Professional Documents
Culture Documents
Wydział Fizyki
ROZPRAWA DOKTORSKA
mgr inŜ. Agnieszka Staranowicz
Promotor
prof. dr hab. Jan Pluta
Warszawa, 2008
Chciałabym złoŜyć podziękowania prof. dr. hab. Janowi Plucie,
promotorowi mojej pracy doktorskiej, oraz dr Krystynie Wosińskiej
za ogromną Ŝyczliwość, a takŜe za opiekę naukową na kaŜdym eta-
pie powstawania rozprawy i nieocenioną pomoc podczas jej przy-
gotowywania.
3
Streszczenie
5
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Abstract
This dissertation presents the results of data analysis from experiment E286, “Nuclear Inter-
ferometry for Two-Nucleon Systems”, performed at GANIL laboratory in France. Two-
particle correlations of nucleons and light nuclear fragments were studied. The measurements
were performed for the reaction Ar+Ni at the projectile energy E/A=77MeV. The modular
detector “DEMON”, modified to assure the simultaneous measurements of neutrons, protons
and light fragments, was applied.
The physical goals of experiment were focused on the studies of space-time develop-
ment of heavy-ion reactions. The simultaneous registration of neutrons, protons and light
fragments made also possible to learn about the influence of Coulomb effects on the differ-
ences between the emission of neutral and charged particles and about the formation and de-
cay of light nuclear fragments.
In the first part of dissertation the information about theoretical description of heavy-
ion collisions in the domain of intermediate energies (some tens of MeV per nucleon) are giv-
en, together with the base notions of the formalism of particle correlations at small relative
velocities. A review of experimental results, especially those related to the studies of two-
particle correlations and to the investigations of space-time development of heavy-ion colli-
sions, is given next. Following it, the experiment E286 is presented. A special attention is
devoted to these elements of experimental device, which are specific to this experiment allow-
ing to measure the particle correlations at close velocities. The methodical aspects of data
analysis are considered as well. The experimental results are presented in the next part. The
dissertation is finished by the summary and conclusions. A review of theoretical correlation
functions for selected two-particle systems and for typical values of space-time source para-
meters, is given in the appendix.
A principal feature distinguishing this experiment among the others of similar type is
the simultaneous registration of neutral and charged particles in the same geometrical and
kinematical conditions. The space-time dimensions of the sources emitting protons, neutrons
and light fragments have been measured. A comparative analysis has shown an important role
of Coulomb effects in the emission of charged particles. The emission sequence of nucleons
and light fragments has been estimated as well. This information can be used as a sensitive
test for the verification of theoretical models of heavy-ion collisions.
A detailed methodical analysis concerning the registration of neutrons, protons and
light fragments has been performed and described. Special attention was devoted to the mea-
surements of two particles in coincidence, as the basis of correlation analysis. Many methodi-
cal problems have been solved. As a result, the system of software tools have been created
with many elements of universal character which can be used in different physics experiments
of similar type.
6
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Spis treści
7
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
8
Wprowadzenie
Rozdział 1
Wprowadzenie
9
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Niniejsza praca, której przedmiotem jest analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów
jądrowych w zderzeniach Argon-Nikiel przy energii 77 MeV/nukleon, wpisuje się w krąg
zainteresowania tematyką poznawania struktury i oddziaływań podstawowych składników
budowy materii. Poprzez analizę produktów otrzymanych w wyniku wspomnianej reakcji
została podjęta próba rekonstrukcji procesu emisji i wyciągnięcia wniosków na temat jego
przebiegu, a takŜe umieszczenia wyników w odpowiednim kręgu badawczym poprzez po-
równanie z wynikami podobnych analiz uzyskanych w innych warunkach pomiarowych.
Praca jest zorganizowana w następujący sposób: w rozdziale drugim przybliŜony został
popularny schemat przebiegu reakcji jądrowych z podziałem na uczestników reakcji
i obserwatorów, a takŜe opisane zostały najczęściej stosowane modele reakcji jądrowych.
Rozdział trzeci i czwarty zawiera informacje na temat metody interferometrii jądrowej za-
równo pod kątem opisu teoretycznego, jak równieŜ eksperymentalnej analizy korelacji dwu-
cząstkowych. Dla ilustracji i podkreślenia istotnych szczegółów, zamieszczone zostały litera-
turowe przykłady związane z typowymi aspektami metodycznymi. W rozdziale piątym przed-
stawiony jest opis eksperymentu E286, wykonanego we francuskim laboratorium GANIL,
którego wyniki stanowią bazę eksperymentalną niniejszej pracy. Rozdział szósty zawiera wy-
niki analizy danych doświadczalnych. Wnioski z przeprowadzonych analiz oraz perspektywy
dalszych badań przedstawione są w rozdziale siódmym.
Uwaga techniczna dotycząca uŜywanej terminologii: ze względu na to, Ŝe w pewnych
przypadkach brak jest polskich terminów na oznaczenie niektórych zjawisk lub wielkości
fizycznych albo teŜ angielskie terminy lepiej oddają charakter i znaczenie niektórych pojęć,
terminy te pozostawiono bez polskiego tłumaczenia, a w tekście wyróŜniono kursywą.
10
Opis zderzeń cięŜkich jonów
Rozdział 2
A zatem źródła pozbywają się wzbudzenia w wyniku emisji nukleonów, lekkich frag-
mentów jądrowych (d, t, α) i multifragmentacji. Produkty emisji obserwuje się w bardzo sze-
11
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
rokim zakresie mas i ładunków – od najlŜejszych, aŜ do bliskich masom zderzających się ją-
der tarczy i pocisku.
Pierwsza, dynamiczna i objętościowa faza emisji ze źródła przedrównowagowego, okre-
ślana jest jako pre-equilibrium (PE) i dzielona jest na dwa etapy: wczesny i późny. Późna
emisja ze źródła PE jest określana jako tzw. neck emission. PE powstaje w obszarze przekry-
wania pocisku i tarczy, czyli biorą w niej udział „uczestnicy” (participants). Z pozostałości
pocisku i tarczy formują się dwa dodatkowe źródła emisji, tzw. quasi-projectile (QP) oraz
quasi-target (QT). Są to tzw. obserwatorzy (spectators). Sytuacja ta została schematycznie
przedstawiona na rysunku 2.
12
Opis zderzeń cięŜkich jonów
13
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Najprostszy model statystyczny opisujący proces zderzenia cięŜkich jonów opiera się na zało-
Ŝeniu, Ŝe między pociskiem i tarczą dochodzi do całkowitej fuzji, co oznacza, ze formują one
jeden wzbudzony obiekt. Układ taki obniŜa swoją energię poprzez emisję cząstek. Generowa-
nie charakterystyk emitowanych cząstek odbywa się za pomocą metody Monte Carlo. Roz-
kład energetyczny tych cząstek w modelu statycznego źródła opisywany jest za pomocą roz-
kładu Maxwella (2.2-1) z zadaną temperaturą T, charakteryzującą średnią energię kinetyczną.
Prawdopodobieństwo znalezienia cząstki o energii E dane jest wzorem [13]:
E − ET E − ET
P(E)dE = 2
exp − dE ( 2.2-1 )
T T
gdzie:
ET – energia progowa dla emitowanych cząstek,
T – temperatura układu emitującego cząstki.
1 ( x − x0 )2
f ( x)dx = exp − dx
( 2.2-2 )
2π σ x 2 σ 2
x
gdzie:
σx – odchylenie standardowe wielkości x, odpowiadające średniemu rozmiarowi źró-
dła,
x0 – środek źródła.
t
−
f (t )dt = e τ dt ( 2.2-3 )
gdzie: τ – średni czas Ŝycia źródła.
Wraz z obniŜaniem energii drogą emisji cząstek, obniŜa się temperatura układu. Tempo
emisji cząstek moŜemy opisać przy pomocy prawa rozpadu:
τ
ρ (t ) = exp − ( 2.2-4 )
τ0
gdzie:
τ – czas między dwoma kolejnymi emisjami,
τ0 – średni czas między dwoma emisjami.
14
Opis zderzeń cięŜkich jonów
W przypadku niskich energii moŜemy mówić o stanie równowagi, w jakim znajduje się
uformowany obiekt. Jest to podstawowe załoŜenie modelu statycznego źródła, gdyŜ tylko
w takim wypadku moŜemy określić temperaturę emitującego źródła. Pomimo licznych zało-
Ŝeń i uproszczeń model statycznego źródła moŜe być z powodzeniem stosowany do odtwa-
rzania wyników eksperymentalnych dla niskich energii zderzeń. Jego słabe punkty, to na
przykład duŜy wpływ parametru zderzenia przejawiający się tym, Ŝe dla małych wartości
otrzymujemy fuzję, ale wraz z jego wzrostem wzrasta teŜ przekrój czynny na takie zjawiska,
jak zderzenia silnie nieelastyczne i rozszczepienie symetryczne. Inny problem wiąŜe się
z faktem, Ŝe dla wyŜszych energii przyjęcie załoŜenia o równowadze termodynamicznej ukła-
du nie jest poprawne, pojawiają się więc cząstki wyemitowane zanim układ osiągnie stan
równowagi. Konieczne jest teŜ uwzględnienie fragmentacji, czego model nie opisuje.
Biorąc pod uwagę, Ŝe obszar emisji jest statyczny, naturalnym wydaje się fakt, Ŝe nie
wyróŜnia on Ŝadnych kierunków – w układzie źródła rozkład emitowanych cząstek jest izo-
tropowy. ZałoŜenie powyŜsze wydaje się być prawdziwe dla niskich energii zderzeń. W przy-
padku energii wyŜszych wyraźnie zaznacza się pewien kątowy obszar emisji cząstek, usytu-
owany wokół pierwotnego kierunku ruchu pocisku, co otrzymujemy z eksperymentów.
W celu odtworzenia tego efektu, naleŜy nadać obiektowi pewną niezerową prędkość w wy-
róŜnionym kierunku reakcji. W wyniku tej modyfikacji otrzymamy model poruszającego się
źródła będący rozszerzeniem modelu statycznego. Idąc dalej moŜna dokonać podziału obsza-
ru zderzenia na trzy źródła emisji cząstek – adekwatnie do opisanego w rozdziale 2.1 scena-
riusza participant-spectator, co jest często wykorzystywane w analizie danych eksperymen-
talnych pochodzących ze zderzeń z zakresu energii Fermiego [14] [15].
15
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
d 2σ
{[ ] }
3
= ∑ N i E − U C exp − E − U C + Ei − 2 Ei ( E − U C ) cosθ / Ti ( 2.2-5 )
dΩdE i =1
gdzie:
UC – energia kinetyczna uzyskana w wyniku odpychania kulombowskiego emitują-
cego systemu (przyjęta jako stała),
σ – przekrój czynny na emisję cząstki,
Ti – temperatura źródła,
θ – kąty, pod jakimi ustawione były detektory rejestrujące cząstki,
1
Ei = mυ i2 – energia kinetyczna cząstek pochodzących z poszczególnych źródeł
2
(m – masa cząstki, υi – prędkość źródła),
Ni – stała normalizacyjna.
Istnieje kilka mikroskopowych modeli transportu dla jednociałowego rozkładu gęstości prze-
strzeni fazowej [1] [3]. Ze względu na realizację techniczną otrzymały one róŜne nazwy, cho-
ciaŜ rozwiązują to samo równanie. Modele, o których mowa, znane są jako L-V (model Lan-
daua-Vlasova) [18] [19], VUU (Vlasov-Uehling-Uhlenbeck) czy BUU (Boltzmann-Uehling-
Uhlenbeck). MoŜna je przedstawić jako rozszerzenie modelu kaskadowego [1] [20], jednak w
odróŜnieniu od n-ciałowej kaskady, są one modelami jednociałowymi. Są to modele dyna-
miczne, to znaczy, Ŝe kontrolują one w czasie pełny rozkład parametrów w przestrzeni fazo-
wej poszczególnych nukleonów poczynając od chwili zderzenia.
Modele opisują mikroskopowo zderzenie dwóch obiektów - jąder wypełnionych nukle-
onami - punktami w przestrzeni fazowej. Uwzględnia się w nich efekt średniego pola, nukle-
ony mają nadane pędy Fermiego. Jądro w tego typu modelach traktuje się jako całość opisaną
pewnym rozkładem gęstości. Wprowadzone zostało pojęcie cząstek testowych (ang. test par-
ticle). Zainicjowane pozycje nukleonów wyznaczają pewną gęstość, moŜemy więc zdefinio-
wać średnie pole potencjału odczuwane przez nukleony jako funkcję gęstości. Postać poten-
cjału moŜna zapostulować w róŜnych postaciach, jedną z moŜliwości jest parametryzacja
Skyrme’a [1] [10]:
U (ρ ) = A(ρ / ρ 0 ) + B(ρ / ρ 0 )
σ
( 2.2-6 )
16
Opis zderzeń cięŜkich jonów
gdzie zaleŜność od początkowej prędkości wiązki vi moŜe być liczona klasycznie lub relaty-
wistycznie. Zderzenie nie następuje, jeśli komórki przestrzeni fazowej, w której znalazłyby
się po zderzeniu są zajęte (zakaz Pauliego).
Rysunek 3. Ewolucja gęstości przestrzeni połoŜeń (lewy panel) i pędów (prawy pa-
nel) uzyskana z modelu Landaua-Vlasova dla reakcji Ar + Al przy energii
E/A = 65 MeV [21].
