pod jakimi ustawione były detektory rejestrujące cząstki,
1
Ei = mυ i2 – energia kinetyczna cząstek pochodzących z poszczególnych źródeł
2
(m – masa cząstki, υi – prędkość źródła),
Ni – stała normalizacyjna.

2.2.3 Model Landaua-Vlasova i BUU

Istnieje kilka mikroskopowych modeli transportu dla jednociałowego rozkładu gęstości prze-
strzeni fazowej [1] [3]. Ze względu na realizację techniczną otrzymały one róŜne nazwy, cho-
ciaŜ rozwiązują to samo równanie. Modele, o których mowa, znane są jako L-V (model Lan-
daua-Vlasova) [18] [19], VUU (Vlasov-Uehling-Uhlenbeck) czy BUU (Boltzmann-Uehling-
Uhlenbeck). MoŜna je przedstawić jako rozszerzenie modelu kaskadowego [1] [20], jednak w
odróŜnieniu od n-ciałowej kaskady, są one modelami jednociałowymi. Są to modele dyna-
miczne, to znaczy, Ŝe kontrolują one w czasie pełny rozkład parametrów w przestrzeni fazo-
wej poszczególnych nukleonów poczynając od chwili zderzenia.
Modele opisują mikroskopowo zderzenie dwóch obiektów - jąder wypełnionych nukle-
onami - punktami w przestrzeni fazowej. Uwzględnia się w nich efekt średniego pola, nukle-
ony mają nadane pędy Fermiego. Jądro w tego typu modelach traktuje się jako całość opisaną
pewnym rozkładem gęstości. Wprowadzone zostało pojęcie cząstek testowych (ang. test par-
ticle). Zainicjowane pozycje nukleonów wyznaczają pewną gęstość, moŜemy więc zdefinio-
wać średnie pole potencjału odczuwane przez nukleony jako funkcję gęstości. Postać poten-
cjału moŜna zapostulować w róŜnych postaciach, jedną z moŜliwości jest parametryzacja
Skyrme’a [1] [10]:
U (ρ ) = A(ρ / ρ 0 ) + B(ρ / ρ 0 )
σ
( 2.2-6 )

gdzie: ρ0 to gęstość materii jądrowej w stanie podstawowym,


A - reprezentuje oddziaływania przyciągające,
B - reprezentuje oddziaływania odpychające,
σ > 1, co oznacza, Ŝe siła odpychająca rośnie szybciej ze wzrostem ρ, niŜ siła przy-
ciągająca.

16
Opis zderzeń cięŜkich jonów

W granicy znikającego potencjału metoda cząstek testowych jest równowaŜna kaska-


dzie, jeśli wybierze się jedną cząstkę testową na kaŜdy nukleon. W takim przypadku rozwią-
zywane jest n-ciałowe, a nie jednociałowe równanie.
Pomiędzy zderzeniami cząstki testowe poruszają się klasycznie zgodnie z równaniami
Hamiltona [1]:
p& i = −∇ rU (ρ (ri )) ( 2.2-7 )
r&i = vi ( 2.2-8 )

gdzie zaleŜność od początkowej prędkości wiązki vi moŜe być liczona klasycznie lub relaty-
wistycznie. Zderzenie nie następuje, jeśli komórki przestrzeni fazowej, w której znalazłyby
się po zderzeniu są zajęte (zakaz Pauliego).

Rysunek 3. Ewolucja gęstości przestrzeni połoŜeń (lewy panel) i pędów (prawy pa-
nel) uzyskana z modelu Landaua-Vlasova dla reakcji Ar + Al przy energii
E/A = 65 MeV [21].

Wadą modelu jest brak korelacji wieloskładnikowych, dlatego opis zjawisk takich, jak
multifragmentacja czy kolektywny wypływ materii jądrowej, sprawiają wiele trudności, nie-
mniej jednak, pomimo braku wspomnianych elementów, modele te bardzo dobrze odtwarzają
jednocząstkowe charakterystyki zderzeń, np. widma energetyczne. Modele z tej grupy szcze-
gólnie dobrze nadają się do opisu początkowego, nierównowagowego etapu zderzenia.

17
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

2.2.4 Model QMD

Model QMD, podobnie jak BUU, moŜna uwaŜać za rozszerzenie modelu kaskadowego. Jest
on, podobnie jak model kaskadowy, modelem n-ciałowym. Dostępne są róŜne realizacje mo-
delu (np. BQMD, IQMD, HQMD) [10]. Większość róŜnic moŜe być przypisana róŜnicom
w inicjalizacji jądra początkowego, co ogranicza moŜliwość stosowania pewnych wersji
w określonych przypadkach.
W modelu QMD uwzględniany jest ruch Fermiego nukleonów w jądrze, stochastyczne
rozpraszanie zawierające nieelastyczne kanały oraz produkcję cząstek uwzględniającą zakaz
Pauliego. Inicjalizacja jądra początkowego polega na określeniu połoŜeń nukleonów w kuli
o promieniu r = r0A1/3 (r0 = 1.12), ale odrzucane są te przypadki, dla których pozycje zajmo-
wane przez nukleony są bliŜsze niŜ rmin = 1.5 fm.
Do opisu nukleonów wprowadza się gaussowskie pakiety falowe (tzw. gaussiany) postaci [3]:

Ψ i (r , p, t ) =
r r 1
e −[r0 −ri 0 (t )] 4 L e ipr
2 2 rr
( 2.2-9 )
(2πL )34

gdzie ri0 (t ) to połoŜenie środka nukleonu, a wartość parametru L = 1.08 fm (co odpowiada
12
r2 = 1.8 fm dla nukleonu) ustalana jest przy inicjalizacji i związana jest z rozmiarem pa-
kietu falowego.
Wyznacza się lokalny potencjał V, w którym poruszają się nukleony:

V = V loc + V Yuk + V coul ( 2.2-10 )

gdzie: Vloc -lokalne oddziaływania typu Skyrme’a odpowiadające potencjałowi śred-


niemu,
Yuk
V - potencjał Yukawy - oddziaływanie potrzebne dla oddania efektów po-
wierzchniowych (napięcia powierzchniowego); powoduje nierozbieganie
się pakietów falowych zanim jądra się zderzą,
coul
V - potencjał kulombowski jest oddziaływaniem nukleonów, które dla uprosz-
czenia obdarzono ładunkiem Z/A.
Pędy nukleonów losowane są z przedziału od zera do lokalnego pędu Fermiego i odrzu-
ca się przypadki, dla których (ri0 − r j 0 ) ( pi 0 − p j 0 ) < d min . Lokalny pęd Fermiego jest okre-
r r 2 r r 2

ślony przez relację p F (ri 0 ) = 2 mU (ri 0 ) , gdzie U(ri0) jest energią potencjalną cząstki i.
Jedno z 50 000 otrzymanych w ten sposób jader jest stabilne, to znaczy, Ŝe Ŝaden z nu-
kleonów nie „ucieka” z cięŜkiego jądra przed upływem 300 fm/c. Lekkie jądra są nieco mniej
stabilne, niŜ cięŜkie.
Model QMD uwzględnia oddziaływania dwu- i trzyciałowe oraz zakaz Pauliego w sta-
nie końcowym, który realizuje się w ten sposób, Ŝe wyznacza się jaka część p1 i p2 przestrzeni
fazowej jest juŜ zajęta przez inne nukleony. Zderzenie jest zakazane z prawdopodobieństwem
Pblock = 1-(1-p1)(1-p2) i dozwolone z prawdopodobieństwem (1- Pblock). JeŜeli zderzenie jest

18
Opis zderzeń cięŜkich jonów

zakazane, cząstki zachowują pędy sprzed zderzenia. Dla jądra w stanie podstawowym, gdzie
wszystkie zderzenia powinny być zablokowane, otrzymujemy przeciętne prawdopodobień-
stwo blokowania Pblock = 0.96 . Wynika z tego warunek na dolną granicę energii dla tego
modelu wynoszącą 20 MeV/nukleon, co odpowiada sytuacji, Ŝe nie więcej niŜ 84% zderzeń
jest zakazanych.
Obliczenia QMD propagują w czasie korelacje, fluktuacje gęstości i w rezultacie dają
informację o fragmentach. Model ten dosyć dobrze opisuje zatem róŜne typy zjawisk kolek-
tywnych oraz multifragmentację przez co dobrze nadaje się do porównywania z danymi eks-
perymentalnymi.

19
Interferometria jądrowa

Rozdział 3

Interferometria jądrowa

Metoda interferometrii jądrowej pozwala wykorzystać korelacje cząstek do wyznaczania


przestrzenno-czasowych parametrów źródeł ich emisji. Informacja ta nie jest dostępna w po-
miarach bezpośrednich. PoniewaŜ mamy do czynienia z obiektami subatomowymi o rozmia-
rach rzędu femtometrów1, to badanie takich obiektów stanowi nie lada wyzwanie. Sporym
utrudnieniem jest równieŜ fakt, Ŝe reakcje jądrowe przebiegają w niewyobraŜalnie krótkim
dla człowieka czasie rzędu 10-22 s.

3.1 Wprowadzenie

Technika interferometrii jądrowej bazuje na interferometrii intensywności, w odróŜnieniu od


standardowej interferometrii amplitudowej. Ma ona swoje korzenie w astrofizyce, ale został
dokonany znaczący teoretyczny rozwój tej metody w kierunku rozszerzonego zastosowania
jej w fizyce jądrowej. Polega ona na konstruowaniu dwucząstkowej funkcji korelacyjnej
z rozkładu cząstek wypromieniowanych z gorącego zlokalizowanego przestrzennie źródła.
W oryginalnych, astrofizycznych zastosowaniach tej techniki, źródłem był odległy emiter fal
radiowych. W zastosowaniach dotyczących zderzeń jąder lub cząstek, źródłem jest obszar
reakcji, oddziaływania. Cząstkami uŜywanymi do konstruowania funkcji korelacyjnej mogą
być np. fotony, mezony, nukleony, a nawet jądra.
Rozwój interferometrii intensywności zawdzięczamy R. Hanbury-Brownowi i R.Q.
Twissowi, którzy zastosowali ją w latach 50-tych do określenia rozmiarów kątowych odle-
głych obiektów astronomicznych. Po raz pierwszy uŜyli oni tej specyficznej metody do zba-
dania rozmiarów kątowych galaktyk będących silnymi radioźródłami, znajdujących się
w konstelacjach Łabędzia (Cygnus) i Kasjopei (Cassiopeia) [22], a następnie zastosowali ją
do pomiaru średnicy kątowej Syriusza (α Canis Maior), a dokładnie jego składnika A [23].
Obecnie metoda interferometrii intensywności jest określana mianem efektu Hanbury-Browna
i Twissa (HBT) – od nazwisk jej odkrywców.
W interferometrii intensywności skończonych rozmiarów źródło emituje nierozróŜnial-
ne cząstki, które są następnie obserwowane w punktach (1) i (2) (rysunek 4). Oba punkty
emisji dają wkład do obu punktów obserwacji.

1
1 femtometr = 1 fm = 1 fermi = 10-15m
21
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

W interferometrii amplitudowej kaŜdy z detektorów w punktach (1) i (2) moŜe być


szczeliną, przez którą przechodzą emitowane cząstki. Cząstki te mogą następnie wyproduko-
wać wzór interferencyjny, który moŜe być obserwowany na ekranie umieszczonym naprze-
ciwko szczelin, po przeciwnej stronie w stosunku do źródła. Wzór interferencyjny (jego wi-
doczność) zaleŜy w tym przypadku od względnej fazy fal obserwowanych w układzie detek-
cyjnym. Podstawowym warunkiem obserwowalności prąŜków interferencyjnych jest kohe-
rencja, czyli stałe w czasie przesunięcie interferujących fal (fazy fal mogą fluktuować w cza-
sie, ale ich róŜnica musi być stała).

Rysunek 4. Dwa nierozróŜnialne procesy prowadzące do detekcji dwóch nierozróŜ-


nialnych cząstek emitowanych z punktów o współrzędnych x1, x2 rejestrowanych
w detektorach (1) i (2) z pędami p1 i p2.

Jednym z ograniczeń pomiarów średnic obiektów gwiazdowych z uŜyciem interferome-


trii amplitudowej jest przesunięcie fazowe spowodowane przez zakłócenia atmosferyczne
wywoływane przez jonosferę Ziemi lub przez niedoskonałości sprzętowe przy transmisji sy-
gnałów, co w znacznym stopniu ogranicza zdolność rozdzielczą w interferometrii amplitudo-
wej. W interferometrii intensywności ten problem został wyeliminowany.
W interferometrii intensywności konstruowana jest funkcja korelacyjna z liczby zliczeń
mierzonych w punktach (1) i (2). Jest ona proporcjonalna do kwadratu intensywności (tzn.
kwadratu amplitudy zespolonej) cząstek w punktach (1) i (2). Z powodu symetryzacji (lub
antysymetryzacji) ich funkcji falowych, cząstki mogą mieć niezerową funkcję korelacyjną
nawet jeśli nie oddziałują ze sobą.
W zastosowaniach astrofizycznych efektu HBT, przestrzenne charakterystyki źródła
emisji cząstek moŜna uwaŜać za statyczne w czasie trwania pomiarów. Sytuacja jest zupełnie
inna w zastosowaniach efektu HBT do analizy danych pochodzących z reakcji jądrowych.
W tym przypadku system szybko ewoluuje w czasie, a więc technika moŜe być wykorzysty-
wana do rozwaŜania charakterystyk zarówno przestrzennych, jak i czasowych systemu.
Pierwsze zastosowanie efektu HBT dotyczyło detekcji fotonów. Szybko okazało się
jednak, Ŝe technika ta moŜe zostać uogólniona na pomiary korelacji innych bozonów (i fer-
mionów równieŜ). W przypadku identycznych bozonów znaczny wpływ na funkcję korela-

22
Interferometria jądrowa

cyjną ma efekt symetryzacji Bosego-Einsteina. Po raz pierwszy został on zaobserwowany


w badaniach emisji pionów w wyniku anihilacji par proton-antyproton. Przejawiał się on
zwiększonym prawdopodobieństwem emisji par jednoimiennych pionów z małym kątem
między nimi w stosunku do wyników otrzymanych z modelu statystycznego. G. Goldhaber,
S. Goldhaber, W. Lee i A. Pais przeanalizowali ten efekt i zaproponowali jego wyjaśnienie
włączając do modelu statystycznego statystykę kwantową Bosego-Einsteina [108]. Od ich
nazwisk efekt ten otrzymał nazwę GGLP.

3.2 Formalizm opisu korelacji w obszarze małych prędkości względnych

Kształt funkcji opisującej rozkład gęstości prawdopodobieństwa dwucząstkowej emisji


(w funkcji róŜnicy pędów cząstek) zaleŜy od przestrzenno-czasowych rozmiarów źródła emi-
sji cząstek. Cząstki elementarne są reprezentowane przez funkcje falowe. W przypadku czą-
stek identycznych (nierozróŜnialnych), interferometria jest związana z prawdopodobieństwem
nakładania się funkcji falowych dwóch cząstek.
Układ składający się z dwóch neutronów lub protonów we wszystkich stanach opisywa-
ny jest tylko funkcją antysymetryczną. Tymczasem np. dla cząstek alfa wprowadza się zaw-
sze funkcje symetryczne. Zatem własności symetrii ze względu na przestawienie dowolnej
pary cząstek (jednakowych) wyznaczone są przez rodzaj cząstek wchodzących w skład dane-
go układu.

3.2.1 Przypadek identycznych nieoddziałujących niespolaryzowanych nukleonów

RozwaŜmy układ składający się z dwóch identycznych niespolaryzowanych neutronów (n, n)


emitowanych z punktów przestrzenno-czasowych x1, x2 z czteropędami p1, p2, a następnie
rejestrowanych w punktach (1) i (2). Sytuacja ta została schematycznie przedstawiona na ry-
sunku 4.
Dla takich układów moŜliwe są dwa stany spinowe: S=0 (singletowy) i S=1 (trypleto-
wy) z populacjami odpowiednio ¼ i ¾. PoniewaŜ zajmujemy się układem cząstek nieoddzia-
łujących, to funkcja korelacyjna w takim wypadku określona jest jedynie przez statystykę
kwantową (zasada Pauliego) [24]:

Rnn ( p1 , p 2 ) =
1 1 i p1 x1 +i p2 x2 2 3 1 i p1 x1 +i p2 x2 2
e + e i p2 x1 +i p1 x2 + e − e i p2 x1 +i p1 x2 ( 3.2-1 )
4 2 4 2

Pierwszy człon równania (3.2-1) odpowiada stanowi singletowemu (spiny antysyme-


tryczne), drugi – trypletowemu (spiny symetryczne). Funkcja korelacyjna (3.2-1) moŜe być
równieŜ wyraŜona w następującej postaci [24]:

Rnn ( p1 , p 2 ) =
1
[1 + cos (qx ) ]+ 3 [1 − cos (qx ) ] = 1 − 1 cos (qx ) ( 3.2-2 )
4 4 2

23
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

w powyŜszym wzorze x ≡ {t , x} = x1 − x2 oraz q ≡ {q0 , q} = p1 − p 2 . Wynik ten został po raz


r r

pierwszy uzyskany przez Kopylova i Podgoretskiego (1972-1974) [25].


W przypadku gaussowskiego rozkładu przestrzenno-czasowego punktów emisji

r
− x2  −t 2 
W ( xi ) ∝ exp i2  ⋅ exp i2  ( 3.2-3 )
 2 r0   2τ 0 

funkcja korelacyjna przyjmie postać [24]:

1
2
r
(
Rnn ( p1 , p 2 ) = 1 − exp − q 2 r02 − q02τ 02 ) ( 3.2-4 )

3.2.2 Identyczne nieoddziałujące spolaryzowane nukleony

W przypadku identycznych nieoddziałujących spolaryzowanych nukleonów populacja single-


r
towych (ρ0) i trypletowych (ρ1) stanów zaleŜy od wektora polaryzacji P .

( )
1 r
ρ 0 = 1 − Pn2 ( 3.2-5 )
4

( )
1 r
ρ1 = 3 + Pn2 ( 3.2-6 )
4

Funkcja korelacyjna (za Lednicky-Lyuboshitz, 1981) [24] [26]:


r
1 + Pn2
Rnn ( p1 , p 2 ) = 1 − cos(qx ) ( 3.2-7 )
2
r
ZauwaŜmy, Ŝe kiedy występuje całkowita polaryzacja ( Pn2 = 1 ), wszystkie nukleony bę-
dą się znajdować w przestrzennym antysymetrycznym stanie trypletowym (wówczas współ-
czynnik ρ0 = 0, a ρ1 = 1). W tym przypadku funkcja korelacyjna zanika przy p1 → p 2 .

3.2.3 Nieidentyczne oddziałujące nukleony (n, p)

Gdy rozpatrywane są swobodne nieoddziałujące cząstki moŜna je przedstawić, jako fale pła-
skie. Aby uwzględnić efekty oddziaływań między cząstkami (n, p) naleŜy falę płaską zastąpić
amplitudą Bethe-Salpetera [24]:

e i p1 x1 +i p2 x2 → ψ p( S1 p) 2 ( x1 , x2 ) = e i p1 x1 +i p2 x2 + ϕ (pS1 p) 2 ( x1 , x2 ) ( 3.2-8 )

gdzie ϕ(pS1p) 2 (x1 , x 2 ) jest falą rozproszoną, natomiast S jest spinem całkowitym pary. Funkcja
korelacyjna przyjmie w takim przypadku postać [24] [26]:

24
Interferometria jądrowa

Rnp ( p1 , p 2 ) = ρ 0 ψ p(01 )p2 ( x ) + ρ 1 ψ p(11)p2 ( x )


2 2
( 3.2-9 )

ψ (pS1p) 2 (x ) otrzymujemy z amplitudy Bethe-Salpetera po rozseparowaniu w układzie ich


środka masy na:
ψ (pSp) ( x1 , x2 ) = e i PXψ p( Sp) ( x )
1 2 1 2
( 3.2-10 )

{ }
r
gdzie P = p1 + p2 , a X = [( p1 P )x1 + ( p2 P )x2 ] P 2 ≡ X 0 , R - cztero-wektor współrzędnych
pary cząstek w układzie ich środka masy.
Populacje singletowych i trypletowych stanów spinowych pary cząstek nieidentycznych
będą następujące:

( )
1 r r
ρ 0 = 1 − Pn Pp ( 3.2-11 )
4

ρ1 =
1
4
( r r
3 + Pn Pp ) ( 3.2-12 )

r
( )
Zdefiniujmy teraz x * = r * , t * w układzie środka masy pary (n, p). MoŜna pokazać, Ŝe
jeŜeli jest spełniony warunek:
2
t * << mr * ( 3.2-13 )

przybliŜenie równego czasu emisji w układzie środka masy cząstek jest obowiązujące, to am-
( ) r
plituda ψ (pS1p) 2 x * moŜe być zastąpiona przez typową funkcję falową ψ (−Skr)(* + ) r * opisującą ( )
względny ruch cząstek i mającą asymptotę (przy r * → ∞ ) będącą superpozycją fal płaskich
i rozpraszających fal sferycznych:

( ) ( )
( S )( + ) r *
r r
( S)
r * e ik *r *
ψ −kr* r → e + f k
ik *r *
( 3.2-14 )
r*

W powyŜszym wzorze: k * = − q 2 2 , f(0)(0) = 23.7fm, f(1)(0) = –5.4 fm, a funkcja kore-


lacyjna R(p1 = p2) ≈ 10 przy r0, cτ0 ~ (2 – 3) fm.
2
Warunek t * << mr * daje:

τ 0 << mr0 r02 + v 2τ 02 ( 3.2-15 )

i, w związku z duŜą masą nukleonu, jest zwykle spełniony pod warunkiem, Ŝe prędkość v
pary nukleonów nie jest zbyt mała.

3.2.4 Identyczne oddziałujące cząstki

Zastępując falę płaską amplitudą Bethe-Salpetera otrzymujemy dla przypadku identycznych


oddziałujących cząstek następującą funkcję korelacyjną [24]:
25
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

( ) ( )
2 2
r r
Rnn ( p1 , p 2 ) = ψ p1 p2 (x ) + ψ p(02 )p1 (x ) ψ p1 p2 (x ) −ψ (p12)p1 (x )
1 1 (0 ) 1 1 ( 1)
1 − Pn2 + 3 + Pn2 ( 3.2-16 )
4 2 4 2

ZauwaŜmy, Ŝe w obszarze małych pędów względnych (małe k* w układzie spoczynko-


wym pary) oddziaływania silne są zdominowane przez falę s, i Ŝe to oddziaływanie wnosi
swój udział wyłącznie do kombinacji singletowej. JeŜeli mamy do czynienia z całkowitą pola-
r
ryzacją, czyli Pn ≈ 1 , korelacja związana z oddziaływaniem silnym zanika (innymi słowy,
dwa identyczne nukleony w stanie fali s nie mogą mieć spinów równoległych, tzn. być w spi-
nowym stanie trypletowym). Pierwsze numeryczne obliczenia funkcji korelacyjnej dwóch
nierelatywistycznych protonów były wykonane przez Koonina [27].

3.2.5 Opis formowania deuteronów

Zakładając, Ŝe formowanie deuteronów jest zdominowane przez oddziaływania w stanie koń-


cowym pomiędzy wyemitowanymi neutronami i protonami, moŜna uzyskać przekrój czynny
na formowanie deuteronu [24] [28][29]:
1 
σ d(1) (Pd ) = (2π ) γρ 1 ψ b(1) ( x ) |2 ⋅ σ~np  Pd , Pd 
3 1
( 3.2-17 )
2 2 

gdzie γ jest czynnikiem Lorentza deuteronu, natomiast ψ (b1) (x ) jest amplitudą Bethe-Salpetera
opisującą związany stan trypletowy neutronu i protonu. W przybliŜeniu „równego czasu” jest
ona toŜsama ze zwykłą funkcją falową deuteronu. σ ~ (p , p ) jest przekrojem czynnym na
np 1 2

produkcję nieskorelowanych par (n, p). Jest on związany z mierzonym przekrojem czynnym
na produkcję par (n, p), σ np (p1 , p 2 ) , poprzez funkcję korelacyjną [24]:
σ ( p , p ) = R ( p , p ) ⋅ σ~ ( p , p )
np 1 2 np 1 2 np 1 2 ( 3.2-18 )

Widzimy, Ŝe w takim modelu, przekrój czynny na formowanie deuteronu jest blisko


związany z emisją par neutron-proton z bliskimi pędami. ZaleŜność wskaźnika formowania
deuteronów od przestrzenno-czasowych parametrów była analizowana w ref. [30] i jej wyniki
są przedstawione na rysunku 5.

26
Interferometria jądrowa

Rysunek 5. Parametr charakteryzujący formowanie deuteronów, λ, jako funkcja r0


dla kilku wartości vτ. Wartość vτ=0 dla najwyŜej połoŜonej krzywej i wzrasta dla ni-
Ŝej połoŜonych krzywych. Dla krzywej połoŜonej najniŜej iloczyn vτ osiąga war-
tość 5 [30].

3.3 Eksperymentalne funkcje korelacyjne

Technika interferometrii jądrowej, jak wiadomo, polega na konstruowaniu dwucząstkowych


funkcji korelacyjnych. Analiza eksperymentalnych zaleŜności korelacyjnych napotyka róŜne
trudności, z których najwaŜniejsze to ograniczenia związane z powierzchną zajmowaną przez
układ detekcyjny, obcięcia energetyczne, czyli progi detekcji cząstek, rozdzielczość ekspery-
mentalna, eliminowanie efektów typu cross-talk2 w przypadku korelacji neutronów, itp.
Niewielka statystyka, którą dysponowano we wczesnych eksperymentach interferome-
trycznych pozwalała przedstawiać funkcję korelacyjną, jako funkcję róŜnicy pędów
r r r
q = (p1 − p 2 ) pary cząstek3. Ostatnimi czasy stało się moŜliwe uzyskanie funkcji korelacyj-
r r r
nych z pomocą innych wielkości takich, jak na przykład suma pędów cząstek Ptot = p1 + p 2 ,
co moŜe umoŜliwić lepsze rozróŜnienie między emisją równowagową i przedrównowagową.
Podstawowe zaleŜności geometryczne związane z opisem korelacji zostały przedstawione na
rysunku 6.

2
Cross-talk to efekt pasoŜytniczy, który ma miejsce w przypadku rejestracji neutronów. Polega na tym, Ŝe neu-
tron deponuje w jednym detektorze energię wystarczającą do zarejestrowania, ale na skutek rozproszenia dociera
do innego detektora, gdzie równieŜ zostaje zarejestrowany. Efektem są dwa sygnały pochodzące od jednego
wyemitowanego neutronu. Jest to efekt bardzo niebezpieczny, poniewaŜ tworzy fałszywe koincydencje i wpływa
na zwiększenie statystyki emitowanych neutronów.
3 r
W interferometrii jądrowej symbolem q bardzo często oznacza się połowę róŜnicy pędów w układzie pary
r r r r
cząstek q = k ∗ = (p1 − p 2 ) 2 .

27
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Rysunek 6. Schemat przedstawiający zaleŜności geometryczne uŜywane do opisu ko-


relacji pary cząstek o pędach p1 i p2.

Eksperymentalne analizy skupiają się głównie na dwóch typach przypadków:

 funkcje korelacyjne, w których analizujemy kierunkową zaleŜność, czyli wprowa-


r r
dzamy warunki na wzajemną zaleŜność wektorów q i P . W szczególności intensyw-
r
ne analizy przeprowadza się dla składowych wektora q równoległych bądź prostopa-
r
dłych do P . Analizy tego typu wymagają jednak wysokiej statystyki, poniewaŜ efekty
kierunkowe mogą być słabe i dlatego trudne do zbadania.
r r
 funkcje korelacyjne, bez wprowadzania warunków na wzajemną zaleŜność P i q .
r
W takiej sytuacji funkcja korelacyjna zaleŜy tylko od wartości róŜnicy pędów – q
i jest dana wzorem [31]:

∑ Y ( p , p ) = C [1 + R(q )]∑ Y ( p )Y ( p )
r r r r
12 1 2 12 1 1 2 2 ( 3.3-1 )

We wzorze (3.3-1):
r
R (q ) - oznacza funkcję korelacyjną,

∑ Y12 (p1 , p 2 )
r r
- to tzw. efekt, czyli rozkład róŜnicy pędów par cząstek pochodzą-
cych z jednego przypadku zderzenia,
∑ Y1 (p1 )Y2 (p 2 )
r r
- to tzw. tło, czyli rozkład róŜnicy pędów par cząstek nieskorelo-
wanych (nie pochodzących z jednego zdarzenia),
C12 - jest stałą normalizacyjną.

Widma jednocząstkowe, nazywane tłem, są konstruowane z przekrojów czynnych poje-


dynczych cząstek. Najczęściej uzyskuje się je techniką event-mixing, która polega na tym, Ŝe

28
Interferometria jądrowa

cząstki 1 i 2 są pobierane z róŜnych przypadków. Innym sposobem uzyskania róŜnic pędów


par cząstek nieskorelowanych ze sobą jest technika singles product, w której losuje się pary
z rozkładu wszystkich cząstek zarejestrowanych w eksperymencie.
Cząstki tworzące efekt (przekroje czynne par) pochodzą z tego samego przypadku zde-
rzenia. Gdyby były one nieskorelowane, wówczas prawdopodobieństwo zarejestrowania czą-
stek w koincydencji byłoby takie samo, jak iloczyn prawdopodobieństw rozkładów jedno-
cząstkowych, co dałoby w wyniku płaską funkcję korelacyjną dla wszystkich wartości q. Wy-
starczy jednak spojrzeć na jakąkolwiek funkcję korelacyjną, Ŝeby zobaczyć, Ŝe tak nie jest
i dla małych wartości q obserwuje się spore odchylenia od jedności spowodowane wzajem-
nym oddziaływaniem cząstek oraz efektami statystyki kwantowej w przypadku identycznych
fermionów (bozonów), które prowadzą do anty(symetryzacji) funkcji falowej opisującej stan
pary. Jedno z oddziaływań - kulombowskie - odpowiedzialne jest za antykorelację w obszarze
małych pędów względnych. Widocznym efektem oddziaływań silnych są stany rezonansowe
widoczne w postaci pików w niektórych funkcjach korelacyjnych. Oddziaływania silne i ku-
lombowskie określane są jako oddziaływania w stanie końcowym (ozn. FSI od ang. Final
State Interaction). Efekt korelacyjny jest szczególnie widoczny dla małych wartości q, dla
duŜych q funkcja korelacyjna jest płaska, przyjmuje stałą wartość.
Jak zostało nadmienione, wpływ oddziaływań między cząstkami na kształt funkcji kore-
lacyjnej jest najsilniejszy w obszarze małych pędów względnych. Typowo są to wartości
q < 100 MeV/c i zaleŜą od tego, z jakimi konkretnie parami cząstek mamy do czynienia. Do-
stęp do tego obszaru pędów względnych zaleŜy zarówno od progu detekcji cząstek, jak rów-
nieŜ od rozdzielczości systemu detektorów. Najmniejszy dostępny dla danej reakcji pęd
względny moŜna wyznaczyć ze wzoru [32]:
α 
qmin = pth sin  min  ( 3.3-2 )
 2 
gdzie:
pth - jest najmniejszym pędem, jaki moŜe zostać zarejestrowany (próg rejestracji),
αmin - najmniejszy kąt pomiędzy sąsiadującymi detektorami.

3.4 Porównanie teorii z doświadczeniem. Gaussowskie źródła emisji.

Teoretyczna dwucząstkowa funkcja korelacyjna jest obliczana zgodnie z tzw. formalizmem


Koonina-Pratta i w formie ogólnej moŜe być zapisana w następujący sposób [33]:
1 + R (q ) = 1 + ∫ dr S (r ) ⋅ K (r , q )
r r r r r
( 3.4-1 )

r r r
gdzie funkcja K ( r , q ) = Ψqr ( r ) − 1 opisuje wzajemne oddziaływanie cząstek w stanie końco-
wym z uwzględnieniem statystyki kwantowej. Głównym celem interferometrii jest uzyskanie
r
informacji o funkcji opisującej źródło emisji we wzorze (3.4-1) oznaczonej S( r ) . Funkcja ta

29
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

jest zdefiniowana, jako prawdopodobieństwo wyemitowania dwóch cząstek we wzajemnej


r
odległości r obliczone w czasie, kiedy emitowana jest druga cząstka.
Parametryzacja źródła emitującego cząstki ma duŜy wpływ na postać funkcji korelacyj-
nej. Najczęściej stosowany jest model źródła gaussowskiego [34]. Gaussowski rozkład źródła
jest chętnie stosowany ze względu na swoją prostotę. Został on po raz pierwszy sformułowa-
ny przez G. Goldhabera, S. Goldhabera, W. Lee i A. Paisa w 1960 r.
Rozkład gęstości w statycznym, niezaleŜnym od czasu, modelu źródła gaussowskiego
dany jest wzorem:
 r2 
S G (r ) =
1
exp −  ( 3.4-2 )
(2π )3 2 r03  2r02 

gdzie r0 jest dyspersją rozkładu i opisuje przestrzenny rozkład punktów emisji dla zerowego
czasu Ŝycia źródła. Uzyskane wyniki często podawane są za pomocą średniego promienia
kwadratowego źródła danego wzorem rRMS = 3r0 .
Rysunek 7 przedstawia funkcje korelacyjne proton-proton obliczone z modelu, w któ-
rym uŜyto sferycznego gaussowskiego źródła. Funkcje korelacyjne p-p [16] [35] [36] [37]
[38] [39] [40] [41] [42] [43] są szczególnie chętnie badane ze względu na obfite występowa-
nie protonów oraz łatwość ich rejestracji z wysoką rozdzielczością.

Rysunek 7. Teoretyczne funkcje korelacyjne proton-proton obliczone z uŜyciem


gaussowskich źródeł emisji, prezentujące wpływ róŜnych efektów na kształt funkcji
[31]. Szczegóły w tekście.

30
Interferometria jądrowa

Dyspersja źródła uŜytego do utworzenia funkcji przedstawionej w górnej części rysun-


ku, r0, wynosi 2.5 fm. Dolna funkcja powstała na podstawie emisji cząstek ze źródła
o r0 = 5 fm. Oprócz funkcji będących złoŜeniem wszystkich oddziaływań (linia ciągła) został
tu zaprezentowany wpływ poszczególnych efektów na kształt funkcji korelacyjnej. Widzimy,
Ŝe oddziaływanie kulombowskie przyczynia się do powstania antykorelacji w obszarze ma-
łych q, a statystyka kwantowa, która zgodnie z zasadą Pauliego zapobiega zajmowaniu przez
identyczne cząstki tego samego stanu kwantowego, do pogłębienia antykorelacji w zakresie
q = 15-60 MeV/c. Włączenie dodatkowo oddziaływań silnych spowoduje wystąpienie wyraź-
nie widocznego piku z maksimum dla q = 20 MeV/c, który jest związany z falą parcjalną s
wynikającą z rozpraszania proton-proton i, jak widać, silnie zaleŜy od rozmiaru źródła emisji.
Widzimy, Ŝe wraz ze wzrostem rozmiaru źródła zmniejsza się (i to znacząco) jego wysokość.
Przedstawione na rysunku 7 funkcje korelacyjne powstały przy załoŜeniu zerowego cza-
su emisji, tzn. w sytuacji, w której wszystkie cząstki zostały wyemitowane jednocześnie. Jest
to oczywiście sytuacja niezbyt realistyczna, bowiem w rzeczywistości emisja pojawia się
w czasie rzędu kilkudziesięciu fm/c4 dla źródła przedrównowagowego do nawet tysięcy fm/c
dla powolnej statystycznej ewaporacji. A zatem, jeśli cząstki nie są emitowane jednocześnie,
funkcja opisująca źródło ulega czasowo-przestrzennej deformacji – wydłuŜeniu w kierunku
wiązki (rysunek 8). Jeśli r0 jest początkowym rozmiarem przestrzennym źródła, to wraz
z upływem czasu funkcja opisująca źródło wydłuŜa się wzdłuŜ kierunku wektora pędu całko-
r
witego P . WydłuŜenie funkcji źródła jest w przybliŜeniu dane przez V ⋅ τ , gdzie V jest pręd-
kością pary, a τ czasem emisji.

Rysunek 8. Z lewej strony przedstawiony schematycznie wpływ niezerowego czasu


emisji na funkcję opisującą źródło. Po prawej stronie teoretyczna podłuŜna i po-
przeczna funkcja korelacyjna p-p. [31]

Niejednoczesność emisji moŜe mieć wpływ na kształt funkcji korelacyjnej, co staje się
r
dobrze widoczne zwłaszcza, jeśli porównamy funkcję podłuŜną (taką, dla której składowa q
r r r
jest równoległa do P ) i poprzeczną (składowa q prostopadła do P ).
Do utworzenia eksperymentalnej funkcji korelacyjnej p-p przedstawionej na rysunku 9
wybrano pary z wartościami P z przedziału od 400do 600 MeV/c. Wykonano równieŜ dopa-
sowania funkcjami teoretycznymi z uŜyciem źródła emisji o parametrach widocznych na ry-
r r
sunku. Funkcja dla par P || q wykazuje silniejszą korelację. Jest tak, poniewaŜ w kierunku

4
10 fm/c ≈ 3 · 10-23s
31
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

podłuŜnym, z powodu większej rozciągłości źródła, wzajemne oddziaływania cząstek są słab-


sze.