Wadą modelu jest brak korelacji wieloskładnikowych, dlatego opis zjawisk takich, jak
multifragmentacja czy kolektywny wypływ materii jądrowej, sprawiają wiele trudności, nie-
mniej jednak, pomimo braku wspomnianych elementów, modele te bardzo dobrze odtwarzają
jednocząstkowe charakterystyki zderzeń, np. widma energetyczne. Modele z tej grupy szcze-
gólnie dobrze nadają się do opisu początkowego, nierównowagowego etapu zderzenia.
17
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Model QMD, podobnie jak BUU, moŜna uwaŜać za rozszerzenie modelu kaskadowego. Jest
on, podobnie jak model kaskadowy, modelem n-ciałowym. Dostępne są róŜne realizacje mo-
delu (np. BQMD, IQMD, HQMD) [10]. Większość róŜnic moŜe być przypisana róŜnicom
w inicjalizacji jądra początkowego, co ogranicza moŜliwość stosowania pewnych wersji
w określonych przypadkach.
W modelu QMD uwzględniany jest ruch Fermiego nukleonów w jądrze, stochastyczne
rozpraszanie zawierające nieelastyczne kanały oraz produkcję cząstek uwzględniającą zakaz
Pauliego. Inicjalizacja jądra początkowego polega na określeniu połoŜeń nukleonów w kuli
o promieniu r = r0A1/3 (r0 = 1.12), ale odrzucane są te przypadki, dla których pozycje zajmo-
wane przez nukleony są bliŜsze niŜ rmin = 1.5 fm.
Do opisu nukleonów wprowadza się gaussowskie pakiety falowe (tzw. gaussiany) postaci [3]:
Ψ i (r , p, t ) =
r r 1
e −[r0 −ri 0 (t )] 4 L e ipr
2 2 rr
( 2.2-9 )
(2πL )34
gdzie ri0 (t ) to połoŜenie środka nukleonu, a wartość parametru L = 1.08 fm (co odpowiada
12
r2 = 1.8 fm dla nukleonu) ustalana jest przy inicjalizacji i związana jest z rozmiarem pa-
kietu falowego.
Wyznacza się lokalny potencjał V, w którym poruszają się nukleony:
ślony przez relację p F (ri 0 ) = 2 mU (ri 0 ) , gdzie U(ri0) jest energią potencjalną cząstki i.
Jedno z 50 000 otrzymanych w ten sposób jader jest stabilne, to znaczy, Ŝe Ŝaden z nu-
kleonów nie „ucieka” z cięŜkiego jądra przed upływem 300 fm/c. Lekkie jądra są nieco mniej
stabilne, niŜ cięŜkie.
Model QMD uwzględnia oddziaływania dwu- i trzyciałowe oraz zakaz Pauliego w sta-
nie końcowym, który realizuje się w ten sposób, Ŝe wyznacza się jaka część p1 i p2 przestrzeni
fazowej jest juŜ zajęta przez inne nukleony. Zderzenie jest zakazane z prawdopodobieństwem
Pblock = 1-(1-p1)(1-p2) i dozwolone z prawdopodobieństwem (1- Pblock). JeŜeli zderzenie jest
18
Opis zderzeń cięŜkich jonów
zakazane, cząstki zachowują pędy sprzed zderzenia. Dla jądra w stanie podstawowym, gdzie
wszystkie zderzenia powinny być zablokowane, otrzymujemy przeciętne prawdopodobień-
stwo blokowania Pblock = 0.96 . Wynika z tego warunek na dolną granicę energii dla tego
modelu wynoszącą 20 MeV/nukleon, co odpowiada sytuacji, Ŝe nie więcej niŜ 84% zderzeń
jest zakazanych.
Obliczenia QMD propagują w czasie korelacje, fluktuacje gęstości i w rezultacie dają
informację o fragmentach. Model ten dosyć dobrze opisuje zatem róŜne typy zjawisk kolek-
tywnych oraz multifragmentację przez co dobrze nadaje się do porównywania z danymi eks-
perymentalnymi.
19
Interferometria jądrowa
Rozdział 3
Interferometria jądrowa
3.1 Wprowadzenie
1
1 femtometr = 1 fm = 1 fermi = 10-15m
21
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
22
Interferometria jądrowa
Rnn ( p1 , p 2 ) =
1 1 i p1 x1 +i p2 x2 2 3 1 i p1 x1 +i p2 x2 2
e + e i p2 x1 +i p1 x2 + e − e i p2 x1 +i p1 x2 ( 3.2-1 )
4 2 4 2
Rnn ( p1 , p 2 ) =
1
[1 + cos (qx ) ]+ 3 [1 − cos (qx ) ] = 1 − 1 cos (qx ) ( 3.2-2 )
4 4 2
23
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
r
− x2 −t 2
W ( xi ) ∝ exp i2 ⋅ exp i2 ( 3.2-3 )
2 r0 2τ 0
1
2
r
(
Rnn ( p1 , p 2 ) = 1 − exp − q 2 r02 − q02τ 02 ) ( 3.2-4 )
( )
1 r
ρ 0 = 1 − Pn2 ( 3.2-5 )
4
( )
1 r
ρ1 = 3 + Pn2 ( 3.2-6 )
4
Gdy rozpatrywane są swobodne nieoddziałujące cząstki moŜna je przedstawić, jako fale pła-
skie. Aby uwzględnić efekty oddziaływań między cząstkami (n, p) naleŜy falę płaską zastąpić
amplitudą Bethe-Salpetera [24]:
e i p1 x1 +i p2 x2 → ψ p( S1 p) 2 ( x1 , x2 ) = e i p1 x1 +i p2 x2 + ϕ (pS1 p) 2 ( x1 , x2 ) ( 3.2-8 )
gdzie ϕ(pS1p) 2 (x1 , x 2 ) jest falą rozproszoną, natomiast S jest spinem całkowitym pary. Funkcja
korelacyjna przyjmie w takim przypadku postać [24] [26]:
24
Interferometria jądrowa
{ }
r
gdzie P = p1 + p2 , a X = [( p1 P )x1 + ( p2 P )x2 ] P 2 ≡ X 0 , R - cztero-wektor współrzędnych
pary cząstek w układzie ich środka masy.
Populacje singletowych i trypletowych stanów spinowych pary cząstek nieidentycznych
będą następujące:
( )
1 r r
ρ 0 = 1 − Pn Pp ( 3.2-11 )
4
ρ1 =
1
4
( r r
3 + Pn Pp ) ( 3.2-12 )
r
( )
Zdefiniujmy teraz x * = r * , t * w układzie środka masy pary (n, p). MoŜna pokazać, Ŝe
jeŜeli jest spełniony warunek:
2
t * << mr * ( 3.2-13 )
przybliŜenie równego czasu emisji w układzie środka masy cząstek jest obowiązujące, to am-
( ) r
plituda ψ (pS1p) 2 x * moŜe być zastąpiona przez typową funkcję falową ψ (−Skr)(* + ) r * opisującą ( )
względny ruch cząstek i mającą asymptotę (przy r * → ∞ ) będącą superpozycją fal płaskich
i rozpraszających fal sferycznych:
( ) ( )
( S )( + ) r *
r r
( S)
r * e ik *r *
ψ −kr* r → e + f k
ik *r *
( 3.2-14 )
r*
i, w związku z duŜą masą nukleonu, jest zwykle spełniony pod warunkiem, Ŝe prędkość v
pary nukleonów nie jest zbyt mała.
( ) ( )
2 2
r r
Rnn ( p1 , p 2 ) = ψ p1 p2 (x ) + ψ p(02 )p1 (x ) ψ p1 p2 (x ) −ψ (p12)p1 (x )
1 1 (0 ) 1 1 ( 1)
1 − Pn2 + 3 + Pn2 ( 3.2-16 )
4 2 4 2
gdzie γ jest czynnikiem Lorentza deuteronu, natomiast ψ (b1) (x ) jest amplitudą Bethe-Salpetera
opisującą związany stan trypletowy neutronu i protonu. W przybliŜeniu „równego czasu” jest
ona toŜsama ze zwykłą funkcją falową deuteronu. σ ~ (p , p ) jest przekrojem czynnym na
np 1 2
produkcję nieskorelowanych par (n, p). Jest on związany z mierzonym przekrojem czynnym
na produkcję par (n, p), σ np (p1 , p 2 ) , poprzez funkcję korelacyjną [24]:
σ ( p , p ) = R ( p , p ) ⋅ σ~ ( p , p )
np 1 2 np 1 2 np 1 2 ( 3.2-18 )
26
Interferometria jądrowa
2
Cross-talk to efekt pasoŜytniczy, który ma miejsce w przypadku rejestracji neutronów. Polega na tym, Ŝe neu-
tron deponuje w jednym detektorze energię wystarczającą do zarejestrowania, ale na skutek rozproszenia dociera
do innego detektora, gdzie równieŜ zostaje zarejestrowany. Efektem są dwa sygnały pochodzące od jednego
wyemitowanego neutronu. Jest to efekt bardzo niebezpieczny, poniewaŜ tworzy fałszywe koincydencje i wpływa
na zwiększenie statystyki emitowanych neutronów.
3 r
W interferometrii jądrowej symbolem q bardzo często oznacza się połowę róŜnicy pędów w układzie pary
r r r r
cząstek q = k ∗ = (p1 − p 2 ) 2 .
27
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
∑ Y ( p , p ) = C [1 + R(q )]∑ Y ( p )Y ( p )
r r r r
12 1 2 12 1 1 2 2 ( 3.3-1 )
We wzorze (3.3-1):
r
R (q ) - oznacza funkcję korelacyjną,
∑ Y12 (p1 , p 2 )
r r
- to tzw. efekt, czyli rozkład róŜnicy pędów par cząstek pochodzą-
cych z jednego przypadku zderzenia,
∑ Y1 (p1 )Y2 (p 2 )
r r
- to tzw. tło, czyli rozkład róŜnicy pędów par cząstek nieskorelo-
wanych (nie pochodzących z jednego zdarzenia),
C12 - jest stałą normalizacyjną.
28
Interferometria jądrowa
r r r
gdzie funkcja K ( r , q ) = Ψqr ( r ) − 1 opisuje wzajemne oddziaływanie cząstek w stanie końco-
wym z uwzględnieniem statystyki kwantowej. Głównym celem interferometrii jest uzyskanie
r
informacji o funkcji opisującej źródło emisji we wzorze (3.4-1) oznaczonej S( r ) . Funkcja ta
29
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
gdzie r0 jest dyspersją rozkładu i opisuje przestrzenny rozkład punktów emisji dla zerowego
czasu Ŝycia źródła. Uzyskane wyniki często podawane są za pomocą średniego promienia
kwadratowego źródła danego wzorem rRMS = 3r0 .
Rysunek 7 przedstawia funkcje korelacyjne proton-proton obliczone z modelu, w któ-
rym uŜyto sferycznego gaussowskiego źródła. Funkcje korelacyjne p-p [16] [35] [36] [37]
[38] [39] [40] [41] [42] [43] są szczególnie chętnie badane ze względu na obfite występowa-
nie protonów oraz łatwość ich rejestracji z wysoką rozdzielczością.
30
Interferometria jądrowa
Niejednoczesność emisji moŜe mieć wpływ na kształt funkcji korelacyjnej, co staje się
r
dobrze widoczne zwłaszcza, jeśli porównamy funkcję podłuŜną (taką, dla której składowa q
r r r
jest równoległa do P ) i poprzeczną (składowa q prostopadła do P ).
Do utworzenia eksperymentalnej funkcji korelacyjnej p-p przedstawionej na rysunku 9
wybrano pary z wartościami P z przedziału od 400do 600 MeV/c. Wykonano równieŜ dopa-
sowania funkcjami teoretycznymi z uŜyciem źródła emisji o parametrach widocznych na ry-
r r
sunku. Funkcja dla par P || q wykazuje silniejszą korelację. Jest tak, poniewaŜ w kierunku
4
10 fm/c ≈ 3 · 10-23s
31
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
32
Interferometria jądrowa
33
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Rysunek 11. Funkcje korelacyjne proton-proton dla reakcji 14N + 197Au przy energii
zderzenia E/A = 75 MeV dla róŜnych przedziałów Ptot [31] [46]. Szare linie pokazu-
ją najlepsze dopasowanie do danych eksperymentalnych z uŜyciem metody „ima-
ging”. Zgodność jest doskonała.
34
Interferometria jądrowa
35
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Rysunek 12. Gaussowskie oraz uzyskane techniką „imaging” profile źródeł emisji [46].
36
Interferometria jądrowa
Tabela 1. Wyniki dopasowania danych eksperymentalnych za pomocą źródła gaussowskiego i techniki inwersji
numerycznej [31].
przedział
270–390 MeV/c 450–780 MeV/c 840–1230 MeV/c
Ptot
r1/2 (fm) f r1/2 (fm) f r1/2 (fm) f
37
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Funkcje korelacyjne dla róŜnych układów cząstek wykazują wiele charakterystycznych cech
i prawidłowości, które były zaobserwowane i analizowane przez róŜne zespoły badawcze.
PoniŜej przedstawiony zostanie krótki przegląd wpływu róŜnych czynników na kształt i wła-
ściwości eksperymentalnych funkcji korelacyjnych.
Interesujące wyniki dało rozwaŜanie rozmiaru źródeł w zaleŜności od energii zderzenia. Ba-
danie takie przeprowadziła kolaboracja FOPI dla układów Ca + Ca oraz Au + Au dla kilku
wartości energii zderzenia z zakresu od E/A = 400 do 1 500 MeV [48]. Uzyskane wyniki,
odpowiadające poszczególnym energiom zderzenia, są przedstawione na rysunku 13. W
przypadku reakcji Au + Au widzimy zmniejszanie się rozmiaru źródła emisji od 5.0 do 4.1 fm
wraz ze wzrostem energii zderzenia. W przypadku reakcji Ca + Ca widoczna jest ta sama
prawidłowość, jedynie zmiana rozmiaru źródła jest nieco mniej znacząca.