Rysunek 9. PodłuŜna i poprzeczna eksperymentalna funkcja korelacyjna proton-


proton dla reakcji Ar + Sc przy energii E/A = 80 MeV [44]. Linie przedstawiają
funkcje teoretyczne.

Analiza funkcji korelacyjnych z wprowadzeniem kierunkowych zaleŜności pozwala


uzyskać przestrzenno-czasowe informacje ukryte w funkcji źródła, a takŜe oszacować warto-
ści czasu emisji oraz rozkład przestrzenny źródła. Przedstawione na rysunku 9 wyniki są jed-
nym z pierwszych dowodów istnienia zaleŜności kierunkowych w funkcjach korelacyjnych,
które nie zawsze udaje się zaobserwować. Kiedy dla tej samej reakcji zostały wybrane pary
o większym pędzie całkowitym, róŜnice w omawianych funkcjach korelacyjnych okazały się
być minimalne. Autorzy [44] sugerują, Ŝe jest to najprawdopodobniej związane z tym, Ŝe pary
o większych pędach pochodzą z pierwszej fazy reakcji, w której mamy do czynienia z nie-
wielkimi czasami emisji, stad teŜ efekty czasowe są w takiej sytuacji zaniedbywalne. Zostało
równieŜ zaobserwowane, Ŝe podobny brak zaleŜności kierunkowych występuje po wyselek-
cjonowaniu par, dla których czasy emisji są bardzo długie. W takiej sytuacji podłuŜna i po-
przeczna funkcja korelacyjna równieŜ stają się nieodróŜnialne [45].

3.5 Technika imaging sources

Interferometria jądrowa, jak wiadomo, dostarcza waŜnych informacji na temat charakterystyk


przestrzenno-czasowych oraz dynamiki źródeł emitujących cząstki. Jak dotąd, analizy funkcji
korelacyjnych (na przykład proton-proton) skupiały się na uzyskaniu satysfakcjonującego
opisu maksimum funkcji korelacyjnej, natomiast duŜo mniej uwagi poświęcano jej kształtowi.
Wprowadzone nie tak dawno do analizy danych korelacyjnych techniki imaging [46]
[47] z całą pewnością zmieniły spojrzenie na interpretację funkcji korelacyjnych. Okazuje się,
Ŝe rozmiary źródeł uzyskane za pomocą tej techniki mogą róŜnić się znacząco od uzyskanych

32
Interferometria jądrowa

za pomocą innych sposobów. RóŜnice te sugerują, Ŝe niezbędne są bardziej szczegółowe ana-


lizy kształtu funkcji korelacyjnych, niŜ się do tej pory wydawało, Ŝeby uzyskać prawidłowe
informacje na temat gęstości jądrowych, czasów Ŝycia czy rozmiarów źródła emisji.
JeŜeli rozwaŜamy dwuprotonowe funkcje korelacyjne dla reakcji, w których obecne są
zarówno szybka dynamiczna emisja, jak równieŜ wolna związana z procesem ewaporacji,
wówczas okazuje się, Ŝe szerokość piku dla q ≈ 20 MeV/c, dostarcza miary rozmiaru źródła
dla szybkiego składnika, a jego wysokość – kluczowych informacji na temat wzajemnych
relacji obu składników – szybkiego i wolnego. Numeryczna inwersja [106] funkcji korelacyj-
nej, na której opiera się technika imaging, pozwala dokładnie oddzielić szybką dynamiczną
emisję od powolnej emisji ewaporacyjnej oraz wyodrębnić szczegóły kształtu dwuprotono-
wego źródła, co umoŜliwia uzyskanie jeszcze bardziej szczegółowych informacji na temat
mechanizmu emisji cząstek.

3.5.1 Technika imaging, a źródła gaussowskie - porównanie wyników

Została przeprowadzona szczegółowa analiza kształtu funkcji korelacyjnych p-p mierzonych


dla układu 14N + 197Au przy energii zderzenia E/A = 75 MeV i opisanych raczej niezbyt satys-
fakcjonująco na dwa sposoby: z uŜyciem modelu BUU oraz gaussowskiego źródła o zerowym
czasie Ŝycia. [31]
Dla danego układu eksperymentalnego sumowanie we wzorze na funkcję korelacyjną
odbywa się po wszystkich energiach cząstek oraz wszystkich detektorach. Teoretyczna funk-
cja korelacyjna jest liczona za pomocą uśrednionego po wszystkich kątach formalizmu Koo-
nina-Pratta (wzór 3.4-1), gdzie funkcja źródła S(r) jest zdefiniowana, jako rozkład prawdopo-
dobieństwa wyemitowania pary protonów we względnej odległości r w czasie, kiedy drugi
proton jest emitowany.

Rysunek 10. Teoretyczna funkcja korelacyjna proton-proton (prawa strona rysun-


ku). Emisja protonów pochodziła ze źródła o profilu gęstości przedstawionym z le-
wej strony [46].

33
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Funkcja opisująca oddziaływania K(q,r) na krótkich odległościach jest zdominowana


przez silne singletowe (w przybliŜeniu fali s) przyciągające oddziaływania proton-proton,
które dają swój przyczynek do maksimum funkcji korelacyjnej przy pędach względnych
q ≈ 20 MeV/c. Zarówno długozasięgowe odpychające oddziaływanie kulombowskie, jak
i antysymetryzacja funkcji falowej ma swój udział w minimum przy q ≈ 0 MeV/c. Zarówno
wspomniany pik, jak i minimum są wyraźnie widoczne w funkcji korelacyjnej przedstawionej
na rysunku 10 (prawy panel).
Linia ciągła z lewej strony rysunku 10 przedstawia funkcję źródła dla omawianej funkcji
korelacyjnej p-p. Jej kształt, odzwierciedlający zarówno krótko-, jak i długozasięgowe skład-
niki, jest typowy dla reakcji z obszaru energii pośrednich.
Wkład pochodzący od składników krótkozasięgowych, przedstawiony na rysunku 10 za
pomocą linii kreskowanej, wykazuje pik dla r = 0 i pochodzi od szybkiej, dynamicznej emisji,
która dominuje we wczesnym etapie zderzenia. Ten krótkozasięgowy składnik generuje funk-
cję korelacyjną przedstawioną linią kreskowaną z prawej strony rysunku 10.
Część długozasięgowa przybliŜona przez długi eksponencjalny „ogon” dla duŜych war-
tości r (linia kropka-kreska po lewej stronie rysunku 10), odpowiada ewaporacji. Inaczej niŜ
w przypadku szybkiego składnika, emisja w wyniku ewaporacji pojawia się w duŜo dłuŜszej
skali czasowej niŜ moŜe to być odtworzone realistycznie za pomocą równań transportu wyko-
rzystanych np. w modelu BUU. Co więcej, wpływ tego długoskalowego składnika na kształt
funkcji korelacyjnej (linia oznaczona kropka-kreska z prawej strony rysunku 10) jest zanie-
dbywalny wszędzie z wyjątkiem q < 15 MeV/c, gdzie oddziaływania kulombowskie i zasada
Pauliego są głównymi czynnikami, a pomiary są bardzo trudne.

Rysunek 11. Funkcje korelacyjne proton-proton dla reakcji 14N + 197Au przy energii
zderzenia E/A = 75 MeV dla róŜnych przedziałów Ptot [31] [46]. Szare linie pokazu-
ją najlepsze dopasowanie do danych eksperymentalnych z uŜyciem metody „ima-
ging”. Zgodność jest doskonała.

34
Interferometria jądrowa

Podobieństwo kreskowanej i ciągłej linii przy q > 10 MeV/c na rysunku 10 uwidacznia,


Ŝe funkcja korelacyjna w takim zakresie pędów względnych jest wraŜliwa jedynie na szybką
dynamiczną część źródła, jednakŜe emisja cząstek w wyniku rozciągającej się w długiej skali
czasowej ewaporacji równieŜ nie moŜe być zignorowana.
Na rysunku 11 przedstawione zostały eksperymentalne funkcje korelacyjne p-p oraz
róŜne dopasowania teoretyczne. Po lewej stronie rysunku widoczne są trzy funkcje dopaso-
wane modelem o gaussowskim rozkładzie źródła, są tam równieŜ widoczne dopasowania me-
todą imaging (szare linie). DuŜo lepsza zgodność tej metody z danymi eksperymentalnymi
jest widoczna na pierwszy rzut oka.
Z rysunku 11 widać, Ŝe w przypadku dopasowania modelem o gaussowskim kształcie
źródła mierzona wartość R(q) dla q ≈ 20 MeV/c moŜe być dobrze odtworzona. Wysokość
piku wykazuje silną zaleŜność od parametru opisującego promień źródła – r0 równego 5.9 fm,
4.2 fm oraz 3.4 fm odpowiednio dla powolnego, średniego i szybkiego przedziału pędów cał-
kowitych.
Trzeba zwrócić uwagę, Ŝe szerokość eksperymentalnych funkcji korelacyjnych pozosta-
je w przybliŜeniu stała i wynosi ok. 19 - 22 MeV/c, a kształt piku nie został odtworzony za
pomocą obliczeń z uŜyciem modelu o gaussowskim rozkładzie źródła. Uzyskana niespójność
oznacza, Ŝe silnie zaleŜne od wartości pędu całkowitego parametry określające promienie
źródeł mogą być niepoprawne, gdyŜ zgodnie z argumentami przytoczonymi w [46] stała sze-
rokość piku dla róŜnych Ptot odpowiada emisji ze źródła o stałym promieniu.
Nieco lepszy opis danych eksperymentalnych udało się osiągnąć z modelu STCM (sim-
ple two-component model [46]). Zawiera on dwa istotne parametry: jednym z nich jest gaus-
sowski promień źródła, drugim odsetek par pochodzący od dynamicznego składnika emisji.
Model ten dobrze opisuje dane zdominowane przez szybka dynamiczna emisję, dopasowanie
danych dla przedziału wysokich pędów całkowitych 840 MeV/c < Ptot < 1 230 MeV/c jest
niemal identyczne z wynikami uzyskanymi z procedury imaging. Z prawej strony rysunku 11
widać jednak, Ŝe model STCM opisuje słabo dane z przedziału o niskim pędzie całkowitym,
które pochodzą głównie z długoŜyjącego źródła. Dopasowanie z modelu STCM jest szersze,
niŜ dopasowanie jednoparametrowym źródłem gaussowskim. Promień źródła uzyskany ze
STCM wynosi r0 = 4.1 fm i jest mniejszy niŜ uzyskany dla tych samych danych z poje-
dynczego gaussowskiego źródła, dla którego r0 = 5.9 fm. Zmierzona funkcja korelacyjna jest
jednak jeszcze szersza, co świadczy o tym, Ŝe prawdziwy promień źródła jest jeszcze mniej-
szy niŜ ten uzyskany ze modelu STCM [46].
A zatem, wiarygodny promień źródła nie moŜe być uzyskany z modelu gaussowskiego,
poniewaŜ kształt funkcji opisującej źródło jest w rzeczywistości niegaussowski. MoŜna by
oczekiwać, Ŝe skonstruowanie modelu będącego mieszanką powolnej i szybkiej części pomo-
Ŝe rozwiązać problem, jednak bardziej dokładne informacje pochodzące od funkcji korelacyj-
nych, dla których mamy znaczący wkład emisji z długoŜyjącego źródła, mogą być uzyskany
poprzez uniknięcie załoŜeń a priori na temat kształtu źródła.

35
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Rysunek 12. Gaussowskie oraz uzyskane techniką „imaging” profile źródeł emisji [46].

W przeciwieństwie do przypadku analiz z uŜyciem źródeł gaussowskich (rysunek 12),


rozmiar źródła nie zmniejsza się wraz ze wzrostem całkowitego pędu pary protonów, pozosta-
jąc stałym na poziomie ok. 3 fm. Wynik ten jest zupełnie inny od sytuacji pokazanej na ry-
sunku 11, gdzie rozmiar źródła był w duŜej mierze uzyskany z dopasowania wysokości piku
przy 20 MeV/c. Ta niezmienność rozmiaru źródła wraz ze wzrostem całkowitego pędu pary
protonów pokazuje, Ŝe wysokość piku przy 20 MeV/c nie dostarcza jednoznacznych informa-
cji na temat rozmiaru źródła.
Przyjęty został prosty scenariusz, w którym protony są emitowane przez obszar dyna-
micznego źródła, odpowiadający emisji przedrównowagowej oraz powolne źródło reprezentu-
jące końcowe stadium zdominowane przez wtórne rozpady wzbudzonych fragmentów.
W tym schematycznym modelu szybka emisja dostarcza części f całkowitej ilości protonów,
Yfast = f·Y, podczas gdy powolne, wtórne rozpady źródeł dostarczają pozostałą część
Yslow = (1-f)·Y.
Okazuje się, Ŝe szczegółowe badania kształtu funkcji korelacyjnej p-p dostarczają in-
formacji na temat wkładu pochodzącego od szybkiego źródła f oraz wolnego źródła 1-f. Re-
prezentują one nową informację zawartą w funkcjach korelacyjnych p-p, otwierając moŜli-
wość ograniczenia wpływu wtórnych rozpadów.
DługoŜyjąca część emitującego źródła daje wkład do funkcji źródła S(r) przy duŜych
względnych odległościach pary protonów, r > 10 fm, gdzie funkcja K(q,r) w równaniu Koo-
nina-Pratta jest zdominowana przez długozasięgowe oddziaływania kulombowskie. Wpływ
tych oddziaływań na funkcję korelacyjną widoczny jest tylko w obszarze małych pędów
względnych, q < 10 MeV/c, wiemy jednak, Ŝe w tych zakresach pomiary są utrudnione trudne
z powodu skończonej zdolności rozdzielczej uŜywanych w eksperymentach układów detek-

36
Interferometria jądrowa

cyjnych. A zatem te szczegóły wolno emitujących źródeł o promieniach r > 10 fm są trudno


dostępne.
Gdyby wolno emitujące źródła mogły być eksperymentalnie dostępne poprzez pomiary
par cząstek o bardzo małych pędach względnych, byłoby moŜliwe odwzorowanie nawet
„ogonów” profili źródła dla duŜych względnych odległości. W takim przypadku moŜna by
było dokładnie obserwować jak emitujące źródło moŜe róŜnić się od uproszczonego kształtu
gaussowskiego zakładanego w większości prac na temat funkcji korelacyjnych p-p. Takie
szczegółowe analizy kształtu funkcji korelacyjnych p-p wymagają eksperymentów o wysokiej
rozdzielczości.
Kształty źródeł uzyskanych metodą imaging (rysunek 10) dostarczają jasnych dowodów
na dwuskładnikową strukturę zgodną z występowaniem emisji w dwóch róŜnych skalach cza-
sowych: wyraźnie zlokalizowanego obszaru centralnego, który moŜe być przypisany do szyb-
kiej emisji oraz obszar „ogona” związany ze składnikiem powolnej emisji.

Tabela 1. Wyniki dopasowania danych eksperymentalnych za pomocą źródła gaussowskiego i techniki inwersji
numerycznej [31].
przedział
270–390 MeV/c 450–780 MeV/c 840–1230 MeV/c
Ptot
r1/2 (fm) f r1/2 (fm) f r1/2 (fm) f

imaging 2.44±0.37 0.30±0.05 3.13±0.14 0.68±0.03 2.93±0.15 0.78±0.05


źródło gaus-
7 1 5 1 4 1
sowskie

W tabeli 1 zostały zaprezentowane wyniki dopasowania rozmiaru źródła modelem gaus-


sowskim i techniką imaging. r1/2 oznacza promień źródła zdefiniowany jako promień, w któ-
rym gęstość źródła spada o połowę, natomiast f to część protonów pochodząca od szybkiego
składnika emisji. Wyniki otrzymane za pomocą techniki imaging pokazują, Ŝe promień źródła
zmienia się nieznacznie ze zmianą Ptot, co związane jest z niemal stałą szerokością piku
w funkcji korelacyjnej i co pozostaje w sprzeczności z wynikami uzyskanymi z dopasowania
źródłem gaussowskim.
Silna zaleŜność maksymalnej wartości funkcji korelacyjnej od Ptot odzwierciedla zaleŜ-
ność przyczynków pochodzących od szybkiej dynamicznej emisji oraz powolnej ewaporacji.
Szybki składnik dominuje dla przedziału zawierającego najwyŜsze wartości Ptot (f ≈ 0.78)
i staje się on coraz mniej znaczący w przypadku niŜszych pędów (f ≈ 0.30 dla najniŜszego
przedziału Ptot), przy których powolna emisja cząstek ze źródła o duŜym czasie Ŝycia staje się
coraz bardziej znacząca.
Technika imaging odtwarza szczegółowo pełny kształt funkcji korelacyjnych, a zatem
dostarcza bardziej szczegółowych informacji na temat funkcji korelacyjnej p-p. Pewne dodat-
kowe informacje na temat czasu Ŝycia powolnego składnika mogą być dostępne w przypadku,
kiedy dokona się bardzo szczegółowych pomiarów funkcji korelacyjnej przy małych pędach
względnych. Analizy te dostarczają waŜnych narzędzi diagnostycznych dla reakcji, w których

37
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

współzawodniczą ze sobą szybka dynamiczna emisja oraz powolna, zrównowaŜona ewapora-


cja, ale wymagają duŜych statystyk.

3.6 Cechy charakterystyczne funkcji korelacyjnych

Funkcje korelacyjne dla róŜnych układów cząstek wykazują wiele charakterystycznych cech
i prawidłowości, które były zaobserwowane i analizowane przez róŜne zespoły badawcze.
PoniŜej przedstawiony zostanie krótki przegląd wpływu róŜnych czynników na kształt i wła-
ściwości eksperymentalnych funkcji korelacyjnych.

3.6.1 Wpływ energii zderzenia na przestrzenny rozmiar źródła emisji

Interesujące wyniki dało rozwaŜanie rozmiaru źródeł w zaleŜności od energii zderzenia. Ba-
danie takie przeprowadziła kolaboracja FOPI dla układów Ca + Ca oraz Au + Au dla kilku
wartości energii zderzenia z zakresu od E/A = 400 do 1 500 MeV [48]. Uzyskane wyniki,
odpowiadające poszczególnym energiom zderzenia, są przedstawione na rysunku 13. W
przypadku reakcji Au + Au widzimy zmniejszanie się rozmiaru źródła emisji od 5.0 do 4.1 fm
wraz ze wzrostem energii zderzenia. W przypadku reakcji Ca + Ca widoczna jest ta sama
prawidłowość, jedynie zmiana rozmiaru źródła jest nieco mniej znacząca.

Rysunek 13. Eksperymentalne funkcje korelacyjne proton-proton uzyskane ze zde-


rzeń centralnych Ca + Ca (lewy panel) i Au + Au (prawy panel) przedstawione są
za pomocą symboli. Linie odpowiadają wynikom dopasowania z modelu o gaussow-
skim promieniu źródła (przy załoŜeniu zerowego czasu Ŝycia) [48].

PoniewaŜ mamy tu do czynienia ze zderzeniami centralnymi otrzymane wyniki odpo-


wiadają obszarowi uczestników, który to obszar ulega coraz silniejszej kompresji wraz ze
wzrostem energii zderzenia.

38
Interferometria jądrowa

3.6.2 Wpływ centralności zderzenia na kształt funkcji korelacyjnej i na czasy emisji

Badano reakcję 129Xe + 119Sn przy energii E/A = 50 MeV [32]. Progi detekcji cząstek były
niskie, a rozdzielczość bardzo dobra, zwłaszcza dla kątów w kierunku do przodu, dlatego teŜ
do analiz uŜyte zostały dane pochodzące z detektorów ustawionych w zakresie kątów θ < 45°,
co zapewniało wysoką krotność rejestracji róŜnych produktów reakcji.

Rysunek 14. Funkcje korelacyjne deuteron-deuteron dla reakcji 129Xe + 119Sn przy
energii E/A = 50 MeV dla róŜnych obszarów kinematycznych i róŜnych stopni cen-
tralności zderzenia [32].

Analizom zostały poddane pary deuteronów, dla których oddziaływania w stanie koń-
cowym mogą zostać sprowadzone głównie do długozasięgowych oddziaływań kulombow-
skich odpowiedzialnych za występowanie antykorelacji w obszarze małych pędów względ-
nych. Na rysunku 14 przedstawione zostały funkcje korelacyjne d-d [16] [35] [36] [39] [49],
przy czym górna część rysunku pokazuje dane zakwalifikowane jako pochodzące z QP,
z podziałem na przypadki centralne i peryferyjne. Wraz ze zmniejszaniem się gwałtowności
zderzenia średni czas emisji wydłuŜa się, co nie pozostaje bez wpływu na kształt funkcji kore-
lacyjnej.
Dolna część rysunku 14 przedstawia funkcje korelacyjne d-d dla danych pochodzących
z dynamicznej emisji ze źródła przedrównowagowego. Określana jest ona często jako emisja
midrapidity. Zaprezentowane funkcje korelacyjne nie wykazują znaczących róŜnic w kształ-
cie, z wyjątkiem większych błędów w przypadku zderzeń centralnych, co jest związane

39
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

z mniejszą statystyką. Pamiętając, Ŝe te cząstki zostały wyemitowane najprawdopodobniej


w pierwszej fazie zderzenia, nie dziwi, Ŝe w tym przypadku czasy emisji nie zaleŜą od cen-
tralności zderzenia.

3.6.3 Określanie własności czasowo-przestrzennych na podstawie analiz funkcji ko-


relacyjnych lekkich fragmentów

Podczas zderzeń cięŜkich jonów przy energiach pośrednich emitowanych jest wiele róŜno-
rodnych cząstek i fragmentów jądrowych. śeby dokonać kompletnej charakterystyki czaso-
wo-przestrzennej reakcji wymagana jest szeroka analiza interferometryczna z uŜyciem wielu
rodzajów emitowanych cząstek. Funkcje korelacyjne z uŜyciem cząstek innych niŜ protony
były szeroko analizowane przez wielu autorów.

Rysunek 15. Funkcja korelacyjna deuterom-alfa dla reakcji 16O+197Au przy energii
E/A = 94 MeV [50] dla róŜnych przedziałów energii kinetycznej. Linie odpowiadają
dopasowaniom z modelu o gaussowskim rozkładzie źródła.

Na rysunku 15 zostały przedstawione funkcje korelacyjne d-α [16] [35] [37] [38] [39]
[41] cząstek pochodzących z reakcji 16O+197Au przy energii E/A = 94 MeV [50]. Wielokrot-
nie obserwowano, Ŝe wysokość piku korelacyjnego funkcji korelacyjnej dwóch protonów
wzrasta wraz ze wzrostem energii pary [34] [48]. Ta sama prawidłowość dotyczy funkcji ko-
relacyjnych par d-α [50]. Po bliŜszym przyjrzeniu się rysunkowi 15 okazuje się, Ŝe cały
kształt funkcji korelacyjnej d-α nie jest dobrze odtworzony za pomocą symulacji z uŜyciem
źródła gaussowskiego. Nie udało się jednocześnie dopasować pierwszego piku (dla
q = 42 MeV/c) i drugiego (q = 84 MeV/c). Szeroki pik przy q = 84 MeV/c jest lepiej opisy-
wany z uŜyciem źródła o promieniu o ok. 1 fm większym w porównaniu do promienia źródła
40
Interferometria jądrowa

uzyskanego z najlepszego dopasowania wąskiego piku przy q = 42 MeV/c. Trudności, o któ-


rych mowa, nie zostały jak na razie rozwiązane i wymagają dalszych badań.
Korelacje deuteronów były badane dla cząstek pochodzących ze źródła QP w reakcji
Xe + Sn przy energii E/A = 50 MeV [51]. Za pomocą modelu kwantowego z zawierającego
oddziaływania kulombowskie i oddziaływania w stanie końcowym zostały oszacowane czasy
emisji deuteronów z rozpadu QP dla róŜnych parametrów zderzenia. ZauwaŜono, Ŝe wraz ze
zmniejszaniem się parametru zderzenia, czyli idąc od peryferyjnych w stronę centralnych
zderzeń, czasy emisji zmniejszały się od 200 fm/c do 25 fm/c. Wynik ten interpretuje się jako
zwiększający się wkład emisji przedrównowagowej wraz ze zwiększaniem się centralności
zderzenia gdzie tworzy się bardziej wzbudzony QP.

Rysunek 16. Funkcja korelacyjna deuteron-deuteron dla reakcji 40Ar + 197Au przy
energii E/A = 60 MeV [52]. RóŜne symbole odpowiadają róŜnym przedziałom ener-
gii kinetycznej pary, natomiast linie – dopasowaniom z modelu uwzględniającego
kulombowskie i silne oddziaływania w stanie końcowym.

Na rysunku 16 zostały przedstawione typowe funkcje korelacyjne d-d. Dane pochodzą


z reakcji 40Ar + 197Au przy energii E/A = 60 MeV [52] i na wykresie widoczne są w postaci
punktów. Wydzielone zostały róŜne klasy przypadków w zaleŜności od energii kinetycznej
pary. Widzimy, Ŝe charakterystyczna antykorelacja związana z oddziaływaniem kulombow-
skim pary deuteronów pogłębia się wraz ze wzrostem energii kinetycznej. To pozwala przy-
puszczać, Ŝe wysokoenergetyczne cząstki były emitowane w pierwszej fazie reakcji, kiedy ich
odległości były stosunkowo małe, co zaowocowało silniejszym oddziaływaniem – w tym wy-
padku odpychającym. Symulacje wykonane z uŜyciem modelu o gaussowskim rozkładzie
źródła potwierdzają te przypuszczenia. Największa antykorelacja odpowiada emisji ze źródła

41
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

o najmniejszym promieniu o wartości 4 fm, najsłabsza – promieniowi największemu oszaco-


wanemu na 9 fm.
Funkcje korelacyjne tryton-tryton równieŜ były badane przez wielu autorów [16] [35]
[49]. Promienie źródeł uzyskane z symulacji z uŜyciem – podobnie jak w przypadku deutero-
nów – modelu z gaussowskim źródłem, w którym zostały uwzględnione oddziaływania
w stanie końcowym silne i kulombowskie, okazały się być podobne jak w przypadku deute-
ronów [34].
Dla danych z reakcji 14N + 197Au przy energii E/A = 35 MeV [16] analizowane były
róŜne funkcje korelacyjne. Uzyskany rozmiar źródła par p-α okazał się być porównywalny
z tym uzyskanym z korelacji d-d i t-t, natomiast nieco większy niŜ w przypadku d-α.
Dość oczywisty wniosek, który się tu nasuwa jest taki, Ŝe róŜne rodzaje cząstek pocho-
dzą z róŜnych etapów reakcji. Wyniki uzyskane z tego typu analiz są niezwykle interesujące,
musimy mieć jednak ciągle na uwadze, Ŝe takich porównań promieni źródeł naleŜy dokony-
wać bardzo ostroŜnie, gdyŜ interpretacja wyników nie jest do końca jednoznaczna. Zagadnie-
nie to pozostaje ciągle w sferze badań i wyjaśnień.

3.6.4 Wpływ oddziaływania ze źródłem na kształt funkcji korelacyjnej

RozwaŜmy wpływ pola kulombowskiego pochodzącego od źródła na zachowanie funkcji


korelacyjnych. Zazwyczaj uwzględnia się tylko wzajemne oddziaływanie skorelowanych czą-
stek. Takie przybliŜenie jest uzasadnione wtedy, kiedy oddziałujące cząstki mają równy sto-
sunek masy do ładunku, przez co odczuwają takie samo przyspieszenie w polu kulombow-
skim źródła emisji.

Rysunek 17. Funkcja korelacyjna proton-alfa dla reakcji 40Ar + 197Au przy energii
E/A = 60 MeV [52] [16]. Pełne (puste) symbole odpowiadają parom, w których pro-
ton ma mniejszą (większą) prędkość niŜ cząstka alfa.

Na rysunku 17 mamy dwie funkcje korelacyjne p-α [16] [35] [37] [38] [39] [41]. Jedna
utworzona z par spełniających warunek vp > vα (puste kółka) i druga vp < vα (kółka pełne).

42
Interferometria jądrowa

Zwróćmy uwagę, Ŝe podczas gdy połoŜenie piku dla q = 15 MeV/c nie zmienia się dla obu
warunków, to drugi pik dla warunku vp > vα jest przesunięty do nieco wyŜszych wartości pę-
dów względnych.
Autorzy tłumaczą to wpływem oddziaływania kulombowskiego pochodzącego od źródła
emisji. PoniewaŜ stosunek masy do ładunku jest większy dla protonów, niŜ dla cząstek alfa,
dlatego proton doświadcza większego przyspieszenia w polu kulombowskim emitera. W kon-
sekwencji tego, względna prędkość pary będzie zmniejszona, jeŜeli vp < vα. Będzie natomiast
zwiększona, jeśli vp > vα, co w rezultacie spowoduje przesunięcie pozycji piku.

3.7 Sekwencja emisji cząstek nieidentycznych

Technika badania kolejności emisji i opóźnienia czasowego cząstek emitowanych w reak-


cjach jądrowych stosowana jest szeroko [31] [53] [54] [55] [56]. Była po raz pierwszy zapro-
ponowana dla par cząstek naładowanych, a następnie została rozszerzona na dowolny rodzaj
oddziałujących nieidentycznych cząstek [57]. WraŜliwość funkcji korelacyjnej na asymetrię
w rozkładzie czasowo-przestrzennych współrzędnych punktów emisji cząstek moŜe zostać
uŜyta do określenia róŜnic w przeciętnych czasach emisji cząstek róŜnych typów przez zasto-
sowanie odpowiednio dobranych przedziałów prędkości i energii.

Rysunek 18. Schemat przedstawiający wraŜliwość funkcji korelacyjnej na znak róŜ-


nicy czasu emisji [55].

Weźmy pod uwagę dwie cząstki nieidentyczne (1) i (2). Okazuje się, Ŝe funkcja korela-
cyjna wykazuje wraŜliwość na znak róŜnicy ich czasów emisji ∆t = t 1 − t 2 i moŜe słuŜyć do
bezpośrednich pomiarów opóźnienia w ich emisji.
43
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

ZaleŜność funkcji korelacyjnej od znaku róŜnicy w czasach emisji cząstek moŜna łatwo
zinterpretować. Oddziaływanie cząstek w przypadku, kiedy cząstka szybsza jest emitowana
później (rysunek 18 a), będzie inne w porównaniu z sytuacją, w której szybsza cząstka będzie
emitowana wcześniej (rysunek 18 b).
NaleŜy skonstruować funkcję 1 + R (q )+ zawierającą pary, dla których cosinus kąta ψ
pomiędzy kierunkiem wektora sumy prędkości, a kierunkiem wektora ich róŜnicy (na rysunku
r r r
oznaczony jako k µ = v1 − v 2 , gdzie µ jest zredukowaną masą układu) jest większy od zera.
Zdefiniujmy teŜ drugą funkcję 1 + R (q )− składającą się z par, dla których cos (ψ ) < 0 . Czas
oddziaływania cząstek, który jest głównym wyznacznikiem siły ich oddziaływań, będzie
dłuŜszy w pierwszym przypadku, prowadząc do silniejszej korelacji, niŜ w przypadku drugim.
WraŜliwość funkcji korelacyjnej na opóźnienie w emisji przedstawia stosunek:
1 + R (q )+
1 + R (q )−
( 3.7-1 )

Jest on określany jako tzw. double ratio i wykazuje on korelację, jeśli więcej par spełnia
warunek (a), natomiast antykorelację w sytuacji przeciwnej [55].
Jeśli opóźnienie czasu emisji nie występuje, wówczas double ratio będzie bliskie jedno-
ści zarówno dla q → 0 (w tym przypadku róŜnica prędkości dwóch cząstek jest zaniedbywal-
na), jak i q → ∞ (w tym przypadku zmiany gęstości dwucząstkowej przestrzeni fazowej wy-
nikające z oddziaływania w stanie końcowym są zaniedbywalne). Dokładne umiejscowienie
piku (lub wgłębienia) w double ratio zaleŜy od rodzaju analizowanych cząstek oraz od źródła
emisji, a tym samym fazy procesu emisji, które są głównym powodem zaistnienia róŜnicy
w średnim czasie emisji cząstek.
Określenie „sekwencja emisji” oznacza róŜnicę w średnim czasie emisji cząstek dwóch
róŜnych typów, ale róŜnica ta moŜe być niewielka w porównaniu z szerokością rozkładów
czasu emisji. MoŜe ona wynikać z tego, skąd cząstki uwzględnione przy tworzeniu funkcji
korelacyjnej pochodzą.
W zderzeniach o energiach pośrednich wydobycie informacji o przestrzenno-czasowych
rozmiarach źródła emisji oraz sekwencji emisji cząstek jest skomplikowane głównie z dwóch
powodów:
 obecności wielu źródeł emisji cząstek,
 róŜnej skali czasowej emisji statystycznej i dynamicznej ze zrównowaŜonych źródeł
i nierównowagowych.

3.8 Teoretyczne funkcje korelacyjne

Przy konstruowaniu teoretycznych funkcji korelacyjnych przyjmuje się, Ŝe kluczowe są trzy


efekty: tzw. oddziaływania w stanie końcowym - silne i kulombowskie oraz statystyka kwan-
towa. Interesujące moŜe być przeanalizowanie ich wpływu na funkcje korelacyjne róŜnych
układów cząstek w zaleŜności od dwóch waŜnych parametrów charakteryzujących źródła

44
Interferometria jądrowa

emisji - rozmiaru przestrzennego oraz czasu Ŝycia. W przypadku czasów Ŝycia źródeł przyjęto
dwie wartości: t = 50 fm/c oraz 500 fm/c. Jeśli chodzi o rozmiary źródeł, to wynosiły one
r = 3 fm oraz 5 fm. Symulacje zostały przeprowadzone dla reakcji dla reakcji 40Ar + 58Ni przy
energii zderzenia E/A = 77 MeV z uŜyciem modelu trzech poruszających się źródeł (M3SM).

3.8.1 Proton-proton

Najbardziej znaną funkcją korelacyjną jest funkcja p-p, na niej skoncentrujemy teraz naszą
uwagę. Funkcja ta posiada charakterystyczne maksimum dla wartości k* ≈ 0.02 GeV/c, które
powstaje w wyniku oddziaływań silnych. Dla małych wartości k* widoczna jest antykorelacja
związana z odpychaniem kulombowskim oraz wpływem statystyki kwantowej.

Rysunek 19. Teoretyczne funkcje korelacyjne proton-proton. Parametry źródeł emi-


sji są podane na rysunku.

Na rysunku 19 widoczne jest zestawienie czterech funkcji korelacyjnych proton-proton.


Parametry źródeł emisji widoczne są na rysunku. Widzimy, Ŝe dla źródeł emisji o małych
rozmiarach przestrzennych i krótkich czasach Ŝycia korelacje proton-proton są najsilniejsze,
natomiast wraz ze wzrostem rozmiarów przestrzennych oraz wydłuŜaniem czasów Ŝycia źró-
deł charakterystyczny efekt korelacyjny staje się coraz słabszy, aŜ do zupełnego zaniku dla
długich czasów Ŝycia i duŜych rozmiarów przestrzennych, co pozostaje w zgodzie z wynika-
mi eksperymentalnymi.

45
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Rysunek 20. Teoretyczne funkcje korelacyjne proton-proton oraz wpływ poszcze-


gólnych efektów. Parametry źródeł emisji podane są na rysunku.

Na rysunku 20 przedstawione są teoretyczne funkcje korelacyjne proton-proton dla


podanych wcześniej parametrów źródeł z wyodrębnieniem oddziaływań kulombowskich oraz
efektów statystyki kwantowej.
Na kształt funkcji korelacyjnej mają wpływ cechy charakterystyczne efektów odpowie-
dzialnych za występowanie (anty)korelacji. Efekty te mają związek z parametrami źródeł
emitujących cząstki, jak równieŜ wynikają z własności cząstek, które są emitowane.
Przyjrzyjmy się bliŜej efektom statystyki kwantowej, które odgrywają istotna rolę
w przypadku korelacji cząstek identycznych. Jeśli rozpatrywać będziemy cząstki, które zosta-
ły wyemitowane z niewielkiego obszaru w krótkiej skali czasowej, wówczas uzyskamy do-
datnią korelację jeśli cząstki będą bozonami, a ujemną korelację (czyli antykorelację) jeśli
cząstki będą fermionami.
W przypadku oddziaływań silnych par nukleonów - jak moŜna się przekonać z rysunku
20 - wywołują one tym silniejszą korelację, im mniejszy jest przestrzenno-czasowy rozmiar
źródła emisji.
Wpływ oddziaływań kulombowskich powoduje korelację ujemną w przypadku rozpa-
trywania par cząstek naładowanych jednoimiennie, powinien powodować korelację dodatnią -
w przypadku róŜnoimiennych ładunków, natomiast dla cząstek obojętnych elektrycznie nie
odnotowuje się wpływu tego rodzaju oddziaływań. Z rozwaŜań zaprezentowanych w [26]

46
Interferometria jądrowa

[58] wynika, Ŝe w przypadku występowania oddziaływań kulombowskich zakres róŜnic pę-


dów cząstek, dla których oddziaływanie to jest istotne, jest tym większy, im wyŜsze są masy
cząstek.
W tym miejscu zaprezentowana została jedynie funkcja korelacyjna proton-proton. Po-
zostałe funkcje korelacyjne, dla róŜnych kombinacji cząstek, zostały przedstawione
w Dodatku 1 niniejszej rozprawy.

3.9 Metodyczne aspekty analizy korelacji

Eksperymentalne funkcje korelacyjne cechuje duŜa róŜnorodność pod względem kształtu


w zaleŜności od badanej reakcji, jąder uŜytych do jej przeprowadzenia, energii zderzenia czy
wreszcie od odpowiedniej selekcji przypadków. W rozdziale tym zostanie zaprezentowany
przegląd wpływu róŜnych interesujących aspektów metodycznych na analizę funkcji korela-
cyjnych.

3.9.1 Wpływ selekcji pędowej na kształt funkcji korelacyjnej i szacowanie rozmia-


rów źródeł emisji

Na rysunku 21 przedstawione są funkcje korelacyjne p-p mierzone dla reakcji 14N + 197Au
przy energii zderzenia E/A = 75 MeV [31] [46]. Układ detekcyjny znajdował się w zakresie
kątowym θlab ≈ 25°. Pary protonów zostały przypisane do trzech przedziałów w zaleŜności od
r r
wartości pędu całkowitego Ptot = p1 + p 2 :
270 MeV/c < Ptot < 390 MeV/c,
450 MeV/c < Ptot < 780 MeV/c,
840 MeV/c < Ptot < 1 230 MeV/c.

Tak jak to zostało zaobserwowane w wielu innych przypadkach, tak i tu wysokość cha-
rakterystycznego piku dla q = 20 MeV/c wzrasta wraz ze wzrostem Ptot.
Teoretyczne funkcje korelacyjne obliczone z uŜyciem źródła gaussowskiego są na ry-
sunku 21 przedstawione w postaci linii przerywanych. Z dopasowania uzyskano następujące
wartości promieni źródeł r0 = 5.9, 4.2 oraz 3.4 fm dla przedziałów odpowiednio od najmniej-
szych do największych wartości Ptot.
Zaobserwowane w ten sposób zmniejszanie się rozmiaru przestrzennego źródła emisji
interpretowane jest tym, Ŝe bardziej energetyczne protony są związane z emisją z mniejszego
źródła, które powstaje w początkowej fazie zderzenia. W przypadku cząstek o mniejszych
energiach promień źródła wzrasta, jak naleŜałoby oczekiwać w późniejszych stadiach reakcji,
kiedy to układ stygnie i powiększa swoje rozmiary.
Uzyskane promienie gaussowskie stanowią oczywiście górne granice rozmiaru prze-
strzennego źródeł, gdyŜ tak naprawdę w rzeczywistości trudno mówić o rozmiarach prze-
strzennych w oderwaniu od rozmiarów czasowych – emisja cząstek jest procesem trwającym

47
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

przez pewien czas, jednakŜe analizując informacje na temat czasowo-przestrzennych charak-


terystyk źródła emisji z funkcji korelacyjnych bez wprowadzenia warunków na np. Ptot mogą
wystąpić spore problemy z interpretacją wyników, bowiem trudno w takiej sytuacji powie-
dzieć czy mamy do czynienia z małym przestrzennie źródłem, które emituje cząstki przez
długi czas, czy raczej z duŜym źródłem, które emituje w krótkim czasie.

Rysunek 21. Funkcje korelacyjne proton-proton dla reakcji 14N + 197Au przy energii
zderzenia E/A = 75 MeV [31] [46].

Oczekuje się, Ŝe wyseparowanie pewnych przedziałów pod względem Ptot, energii czy
prędkości pary redukuje przestrzenno czasowe niejednoznaczności zawarte w opisie źródła
emisji. Innym podejściem jest teŜ załoŜenie współistnienia więcej niŜ jednego źródła emisji
o róŜnych czasach Ŝycia i rozmiarach przestrzennych. Tak jest w reakcji Ni + Al przy energii
E/A = 45 MeV [59], gdzie autorzy przyjęli występowanie kilku przekrywających się źródeł
o róŜnych czasach Ŝycia (faza przedrównowagowa i ewaporacja).

3.9.2 Wpływ uwzględnienia w symulacjach oddziaływań pochodzących od innych


cząstek na kształt funkcji korelacyjnej

Zostało zaobserwowane, Ŝe im dłuŜsze czasy emisji i niŜsze pędy całkowite cząstek, tym bar-
dziej płaska jest ich funkcja korelacyjna (i na odwrót). Takie zachowanie funkcji korelacyjnej
próbowano teŜ wytłumaczyć w inny sposób.
Analizy przeprowadzono dla reakcji 129Xe + 119Sn przy energii E/A = 50 MeV [32]. Au-
torzy pracy zastanawiali się, jak moŜe wpływać uwzględnienie oddziaływań pochodzących od
lekkich cząstek naładowanych na kształt funkcji korelacyjnej p-d.
Rysunek 22 przedstawia funkcję korelacyjną p-d [16] [35] [39] [49], dla przypadków
peryferyjnych. Dla cząstek pochodzących z midrapidity widzimy sporą antykorelację, nato-
48
Interferometria jądrowa

miast dla danych z QP jest raczej płaska. śeby odtworzyć takie wyniki, tzn. uzyskać dopaso-
wanie funkcji eksperymentalnej danymi wygenerowanymi z modelu, potrzebne jest załoŜenie
o bardzo długim, nierealistycznym, czasie emisji protonów (typowe czasy to kilka setek fm/c)
w stosunku do czasu uzyskanego dla deuteronów (z wcześniejszych analiz funkcji d-d).

Rysunek 22. Funkcje korelacyjne proton-deuteron dla reakcji 129Xe + 119Sn przy
energii E/A = 50 MeV dla róŜnych obszarów kinematycznych w zderzeniach niecen-
tralnych. [32]

Krotności wyemitowanych i zarejestrowanych w reakcji cząstek ustalone na podstawie


danych eksperymentalnych wyniosły: 5, 2, i 5 odpowiednio dla protonów, deuteronów i czą-
stek alfa. Wkład trytonów i 3He jest niewielki i moŜna go było zaniedbać. Jako wynik analiz
przeprowadzonych dla funkcji d-d przyjęto do celów symulacji, Ŝe średni czas emisji deute-
ronu wynosi 80 fm/c (mając jednak na uwadze, Ŝe czas ten moŜe być nieco przeszacowany).
Czas emisji protonu to 100 fm/c, wartość tę przyjęto na podstawie wcześniejszych analiz
związanych z sekwencją emisji.

Rysunek 23. Funkcja korelacyjna proton-deuteron dla reakcji 129Xe + 119Sn przy
energii E/A = 50 MeV dla zderzeń peryferyjnych (gwiazdki) oraz wyniki symulacji
(kółka) [32].

49
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Na rysunku 23, na którym przedstawione zostały wyniki symulacji z uwzględnieniem


emisji samych tylko protonów i deuteronów (ze średnimi czasami emisji widocznymi na wy-
kresie), widoczna jest duŜa niezgodność z danymi pochodzącymi z eksperymentu. śeby osza-
cować wpływ obecności cząstek alfa wyemitowanych w tych samych przypadkach, w tym
samym obszarze kinematycznym, do symulacji włączono cząstki alfa z czasem emisji 200
fm/c. Wprowadzenie cząstek alfa do symulacji miało wpływ na zmianę oddziaływań w stanie
końcowym. Funkcja korelacyjna uzyskana po wprowadzeniu tych zmian oraz parametry uŜyte
w symulacji są widoczna na rysunku 24.

Rysunek 24. Funkcja korelacyjna proton-deuteron dla reakcji 129Xe + 119Sn przy
energii E/A = 50 MeV dla zderzeń peryferyjnych (gwiazdki) oraz wyniki symulacji
(kółka), w której uwzględniono wpływ cząstek alfa z czasem emisji 200 fm/c. [32]

Okazuje się, Ŝe efekt antykorelacji związany z oddziaływaniem kulombowskim jest do-


brze widoczny, ale nie tak silny, jak w poprzednim przypadku.
W kolejnej symulacji przyjęto, Ŝe średni czas emisji cząstek alfa wynosi 90 fm/c, co ma
zwiększyć ich wpływ na wzajemne relacje p-d. Wyniki widoczne są na rysunku 25.

50
Interferometria jądrowa

Rysunek 25. Funkcja korelacyjna proton-deuteron dla reakcji 129Xe + 119Sn przy
energii E/A = 50 MeV dla zderzeń peryferyjnych (gwiazdki) oraz wyniki symulacji
(kółka), w której uwzględniono wpływ cząstek alfa z czasem emisji 90 fm/c. [32]

Widzimy, Ŝe efekt antykorelacyjny jest wyraźnie słabszy, co spowodowało lepszą zgod-


ność z danymi eksperymentalnymi. Wynika stąd wniosek, Ŝe cząstki alfa odgrywają znaczącą
rolę w oddziaływaniach w stanie końcowym lekkich cząstek. Podobne zachowanie zaobser-
wowano teŜ przy analizie danych pochodzących z obszaru midrapidity. Skłania to do zasta-
nowienia się nad wpływem oddziaływań pochodzących od innych cząstek, a zatem stosowa-
niem takich modeli, które to umoŜliwiają.

3.9.3 Wpływ doboru przypadków na kształt funkcji korelacyjnej

Badano funkcje korelacyjne cząstek emitowanych z szybko poruszającego się źródła, reje-
strowanych w bardzo wąskim zakresie kątów w kierunku do przodu w układzie laboratorium
dla dwóch reakcji 40Ar + 27Al przy energiach zderzenia E/A = 44 i 77 MeV. Eksperyment
przeprowadzono w laboratorium Ganil w Caen. Detektory były ustawione w odległości
235 cm od tarczy i obejmowały zakres kątów 0.7° ≤ θ lab ≤ 7° [60].
Cząstki emitowane do przodu w układzie źródła emisji są kinematycznie dość dobrze
odseparowane w układzie laboratoryjnym od cząstek emitowanych do tyłu w układzie źródła
emisji. Taka sytuacja jest typowa dla emisji z QP w niecentralnych zderzeniach cięŜkich jo-
nów przy pośrednich energiach.
Oznaki rozpadu QP są widoczne w widmach energetycznych cząstek, co widać na ry-
sunku 26. Zwróćmy uwagę, Ŝe rozkłady energetyczne charakteryzują się wgłębieniem
w środku. Minimum rozkładu wypada nieco poniŜej energii pocisku, która zaznaczona jest na
rysunku przerywaną linią. Takie zachowanie jest typowe dla cząstek emitowanych z QP z
prędkościami równoległymi do kierunku ruchu QP (maksimum po prawej stronie rozkładu)

51
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

albo antyrównoległymi (maksimum po lewej). Jest tak z powodu oddziaływania kulombow-


skiego pochodzącego od QP – cząstki mają energię wyŜszą lub niŜszą niŜ energia QP na nu-
kleon (energia QP jest nieco niŜsza niŜ energia pocisku).

Rysunek 26. Rozkłady energii kinetycznej w przeliczeniu na nukleon dla protonów


(górna część rysunku) i cząstek alfa (dolna część rysunku) dla reakcji 40Ar + 27Al
przy energiach zderzenia E/A = 44 i 77 MeV. [60]

Analizy z uŜyciem modelu trzech poruszających się źródeł dowiodły, Ŝe nawet wtedy,
kiedy analizujemy zakresy kątów do przodu, gdzie widma energetyczne są zdominowane
przez cząstki pochodzące z QP, to emisja z PE oraz z QT jest równieŜ obecna [60].
Struktura z wyraźnym minimum i dwoma maksimami związana z emisją z QP jest bar-
dziej widoczna dla protonów, niŜ dla cząstek alfa. Jednym z powodów takiego zachowania
jest to, Ŝe kulombowski wpływ źródła emisji w przeliczeniu na cząstkę jest dla cząstek alfa
mniejszy niŜ połowa odczuwanego przez proton – jeśli weźmiemy pod uwagę masę i ładunek
oraz większą średnią odległość emisji w związku z większymi rozmiarami cząstek alfa. In-
nym powodem występowania róŜnic w widmach energetycznych omawianych cząstek moŜe
być róŜny wkład emisji ze źródła o pośredniej prędkości i rozpadu wzbudzonych fragmentów.
Charakterystyczny kształt związany z rozpadem QP jest bardziej wyraźny dla danych
z eksperymentu o energii E/A = 44 MeV. MoŜe to być częściowo wyjaśnione za pomocą fak-
tu, Ŝe oddziaływanie kulombowskie źródła staje się mniej znaczące przy energii 77 MeV.
Inne wyjaśnienie moŜe być związane z większym wkładem emisji cząstek nie pochodzących
z QP.

52
Interferometria jądrowa

Na rysunku 27 zostały przedstawione funkcje korelacyjne p-p dla dwóch energii zderzeń
mające dosyć nietypowy kształt i to niezaleŜnie od sposobu liczenia tła. MoŜe to być spowo-
dowane wymieszaniem przypadków pochodzących z róŜnych obszarów kinematycznych,
czyli róŜnych źródeł o róŜnych prędkościach. MoŜe równieŜ oznaczać wpływ jakichś niezi-
dentyfikowanych efektów innych niŜ statystyka kwantowa czy oddziaływania w stanie koń-
cowym.

40
Rysunek 27. Funkcje korelacyjne proton-proton dla reakcji Ar + 27Al przy ener-
giach zderzenia E/A = 44 i 77 MeV. [60]

Aby wyeliminować, czy chociaŜ zmniejszyć znacząco wpływ innych źródeł emisji, zo-
stały wprowadzone progi energetyczne mające na celu uwzględnienie tylko cząstek pocho-
dzących z QP. A zatem do analiz korelacyjnych zostały wybrane protony o energii powyŜej
35 MeV (w przypadku reakcji o energii 44 MeV/nukleon) i powyŜej 65 MeV przy energii
77 MeV/nukleon. Są to cząstki widoczne na rysunku 26 w postaci maksimum po prawej stro-
nie. Jak widać na rysunku 28 znacznie wpłynęło to na poprawę kształtu funkcji korelacyjnej.

Rysunek 28. Funkcje korelacyjne proton-proton po zastosowaniu progów energe-


tycznych (szczegóły w tekście). Reakcja 40Ar + 27Al przy energiach zderzenia
E/A = 44 i 77 MeV. [60]

53
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Z przeprowadzonych analiz wynika, Ŝe sporo uwagi naleŜy poświęcić odpowiedniemu


doborowi przypadków przy konstruowaniu funkcji korelacyjnej. W tym wypadku rozwaŜania
dotyczyły funkcji p-p dla cząstek emitowanych z szybkiego źródła i rejestrowanych w zakre-
sie małych kątów do przodu, ale stwierdzenie to jest prawdziwe w ogólności. Być moŜe na
dość „dziwne” zachowanie funkcji korelacyjnej wywierają wpływ jeszcze jakieś dodatko-
wych efekty korelacyjne, których pochodzenie nie jest do końca oczywiste [60].
Zupełnie inna sytuacja jest w przypadku funkcji α-α, dla której wprowadzenie progu
energetycznego nie wpływa zasadniczo na kształt i wysokość funkcji. Funkcja ta zawiera kil-
ka maksimów rezonansowych i obserwuje się jedynie lekkie obniŜenie ich wysokości po za-
stosowaniu odcięcia cząstek o niskich energiach (to samo kryterium, co w przypadku proto-
nów), co jest widoczne na rysunku 29:

Rysunek 29. Funkcje korelacyjne α-α dla wszystkich cząstek alfa (pełne kółka) i po
zastosowaniu progów energetycznych (puste kółka) dla reakcji 40Ar + 27Al przy
energiach zderzenia E/A = 44 i 77 MeV [60].

Wynika z tego, Ŝe izotopy berylu (których rozpady mają swój udział w maksimach re-
zonansowych) są prawdopodobnie emitowane przez źródło o pośredniej prędkości, a zatem
spora część cząstek alfa ma energie niŜsze niŜ wybrane do utworzenia funkcji korelacyjnej
poprzez zastosowanie progów energetycznych.

3.9.4 Wpływ błędnego oszacowania prędkości źródła emisji

Aby metoda badania sekwencji emisji działała prawidłowo prędkości cząstek muszą być wy-
znaczone w układzie źródła emisji. Prędkość źródła nie zawsze jest dobrze zdefiniowaną
wielkością z powodu „ukrytego” rozpatrywania zderzeń o róŜnych parametrach zderzenia.
54
Interferometria jądrowa

W danych eksperymentalnych sytuacja jest bardzo skomplikowana przez to, Ŝe nigdy nie je-
steśmy w stanie całkowicie odizolować jednego źródła emisji obecnego w czasie reakcji od
drugiego. NaleŜałoby się zatem przyjrzeć konsekwencjom nieprawidłowego oszacowania
prędkości źródła (tzn. przypisania cząstek do niewłaściwego źródła emisji) [56].
Główna niepewność pochodzi więc z tego, Ŝe nie jest znany parametr zderzenia i do
analiz wykorzystujemy przypadki z róŜnymi parametrami zderzenia dokonując swoistego
uśrednienia. Dodatkowo, cząstki naleŜące do pary mogą pochodzić z róŜnych źródeł, o du-
Ŝych róŜnicach w ich prędkości. Oczywiście poprzez odpowiedni dobór danych moŜna zna-
cząco zmniejszyć odsetek par nie pochodzących z poŜądanego przez nas źródła.
JeŜeli prędkość źródła emitującego cząstki zostanie nieprawidłowo określona w porów-
naniu z jego „prawdziwą” prędkością, wówczas prędkości cząstek obliczone w układzie źró-
dła będą zawierały pewien błąd.
RozwaŜany był prosty przykład symulacji dla przypadku emisji protonu i cząstki alfa
[56]. ZałoŜono boltzmannowski rozkład energii cząstek emitowanych ze źródeł o temperatu-
rach T(p) =6 MeV oraz T(α) = 8 MeV, co oznacza, Ŝe cząstka alfa została wyemitowana nie-
co wcześniej niŜ proton, a zatem odczuwała ona działanie wyŜszej temperatury (okazuje się
jednak, Ŝe załoŜenie o róŜnych temperaturach emisji nie będzie miało wpływu na wyniki koń-
cowe). Zakładamy, Ŝe cząstki są emitowane izotropowo. RóŜnica pomiędzy rzeczywistą
prędkością źródła i tą załoŜoną ma rozkład normalny i przypadkowy kierunek.
Okazało się, Ŝe liczba par przypisanych do niewłaściwego zakresu prędkości wynosi ok.
5% w przypadku realistycznego oszacowania niepewności prędkości źródła. Błąd staje się
większy, jeŜeli prędkość źródła ma duŜy rozrzut, ale nawet nierealistycznie wielka niepew-
ność w oszacowaniu prędkości źródła, obejmująca wszystkie moŜliwe prędkości w danej re-
akcji, powoduje, Ŝe ułamek źle przyporządkowanych par jest mniejszy niŜ 25%. Przykład ten
pokazuje, Ŝe w większości przypadków mamy do czynienia z małym błędem, rzędu kilku
procent, co nie powinno zasadniczo wpływać na uzyskiwane wyniki [56].

3.9.5 Wpływ dwuciałowych rozpadów fragmentów na interpretację sekwencji emisji

W przypadku funkcji korelacyjnych charakteryzujących się oddziaływaniami w stanie koń-


cowym prowadzącymi do powstania rezonansów, piki rezonansowe w funkcjach korelacyj-
nych mogą mieć dwie róŜne przyczyny. Kluczowym problemem przy interpretacji wniosków
na temat chronologii emisji jest fakt, Ŝe nie wszystkie cząstki są emitowane niezaleŜnie5 przez
wzbudzone (nazwijmy je umownie „duŜe”) źródło. MoŜe się zdarzyć, Ŝe pochodzą one z roz-
padów dwuciałowych, czyli procesu, w którym niestabilny fragment uformowany w czasie
trwania reakcji rozpada się na dwie cząstki będące wynikiem pomiaru (np. 8Be  α + α,
6
Li  α + d). W tym drugim przypadku względna prędkość cząstek jest określana wyłącznie

5
Chodzi o cząstki, które oddziałują ze sobą i zmieniają swoje pędy w taki sposób, Ŝe ich pęd względny znajduje
się w obszarze rezonansu, ale cząstki nie tworzą fragmentu, który następnie z powrotem podlega rozpadowi
dwuciałowemu. Ten drugi proces jest nieodróŜnialny od dwuciałowych rozpadów fragmentów, które powstały
w inny sposób, w wyniku innego mechanizmu mającego miejsce podczas reakcji [56].
55
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

poprzez zasady zachowania pędu i energii i nie przenoszą one Ŝadnych uŜytecznych informa-
cji na temat czasu emisji z duŜego źródła.
W przypadku, kiedy fragment rozpada się na dwie nieidentyczne cząstki, ich prędkości
w układzie spoczynkowym fragmentu są zawsze takie, Ŝe lŜejsza cząstka dostaje większą
prędkość, niŜ cięŜsza. Wynika to z zasad zachowania pędu i energii.
JeŜeli skonstruujemy funkcje korelacyjne do badania chronologii emisji6 przy załoŜeniu,
Ŝe wszystkie cząstkami pochodzą z rozpadów dwuciałowych (prędkości cząstek liczone
w układzie spoczynkowym fragmentu), wówczas wszystkie pary znajdą się w przedziale, w
którym lŜejsza cząstka ma większą prędkość, natomiast ani jedna para nie znajdzie się w
przedziale komplementarnym. Okazuje się, Ŝe nawet jeśli prędkości cząstek są obliczane w
innym układzie, to nadal więcej niŜ 50% przypadków pochodzących z rozpadu fragmentu
będzie przypisana do przedziału, w którym lŜejsza cząstka ma większą prędkość [56].
KaŜde odchylenie od tego zachowania w danych eksperymentalnych mogłyby być
związane z cząstkami pochodzącymi z innych źródeł niŜ dwuciałowe rozpady. Kiedy, w pew-
nych przypadkach, obserwuje się, Ŝe przedział, w którym najcięŜsza cząstka ma największą
prędkość prowadzi do silniejszej korelacji lub antykorelacji niŜ warunek uzupełniający, moŜe
to prowadzić do wniosku, Ŝe zachowanie takie jest zdominowane przez mechanizmy inne niŜ
rozpady dwuciałowe fragmentów. W takich przypadkach efekt korelacyjny moŜna przypisać
oddziaływaniom niezaleŜnie emitowanych cząstek, a funkcje korelacyjne mogą być uŜyte
z powodzeniem do analizowania sekwencji emisji (niezaleŜnie emitowanych) cząstek.

6
Są one oznaczane R+ i R_, ale w literaturze bardzo często spotyka się teŜ oznaczenia odpowiednio C1 (q )
i C 2 (q )

56
Przykłady funkcji korelacyjnych

Rozdział 4

Przykłady funkcji korelacyjnych

W rozdziale tym zostanie zaprezentowany przegląd eksperymentalnych funkcji korelacyjnych


róŜnych układów cząstek. Najbardziej charakterystyczną i najszerzej analizowaną funkcją
korelacyjną jest funkcja proton-proton. Była ona w niniejszej rozprawie prezentowana i opi-
sywana juŜ wielokrotnie, dlatego nasza uwaga zostanie teraz skupiona na pozostałych funk-
cjach korelacyjnych, ich kształcie i cechach charakterystycznych.

4.1 Korelacje neutron-neutron

Korelacje neutron-neutron [42] [43] [61] [62] są szczególnie interesujące ze względu na brak
wraŜliwości na długo zasięgowe oddziaływania kulombowskie. Oznacza to, po pierwsze, Ŝe
parametry charakteryzujące emisję neutronów nie są zniekształcone przez pole kulombow-
skie. To czyni neutrony dobrym narzędziem do określenia własności emitującego źródła. Po
drugie, funkcja korelacyjna n-n posiada maksimum w obszarze najmniejszej róŜnicy pędów,
jest więc bardziej wraŜliwa na szczegóły procesu emisji. W przypadku cząstek naładowanych,
odpychające siły kulombowskie wymywają pary cząstek z obszaru największego zaintereso-
wania.
Jeśli neutrony są emitowane z długoŜyjącego systemu, wówczas w przypadku cząstek
pochodzących z drugiej, powolnej fazy reakcji i związanej z tym zwiększonej przeciętnej od-
ległości przestrzennej pomiędzy kolejnymi nukleonami, zredukuje się znaczenie oddziaływań
w stanie końcowym. Oczekuje się, Ŝe funkcja korelacyjna będzie w takiej sytuacji zdomino-
wana przez efekty statystyki kwantowej.
Były podjęte próby zaobserwowania takiego efektu przez autorów [63], gdzie badano
formowanie jądra złoŜonego w reakcji 18O + 26Mg przy energii E/A = 60 i 71 MeV. Funkcja
n-n była zbudowana z par neutronów emitowanych w fazie ewaporacji i okazało się, Ŝe
w obszarze małych pędów względnych pojawiła się antykorelacja, którą zinterpretowano jako
wynik antysymetryzacji funkcji falowej n-n i reprezentowała pierwszy eksperymentalny do-
wód czystego fermionowego efektu HBT. Odległość neutronów okazała się być większa niŜ
zasięg oddziaływań jądrowych i efekt oddziaływań w stanie końcowym stał się, w takim wy-
padku, zaniedbywalny.
Inny eksperyment, w którym badano korelacje neutron-neutron, został przeprowadzony
w Laboratori Nazionali del Sud w Katanii. Były to trzy reakcje, w których pociskiem był 58Ni,
a tarczami 27Al, natNi and 197Au przy energii E/A=45 MeV [64] [65]. Układ do rejestracji neu-

57
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

tronów składał się z 48 detektorów umieszczonych w odległości 2.7 m od tarczy w zakresie


kątowym: 90 i 45 stopni z jednej strony oraz 45 i 25 stopni z drugiej strony kierunku wiązki.
KaŜdy klaster składał się z 12 detektorów. Minimalna odległość kątowa między sąsiednimi
detektorami wynosiła 4.5°.
Na rysunku 30 wyraźnie widoczny jest efekt korelacyjny przy małych pędach względ-
nych. Jest on związany z krótkozasięgowym oddziaływaniem silnym w stanie końcowym.

Rysunek 30. Funkcje korelacyjne neutron-neutron dla reakcji: 58Ni+27Al, nat


Ni and
197
Au przy energii E/A=45 MeV [64].

Fakt, Ŝe najmniejszy system wykazuje najmniejszą korelację wskazuje, Ŝe w przypadku


reakcji 58Ni+27Al przeciętny czas emisji neutronów, które wnoszą największy wkład do funk-
cji korelacyjnej w obszarze o małych pędach względnych, musi być większy niŜ w przypadku
innych reakcji.

Rysunek 31. Porównanie eksperymentalnych funkcji korelacyjnych dla reakcji


58
Ni+27Al, natNi and 197Au przy energii E/A=45 MeV (punkty) z funkcjami otrzyma-
nymi z modelu BUU. Linie ciągłe na wykresach to wyniki symulacji dla
tstop = 200 fm/c. Dla reakcji 58Ni+natNi wykonano jeszcze drugą symulację
z tstop = 150 fm/c (linia przerywana na środkowym wykresie) [65].

58
Przykłady funkcji korelacyjnych

Do wygenerowania danych słuŜących do porównania z danymi eksperymentalnymi za-


stosowano model BUU. Na rysunku 31 widoczne są zarówno dane, jak i wyniki modelowa-
nia. Okazało się, Ŝe model BUU niewłaściwie opisuje reakcję 58Ni+27Al, która jest zdomino-
wana przez długo trwającą ewaporację cząstek. BUU zupełnie dobrze opisuje większość cech
początkowej fazy reakcji (włączając w to emisję pre-equilibrium oraz tzw. neck-emission),
jest natomiast nieodpowiedni do opisu późniejszych etapów reakcji.
Porównanie danych z wynikami symulacji uzyskanymi dla reakcji 58Ni+natNi wskazuje,
Ŝe późny etap reakcji związany z ewaporacją cząstek jest mniej istotny w przypadku syste-
mów symetrycznych.
W przypadku reakcji, w których udział biorą asymetryczne układy, pojawia się i ma
większe znaczenie ewaporacja ze źródeł QP i QT, podczas gdy dla reakcji takich jak
58
Ni+natNi, źródło o pośredniej wartości rapidity (tzw. midrapidity) jest obecne, a nawet do-
minujące.
Udział cząstek pochodzących ze źródła QP moŜe być zwiększony przez wydzielenie
tych o wysokiej wartości składowej równoległej prędkości w układzie laboratoryjnym i obni-
Ŝony przez wybranie cząstek o niskich wartościach składowej równoległej prędkości.
Warto zwrócić uwagę, Ŝe dla trzech analizowanych reakcji ten sam filtr eksperymental-
ny powoduje róŜnice we wzajemnych proporcjach róŜnych źródeł uczestniczących w emisji.
Symulacje wykonane z uŜyciem danych otrzymanych z modelu BUU pokazują jednak, Ŝe dla
tych wszystkich trzech reakcji wydzielenie neutronów o wysokich wartościach składowej
równoległej prędkości faworyzuje źródło QP.
Inne symulacje z uŜyciem modelu BUU [19] pokazują, Ŝe fragment przestrzeni fazowej
QP jest „zanieczyszczony” przez cząstki emitowane przez obszar przekrywania się dwóch
zderzających się partnerów, czyli PE. W celu zmniejszenia tego zanieczyszczenia zostały wy-
selekcjonowane pary neutronów z małymi wartościami pędu całkowitego w układzie środka
masy (Ptot <270, 210, 180 MeV/c odpowiednio dla tarcz: 27Al, natNi, 197Au). To nieznacznie
zmniejszyło wysokość eksperymentalnej funkcji korelacyjnej w porównaniu z tą bez Ŝadnych
dodatkowych warunków. Efekt ten jest nieco silniejszy dla reakcji 58Ni+natNi, w którym to
przypadku zanieczyszczenie cząstkami pochodzącymi z midrapidity jest przypuszczalnie
największe.
MoŜna oczekiwać, Ŝe warunki faworyzujące niskie wartości vII pociągną za sobą zwięk-
szenie duŜej liczby nieskorelowanych ze sobą par neutronów (pochodzących z róŜnych źró-
deł), co w konsekwencji spowoduje obniŜenie wysokości funkcji korelacyjnej.
Warunki, które zastosowano do danych eksperymentalnych zostały równieŜ zastosowa-
ne dla danych pochodzących z modelu BUU. W odróŜnieniu od danych eksperymentalnych
nie zaobserwowano zauwaŜalnych efektów w wysokości funkcji korelacyjnych. MoŜe to mieć
związek z tym, Ŝe etap ewaporacji został pominięty w generowaniu danych z modelu BUU.
Jakkolwiek BUU opisuje dobrze geometryczne aspekty źródeł, to jednak niezbyt dobrze od-
twarza szczegóły przestrzenno-czasowej charakterystyki emisji nukleonów.
Jeśli chodzi o przeciętny czas emisji neutronów, to był on najkrótszy dla systemu syme-
trycznego, co wskazuje na to, Ŝe w tym wypadku składnik dynamiczny jest najsilniejszy.

59
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

DuŜa róŜnica w wysokości funkcji korelacyjnych dla poszczególnych tarcz związana


jest ze skalą czasową reakcji. W szczególności fakt, Ŝe najmniejszy system wykazuje najsłab-
szą korelację wskazuje na to, Ŝe skala czasowa dla reakcji 58Ni+27Al oszacowana na
≈600±200 fm/c (jest to eksponencjalny czas Ŝycia źródła emitującego neutrony) jest najwięk-
sza.
Funkcja korelacyjna 58Ni+natNi jest najwyŜsza (czyli korelacja jest najsilniejsza) praw-
dopodobnie w związku z wysoką energia wzbudzenia na nukleon tego symetrycznego syste-
mu. Z drugiej strony, większa wysokość funkcji korelacyjnej 58Ni+197Au w porównaniu
z 58Ni+27Al jest nieoczekiwana i nie da się łatwo wytłumaczyć, poniewaŜ energia wzbudzenia
na nukleon dla zderzeń centralnych jest większa dla tej drugiej reakcji.
Zgodnie z oczekiwaniami wynikającymi z rozwaŜań geometrycznych rola emisji midra-
pidity powinna wzrastać wraz z rozmiarem systemu, wyjaśniając większą wysokość funkcji
korelacyjnej dla systemu 58Ni+natNi w porównaniu z 58Ni+27Al. NiŜszy efekt korelacyjny ob-
serwowany w reakcji 58Ni+197Au w porównaniu z 58Ni+natNi moŜe natomiast być związany
z mniejszą dostępną w tej reakcji energią na nukleon.
ZauwaŜono, Ŝe wysokość funkcji korelacyjnej zwiększa się systematycznie, kiedy do
utworzenia jej wybierane są pary o coraz wyŜszych wartościach pędu całkowitego Ptot, co
wskazuje na redukcję skali czasowej emisji w przypadku bardziej energetycznych cząstek.
Funkcja korelacyjna dla danych z reakcji 58Ni + natNi moŜe osiągać szczególnie wysokie war-
tości dla wysokich wartości Ptot, co związane jest z faktem, Ŝe zostały wyselekcjonowane
głównie cząstki emitowane blisko siebie w czasie i przestrzeni.

Rysunek 32. Wartość funkcji korelacyjnej neutron-neutron w obszarze małych pę-


dów względnych q (2.5–22.5 MeV/c) przedstawiona, jako odsetek par neutronów od
wysokich do najniŜszych wartości pędów całkowitych dla róŜnych reakcji przy ener-
gii E/A = 45 MeV. Funkcja korelacyjna jest wolna od efektów typu cross-talk. Pęd
całkowity pary liczony był w układzie źródeł emisji o wartościach wskazanych na ry-
sunku [64].

60
Przykłady funkcji korelacyjnych

Przeprowadzono symulacje jak wpływa pęd całkowity pary neutronów pochodzących


z omawianych reakcji na wysokość funkcji korelacyjnej dla małych pędów względnych [64].
Patrząc na rysunek 32 moŜna zauwaŜyć, Ŝe dla reakcji asymetrycznych takich, jak 58Ni+27Al
czy 58Ni+197Au wyraźny wzrost wartości funkcji korelacyjnej ma miejsce tylko wtedy, gdy
zastosuje się „cięcia” uwzględniające pary neutronów z wysokoenergetycznego „ogona” roz-
kładu pędu całkowitego (mniej niŜ pierwszych 20% całości).
W przypadku systemu symetrycznego 58Ni+natNi wysokość funkcji korelacyjnej rośnie
w sposób ciągły wraz z rozpatrywaniem przedziałów o coraz wyŜszych energiach wyselek-
cjonowanych par neutronów. Zachowanie, które obserwujemy na rysunku 32 moŜna łatwo
zinterpretować uwzględniając wspomnianą powyŜej emisję z midrapidity.
Podczas gdy w przypadku układów asymetrycznych emisja pochodzi głównie ze źródeł
QT i QP, a tylko niewielka część wysokoenergetycznych par pochodzi ze źródła midrapidity,
dla układu 58Ni+natNi emisja ze źródła midrapidity jest zawsze obecna, a nawet dominująca.

4.2 Funkcja korelacyjna neutron-proton

Neutron i proton oddziałują ze sobą za pośrednictwem oddziaływań silnych. Ich funkcja kore-
lacyjna charakteryzuje się maksimum dla małych pędów względnych [40] [42]. Typowa
funkcja korelacyjna n-p została przedstawiona na rysunku 33.

58
Rysunek 33. Funkcja korelacyjna n-p dla reakcji Ni + 27Al przy energii
E/A = 45 MeV [59].

To, co jest równieŜ charakterystyczne dla funkcji n-p, aczkolwiek nie widoczne na ry-
sunku 33, to często spotykana antykorelacja w obszarze 20 MeV/c < q< 60 MeV/c. Taka an-
tykorelacja została pokazana na rysunku 34 dla danych z eksperymentu 36Ar + 27 Al przy
energii E/A = 61 MeV [54].
Gdybyśmy mieli, dla porównania, funkcję korelacyjną n-n dla danych z tej samej reak-
cji, okazałoby się, Ŝe funkcja n-n jest wyŜsza niŜ n-p, co z pozoru wydawałoby się sprzeczne
ze zdrowym rozsądkiem, poniewaŜ wysokość funkcji dwuneutronowej powinna być zaniŜana
przez wpływ statystyki kwantowej, która w oddziaływaniu neutronu z protonem jest przecieŜ
nieobecna. Jest tak dlatego, Ŝe procesem „konkurencyjnym” do korelacji n-p jest formowanie
się deuteronów. Jest ono odpowiedzialne równieŜ za antykorelację w obszarze pośrednich q.

61
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Rysunek 34. Funkcja korelacyjna n-p dla reakcji 36Ar + 27 Al przy energii
E/A = 61 MeV [54]. Za pomocą kółek przedstawione zostały dane z zakresu kątowe-
go do przodu 30° ≤ θlab ≤ 54°, gwiazdkom odpowiadają kąty do tyłu
72° ≤ θlab ≤ 120°.