38
Interferometria jądrowa
Badano reakcję 129Xe + 119Sn przy energii E/A = 50 MeV [32]. Progi detekcji cząstek były
niskie, a rozdzielczość bardzo dobra, zwłaszcza dla kątów w kierunku do przodu, dlatego teŜ
do analiz uŜyte zostały dane pochodzące z detektorów ustawionych w zakresie kątów θ < 45°,
co zapewniało wysoką krotność rejestracji róŜnych produktów reakcji.
Rysunek 14. Funkcje korelacyjne deuteron-deuteron dla reakcji 129Xe + 119Sn przy
energii E/A = 50 MeV dla róŜnych obszarów kinematycznych i róŜnych stopni cen-
tralności zderzenia [32].
Analizom zostały poddane pary deuteronów, dla których oddziaływania w stanie koń-
cowym mogą zostać sprowadzone głównie do długozasięgowych oddziaływań kulombow-
skich odpowiedzialnych za występowanie antykorelacji w obszarze małych pędów względ-
nych. Na rysunku 14 przedstawione zostały funkcje korelacyjne d-d [16] [35] [36] [39] [49],
przy czym górna część rysunku pokazuje dane zakwalifikowane jako pochodzące z QP,
z podziałem na przypadki centralne i peryferyjne. Wraz ze zmniejszaniem się gwałtowności
zderzenia średni czas emisji wydłuŜa się, co nie pozostaje bez wpływu na kształt funkcji kore-
lacyjnej.
Dolna część rysunku 14 przedstawia funkcje korelacyjne d-d dla danych pochodzących
z dynamicznej emisji ze źródła przedrównowagowego. Określana jest ona często jako emisja
midrapidity. Zaprezentowane funkcje korelacyjne nie wykazują znaczących róŜnic w kształ-
cie, z wyjątkiem większych błędów w przypadku zderzeń centralnych, co jest związane
39
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Podczas zderzeń cięŜkich jonów przy energiach pośrednich emitowanych jest wiele róŜno-
rodnych cząstek i fragmentów jądrowych. śeby dokonać kompletnej charakterystyki czaso-
wo-przestrzennej reakcji wymagana jest szeroka analiza interferometryczna z uŜyciem wielu
rodzajów emitowanych cząstek. Funkcje korelacyjne z uŜyciem cząstek innych niŜ protony
były szeroko analizowane przez wielu autorów.
Rysunek 15. Funkcja korelacyjna deuterom-alfa dla reakcji 16O+197Au przy energii
E/A = 94 MeV [50] dla róŜnych przedziałów energii kinetycznej. Linie odpowiadają
dopasowaniom z modelu o gaussowskim rozkładzie źródła.
Na rysunku 15 zostały przedstawione funkcje korelacyjne d-α [16] [35] [37] [38] [39]
[41] cząstek pochodzących z reakcji 16O+197Au przy energii E/A = 94 MeV [50]. Wielokrot-
nie obserwowano, Ŝe wysokość piku korelacyjnego funkcji korelacyjnej dwóch protonów
wzrasta wraz ze wzrostem energii pary [34] [48]. Ta sama prawidłowość dotyczy funkcji ko-
relacyjnych par d-α [50]. Po bliŜszym przyjrzeniu się rysunkowi 15 okazuje się, Ŝe cały
kształt funkcji korelacyjnej d-α nie jest dobrze odtworzony za pomocą symulacji z uŜyciem
źródła gaussowskiego. Nie udało się jednocześnie dopasować pierwszego piku (dla
q = 42 MeV/c) i drugiego (q = 84 MeV/c). Szeroki pik przy q = 84 MeV/c jest lepiej opisy-
wany z uŜyciem źródła o promieniu o ok. 1 fm większym w porównaniu do promienia źródła
40
Interferometria jądrowa
Rysunek 16. Funkcja korelacyjna deuteron-deuteron dla reakcji 40Ar + 197Au przy
energii E/A = 60 MeV [52]. RóŜne symbole odpowiadają róŜnym przedziałom ener-
gii kinetycznej pary, natomiast linie – dopasowaniom z modelu uwzględniającego
kulombowskie i silne oddziaływania w stanie końcowym.
41
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Rysunek 17. Funkcja korelacyjna proton-alfa dla reakcji 40Ar + 197Au przy energii
E/A = 60 MeV [52] [16]. Pełne (puste) symbole odpowiadają parom, w których pro-
ton ma mniejszą (większą) prędkość niŜ cząstka alfa.
Na rysunku 17 mamy dwie funkcje korelacyjne p-α [16] [35] [37] [38] [39] [41]. Jedna
utworzona z par spełniających warunek vp > vα (puste kółka) i druga vp < vα (kółka pełne).
42
Interferometria jądrowa
Zwróćmy uwagę, Ŝe podczas gdy połoŜenie piku dla q = 15 MeV/c nie zmienia się dla obu
warunków, to drugi pik dla warunku vp > vα jest przesunięty do nieco wyŜszych wartości pę-
dów względnych.
Autorzy tłumaczą to wpływem oddziaływania kulombowskiego pochodzącego od źródła
emisji. PoniewaŜ stosunek masy do ładunku jest większy dla protonów, niŜ dla cząstek alfa,
dlatego proton doświadcza większego przyspieszenia w polu kulombowskim emitera. W kon-
sekwencji tego, względna prędkość pary będzie zmniejszona, jeŜeli vp < vα. Będzie natomiast
zwiększona, jeśli vp > vα, co w rezultacie spowoduje przesunięcie pozycji piku.
Weźmy pod uwagę dwie cząstki nieidentyczne (1) i (2). Okazuje się, Ŝe funkcja korela-
cyjna wykazuje wraŜliwość na znak róŜnicy ich czasów emisji ∆t = t 1 − t 2 i moŜe słuŜyć do
bezpośrednich pomiarów opóźnienia w ich emisji.
43
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
ZaleŜność funkcji korelacyjnej od znaku róŜnicy w czasach emisji cząstek moŜna łatwo
zinterpretować. Oddziaływanie cząstek w przypadku, kiedy cząstka szybsza jest emitowana
później (rysunek 18 a), będzie inne w porównaniu z sytuacją, w której szybsza cząstka będzie
emitowana wcześniej (rysunek 18 b).
NaleŜy skonstruować funkcję 1 + R (q )+ zawierającą pary, dla których cosinus kąta ψ
pomiędzy kierunkiem wektora sumy prędkości, a kierunkiem wektora ich róŜnicy (na rysunku
r r r
oznaczony jako k µ = v1 − v 2 , gdzie µ jest zredukowaną masą układu) jest większy od zera.
Zdefiniujmy teŜ drugą funkcję 1 + R (q )− składającą się z par, dla których cos (ψ ) < 0 . Czas
oddziaływania cząstek, który jest głównym wyznacznikiem siły ich oddziaływań, będzie
dłuŜszy w pierwszym przypadku, prowadząc do silniejszej korelacji, niŜ w przypadku drugim.
WraŜliwość funkcji korelacyjnej na opóźnienie w emisji przedstawia stosunek:
1 + R (q )+
1 + R (q )−
( 3.7-1 )
Jest on określany jako tzw. double ratio i wykazuje on korelację, jeśli więcej par spełnia
warunek (a), natomiast antykorelację w sytuacji przeciwnej [55].
Jeśli opóźnienie czasu emisji nie występuje, wówczas double ratio będzie bliskie jedno-
ści zarówno dla q → 0 (w tym przypadku róŜnica prędkości dwóch cząstek jest zaniedbywal-
na), jak i q → ∞ (w tym przypadku zmiany gęstości dwucząstkowej przestrzeni fazowej wy-
nikające z oddziaływania w stanie końcowym są zaniedbywalne). Dokładne umiejscowienie
piku (lub wgłębienia) w double ratio zaleŜy od rodzaju analizowanych cząstek oraz od źródła
emisji, a tym samym fazy procesu emisji, które są głównym powodem zaistnienia róŜnicy
w średnim czasie emisji cząstek.
Określenie „sekwencja emisji” oznacza róŜnicę w średnim czasie emisji cząstek dwóch
róŜnych typów, ale róŜnica ta moŜe być niewielka w porównaniu z szerokością rozkładów
czasu emisji. MoŜe ona wynikać z tego, skąd cząstki uwzględnione przy tworzeniu funkcji
korelacyjnej pochodzą.
W zderzeniach o energiach pośrednich wydobycie informacji o przestrzenno-czasowych
rozmiarach źródła emisji oraz sekwencji emisji cząstek jest skomplikowane głównie z dwóch
powodów:
obecności wielu źródeł emisji cząstek,
róŜnej skali czasowej emisji statystycznej i dynamicznej ze zrównowaŜonych źródeł
i nierównowagowych.
44
Interferometria jądrowa
emisji - rozmiaru przestrzennego oraz czasu Ŝycia. W przypadku czasów Ŝycia źródeł przyjęto
dwie wartości: t = 50 fm/c oraz 500 fm/c. Jeśli chodzi o rozmiary źródeł, to wynosiły one
r = 3 fm oraz 5 fm. Symulacje zostały przeprowadzone dla reakcji dla reakcji 40Ar + 58Ni przy
energii zderzenia E/A = 77 MeV z uŜyciem modelu trzech poruszających się źródeł (M3SM).
3.8.1 Proton-proton
Najbardziej znaną funkcją korelacyjną jest funkcja p-p, na niej skoncentrujemy teraz naszą
uwagę. Funkcja ta posiada charakterystyczne maksimum dla wartości k* ≈ 0.02 GeV/c, które
powstaje w wyniku oddziaływań silnych. Dla małych wartości k* widoczna jest antykorelacja
związana z odpychaniem kulombowskim oraz wpływem statystyki kwantowej.
45
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
46
Interferometria jądrowa
Na rysunku 21 przedstawione są funkcje korelacyjne p-p mierzone dla reakcji 14N + 197Au
przy energii zderzenia E/A = 75 MeV [31] [46]. Układ detekcyjny znajdował się w zakresie
kątowym θlab ≈ 25°. Pary protonów zostały przypisane do trzech przedziałów w zaleŜności od
r r
wartości pędu całkowitego Ptot = p1 + p 2 :
270 MeV/c < Ptot < 390 MeV/c,
450 MeV/c < Ptot < 780 MeV/c,
840 MeV/c < Ptot < 1 230 MeV/c.
Tak jak to zostało zaobserwowane w wielu innych przypadkach, tak i tu wysokość cha-
rakterystycznego piku dla q = 20 MeV/c wzrasta wraz ze wzrostem Ptot.
Teoretyczne funkcje korelacyjne obliczone z uŜyciem źródła gaussowskiego są na ry-
sunku 21 przedstawione w postaci linii przerywanych. Z dopasowania uzyskano następujące
wartości promieni źródeł r0 = 5.9, 4.2 oraz 3.4 fm dla przedziałów odpowiednio od najmniej-
szych do największych wartości Ptot.
Zaobserwowane w ten sposób zmniejszanie się rozmiaru przestrzennego źródła emisji
interpretowane jest tym, Ŝe bardziej energetyczne protony są związane z emisją z mniejszego
źródła, które powstaje w początkowej fazie zderzenia. W przypadku cząstek o mniejszych
energiach promień źródła wzrasta, jak naleŜałoby oczekiwać w późniejszych stadiach reakcji,
kiedy to układ stygnie i powiększa swoje rozmiary.
Uzyskane promienie gaussowskie stanowią oczywiście górne granice rozmiaru prze-
strzennego źródeł, gdyŜ tak naprawdę w rzeczywistości trudno mówić o rozmiarach prze-
strzennych w oderwaniu od rozmiarów czasowych – emisja cząstek jest procesem trwającym
47
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Rysunek 21. Funkcje korelacyjne proton-proton dla reakcji 14N + 197Au przy energii
zderzenia E/A = 75 MeV [31] [46].
Oczekuje się, Ŝe wyseparowanie pewnych przedziałów pod względem Ptot, energii czy
prędkości pary redukuje przestrzenno czasowe niejednoznaczności zawarte w opisie źródła
emisji. Innym podejściem jest teŜ załoŜenie współistnienia więcej niŜ jednego źródła emisji
o róŜnych czasach Ŝycia i rozmiarach przestrzennych. Tak jest w reakcji Ni + Al przy energii
E/A = 45 MeV [59], gdzie autorzy przyjęli występowanie kilku przekrywających się źródeł
o róŜnych czasach Ŝycia (faza przedrównowagowa i ewaporacja).
Zostało zaobserwowane, Ŝe im dłuŜsze czasy emisji i niŜsze pędy całkowite cząstek, tym bar-
dziej płaska jest ich funkcja korelacyjna (i na odwrót). Takie zachowanie funkcji korelacyjnej
próbowano teŜ wytłumaczyć w inny sposób.
Analizy przeprowadzono dla reakcji 129Xe + 119Sn przy energii E/A = 50 MeV [32]. Au-
torzy pracy zastanawiali się, jak moŜe wpływać uwzględnienie oddziaływań pochodzących od
lekkich cząstek naładowanych na kształt funkcji korelacyjnej p-d.