Zostały przeprowadzone analizy [30], w których zjawiska rozpraszania neutron-proton


oraz formowania deuteronu zostały dokładnie rozpatrzone i wyraŜone za pomocą przestrzen-
no-czasowych parametrów źródła emisji cząstek utworzonego podczas zderzeń jądrowych.
W obliczeniach nie zastosowano skomplikowanego formalizmu amplitud Bethego-Salpetera
uŜywanego przy rozwaŜaniu systemów relatywistycznych, ale języka nierelatywistycznych
funkcji falowych. Przyjęto gaussowską parametryzację źródła. W opisie korelacji n-p wzięto
pod uwagę jedynie rozpraszanie fali s. Podejście to jest usprawiedliwione, jeŜeli rozwaŜamy
„małe” pędy względne. Okazało się, Ŝe funkcje korelacyjne par n-p w stanie singletowym
i trypletowym róŜnią się od siebie dla wystarczająco duŜych źródeł.

Rysunek 35. Na rysunku zostały przedstawione teoretyczne funkcje korelacyjne neu-


tron-proton oraz wpływ spinowego stanu singletowego i trypletowego na kształt
funkcji dla źródeł o promieniu r0 = 3 fm (lewa strona rysunku) i r0 = 6 fm (prawa
strona) [30].

62
Przykłady funkcji korelacyjnych

Rysunek 35 przedstawia funkcje korelacyjne n-p z uwzględnieniem podziału na stan


singletowy (S = 0) i trypletowy (S = 1) dla dwóch źródeł emisji róŜniących się rozmiarami
przestrzennymi. MoŜna zauwaŜyć, Ŝe funkcje te róŜnią się od siebie. Podczas gdy singletowa
funkcja korelacyjna ma maksimum przy q = 0, funkcja trypletowa ma tu minimum.
W kanale S = 1 mamy do czynienia z dwoma zjawiskami fizycznymi, które ze sobą
współzawodniczą. Te zjawiska to rozpraszanie w potencjale przyciągającym oraz formowanie
deuteronów. Pierwszy mechanizm prowadzi do dodatniej korelacji, podczas gdy formowanie
deuteronów zubaŜa próbkę par n-p i prowadzi efektywnie do ujemnej korelacji. Okazuje się,
Ŝe dla źródeł o duŜych promieniach funkcja korelacyjna n-p jest zdominowana przez formo-
wanie deuteronów. Względny udział pierwszego mechanizmu, czyli korelacji n-p, wzrasta
wraz ze zmniejszaniem się do zera promienia źródła. Dla r0 w przybliŜeniu ok. 3.5 fm oba
mechanizmy znoszą się nawzajem i efekt korelacyjny związany z kanałem trypletowym jest
niewidoczny. Wraz z dalszym zmniejszaniem się promienia źródła mechanizm rozpraszający
zaczyna dominować i korelacja w stanie trypletowym staje się dodatnia tak samo, jak w stanie
singletowym.
Jeśli oddziaływanie singletowe par n-p jest silniejsze niŜ trypletowe, zachowanie uśred-
nionej funkcji korelacyjnej jest zawsze zdominowane przez oddziaływania singletowe.
W obliczeniach prawdopodobieństwa formowania deuteronu i korelacji n-p nie zostały
uwzględnione oddziaływania kulombowskie między protonem i ładunkiem źródła, co moŜe
być waŜne w przypadku powolnych protonów lub/oraz źródeł z duŜym ładunkiem.

4.3 Funkcje korelacyjne ze stanami rezonansowymi

Energia rezonansowa jest to wyróŜniona wartość energii, przy której cząstki oddziałują ze
sobą w specjalny sposób formując krótkoŜyciowy stan związany, który następnie ulega roz-
padowi. Do opisu krzywych rezonansowych uŜywany jest rozkład Breita-Wignera, którego
nazwa pochodzi od nazwisk Gregory Breita i Eugene Wignera. Jest on ciągłym rozkładem
zmiennej losowej wyraŜanym następującym wzorem:

1 Γ2
p( E ) = ( 4.3-1 )
2π Γ2
(E − M ) 2
+
4

Dany wzorem (4.3-1) rozkład przedstawia zaleŜność od energii E i przedstawiony jest na ry-
sunku 36. We wzorze tym:
M - to punkt, w którym wypada maksimum rozkładu,
Γ / 2 - szerokość połówkowa rozkładu (rezonansu).

63
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Rysunek 36. Rozkład Breita-Wignera uŜywany do opisu krzywych rezonansowych.

Znając szerokość rezonansu, czyli Γ, moŜemy wyznaczyć jego czas Ŝycia, τ, z zaleŜności:
h
τ= ( 4.3-2 )
Γ

4.3.1 Przykłady eksperymentalne

W celu zbadania emisji z QP w zderzeniach 40 Ar + 27 Al przy energii E/A = 44 i 77 MeV [66],


zostały zmierzone dwucząstkowe funkcje korelacyjne z udziałem protonów, deuteronów, try-
tonów i cząstek alfa emitowanych w kierunku do przodu (w zakresie kątów 0.7° ≤ θ lab ≤ 7° ).
Aby optymalnie wyselekcjonować poŜądany obszar kinematyczny do skonstruowania
funkcji korelacyjnych zostały uŜyte tylko cząstki o energii kinetycznej w przeliczeniu na nu-
kleon większej niŜ wartość lekko poniŜej energii wiązki (minima na rysunku 37). Były to
energie powyŜej 35 MeV dla reakcji o energii E/A = 44 MeV i 65 MeV w przypadku reakcji
o energii E/A = 77 MeV.

64
Przykłady funkcji korelacyjnych

Rysunek 37. Rozkłady energii kinetycznej w przeliczeniu na jeden nukleon cząstek


rejestrowanych w reakcjach 40Ar + 27Al przy energii E/A = 44 MeV i E/A = 77 MeV
[66].

Jak wiadomo, w przypadku funkcji korelacyjnych, w których oddziaływania w stanie


końcowym powodują powstanie rezonansów, piki rezonansowe mogą mieć dwie róŜne przy-
czyny powstawania:

 Procesy, podczas których niestabilny fragment uformowany podczas reakcji rozpada


się na dwie mierzone później cząstki (jak np. 8 Be → α + α lub 8 Li → α + d ).
 Oddziaływania cząstek emitowanych niezaleŜnie i rejestrowanych potem w koincy-
dencji.

Na rysunku 38 zostały przedstawione funkcje korelacyjne p-p, p-α, d-α, t-α i α-α, które
zostaną omówione poniŜej. Strzałki wskazują pozycje pików rezonansowych.
Funkcja korelacyjna p-p (rysunek 38 (a) i (f)) była normowana w obszarze pędów
względnych q = 80 - 100 MeV/c. Przedstawia ona nieznaczne maksimum dla q ≈ 20MeV/c,
spowodowane przyciągającym oddziaływaniem między dwoma protonami. W skład tego
maksimum wchodzą protony z rozpadu nietrwałej cząstki 2He. Bardzo słaby pik przy
20 MeV/c wskazuje, Ŝe emisja protonów przebiega w bardzo długim czasie [27]. Minimum
przy q ≈ 0 MeV/c jest związane z oddziaływaniem pomiędzy efektem kwantowej antysyme-
tryzacji i odpychaniem kulombowskim w stanie końcowym między dwoma protonami [27].

65
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Rysunek 38. Funkcje korelacyjne cząstek pochodzących z obszaru fragmentacji QP


dla reakcji 40Ar + 27Al przy energii E/A = 44 MeV i E/A = 77 MeV [66].

Funkcja korelacyjna p-α (rysunek 38 (b) i (g)) była normowana w zakresie q = 100 -
150 MeV/c. Szeroki pik przy q ≈ 54 MeV/c jest związany z rozpadem 5Li (E* = 1,69 MeV,
Γcm = 1.23 MeV ) [67]. Jest bardzo prawdopodobne, Ŝe pik składa się równieŜ z protonów
i cząstek alfa w stanie podstawowym emitowanych niezaleŜnie podczas deekscytacji źródła
(duŜa ilość p i cząstek alfa zwiększa prawdopodobieństwo, Ŝe takie dwie cząstki zostaną wy-
emitowane na tyle blisko w czasie, Ŝe będą mogły odczuwać oddziaływania w stanie końco-
wym).
Bardzo podobne zachowanie funkcji korelacyjnych p-p i p-α przy obu analizowanych
energiach, wskazuje, Ŝe właściwości emisji p i α przez QP raczej nie zaleŜą od energii wiązki.
Funkcja korelacyjna d-α (rysunek 38 (c) i (h)) była normowana w zakresie q = 110 –
150 MeV/c. Przy q ≈ 42.2 MeV/c widoczny jest pik rezonansowy pochodzący z rozpadu nie-
związanego stanu 6Li [67] (ma on numer 1 w tabeli 2). Pik ten osiąga wartość C(q≈42) ≈ 4.2
dla reakcji o energii E/A = 44 MeV, w porównaniu z C(q≈42) ≈ 2.2 przy energii
E/A = 77 MeV. Dla funkcji korelacyjnej d-α moŜna równieŜ oczekiwać rezonansów ozna-

66
Przykłady funkcji korelacyjnych

czonych numerami 2 i 3 w tabeli 2 (stany wzbudzone 6Li) [67], ale w przypadku omawianych
danych są one prawie niewidoczne.

Tabela 2. Parametry pików rezonansowych moŜliwych do zaobserwowania dla


funkcji korelacyjnej d-α [66].
L.p. q [MeV/c] E* [MeV] Γcm [MeV]
1. 42.2 2.186 0.024
6
2. Li 84.0 4.31 1.30
3. 102.0 5.65 1.50

Funkcja korelacyjna t-α [16] [35] [37] [38] (rysunek 38 (d) i (i)) była unormowana
w obszarze pędów względnych q = 180 - 200 MeV/c. Z powodu eksperymentalnych trudności
w identyfikacji niskoenergetycznych trytonów i cząstek alfa, funkcja korelacyjna t-α została
przedstawiona dla zakresu pędów względnych q > 30 MeV/c. Wysoki pik rezonansowy przy
q ≈ 83.6 MeV/c jest związany ze stanem wzbudzonym 7
Li (E* = 4.652 MeV,
Γcm = 0.069 MeV ). Maksimum to osiąga wartość C(q≈83) ≈ 2.1 dla reakcji o energii
E/A = 44 MeV, w porównaniu z C(q≈83) ≈ 1.2 przy energii E/A = 77 MeV. Inne stany wzbu-
dzone 7Li [67], które rozpadają się na t-α zamieszczone są w tabeli 3. Odpowiadające im re-
zonanse są widoczne dla danych ze zderzenia przy energii E/A = 44 MeV.

Tabela 3. Parametry pików rezonansowych moŜliwych do zaobserwowania dla


funkcji korelacyjnej t-α [66].
L.p. q [MeV/c] E* [MeV] Γcm [MeV]
1. 83.6 4.652 0.069
2. 115.1 6.60 0.918
7
3. Li 126.3 7.45 0.080
4. 145.7 9.09 2.752
5. 150.8 9.57 0.437

Funkcja korelacyjna α-α [16] [39], przedstawiona na rysunku 38 (e) i (j) była normali-
zowana w obszarze pędów względnych q = 140 – 180 MeV/c. Ta funkcja korelacyjna jest
zdominowana przez niestabilny stan podstawowy 8Be [68]. Pierwszy (patrząc od lewej) pik
rezonansowy osiąga wartość C(q≈18) ≈ 13.5 dla reakcji o energii E/A = 44 MeV, w porówna-
niu z C(q≈18) ≈ 8.5 przy energii E/A = 77 MeV. Rozpad stanu wzbudzonego 9Be (numer 2
w tabeli 4) na niezarejestrowany neutron i niestabilny 8Be w stanie podstawowym, jak rów-
nieŜ rozpad pozostałych wzbudzonych stanów 8Be [68] (numer 3 i 4 w tabeli 4) prowadzi do
pików rezonansowych, które są widoczne wyraźniej w danych z reakcji przy energii
E/A = 44 MeV.

67
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Tabela 4. Parametry pików rezonansowych moŜliwych do zaobserwowania dla


funkcji korelacyjnej α-α [66].
L.p. q [MeV/c] E* [MeV] Γcm [MeV]
8
1. Be 18.6 podst. 5.57
9
2. Be 50.0 2.43 0.00078
8
3. Be 108.0 3.03 1.51
8
4. Be 206.0 11.35 3.5

Porównując wyniki z eksperymentów przy dwóch róŜnych energiach, moŜna łatwo za-
uwaŜyć, Ŝe piki rezonansowe są bardziej wyraźne dla reakcji przy energii E/A = 44 MeV niŜ
przy 77 MeV. Ten efekt jest największy dla funkcji korelacyjnej d-α (stosunek wielkości dla
głównego piku wynosi 1.90), następny w kolejności stosunek jest dla funkcji t-α – 1.75, po-
tem α-α ze stosunkiem równym 1.59. Wynika to zapewne z tego, Ŝe przy energii
E/A = 77 MeV jest większa ilość nieskorelowanych lekkich cząstek (w szczególności d i t)
w porównaniu do cięŜkich fragmentów (w szczególności 8Be, 7Li, 6Li).
Zaprezentowane powyŜej funkcje korelacyjne nie wyczerpują całego arsenału funkcji
z pikami rezonansowymi. Widoczne na rysunku 39 pochodzą ze zderzeń dość podobnych do
siebie układów 36Ar + 112Sn (pełne kółka) i 36Ar + 124Sn (puste kółka) o energii reakcji
E/A = 61 MeV [69].

Rysunek 39. Funkcje korelacyjne proton-tryton (a) oraz deuteron-tryton (b) dla re-
akcji 36Ar + 112Sn (pełne kółka) i 36Ar + 124Sn (puste kółka) o energii E/A = 61 MeV.
Strzałkami zaznaczone zostały pozycje stanów rezonansowych [69].

Funkcja korelacyjna d-t [16] [35] [36] [37] (rysunek 39 (b)) jest bardzo podobna dla obu
reakcji. Na wykresie widoczne są stany rezonansowe związane ze stanami wzbudzonymi 5He
(tabela 5).
Tabela 5. Parametry pików rezonansowych moŜliwych do zaobserwowania dla
funkcji korelacyjnej d-t [69].
L.p. q [MeV/c] E* [MeV] Γcm [MeV]
1. 5
10.8 16.75 0.076
He
2. 83.5 19.8 2.5

68
Przykłady funkcji korelacyjnych

Funkcja korelacyjna p-t [35] [16] [37] (rysunek 39 (a)) zawiera pary pochodzące z roz-
padu stanów wzbudzonych 4He [107] (tabela 6). Silniej wzbudzone stany 4He są duŜo szersze
i nie są widoczne na rysunku 39 (na którym pozycje pierwszego i trzeciego rezonansu są za-
znaczone strzałkami).

Tabela 6. Parametry pików rezonansowych moŜliwych do zaobserwowania dla


funkcji korelacyjnej p-t [69].
L.p. q [MeV/c] E* [MeV] Γcm [MeV]
1. 23.6 20.21 0.5
4
2. He 41.0 21.01 0.84
3. 53.4 21.84 2.01

4.4 Sekwencja emisji - przykłady eksperymentalne

Analiza interferometryczna, oprócz unikalnej moŜliwości rozwaŜania rozmiarów czasoprze-


strzennych źródeł emisji cząstek, daje nam równieŜ moŜliwość poznania sekwencji emisji
cząstek nieidentycznych.

4.4.1 Protony i deuterony

Korelacje deuteronów i protonów, jak równieŜ sekwencja ich emisji, były badane dla reakcji
Xe + Sn przy energii E/A = 50 MeV przez kolaborację INDRA [31] [51]. Na rysunku 40 zo-
stały przedstawione eksperymentalne funkcje korelacyjne proton-deuteron dla cząstek pocho-
dzących ze źródła QP, dla przypadków peryferyjnych.

Rysunek 40. Funkcje korelacyjne R(q)+, R(q)- oraz ich stosunek dla reakcji Xe + Sn
przy energii E/A = 50 MeV [51].

Funkcja R (q )+ zawiera wszystkie pary cząstek, dla których proton był szybszy niŜ deu-
teron, R (q )− sytuację odwrotną. Stosunek R (q )+ R (q )− , który jest mniejszy od jedności
wskazuje, Ŝe deuteron był przeciętnie emitowany wcześniej niŜ proton.

69
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Średni czas emisji deuteronów, o ok. 250 fm/c wcześniejszy niŜ protonów, został wyja-
śniony, jako wynik uśredniania długiego czasu emisji protonów między fazą przedrównowa-
gową, a ewaporacją, podczas gdy emisja deuteronów pochodzi z początkowej fazy zderzenia
i jest rzędu dziesiątek fm/c.

4.4.2 Neutrony i protony

Pierwsze eksperymentalne dowody kolejności emisji neutronów i protonów uzyskano


z funkcji korelacyjnej n-p z eksperymentu wykonanego przez kolaborację CHIC w LNS
w Katanii, gdzie badano reakcję 58 Ni + 27 Al dla E/A=45MeV [53].
Wyselekcjonowane zostały przypadki o wysokich prędkościach równoległych oraz wy-
sokich wartościach pędu całkowitego, tak, Ŝeby emitowane cząstki pochodziły z pozostałości
pocisku oraz/lub źródła o pośredniej prędkości. Przy takich załoŜeniach okazało się, Ŝe proto-
ny są przeciętnie emitowane wcześniej niŜ neutrony.

Rysunek 41. Funkcje korelacyjne neutron-proton dla reakcji 58Ni + 27Al przy energii
45 MeV [53].

Funkcja C n (q ) (białe kółka na rysunku 41 (a)) zawiera pary cząstek, dla których neu-
tron był szybszy niŜ proton, C p (q ) sytuację odwrotną (białe prostokąty na rysunku 41 (b)).
Dla porównania została pokazana eksperymentalna funkcja korelacyjna neutron-proton (pełne
kółka na rysunku 41 (a) i (b)). Stosunek C n (q ) C p (q ) przedstawiony na rysunku 41 (c), jest
większy od jedności, co wskazuje, Ŝe proton był przeciętnie emitowany wcześniej niŜ neu-
tron.

70
Przykłady funkcji korelacyjnych

4.4.3 Neutrony, protony i deuterony

Kolejność emisji neutronów, protonów i deuteronów została wyznaczona dla reakcji


36
Ar + 27Al przy energii E/A = 61 MeV [54]. Eksperyment przeprowadzony był w cyklotronie
AGOR w KVI (Groningen). Progi rejestracji wynosiły: 8, 11, 14 MeV dla 1-3H oraz 2 MeV
dla neutronów. W pracy rozwaŜano funkcje korelacyjne do przodu (zakres kątowy 30-50°)
oraz do tyłu (kąty 66-120°).
Detektory ustawione w kierunku do przodu widzą głównie cząstki pochodzące ze źródeł
PE oraz QP, podczas gdy detektory usytuowane w zakresie kątowym do tyłu widzą głównie
cząstki z PE oraz QT. JednakŜe z powodu progu energetycznego rejestracji protonów i deute-
ronów niskoenergetyczne cząstki pochodzące z QT nie są rejestrowane przez detektory z kie-
runku do przodu.

Rysunek 42. Funkcje korelacyjne róŜnych konfiguracji nukleonów i lekkich frag-


mentów dla reakcji 36Ar + 27Al przy energii E/A = 61 MeV mierzonych w kierunku
do przodu (pełne kółka) i do tyłu (puste kółka) [54].

Przedstawione na rysunku 42 funkcje korelacyjne d-d i p-d charakteryzują się silną an-
tykorelacją dla małych wartości q, co związane jest z odpychaniem kulombowskim w stanie
końcowym. Antykorelacja widoczna w przypadku funkcji n-d jest mniej oczywista, prawdo-
podobnie związana jest ona z formowaniem trytonów. Podobieństwo funkcji d-d, p-d i n-d
mierzonych w obu kierunkach sugeruje, Ŝe znacząca część deuteronów jest emitowana przez
źródło PE. Pozostaje to w zgodzie z wynikami eksperymentalnymi [15], [70], gdzie ok. 50 %
deuteronów pochodzi z PE, a pozostałe z emisji statystycznej ze źródeł QT i QP.
W omawianym przypadku wiele z nich nie zostało zarejestrowanych.

71
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Funkcja korelacyjna Cn(q) (białe kółka na rysunku 43 (a) i (g)) zawiera wszystkie pary
cząstek, dla których neutron był szybszy niŜ proton, Cp(q) sytuację odwrotną (czarne kółka na
rysunku 43 (a) i (g)). Stosunek Cn(q)/Cp(q) przedstawiony jest na rysunku 43 (b) i (h).

Rysunek 43. Funkcje korelacyjne neutron-proton dla reakcji 36Ar + 27Al przy ener-
gii 61 MeV dla cząstek rejestrowanych w kierunku do tyłu (lewa strona) i dla cząstek
rejestrowanych do przodu (prawa strona) [54].

Z powyŜszego rysunku, na którym widoczna jest funkcja korelacyjna n-p, z double ratio
Cn/Cp wynika, Ŝe dla kierunku do tyłu neutrony są emitowane przeciętnie wcześniej niŜ pro-
tony. Jednym z moŜliwych wyjaśnień tej sytuacji jest to, Ŝe na początku reakcji liczba emito-
wanych n i p jest w przybliŜeniu taka sama. W drugiej fazie emisji PE, czyli z obszaru prze-
krywania obu uczestników reakcji, wzajemne oddziaływanie pomiędzy izospinową częścią
pola średniego [71] i odpychaniem kulombowskim protonów daje więcej protonów niŜ neu-
tronów dla systemu takiego jak 36Ar + 27Al. Całkowity średni dynamiczny czas emisji będzie
więc dłuŜszy dla protonów niŜ dla neutronów.
Dla kierunku do przodu sytuacja jest inna. Funkcja korelacyjna wykazuje korelację dla
q < 40 MeV/c i małą antykorelację dla 40 < q < 100 MeV/c. Pary spełniające warunek
v n > v p dające swój wkład do funkcji C n (q ) oddziaływały silniej (większa korelacja dla
q < 40 MeV/c i silniejsza antykorelację dla 40 < q < 100 MeV/c). To wskazuje, Ŝe protony
były przeciętnie emitowane wcześniej niŜ neutrony. Jest to wynik zgodny z uzyskanym
w [53]. Interpretacja wyników jest najprawdopodobniej taka, Ŝe w kierunku do przodu emisja
zawiera duŜy odsetek niskoenergetycznych cząstek pochodzących z QP, a neutrony dominują
w niskoenergetycznej ewaporacji (z powodu braku bariery kulombowskiej), dlatego średni
czas emisji jest dłuŜszy dla neutronów niŜ dla protonów.
Funkcja Cp(q) (białe kółka na rysunku 44 (c) i (i)) zawiera wszystkie pary cząstek, dla
których proton był szybszy niŜ deuteron, Cd(q) sytuację odwrotną (czarne kółka na rysunku
44 (c) i (i)). Stosunek Cp(q)/Cd(q) przedstawiony jest na rysunku 44 (d) i (j).

72
Przykłady funkcji korelacyjnych

Rysunek 44. Funkcje korelacyjne proton-deuteron dla reakcji 36Ar + 27Al przy ener-
gii 61 MeV dla cząstek rejestrowanych w kierunku do tyłu (lewa strona) i dla cząstek
rejestrowanych do przodu (prawa strona) [54].

W przypadku par p-d emitowanych w kierunku do tyłu silniejsza antykorelacja dla wa-
runku vp > vd wskazuje, Ŝe deuterony są przeciętnie emitowane wcześniej, niŜ protony. Jest to
wynik zgodny z otrzymanym w [36]. W kierunku do przodu uzyskano taki sam wynik.

Rysunek 45. Funkcje korelacyjne neutron-deuteron dla reakcji 36Ar + 27Al przy
energii 61 MeV dla cząstek rejestrowanych w kierunku do tyłu (lewa strona) i dla
cząstek rejestrowanych do przodu (prawa strona) [54].

Funkcja Cn(q) (czarne kółka na rysunku 45 (e) i (k)) zawiera wszystkie pary cząstek, dla
których neutron był szybszy niŜ deuteron, Cd(q) sytuację odwrotną (białe kółka na rysunku 45
(e) i (k)). Stosunek Cn(q)/Cd(q) przedstawiony jest na rysunku 45 (f) i (l).

73
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Dla kierunku do tyłu neutrony są przeciętnie emitowane wcześniej niŜ deuterony.


Świadczy o tym silniejsza antykorelacja par spełniających warunek v d > v n . W kierunku do
przodu widzimy pewną rozbieŜność, bowiem w przypadku cząstek dających swój wkład do
pędów względnych w zakresie q > 50 MeV/c deuterony są przeciętnie emitowane szybciej niŜ
neutrony, podczas gdy w przypadku par o róŜnicy pędów q < 30 MeV/c neutrony mają prze-
ciętny czas emisji mniejszy niŜ deuterony.
MoŜna to wyjaśnić za pomocą hipotezy, Ŝe pary n-d mogą pochodzić zarówno ze źródła
PE, jak i z emisji statystycznej (QP i QT). Wprowadzając warunki na pęd całkowity par
w układzie źródła, udało się zweryfikować, Ŝe obszar o q > 50 MeV/c jest zasilany głównie
przez pary n-d o małym pędzie całkowitym pochodzące z emisji z QP, podczas gdy obszar
q < 30 MeV/c – przez pary pochodzące z emisji PE, o wysokim pędzie całkowitym.
Ostatecznie, dla kierunku do tyłu oraz do przodu dla par p-d i n-d z q < 50 MeV/c średni
czas emisji deuteronu mieści się pomiędzy średnim czasem emisji neutronów i protonów,
czyli τ n < τ d < τ p . Dla cząstek pochodzących ze źródła QP (kąty do przodu, pary n-p, p-d i n-
d z q > 50 MeV/c) sekwencja emisji jest następująca: τ d < τ p < τ n .

4.4.4 Protony, deuterony i trytony

Badane były funkcje korelacyjne protonów, deuteronów i trytonów z eksperymentów


36
Ar +112,124 Sn przy energii E/A = 61 MeV (tzn. układów o podobnych rozmiarach, ale z róŜ-
nymi wartościami izospinu) [69] [72] [73].
Na rysunku 46, z lewej strony, przedstawione są korelacje proton-tryton dla dwóch
wspomnianych reakcji. Funkcja C p (q ) (czarne kółka na rysunku 46 (a) i (c)) zawiera wszyst-
kie pary cząstek, dla których proton był szybszy niŜ tryton, C t (q ) sytuację odwrotną (białe
kółka na rysunku 46 (a) i (c)). Stosunek C p (q ) C t (q ) przedstawiony jest na rysunku 46 (b)
i (d).
Po prawej stronie rysunku 46 widoczne są funkcje korelacyjne deuteron-tryton. Funkcja
C d (q ) (czarne kółka na rysunku 46 (e) i (g)) zawiera wszystkie pary cząstek, dla których deu-
teron był szybszy niŜ tryton, C t (q ) sytuację odwrotną (białe kółka na rysunku 46 (e) i (g)).
Stosunek C d (q ) C t (q ) przedstawiony jest na rysunku 46 (f) i (h).
Zachowanie funkcji korelacyjnej p-t w obszarze pędów względnych q ≈ 50 MeV/c jest
zdominowane przez pary emitowane niezaleŜnie. Świadczy o tym fakt, Ŝe nie jest obserwo-
wana wyŜsza wartość funkcji C p (v p > v t ) w stosunku do C t (v t > v p ) oczekiwana z zasady
zachowania pędu przy dwuciałowym rozpadzie 4He. Kolejność emisji, która wynika z analizy
tego obszaru, jest taka, Ŝe protony są emitowane wcześniej niŜ trytony. Dodatkowo, z wykre-
sów widać, Ŝe kolejność emisji p-t jest jakościowo podobna dla obu tarcz Sn.

74
Przykłady funkcji korelacyjnych

Rysunek 46. Funkcje korelacyjne proton-tryton (lewa strona) i deuteron-tryton


(prawa strona) dla reakcji 36Ar + 112Sn (a, b, e, f) oraz, dla porównania, 36Ar + 124Sn
(c, d, g, h) przy energii E/A=61 MeV. [69]

Funkcja korelacyjna d-t wykazuje nadwyŜkę funkcji C d , które to zachowanie jest ocze-
kiwane w przypadku dwuciałowego rozpadu 5He. Zachowanie stosunku C d C t wymaga za-
tem uwaŜnej analizy i interpretacji, poniewaŜ moŜe być ono zdominowane przez rozpad stanu
rezonansowego 5He i moŜe nie prowadzić do wydedukowania wiarygodnej kolejności emisji
w tym przypadku.
Kolejność emisji uzyskana z korelacji p-d jest taka, Ŝe deuterony są przeciętnie emito-
wane wcześniej niŜ protony w przypadku obu tarcz [73]. ZauwaŜmy, Ŝe wyniki te odnoszą się
do przeciętnych czasów emisji i nie wykluczają, Ŝe szybkie (wczesne) protony mogą być emi-
towane zanim jakikolwiek deuteron zostanie wyemitowany.
Ostatecznie, wywnioskowana dla obu układów kolejność emisji cząstek ze źródła o po-
średniej prędkości była następująca: τ d < τ p < τ t [69].

4.4.5 Protony, deuterony, trytony i cząstki alfa

Kolejność emisji protonów, deuteronów, trytonów i cząstek alfa była badana dla danych po-
chodzących z dwóch reakcji 40Ar + 27Al przy energiach E/A = 44 i 77 MeV [66]. Funkcje
korelacyjne p-α, d-α, t-α są zdominowane przez oddziaływania w stanie końcowym prowa-
dzące do stanów rezonansowych.
Na rysunku 47 widoczne są funkcje korelacyjne dla par p-α. Zachowanie stosunku
C p / C α w obszarze pędów względnych zdominowanych przez dwuciałowe rozpady stanów
rezonansowych 5
Li (wartości q ≈ 54 MeV/c), gdzie nadwyŜka funkcji Cp(vp>vα) nad
Cα(vα>vp) spodziewana w wyniku zasady zachowania pędu nie jest obserwowana, dowodzi,
Ŝe funkcja korelacyjna p-α jest zawiera głównie pary cząstek emitowanych niezaleŜnie.

75
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Rysunek 47. Funkcje korelacyjne proton-α dla reakcji 40Ar + 27Al przy energii
E/A = 44 MeV (lewa kolumna) i 77 MeV (prawa). Górna cześć rysunku przedstawia
funkcje Cp (puste kółka) i Cα (pełne kółka), dolna ich stosunek Cp/Cα [66].

Kolejność emisji moŜe być wydedukowana z zachowania Cp i Cα dla q < 30 MeV/c,


gdzie nie ma Ŝadnych stanów rezonansowych, które mogłyby prowadzić do formowania par
p-α. Funkcja korelacyjna w tym zakresie pędów posiada antykorelację. Z faktu, Ŝe pary, dla
których vp>vα oddziałują silniej (widoczna jest większa antykorelacja dla q < 30 MeV/c) wy-
nika, Ŝe przeciętnie protony są emitowane później niŜ cząstki alfa. Zachowanie stosunku
C p / C α wskazuje, Ŝe chronologia emisji jest podobna dla obu energii zderzenia.
Funkcje korelacyjne par d-α są przedstawione na rysunku 48. Zachowanie C d / Cα wy-
maga delikatnej interpretacji, poniewaŜ jest zdominowane przez dwuciałowe rozpady stanów
rezonansowych 6Li widoczne w funkcjach korelacyjnych przy q ≈ 42.2 MeV/c. MoŜna nato-
miast polegać na zachowaniu funkcji korelacyjnej dla q < 30 MeV/c, gdzie nie ma stanów
rezonansowych i gdzie funkcja korelacyjna d-α z eksperymentu przy energii 44 MeV ukazuje
antykorelację [37]. Statystyka jest wprawdzie dość niska w tym obszarze, niemniej jednak
fakt, Ŝe pary z vα > v d oddziałują silniej (stosunek C d / Cα jest większy niŜ jeden w tym ob-
szarze antykorelacji), wskazuje, Ŝe deuterony są, przeciętnie, emitowane wcześniej niŜ cząstki
alfa.
Kinematyczne oznaki dwuciałowych rozpadów cząstek rezonansowych są duŜo słabsze
w przypadku danych o energii wiązki E/A = 77 MeV. WyŜsza wartość funkcji C d w stosunku
do Cα nie jest obserwowana, a stosunek C d / Cα jest bliski jedności przy wartości
q ≈ 42.2 MeV/c, podczas gdy ukazuje wgłębienie w obszarze q ≈ 40-70 MeV/c, gdzie funkcja
korelacyjna d-α pokazuje korelację [37]. Takie wgłębienie moŜe pochodzić z rozpadu 6Li. To
wskazuje, Ŝe w funkcji korelacyjnej par d-α mierzonych przy energii E/A = 77 MeV większy

76
Przykłady funkcji korelacyjnych

jest udział par, które nie są emitowane w wyniku rozpadu stanu wzbudzonego 6Li, ale są emi-
towane niezaleŜnie z QP.

Rysunek 48. Funkcje korelacyjne deuteron-α dla reakcji 40Ar + 27Al przy energii
E/A = 44 MeV (lewa kolumna) i 77 MeV (prawa). Górna cześć rysunku przedstawia
funkcje Cd (puste kółka) i Cα (pełne kółka), dolna ich stosunek Cd/Cα [66].

Fakt, Ŝe Cα ukazuje silniejszą korelację niŜ C d odzwierciedla, Ŝe średnia efektywna od-


ległość pomiędzy dwoma cząstkami jest mniejsza dla Cα niŜ dla C d . PoniewaŜ funkcja Cα
jest zbudowana z par, dla których vα > v d , aby cząstki mogły oddziaływać silniej wolniejsze
deuterony powinny być emitowane przed szybszymi cząstkami alfa. A zatem z obserwacji
zachowania C d / Cα przy q ≈ 40-70 MeV/c wynika, Ŝe deuterony są, przeciętnie, emitowane
wcześniej niŜ cząstki alfa.
RównieŜ w przypadku korelacji t-α przedstawionej na rysunku 49 pik rezonansowy jest
bardziej widoczny dla danych z reakcji przy energii E/A = 44 MeV niŜ przy 77 MeV. Dla
tych pierwszych, zachowanie stosunku C t / Cα przy q > 70 MeV/c jest zdominowane przez
kinematyczne oznaki dwuciałowych rozpadów.
Kolejność emisji moŜe zostać wywnioskowana z zachowania funkcji korelacyjnej dla
q < 70 MeV/c, gdzie nie ma stanów rezonansowych, a funkcja korelacyjna t-α ukazuje anty-
korelację [37]. Zarówno dla danych uzyskanych przy energii E/A = 44 MeV, jak i przy
77 MeV, wspomniana antykorelacja jest silniejsza dla Cα (tzn. stosunek C d / Cα jest większy
od jedności w tym obszarze antykorelacji). Idąc za tokiem rozumowania przedyskutowanym
powyŜej, wskazuje to, Ŝe trytony są przeciętnie emitowane wcześniej niŜ cząstki alfa.

77
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Rysunek 49. Funkcje korelacyjne tryton-α dla reakcji 40Ar + 27Al przy energii
E/A = 44 MeV (lewa kolumna) i 77 MeV (prawa). Górna cześć rysunku przedstawia
funkcje Ct (puste kółka) i Cα (pełne kółka), dolna ich stosunek Ct/Cα [66].

Z przeprowadzonych analiz wynika, Ŝe przy obu energiach wiązki cząstki alfa mają
przeciętne czasy emisji krótsze niŜ protony, ale dłuŜsze niŜ deuterony i trytony. Z powodu
dominującego zachowania stanów rezonansowych przy energii E/A = 44 MeV do badania
kolejności emisji cząstek dla funkcji korelacyjnych d-α i t-α naleŜy podchodzić ostroŜnie.
Niemniej jednak, wyniki uzyskane z wolnych od rezonansów obszarów o niskim q potwier-
dzają sekwencję emisji uzyskaną z danych przy wyŜszej energii.
Fakt, Ŝe funkcje korelacyjne zdominowane przez rezonanse (d-α, t-α i α-α) konse-
kwentnie ukazują wyŜsze piki rezonansowe przy energii wiązki E/A = 44 MeV niŜ przy
77 MeV wskazuje na to, Ŝe liczebność lekkich cząstek (w szczególności d i t) w porównaniu
do cięŜkich fragmentów (takich jak 8Be, 7Li, 6Li) jest większa przy energii E/A = 77 MeV, niŜ
przy 44 MeV.
Kolejność emisji lekkich fragmentów uzyskana dla reakcji 40Ar + 27Al przy energiach
E/A = 44 i 77 MeV okazuje się być jakościowo zgodna z poprzednio uzyskanymi wynikami
z dopasowania jednocząstkowych rozkładów energii ze zderzeń 40Ar + 27Al przy energiach
E/A = 44 i 60 MeV modelem trzech poruszających się źródeł. Temperatury źródeł QP uzy-
skane z tych dopasowań okazały się być (w kolejności rosnącej):

78
Przykłady funkcji korelacyjnych

Tabela 7. Temperatury źródła emisji (QP) wyznaczone z rozkładów energetycznych


cząstek.
Eksperyment o energii:
44 A MeV 60 A MeV
protony 3.6 MeV 4.9 MeV
cząstki alfa 4.7 MeV 6.9 MeV
deuterony 5.0 MeV 8.5 MeV
trytony 5.9 MeV 8.5 MeV

Wyniki przedstawione w tabeli 7 sugerują, Ŝe znaczna część cząstek alfa jest emitowana
w końcowym etapie zderzenia, o czym świadczą stosunkowo niskie temperatury. Zostały za-
proponowane róŜne hipotezy do wyjaśnienia tej późnej emisji cząstek alfa. MoŜemy do nich
zaliczyć pomysł α-klasteryzacji jądra [74] czy „produkcji” cząstek alfa przez wtórne rozpady
lekkich fragmentów produkowanych w zderzeniu [75].

79
Eksperyment E286

Rozdział 5

Eksperyment E286

Eksperyment „Nuclear interferometry for two-nucleon systems” o indeksie E286, czyli „Inter-
ferometria jądrowa układów dwunukleonowych”, został przeprowadzony w laboratorium
GANIL7 w Caen [76]. Fizyczne cele eksperymentu były następujące [77]:

 zbadanie czasowo-przestrzennych właściwości procesu emisji nukleonów,


 określenie sekwencji emisji cząstek róŜnych typów,
 analiza wpływu pola kulombowskiego pochodzącego od pozostałości pocisku i tarczy,
 wyjaśnienie mechanizmu formowania deuteronów.

W pierwszej fazie prac nad przygotowywaniem eksperymentu rozwaŜana była reakcja


36
Ar + 58Ni przy energii E/A = 95 MeV, ale w wyniku dalszych analiz i symulacji kompute-
rowych została podjęta decyzja o uŜyciu, jako pocisku, izotopu argonu z większą liczbą neu-
tronów (dokładnie 40Ar). Na rejestrację neutronów został połoŜony szczególny nacisk ze
względu na to, Ŝe znakomicie nadają się one do określania rozmiarów czasowo-
przestrzennych źródeł emisji z powodu niewraŜliwości na długozasięgowe oddziaływanie
kulombowskie, które jest cechą charakterystyczną wszystkich pozostałych cząstek rejestro-
wanych w eksperymencie E286. MoŜliwości akceleratora spowodowały, Ŝe w wyniku zmiany
pocisku uległa teŜ zmianie energia reakcji. Ostatecznie energia pocisku w laboratorium wyno-
siła E/A = 77 MeV.
Szczególna uwaga analiz eksperymentalnych miała być skupiona na czasowo-
przestrzennym rozwoju procesu emisji nukleonów z obszaru fragmentacji pocisku w połącze-
niu z przedrównowagową, szybką fazą reakcji. Dla realizacji tego celu główny blok detekto-
rów został ustawiony w zakresie kątów do przodu, a dokładnie 4° - 22°, w stosunku do kie-
runku wiązki padającej. Wybór takiego, a nie innego, zakresu kątowego uzasadniony był
wcześniej przeprowadzonymi symulacjami komputerowymi tak, by odpowiadał podstawo-
wym celom fizycznym eksperymentu. Wyniki symulacji uzyskane za pomocą modelu M3SM
(od Three Moving Sources Model, czyli „model trzech poruszających się źródeł”) przedsta-
wione zostały na rysunku 50. Parametry źródeł uŜyte w modelu przedstawione są w tabeli 8,
gdzie T - to temperatura źródła, v - prędkość, N - parametr określający, jaka część wszystkich
wyemitowanych cząstek pochodzi z danego źródła. Wartości liczbowe parametrów zostały

7
Grand Accelerateur National d’Ions Lourds

81
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

wyznaczone z dopasowania wzorem (2.2-5) rozkładów energetycznych nukleonów rejestro-


wanych pod róŜnymi kątami.

Tabela 8. Parametry źródeł uŜyte w modelu M3SM do symulacji reakcji 40Ar + 58Ni
przy energii E/A = 77 MeV.

QT QP PE
T [MeV] 4 4 16
v/c 0.002 0.388 0.194
N [%] 30 15 55

Na rysunku 50 przedstawione zostały zakresy kątów emisji nukleonów w funkcji ich


pędów z uwzględnieniem podziału na trzy źródła emisji (informacje o źródle emisji podane są
na rysunku).

Rysunek 50. Symulacja przedstawiająca obszary odpowiadające zakresom pędów


i kątów rejestracji nukleonów pochodzących z reakcji 40Ar + 58Ni przy energii
E/A = 77 MeV.

Czwarty panel (w prawym dolnym rogu) zawiera wszystkie cząstki (pochodzące ze


wszystkich źródeł). Czarnymi liniami i numerami oznaczone są najwaŜniejsze „obszary” reje-
stracji cząstek. Obszar numer jeden odpowiada neutronom, które były rejestrowane w drugim
bloku detektorów ustawionych w zakresie kątowym ok. 50°. Numer trzy to zakres kinema-
82
Eksperyment E286

tyczny odpowiadający neutronom rejestrowanym w głównym bloku detekcyjnym, natomiast


numer dwa to obszar detekcji protonów. Dokładniejszy opis układu detekcyjnego zostanie
zaprezentowany w dalszej części niniejszej pracy.

5.1 Szczegóły eksperymentu

W eksperymencie E286 badana była reakcja 40Ar + 58Ni zachodząca przy energii
E/A = 77 MeV. Wiązka padająca, czyli 40Ar, była dostarczana do pomieszczenia wskazanego
na rysunku 51.

Rysunek 51. Schemat laboratorium GANIL. Układ detekcyjny eksperymentu E286


usytuowany był w hali pomiarowej G2.

Intensywność wiązki padającej wynosiła ~0.4 nA, a częstotliwość 12.227 MHz. Czas
pomiędzy kolejnymi impulsami wynosił 81.4559 ns. Gęstość powierzchniowa tarczy, czyli
58
Ni, wynosiła ~350 µg/cm2. Czas trwania pomiarów wynosił 15 UT = 120 godzin.
PróŜniowa komora, w której zachodziła reakcja, zbudowana była z aluminium. Długość
komory wynosiła ok. 40 cm, a grubość jej ścianki - 1 mm. Widoczna jest ona w zbliŜeniu na
rysunku 52.

83
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Rysunek 52. PróŜniowa komora reakcji.

5.1.1 Układ detekcyjny

Produkty reakcji (neutrony, protony, deuterony, trytony, cząstki α) rejestrowane były przez
układ detekcyjny DEMON8 [78] [79] [80]. Niezmiernie istotne i warte podkreślenia jest to, Ŝe
neutrony i cząstki naładowane rejestrowane były w takich samych warunkach geometrycz-
nych.

Rysunek 53. Schemat układu pomiarowego DEMON (lewy panel), na którym poka-
zana została symboliczna sylwetka człowieka. Na zdjęciu (prawy panel), na pierw-
szym planie widoczna jest komora reakcji. Po prawej stronie obu paneli widoczny
jest główny blok detektorów, po lewej stronie, nieco w oddali, widoczny jest drugi,
mniejszy blok układu detekcyjnego.

Cząstki wyemitowane w wyniku zderzenia zachodzącego wewnątrz cienkościennej ko-


mory reakcji były rejestrowane przez układ detekcyjny. Składał się on z 63 modułów detekto-

8
Détecteur Modulaire de Neutrons - modularny detektor neutronów
84
Eksperyment E286

ra DEMON, z których 45 tworzyło blok znajdujący się w przedziale kątowym 4° - 22° wzglę-
dem kierunku wiązki argonu. Dodatkowy blok składający się z 15 modułów ustawiono
w obszarze kątów około 50°. Trzy moduły zostały ustawione oddzielnie pod kątami 45°, 80°
i 120°. Miały one słuŜyć do pomiaru charakterystyk inkluzywnych.
Detektory słuŜące do pomiarów interferometrycznych pierwszego bloku umieszczone
zostały w trzech warstwach usytuowanych w odległościach 260, 320 i 400 cm od niklowej
tarczy. Takie ustawienie geometryczne zostało wybrane, aby ułatwić eliminację efektów pa-
soŜytniczych występujących przy rejestracji neutronów (np. efektów typu cross-talk zgodnie
z naszą metodą, której opis znajduje się w [81] [82]). Drugi blok składał się z dwóch warstw
umieszczonych w odległościach 250 i 300 cm. Odległości trzech dodatkowych, pojedyn-
czych, modułów zmniejszają się wraz ze wzrostem kąta, pod jakim zostały umieszczone (wi-
dzimy to na schematycznym rysunku 54), w celu zniwelowania efektu zmniejszania się staty-
styki cząstek rejestrowanych w kierunku do tyłu.

Rysunek 54. Schemat przedstawiający układ detekcyjny widoczny z „lotu ptaka”.


Zwróćmy uwagę na warstwowy układ detektorów.

Kątowe połoŜenie kaŜdego detektora było jednoznacznie opisane poprzez podanie ką-
tów określających połoŜenie kaŜdego modułu: w płaszczyźnie poziomej XZ zawierającej kie-
runek wiązki padającej (kąt α) oraz kierunek między środkiem detektora, a jego rzutem na
płaszczyznę XZ (kąt β). ZaleŜności kątowe słuŜące do opisu połoŜenia detektorów przedsta-
wione są na rysunku 55.

85
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Rysunek 55. Układ współrzędnych opisujących połoŜenie kątowe modułów układu


detekcyjnego.

Na rysunku 56 został przedstawiony rozkład testowy we współrzędnych α i β wykonany


na podstawie danych z eksperymentu E286 odtwarzający konfigurację układu detekcyjnego.
MoŜna powiedzieć, Ŝe nadlatujące cząstki tak właśnie „widzą” układ detekcyjny.

Rysunek 56. Rozkład kątowy testujący połoŜenie modułów układu detekcyjnego


DEMON.

W eksperymencie E286 kaŜdy pojedynczy moduł detekcyjny wchodzący w skład pierw-


szego bloku składał się z detektora głównego (jest to tzw. DEMON - kolor zielony na rysunku
57) oraz dodatkowego (SyReP9 - kolor czarny na rysunku 57).

9
System Rejection de Proton, czyli system do eliminowania protonów.

86
Eksperyment E286

Rysunek 57. Moduły detektora widziane z bliska. Główny detektor DEMON ma ko-
lor zielony, SyReP - czarny.

DEMON, czyli detektor główny wchodzący w skład modułu, był pierwotnie detektorem
przeznaczonym do rejestracji neutronów. Miał kształt cylindra o wymiarach: średnica 16 cm,
długość 20 cm. Wypełniony był ciekłym organiczny scyntylatorem NE213, z którego sygnał
przekazywany był do fotopowielacza o wymiarach: średnica 12.7 cm, długość 18 cm. Całość
otoczona była obudową światłoszczelną i osłoną antymagnetyczną. Pojedynczy moduł detek-
cyjny widziany z boku został schematycznie przedstawiony na rysunku 58. Jego waga wyno-
siła ok. 18 kg.

Rysunek 58. Schemat przedstawiający pojedynczy moduł detekcyjny widziany z bo-


ku.

87
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Do kaŜdego DEMONA, w celu identyfikacji cząstek naładowanych, dołączony był Sy-


ReP - detektor, którego pierwotnym przeznaczeniem była eliminacja protonów (co moŜna
rozszerzyć na wszystkie cząstki naładowane). SyReP to cienki scyntylator plastikowy NE102
o grubości 3 mm (połączony z fotopowielaczem za pomocą światłowodu).
W eksperymencie E286 SyRePy nie miały jednak eliminować cząstek naładowanych,
ale je identyfikować! Zasada rejestracji była następująca: jeśli „zapalił się” zarówno detektor
główny, jak i pomocniczy, oznaczało to, Ŝe została zarejestrowana cząstka naładowana, jeśli
tylko główny - neutron. Dzięki wcieleniu w Ŝycie takiej koncepcji neutrony i cząstki nałado-
wane rejestrowane były w tej samej konfiguracji geometrycznej, co jest niezwykle waŜne
przy analizach interferometrycznych.

5.2 Analiza danych eksperymentalnych

System akwizycji danych rejestrowanych w eksperymencie E286 opierał się na modułach


elektronicznych VXI10, które były połączone ze wszystkimi detektorami. Informacje
w postaci sygnałów elektrycznych wychodzących z fotopowielaczy poddawane były wstępnej
analizie, tak, aby zapisywane były tylko przypadki, w których stwierdzono koincydencję sy-
gnałów pochodzących od co najmniej dwóch róŜnych modułów detekcyjnych. Działo się tak
z tego powodu, Ŝe analizy interferometryczne, a głównie na nie ukierunkowany był ekspery-
ment, wymagają koincydencji cząstek pochodzących z jednego zderzenia. Dane pochodzące
z układu detekcyjnego, zapisywane były na taśmach magnetycznych typu Exabyte11 i DLT12.
W eksperymencie E286 zostało zapisanych ok. 70 milionów przypadków zderzeń,
w kaŜdym z nich zarejestrowane były co najmniej dwie cząstki. KaŜda cząstka zarejestrowana
w module detekcyjnym opisana została za pomocą sześciu następujących charakterystyk:

 Numer przypadku, czyli zderzenia, w którym cząstka została zarejestrowana. Cząst-


ki przypisywane były do kolejnych rejestrowanych zderzeń, zapisywanych i analizo-
wanych przypadek po przypadku (ang. event by event). Przypadek zderzenia określany
bywa często jako „zdarzenie” lub „przypadek”.
 Liczba wszystkich cząstek zarejestrowanych w danym przypadku, w którym „uczest-
niczyła” dana cząstka.
 Numer detektora, w którym cząstka została zarejestrowana. KaŜdy detektor naleŜący
do układu detekcyjnego ma nadany odpowiedni numer, w związku z czym, znając
numer detektora, w którym cząstka została zarejestrowana, mamy moŜliwość dokład-
nego wyznaczenia kierunku, w jakim została wyemitowana. Jako kąty emisji cząstek
zostały przyjęte kąty odpowiadające środkom modułów detekcyjnych.

10
Standard interfejsu VXI (VMEbus Extension for Instrumentation) przeznaczony jest do sterowania i obsługi
zautomatyzowanych, modułowych systemów pomiarowych. Wykorzystywany moŜe być w wielu róŜnych dzie-
dzinach.
11
1 exabajt (EB) to 1 mld gigabajtów = 1018 B
12
Digital Linear Tape
88
Eksperyment E286

 Całkowity ładunek zdeponowany w detektorze. Jest to informacja, która pochodzi


z głównego detektora. Określa ona wartość scałkowanego pełnego impulsu elektrycz-
nego wychodzącego z fotopowielacza. Parametr ten, razem z tak zwaną częścią „po-
wolną” impulsu, wykorzystuje się w analizie kształtu impulsu, niezbędnej do odsepa-
rowania kwantów γ od innych cząstek.
 Część powolna impulsu to parametr, którego wartość tworzy się bardzo podobnie, jak
wartość całkowitego ładunku zebranego w detektorze. RóŜnica polega na tym, Ŝe
w przypadku części powolnej impulsu, początek zliczania następuje po upływie 70 ns
od czasu wyzwolenia systemu akwizycji danych.
 Czas przelotu cząstki od tarczy do detektora. Określany jest skrótem TOF (od ang.
time of flight). Znając go, przy załoŜeniu, Ŝe c = 1, z poniŜszego wzoru moŜemy wy-
znaczyć energię kinetyczną cząstki:
1
E k = m0 −1 ( 5.2-1 )
1 − (d 2 2
tTOF )
gdzie:
m0 - jest energią spoczynkową cząstki (np. m0 dla neutronu wynosi 939.5 MeV),
tTOF - czas przelotu cząstki,
d - odległość, jaką w tym czasie pokonała (od tarczy do detektora).
Dane dotyczące czasu przelotu otrzymane z systemu akwizycji danych były wyraŜone
w numerach kanałów. Aby moŜna było uŜywać czasu przelotu do wyznaczenia energii i pę-
dów cząstek trzeba go było wyrazić w nanosekundach. Procedura przeliczania wyglądała na-
stępująco. Dla kaŜdego detektora generowany był sztucznie impuls, a następnie przez dołą-
czony moduł elektroniczny część informacji była opóźniana o 34.6 ns. Po przedstawieniu tych
danych na wykresie (rysunek 59) widoczne były dwa maksima - pierwsze odpowiada orygi-
nalnemu sygnałowi, drugie - opóźnionemu.

Rysunek 59. Dwa sygnały opóźnione w czasie o 34.6 ns umoŜliwiają powiązanie


wartości TOF wyraŜonych w numerach kanałów z czasem w nanosekundach [82].

89
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Obliczona została róŜnica w numerach kanałów pomiędzy obydwoma pikami. Wiedząc,


Ŝe odpowiadała ona wartości 34.6 ns, po podzieleniu róŜnicy wyraŜonej w numerach kanałów
przez róŜnicę w nanosekundach otrzymaliśmy informację ile nanosekund przypadało na jeden
kanał. Wartość ta wynosiła ok. 0.111 ns [82].
Do wyznaczenia prawidłowych wartości czasu przelotu cząstek naleŜało zastosować
punkt referencyjny, bowiem podstawowa informacja na temat czasu przelotu uzyskana
z układu detekcyjnego dotyczyła czasu mierzonego od momentu wyzwolenia systemu akwi-
zycji danych. Pamiętając, Ŝe fotony poruszają się z prędkością światła, maksimum zawierają-
ce kwanty γ będzie znakomitym punktem referencyjnym pozwalającym określić rzeczywisty
czas przelotu cząstki od tarczy do kaŜdego detektora. NaleŜy w tym celu wyliczyć róŜnicę
w czasie przelotu pomiędzy zarejestrowaną cząstką a maksimum odpowiadającemu kwantom
γ, a następnie dodać do otrzymanej wartości czas przelotu fotonów i w ten sposób otrzymu-
jemy czas przelotu kaŜdej cząstki przeliczony na nanosekundy.

5.2.1 Identyfikacja cząstek

Informacje zapisywane podczas rejestracji kaŜdej cząstki wymienione powyŜej, nie wystar-
czają do precyzyjnego określenia z jaką cząstką mamy do czynienia. Na podstawie otrzyma-
nych z układu detekcyjnego i zapisanych wstępnie informacji, tworząc odpowiednie charakte-
rystyki i dobierając parametry, musimy dopiero wyłuskać informacje na temat toŜsamości
poszczególnych cząstek.
Jeśli przedstawimy na wykresie (rysunek 60) czasy przelotu wszystkich zarejestrowa-
nych cząstek uzyskamy dwa maksima - pierwsze z lewej zawiera kwanty γ, drugie - wszystkie
pozostałe zarejestrowane produkty reakcji.

Rysunek 60. Czasy przelotu róŜnych cząstek zarejestrowanych w eksperymencie


E286 - przed separacją cząstek.

Rysunek 60 pozwala łatwo zorientować się, które czasy przelotu są charakterystyczne


dla kwantów γ, jednak zupełnie nie nadaje się do rozróŜnienia pozostałych cząstek. Znacznie
więcej przejrzystości i interesujących informacji niesie ze sobą dwuwymiarowy wykres wi-

90
Eksperyment E286

doczny na rysunku 61. Przedstawia on całkowity ładunek (Qtot) zgromadzony w jednym,


przykładowym, detektorze w funkcji czasu przelotu.

Rysunek 61. Całkowity ładunek zdeponowany w przykładowym detektorze nr 104


w funkcji czasu przelotu.

Na rysunku 61 moŜna dostrzec wyraźne kształty, które „skupiają” róŜne grupy cząstek.
Z lewej strony widoczne jest pierwsze, niewielkie, maksimum, o którym juŜ wcześniej była
mowa, a w skład którego wchodzą kwanty γ. Następnie widoczne są bardzo charakterystyczne
pasma (często, ze względu na swój wygląd, określane mianem „banany”), w które zgrupowa-
ne są cząstki o ładunku Z = 1. Po bliŜszym przyjrzeniu się, w tle dostrzeŜemy przecinające je
pasmo z cząstkami o ładunku Z = 2, a wszędzie dookoła widzimy „rozsmarowane” neutrony.
Jak nietrudno się domyślić, dokładna identyfikacja cząstek wymaga wykonania dodatkowych
charakterystyk i zastosowania specjalnych metod, które pozwolą na precyzyjne rozdzielenie
cząstek, tak by nadawały się do przeprowadzania dalszych analiz, między innymi interfero-
metrycznych.

5.2.1.1 Fotony, czyli kwanty γ

Pierwszą rzeczą, jaką naleŜało wykonać analizując dane, było odseparowanie kwantów γ od
pozostałych cząstek. Kwanty γ poruszają się z prędkością większą niŜ jakiekolwiek inne
cząstki, a zatem docierają najszybciej do układu detektorów. Mając do dyspozycji rysunki
o numerach 60 i 61 moŜemy przeprowadzić wstępną separację kwantów γ - zostało wspo-
mniane wcześniej, Ŝe małe maksima widoczne zarówno na jednym, jak i na drugim wykresie
nam to umoŜliwiają.
Precyzyjne wyseparowanie kwantów γ umoŜliwia metoda badania kształtu impulsu uzy-
skanego z fotopowielacza [83] [84]. Okazuje się, Ŝe kształt impulsu pozostawionego
w detektorze przez kwant γ, jest inny niŜ w przypadku impulsu cząstki obdarzonej masą. Klu-
czowymi w separacji kwantów γ będą dwie wielkości: całkowity ładunek zdeponowany w
detektorze, Qtot, oraz jego tzw. część powolna, Qslow, (początek rejestracji po czasie 70 ns).
JeŜeli przedstawimy je na dwuwymiarowym wykresie, takim jak na rysunku 62, to najniŜej
połoŜona część odpowiadać będzie kwantom γ. Oznacza to, Ŝe przy danym ładunku całkowi-

91
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

tym zdeponowanym w module detekcyjnym, kwanty γ są cząstkami, które najszybciej docie-


rając do detektorów, deponują w nich najmniejszą wartość części powolnej ładunku. Prze-
ciwnie zachowują się cząstki α, bowiem, zgodnie z oczekiwaniami, to one deponują najwięk-
szy ładunek Qslow przy danym Qtot (odpowiada im najwyŜej połoŜony fragment wykresu).

Rysunek 62. Wykres przedstawiający część powolną ładunku (Qslow) w funkcji cał-
kowitego ładunku zdeponowanego w detektorze (Qtot). Części wykresu odpowiadają-
ce fotonom i pozostałym cząstkom wskazane są strzałkami i rozdzielone czarną linią.

Do precyzyjnego odseparowania kwantów γ od pozostałych cząstek zastosowano wie-


lomian trzeciego stopnia opisujący zaleŜność Qslow = f (Qtot ) . UŜytą w nim parametryzację
moŜna przedstawić wzorem:

f ( x ) = A0 + A1 x + A2 x 2 + A3 x 3 ( 5.2-2 )

Widoczne we wzorze (5.2-2) wartości współczynników A0, A1, A2 i A3 zostały wyzna-


czone dla kaŜdego modułu detekcyjnego i następnie zapisane w odpowiedniej tablicy - do
wykorzystania w dalszych analizach danych.

5.2.1.2 Neutrony

JeŜeli ponownie spojrzymy na rysunek 61, to po wyeliminowaniu kwantów γ zostaną na nim


neutrony i cząstki naładowane. Przypomnijmy sobie w tym miejscu, Ŝe pojedynczy moduł
detekcyjny składał się z dwóch elementów: detektora głównego (DEMON) oraz dodatkowego
(SyReP). JeŜeli sygnał został zarejestrowany w obu, oznaczało to, Ŝe mieliśmy do czynienia
z cząstką naładowaną, jeŜeli tylko w jednym (DEMON), Ŝe został zarejestrowany neutron. Na
rysunku 63 przedstawione zostały te cząstki, które dały sygnał tylko w głównym detektorze.

92
Eksperyment E286

Rysunek 63. Rozkład całkowitego zdeponowanego ładunku w funkcji czasu przelotu


dla neutronów.

Interesującą kwestią jest, jak duŜe moŜe być prawdopodobieństwo, Ŝe neutron zostawił
swój ślad równieŜ w detektorze cząstek naładowanych i został w związku z tym błędnie za-
kwalifikowany, jako cząstka naładowana. Odpowiedź na to pytanie przyniesie porównanie
czasu oddziaływania neutronów w aktywnej części detektora DEMON o długości 18 cm
i SyReP - 0.3 cm. Przy załoŜeniu jednakowego prawdopodobieństwa rejestracji neutronów
przez oba detektory (w rzeczywistości jest ono mniejsze w przypadku SyRePu) okazuje się,
Ŝe wynik będzie mniejszy od 2% [82].

5.2.1.3 Cząstki alfa, czyli Z > 1

Po „wyeliminowaniu” cząstek neutralnych: fotonów i neutronów wykres z rysunku 61 przyj-


mie postać taką, jak na rysunku 64. Pozostały na nim cząstki naładowane o róŜnych warto-
ściach Z (w eksperymencie E286 rejestrowane cząstki naładowane miały wartości Z = 1 i 2).
UŜyte tutaj współrzędne nie będą się jednak nadawały do rozseparowania cząstek.

93
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Rysunek 64. Rozkład całkowitego zdeponowanego ładunku w funkcji czasu przelotu


dla cząstek naładowanych.

JeŜeli natomiast te same dane przedstawimy na dwuwymiarowym rozkładzie całkowite-


go ładunku zdeponowanego w SyRePie w funkcji tegoŜ samego, ale w DEMONIE, wówczas
na wykresie pojawią się dwie „wyspy”, z których jedna będzie zawierała cząstki o Z = 1,
a druga Z > 1 (rysunek 65).

Rysunek 65. Rozkład całkowitego ładunku zdeponowanego w SyReP-ie w funkcji


całkowitego ładunku zdeponowanego w DEMON-ie dla cząstek naładowanych.

Podział ten bierze się z faktu, Ŝe ilość ładunku zdeponowanego w detektorze zaleŜy
głównie od ładunku cząstki jonizującej ośrodek. Cząstki obdarzone większym ładunkiem
wywołują większy efekt jonizacyjny, a przez to deponują większy ładunek w detektorze,
w którym są rejestrowane. Szczególnie dobrze jest to widoczne na przykładzie ładunku, który
cząstki opisywanych dwóch typów deponują w cienkim detektorze SyReP.

94
Eksperyment E286

Przyjęcie odpowiednich współrzędnych znacznie ułatwiło identyfikację cząstek. Dla


kaŜdego modułu detekcyjnego zostały więc określone parametry linii rozdzielających po-
szczególne typy cząstek naładowanych (mówiąc bardziej precyzyjnie - cząstek o róŜnych
wartościach Z). Zwróćmy uwagę, Ŝe analizy, o których mowa, dotyczą kaŜdego pojedynczego
modułu detekcyjnego z osobna. Uzyskane dane zostały stabelaryzowane i stały się niezbęd-
nym elementem kodu programu przeznaczonego do dalszych analiz.
Wśród cząstek o ładunku Z > 1 moŜna było teŜ odnaleźć pewną ilość 3He, ale nie zaj-
mowaliśmy się nimi ze względu na bardzo małą statystykę tych cząstek uniemoŜliwiającą
wykorzystanie ich przy analizach interferometrycznych.

5.2.1.4 Cząstki o Z = 1
Po zastosowaniu procedury do separacji cząstek alfa do rozdzielenia pozostały jedynie cząstki
o ładunku Z = 1, czyli protony, deuterony i trytony. Widoczne w dolnej części rysunku 66
cięcia rozkładu Qtot cząstek o ładunku Z = 1 pokazują, Ŝe rozkłady odpowiadające poszcze-
gólnym typom cząstek są bardzo dobrze rozseparowane. Cięcia, o których mowa, zostały wy-
konane poprzez zrzutowanie ładunku całkowitego Qtot w określonych przedziałach wartości
β = v/c (wybrany przedział przedstawiony jest w górnej części rysunku 66 za pomocą czer-
wonych przerywanych linii).

Rysunek 66. Cząstki o ładunku Z = 1, czyli protony, deuterony i trytony, przed sepa-
racją.

95
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Procedura separacji cząstek o Z = 1 przebiegała następująco. śeby uwolnić się od trzech


róŜnych odległości detektorów, została przeprowadzona parametryzacja efektu, w której prze-
szliśmy od Qtot w funkcji czasu przelotu (Tof) do Qtot(scaled) w funkcji β = v/c. Okazało się,
Ŝe wszystkie detektory moŜna „ustawić” na jednym rysunku, czyli wykonać jeden histogram
dla cząstek danego rodzaju zarejestrowanych przez wszystkie detektory. Wzór opisujący
przeskalowanie został sformułowany na podstawie formuły Bethe-Blocha z wprowadzeniem
parametrów, które charakteryzują krzywe. Przedstawione na poniŜszych rysunkach charakte-
rystyki nie dotyczą jednego wybranego detektora, ale odpowiadają pasmom uzyskanym dla
róŜnych detektorów (znajdujących się w róŜnych odległościach od miejsca reakcji) nałoŜo-
nym na siebie.

Rysunek 67. Dwuwymiarowy rozkład cząstek o ładunku Z = 1 przed separacją.

Sytuacja ta jest widoczna na rysunku 67, na którym widoczne są pasma odpowiadające


trzem rodzajom cząstek o ładunku Z = 1. Cząstki te, przedstawione we współrzędnych Qtot po
przeskalowaniu w funkcji β, są wstępnie rozseparowane. Dodatkowo, w celu ułatwienia prze-
prowadzenia separacji, została wyeliminowana znaczna ilość cząstek stanowiących „tło”. Na
rysunku 68 przedstawione są dokładnie te same dane, jednakŜe w ujęciu trójwymiarowym.
Widzimy tu dokładnie, Ŝe „tło” nie ma Ŝadnego znaczenia w porównaniu z „górami” odpo-
wiadającymi poszczególnym typom cząstek. Dodatkowo, warto zwrócić uwagę, Ŝe poszcze-
gólne rodzaje cząstek są bardzo dobrze odseparowane.

96
Eksperyment E286

Rysunek 68. Trójwymiarowy rozkład cząstek o ładunku Z = 1 przed separacją.

Po wyeliminowaniu tła, z pozostałych cząstek wchodzących w skład trójwymiarowego


pasma, utworzone zostały dwuwymiarowy rozkłady, które odzwierciedlały przebieg maksi-
mum rozkładu trójwymiarowego. Są one widoczne na rysunku 69.

Rysunek 69. „Płaskie” rozkłady cząstek o ładunku Z = 1 uzyskane z danych wi-


docznych na rys. 68. Szczegóły w tekście.

Do dwuwymiarowych krzywych z rysunku 69 przedstawionych w przeskalowanych


współrzędnych Qtot = f ( β ) dopasowano krzywą o postaci:

97
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

(
f ( x) = P1 1 − e
− P ( x − P3 )
)− P e
4
− P5 ( x − P6 )
( 5.2-3 )

gdzie: P1, P2, P3, P4, P5, P6 – dopasowywane parametry.


Następnie, zostały wyznaczone dwie dodatkowe krzywe z kaŜdej strony krzywej „cen-
tralnej”. Powstały w ten sposób pasma o szerokości 3 σ z kaŜdej strony głównej krzywej. Do-
konane zostało dopasowanie kaŜdej z „nowych” krzywych wzorem (5.2-3) i w ten sposób
uzyskaliśmy parametry krzywych rozdzielających poszczególne typy cząstek. Procedura sepa-
racji została przeprowadzona oddzielnie dla kaŜdego z trzech rodzajów cząstek. Parametry
uzyskane metodą aproksymacji zostały wpisane do specjalnej procedury, której zadaniem jest
identyfikacja cząstek mających podlegać dalszym analizom fizycznym.

5.2.2 Wydajność detektorów i straty energii

Układ detekcyjny znajdował się w duŜej odległości od miejsca, w którym następowało zde-
rzenie. Z tego powodu przy rejestracji cząstek naładowanych mamy do czynienia z tzw. pro-
giem detekcji, który związany jest ze stratami energii na drodze komora reakcji - detektor.
śeby cząstka mogła zostać zarejestrowana, musi posiadać energię kinetyczną wyŜszą od
energii progowej. Na dystans pokonywany przez kaŜdą cząstkę składały się następujące ele-
menty:
 próŜnia (cienkościenna komora próŜniowa): 40 cm – bez strat energii,

 aluminiowa ścianka komory próŜniowej o grubości 1 mm,

 powietrze: 250, 320 lub 400 cm – w zaleŜności od odległości detektora,

 SyReP: 3 mm,

 powietrze: 2 cm,

 PlexiGlass: 2 mm,

 ewentualnie Pb (część detektorów wyposaŜona była w ołowiany absorber): 5 mm,

 aluminium: 6 mm,

 DEMON: 20 cm.

Z przechodzeniem cząstek przez materię na drodze od miejsca emisji do układu detek-


cyjnego wiąŜą się dwie waŜne sprawy:

1. Straty energii cząstek naładowanych. Cząstki przelatując przez ośrodek jonizują go,
tracąc przy tym energię. Straty energii są tym większe, im większym ładunkiem obda-
rzona jest cząstka. Stopień jonizacji zaleŜy teŜ, ale w mniejszym stopniu, od masy, dla-
tego spodziewamy się, Ŝe pokonując taki sam dystans trytony stracą więcej energii niŜ
deuterony, a oba te rodzaje cząstek więcej niŜ protony. Na neutronach natomiast – w od-
róŜnieniu od cząstek naładowanych – przebywany dystans nie robił większego „wraŜe-
nia”, pokonywały go one praktycznie bez strat energetycznych, czyli moŜemy powie-

98
Eksperyment E286

dzieć, Ŝe problem strat energii i związanego z nimi progu rejestracji dotyczył neutronów
w znacznie mniejszym stopniu.
2. Próg rejestracji cząstek naładowanych. Skoro cząstki naładowane tracą energię po-
konując dystans od miejsca zderzenia do detektora, to nie wszystkie dysponują energią
wystarczającą do ich zarejestrowania (nie wszystkie dotrą do układu detekcyjnego).
Przy przeprowadzaniu symulacji komputerowych dla wszystkich rodzajów cząstek mu-
simy zatem wprowadzić próg rejestracji, czyli wielkość, która mówi nam jaką energię
kinetyczną musi posiadać wyemitowana cząstka, Ŝeby mogła zostać zarejestrowana.

Progi rejestracji cząstek (w MeV) zostały umieszczone w poniŜszej tabeli. Uwzględnio-


no tu zarówno detektory z warstwą ołowiu, jak i bez niej.

Tabela 9. Progi rejestracji cząstek naładowanych (wyraŜone w MeV) w eksperymencie


E286 dla detektorów wyposaŜonych w warstwę absorbera z ołowiu i bez niego.

p d t α
bez Pb 50 65 80 175
z Pb 80 100 125 300

ZaleŜność stopnia jonizacji ośrodka od ładunku cząstki wpadającej do ośrodka opisana


jest formułą Bethe-Blocha. Formuła ta opisuje średnie straty energii cząstki poruszającej się
w ośrodku na jednostkę długości i ma następującą postać:

dE Z 1  1 2me c 2 β 2γ 2Tmax 
= Kz 2  ln − β2 ( 5.2-4 )
dx A β 2 I 2

Wielkości uŜyte w formule Bethe-Blocha:

dx – jednostka grubości ośrodka wyraŜona w [g/cm2],


E – energia początkowa cząstki [MeV],
K – 4πNAre2mec2/A=0.307075 MeVg-1cm2/1g mol-1,
NA – liczba Avogadro,
Re – klasyczny promień elektronu,
z – wartość ładunku cząstki,
Z – liczba atomowa ośrodka,
A – liczba masowa ośrodka,
c – prędkość światła,
me – masa elektronu,
I – stała jonizacji ośrodka = 10eV,
β = v/c;
γ = 1/(1-β)-1/2.

99
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Tmax – we wzorze (5.2-4) jest maksymalną energią kinetyczną, która moŜe być
przekazana wolnemu elektronowi w pojedynczym zderzeniu. Energia ta dana
jest zaleŜnością:
2 me c 2 β 2γ 2
Tmax = 2
( 5.2-5 )
m m 
1 + 2γ e +  e 
M M 

Przeprowadzone zostały symulacje komputerowe dotyczące progu rejestracji, w wyniku


których uzyskano informacje o tym, jak poszczególne typy cząstek tracą energię pokonując
dystans od miejsca emisji do detektora. Na poniŜszych rysunkach zostały przedstawione
przykładowe wyniki symulacji komputerowych dla róŜnych rodzajów cząstek naładowanych
rejestrowanych przez detektor bez ołowiu usytuowany w odległości 400 cm. Na osi poziomej
mamy x [cm], czyli dystans pokonywany przez cząstkę (a dokładniej, końcowy fragment tego
dystansu, którego poszczególne etapy zostały opisane na rysunkach kolorem zielonym).
Przedstawiona na osi pionowej E [MeV] jest to energia, jaką posiada cząstka w czasie poko-
nywania dystansu (tzn. ile energii jej jeszcze pozostało energii). Niebieskim kolorem na wy-
kresie pokazano energie, z jakimi cząstki zostały „wyemitowane”.

Rysunek 70. Straty energii protonów przy pokonywaniu odległości od miejsca emisji
do miejsca rejestracji.