Rysunek 22 przedstawia funkcję korelacyjną p-d [16] [35] [39] [49], dla przypadków
peryferyjnych. Dla cząstek pochodzących z midrapidity widzimy sporą antykorelację, nato-
48
Interferometria jądrowa
miast dla danych z QP jest raczej płaska. śeby odtworzyć takie wyniki, tzn. uzyskać dopaso-
wanie funkcji eksperymentalnej danymi wygenerowanymi z modelu, potrzebne jest załoŜenie
o bardzo długim, nierealistycznym, czasie emisji protonów (typowe czasy to kilka setek fm/c)
w stosunku do czasu uzyskanego dla deuteronów (z wcześniejszych analiz funkcji d-d).
Rysunek 22. Funkcje korelacyjne proton-deuteron dla reakcji 129Xe + 119Sn przy
energii E/A = 50 MeV dla róŜnych obszarów kinematycznych w zderzeniach niecen-
tralnych. [32]
Rysunek 23. Funkcja korelacyjna proton-deuteron dla reakcji 129Xe + 119Sn przy
energii E/A = 50 MeV dla zderzeń peryferyjnych (gwiazdki) oraz wyniki symulacji
(kółka) [32].
49
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Rysunek 24. Funkcja korelacyjna proton-deuteron dla reakcji 129Xe + 119Sn przy
energii E/A = 50 MeV dla zderzeń peryferyjnych (gwiazdki) oraz wyniki symulacji
(kółka), w której uwzględniono wpływ cząstek alfa z czasem emisji 200 fm/c. [32]
50
Interferometria jądrowa
Rysunek 25. Funkcja korelacyjna proton-deuteron dla reakcji 129Xe + 119Sn przy
energii E/A = 50 MeV dla zderzeń peryferyjnych (gwiazdki) oraz wyniki symulacji
(kółka), w której uwzględniono wpływ cząstek alfa z czasem emisji 90 fm/c. [32]
Badano funkcje korelacyjne cząstek emitowanych z szybko poruszającego się źródła, reje-
strowanych w bardzo wąskim zakresie kątów w kierunku do przodu w układzie laboratorium
dla dwóch reakcji 40Ar + 27Al przy energiach zderzenia E/A = 44 i 77 MeV. Eksperyment
przeprowadzono w laboratorium Ganil w Caen. Detektory były ustawione w odległości
235 cm od tarczy i obejmowały zakres kątów 0.7° ≤ θ lab ≤ 7° [60].
Cząstki emitowane do przodu w układzie źródła emisji są kinematycznie dość dobrze
odseparowane w układzie laboratoryjnym od cząstek emitowanych do tyłu w układzie źródła
emisji. Taka sytuacja jest typowa dla emisji z QP w niecentralnych zderzeniach cięŜkich jo-
nów przy pośrednich energiach.
Oznaki rozpadu QP są widoczne w widmach energetycznych cząstek, co widać na ry-
sunku 26. Zwróćmy uwagę, Ŝe rozkłady energetyczne charakteryzują się wgłębieniem
w środku. Minimum rozkładu wypada nieco poniŜej energii pocisku, która zaznaczona jest na
rysunku przerywaną linią. Takie zachowanie jest typowe dla cząstek emitowanych z QP z
prędkościami równoległymi do kierunku ruchu QP (maksimum po prawej stronie rozkładu)
51
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Analizy z uŜyciem modelu trzech poruszających się źródeł dowiodły, Ŝe nawet wtedy,
kiedy analizujemy zakresy kątów do przodu, gdzie widma energetyczne są zdominowane
przez cząstki pochodzące z QP, to emisja z PE oraz z QT jest równieŜ obecna [60].
Struktura z wyraźnym minimum i dwoma maksimami związana z emisją z QP jest bar-
dziej widoczna dla protonów, niŜ dla cząstek alfa. Jednym z powodów takiego zachowania
jest to, Ŝe kulombowski wpływ źródła emisji w przeliczeniu na cząstkę jest dla cząstek alfa
mniejszy niŜ połowa odczuwanego przez proton – jeśli weźmiemy pod uwagę masę i ładunek
oraz większą średnią odległość emisji w związku z większymi rozmiarami cząstek alfa. In-
nym powodem występowania róŜnic w widmach energetycznych omawianych cząstek moŜe
być róŜny wkład emisji ze źródła o pośredniej prędkości i rozpadu wzbudzonych fragmentów.
Charakterystyczny kształt związany z rozpadem QP jest bardziej wyraźny dla danych
z eksperymentu o energii E/A = 44 MeV. MoŜe to być częściowo wyjaśnione za pomocą fak-
tu, Ŝe oddziaływanie kulombowskie źródła staje się mniej znaczące przy energii 77 MeV.
Inne wyjaśnienie moŜe być związane z większym wkładem emisji cząstek nie pochodzących
z QP.
52
Interferometria jądrowa
Na rysunku 27 zostały przedstawione funkcje korelacyjne p-p dla dwóch energii zderzeń
mające dosyć nietypowy kształt i to niezaleŜnie od sposobu liczenia tła. MoŜe to być spowo-
dowane wymieszaniem przypadków pochodzących z róŜnych obszarów kinematycznych,
czyli róŜnych źródeł o róŜnych prędkościach. MoŜe równieŜ oznaczać wpływ jakichś niezi-
dentyfikowanych efektów innych niŜ statystyka kwantowa czy oddziaływania w stanie koń-
cowym.
40
Rysunek 27. Funkcje korelacyjne proton-proton dla reakcji Ar + 27Al przy ener-
giach zderzenia E/A = 44 i 77 MeV. [60]
Aby wyeliminować, czy chociaŜ zmniejszyć znacząco wpływ innych źródeł emisji, zo-
stały wprowadzone progi energetyczne mające na celu uwzględnienie tylko cząstek pocho-
dzących z QP. A zatem do analiz korelacyjnych zostały wybrane protony o energii powyŜej
35 MeV (w przypadku reakcji o energii 44 MeV/nukleon) i powyŜej 65 MeV przy energii
77 MeV/nukleon. Są to cząstki widoczne na rysunku 26 w postaci maksimum po prawej stro-
nie. Jak widać na rysunku 28 znacznie wpłynęło to na poprawę kształtu funkcji korelacyjnej.
53
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Rysunek 29. Funkcje korelacyjne α-α dla wszystkich cząstek alfa (pełne kółka) i po
zastosowaniu progów energetycznych (puste kółka) dla reakcji 40Ar + 27Al przy
energiach zderzenia E/A = 44 i 77 MeV [60].
Wynika z tego, Ŝe izotopy berylu (których rozpady mają swój udział w maksimach re-
zonansowych) są prawdopodobnie emitowane przez źródło o pośredniej prędkości, a zatem
spora część cząstek alfa ma energie niŜsze niŜ wybrane do utworzenia funkcji korelacyjnej
poprzez zastosowanie progów energetycznych.
Aby metoda badania sekwencji emisji działała prawidłowo prędkości cząstek muszą być wy-
znaczone w układzie źródła emisji. Prędkość źródła nie zawsze jest dobrze zdefiniowaną
wielkością z powodu „ukrytego” rozpatrywania zderzeń o róŜnych parametrach zderzenia.
54
Interferometria jądrowa
W danych eksperymentalnych sytuacja jest bardzo skomplikowana przez to, Ŝe nigdy nie je-
steśmy w stanie całkowicie odizolować jednego źródła emisji obecnego w czasie reakcji od
drugiego. NaleŜałoby się zatem przyjrzeć konsekwencjom nieprawidłowego oszacowania
prędkości źródła (tzn. przypisania cząstek do niewłaściwego źródła emisji) [56].
Główna niepewność pochodzi więc z tego, Ŝe nie jest znany parametr zderzenia i do
analiz wykorzystujemy przypadki z róŜnymi parametrami zderzenia dokonując swoistego
uśrednienia. Dodatkowo, cząstki naleŜące do pary mogą pochodzić z róŜnych źródeł, o du-
Ŝych róŜnicach w ich prędkości. Oczywiście poprzez odpowiedni dobór danych moŜna zna-
cząco zmniejszyć odsetek par nie pochodzących z poŜądanego przez nas źródła.
JeŜeli prędkość źródła emitującego cząstki zostanie nieprawidłowo określona w porów-
naniu z jego „prawdziwą” prędkością, wówczas prędkości cząstek obliczone w układzie źró-
dła będą zawierały pewien błąd.
RozwaŜany był prosty przykład symulacji dla przypadku emisji protonu i cząstki alfa
[56]. ZałoŜono boltzmannowski rozkład energii cząstek emitowanych ze źródeł o temperatu-
rach T(p) =6 MeV oraz T(α) = 8 MeV, co oznacza, Ŝe cząstka alfa została wyemitowana nie-
co wcześniej niŜ proton, a zatem odczuwała ona działanie wyŜszej temperatury (okazuje się
jednak, Ŝe załoŜenie o róŜnych temperaturach emisji nie będzie miało wpływu na wyniki koń-
cowe). Zakładamy, Ŝe cząstki są emitowane izotropowo. RóŜnica pomiędzy rzeczywistą
prędkością źródła i tą załoŜoną ma rozkład normalny i przypadkowy kierunek.
Okazało się, Ŝe liczba par przypisanych do niewłaściwego zakresu prędkości wynosi ok.
5% w przypadku realistycznego oszacowania niepewności prędkości źródła. Błąd staje się
większy, jeŜeli prędkość źródła ma duŜy rozrzut, ale nawet nierealistycznie wielka niepew-
ność w oszacowaniu prędkości źródła, obejmująca wszystkie moŜliwe prędkości w danej re-
akcji, powoduje, Ŝe ułamek źle przyporządkowanych par jest mniejszy niŜ 25%. Przykład ten
pokazuje, Ŝe w większości przypadków mamy do czynienia z małym błędem, rzędu kilku
procent, co nie powinno zasadniczo wpływać na uzyskiwane wyniki [56].
5
Chodzi o cząstki, które oddziałują ze sobą i zmieniają swoje pędy w taki sposób, Ŝe ich pęd względny znajduje
się w obszarze rezonansu, ale cząstki nie tworzą fragmentu, który następnie z powrotem podlega rozpadowi
dwuciałowemu. Ten drugi proces jest nieodróŜnialny od dwuciałowych rozpadów fragmentów, które powstały
w inny sposób, w wyniku innego mechanizmu mającego miejsce podczas reakcji [56].
55
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
poprzez zasady zachowania pędu i energii i nie przenoszą one Ŝadnych uŜytecznych informa-
cji na temat czasu emisji z duŜego źródła.
W przypadku, kiedy fragment rozpada się na dwie nieidentyczne cząstki, ich prędkości
w układzie spoczynkowym fragmentu są zawsze takie, Ŝe lŜejsza cząstka dostaje większą
prędkość, niŜ cięŜsza. Wynika to z zasad zachowania pędu i energii.
JeŜeli skonstruujemy funkcje korelacyjne do badania chronologii emisji6 przy załoŜeniu,
Ŝe wszystkie cząstkami pochodzą z rozpadów dwuciałowych (prędkości cząstek liczone
w układzie spoczynkowym fragmentu), wówczas wszystkie pary znajdą się w przedziale, w
którym lŜejsza cząstka ma większą prędkość, natomiast ani jedna para nie znajdzie się w
przedziale komplementarnym. Okazuje się, Ŝe nawet jeśli prędkości cząstek są obliczane w
innym układzie, to nadal więcej niŜ 50% przypadków pochodzących z rozpadu fragmentu
będzie przypisana do przedziału, w którym lŜejsza cząstka ma większą prędkość [56].
KaŜde odchylenie od tego zachowania w danych eksperymentalnych mogłyby być
związane z cząstkami pochodzącymi z innych źródeł niŜ dwuciałowe rozpady. Kiedy, w pew-
nych przypadkach, obserwuje się, Ŝe przedział, w którym najcięŜsza cząstka ma największą
prędkość prowadzi do silniejszej korelacji lub antykorelacji niŜ warunek uzupełniający, moŜe
to prowadzić do wniosku, Ŝe zachowanie takie jest zdominowane przez mechanizmy inne niŜ
rozpady dwuciałowe fragmentów. W takich przypadkach efekt korelacyjny moŜna przypisać
oddziaływaniom niezaleŜnie emitowanych cząstek, a funkcje korelacyjne mogą być uŜyte
z powodzeniem do analizowania sekwencji emisji (niezaleŜnie emitowanych) cząstek.
6
Są one oznaczane R+ i R_, ale w literaturze bardzo często spotyka się teŜ oznaczenia odpowiednio C1 (q )
i C 2 (q )
56
Przykłady funkcji korelacyjnych
Rozdział 4
Korelacje neutron-neutron [42] [43] [61] [62] są szczególnie interesujące ze względu na brak
wraŜliwości na długo zasięgowe oddziaływania kulombowskie. Oznacza to, po pierwsze, Ŝe
parametry charakteryzujące emisję neutronów nie są zniekształcone przez pole kulombow-
skie. To czyni neutrony dobrym narzędziem do określenia własności emitującego źródła. Po
drugie, funkcja korelacyjna n-n posiada maksimum w obszarze najmniejszej róŜnicy pędów,
jest więc bardziej wraŜliwa na szczegóły procesu emisji. W przypadku cząstek naładowanych,
odpychające siły kulombowskie wymywają pary cząstek z obszaru największego zaintereso-
wania.
Jeśli neutrony są emitowane z długoŜyjącego systemu, wówczas w przypadku cząstek
pochodzących z drugiej, powolnej fazy reakcji i związanej z tym zwiększonej przeciętnej od-
ległości przestrzennej pomiędzy kolejnymi nukleonami, zredukuje się znaczenie oddziaływań
w stanie końcowym. Oczekuje się, Ŝe funkcja korelacyjna będzie w takiej sytuacji zdomino-
wana przez efekty statystyki kwantowej.