Na rysunku 70 widoczne są wyniki symulacji końcowego etapu drogi protonów. Wi-


dzimy, Ŝe cząstki „wyemitowane” z niskimi energiami silniej tracą energię, cząstkom o wy-
sokiej energii emisji odpowiadają znacznie niŜsze straty energii. Nie oznacza to jednak, Ŝe
wszystkie wysokoenergetyczne protony dolecą do detektorów, istnieje bowiem niewielkie, ale
niezerowe prawdopodobieństwo, Ŝe nawet cząstki o stosunkowo wysokich pierwotnych ener-

100
Eksperyment E286

giach mogą nie dotrzeć do układu detekcyjnego. Zwróćmy uwagę, iŜ z rysunku 70 wynika, Ŝe
moŜe się zdarzyć, Ŝe protony o energii 52 MeV nie dotrą do DEMONA, ale istnieje równieŜ
prawdopodobieństwo, Ŝe układ detekcyjny moŜe być osiągalny nawet dla cząstek o energii
niŜszej niŜ 50 MeV, którą przyjęliśmy jako próg rejestracji protonów. Podobna sytuacja za-
chodzi dla pozostałych cząstek naładowanych.
Na rysunku 71 widoczne są wyniki symulacji przeprowadzonej dla deuteronów. Począt-
kowe wartości energii wyemitowanych deuteronów, są takie same, jak protonów, w związku
z czym moŜemy porównać straty energii obu typów cząstek - deuterony, jako cząstki o tym
samym ładunku elektrycznym, ale większej masie wykazują większe straty energetyczne.

Rysunek 71. Straty energii deuteronów przy pokonywaniu odległości od miejsca


emisji do miejsca rejestracji.

Rysunek 72 przedstawia straty energii trytonów uzyskane z symulacji. Widzimy tu jesz-


cze większe straty energii niŜ w przypadku protonów i deuteronów, ale zasadnicze straty
energetyczne w przypadku cząstek o ładunku Z = 1 zachodzą dopiero w warstwie aluminium
poprzedzającej detektor DEMON. Wcześniejszy dystans cząstki pokonują niemal bez strat
energetycznych, dotyczy to zwłaszcza cząstek o wysokich energiach początkowych.

101
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Rysunek 72. Straty energii trytonów przy pokonywaniu odległości od miejsca emisji
do miejsca rejestracji.

Na rysunku 73 widoczne są straty energii cząstek alfa. W porównaniu ze stratami ener-


getycznymi cząstek o ładunku Z = 1 widzimy tutaj zasadnicza zmianę w ilości traconej ener-
gii, co ma związek z wyŜszym ładunkiem. Z symulacji wynika, Ŝe dla tej geometrii nawet
cząstki o energii 200 MeV nie maja szansy dolecieć do DEMONA, znaczna część ich energii
jest tracona juŜ w SyRePie.

Rysunek 73. Straty energii cząstek alfa przy pokonywaniu odległości od miejsca
emisji do miejsca rejestracji.

102
Eksperyment E286

5.2.2.1 Korekcja widm energetycznych

KaŜdej energii, z jaką emitowana jest cząstka, odpowiada pewne prawdopodobieństwo jej
zarejestrowania. Innymi słowy, nawet proton o energii 50, 60, 80 czy 100 MeV moŜe nie zo-
stać zarejestrowany. Sytuacja ta odnosi się do danych eksperymentalnych. Efekt ten jest groź-
ny i fałszuje nam rozkłady jednocząstkowe, poniewaŜ wprowadzony dla danych symulacyj-
nych próg rejestracji nie uwzględnia prawdopodobieństwa rejestracji cząstki.
Efekt, o którym mowa, nie jest uwzględniany w programach do symulacji zderzeń cięŜ-
kich jonów, dlatego Ŝeby móc dokładniej porównywać dane eksperymentalne z wynikami
symulacji, naleŜałoby wprowadzić poprawki uwzględniające go. MoŜna to przeprowadzić na
dwa sposoby: wprowadzić poprawki uwzględniające opisywany efekt do programów symula-
cyjnych, lub „poprawić” dane eksperymentalne, dodając kaŜdej cząstce odpowiednią wagę,
tak Ŝeby cząstki z energią wyŜszą niŜ próg rejestracji, były „rejestrowane” ze 100% wydajno-
ścią. Zastosowaliśmy ten drugi sposób. Został on zrealizowany następująco. W wyniku symu-
lacji komputerowych dla dwóch kategorii detektorów:
 z ołowiem,
 bez ołowiu,
zostały wyznaczone rozkłady energii dla danej geometrii pomiarów, które umoŜliwiały obli-
czenie, jaki procent cząstek nie jest rejestrowany dla wybranych wartości energii E0. Do
otrzymanych rozkładów zostały dopasowane zaleŜności funkcyjne postaci:

f ( x ) = P1 +
P2 P
P3
+ x4+ P6 ( 5.2-6 )
x P5

gdzie: P1, P2, P3, P4, P5, P6 – dopasowywane parametry.


W ten sposób powstały „wagi”, o które zostały skorygowane rozkłady jednocząstkowe
pod względem prawdopodobieństwa rejestracji cząstek o danej energii, co wpłynęło znacząco
na ich kształt, zwłaszcza w obszarze odpowiadającym najniŜszym zarejestrowanym energiom.

5.2.2.2 Wydajność detekcji neutronów

Wydajność detekcji cząstek naładowanych wynosiła niemal 100%. Wydajność rejestracji neu-
tronów [82] była duŜo mniejsza od 100%. Neutrony są cząstkami neutralnymi, a zatem nie
jonizują ośrodka, a co za tym idzie ich bezpośrednia rejestracja nie jest moŜliwa. Uczestniczą
one jednak w procesach takich, jak np. elastyczne rozpraszanie neutronów na protonach, co
umoŜliwia rejestrację luminescencji wywołanych przez procesy wtórne za pomocą scyntylato-
rów - materiałów o wysokiej przezroczystości i zawartości pierwiastków lekkich. Następnie
sygnał przekazywany jest do fotopowielaczy.
Wydajność rejestracji neutronów zaleŜy od przekroju czynnego na wywołane przez nie
oddziaływania wtórne, a przekrój czynny zaleŜy w duŜym stopniu od energii neutronów.
W celu oszacowania wydajności rejestracji neutronów zostały wykonane eksperymenty [85]
oraz liczne symulacje komputerowe (programy MENATE [86] i GEANT), w których
uwzględniona została geometria detektorów oraz przekroje czynne na oddziaływania neutro-
103
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

nów z materią. Otrzymano następujące wyniki: dla progu rejestracji neutronów przyjętego
w eksperymencie E286 i wynoszącego 1 MeVee13, co odpowiada progowi energetycznemu
detekcji 3 MeV, otrzymano wydajność ok. 45 % dla energii niskich i ok. 20 % dla wysokich
(rysunek 74).

Rysunek 74. Wydajność modułów detekcyjnych przy rejestracji neutronów uzyskana


w wyniku symulacji z modeli MENATE i GEANT [82].

Na rysunku 75 przedstawione zostały wyniki symulacji wydajności pojedynczego mo-


dułu układu detekcyjnego w zaleŜności od energii progowej. Z przedstawionych charaktery-
styk wynika, Ŝe ustawienie dla wszystkich detektorów tej samej energii progowej było nie-
zwykle istotne.

13
ang. MeV elektron equivalent
104
Eksperyment E286

Rysunek 75. Wydajność modułów detekcyjnych przy rejestracji neutronów uzyskana


w wyniku symulacji dla róŜnych wartości energii progowej [82].

105
Eksperyment E286

Rozdział 6

Rezultaty analizy danych z eksperymentu

E286

Po zakończeniu analizy metodycznej i uzyskaniu podstawowych charakterystyk poszczegól-


nych cząstek moŜna pokusić się o przeprowadzenie głębszych analiz otrzymanego materiału
eksperymentalnego. Analizy opisane w tym rozdziale będą polegały na bliŜszym przyjrzeniu
się źródłom emisji cząstek, podstawowym parametrom, którymi moŜemy je opisać. Przepro-
wadzone zostaną równieŜ rozwaŜania na temat sekwencji emisji cząstek nieidentycznych.

6.1 Parametry źródeł emisji

W celu oszacowania parametrów źródeł emisji [87] zostały utworzone rozkłady energetyczne
oraz funkcje korelacyjne neutronów. Do przeprowadzenia tego typu analiz zostały uŜyte neu-
trony, poniewaŜ jako jedyne cząstki rejestrowane w eksperymencie E286 są one wolne od
wzajemnych oddziaływań kulombowskich oraz pozbawione kulombowskiego wpływu po-
chodzącego od źródła emisji. Neutrony były rejestrowane w zakresie kątów 4° - 22° oraz 55°
- 66°. MoŜliwość określenia parametrów dwóch źródeł emisji: PE oraz QP daje nam odpo-
wiedni dobór zakresów energii neutronów oraz kątów pomiarowych. Temperatury źródeł oraz
ich prędkości mogą zostać określone za pomocą dopasowania rozkładu danego wzorem
(2.2-5) do rozkładów energii neutronów dla róŜnych kątów emisji, natomiast parametry prze-
strzenno-czasowe - z dopasowania eksperymentalnej funkcji korelacyjnej funkcją teoretyczną
o gaussowskim rozkładzie punktów emisji oraz eksponencjalnym czasie emisji.

6.1.1 Temperatury i prędkości źródeł emisji neutronów

Dane eksperymentalne porównywane były z danymi wygenerowanymi za pomocą modelu


M3SM (szczegóły w podrozdziale 2.2.2), w którym przyjęte zostało załoŜenie, Ŝe emisja na-
stępowała w dwóch etapach z trzech źródeł emisji - zgodnie z załoŜeniami schematu partici-
pant-spectator. W schemacie tym przyjmuje się, Ŝe pierwszy etap reakcji przebiega względnie
szybko i związany jest głównie z emisją z PE. W drugim etapie cząstki są emitowane z dwóch
źródeł o niskich temperaturach oraz długich czasach Ŝycia (i emisji) w porównaniu z PE. Te
źródła to QP i QT. Model M3SM, w którym przyjmuje się, Ŝe emisja cząstek zachodzi ze

107
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

zrównowaŜonych źródeł, jest uŜyteczny zwłaszcza w przypadku źródeł o długich czasach


Ŝycia.
Z wcześniejszych analiz (rysunek 50) wynika, Ŝe neutrony z energią kinetyczną powyŜej
40 MeV pochodzą głównie z QP. Neutrony o energii mniejszej niŜ 10 MeV rejestrowane
w zakresie bocznych detektorów pochodzą najprawdopodobniej z etapu PE.

Rysunek 76. Rozkłady energetyczne neutronów dla kątów emisji z zakresu od θ = 8°


do θ = 18°. Punkty odpowiadają danym eksperymentalnym, natomiast krzywe to
wyniki dopasowania modelem M3SM [87].

Rysunek 76 przedstawia rozkłady energetyczne neutronów dla róŜnych kątów emisji.


Krzywe widoczne na rysunku odpowiadają dopasowaniu z modelu dwóch zrównowaŜonych
źródeł opisanych formułą (2.2-5). Przyjęto tu załoŜenie, Ŝe wkład cząstek pochodzących z QT
w obszarze rejestracji był zaniedbywalny. Krzywe teoretyczne będące wynikiem dopasowania
zgadzają się jakościowo z widmami uzyskanymi z danych eksperymentalnych, wyjątek sta-
nowią neutrony o największych energiach. Obserwowana na rysunku 76 niezgodność moŜe
oznaczać, Ŝe poza emisją ze zrównowaŜonych źródeł obecne są tu równieŜ efekty dynamicz-
ne. Parametry opisujące „temperatury” oraz prędkości uzyskane z najlepszego dopasowania
przedstawione są w tabeli 10.

Tabela 10. Temperatura - T oraz prędkość - v źródeł emisji zostały uzyskane w wy-
niku dopasowania do rozkładów energetycznych.

v [c] T [MeV]
PE 0.16 6
QP 0.37 4

108
Eksperyment E286

Źródło z pierwszego etapu emisji, czyli PE, odznacza się wyŜszą temperaturą niŜ pozo-
stałość pocisku - QP. Prędkość źródła PE wynosi nieco poniŜej połowy prędkości pocisku.
Pozostałość pocisku charakteryzuje się natomiast niŜszą temperaturą i prędkością niemal
równą prędkości pocisku.

6.1.2 Czasy emisji i promienie źródeł emisji neutronów

Na rysunku 77 przedstawione są funkcje korelacyjne neutron-neutron. Funkcje korelacyjne


utworzone z danych eksperymentalnych są przedstawione za pomocą ciemnych kółek. Dla
porównania zostały tu teŜ umieszczona funkcja teoretyczna z modelu M3SM (białe kółka).
Idąc po kolei, na rysunku 77 a) widzimy neutrony pochodzące głównie z QP. Są to
cząstki o energiach kinetycznych Ek > 40 MeV oraz kątach emisji θ < 22°. Do opisu poje-
dynczego źródła emisji neutronów zostały uŜyte parametry reprezentujące temperaturę i pręd-
kość (T i v) z tabeli 10, a dodatkowo źródło zostało scharakteryzowane czasem Ŝycia
τ = 1 500 fm/c oraz promieniem r0 = 1.2 fm (dyspersja w rozkładzie Gaussa), co odpowiada
rRMS = 2.1 fm.

Rysunek 77. Funkcje korelacyjne neutron-neutron. Ciemne kółka odpowiadają da-


nym eksperymentalnym, natomiast białe kółka to wyniki dopasowania modelem
M3SM o parametrach przedstawionych na kaŜdym z paneli [87].

109
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Na rysunku 77 b) mamy neutrony pochodzące głównie z PE. Są to cząstki o energiach


kinetycznych Ek > 10 MeV oraz kątach emisji 55° < θ < 66°. Funkcja teoretyczna pochodzi
z symulacji z uŜyciem źródła o parametrach: T = 6 MeV, v = 0.16 c, r0 = 3.6 fm (rRMS = 6.2
fm) oraz czasie Ŝycia τ = 30 fm/c.
Rysunek 77 c) pokazuje eksperymentalną funkcję korelacyjną dla neutronów emitowa-
nych w kierunku do przodu z energiami Ek > 10 MeV. Zakładamy, Ŝe pochodzą one głównie
ze źródeł QP i PE. W tym przypadku neutrony zostały wygenerowane z dwuźródłowego mo-
delu o parametrach przyjętych wcześniej dla pojedynczych źródeł (przedstawionych na ry-
sunkach 77 a) i b)).
W celu bardziej precyzyjnego oszacowania wartości parametrów źródeł uzyskanych
z dopasowania eksperymentalnych funkcji korelacyjnych funkcjami uzyskanymi z modelu
M3SM zostały przeprowadzone dodatkowe analizy z uŜyciem testu χ2. Dokładność wyzna-
czenia czasowo-przestrzennych parametrów jest pokazana na rysunku 78 (panele a) i b)),
gdzie widoczne są wartości testu χ2 przypadające na stopień swobody dla róŜnych kombinacji
r0 i τ. NaleŜy tu zauwaŜyć, Ŝe rozkład testu χ2 jest silnie asymetryczny w przypadku zaleŜno-
ści r0 dla QP. Otrzymana wartość 1.2 fm odpowiada sytuacji, w której mamy do czynienia
z emisją bardzo rozciągłą w czasie z raczej zwartego źródła o rozmiarach zbliŜonych do po-
łowy rozmiaru pocisku. Funkcja korelacyjna uzyskana z modelu wykazuje dobrą zgodność
z funkcją eksperymentalną w zakresie promieni źródeł 1.2 - 1.6 fm i czasów Ŝycia 1 200 -
1 800 fm/c.
Trzeba teŜ zwrócić uwagę, Ŝe liczba neutronów zarejestrowanych w detektorach bocz-
nych była raczej niewielka, dlatego odpowiadająca tym cząstkom funkcja korelacyjna, rysu-
nek 77 b), została wyliczona z duŜymi błędami statystycznymi. Z tego powodu precyzja wy-
znaczenia parametrów PE (promień źródła: 3.0 - 4.0 fm, czas Ŝycia: 20 - 90 fm/c) była nieco
mniejsza (rysunek 78 b), niŜ w przypadku QP.

Rysunek 78. Panele a) i b): rozkłady testu χ2 na stopień swobody dla róŜnych kom-
binacji r0 i τ. Wartości testu zostały określone poprzez porównanie teoretycznej
funkcji korelacyjnej i funkcji uzyskanych na podstawie danych eksperymentalnych
widocznych na rysunku 77 a) i b) jako funkcja przestrzenno-czasowych parametrów
źródeł QP i PE. Panel c): na podstawie testu χ2 na stopień swobody przedstawione
jest oszacowanie prawdopodobieństwa emisji neutronów z PE, Npreeq oznacza liczbę
neutronów z PE, Ntot - liczbę wszystkich neutronów [87].

110
Eksperyment E286

Na rysunku 78 c) przedstawione jest prawdopodobieństwo emisji z PE w kacie bryło-


wym 4π. Wynosi ono ok. 75% (minimum rozkładu χ2). Inne modele zastosowane do oszaco-
wania tego parametru dla danych z eksperymentu E286 dają podobne wartości: w modelu
Simon [7] ok. 70% wszystkich neutronów pochodzi z PE, a w modelu Landaua-Vlasova [21]
[88] ok. 60 %.

6.2 Wpływ pola kulombowskiego pochodzącego od źródła na emisję


cząstek naładowanych

Badanie właściwości źródeł emisji w zderzeniach cięŜkich jonów dostarcza informacji na


temat dynamiki reakcji. Podczas gdy analizy dwucząstkowych funkcji korelacyjnych umoŜli-
wiają oszacowanie czasowo-przestrzennych rozmiarów źródeł emisji, porównanie widm
energetycznych neutronów i protonów moŜe dać informacje na temat ładunku źródła. Te dwa
niezaleŜne typy analiz pozwalają oszacować ładunek i rozmiar źródeł [89].
Rejestracja neutronów i cząstek naładowanych w tej samej konfiguracji geometrycznej
pozwoliła zatem na określenie wpływu pola kulombowskiego na emisję protonów. Oszaco-
wanie ładunku źródła emisji moŜe zostać dokonane poprzez porównanie widm energetycz-
nych neutronów i protonów rejestrowanych w takich samych warunkach eksperymentalnych.
Wyniki eksperymentalne zostały porównane z danymi teoretycznymi wygenerowanymi
z modeli Simon [7] i L-V [21] [88].

6.2.1 Oszacowanie ładunku źródeł emisji

Rysunek 79 przedstawia energie kinetyczne protonów i neutronów rejestrowanych w tym


samym module detekcyjnym - dla dwóch kątów emisji. Dane zostały „poprawione” ze wzglę-
du na straty energii kinetycznej protonów na drodze od komory reakcji do detektora (rozdział
5.2.2) oraz uwzględniona została wydajność detekcji neutronów. RóŜnice w widmach proto-
nów i neutronów wynikające z odpychania kulombowskiego mogą być uŜyte do oszacowania
średniego ładunku źródła emisji. MoŜna załoŜyć, Ŝe widmo energetyczne neutronów odpo-
wiada widmu protonów z wyłączonym oddziaływaniem kulombowskim. „Włączając” oddzia-
ływania kulombowskie ze źródłem o danym ładunku i odpowiednim promieniu moŜna osza-
cować średni (przeciętny) ładunek źródła poprzez dopasowanie zmodyfikowanego widma
neutronów do widma protonów.
Obliczenia „wag” wynikających z dodania oddziaływań kulombowskich pomiędzy emi-
towana cząstką i źródłem zostały dokonane z uŜyciem modelu dwucząstkowych oddziaływań
oraz oddziaływań cząstki ze źródłem. Dla kaŜdego zarejestrowanego neutronu została okre-
ślona „waga” uwzględniająca jego energię kinetyczną, punkt emisji oraz ładunek źródła. Wa-
gi zostały wyznaczone w układzie spoczynkowym źródła emisji. W tym celu została wyzna-
czona transformacja Lorentza kaŜdego neutronu do układu spoczynkowego QP przy załoŜe-

111
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

niu, Ŝe prędkość QP jest równa 0.35c. Prędkość ta związana jest z maksimum w rozkładzie
rapidity neutronów. Aby zmniejszyć błąd związany z domieszką neutronów pochodzących
z fazy PE analizy zostały przeprowadzone wyłącznie z uŜyciem neutronów emitowanych
w kierunku do przodu w układzie QP.

Rysunek 79. Eksperymentalne rozkłady energii kinetycznej protonów i neutronów


dla dwóch kątów emisji θ = 8° i θ = 11° [89].

Podczas gdy energia kinetyczna neutronów była wzięta z eksperymentu, współrzędne


punktów emisji były próbkowane ze sferycznego rozkładu Gaussa o dyspersji (rRMS)2. Ładu-
nek źródła i jego promień nie są niezaleŜne. Ładunek Z był wyznaczony z formuły

Z = k 43 π ( 5
r
3 RMS )ρ
3
( 6.2-1 )

gdzie rRMS jest średnim promieniem kwadratowym, ρ - gęstością materii jądrowej, k = 18/40
jest stosunkiem liczby atomowej do liczby masowej dla jądra pocisku 40Ar. Obliczenia zosta-
ły przeprowadzone dla ρ0 = 0.17 (normalna gęstość jądrowa) i dodatkowo dla ρ = 0.75 ρ0
oraz ρ = 0.5 ρ0 Ŝeby sprawdzić czy gęstość źródła moŜe wpływać na efekty kulombowskie
(jest dowód [90], Ŝe gęstość źródła emisji moŜe być niŜsza niŜ normalna gęstość jądrowa).
Widma neutronów z wagami kulombowskimi w porównaniu z widmami protonów zostały
zaprezentowane na rysunku 80. Wartości testu χ2 zostały wyznaczone dla zakresu energii od
120 do 160 MeV, poniewaŜ wagi kulombowskie obliczone dla cząstek o wyŜszych energiach
nie są tak wraŜliwe na przestrzenno-czasowe parametry punktów emisji, jak dla cząstek
o niskich energiach.

112
Eksperyment E286

Rysunek 80. Porównanie rozkładów energii kinetycznych protonów oraz neutronów


z wagami „kulombowskimi” emitowanych ze źródła o gęstości ρ0 = 0.17 nukle-
onu/fm3, rejestrowanych pod kątem 8° [89].

NiŜsza część rysunku 81 pokazuje wartości testu χ2 w przeliczeniu na stopień swobody, jako
funkcję przeciętnego ładunku źródła. Lewy panel (kąty emisji θ = 8°) przedstawia wartości
χ2/d.o.f. (d.o.f. ang. degree of freedom) dla trzech wartości gęstości źródła. Najlepsze dopa-
sowanie, niezaleŜnie od wcześniej przyjętej gęstości, uzyskano dla 6 < Z < 9. Analizy poka-
zują, Ŝe obliczone wagi kulombowskie wykazują istotną zaleŜność jedynie od ładunku źródła.
Mała wartość średniego ładunku QP odpowiada małym wartościom promienia QP (2.1 fm <
< RRMS < 2.4 fm) oszacowanego z funkcji korelacyjnej n-n [87]. Wynik ten moŜe wskazywać,
Ŝe w czasie zderzenia pocisk rozpada się na źródła z liczba atomową bliską jadra węgla.
NadwyŜka tego typu fragmentów (o liczbie atomowej ok. 6) była obserwowana w [70] [91].

113
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Rysunek 81. Górna część rysunku przedstawia wartości testu χ2 w przeliczeniu na


stopień swobody, jako funkcję promienia źródła emisji. Dolna część rysunku - tę sa-
mą wielkość, jako funkcję przeciętnego ładunku źródła [89].

6.2.2 Porównanie z przewidywaniami modeli teoretycznych

Do porównania z danymi eksperymentalnymi zostały uŜyte dwa modele: półklasyczny model


transportu Landaua-Vlasova [21] [88] oraz statystyczny model SIMON [7]. Wygenerowane
przypadki „przepuszczane” były przez filtr eksperymentalny uwzględniający geometrię ukła-
du detekcyjnego oraz wydajność detekcji.

114
Eksperyment E286

Rysunek 82. Rozkłady energii kinetycznych protonów i neutronów wygenerowanych


z modeli L-V i Simon w porównaniu z danymi eksperymentalnymi dla dwóch kątów
emisji θ = 8° i θ = 11° [89].

Rysunek 82 przedstawia widma energii kinetycznej protonów i neutronów wygenero-


wanych z modeli L-V i Simon w porównaniu z danymi eksperymentalnymi. Liczba cząstek
o wysokich energiach była niedoszacowana przez oba modele. Statystyczny model Simon
zakładał opóźnioną emisję, jako statystyczną emisję ze zrównowaŜonych źródeł. NadwyŜka
wysokoenergetycznych cząstek pochodzących z eksperymentu moŜe wskazywać, Ŝe źródło
nie jest całkowicie zrównowaŜone. W przypadku modelu L-V niedoszacowanie ilości wyso-
koenergetycznych cząstek nie jest w pełni zrozumiałe. Średnie wartości ładunku QP będące
wynikiem oszacowania z modelu Simon, modelu L-V oraz z eksperymentu są przedstawione
w tabeli 11.

Tabela 11. Porównanie oszacowań wielkości ładunku źródła emisji uzyskanych


z modelu L-V, Simon oraz na podstawie danych eksperymentalnych.

Q
L-V 11.3 ± 1.7
SIMON 13.4 ± 1.6
E286 7.5 ± 1.5

115
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Większe wartości przeciętnego ładunku QP w obu modelach mogą wynikać z faktu, Ŝe


modele nie biorą pod uwagę fragmentacji źródła. Dodatkowo, w przypadku modelu L-V, sy-
mulacja została zatrzymana na 600 fm/c. (Warto tu wspomnieć, Ŝe oszacowany eksperymen-
talnie czas Ŝycia QP wynosił około dwa razy dłuŜej [87]). Tak więc pozostałość L-V nie jest
do końca schłodzona i z tego powodu ładunek QP moŜe być przeszacowany o kilka jedno-
stek. Z drugiej strony ładunek oszacowany z eksperymentalnych widm p i n moŜe być w jakiś
sposób niedoszacowany w związku z przyjęciem załoŜenia o punktowym rozmiarze (rozkła-
dzie ładunku) źródła uŜytego do wyznaczenia wag kulombowskich. Dodatkowo, chociaŜ wy-
niki symulacji zostały przefiltrowane w celu dopasowania ich do warunków eksperymental-
nych, to brak eksperymentalnych informacji na temat parametru zderzenia moŜe równieŜ
przyczynić się do obserwowanej niezgodności pomiędzy symulacjami a doświadczeniem.

6.3 Korelacje cząstek i sekwencja emisji

Analizy dwucząstkowych funkcji korelacyjnych róŜnych rodzajów cząstek pozwalają otrzy-


mać informacje na temat rozwoju procesu emisji poprzez uzyskanie przestrzenno-czasowych
własności emitującego systemu oraz sekwencji emisji cząstek nieidentycznych. Na podstawie
charakterystyk jednocząstkowych i dwucząstkowych funkcji korelacyjnych cząstek obojęt-
nych elektrycznie oraz cząstek naładowanych rejestrowanych w kierunku do przodu udało się
określić, Ŝe lekkie fragmenty (d i t) są emitowane w pierwszej fazie reakcji i pochodzą ze źró-
dła PE, podczas gdy większość neutronów i protonów pochodzi z długoŜyjącego QP [92].
A zatem, w wyniku analiz funkcji korelacyjnych cząstek nieidentycznych, moŜna otrzymać
informacje o sekwencji emisji protonów, neutronów i deuteronów.
Źródła emisji róŜnią się znacząco pod względem rozmiarów i czasów Ŝycia. Analizy
dwuneutronowych funkcji korelacyjnych [87] dostarczyły oszacowań tych podstawowych
parametrów charakteryzujących źródła. Dla QP uzyskany rozmiar przestrzenny, a dokładnie
rRMS znajdował się w zakresie 2.1 - 2.8 fm, natomiast czas Ŝycia wynosił τ = 1 200 - 1 800
fm/c. Źródło PE było większe, rRMS mieściło się w przedziale 5.2 - 6.9 fm, natomiast czas
Ŝycia tego źródła był wyraźnie krótszy i mieścił się pomiędzy 20 a 90 fm/c.
Oszacowanie średniego czasu emisji lekkich fragmentów takich, jak d i t wykonane dla
tej samej reakcji [95] dało czasy o wartości pomiędzy 100 a 350 fm/c dla rRMS = 3.45 fm.
W rozdziale tym zostanie podjęta próba wyjaśnienia róŜnic pomiędzy średnim czasem emisji
większości neutronów (tysiące fm/c) i lekkich fragmentów (setki fm/c).

6.3.1 Źródło emisji deuteronów i trytonów

Rapidity, zwana inaczej pospiesznością, dana jest wzorem:

E + pz
Y = 12 ln ( 6.3-1 )
E − pz

116
Eksperyment E286

gdzie: E - energia cząstki, pz - składowa pędu w kierunku osi reakcji. Rysunek 83 przedstawia
rozkład rapidity cząstek naładowanych emitowanych w eksperymencie E286, oraz, dla po-
równania, neutronów.

Rysunek 83. Panel a) przedstawia rozkład rapidity neutronów i cząstek naładowa-


nych rejestrowanych pod kątem θ = 8°. Panel b) to rozkład rapidity protonów reje-
strowanych jednocześnie z deuteronami i trytonami dla tego samego kąta emisji
[92].

Maksimum rozkładu rapidity neutronów odpowiada rapidity emitującego źródła, która,


z kolei, jest bliska rapidity pocisku. Rozkład protonów, w porównaniu z rozkładem neutro-
nów, uległ modyfikacji pod wpływem odpychania kulombowskiego i wykazuje minimum
w miejscu rapidity pocisku. Rozkłady cząstek naładowanych wykazują obcięcie po stronie
niskich wartości rapidity, co jest spowodowane eksperymentalnymi progami rejestracji czą-
stek. Lokalne minimum rozkładu d i t, mające związek z rapidity źródła ich emisji nie jest
widoczne z powodu wysokiego progu rejestracji, ale pojawia się ono dla wartości rapidity
mniejszych niŜ 0.3. Przesunięcie lokalnego minimum sugeruje, Ŝe źródło d i t ma mniejszą
prędkość, niŜ źródło protonów i neutronów.
Rysunek 83 b) potwierdza te przypuszczenia. Pokazuje on rozkład rapidity wszystkich
protonów zarejestrowanych w eksperymencie oraz, dodatkowo, tylko takich protonów, które
były zarejestrowane w jednym przypadku z d lub t. Liczba protonów emitowanych razem
z cięŜszymi cząstkami jest mniejsza niŜ 18% całkowitej liczby protonów - z tego powodu
konieczna była normalizacja obu wykresów. Porównanie pozycji maksimów sugeruje, Ŝe źró-
dło protonów emitowanych razem z d i t porusza się z niŜszą prędkością, niŜ źródło emisji

117
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

protonów zarejestrowanych bez udziału lekkich fragmentów. Prawdopodobnie d i t są emito-


wane w pierwszym stadium reakcji (PE) ze źródła, które daje swój wkład w emisję cząstek
w tzw. midrapidity. Z rysunku 83 b) moŜna wywnioskować, Ŝe protony emitowane jednocze-
śnie z lekkimi fragmentami jądrowymi pochodzą z tego samego źródła, co d i t. MoŜna ocze-
kiwać, Ŝe podobne wnioski mogą zostać wyciągnięte dla neutronów emitowanych jednocze-
śnie z lekkimi fragmentami. Informacje otrzymane z analiz dwuneutronowych funkcji korela-
cyjnych, przedstawione w dalszej części pracy, potwierdzają te przypuszczenia.

6.3.2 Dwucząstkowe funkcje korelacyjne

Rysunek 84 przedstawia dwuneutronowe funkcje korelacyjne: jedną dla przypadków, w któ-


rych nie zostały zarejestrowane ani d, ani t i druga dla przypadków, w których, oprócz p, były
rejestrowane d lub t. Normalizacja funkcji korelacyjnej była dokonana w zakresie k* od 70 do
200 MeV/c.

Rysunek 84. Funkcje korelacyjne neutron-neutron dla przypadków, w których razem


z neutronami zarejestrowane zostały równieŜ deuterony i trytony (białe kółka) oraz
przypadki, w których nie zarejestrowano lekkich fragmentów (czarne kółka) [92].

Kształt funkcji dwuneutronowej, wolny od wpływu oddziaływań kulombowskich po-


zwalał otrzymać informacje zarówno o promieniu, jak i o czasie Ŝycia źródła [93]. Rysunek
85 przedstawia funkcję teoretyczną dopasowaną do eksperymentalnej. Obliczenia były prze-
prowadzone z uŜyciem metody wag [94] dla eksponencjalnie emitujących statycznych źródeł
o gaussowskim kształcie przestrzennym. Teoretyczna funkcja korelacyjna dla rRMS = 5.4 fm
118
Eksperyment E286

i τ = 250 fm/c zgadza się dobrze z eksperymentalną funkcją n-n utworzoną z neutronów zare-
jestrowanych jednocześnie z d lub t.

Rysunek 85. Panel a) przedstawia eksperymentalną funkcję korelacyjną neutron-


neutron (kółka) dla przypadków, w których oprócz neutronów zarejestrowane zosta-
ły równieŜ trytony i deuterony, linia ciągła to wynik dopasowania modelem jedno-
źródłowym. Panel b) przedstawia eksperymentalną funkcję korelacyjną neutron-
neutron (kółka) dla przypadków, w których nie zostały zarejestrowane trytony i deu-
terony, linia ciągła to wynik dopasowania modelem dwuźródłowym. Parametry źró-
deł podane są na rysunku. [92]

Dokładność określenia parametrów czasowo-przestrzennych źródła emisji jest przed-


stawiona na rysunku 86, który prezentuje wartości testu χ2 (liczba stopni swobody, ang. de-
gree of freedom, d.o.f = 11) dla róŜnych kombinacji promieni rRMS i czasu Ŝycia τ obliczonych
dla danych z rysunku 85 b). Rysunek 85 b) obejmuje dwa rodzaje przypadków: takie,
w których lekkie fragmenty były emitowane, ale niezarejestrowane i takie, w których nie były
emitowane, z tego powodu funkcja korelacyjna n-n nie moŜe być dopasowana modelem
z jednym źródłem. Dobra zgodność eksperymentu i teorii pojawia się dla dwóch źródeł emi-
sji: jednego o parametrach rRMS = 2.1 fm i τ = 1000 fm/c (zinterpretowane jako QP) i drugie-
go: rRMS = 5.4 fm i τ = 100 fm/c (zinterpretowane jako PE). To, Ŝe funkcja korelacyjna na
rysunku 85 a) moŜe być dopasowana modelem jednoźródłowym, którego parametry źródła
emisji są charakterystyczne dla PE wskazuje, Ŝe emisja z PE i z QP pojawia się prawdopo-

119
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

dobnie w innych (róŜnych) przypadkach zderzeń. Zderzenia centralne powodują utworzenie


krótko Ŝyjącego PE, natomiast długo Ŝyjący QP powstaje w raczej peryferyjnych zderzeniach.

Rysunek 86. Diagram konturowy wartości testu χ2 uzyskany w wyniku porównania


teoretycznej funkcji korelacyjnej i danych eksperymentalnych z rysunku 85 a) jako
funkcja przestrzenno-czasowych parametrów źródła PE (liczba stopni swobody wy-
nosi 11) [92].

Na rysunku 87 przedstawione sa funkcje korelacyjne d-d (panel a)) i t-t (panel b)). Oka-
zuje się, Ŝe zarówno emisja deuteronów, jak i trytonów, moŜe zostać opisana za pomocą mo-
delu z jednym źródłem o parametrach: rRMS = 3.45 fm i τ = (30-150) fm/c dla deuteronów
i rRMS = 2.6 fm i τ = (10-100) fm/c dla trytonów. Wartość rRMS = 3.45 fm dla funkcji korela-
cyjnej d-d została przyjęta jako promień 40Ar.

120
Eksperyment E286

Rysunek 87. Panel a) przedstawia funkcję korelacyjną deuteron-deuteron, panel b)


funkcję korelacyjną tryton-tryton. Kółka przedstawiają dane pochodzące z ekspery-
mentu, linie są wynikiem dopasowania jednoźródłowym modelem o parametrach
widocznych na rysunku [92].

NaleŜy zauwaŜyć, Ŝe model statycznego źródła jedynie w przybliŜony sposób opisuje


emisję lekkich fragmentów. Jesteśmy w stanie jedynie oszacować rząd wielkości czasu Ŝycia,
który wskazuje rodzaj emitującego źródła. Dodatkowo, na funkcje korelacyjne naładowanych
cząstek mają wpływ błędy systematyczne powodowane przez straty energii cząstek na drodze
od miejsca zderzenia do układu detekcyjnego. Korekcja mierzonej energii kinetycznej roz-
wiązuje ten problem tylko częściowo z powodu stochastycznej natury zjawiska strat energii.
Problemy z energią kinetyczną cząstek prowadzą do zmniejszenia (zaniŜenia) efektu korela-
cyjnego. A zatem, otrzymane wartości promieni i czasu Ŝycia mogą być nieco przeszacowane.
Drugi efekt, który powoduje, Ŝe analizy funkcji korelacyjnych cząstek obdarzonych ładun-
kiem elektrycznym są trudniejsze, to energetyczne progi detekcji cząstek naładowanych. Ten
efekt obcina funkcję korelacyjną w najbardziej interesującym zakresie najmniejszych wartości
k*. Pomiary energii neutronów są wolne od takich ograniczeń, a co za tym idzie, dwuneutro-
nowe funkcje korelacyjne podlegają mniejszym wpływom błędów systematycznych i dają
bardziej dokładne informacje na temat przestrzenno czasowych własności źródła emisji.
Z analiz rysunków 84, 85, 86 i 88 moŜna wywnioskować, Ŝe d i t pochodzą z przypad-
ków, w których dominuje emisja z krótko Ŝyjącego źródła (PE).

121
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

6.3.3 Korelacje cząstek nieidentycznych

Funkcja korelacyjna cząstek nieidentycznych zawiera informacje o średnim względnym


opóźnieniu w emisji róŜnych typów cząstek. Technika pomiaru sekwencji emisji róŜnych czą-
stek w reakcjach jądrowych została zaproponowana w [57]. Polega ona na tym, Ŝe pary są
dzielone na dwie grupy: takie, których iloczyn skalarny k*v > 0 i takie z iloczynem skalarnym
k*v < 0, gdzie k* jest połową pędu względnego liczonego w układzie spoczynkowym pary,
a v jest całkowitą prędkością pary. Funkcje korelacyjne utworzone dla tych dwóch grup,
C+(k*) i C-(k*), róŜnią się, jeśli emisja cząstek jest asymetryczna. Tzw. double ratio C+(k*)/C-
(k*) zaleŜy od miary asymetrii emisji.

Rysunek 88. a) funkcja korelacyjna proton-deuteron, b) funkcja korelacyjna neu-


tron-deuteron, c) double ratio par p-d, d) double ratio par n-d. Kółkami oznaczone
są dane pochodzące z eksperymentu, linie to wynik dopasowania jednoźródłowym
modelem o parametrach podanych na rysunku [92].

Na rysunku 100 pokazano funkcję korelacyjną i double ratio dla układów p-d i n-d oraz
funkcje teoretyczne obliczone przy załoŜeniu, Ŝe średni czas emisji protonów i neutronów jest
o 120 fm/c dłuŜszy niŜ średni czas emisji deuteronów. Podobne przesunięcie średniego czasu
emisji było obserwowane dla układu p-d w kilku eksperymentach wykonywanych w laborato-
rium GANIL. Wynik ten jest zgodny z modelem koalescencji, w którym deuterony są prze-
ciętnie emitowane wcześniej niŜ protony i neutrony. Czasy Ŝycia (60 fm/c dla układu p-d i 30

122
Eksperyment E286

fm/c dla układu n-d), jak równieŜ rozmiary przestrzenne systemu emitującego cząstki
(rRMS = 6.2 fm dla obu systemów) są charakterystyczne dla PE.
Analizy opisane powyŜej, jak równieŜ w [95] ujawniają, Ŝe lekkie fragmenty jądrowe,
takie jak d i t, są emitowane w pierwszym, szybkim stadium reakcji (PE), z czasami emisji
rzędu dziesiątek do setek fm/c. Dodatkowo, większość protonów i neutronów emitowanych
w tych samych przypadkach, co lekkie fragmenty, pochodzi z fazy PE. To sugeruje, ze lekkie
fragmenty są emitowane w zderzeniach centralnych, w których emisja midrapidity pochodzą-
ca z krótko Ŝyjącego źródła dominuje. QP, który pojawia się przy raczej peryferyjnych zde-
rzeniach, emituje tylko neutrony i protony z o wiele dłuŜszymi średnimi czasami emisji (rzę-
du tysięcy fm/c). Wyznaczona sekwencja emisji dla układów n-d i p-d potwierdza załoŜenia
modelu koalescencyjnego formowania deuteronu. W modelu koalescencji proton i neutron
wyemitowany ze źródła zlokalizowanego w czasie i przestrzeni spotykają się i formują deute-
ron. Prawdopodobieństwo, Ŝe cząstki wyparowane z długo Ŝyjącego QP spotkają się jest za-
niedbywalne. A zatem jasnym jest, Ŝe lekkie fragmenty jądrowe powinny pochodzić ze źródła
PE, gdzie emitowana jest duŜa liczba cząstek w stosunkowo krótkim czasie.

123
Podsumowanie i wnioski

Rozdział 7

Podsumowanie i wnioski

A. Eksperyment:
W rozprawie przedstawione są wyniki analizy danych z eksperymentu „Nuclear Interferome-
try for Two-nucleon Systems” przeprowadzonego w Laboratorium GANIL, indeks E286. Ba-
dano reakcję argonu 40Ar (pocisk) z niklem 58Ni (tarcza) przy energii E/A = 77 MeV. Ekspe-
ryment wykonany został przez międzynarodowy zespół, kierowany przez promotora niniej-
szej rozprawy. Rejestrowane były nukleony oraz lekkie fragmenty jądrowe: deuterony, tryto-
ny i cząstki alfa. Do rejestracji zastosowano modułowy układ detekcyjny DEMON, zmodyfi-
kowany specjalnie dla celów tego eksperymentu. Na nośnikach magnetycznych zapisano po-
nad 70 milionów zdarzeń, w których zarejestrowane były w koincydencji przynajmniej dwa
nukleony bądź fragmenty jądrowe.
Główne cele fizyczne eksperymentu, to: wyznaczenie czasowo-przestrzennych charakte-
rystyk procesu emisji nukleonów oraz lekkich fragmentów jądrowych, zbadanie relacji wza-
jemnych pomiędzy procesem emisji neutronów i protonów, a przez to poznanie wpływu efek-
tów kulombowskich na róŜnice w emisji cząstek naładowanych i neutralnych, uzyskanie no-
wych danych na temat formowania się i rozpadu lekkich fragmentów jądrowych.
Wykonanie pomiarów poprzedził szereg przygotowań polegających na przeprowadzeniu
analiz teoretycznych, symulacji komputerowych oraz pomiarów testowych. Dotyczyły one
m.in. optymalizacji rozmieszczenia układu detekcyjnego tak, by mogły zostać zrealizowane
główne cele fizyczne eksperymentu, ale jednocześnie w miarę najefektywniejszy sposób wy-
korzystane były moŜliwości układu detekcyjnego oraz wyeliminowane efekty pasoŜytnicze,
które mogłyby zaistnieć w trakcie rejestracji cząstek. Ze względu na warunki detekcji (geo-
metrię układu detekcyjnego w stosunku do osi reakcji) rejestrowane cząstki, zwłaszcza te
o najwyŜszych wartościach energii kinetycznej, pochodziły głownie z obszaru fragmentacji
pocisku.
Na podkreślenie zasługuje kilka cech wyróŜniających ten eksperyment spośród innych.
1. Eksperyment był jednym z nielicznych, w których rejestrowano korelacje neutron-neutron
w obszarze małych pędów względnych.
2. Dla wyznaczenia kierunków emisji i energii rejestrowanych cząstek naładowanych i neu-
tralnych oraz ich identyfikacji, zastosowano dla kaŜdego modułu układ składający się
z cienkiego plastykowego detektora scyntylacyjnego oraz głównego detektora z ciekłym
scyntylatorem.

125
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

3. Potencjalnie istniejące, a nie wykorzystywane wcześniej, moŜliwości pomiarowe układu


detekcyjnego „DEMON” wykorzystano rejestrując nie tylko neutrony, ale takŜe protony
i lekkie fragmenty jądrowe.
4. Pomocnicze detektory „SYREP” których zadaniem miało być odrzucanie protonów, (SYs-
tème de REjection de Protons) zastosowane zostały nie do odrzucania, ale identyfikacji
protonów i lekkich fragmentów jądrowych.
5. Zastosowano oryginalną metodę eliminacji efektów typu cross-talk opartą na geome-
tryczno-kinematycznych relacjach przy rejestracji neutronów w koincydencji.
W rezultacie - po raz pierwszy w tych samych warunkach geometrycznych rejestro-
wano równocześnie wszystkie kombinacje dwunukleonowe (pp, nn, np) oraz kombinacje nu-
kleonów z lekkimi fragmentami jądrowymi. Pozwoliło to na wyeliminowanie niepewności
systematycznych, występujących zwykle przy porównywaniu wyników pomiarów wykony-
wanych w róŜnych warunkach lub pochodzących z róŜnych eksperymentów.

B. Analiza danych:
1. Do identyfikacji cząstek naładowanych i neutralnych wykorzystano informacje z obu de-
tektorów oraz analizę kształtu impulsu z głównego modułu detekcyjnego. Pomiar energii
wykonywano metoda czasu przelotu, z uwzględnieniem strat energii cząstek naładowa-
nych na drodze do detektora. Przeprowadzono parametryzację dwuwymiarowych zaleŜno-
ści charakteryzujących kształty impulsów.
2. Dla wyeliminowania efektów pasoŜytniczych typu cross-talk, detektory ustawiono
w trzech róŜnych odległościach od tarczy, co następnie wykorzystano przy analizie zaleŜ-
ności geometryczno-kinematycznych. Opracowano algorytm umoŜliwiający odrzucanie
dwucząstkowych kombinacji neutronów mogących pojawiać się w rezultacie zarejestro-
wania tego samego neutronu przez dwa detektory.
3. Opracowano „filtr eksperymentalny” umoŜliwiający uwzględnienie efektów detektoro-
wych przy porównywaniu wyników eksperymentu z przewidywaniami modeli teoretycz-
nych.
W rezultacie opracowany został kompletny system analizy danych korelacyjnych.
Wiele elementów tego systemu ma charakter uniwersalny i juŜ obecnie jest stosowane w in-
nych eksperymentach dotyczących badania zderzeń cięŜkich jonów. Autorka niniejszej roz-
prawy brała udział we wszystkich etapach analizy danych doświadczalnych, zgodnie z przyję-
tym podziałem zadań. Szczególnym obszarem zainteresowania w ramach tej pracy była re-
konstrukcja charakterystyk cząstek naładowanych oraz badanie procesu ich emisji w zesta-
wianiu z danymi uzyskanymi dla neutronów.

C. Rezultaty:
1. Zakładając emisję nukleonów przez trzy poruszające się z róŜnymi prędkościami źródła,
będące lokalnie w równowadze termodynamicznej, wyznaczono prędkości i temperatury

126
Podsumowanie i wnioski

źródeł. Zaobserwowano wkład efektów dynamicznych, widoczny szczególnie w obszarze


duŜych wartości pędów.
2. W rezultacie wykonania szczegółowej analizy kształtu funkcji korelacyjnych, wyznaczo-
no oddzielnie czasowe i przestrzenne parametry emisji nukleonów w obszarze fragmenta-
cji pocisku. Dla cząstek o wysokich wartościach energii emitowanych w kierunku do
przodu uzyskano stosunkowo duŜe wartości parametru czasowego i niewielkie – prze-
strzennego (rozciągła w czasie emisja z niewielkiego źródła). Cząstki o niskich (w sto-
sunku do poprzednich) wartościach energii pochodziły ze źródeł o większych promie-
niach, ale krótszych czasach emisji, co odpowiada parametrom źródła przedrównowago-
wego, które formuje się w pierwszym etapie procesu zderzenia.
3. Poprzez włączenie w procesie aproksymacji funkcji korelacyjnych parametru charaktery-
zującego stosunki liczb cząstek emitowanych w róŜnych obszarach kinematycznych,
oszacowano stosunek liczby cząstek pochodzących z quasi-pocisku do tych, będących
wynikiem emisji ze źródła przedrównowagowego. W wyniku okazało się, Ŝe ok. 70 %
wszystkich cząstek emitowanych w kącie bryłowym 4π pochodzi z pre-equilibrium. Re-
zultat ten zgodny jest w przybliŜeniu z przewidywaniami modeli teoretycznych.
4. W wyniku porównania charakterystyk energetycznych protonów i neutronów rejestrowa-
nych przez te same detektory określono wpływ pola kulombowskiego źródła emitującego
cząstki, co w rezultacie pozwoliło uzyskać dane dotyczące ładunku elektrycznego źródła.
RozwaŜano róŜne wartości gęstości materii jądrowej w procesie emisji. Minimum χ2 uzy-
skano dla wartości Z wynoszącej ok. 7-8. Wartość ta jest mniejsza niŜ przewidywania
modeli SIMON i L-V, co moŜe wiązać się z faktem, Ŝe model SIMON nie uwzględnia
fragmentacji pocisku, a model L-V rozpatruje proces emisji tylko do czasu 600fm/c, to
jest mniejszego od uzyskanego w eksperymencie.
5. Analiza funkcji korelacyjnych dla dwucząstkowych układów fragmentów jądrowych
umoŜliwiła wyznaczenie parametrów czasowo-przestrzennych procesu ich emisji. Uzy-
skano średnie wartości parametrów czasowych mniejsze, a wartości parametrów prze-
strzennych większe niŜ dla nukleonów.
6. Badania jednocząstkowych charakterystyk protonów, deuteronów i trytonów rejestrowa-
nych w tych samych warunkach geometrycznych pokazały, Ŝe źródła emisji protonów re-
jestrowanych w koincydencji z deuteronami i trytonami poruszają się z mniejszymi pręd-
kościami, niŜ w przypadkach bez udziału lekkich fragmentów.
7. W wyniku analizy funkcji korelacyjnych cząstek nieidentycznych określono sekwencję
emisji protonów, neutronów i deuteronów. Okazało się, Ŝe neutrony i protony emitowane
są średnio o ok. 120 fm/c później niŜ deuterony. Wynik ten zgodny jest z rezultatami ana-
lizy rozkładów jednocząstkowych.

127
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Wnioski:
Wymienione powyŜej rezultaty doświadczalne pokazują, Ŝe emisja nukleonów i lekkich
fragmentów jądrowych w reakcjach cięŜkich jonów przy energiach rzędu dziesiątek MeV na
nukleon jest procesem wieloetapowym zachodzącym w rozległej skali czasowej
i przestrzennej. Skala ta jest zaleŜna zarówno od masy i ładunku emitowanych cząstek jak
i od ich charakterystyk kinematycznych. Wartości liczbowe uzyskane w wyniku ilościowych
analiz są pod pewnymi względami zgodne z wynikami aktualnie stosowanych modeli teore-
tycznych (np. punkt 3 rezultatów), ale pod innymi - zgodne nie są (np. punkt 5). Wynikające
stąd wnioski dotyczą zarówno badań teoretycznych, jak i doświadczalnych.
1. W badaniach teoretycznych niezbędne jest wzięcie pod uwagę moŜliwości konku-
rowania róŜnych mechanizmów w procesie oddziaływania z uwzględnieniem ich ilo-
ściowego wpływu na końcowe charakterystyki emitowanych cząstek. Konieczne jest
takŜe kontrolowanie rozwoju procesu w pełnej skali czasowej prowadzącej do całko-
witej dezintegracji oddziałujących obiektów.
2. W badaniach doświadczalnych nie moŜna ograniczać się do analizy jednego typu
charakterystyk dla wybranych produktów reakcji. Dopiero badanie wzajemnych relacji
pomiędzy emisją róŜnego typu cząstek rejestrowanych w róŜnych obszarach kinema-
tycznych stanowi czuły test dla modeli teoretycznych, powiększający nasze zrozumie-
nie badanych zjawisk.

Przedstawione tu wyniki eksperymentu E286 stanowią krok w tym właśnie kierunku, a wyni-
kające z nich wnioski nakreślają kierunki rozwoju dalszych badań w tej dziedzinie.

128
Teoretyczne funkcje korelacyjne

Dodatek A

Teoretyczne funkcje korelacyjne

W rozdziale 3.8 zostały przedstawione funkcje korelacyjne proton-proton uzyskane na pod-


stawie danych wygenerowanych z modelu trzech poruszających się źródeł dla róŜnych para-
metrów czasowo-przestrzennych charakteryzujących źródło emisji. W niniejszym dodatku
znajdują się funkcje korelacyjne innych układów cząstek uzyskane z danych wygenerowa-
nych z tego samego modelu, z uŜyciem źródeł o tych samych parametrach.

7.1.1 Neutron-proton

Na rysunku 89 widoczne są funkcje korelacyjne neutron-proton, znajdują się tam równieŜ


parametry określające rozmiary czasowo-przestrzenne źródeł emisji cząstek. Funkcja korela-
cyjna n-p charakteryzuje się dodatnią korelacją widoczną w obszarze małych pędów względ-
nych, za którą odpowiedzialne są oddziaływania silne pomiędzy nukleonami. Funkcja korela-
cyjna osiąga najwyŜsze wartości dla danych pochodzących ze źródła o małym rozmiarze
przestrzennym i stosunkowo krótkim czasie Ŝycia odpowiadającym emisji przedrównowago-
wej ze źródła PE.

Rysunek 89. Teoretyczne funkcje korelacyjne neutron-proton.

129
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Ze wzrostem czasowo-przestrzennych rozmiarów obszaru emisji funkcja korelacyjna


przyjmuje coraz niŜsze wartości, co oznacza, Ŝe pozytywne, przyciągające oddziaływanie
cząstek staje się coraz słabsze. Ze względu na to, Ŝe neutron jest cząstką obojętną elektrycz-
nie, na wzajemne oddziaływania par n-p nie mają wpływu oddziaływania kulombowskie, nie
jest teŜ istotny wpływ statystyki kwantowej, poniewaŜ nie mamy do czynienia z parami czą-
stek identycznych.

7.1.2 Proton-deuteron

Funkcja korelacyjna proton-deuteron jest widoczna na rysunku 90. Oddziaływania między


tymi dwoma cząstkami charakteryzuje silne odpychanie kulombowskie, które jest tym więk-
sze, im cząstki są emitowane z bardziej zwartego czasowo-przestrzennie obszaru.

Rysunek 90. Teoretyczne funkcje korelacyjne proton-deuteron.

Na rysunku 91 równieŜ widoczne są funkcje korelacyjne p-d, ale dodatkowo, oprócz


„pełnych” funkcji korelacyjnych, pokazany został wpływ czynnika kulombowskiego. Wkład
tego długozasięgowego czynnika do funkcji korelacyjnej, a zatem wpływ wzajemnych od-
działywań kulombowskich, jest najbardziej istotny w przypadku rozpatrywania źródeł o dłu-
gich czasach Ŝycia. W przypadku krótkich czasów Ŝycia bardzo silny jest wpływ czynników
innych niŜ oddziaływania kulombowskie.

130
Teoretyczne funkcje korelacyjne

Rysunek 91. Teoretyczne funkcje korelacyjne proton-deuteron oraz wpływ poszcze-


gólnych efektów.

7.1.3 Neutron-deuteron

Na rysunku 92 przedstawione zostały funkcje korelacyjne układu neutron-deuteron. Cząstki te


nie oddziałują ze sobą kulombowsko, ale ich funkcja korelacyjna posiada silną antykorelację
w obszarze małych pędów względnych tak charakterystyczną dla układów cząstek naładowa-
nych, takich jak np. p-d, d-d czy t-t. MoŜna to dość nieoczekiwane zachowanie zinterpretować
poprzez proces konkurencyjny do tworzenia korelacji par n-d, jakim jest formowanie tryto-
nów, co powoduje znaczny ubytek par n-d z obszaru naszego zainteresowania. Zwróćmy
uwagę, Ŝe najsilniejsza antykorelacja, czyli największy niedobór par n-d, występuje w przy-
padku analizy korelacji cząstek wyemitowanych ze źródła o krótkim czasie Ŝycia, rozmiar
przestrzenny źródła ma tu znacznie mniejsze znaczenie.

131
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Rysunek 92. Teoretyczne funkcje korelacyjne neutron-deuteron.

7.1.4 Deuteron-deuteron

Funkcja korelacyjna par deuteronów jest przedstawiona na rysunku 93. Charakteryzuje się
ona silną antykorelacją związaną z odpychaniem kulombowskim, tym silniejszą, im krótszy
jest czas emisji cząstek.

Rysunek 93. Teoretyczne funkcje korelacyjne deuteron-deuteron.

132
Teoretyczne funkcje korelacyjne

Na rysunku 94 równieŜ widzimy funkcje korelacyjne d-d, ale dodatkowo z wyodrębnio-


nym wkładem pochodzącym od oddziaływań kulombowskich (silna antykorelacja w obszarze
małych pędów względnych) oraz statystyki kwantowej, która w przypadku deuteronów (bo-
zony) powoduje dodatnią korelację.

Rysunek 94. Teoretyczne funkcje korelacyjne deuteron-deuteron oraz wpływ po-


szczególnych efektów.

7.1.5 Deuteron-tryton

Na rysunku 95 przedstawiona została teoretyczna funkcja korelacyjna układu deuteron-


tryton. Jak wiadomo, eksperymentalna funkcja d-t charakteryzuje się pikami rezonansowymi,
które na wykresie funkcji teoretycznej nie są widoczne. Jest to spowodowane tym, Ŝe w pro-
gramie obliczającym wagi korelacyjne uŜyto przybliŜenia fali s, podczas gdy odtworzenie
kształtu funkcji korelacyjnej d-t wymaga uwzględnienia równieŜ fal wyŜszego rzędu. Antyko-
relacja, którą widzimy na poniŜszym rysunku związana jest z odpychaniem kulombowskim
jednoimiennie naładowanych par protonów i deuteronów. Odpychanie jest tym silniejsze, im
krótszy jest czas emisji cząstek i mniejszy rozmiar przestrzenny źródła.

133
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Rysunek 95. Teoretyczne funkcje korelacyjne deuteron-tryton.

7.1.6 Tryton-tryton

Funkcja korelacyjna tryton-tryton widoczna na rysunku 96, podobnie jak przedstawiona


wcześniej funkcja d-d, charakteryzuje się antykorelacją w obszarze małych pędów względ-
nych. Antykorelacja spowodowana jest wzajemnym odpychaniem kulombowskim cząstek,
oraz ujemnym wpływem statystyki kwantowej, która działa odpychająco na pary trytonów
(fermiony) o małych pędach względnych.

Rysunek 96. Teoretyczne funkcje korelacyjne tryton-tryton.

134
Teoretyczne funkcje korelacyjne

Rysunek 97 przedstawia funkcje korelacyjne t-t oraz, dodatkowo, wpływ statystyki


kwantowej i oddziaływań kulombowskich.

Rysunek 97. Teoretyczne funkcje korelacyjne tryton-tryton oraz wpływ poszczegól-


nych efektów.

7.1.7 Proton-tryton

Na rysunku 98 przedstawiającym teoretyczną funkcję korelacyjną proton-tryton z tego same-


go powodu, co w przypadku teoretycznej funkcji korelacyjnej d-t, nie są widoczne piki rezo-
nansowe. Widzimy natomiast silną antykorelację dla małych wartości q spowodowaną odpy-
chaniem kulombowskim par p-d. Tak, jak we wcześniej omawianych przypadkach, antykore-
lacja ta jest tym silniejsza, im krótszy jest czas Ŝycia źródła emisji cząstek.

135
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Rysunek 98. Teoretyczne funkcje korelacyjne proton-tryton.

7.1.8 Tryton-alfa

Funkcja korelacyjna tryton-alfa widoczna jest na rysunku 99. Podobnie, jak w przypadku par
p-d i d-t, funkcja eksperymentalna t-a posiada liczne maksima rezonansowe, które z powodu
przeprowadzenia obliczeń w przybliŜeniu fali s nie są widoczne na wykresie funkcji teore-
tycznej. Cechą charakterystyczną przedstawionej poniŜej funkcji jest bardzo silna antykorela-
cja spowodowana odpychaniem kulombowskim. Tak, jak w przypadku wszystkich funkcji
zaprezentowanych powyŜej, wspomniana antykorelacja jest tym silniejsza im mniejszy cza-
sowo-przestrzenny rozmiar źródła emisji cząstek.

Rysunek 99. Teoretyczne funkcje korelacyjne tryton-alfa.

136
Przegląd interesujących trendów w analizie zderzeń cięŜkich jonów w obszarze energii pośrednich

Dodatek B

Przegląd interesujących trendów w analizie

zderzeń cięŜkich jonów w obszarze energii

pośrednich

Analiza funkcji korelacyjnych pozwala uzyskać wgląd w mechanizmy reakcji jądrowych,


pozwala poznać czasowo-przestrzenne rozmiary źródeł emisji oraz pomaga określać kolej-
ność emisji cząstek róŜnych typów. Okazuje się, Ŝe na otrzymane wyniki, ich interpretację,
moŜe mieć znaczący wpływ uwzględnienie efektów izospinowych związanych z energią sy-
metrii jądrowej. Inną klasę analiz interferometrycznych stanowią funkcje korelacyjne cięŜ-
szych fragmentów. W dodatku tym zostaną przedstawione rozwaŜania teoretyczne na temat
tych interesujących zagadnień oraz potwierdzające je wyniki doświadczalne.

7.2 Efekty izospinowe w korelacjach nukleonów, ich wpływ na kształt


funkcji korelacyjnych i czasy emisji cząstek

Energia symetrii jądrowej (nuclear symmetry energy) jest miarą róŜnicy między energią wią-
zania materii jądrowej z jednakową liczbą protonów i neutronów, a asymetrycznej materii
jądrowej pod względem liczby protonów i neutronów. Wiedza na temat tego, jak zaleŜy ener-
gia symetrii jądrowej od gęstości ośrodka jest zasadnicza dla zrozumienia struktury jader ra-
dioaktywnych, a równieŜ wielu istotnych zagadnień z dziedziny astrofizyki, takich jak: proces
nukleosyntezy podczas ewolucji masywnych gwiazd, mechanizm wybuchu gwiazd superno-
wych, właściwości gwiazd neutronowych, itd.

B.1.1 Wstęp teoretyczny

Energia przypadająca na nukleon w asymetrycznej materii jądrowej moŜe być wyraŜona jako
[71] [96]:
( )
E(ρ, δ ) = E(ρ, δ = 0) + E sym (ρ ) δ 2 + Ο δ 4 ( 7.2-1 )

137
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

ρn − ρp
gdzie ρ = ρ n + ρ p jest gęstością barionową, δ = współczynnikiem określającym
ρn + ρp
względną nadwyŜkę neutronów, E(ρ, δ = 0) jest energią przypadającą na nukleon w materii
symetrycznej jądrowo, podczas gdy E sym (ρ ) jest energią symetrii jądrowej. Dla tej ostatniej
zastosowano parametryzację z referencji [27], gdzie badano własności gwiazd neutronowych:

E sym (ρ ) = E sym (ρ 0 ) ⋅ u γ ( 7.2-2 )


ρ
w powyŜszym wzorze: u ≡ jest gęstością zredukowaną, a E sym (ρ 0 ) = 35 MeV jest ilością
ρ0
energii symetrii w materii jądrowej o normalnej gęstości 14. Współczynnik γ określa stopień
„twardości” energii symetrii i potencjału jądrowego. Rozpatrzone zostały dwa przypadki
współczynnika γ = 0.5 (będziemy go nazywać „miękki”) oraz γ = 2 – „sztywny”.
Potencjał symetrii działający na nukleony jest dany wzorem [96]:
 2
  2

Vsym = ±2 E sym (ρ 0 )u γ − 12,7 u 3  δ + E sym (ρ 0 )(γ − 1)u γ + 4,2u 3  δ 2 ( 7.2-3 )
   

gdzie „+” i „–” są odpowiednio dla neutronów i protonów.


Na rysunku 100 przedstawione zostało zachowanie potencjału symetrii w funkcji gęsto-
ści materii jądrowej dla neutronów i protonów w zaleŜności od parametru opisującego asyme-
trię układu (δ), dla dwóch wartości współczynnika γ.

Rysunek 100. Potencjał symetrii dla neutronów i protonów jako funkcja gęstości
w asymetrycznej materii jądrowej z asymetrią izospinową δ = 0.2 i δ = 0.4 dla
sztywnej (γ = 2) i miękkiej (γ = 0.5) energii symetrii [96].

14
ρ 0 = 0.16 fm −3
138
Przegląd interesujących trendów w analizie zderzeń cięŜkich jonów w obszarze energii pośrednich

Jak widać, potencjał ten okazuje się być przyciągający dla protonów, a odpychający dla
neutronów i jego wartość wzrasta wraz z gęstością, z wyjątkiem sztywnego potencjału syme-
trii dla gęstości niŜszych niŜ 0.5 ρ0. Co więcej, sztywny potencjał staje się znacznie silniejszy
niŜ miękki, kiedy gęstość materii osiąga pewną wartość w okolicach normalnej gęstości ją-
drowej. Dokładna wartość tej gęstości zaleŜy od stopnia asymetrii izospinowej i jest inna dla
neutronów i protonów.
W celu zbadania wpływu energii symetrii zasymulowano zderzenie centralne
52
Ca + 48 Ca przy energii E/A = 80 MeV [71] [96]. Jest to układ o asymetrii izospinowej
δ = 0.2. Analizy teoretyczne opierają się na zaleŜnej od izospinu wersji modelu transportu
IBUU (Isospin Boltzmann-Uehling-Uhlenbeck) [97]. Przyjęto załoŜenie, Ŝe nukleony są emi-
towane, kiedy ich lokalne gęstości są mniejsze niŜ ρ0/8, a dalsze oddziaływania ze średnim
polem nie powodują „powrotu” do obszaru o wyŜszej gęstości. Przyjęcie, jako czasu emisji
nukleonu, czasu ich ostatniego zderzenia w modelu IBUU nie zmienia ogólnych wniosków.
Na rysunku 101 zostały przedstawione średnie czasy emisji protonów i neutronów w funkcji
ich pędów.

Rysunek 101. Średnie czasy emisji protonów i neutronów w funkcji ich pędów dla
miękkiej (kolor czarny) i sztywnej (kolor czerwony) energii symetrii [71].

Widzimy, Ŝe średni czas emisji nukleonów o danym pędzie jest wcześniejszy dla przy-
padku sztywnej energii symetrii, niŜ dla miękkiej. Co więcej, występuje znaczące opóźnienie
w emisji protonów, kiedy energia symetrii jest miękka. Jest to związane z faktem, Ŝe poten-
cjał symetrii jest generalnie odpychający dla neutronów, a przyciągający dla protonów, a jego
wartości przy niskich gęstościach, kiedy emitowana jest większość nukleonów, są wyŜsze dla
miękkiego niŜ dla sztywnego potencjału symetrii – co widać na rysunku 100. Względne czasy
emisji neutronów i protonów w przypadku sztywnej energii symetrii zaleŜą od gęstości, przy
której zostały wyemitowane – w związku ze sztywnym potencjałem symetrii, który zmienia
znak dla gęstości niŜszych niŜ 0.5ρ0. Interesujące jest i na to warto zwrócić uwagę, Ŝe nukle-
ony o wysokich pędach emitowane są w zderzeniu podczas wczesnej fazy PE, kiedy gęstość
jest relatywnie wysoka, podczas gdy te o niskich pędach emitowane są głównie kiedy system
jest bliski osiągnięcia równowagi i gęstość jest niska.

139
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Na podstawie danych uzyskanych z modelu IBUU wyznaczone zostały równieŜ dwunu-


kleonowe funkcje korelacyjne – widoczne na rysunku 102. Z lewej strony są przedstawione
funkcje dla par o pędzie całkowitym P<300MeV/c, natomiast z prawej strony dla
P > 500 MeV/c.

Rysunek 102. Teoretyczne funkcje korelacyjne neutron-neutron, proton-proton i


neutron-proton dla reakcji 52Ca + 48 Ca przy energii E/A = 80 MeV dla miękkiej
(kolor czarny) i sztywnej (kolor czerwony) energii symetrii [71].

Funkcje korelacyjne n-n i n-p mają typowe piki dla q ≈ 0 MeV/c. Funkcja korelacyjna p-
p ma natomiast pik w okolicy q = 20 MeV/c, co jest związane z przyciągającym oddziaływa-
niem silnym w stanie końcowym dwóch protonów, ale opada w dół dla q = 0, jako wynik
odpychania kulombowskiego oraz antysymetryzacji funkcji falowej.
PoniewaŜ na czasy emisji nukleonów o niskich pędach nie wpływają za bardzo energie
symetrii uŜyte w modelu IBUU (zostało to pokazane na rysunku 101), to dwunukleonowe
funkcje korelacyjne dla par o najniŜszych pędach całkowitych są podobne do siebie dla
sztywnej i miękkiej energii symetrii. Z drugiej strony, czasy emisji nukleonów o wysokich
pędach, róŜnią się znacząco dla obu rozwaŜanych energii symetrii, a zbudowane z nich funk-
cje korelacyjne równieŜ pokazują silną zaleŜność od energii symetrii.
Wybór par nukleonów o wysokich całkowitych pędach pozwala wydzielić te nukleony,
które wykazują silniejsze korelacje ze względu na małą separację przestrzenną w momencie
emisji. Z rysunku 102 widzimy, Ŝe funkcje korelacyjne par n-n i n-p z wysokimi pędami cał-
kowitymi, ale małymi pędami względnymi ok. q = 5 MeV są, odpowiednio, 20% i 30% wyŜ-
sze dla sztywnej energii symetrii niŜ dla miękkiej, podczas gdy funkcja korelacyjna par p-p
z wysokimi pędami całkowitymi i pędami względnymi rzędu q = 20MeV/c jest około 20%
wyŜsza dla sztywnej energii symetrii. Tak więc funkcja korelacyjna n-p wykazuje największą
wraŜliwość na wpływ energii symetrii jądrowej.

140
Przegląd interesujących trendów w analizie zderzeń cięŜkich jonów w obszarze energii pośrednich

Z przeprowadzonych analiz wynika, Ŝe energia symetrii jądrowej E sym (ρ ) wpływa zna-


cząco zarówno na czasy emisji jak i sekwencję emisji neutronów i protonów. Energia symetrii
określana jako „sztywna” prowadzi do szybszej, prawie jednoczesnej emisji neutronów i pro-
tonów. W konsekwencji tego dwunukleonowa funkcja korelacyjna, szczególnie w przypadku
par n-p, jest wyŜsza dla sztywnej energii symetrii niŜ dla miękkiej, przy której emisja proto-
nów jest nieco opóźniona.
Badana była równieŜ zaleŜność funkcji korelacyjnej n-p od parametru zderzenia, energii
zderzenia oraz masy zderzającego się systemu. ZauwaŜono, Ŝe efekt związany z energią sy-
metrii jądrowej staje się słabszy wraz ze wzrostem parametru zderzenia i energii zderzenia.
Dodatkowo, wysokość funkcji korelacyjnej nukleon-nukleon zmniejsza się w zderze-
niach układów o większych masach, jako wynik uformowania się większego obszaru emisji
nukleonów. Dla funkcji korelacyjnych p-p i n-p efekt związany z energią symetrii jądrowej
jest dodatkowo zmniejszony przez silniejszy potencjał kulombowski w przypadku cięŜszych
układów.
Uzyskane wyniki sugerują zatem, Ŝe funkcja korelacyjna par n-p dla wysokich wartości
pędów całkowitych, ale małych pędów względnych, dla centralnych i prawie centralnych zde-
rzeń tych lŜejszych, ale za to bogatych w neutrony, jąder, jest bardzo wraŜliwym miernikiem
badania zaleŜności energii symetrii od gęstości materii jądrowej.

B.1.2 Przegląd wyników doświadczalnych

Aby przeanalizować wpływ izospinu na własności nukleonów i fragmentów jądrowych oraz


ich korelacje wykonane zostały eksperymenty, w których zderzano argon z dwoma tarczami
cynowymi. Były to reakcje 36 Ar +112,124 Sn przy energii E/A = 61 MeV [31] [69] [72] [73]
[98]. Detektory cząstek naładowanych rozmieszczone były w zakresie kątowym
θlab = 30° − 114° , detektory neutronów: θ lab = 36° − 120° . W związku z taką konfiguracją
układu detekcyjnego w grę wchodziły dwa źródła emisji: QT i PE.
Aby jeszcze lepiej uwydatnić emisję z poszczególnych źródeł i przeanalizować właści-
wości wyemitowanych cząstek wprowadzone zostały przedziały pędów całkowitych par, Ptot,
obliczone w układzie odpowiedniego źródła oraz kątów detekcji według następujących kryte-
riów [31]:
1. Cząstki emitowane ze źródła o pośredniej prędkości w czasie szybkiego, dynamicznego
etapu emisji (wczesna emisja PE) zostały wyodrębnione przez wybranie par o wysokich
wartościach Ptot. Dodatkowo dla tej próbki danych wybrano zakres kątowy 30° ≤ θ ≤ 42° .
Przyjęto prędkość źródła vs = 0.18c.
2. Cząstki emitowane przez źródło o pośredniej prędkości w późniejszym etapie emisji dy-
namicznej (neck-emission ze źródła PE) zostały wyselekcjonowane przez wybranie par
o pośrednich wartościach Ptot liczonych w układzie źródła o prędkości vs = 0.18c. Podob-
nie, jak w poprzednim przypadku, wybrano zakres kątowy 30° ≤ θ ≤ 42° .