Były podjęte próby zaobserwowania takiego efektu przez autorów [63], gdzie badano
formowanie jądra złoŜonego w reakcji 18O + 26Mg przy energii E/A = 60 i 71 MeV. Funkcja
n-n była zbudowana z par neutronów emitowanych w fazie ewaporacji i okazało się, Ŝe
w obszarze małych pędów względnych pojawiła się antykorelacja, którą zinterpretowano jako
wynik antysymetryzacji funkcji falowej n-n i reprezentowała pierwszy eksperymentalny do-
wód czystego fermionowego efektu HBT. Odległość neutronów okazała się być większa niŜ
zasięg oddziaływań jądrowych i efekt oddziaływań w stanie końcowym stał się, w takim wy-
padku, zaniedbywalny.
Inny eksperyment, w którym badano korelacje neutron-neutron, został przeprowadzony
w Laboratori Nazionali del Sud w Katanii. Były to trzy reakcje, w których pociskiem był 58Ni,
a tarczami 27Al, natNi and 197Au przy energii E/A=45 MeV [64] [65]. Układ do rejestracji neu-
57
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
58
Przykłady funkcji korelacyjnych
59
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
60
Przykłady funkcji korelacyjnych
Neutron i proton oddziałują ze sobą za pośrednictwem oddziaływań silnych. Ich funkcja kore-
lacyjna charakteryzuje się maksimum dla małych pędów względnych [40] [42]. Typowa
funkcja korelacyjna n-p została przedstawiona na rysunku 33.
58
Rysunek 33. Funkcja korelacyjna n-p dla reakcji Ni + 27Al przy energii
E/A = 45 MeV [59].
To, co jest równieŜ charakterystyczne dla funkcji n-p, aczkolwiek nie widoczne na ry-
sunku 33, to często spotykana antykorelacja w obszarze 20 MeV/c < q< 60 MeV/c. Taka an-
tykorelacja została pokazana na rysunku 34 dla danych z eksperymentu 36Ar + 27 Al przy
energii E/A = 61 MeV [54].
Gdybyśmy mieli, dla porównania, funkcję korelacyjną n-n dla danych z tej samej reak-
cji, okazałoby się, Ŝe funkcja n-n jest wyŜsza niŜ n-p, co z pozoru wydawałoby się sprzeczne
ze zdrowym rozsądkiem, poniewaŜ wysokość funkcji dwuneutronowej powinna być zaniŜana
przez wpływ statystyki kwantowej, która w oddziaływaniu neutronu z protonem jest przecieŜ
nieobecna. Jest tak dlatego, Ŝe procesem „konkurencyjnym” do korelacji n-p jest formowanie
się deuteronów. Jest ono odpowiedzialne równieŜ za antykorelację w obszarze pośrednich q.
61
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Rysunek 34. Funkcja korelacyjna n-p dla reakcji 36Ar + 27 Al przy energii
E/A = 61 MeV [54]. Za pomocą kółek przedstawione zostały dane z zakresu kątowe-
go do przodu 30° ≤ θlab ≤ 54°, gwiazdkom odpowiadają kąty do tyłu
72° ≤ θlab ≤ 120°.
62
Przykłady funkcji korelacyjnych
Energia rezonansowa jest to wyróŜniona wartość energii, przy której cząstki oddziałują ze
sobą w specjalny sposób formując krótkoŜyciowy stan związany, który następnie ulega roz-
padowi. Do opisu krzywych rezonansowych uŜywany jest rozkład Breita-Wignera, którego
nazwa pochodzi od nazwisk Gregory Breita i Eugene Wignera. Jest on ciągłym rozkładem
zmiennej losowej wyraŜanym następującym wzorem:
1 Γ2
p( E ) = ( 4.3-1 )
2π Γ2
(E − M ) 2
+
4
Dany wzorem (4.3-1) rozkład przedstawia zaleŜność od energii E i przedstawiony jest na ry-
sunku 36. We wzorze tym:
M - to punkt, w którym wypada maksimum rozkładu,
Γ / 2 - szerokość połówkowa rozkładu (rezonansu).
63
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Znając szerokość rezonansu, czyli Γ, moŜemy wyznaczyć jego czas Ŝycia, τ, z zaleŜności:
h
τ= ( 4.3-2 )
Γ
64
Przykłady funkcji korelacyjnych
Na rysunku 38 zostały przedstawione funkcje korelacyjne p-p, p-α, d-α, t-α i α-α, które
zostaną omówione poniŜej. Strzałki wskazują pozycje pików rezonansowych.
Funkcja korelacyjna p-p (rysunek 38 (a) i (f)) była normowana w obszarze pędów
względnych q = 80 - 100 MeV/c. Przedstawia ona nieznaczne maksimum dla q ≈ 20MeV/c,
spowodowane przyciągającym oddziaływaniem między dwoma protonami. W skład tego
maksimum wchodzą protony z rozpadu nietrwałej cząstki 2He. Bardzo słaby pik przy
20 MeV/c wskazuje, Ŝe emisja protonów przebiega w bardzo długim czasie [27]. Minimum
przy q ≈ 0 MeV/c jest związane z oddziaływaniem pomiędzy efektem kwantowej antysyme-
tryzacji i odpychaniem kulombowskim w stanie końcowym między dwoma protonami [27].
65
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Funkcja korelacyjna p-α (rysunek 38 (b) i (g)) była normowana w zakresie q = 100 -
150 MeV/c. Szeroki pik przy q ≈ 54 MeV/c jest związany z rozpadem 5Li (E* = 1,69 MeV,
Γcm = 1.23 MeV ) [67]. Jest bardzo prawdopodobne, Ŝe pik składa się równieŜ z protonów
i cząstek alfa w stanie podstawowym emitowanych niezaleŜnie podczas deekscytacji źródła
(duŜa ilość p i cząstek alfa zwiększa prawdopodobieństwo, Ŝe takie dwie cząstki zostaną wy-
emitowane na tyle blisko w czasie, Ŝe będą mogły odczuwać oddziaływania w stanie końco-
wym).
Bardzo podobne zachowanie funkcji korelacyjnych p-p i p-α przy obu analizowanych
energiach, wskazuje, Ŝe właściwości emisji p i α przez QP raczej nie zaleŜą od energii wiązki.
Funkcja korelacyjna d-α (rysunek 38 (c) i (h)) była normowana w zakresie q = 110 –
150 MeV/c. Przy q ≈ 42.2 MeV/c widoczny jest pik rezonansowy pochodzący z rozpadu nie-
związanego stanu 6Li [67] (ma on numer 1 w tabeli 2). Pik ten osiąga wartość C(q≈42) ≈ 4.2
dla reakcji o energii E/A = 44 MeV, w porównaniu z C(q≈42) ≈ 2.2 przy energii
E/A = 77 MeV. Dla funkcji korelacyjnej d-α moŜna równieŜ oczekiwać rezonansów ozna-
66
Przykłady funkcji korelacyjnych
czonych numerami 2 i 3 w tabeli 2 (stany wzbudzone 6Li) [67], ale w przypadku omawianych
danych są one prawie niewidoczne.
Funkcja korelacyjna t-α [16] [35] [37] [38] (rysunek 38 (d) i (i)) była unormowana
w obszarze pędów względnych q = 180 - 200 MeV/c. Z powodu eksperymentalnych trudności
w identyfikacji niskoenergetycznych trytonów i cząstek alfa, funkcja korelacyjna t-α została
przedstawiona dla zakresu pędów względnych q > 30 MeV/c. Wysoki pik rezonansowy przy
q ≈ 83.6 MeV/c jest związany ze stanem wzbudzonym 7
Li (E* = 4.652 MeV,
Γcm = 0.069 MeV ). Maksimum to osiąga wartość C(q≈83) ≈ 2.1 dla reakcji o energii
E/A = 44 MeV, w porównaniu z C(q≈83) ≈ 1.2 przy energii E/A = 77 MeV. Inne stany wzbu-
dzone 7Li [67], które rozpadają się na t-α zamieszczone są w tabeli 3. Odpowiadające im re-
zonanse są widoczne dla danych ze zderzenia przy energii E/A = 44 MeV.
Funkcja korelacyjna α-α [16] [39], przedstawiona na rysunku 38 (e) i (j) była normali-
zowana w obszarze pędów względnych q = 140 – 180 MeV/c. Ta funkcja korelacyjna jest
zdominowana przez niestabilny stan podstawowy 8Be [68]. Pierwszy (patrząc od lewej) pik
rezonansowy osiąga wartość C(q≈18) ≈ 13.5 dla reakcji o energii E/A = 44 MeV, w porówna-
niu z C(q≈18) ≈ 8.5 przy energii E/A = 77 MeV. Rozpad stanu wzbudzonego 9Be (numer 2
w tabeli 4) na niezarejestrowany neutron i niestabilny 8Be w stanie podstawowym, jak rów-
nieŜ rozpad pozostałych wzbudzonych stanów 8Be [68] (numer 3 i 4 w tabeli 4) prowadzi do
pików rezonansowych, które są widoczne wyraźniej w danych z reakcji przy energii
E/A = 44 MeV.
67
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Porównując wyniki z eksperymentów przy dwóch róŜnych energiach, moŜna łatwo za-
uwaŜyć, Ŝe piki rezonansowe są bardziej wyraźne dla reakcji przy energii E/A = 44 MeV niŜ
przy 77 MeV. Ten efekt jest największy dla funkcji korelacyjnej d-α (stosunek wielkości dla
głównego piku wynosi 1.90), następny w kolejności stosunek jest dla funkcji t-α – 1.75, po-
tem α-α ze stosunkiem równym 1.59. Wynika to zapewne z tego, Ŝe przy energii
E/A = 77 MeV jest większa ilość nieskorelowanych lekkich cząstek (w szczególności d i t)
w porównaniu do cięŜkich fragmentów (w szczególności 8Be, 7Li, 6Li).
Zaprezentowane powyŜej funkcje korelacyjne nie wyczerpują całego arsenału funkcji
z pikami rezonansowymi. Widoczne na rysunku 39 pochodzą ze zderzeń dość podobnych do
siebie układów 36Ar + 112Sn (pełne kółka) i 36Ar + 124Sn (puste kółka) o energii reakcji
E/A = 61 MeV [69].
Rysunek 39. Funkcje korelacyjne proton-tryton (a) oraz deuteron-tryton (b) dla re-
akcji 36Ar + 112Sn (pełne kółka) i 36Ar + 124Sn (puste kółka) o energii E/A = 61 MeV.
Strzałkami zaznaczone zostały pozycje stanów rezonansowych [69].
Funkcja korelacyjna d-t [16] [35] [36] [37] (rysunek 39 (b)) jest bardzo podobna dla obu
reakcji. Na wykresie widoczne są stany rezonansowe związane ze stanami wzbudzonymi 5He
(tabela 5).
Tabela 5. Parametry pików rezonansowych moŜliwych do zaobserwowania dla
funkcji korelacyjnej d-t [69].
L.p. q [MeV/c] E* [MeV] Γcm [MeV]
1. 5
10.8 16.75 0.076
He
2. 83.5 19.8 2.5
68
Przykłady funkcji korelacyjnych
Funkcja korelacyjna p-t [35] [16] [37] (rysunek 39 (a)) zawiera pary pochodzące z roz-
padu stanów wzbudzonych 4He [107] (tabela 6). Silniej wzbudzone stany 4He są duŜo szersze
i nie są widoczne na rysunku 39 (na którym pozycje pierwszego i trzeciego rezonansu są za-
znaczone strzałkami).
Korelacje deuteronów i protonów, jak równieŜ sekwencja ich emisji, były badane dla reakcji
Xe + Sn przy energii E/A = 50 MeV przez kolaborację INDRA [31] [51]. Na rysunku 40 zo-
stały przedstawione eksperymentalne funkcje korelacyjne proton-deuteron dla cząstek pocho-
dzących ze źródła QP, dla przypadków peryferyjnych.
Rysunek 40. Funkcje korelacyjne R(q)+, R(q)- oraz ich stosunek dla reakcji Xe + Sn
przy energii E/A = 50 MeV [51].
Funkcja R (q )+ zawiera wszystkie pary cząstek, dla których proton był szybszy niŜ deu-
teron, R (q )− sytuację odwrotną. Stosunek R (q )+ R (q )− , który jest mniejszy od jedności
wskazuje, Ŝe deuteron był przeciętnie emitowany wcześniej niŜ proton.
69
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Średni czas emisji deuteronów, o ok. 250 fm/c wcześniejszy niŜ protonów, został wyja-
śniony, jako wynik uśredniania długiego czasu emisji protonów między fazą przedrównowa-
gową, a ewaporacją, podczas gdy emisja deuteronów pochodzi z początkowej fazy zderzenia
i jest rzędu dziesiątek fm/c.
Rysunek 41. Funkcje korelacyjne neutron-proton dla reakcji 58Ni + 27Al przy energii
45 MeV [53].
Funkcja C n (q ) (białe kółka na rysunku 41 (a)) zawiera pary cząstek, dla których neu-
tron był szybszy niŜ proton, C p (q ) sytuację odwrotną (białe prostokąty na rysunku 41 (b)).
Dla porównania została pokazana eksperymentalna funkcja korelacyjna neutron-proton (pełne
kółka na rysunku 41 (a) i (b)). Stosunek C n (q ) C p (q ) przedstawiony na rysunku 41 (c), jest
większy od jedności, co wskazuje, Ŝe proton był przeciętnie emitowany wcześniej niŜ neu-
tron.
70
Przykłady funkcji korelacyjnych
Przedstawione na rysunku 42 funkcje korelacyjne d-d i p-d charakteryzują się silną an-
tykorelacją dla małych wartości q, co związane jest z odpychaniem kulombowskim w stanie
końcowym. Antykorelacja widoczna w przypadku funkcji n-d jest mniej oczywista, prawdo-
podobnie związana jest ona z formowaniem trytonów. Podobieństwo funkcji d-d, p-d i n-d
mierzonych w obu kierunkach sugeruje, Ŝe znacząca część deuteronów jest emitowana przez
źródło PE. Pozostaje to w zgodzie z wynikami eksperymentalnymi [15], [70], gdzie ok. 50 %
deuteronów pochodzi z PE, a pozostałe z emisji statystycznej ze źródeł QT i QP.
W omawianym przypadku wiele z nich nie zostało zarejestrowanych.
71
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Funkcja korelacyjna Cn(q) (białe kółka na rysunku 43 (a) i (g)) zawiera wszystkie pary
cząstek, dla których neutron był szybszy niŜ proton, Cp(q) sytuację odwrotną (czarne kółka na
rysunku 43 (a) i (g)). Stosunek Cn(q)/Cp(q) przedstawiony jest na rysunku 43 (b) i (h).
Rysunek 43. Funkcje korelacyjne neutron-proton dla reakcji 36Ar + 27Al przy ener-
gii 61 MeV dla cząstek rejestrowanych w kierunku do tyłu (lewa strona) i dla cząstek
rejestrowanych do przodu (prawa strona) [54].
Z powyŜszego rysunku, na którym widoczna jest funkcja korelacyjna n-p, z double ratio
Cn/Cp wynika, Ŝe dla kierunku do tyłu neutrony są emitowane przeciętnie wcześniej niŜ pro-
tony. Jednym z moŜliwych wyjaśnień tej sytuacji jest to, Ŝe na początku reakcji liczba emito-
wanych n i p jest w przybliŜeniu taka sama. W drugiej fazie emisji PE, czyli z obszaru prze-
krywania obu uczestników reakcji, wzajemne oddziaływanie pomiędzy izospinową częścią
pola średniego [71] i odpychaniem kulombowskim protonów daje więcej protonów niŜ neu-
tronów dla systemu takiego jak 36Ar + 27Al. Całkowity średni dynamiczny czas emisji będzie
więc dłuŜszy dla protonów niŜ dla neutronów.
Dla kierunku do przodu sytuacja jest inna. Funkcja korelacyjna wykazuje korelację dla
q < 40 MeV/c i małą antykorelację dla 40 < q < 100 MeV/c. Pary spełniające warunek
v n > v p dające swój wkład do funkcji C n (q ) oddziaływały silniej (większa korelacja dla
q < 40 MeV/c i silniejsza antykorelację dla 40 < q < 100 MeV/c). To wskazuje, Ŝe protony
były przeciętnie emitowane wcześniej niŜ neutrony. Jest to wynik zgodny z uzyskanym
w [53]. Interpretacja wyników jest najprawdopodobniej taka, Ŝe w kierunku do przodu emisja
zawiera duŜy odsetek niskoenergetycznych cząstek pochodzących z QP, a neutrony dominują
w niskoenergetycznej ewaporacji (z powodu braku bariery kulombowskiej), dlatego średni
czas emisji jest dłuŜszy dla neutronów niŜ dla protonów.
Funkcja Cp(q) (białe kółka na rysunku 44 (c) i (i)) zawiera wszystkie pary cząstek, dla
których proton był szybszy niŜ deuteron, Cd(q) sytuację odwrotną (czarne kółka na rysunku
44 (c) i (i)). Stosunek Cp(q)/Cd(q) przedstawiony jest na rysunku 44 (d) i (j).
72
Przykłady funkcji korelacyjnych
Rysunek 44. Funkcje korelacyjne proton-deuteron dla reakcji 36Ar + 27Al przy ener-
gii 61 MeV dla cząstek rejestrowanych w kierunku do tyłu (lewa strona) i dla cząstek
rejestrowanych do przodu (prawa strona) [54].
W przypadku par p-d emitowanych w kierunku do tyłu silniejsza antykorelacja dla wa-
runku vp > vd wskazuje, Ŝe deuterony są przeciętnie emitowane wcześniej, niŜ protony. Jest to
wynik zgodny z otrzymanym w [36]. W kierunku do przodu uzyskano taki sam wynik.
Rysunek 45. Funkcje korelacyjne neutron-deuteron dla reakcji 36Ar + 27Al przy
energii 61 MeV dla cząstek rejestrowanych w kierunku do tyłu (lewa strona) i dla
cząstek rejestrowanych do przodu (prawa strona) [54].
Funkcja Cn(q) (czarne kółka na rysunku 45 (e) i (k)) zawiera wszystkie pary cząstek, dla
których neutron był szybszy niŜ deuteron, Cd(q) sytuację odwrotną (białe kółka na rysunku 45
(e) i (k)). Stosunek Cn(q)/Cd(q) przedstawiony jest na rysunku 45 (f) i (l).
73
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
74
Przykłady funkcji korelacyjnych
Funkcja korelacyjna d-t wykazuje nadwyŜkę funkcji C d , które to zachowanie jest ocze-
kiwane w przypadku dwuciałowego rozpadu 5He. Zachowanie stosunku C d C t wymaga za-
tem uwaŜnej analizy i interpretacji, poniewaŜ moŜe być ono zdominowane przez rozpad stanu
rezonansowego 5He i moŜe nie prowadzić do wydedukowania wiarygodnej kolejności emisji
w tym przypadku.
Kolejność emisji uzyskana z korelacji p-d jest taka, Ŝe deuterony są przeciętnie emito-
wane wcześniej niŜ protony w przypadku obu tarcz [73]. ZauwaŜmy, Ŝe wyniki te odnoszą się
do przeciętnych czasów emisji i nie wykluczają, Ŝe szybkie (wczesne) protony mogą być emi-
towane zanim jakikolwiek deuteron zostanie wyemitowany.
Ostatecznie, wywnioskowana dla obu układów kolejność emisji cząstek ze źródła o po-
średniej prędkości była następująca: τ d < τ p < τ t [69].
Kolejność emisji protonów, deuteronów, trytonów i cząstek alfa była badana dla danych po-
chodzących z dwóch reakcji 40Ar + 27Al przy energiach E/A = 44 i 77 MeV [66]. Funkcje
korelacyjne p-α, d-α, t-α są zdominowane przez oddziaływania w stanie końcowym prowa-
dzące do stanów rezonansowych.
Na rysunku 47 widoczne są funkcje korelacyjne dla par p-α. Zachowanie stosunku
C p / C α w obszarze pędów względnych zdominowanych przez dwuciałowe rozpady stanów
rezonansowych 5
Li (wartości q ≈ 54 MeV/c), gdzie nadwyŜka funkcji Cp(vp>vα) nad
Cα(vα>vp) spodziewana w wyniku zasady zachowania pędu nie jest obserwowana, dowodzi,
Ŝe funkcja korelacyjna p-α jest zawiera głównie pary cząstek emitowanych niezaleŜnie.
75
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Rysunek 47. Funkcje korelacyjne proton-α dla reakcji 40Ar + 27Al przy energii
E/A = 44 MeV (lewa kolumna) i 77 MeV (prawa). Górna cześć rysunku przedstawia
funkcje Cp (puste kółka) i Cα (pełne kółka), dolna ich stosunek Cp/Cα [66].
76
Przykłady funkcji korelacyjnych
jest udział par, które nie są emitowane w wyniku rozpadu stanu wzbudzonego 6Li, ale są emi-
towane niezaleŜnie z QP.
Rysunek 48. Funkcje korelacyjne deuteron-α dla reakcji 40Ar + 27Al przy energii
E/A = 44 MeV (lewa kolumna) i 77 MeV (prawa). Górna cześć rysunku przedstawia
funkcje Cd (puste kółka) i Cα (pełne kółka), dolna ich stosunek Cd/Cα [66].
77
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Rysunek 49. Funkcje korelacyjne tryton-α dla reakcji 40Ar + 27Al przy energii
E/A = 44 MeV (lewa kolumna) i 77 MeV (prawa). Górna cześć rysunku przedstawia
funkcje Ct (puste kółka) i Cα (pełne kółka), dolna ich stosunek Ct/Cα [66].
Z przeprowadzonych analiz wynika, Ŝe przy obu energiach wiązki cząstki alfa mają
przeciętne czasy emisji krótsze niŜ protony, ale dłuŜsze niŜ deuterony i trytony. Z powodu
dominującego zachowania stanów rezonansowych przy energii E/A = 44 MeV do badania
kolejności emisji cząstek dla funkcji korelacyjnych d-α i t-α naleŜy podchodzić ostroŜnie.
Niemniej jednak, wyniki uzyskane z wolnych od rezonansów obszarów o niskim q potwier-
dzają sekwencję emisji uzyskaną z danych przy wyŜszej energii.
Fakt, Ŝe funkcje korelacyjne zdominowane przez rezonanse (d-α, t-α i α-α) konse-
kwentnie ukazują wyŜsze piki rezonansowe przy energii wiązki E/A = 44 MeV niŜ przy
77 MeV wskazuje na to, Ŝe liczebność lekkich cząstek (w szczególności d i t) w porównaniu
do cięŜkich fragmentów (takich jak 8Be, 7Li, 6Li) jest większa przy energii E/A = 77 MeV, niŜ
przy 44 MeV.
Kolejność emisji lekkich fragmentów uzyskana dla reakcji 40Ar + 27Al przy energiach
E/A = 44 i 77 MeV okazuje się być jakościowo zgodna z poprzednio uzyskanymi wynikami
z dopasowania jednocząstkowych rozkładów energii ze zderzeń 40Ar + 27Al przy energiach
E/A = 44 i 60 MeV modelem trzech poruszających się źródeł. Temperatury źródeł QP uzy-
skane z tych dopasowań okazały się być (w kolejności rosnącej):
78
Przykłady funkcji korelacyjnych
Wyniki przedstawione w tabeli 7 sugerują, Ŝe znaczna część cząstek alfa jest emitowana
w końcowym etapie zderzenia, o czym świadczą stosunkowo niskie temperatury. Zostały za-
proponowane róŜne hipotezy do wyjaśnienia tej późnej emisji cząstek alfa. MoŜemy do nich
zaliczyć pomysł α-klasteryzacji jądra [74] czy „produkcji” cząstek alfa przez wtórne rozpady
lekkich fragmentów produkowanych w zderzeniu [75].
79
Eksperyment E286
Rozdział 5
Eksperyment E286
Eksperyment „Nuclear interferometry for two-nucleon systems” o indeksie E286, czyli „Inter-
ferometria jądrowa układów dwunukleonowych”, został przeprowadzony w laboratorium
GANIL7 w Caen [76]. Fizyczne cele eksperymentu były następujące [77]:
7
Grand Accelerateur National d’Ions Lourds
81
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Tabela 8. Parametry źródeł uŜyte w modelu M3SM do symulacji reakcji 40Ar + 58Ni
przy energii E/A = 77 MeV.
QT QP PE
T [MeV] 4 4 16
v/c 0.002 0.388 0.194
N [%] 30 15 55
W eksperymencie E286 badana była reakcja 40Ar + 58Ni zachodząca przy energii
E/A = 77 MeV. Wiązka padająca, czyli 40Ar, była dostarczana do pomieszczenia wskazanego
na rysunku 51.
Intensywność wiązki padającej wynosiła ~0.4 nA, a częstotliwość 12.227 MHz. Czas
pomiędzy kolejnymi impulsami wynosił 81.4559 ns. Gęstość powierzchniowa tarczy, czyli
58
Ni, wynosiła ~350 µg/cm2. Czas trwania pomiarów wynosił 15 UT = 120 godzin.
PróŜniowa komora, w której zachodziła reakcja, zbudowana była z aluminium. Długość
komory wynosiła ok. 40 cm, a grubość jej ścianki - 1 mm. Widoczna jest ona w zbliŜeniu na
rysunku 52.
83
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Produkty reakcji (neutrony, protony, deuterony, trytony, cząstki α) rejestrowane były przez
układ detekcyjny DEMON8 [78] [79] [80]. Niezmiernie istotne i warte podkreślenia jest to, Ŝe
neutrony i cząstki naładowane rejestrowane były w takich samych warunkach geometrycz-
nych.
Rysunek 53. Schemat układu pomiarowego DEMON (lewy panel), na którym poka-
zana została symboliczna sylwetka człowieka. Na zdjęciu (prawy panel), na pierw-
szym planie widoczna jest komora reakcji. Po prawej stronie obu paneli widoczny
jest główny blok detektorów, po lewej stronie, nieco w oddali, widoczny jest drugi,
mniejszy blok układu detekcyjnego.
8
Détecteur Modulaire de Neutrons - modularny detektor neutronów
84
Eksperyment E286
ra DEMON, z których 45 tworzyło blok znajdujący się w przedziale kątowym 4° - 22° wzglę-
dem kierunku wiązki argonu. Dodatkowy blok składający się z 15 modułów ustawiono
w obszarze kątów około 50°. Trzy moduły zostały ustawione oddzielnie pod kątami 45°, 80°
i 120°. Miały one słuŜyć do pomiaru charakterystyk inkluzywnych.
Detektory słuŜące do pomiarów interferometrycznych pierwszego bloku umieszczone
zostały w trzech warstwach usytuowanych w odległościach 260, 320 i 400 cm od niklowej
tarczy. Takie ustawienie geometryczne zostało wybrane, aby ułatwić eliminację efektów pa-
soŜytniczych występujących przy rejestracji neutronów (np. efektów typu cross-talk zgodnie
z naszą metodą, której opis znajduje się w [81] [82]). Drugi blok składał się z dwóch warstw
umieszczonych w odległościach 250 i 300 cm. Odległości trzech dodatkowych, pojedyn-
czych, modułów zmniejszają się wraz ze wzrostem kąta, pod jakim zostały umieszczone (wi-
dzimy to na schematycznym rysunku 54), w celu zniwelowania efektu zmniejszania się staty-
styki cząstek rejestrowanych w kierunku do tyłu.