141
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

3. Cząstki emitowane przez QT zostały wyodrębnione przez wyselekcjonowanie par o ni-


skim Ptot w układzie tego źródła (vs = 0.02c). Zastosowano tu zakres kątowy
54° ≤ θ ≤ 120° oraz próg energetyczny dla neutronów równy 8 MeV.

Rysunek 103. Funkcje korelacyjne proton-proton dla reakcji 36Ar + 112Sn (pełne
kółka) i 36Ar + 124Sn (puste kółka) o energii E/A = 61 MeV dla opisanych w tekście
trzech warunków [31].

Na rysunku 103 zostały przedstawione funkcje korelacyjne p-p dla warunków opisanych
powyŜej. Pierwszy wykres z lewej strony odpowiada warunkowi pierwszemu, środkowy –
drugiemu, itd. MoŜna zauwaŜyć, ze wysokość charakterystycznego piku przy q ~ 20 MeV / c
jest stopniowo redukowana idąc od warunku pierwszego do trzeciego, co wskazuje na wydłu-
Ŝenie czasu emisji cząstek. Rysunek 104 przedstawia odpowiadające opisanym powyŜej
przypadkom funkcje korelacyjne n-p.

Rysunek 104. Funkcje korelacyjne neutron-proton dla reakcji 36Ar + 112Sn (pełne
kółka) i 36Ar + 124Sn (puste kółka) o energii E/A = 61 MeV dla opisanych w tekście
trzech warunków [31].

Porównując wyniki uzyskane dla obu tarcz Sn moŜna zauwaŜyć efekt izospinowy. Jest
on szczególnie widoczny dla danych wyselekcjonowanych warunkiem pierwszym w przy-
padku funkcji p-p i warunkami drugim i trzecim dla korelacji n-p. Łatwo moŜna zauwaŜyć, Ŝe
wysokość funkcji korelacyjnej w tych przypadkach jest większa dla tarczy z większą liczbą
neutronów, co wskazuje na krótsze czasy emisji dla cząstek z tego układu.
śeby właściwie zinterpretować dane korelacyjne naleŜy pamiętać, Ŝe funkcja korelacyj-
na związana jest z rozmiarem czasowo-przestrzennym emitującego źródła. Biorąc pod uwagę
rozmiar źródła oczekuje się, Ŝe silniejsza korelacja powinna wystąpić w przypadku mniejsze-

142
Przegląd interesujących trendów w analizie zderzeń cięŜkich jonów w obszarze energii pośrednich

go układu, czyli 36 Ar +112 Sn . Efekt silniejszej korelacji dla tego układu jest oczekiwany rów-
nieŜ dlatego, Ŝe energia wzbudzenia w przeliczeniu na jedną cząstkę dostępna w tym układzie
jest większa, co mogłoby powodować krótsze czasy emisji. Z drugiej strony, na układ o więk-
szej asymetrii protonów i neutronów ma wpływ energia symetrii jądrowej, która moŜe w zna-
czący sposób zmieniać czasy emisji neutronów i protonów. Oczekuje się, Ŝe neutrony będą
emitowane szybciej w układzie z większą ich liczbą, co mogłoby prowadzić do zwiększenia
siły korelacji 36 Ar +124 Sn . Tak więc dokładny wpływ róŜnych czynników na funkcję korela-
cyjną nie jest łatwy do przewidzenia zarówno ze względu na niepewność wyznaczenia energii
symetrii, jak równieŜ obecność więcej niŜ jednego źródła emisji.
Silniejsza korelacja n-p obserwowana dla większego układu 36 Ar +124 Sn dla par o ni-
skim pędzie całkowitym moŜe wskazywać, ze bardziej asymetryczny układ generuje bardziej
asymetryczny i wzbudzony QT, który w konsekwencji rozpada się szybciej.
Próbując oszacować wpływ energii symetrii jądrowej wykonano symulacje z uŜyciem
izospinowej odmiany modelu BUU. Widoczne na rysunku 105 funkcje korelacyjne p-p zosta-
ły wykonane dla trzech róŜnych potencjałów, kolejno: niezaleŜnego od izospinu, miękkiego
potencjału izospinowego ze współczynnikiem γ = 0.5 i sztywnego (γ = 2). PoniewaŜ wybrana
do analizy funkcja eksperymentalna zawierała pary cząstek pochodzące z fazy PE (wysokie
wartości Ptot liczone w układzie źródła o prędkości vs = 0.18c i kąty z zakresu 30° ≤ θ ≤ 42° ),
z tego teŜ powodu symulację zakończono na czasie 110 fm/c, co odpowiada zanikowi neck
emission.

Rysunek 105. Eksperymentalna funkcja korelacyjna proton-proton dla reakcji


36
Ar + 112Sn (pełne kółka) i 36Ar + 124Sn (puste kółka) w porównaniu z wynikami sy-
mulacji z modelu IBUU (linie). [98]

Na rysunku 105 widać, Ŝe ogólny kształt funkcji jest bardzo dobrze odtworzony, co po-
zwala stwierdzić, Ŝe źródła szybkich protonów obecne w eksperymencie zostały bardzo do-
brze odtworzone przez symulacje z uŜyciem modelu IBUU.
Porównując wyniki uzyskane dla róŜnych potencjałów wyraźnie widać, Ŝe potencjały
zaleŜne od izospinu dają lepszą zgodność z danymi, niŜ ten bez zaleŜności izospinowej. Co
więcej, sztywny potencjał daje róŜnicę między obydwoma tarczami tego samego rzędu, jaką
widzimy w danych eksperymentalnych.
Okazuje się, Ŝe w odróŜnieniu od funkcji korelacyjnej p-p, funkcja n-p nie została do-
brze odtworzona przez symulacje IBUU i wymaga dalszych analiz [98].

143
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

UwaŜa się, Ŝe lekkie fragmenty, takie jak deuterony i trytony, są emitowane w drugim
etapie emisji przedrównowagowej określanej jako neck emission, kiedy to są one formowane
przez mechanizm koalescencji. MoŜna oczekiwać, Ŝe funkcje korelacyjne nukleon-fragment
będą odczuwały wpływ efektów izospinowych, jako konsekwencję wpływu tych efektów na
protony i neutrony. Okazuje się, Ŝe skoro efekty izospinowe wpływają na emisję nukleonów,
mogą one równieŜ wywierać wpływ na formowanie lekkich fragmentów. Z rozwaŜań teore-
tycznych wynika, Ŝe więcej deuteronów i trytonów jest produkowanych przy załoŜeniu
sztywnej energii symetrii jądrowej niŜ przy miękkiej [99].
Z eksperymentalnych rozkładów energii kinetycznej deuteronów i trytonów przedsta-
wionych na rysunku 106 moŜna zauwaŜyć, Ŝe ilość deuteronów wyemitowanych w całym
wybranym do analizy zakresie kątów i energii jest taka sama w przypadku obu układów, na-
tomiast ilość emitowanych trytonów jest większa dla układu 36
Ar +124 Sn .

Rysunek 106. Energie kinetyczne deuteronów i trytonów dla wybranych kątów uzy-
skane z reakcji 36Ar + 112Sn (linie ciągłe) i 36Ar + 124Sn (linie przerywane) o energii
E/A = 61 MeV [69].

Okazało się, Ŝe funkcje korelacyjne d-d, t-t i d-t (widoczne na rysunku 107) są zupełnie
niewraŜliwe na wybór zakresów kątowych oraz pędów całkowitych. W przeciwieństwie do
nich, funkcje p-d i p-t są wraŜliwe na taką selekcję [69]. Jest tak z tego powodu, Ŝe protony
oraz deuterony i trytony mogły zostać wyemitowane z róŜnych źródeł.

144
Przegląd interesujących trendów w analizie zderzeń cięŜkich jonów w obszarze energii pośrednich

Rysunek 107. Porównanie funkcji korelacyjnych deuteron-deuteron (a), tryton-


tryton (b), proton-tryton (c) oraz deuteron-tryton (d) dla reakcji 36Ar + 112Sn (pełne
kółka) i 36Ar + 124Sn (puste kółka) o energii E/A = 61 MeV [69].

Z wykresów na rysunku 107 widać, Ŝe zarówno w przypadku funkcji d-d i t-t w zakresie
małych q dominuje antykorelacja spowodowana odpychaniem kulombowskim. Antykorelacja
ta jest taka sama dla obu tarcz Sn. Ta cecha wskazuje, Ŝe przeciętne czasy emisji deuteronów
i trytonów są dla obu układów takie same. Większa antykorelacja w przypadku deuteronów,
niŜ ta widoczna dla trytonów oznacza, Ŝe przeciętny czasy emisji trytonów był dłuŜszy w po-
równaniu z czasem emisji deuteronów. Funkcja korelacyjna d-t jest bardzo podobna dla obu
układów, natomiast p-t wykazuje niewielką róŜnicę – jest wyŜsza dla układu 36Ar + 124Sn.
Na rysunku 108 zostały przedstawione przykłady funkcji korelacyjnych nukleon-
fragment. Dwie pierwsze zawierają pary zarejestrowane w kierunku do tyłu ( 54° ≤ θ ≤ 120° ),
dwie ostatnie – do przodu ( 30° ≤ θ ≤ 42° ).
Na rysunku 108 (a) widoczna jest antykorelacja, która moŜe wynikać z procesu formo-
wania trytonów z par n-d. Widzimy róŜnicę w wysokości funkcji korelacyjnej dla obu oma-
wianych układów. Odpowiedź na pytanie, dlaczego silniejszą antykorelację widzimy dla
układu z tarczą 112Sn, jak dotąd pozostaje zagadką i wymaga dalszych analiz [72].
Funkcja korelacyjna n-t przedstawiona na rysunku 108 (b) zawiera szeroki pik związany
z formowaniem nietrwałego stanu podstawowego 4H oraz wyŜej leŜących stanów wzbudzo-
nych. Silniejszy efekt korelacyjny występuje dla cząstek pochodzących ze zderzenia z tarczą
124
Sn.
Funkcja korelacyjna p-d widoczna jest na rysunku 108 (c). Charakteryzuje się ona silną
antykorelacją w obszarze małych q. Efekt izospinowy jest zaniedbywalny.
W przypadku funkcji korelacyjnej p-t przedstawionej na rysunku 108 (d) jest widoczny
niewielki efekt izospinowy. Widoczne są tu równieŜ róŜne stany wzbudzone 4He.

145
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

Rysunek 108. Funkcje korelacyjne neutron-deuteron (a), neutron-tryton (b) dla ką-
tów 54° ≤ θ ≤ 120° oraz proton-deuteron i proton-tryton dla kątów 30° ≤ θ ≤ 42° dla
reakcji 36Ar + 112Sn (pełne kółka) i 36Ar + 124Sn (puste kółka) o energii
E/A = 61 MeV. [72]

Zastanawiano się czy efekty izospinowe mogą mieć wpływ na sekwencję emisji. Pamię-
tając, Ŝe na interpretację wyników mogą mieć wpływ – w róŜnym stopniu – typy analizowa-
nych cząstek, kąty detekcji czy zastosowane przedziały pędowe (energetyczne), przeanalizo-
wano sekwencję emisji neutronów, protonów i deuteronów na podstawie funkcji korelacyj-
nych cząstek o wysokich, pośrednich i niskich pędach.
Na rysunku 109 zostały przedstawione funkcje korelacyjne (patrząc od lewej) n-p, n-d,
p-d dla dwóch analizowanych systemów oraz trzech przedziałów pędów całkowitych (liczo-
nych w układzie źródła emisji), tak Ŝeby moŜna było porównywać funkcje dla cząstek z (idąc
z góry na dół) wczesnej i późnej fazy PE oraz z QT. Widoczne są równieŜ tzw. double ratio.
ZauwaŜmy, Ŝe cząstki pochodzące z układu 36Ar+124Sn (druga kolumna w kaŜdym ze-
stawie) generują wyŜsze funkcje korelacyjne, co moŜe wskazywać, Ŝe bardziej asymetryczny
(pod względem ilości neutronów) system generuje bardziej asymetryczne i wzbudzone źródła,
które w efekcie rozpadają sie w szybszej skali czasowej.
Jeśli chodzi o funkcje korelacyjne n-d i p-d, to z teoretycznego punktu widzenia powin-
niśmy oczekiwać pewnej wraŜliwości tych funkcji na efekty izospinowe ze względu na
wpływ tego efektu na neutrony i protony. Analizy doświadczalne [72] potwierdziły mały
efekt izospinowy w przypadku funkcji n-p i zaniedbywalny dla funkcji p-d.

146
Przegląd interesujących trendów w analizie zderzeń cięŜkich jonów w obszarze energii pośrednich

Rysunek 109. Funkcje korelacyjne neutron-proton (lewy panel), neutron-deuteron


(środkowy panel) oraz proton-deuteron (prawy panel) dla reakcji 36Ar + 112Sn (peł-
ne kółka) i 36Ar + 124Sn (puste kółka) o energii E/A = 61 MeV [73].

Zwróćmy uwagę na niemal płaski kształt funkcji korelacyjnej n-d (środkowy panel, ry-
sunek 109 (i) oraz (k)). MoŜe to wynikać z faktu, Ŝe jeśli deuterony są produkowane w późnej
fazie PE, nie powinny one zatem być skorelowane z neutronami emitowanymi w późniejszej
fazie reakcji. Stąd widoczny brak korelacji. Zupełnie inaczej przedstawia się sytuacja w przy-
padku korelacji p-d (prawa część rysunku 109 (i), (k)), gdyŜ widoczna tu wyraźnie antykore-
lacja pochodzi od długozasięgowych oddziaływań kulombowskich między protonami i deute-
ronami.
Jeśli chodzi o kolejność emisji, to z przeprowadzonych analiz wynika, Ŝe deuterony są
przeciętnie emitowane wcześniej niŜ protony, dla obydwu rozpatrywanych reakcji. Wynik ten
dotyczy oczywiście wartości średnich i nie wyklucza, Ŝe jakieś szybkie protony zostały wy-
emitowane wcześniej niŜ jakiekolwiek deuterony. Rozmiar tego efektu (co widać z double
ratio) jest we wszystkich przedziałach pędowych porównywalny. Pozostaje to w zgodzie
z wynikami uzyskanymi z innych analiz [54]. Neutrony były natomiast emitowane wcześniej
niŜ deuterony lub miały porównywalny średni czas emisji. A zatem uzyskana kolejność była
następująca τ n ≤ τ d < τ p i nie zaleŜała od rozpatrywanej reakcji, co oznacza, Ŝe nie został

147
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

odnotowany wpływ efektów izospinowych na kolejność emisji, a tylko na kształt (wysokość)


„zwykłych” funkcji korelacyjnych.

7.3 Multifragmentacja

Multifragmentacja polega na wielokrotnej emisji tzw. fragmentów o pośrednich masach okre-


ślanych skrótem IMF (intermediate mass fragment). Są to fragmenty o ładunkach z przedziału
3 ≤ ZIMF ≤ 20. Zjawisko to było szeroko analizowane [8] [31] [100] [101] [102] [103] [104].
Aby multifragmentacja mogła zaistnieć musi zostać dostarczone do układu dostatecznie
duŜo energii (4-10 MeV/nukleon). MoŜe to nastąpić w wyniku bombardowania tarczy wiązką
cięŜkich jonów, moŜna teŜ do tych celów wykorzystać wiązki lekkich relatywistycznych po-
cisków, takich jak protony i cząstki alfa. Pomimo, Ŝe istnieją róŜnice w zaleŜności od typu
i energii cząstki padającej, proces multifragmentacji ma uniwersalny charakter, który moŜna
opisać pewnymi eksperymentalnymi prawidłowościami.
Badanie multifragmentacji ma m.in. na celu określenie skali czasowej w jakiej ten pro-
ces przebiega. Czy jest on jednym ze sposobów pozbywania się energii wzbudzenia przez
kolejną sekwencyjną emisję lekkich lub cięŜkich fragmentów (proces powolny według jądro-
wej skali czasowej), czy moŜe jest to szybki, natychmiastowy, proces rozpadu jądra na frag-
menty, które pojawiają się praktycznie w jednym czasie znacznie krótszym od t ≈ 10-21 s.
Jednym ze sposobów określania czasów emisji fragmentów o pośrednich masach są
funkcje korelacyjne IMF-IMF [31].Są one zwykle konstruowane poprzez łączenie razem
fragmentów o róŜnych masach i ładunkach. Oblicza się dla nich tak zwaną prędkość zredu-
kowaną, daną wzorem [100]:
v rel
v red = ( 7.3-1 )
Z1 + Z 2

gdzie Z1 i Z2 są ładunkami pary fragmentów, a vrel ich względną prędkością.


Modele teoretyczne opisujące oddziaływania w stanie końcowym bardzo często
uwzględniają tylko odpychające oddziaływania kulombowskie przy analizowaniu funkcji
korelacyjnych IMF-IMF. Jest to usprawiedliwione z racji tego, Ŝe odległości przestrzenne
fragmentów są zazwyczaj większe niŜ zasięg oddziaływań jądrowych. Oczywiście załoŜenie
to powinno być z całą pewnością dokładnie weryfikowane w ramach modeli, które dają moŜ-
liwości weryfikacji. Niemniej jednak, najbardziej rzucającą się w oczy cechą widoczną na
wykresie funkcji korelacyjnej IMF-IMF dla małych wartości vred, jest silna antykorelacja re-
prezentowana przez odpychające oddziaływania kulombowskie. Jeśli chodzi o maksima rezo-
nansowe odpowiadające rozpadom cięŜkich fragmentów, które mogą wystąpić dla pewnych
wartości vred to nie są one na razie zbyt łatwo dostępne badaniom eksperymentalnym, gdyŜ
wymagają wyŜszych energii i lepszej zdolności rozdzielczej aparatury pomiarowej.

148
Przegląd interesujących trendów w analizie zderzeń cięŜkich jonów w obszarze energii pośrednich

Wzajemne oddziaływania fragmentów mogą być obliczane zarówno z uŜyciem funkcji


falowej uwzględniającej oddziaływania kulombowskie, jak równieŜ za pomocą podejścia kla-
sycznego prowadzącego do następującego prostego wyraŜenia [100]:
12
 r 
K (r, q ) = 1 −  −1 ( 7.3-2 )
 rc 
2µ Z1Z 2 e 2
gdzie rc = , a Z1 i Z2 są ładunkami fragmentów. Przyjmuje się zwykle, Ŝe funkcja
q2
opisująca źródło emisji ma kształt sferyczny, a czasy emisji pochodzą z rozkładu eksponen-
−t
cjalnego P(t ) ∝ exp  . Czas Ŝycia źródła i jego promień oszacowuje się na podstawie naj-
 τ 
lepszego dopasowania eksperymentalnej funkcji korelacyjnej danymi pochodzącymi z mode-
lu.

Rysunek 110. Teoretyczne funkcje korelacyjne IMF-IMF wyznaczone dla emisji ze


źródła o parametrach podanych na wykresie. Linie reprezentują podejście klasycz-
ne, punkty – kwantowe [100].

Rysunek 110 przedstawia funkcje korelacyjne IMF-IMF wyznaczone dla źródeł o cza-
sach Ŝycia od 50 do 500 fm/c. Obliczenia zostały wykonane z uŜyciem zarówno klasycznego
(linie ciągłe), jak i kwantowego (punkty) opisu oddziaływań między fragmentami dostarcza-
jąc, jak widać, jednakowych wyników [100].
Podejście alternatywne do opisanego powyŜej, polega na przybliŜeniu trzyciałowym,
w którym dwa fragmenty jądrowe są emitowane sekwencyjnie z pewnym opóźnieniem
w czasie, a ich ruch, oprócz wzajemnych oddziaływań kulombowskich w stanie końcowym,
podlega równieŜ odpychaniu kulombowskiemu pochodzącemu od źródła. Rysunek 111
przedstawia kilka funkcji korelacyjnych. Jest to porównanie wyników uzyskanych z symula-
cji przeprowadzonych z uwzględnieniem dwu- (linie) i trzyciałowych (punkty) oddziaływań

149
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

dla emisji ze źródła, którego parametry widnieją na rysunku. Górna część rysunku 111 zawie-
ra funkcje korelacyjne par węgla, których pędy całkowite są mniejsze niŜ 110 MeV/c, nato-
miast część dolna większe niŜ 110 MeV/c.

Rysunek 111. Teoretyczne funkcje korelacyjne IMF-IMF wyznaczone dla emisji ze


źródła o parametrach podanych na wykresie. Linie reprezentują obliczenia
z uwzględnieniem oddziaływań trzyciałowych, punkty – dwuciałowych [100].

W przypadku par, dla których pęd całkowity jest mniejszy niŜ 110 MeV/c fragmenty są
emitowane z mniejszymi względnymi prędkościami i dlatego wpływ oddziaływań kulom-
bowskich źródła jest duŜy. Jak widzimy z rysunku 111 są znaczące róŜnice pomiędzy dwu-
i trzyciałowymi obliczeniami dla krótkich czasów emisji (aŜ do τ = 200fm/c). Dla dłuŜszych
czasów emisji przybliŜenie dwuciałowe nadal pozostaje obowiązujące. Jeśli chodzi o pary
fragmentów o wysokim pędzie całkowitym (dolna część rysunku), to uciekają one szybko
z obszaru działania źródła, dlatego jego wpływ jest w tym przypadku raczej zaniedbywalny.
Jak widać, stosowanie podejścia dwuciałowego jest uzasadnione dla dłuŜszych czasów emisji
(τ > 200fm/c). Dla krótszych czasów emisji widzimy sporą niezgodność między wynikami
uzyskanymi z dwóch sposobów opisu i w takiej sytuacji bardziej racjonalne wydaje się być
uŜywanie przybliŜenia trzyciałowego, nawet jeśli jest ono mniej znaczące niŜ w przypadku
par o małym pędzie całkowitym.
Obecnie przeprowadzane analizy funkcji korelacyjnych IMF-IMF są porównywane
z wynikami modeli mikroskopowych, które oprócz oddziaływań kulombowskich uwzględnia-
ją równieŜ oddziaływania silne, co jest podejściem znacznie bardziej realistycznym, niŜ
uwzględnianie wyłącznie oddziaływań kulombowskich.
Jednym z podstawowych problemów stawianych przed modelami opisującymi multi-
fragmentację jest wyjaśnienie kwestii czy fragmenty są emitowane w sposób sekwencyjny
z powierzchni źródła emisji (czas trwania takiego procesu byłby rzędu 10-20-10-21s), czy raczej
jest wynikiem natychmiastowego rozpadu systemu w czasie rzędu 10-22-10-23s, porównywal-

150
Przegląd interesujących trendów w analizie zderzeń cięŜkich jonów w obszarze energii pośrednich

nym ze skalą czasową związaną ze wzrostem fluktuacji gęstości w obszarze spinoidalnej15


niestabilności na jądrowym diagramie fazowym.
Funkcja korelacyjna zbudowana z fragmentów jądrowych o ładunku 4 ≤ Z IMF ≤ 9 reje-
strowanych w zakresie kątów 5° ≤ θ lab ≤ 25° oraz 25° ≤ θ lab ≤ 50° przedstawiona jest na ry-
sunku 112. Fragmenty pochodzą z reakcji 86Kr + 93Nb przy energii E/A = 50 MeV [105]. Na
rysunku przedstawione są równieŜ wyniki dopasowania modelem, w którym uwzględniono
oddziaływania kulombowskie. Widzimy, Ŝe największa zgodność danych eksperymentalnych
z modelem jest dla krótkich czasów emisji rzędu 100 fm/c.

Rysunek 112. Funkcje korelacyjne IMF-IMF dla reakcji 86Kr + 93Nb przy energii
E/A = 50 MeV (punkty). Linie ciągłe to wyniki dopasowań teoretycznych – emisja ze
źródeł o czasach Ŝycia podanych na rysunku [105].

Uzyskanie czasów emisji z analiz korelacyjnych fragmentów jądrowych wydaje się być
niezwykle interesujące, poniewaŜ wzbogaca naszą wiedzę na temat mechanizmów emisji i jej
ewolucji w czasie.
Średnie czasy emisji fragmentów jądrowych były analizowane na szerszą skalę w zde-
rzeniach Kr + Nb przy energiach E/A = 35, 45, 55, 65 i 75 MeV [101]. Antykorelacja związa-
na z odpychaniem kulombowskim w obszarze małych zredukowanych prędkości zwiększa się
wraz ze wzrostem energii zderzenia. Wynik ten jest zgodny ze zmniejszaniem się czasów
emisji wraz ze wzrostem gwałtowności zderzenia.
Na rysunku 113 przedstawione zostały czasy emisji uzyskane w wyniku dopasowania
eksperymentalnych funkcji korelacyjnych IMF-IMF kodem MENEKA w funkcji energii zde-
rzenia. Długie czasy emisji τ ≈ 400fm/c odpowiadają niskim energiom zderzenia,
E/A = 35 MeV. Wraz ze wzrostem energii zderzenia, średni czas emisji fragmentów jądro-
wych zmniejsza się, aŜ do osiągnięcia nasycenia τ ≈ 100fm/c dla E/A = 55 MeV.

15
Obszar spinodalny to obszar, w którym ciśnienie rośnie ze wzrostem objętości. Charakteryzuje się on tym, Ŝe
gęstość materii jest znacznie mniejsza od gęstości materii jądrowej. Stan taki charakteryzuje fazowa niestabil-
ność, powodująca, Ŝe przypadkowe fluktuacje gęstości powodują przejście z jednorodnego systemu w mieszani-
nę dwóch faz: cieczy i gazu.
151
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

86
Rysunek 113. Czasy emisji IMF uzyskane ze zderzeń centralnych Kr + 93Nb przy
energiach z zakresu od E/A=35 do 75 MeV [101].

Uzyskane wyniki są zgodne z ewolucją mechanizmu emisji fragmentów od trwającego


długo procesu sekwencyjnej emisji w przypadku niskich energii zderzenia, do scenariusza,
w którym mamy do czynienia z bardziej nagłą, równoczesną, emisją przy energiach wyŜ-
szych.

152
Bibliografia

Spis literatury

[1] G.F. Bertsch, S. Das Gupta, Phys. Report 160 No.4, 189 (1988)
[2] Y. G. Ma et al., Phys. Rev. C 71, 054606 (2005)
[3] J. Aichelin, Phys. Report 202 No.5&6, 233 (1991)
[4] E. Galichet et al. Comparison between data measured by INDRA and he prediction of the BNV
transport model for Ar+Ni at 95 MeV/u. XXXVIth International Winter Meeting on Nuclear
Physics Bormio, Italy, January 26-31, 1998 / in2p3-00003253
[5] Lie-Wen Chen et al., Nuclear Physics A 729, 809-834 (2003)
[6] X.Qian et al., Phys. Rev. C 59, 269-284 (1999)
[7] D. Durand, Nuclear Physics A 541, 266 (1992)
[8] B. Tamain et al., Acta Physica Polonica B Vol. 29, 259 (1998)
[9] D. Lacroix et al., Phys. Rev. C 69, 054604 (2004)
[10] Ch. Hartnack et al., Eur. Phys.J. A 1, 151-169 (1998)
[11] P.B. Gossiaux, R. Puri, Ch. Hartnack, J. Aichelin Nucl.Phys. A 619, 379-390 (1997)
[12] Ch. Hartnack et al., Nucl. Phys. A 538, 53c (1992)
[13] T.C. Awes et al., Phys. Rev. C 25, 2361 (1982)
[14] D. Dore et al., Phys. Lett. B 491, 15-22 (2000)
[15] T. Lefort et al., Nuclear Physics A 662, 397-422 (2000)
[16] J.Pochodzalla et al., Phys. Rev. C 35, No. 5, 1695 (1987)
[17] G. Lanzano et al., Phys. Rev. C 58, No. 1, 281 (1998)
[18] Ph. Eudes et al., Raport Interne SUBATECH 97-12
[19] F. Haddad et al., Phys. Rev. C 60, 031603 (1999)
[20] H.W. Bertini et al., Phys. Rev. C 9 No. 2, 522 (1974)
[21] Z. Basrak et al., Nuclear Physics A 624, 472-494 (1997)
[22] R. Hanbury Brown and R.Q. Twiss, Phil. Mag. 45, 663 (1954); Nature 177, 27 (1956).
[23] R. Hanbury-Brown and R.Q. Twiss, Nature 178, 1046 (1956).
[24] J. Pluta et al., Rapport Interne LPN 94-07 (1994)
[25] G.I. Kopylov, M.I. Podgoretsky, Yad.Fiz. 15, 392 (1972), 18, 656 (1973), 19, 434 (1994)
[26] R. Lednicky, V.L. Lyuboshitz, JINR, E2-81-453, Dubna (1981), Yad.Fiz. 35, 1316 (1982)
[27] S. E. Koonin, Phys. Lett. B 70, 43 (1977)
[28] V.L. Lyuboshitz, Yad.Fiz. 48, 1501 (1988)
[29] A.B. Migdal, Zh.E.T.F, 28, 10 (1955)
[30] S. Mrówczyński, Phys. Lett. B 277, 43-48 (1992)
[31] G. Verde et al., Eur. Phys. J. A 30, 81-108 (2006)
[32] D. Gourio et al., Raport Interne SUBATECH 96-04
[33] S. Pratt and M.B. Tsang, Phys. Rev. C 36, 2390, (1987)
[34] D.H. Boal, C.K. Gelbke, B.K. Jennings, Rev. Mod. Phys. 62, 553 (1990)

153
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon

[35] Zhi Yong He et al., Nuclear Physics A 620, 214-288 (1997)


[36] D. Gourio et al., Eur. Phys. J. A 7, 245-253 (2000)
[37] D. H. Boal, J. C. Shillcock, Phys. Rev. C 33 No 2, 549 (1986)
[38] F.Fritz et al., Phys. Lett. B 461, 315 (1999)
[39] M. S. Gordon et al., Phys. Rev. C 46, R1 (1992)
[40] B. Erazmus et al., Raport Interne SUBATECH 94-13
[41] G. Imme et al., Proceedings of "Measuring the size of things in the Universe: HBT interferome-
try and heavy ion physics" CRIS 98. Acicastello (CT) Italy, June 8-12,1998, p. 289 „Temperatu-
re and size of expanding nuclei in Au+Au collisions”
[42] M. Cronqvist et al., Phys. Lett. B 317, 505-509 (1993)
[43] R. Ghetti, Nuclear Physics A 663&664, 773c-776c (2000)
[44] M.A. Lisa et al., Phys. Rev. Lett. 70, 2545 (1993)
[45] T.C. Awes et al., Phys. Rev. Lett. 61, 2665 (1988)
[46] G. Verde et al., Phys. Rev. C 65, 054609 (2002)
[47] G. Verde et al., Phys. Rev. C 67, 034606 (2003)
[48] R. Kotte et al., European Physical Journal A 23, 271-287 (2005)
[49] Zhi Yong He et al., Phys. Rev. C 57, No. 4, 1824 (1998)
[50] Z. Chen et al., Phys. Rev. C 36, No. 6, 2297 (1987)
[51] D. Gourio et al., Eur. Phys. J. A7, 245 (2000)
[52] J. Pochodzalla et al., Phys. Lett. B 174, 36 (1986)
[53] R.Ghetti et al., Phys. Rev. Lett. 87, 102701 (2001)
[54] R.Ghetti et al., Phys. Rev. Lett. 91, 092701 (2003)
[55] B. Erazmus, R. Lednicky, J. Pluta et al., Raport Interne SUBATECH 96-03
[56] J.Helgesson et al., Phys. Rev. C 73, 044602 (2006)
[57] R. Lednicky, V.L. Lyuboshitz, B. Erazmus, D. Nouais, Phys. Lett. B 373, 30 (1996)
[58] R. Lednicky, Nukleonika 43, 345 (1998)
[59] R. Ghetti et al., Nuclear Physics A 674, 277-297 (2000)
[60] R.Ghetti et al., Phys. Rev. C 70, 027601 (2004)
[61] R. Ghetti et al., Cosmic and subatomic physics report, luty 1999 „Investigating pre-
equilibrium and equilibrium neutron emission in the 45 MeV/nucleon 58Ni+27Al reaction via
two-neutron interferometry”
[62] R. Ghetti et al., Nuclear Physics A 660, 20-40 (1999)
[63] W. Dunnweber et al., Phys. Rev. Lett. 65, 297 (1990)
[64] R.Ghetti et al., Phys. Rev. C 62, 037603 (2000)
[65] R.Ghetti et al., Phys. Rev. C 64, 017602 (2001)
[66] R. Ghetti et al., Nucl. Phys. A 765, 307 (2006)
[67] D. R. Tilley, et al., Nucl. Phys. A 708, 3 (2002)
[68] D. R. Tilley, et al., Nucl. Phys. A 745, 155 (2004)
[69] R.Ghetti et al., eprint arXiv:nucl-ex/0507029 (2005)
[70] G. Lanzano et al., Nuclear Physics A 683, 556-593 (2001)
[71] Lie-Wen Chen et al., Phys. Rev. Lett. 90, 162701 (2003)
[72] R.Ghetti et al., Phys. Rev. C 69, 031605(R) (2004)
[73] R.Ghetti et al., Phys. Rev. C 70, 034601 (2004)
[74] P. E. Hodgson and E. Betak, Phys. Rep. 374, 1 (2003)
[75] G. Lanzan`o, et al., Nuclear Physics at GANIL 1994-1995, A Compilation, edited by M. Bex
and J. Galin (Ganil, Caen, 1994-95), 252, G. Lanzan`o, et al., Proceedings of the XXXV In-

154
Bibliografia

ternational Winter Meeting on Nuclear Physics, Bormio, Italy, edited by I. Iori (Univ. degli
Studi di Milano, Milano, 1997) 536
[76] M. Przewłocki, …, A. Staranowicz et al., Acta Phys. Pol. B, vol. 31, 379 (2000)
[77] J. Pluta, …, A. Staranowicz et al., Acta Phys. Pol. B, vol. 31 371 (2000)
[78] O. Dorvaux et al., Nukleonika 43 223 (1998)
[79] F. Hanappe, Proceedings of the 1995 ACS Nuclear Chemistry Award Symposium in the honor
of J.B. Natowitz: Heavy-ion dynamics and hot nuclei, Los Angeles, USA, May 1995
[80] I. Tilquin et al., Nucl. Instr. Meth. A 365, 530 (1995)
[81] J. Pluta et al. Nucl. Inst. and Meth. A 41, 417-429 (1998)
[82] Michał Przewłocki „Analiza korelacji w układach dwunukleonowych emitowanych
w zderzeniach cięŜkich jonów”, rozprawa doktorska (2002)
[83] M. Moszynski, G. Bizard, G. J. Costa, D. Durand, Y. El Masri, G. Guillaume, F. Hanappe, B.
Heusch, A. Huck, J. Peter, Ch. Ring and B. Tamain, International Conference on New Nuclear
Physics with Advanced Techniques, Iearapetra, Crete, Greece (czerwiec 1991)
[84] M. Moszyński et al., Nucl. Inst. and Meth. in Phys. Res. A 343, 563 (1994)
[85] F. R. Lecolley et al., Nucl. Phys. A 620, 327(1997), Rapport LPCC 96-12
[86] P. Desesquelles et al., Nucl. Inst. and Meth. in Phys. Res. A 307, 366 (1991)
[87] K. Wosińska, …, A. Staranowicz et al., Acta Phys. Pol. B, vol. 33, 369 (2002)
[88] Z. Basrak, Nukleonika 43, 337 (1998)
[89] K. Wosińska, …, A. Staranowicz et al., Acta Phys. Pol. B, vol. 35, 1165 (2004)
[90] H.A.Gustafsson et al., Phys. Rev. Lett. 53, 544 (1984)
[91] R. Dayras et. al., Nucl. Phys. A 460, 299 (1986)
[92] K. Wosińska, …, A. Staranowicz et al., Eur. Phys. J. A 32, 55-59 (2007)
[93] J. Pluta et al., Eur. Phys. J. A 9, 63 (2000)
[94] R. Lednicky, V.L. Lyuboshitz, Sov. J. Nucl. Phys. 35, 770 (1982)
[95] K. Mikhailov, …, A.Staranowicz et al., Eur. Phys. J. A 18, 645 (2003)
[96] Lie-Wen Chen et al., Phys. Rev. C 68, 014605 (2003)
[97] B. A. Li, C.M. Ko, and W. Bauer, Int. J. Mod. Phys. E 7, 147 (1998)
[98] R.Ghetti et al., Nucl. Phys. A 752, 480c (2005)
[99] Bao-An Li and C.M. Ko, Nucl. Phys. A 618, 498 (1997).
[100] Y.D. Kim et al., Phys. Rev. C 45, 387 (1992)
[101] E. Bauge et al., Phys. Rev. Lett. 70, 3705 (1993)
[102] B. Tamain, Eur. Phys. J. A 30, 71-79 (2006)
[103] Zhi-Yong He et al., Phys. Rev. C 65, 014606 (2001)
[104] S. Piantelli et al., Phys. Rev. Letters 88 No. 5, 052701 (2002)
[105] R. Popescu et al., Phys. Rev. C 58, 270 (1998)
[106] D.A. Brown and P. Danielewicz, Phys. Rev. C 57, 2474 (1998)
[107] D. R. Tilley, et al., Nucl. Phys. A 541, 1 (1992)
[108] G. Goldhaber et al., Phys. Rev. Lett. 3, 181 (1959); Phys. Rev. 120, 300 (1960)

155

You might also like