Kątowe połoŜenie kaŜdego detektora było jednoznacznie opisane poprzez podanie ką-
tów określających połoŜenie kaŜdego modułu: w płaszczyźnie poziomej XZ zawierającej kie-
runek wiązki padającej (kąt α) oraz kierunek między środkiem detektora, a jego rzutem na
płaszczyznę XZ (kąt β). ZaleŜności kątowe słuŜące do opisu połoŜenia detektorów przedsta-
wione są na rysunku 55.
85
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
9
System Rejection de Proton, czyli system do eliminowania protonów.
86
Eksperyment E286
Rysunek 57. Moduły detektora widziane z bliska. Główny detektor DEMON ma ko-
lor zielony, SyReP - czarny.
DEMON, czyli detektor główny wchodzący w skład modułu, był pierwotnie detektorem
przeznaczonym do rejestracji neutronów. Miał kształt cylindra o wymiarach: średnica 16 cm,
długość 20 cm. Wypełniony był ciekłym organiczny scyntylatorem NE213, z którego sygnał
przekazywany był do fotopowielacza o wymiarach: średnica 12.7 cm, długość 18 cm. Całość
otoczona była obudową światłoszczelną i osłoną antymagnetyczną. Pojedynczy moduł detek-
cyjny widziany z boku został schematycznie przedstawiony na rysunku 58. Jego waga wyno-
siła ok. 18 kg.
87
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
10
Standard interfejsu VXI (VMEbus Extension for Instrumentation) przeznaczony jest do sterowania i obsługi
zautomatyzowanych, modułowych systemów pomiarowych. Wykorzystywany moŜe być w wielu róŜnych dzie-
dzinach.
11
1 exabajt (EB) to 1 mld gigabajtów = 1018 B
12
Digital Linear Tape
88
Eksperyment E286
89
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Informacje zapisywane podczas rejestracji kaŜdej cząstki wymienione powyŜej, nie wystar-
czają do precyzyjnego określenia z jaką cząstką mamy do czynienia. Na podstawie otrzyma-
nych z układu detekcyjnego i zapisanych wstępnie informacji, tworząc odpowiednie charakte-
rystyki i dobierając parametry, musimy dopiero wyłuskać informacje na temat toŜsamości
poszczególnych cząstek.
Jeśli przedstawimy na wykresie (rysunek 60) czasy przelotu wszystkich zarejestrowa-
nych cząstek uzyskamy dwa maksima - pierwsze z lewej zawiera kwanty γ, drugie - wszystkie
pozostałe zarejestrowane produkty reakcji.
90
Eksperyment E286
Na rysunku 61 moŜna dostrzec wyraźne kształty, które „skupiają” róŜne grupy cząstek.
Z lewej strony widoczne jest pierwsze, niewielkie, maksimum, o którym juŜ wcześniej była
mowa, a w skład którego wchodzą kwanty γ. Następnie widoczne są bardzo charakterystyczne
pasma (często, ze względu na swój wygląd, określane mianem „banany”), w które zgrupowa-
ne są cząstki o ładunku Z = 1. Po bliŜszym przyjrzeniu się, w tle dostrzeŜemy przecinające je
pasmo z cząstkami o ładunku Z = 2, a wszędzie dookoła widzimy „rozsmarowane” neutrony.
Jak nietrudno się domyślić, dokładna identyfikacja cząstek wymaga wykonania dodatkowych
charakterystyk i zastosowania specjalnych metod, które pozwolą na precyzyjne rozdzielenie
cząstek, tak by nadawały się do przeprowadzania dalszych analiz, między innymi interfero-
metrycznych.
Pierwszą rzeczą, jaką naleŜało wykonać analizując dane, było odseparowanie kwantów γ od
pozostałych cząstek. Kwanty γ poruszają się z prędkością większą niŜ jakiekolwiek inne
cząstki, a zatem docierają najszybciej do układu detektorów. Mając do dyspozycji rysunki
o numerach 60 i 61 moŜemy przeprowadzić wstępną separację kwantów γ - zostało wspo-
mniane wcześniej, Ŝe małe maksima widoczne zarówno na jednym, jak i na drugim wykresie
nam to umoŜliwiają.
Precyzyjne wyseparowanie kwantów γ umoŜliwia metoda badania kształtu impulsu uzy-
skanego z fotopowielacza [83] [84]. Okazuje się, Ŝe kształt impulsu pozostawionego
w detektorze przez kwant γ, jest inny niŜ w przypadku impulsu cząstki obdarzonej masą. Klu-
czowymi w separacji kwantów γ będą dwie wielkości: całkowity ładunek zdeponowany w
detektorze, Qtot, oraz jego tzw. część powolna, Qslow, (początek rejestracji po czasie 70 ns).
JeŜeli przedstawimy je na dwuwymiarowym wykresie, takim jak na rysunku 62, to najniŜej
połoŜona część odpowiadać będzie kwantom γ. Oznacza to, Ŝe przy danym ładunku całkowi-
91
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Rysunek 62. Wykres przedstawiający część powolną ładunku (Qslow) w funkcji cał-
kowitego ładunku zdeponowanego w detektorze (Qtot). Części wykresu odpowiadają-
ce fotonom i pozostałym cząstkom wskazane są strzałkami i rozdzielone czarną linią.
f ( x ) = A0 + A1 x + A2 x 2 + A3 x 3 ( 5.2-2 )
5.2.1.2 Neutrony
92
Eksperyment E286
Interesującą kwestią jest, jak duŜe moŜe być prawdopodobieństwo, Ŝe neutron zostawił
swój ślad równieŜ w detektorze cząstek naładowanych i został w związku z tym błędnie za-
kwalifikowany, jako cząstka naładowana. Odpowiedź na to pytanie przyniesie porównanie
czasu oddziaływania neutronów w aktywnej części detektora DEMON o długości 18 cm
i SyReP - 0.3 cm. Przy załoŜeniu jednakowego prawdopodobieństwa rejestracji neutronów
przez oba detektory (w rzeczywistości jest ono mniejsze w przypadku SyRePu) okazuje się,
Ŝe wynik będzie mniejszy od 2% [82].
93
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Podział ten bierze się z faktu, Ŝe ilość ładunku zdeponowanego w detektorze zaleŜy
głównie od ładunku cząstki jonizującej ośrodek. Cząstki obdarzone większym ładunkiem
wywołują większy efekt jonizacyjny, a przez to deponują większy ładunek w detektorze,
w którym są rejestrowane. Szczególnie dobrze jest to widoczne na przykładzie ładunku, który
cząstki opisywanych dwóch typów deponują w cienkim detektorze SyReP.
94
Eksperyment E286
5.2.1.4 Cząstki o Z = 1
Po zastosowaniu procedury do separacji cząstek alfa do rozdzielenia pozostały jedynie cząstki
o ładunku Z = 1, czyli protony, deuterony i trytony. Widoczne w dolnej części rysunku 66
cięcia rozkładu Qtot cząstek o ładunku Z = 1 pokazują, Ŝe rozkłady odpowiadające poszcze-
gólnym typom cząstek są bardzo dobrze rozseparowane. Cięcia, o których mowa, zostały wy-
konane poprzez zrzutowanie ładunku całkowitego Qtot w określonych przedziałach wartości
β = v/c (wybrany przedział przedstawiony jest w górnej części rysunku 66 za pomocą czer-
wonych przerywanych linii).
Rysunek 66. Cząstki o ładunku Z = 1, czyli protony, deuterony i trytony, przed sepa-
racją.
95
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
96
Eksperyment E286
97
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
(
f ( x) = P1 1 − e
− P ( x − P3 )
)− P e
4
− P5 ( x − P6 )
( 5.2-3 )
Układ detekcyjny znajdował się w duŜej odległości od miejsca, w którym następowało zde-
rzenie. Z tego powodu przy rejestracji cząstek naładowanych mamy do czynienia z tzw. pro-
giem detekcji, który związany jest ze stratami energii na drodze komora reakcji - detektor.
śeby cząstka mogła zostać zarejestrowana, musi posiadać energię kinetyczną wyŜszą od
energii progowej. Na dystans pokonywany przez kaŜdą cząstkę składały się następujące ele-
menty:
próŜnia (cienkościenna komora próŜniowa): 40 cm – bez strat energii,
SyReP: 3 mm,
powietrze: 2 cm,
PlexiGlass: 2 mm,
aluminium: 6 mm,
DEMON: 20 cm.
1. Straty energii cząstek naładowanych. Cząstki przelatując przez ośrodek jonizują go,
tracąc przy tym energię. Straty energii są tym większe, im większym ładunkiem obda-
rzona jest cząstka. Stopień jonizacji zaleŜy teŜ, ale w mniejszym stopniu, od masy, dla-
tego spodziewamy się, Ŝe pokonując taki sam dystans trytony stracą więcej energii niŜ
deuterony, a oba te rodzaje cząstek więcej niŜ protony. Na neutronach natomiast – w od-
róŜnieniu od cząstek naładowanych – przebywany dystans nie robił większego „wraŜe-
nia”, pokonywały go one praktycznie bez strat energetycznych, czyli moŜemy powie-
98
Eksperyment E286
dzieć, Ŝe problem strat energii i związanego z nimi progu rejestracji dotyczył neutronów
w znacznie mniejszym stopniu.
2. Próg rejestracji cząstek naładowanych. Skoro cząstki naładowane tracą energię po-
konując dystans od miejsca zderzenia do detektora, to nie wszystkie dysponują energią
wystarczającą do ich zarejestrowania (nie wszystkie dotrą do układu detekcyjnego).
Przy przeprowadzaniu symulacji komputerowych dla wszystkich rodzajów cząstek mu-
simy zatem wprowadzić próg rejestracji, czyli wielkość, która mówi nam jaką energię
kinetyczną musi posiadać wyemitowana cząstka, Ŝeby mogła zostać zarejestrowana.
p d t α
bez Pb 50 65 80 175
z Pb 80 100 125 300
dE Z 1 1 2me c 2 β 2γ 2Tmax
= Kz 2 ln − β2 ( 5.2-4 )
dx A β 2 I 2
99
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Tmax – we wzorze (5.2-4) jest maksymalną energią kinetyczną, która moŜe być
przekazana wolnemu elektronowi w pojedynczym zderzeniu. Energia ta dana
jest zaleŜnością:
2 me c 2 β 2γ 2
Tmax = 2
( 5.2-5 )
m m
1 + 2γ e + e
M M
Rysunek 70. Straty energii protonów przy pokonywaniu odległości od miejsca emisji
do miejsca rejestracji.
100
Eksperyment E286
giach mogą nie dotrzeć do układu detekcyjnego. Zwróćmy uwagę, iŜ z rysunku 70 wynika, Ŝe
moŜe się zdarzyć, Ŝe protony o energii 52 MeV nie dotrą do DEMONA, ale istnieje równieŜ
prawdopodobieństwo, Ŝe układ detekcyjny moŜe być osiągalny nawet dla cząstek o energii
niŜszej niŜ 50 MeV, którą przyjęliśmy jako próg rejestracji protonów. Podobna sytuacja za-
chodzi dla pozostałych cząstek naładowanych.
Na rysunku 71 widoczne są wyniki symulacji przeprowadzonej dla deuteronów. Począt-
kowe wartości energii wyemitowanych deuteronów, są takie same, jak protonów, w związku
z czym moŜemy porównać straty energii obu typów cząstek - deuterony, jako cząstki o tym
samym ładunku elektrycznym, ale większej masie wykazują większe straty energetyczne.
101
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Rysunek 72. Straty energii trytonów przy pokonywaniu odległości od miejsca emisji
do miejsca rejestracji.
Rysunek 73. Straty energii cząstek alfa przy pokonywaniu odległości od miejsca
emisji do miejsca rejestracji.
102
Eksperyment E286
KaŜdej energii, z jaką emitowana jest cząstka, odpowiada pewne prawdopodobieństwo jej
zarejestrowania. Innymi słowy, nawet proton o energii 50, 60, 80 czy 100 MeV moŜe nie zo-
stać zarejestrowany. Sytuacja ta odnosi się do danych eksperymentalnych. Efekt ten jest groź-
ny i fałszuje nam rozkłady jednocząstkowe, poniewaŜ wprowadzony dla danych symulacyj-
nych próg rejestracji nie uwzględnia prawdopodobieństwa rejestracji cząstki.
Efekt, o którym mowa, nie jest uwzględniany w programach do symulacji zderzeń cięŜ-
kich jonów, dlatego Ŝeby móc dokładniej porównywać dane eksperymentalne z wynikami
symulacji, naleŜałoby wprowadzić poprawki uwzględniające go. MoŜna to przeprowadzić na
dwa sposoby: wprowadzić poprawki uwzględniające opisywany efekt do programów symula-
cyjnych, lub „poprawić” dane eksperymentalne, dodając kaŜdej cząstce odpowiednią wagę,
tak Ŝeby cząstki z energią wyŜszą niŜ próg rejestracji, były „rejestrowane” ze 100% wydajno-
ścią. Zastosowaliśmy ten drugi sposób. Został on zrealizowany następująco. W wyniku symu-
lacji komputerowych dla dwóch kategorii detektorów:
z ołowiem,
bez ołowiu,
zostały wyznaczone rozkłady energii dla danej geometrii pomiarów, które umoŜliwiały obli-
czenie, jaki procent cząstek nie jest rejestrowany dla wybranych wartości energii E0. Do
otrzymanych rozkładów zostały dopasowane zaleŜności funkcyjne postaci:
f ( x ) = P1 +
P2 P
P3
+ x4+ P6 ( 5.2-6 )
x P5
Wydajność detekcji cząstek naładowanych wynosiła niemal 100%. Wydajność rejestracji neu-
tronów [82] była duŜo mniejsza od 100%. Neutrony są cząstkami neutralnymi, a zatem nie
jonizują ośrodka, a co za tym idzie ich bezpośrednia rejestracja nie jest moŜliwa. Uczestniczą
one jednak w procesach takich, jak np. elastyczne rozpraszanie neutronów na protonach, co
umoŜliwia rejestrację luminescencji wywołanych przez procesy wtórne za pomocą scyntylato-
rów - materiałów o wysokiej przezroczystości i zawartości pierwiastków lekkich. Następnie
sygnał przekazywany jest do fotopowielaczy.
Wydajność rejestracji neutronów zaleŜy od przekroju czynnego na wywołane przez nie
oddziaływania wtórne, a przekrój czynny zaleŜy w duŜym stopniu od energii neutronów.
W celu oszacowania wydajności rejestracji neutronów zostały wykonane eksperymenty [85]
oraz liczne symulacje komputerowe (programy MENATE [86] i GEANT), w których
uwzględniona została geometria detektorów oraz przekroje czynne na oddziaływania neutro-
103
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
nów z materią. Otrzymano następujące wyniki: dla progu rejestracji neutronów przyjętego
w eksperymencie E286 i wynoszącego 1 MeVee13, co odpowiada progowi energetycznemu
detekcji 3 MeV, otrzymano wydajność ok. 45 % dla energii niskich i ok. 20 % dla wysokich
(rysunek 74).
13
ang. MeV elektron equivalent
104
Eksperyment E286
105
Eksperyment E286
Rozdział 6
E286
W celu oszacowania parametrów źródeł emisji [87] zostały utworzone rozkłady energetyczne
oraz funkcje korelacyjne neutronów. Do przeprowadzenia tego typu analiz zostały uŜyte neu-
trony, poniewaŜ jako jedyne cząstki rejestrowane w eksperymencie E286 są one wolne od
wzajemnych oddziaływań kulombowskich oraz pozbawione kulombowskiego wpływu po-
chodzącego od źródła emisji. Neutrony były rejestrowane w zakresie kątów 4° - 22° oraz 55°
- 66°. MoŜliwość określenia parametrów dwóch źródeł emisji: PE oraz QP daje nam odpo-
wiedni dobór zakresów energii neutronów oraz kątów pomiarowych. Temperatury źródeł oraz
ich prędkości mogą zostać określone za pomocą dopasowania rozkładu danego wzorem
(2.2-5) do rozkładów energii neutronów dla róŜnych kątów emisji, natomiast parametry prze-
strzenno-czasowe - z dopasowania eksperymentalnej funkcji korelacyjnej funkcją teoretyczną
o gaussowskim rozkładzie punktów emisji oraz eksponencjalnym czasie emisji.
107
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Tabela 10. Temperatura - T oraz prędkość - v źródeł emisji zostały uzyskane w wy-
niku dopasowania do rozkładów energetycznych.
v [c] T [MeV]
PE 0.16 6
QP 0.37 4
108
Eksperyment E286
Źródło z pierwszego etapu emisji, czyli PE, odznacza się wyŜszą temperaturą niŜ pozo-
stałość pocisku - QP. Prędkość źródła PE wynosi nieco poniŜej połowy prędkości pocisku.
Pozostałość pocisku charakteryzuje się natomiast niŜszą temperaturą i prędkością niemal
równą prędkości pocisku.
109
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Rysunek 78. Panele a) i b): rozkłady testu χ2 na stopień swobody dla róŜnych kom-
binacji r0 i τ. Wartości testu zostały określone poprzez porównanie teoretycznej
funkcji korelacyjnej i funkcji uzyskanych na podstawie danych eksperymentalnych
widocznych na rysunku 77 a) i b) jako funkcja przestrzenno-czasowych parametrów
źródeł QP i PE. Panel c): na podstawie testu χ2 na stopień swobody przedstawione
jest oszacowanie prawdopodobieństwa emisji neutronów z PE, Npreeq oznacza liczbę
neutronów z PE, Ntot - liczbę wszystkich neutronów [87].
110
Eksperyment E286
111
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
niu, Ŝe prędkość QP jest równa 0.35c. Prędkość ta związana jest z maksimum w rozkładzie
rapidity neutronów. Aby zmniejszyć błąd związany z domieszką neutronów pochodzących
z fazy PE analizy zostały przeprowadzone wyłącznie z uŜyciem neutronów emitowanych
w kierunku do przodu w układzie QP.
Z = k 43 π ( 5
r
3 RMS )ρ
3
( 6.2-1 )
gdzie rRMS jest średnim promieniem kwadratowym, ρ - gęstością materii jądrowej, k = 18/40
jest stosunkiem liczby atomowej do liczby masowej dla jądra pocisku 40Ar. Obliczenia zosta-
ły przeprowadzone dla ρ0 = 0.17 (normalna gęstość jądrowa) i dodatkowo dla ρ = 0.75 ρ0
oraz ρ = 0.5 ρ0 Ŝeby sprawdzić czy gęstość źródła moŜe wpływać na efekty kulombowskie
(jest dowód [90], Ŝe gęstość źródła emisji moŜe być niŜsza niŜ normalna gęstość jądrowa).
Widma neutronów z wagami kulombowskimi w porównaniu z widmami protonów zostały
zaprezentowane na rysunku 80. Wartości testu χ2 zostały wyznaczone dla zakresu energii od
120 do 160 MeV, poniewaŜ wagi kulombowskie obliczone dla cząstek o wyŜszych energiach
nie są tak wraŜliwe na przestrzenno-czasowe parametry punktów emisji, jak dla cząstek
o niskich energiach.
112
Eksperyment E286
NiŜsza część rysunku 81 pokazuje wartości testu χ2 w przeliczeniu na stopień swobody, jako
funkcję przeciętnego ładunku źródła. Lewy panel (kąty emisji θ = 8°) przedstawia wartości
χ2/d.o.f. (d.o.f. ang. degree of freedom) dla trzech wartości gęstości źródła. Najlepsze dopa-
sowanie, niezaleŜnie od wcześniej przyjętej gęstości, uzyskano dla 6 < Z < 9. Analizy poka-
zują, Ŝe obliczone wagi kulombowskie wykazują istotną zaleŜność jedynie od ładunku źródła.
Mała wartość średniego ładunku QP odpowiada małym wartościom promienia QP (2.1 fm <
< RRMS < 2.4 fm) oszacowanego z funkcji korelacyjnej n-n [87]. Wynik ten moŜe wskazywać,
Ŝe w czasie zderzenia pocisk rozpada się na źródła z liczba atomową bliską jadra węgla.
NadwyŜka tego typu fragmentów (o liczbie atomowej ok. 6) była obserwowana w [70] [91].
113
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
114
Eksperyment E286
Q
L-V 11.3 ± 1.7
SIMON 13.4 ± 1.6
E286 7.5 ± 1.5
115
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
E + pz
Y = 12 ln ( 6.3-1 )
E − pz
116
Eksperyment E286
gdzie: E - energia cząstki, pz - składowa pędu w kierunku osi reakcji. Rysunek 83 przedstawia
rozkład rapidity cząstek naładowanych emitowanych w eksperymencie E286, oraz, dla po-
równania, neutronów.
117
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
i τ = 250 fm/c zgadza się dobrze z eksperymentalną funkcją n-n utworzoną z neutronów zare-
jestrowanych jednocześnie z d lub t.
119
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Na rysunku 87 przedstawione sa funkcje korelacyjne d-d (panel a)) i t-t (panel b)). Oka-
zuje się, Ŝe zarówno emisja deuteronów, jak i trytonów, moŜe zostać opisana za pomocą mo-
delu z jednym źródłem o parametrach: rRMS = 3.45 fm i τ = (30-150) fm/c dla deuteronów
i rRMS = 2.6 fm i τ = (10-100) fm/c dla trytonów. Wartość rRMS = 3.45 fm dla funkcji korela-
cyjnej d-d została przyjęta jako promień 40Ar.
120
Eksperyment E286
121
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Na rysunku 100 pokazano funkcję korelacyjną i double ratio dla układów p-d i n-d oraz
funkcje teoretyczne obliczone przy załoŜeniu, Ŝe średni czas emisji protonów i neutronów jest
o 120 fm/c dłuŜszy niŜ średni czas emisji deuteronów. Podobne przesunięcie średniego czasu
emisji było obserwowane dla układu p-d w kilku eksperymentach wykonywanych w laborato-
rium GANIL. Wynik ten jest zgodny z modelem koalescencji, w którym deuterony są prze-
ciętnie emitowane wcześniej niŜ protony i neutrony. Czasy Ŝycia (60 fm/c dla układu p-d i 30
122
Eksperyment E286
fm/c dla układu n-d), jak równieŜ rozmiary przestrzenne systemu emitującego cząstki
(rRMS = 6.2 fm dla obu systemów) są charakterystyczne dla PE.
Analizy opisane powyŜej, jak równieŜ w [95] ujawniają, Ŝe lekkie fragmenty jądrowe,
takie jak d i t, są emitowane w pierwszym, szybkim stadium reakcji (PE), z czasami emisji
rzędu dziesiątek do setek fm/c. Dodatkowo, większość protonów i neutronów emitowanych
w tych samych przypadkach, co lekkie fragmenty, pochodzi z fazy PE. To sugeruje, ze lekkie
fragmenty są emitowane w zderzeniach centralnych, w których emisja midrapidity pochodzą-
ca z krótko Ŝyjącego źródła dominuje. QP, który pojawia się przy raczej peryferyjnych zde-
rzeniach, emituje tylko neutrony i protony z o wiele dłuŜszymi średnimi czasami emisji (rzę-
du tysięcy fm/c). Wyznaczona sekwencja emisji dla układów n-d i p-d potwierdza załoŜenia
modelu koalescencyjnego formowania deuteronu. W modelu koalescencji proton i neutron
wyemitowany ze źródła zlokalizowanego w czasie i przestrzeni spotykają się i formują deute-
ron. Prawdopodobieństwo, Ŝe cząstki wyparowane z długo Ŝyjącego QP spotkają się jest za-
niedbywalne. A zatem jasnym jest, Ŝe lekkie fragmenty jądrowe powinny pochodzić ze źródła
PE, gdzie emitowana jest duŜa liczba cząstek w stosunkowo krótkim czasie.
123
Podsumowanie i wnioski
Rozdział 7
Podsumowanie i wnioski
A. Eksperyment:
W rozprawie przedstawione są wyniki analizy danych z eksperymentu „Nuclear Interferome-
try for Two-nucleon Systems” przeprowadzonego w Laboratorium GANIL, indeks E286. Ba-
dano reakcję argonu 40Ar (pocisk) z niklem 58Ni (tarcza) przy energii E/A = 77 MeV. Ekspe-
ryment wykonany został przez międzynarodowy zespół, kierowany przez promotora niniej-
szej rozprawy. Rejestrowane były nukleony oraz lekkie fragmenty jądrowe: deuterony, tryto-
ny i cząstki alfa. Do rejestracji zastosowano modułowy układ detekcyjny DEMON, zmodyfi-
kowany specjalnie dla celów tego eksperymentu. Na nośnikach magnetycznych zapisano po-
nad 70 milionów zdarzeń, w których zarejestrowane były w koincydencji przynajmniej dwa
nukleony bądź fragmenty jądrowe.
Główne cele fizyczne eksperymentu, to: wyznaczenie czasowo-przestrzennych charakte-
rystyk procesu emisji nukleonów oraz lekkich fragmentów jądrowych, zbadanie relacji wza-
jemnych pomiędzy procesem emisji neutronów i protonów, a przez to poznanie wpływu efek-
tów kulombowskich na róŜnice w emisji cząstek naładowanych i neutralnych, uzyskanie no-
wych danych na temat formowania się i rozpadu lekkich fragmentów jądrowych.
Wykonanie pomiarów poprzedził szereg przygotowań polegających na przeprowadzeniu
analiz teoretycznych, symulacji komputerowych oraz pomiarów testowych. Dotyczyły one
m.in. optymalizacji rozmieszczenia układu detekcyjnego tak, by mogły zostać zrealizowane
główne cele fizyczne eksperymentu, ale jednocześnie w miarę najefektywniejszy sposób wy-
korzystane były moŜliwości układu detekcyjnego oraz wyeliminowane efekty pasoŜytnicze,
które mogłyby zaistnieć w trakcie rejestracji cząstek. Ze względu na warunki detekcji (geo-
metrię układu detekcyjnego w stosunku do osi reakcji) rejestrowane cząstki, zwłaszcza te
o najwyŜszych wartościach energii kinetycznej, pochodziły głownie z obszaru fragmentacji
pocisku.
Na podkreślenie zasługuje kilka cech wyróŜniających ten eksperyment spośród innych.
1. Eksperyment był jednym z nielicznych, w których rejestrowano korelacje neutron-neutron
w obszarze małych pędów względnych.
2. Dla wyznaczenia kierunków emisji i energii rejestrowanych cząstek naładowanych i neu-
tralnych oraz ich identyfikacji, zastosowano dla kaŜdego modułu układ składający się
z cienkiego plastykowego detektora scyntylacyjnego oraz głównego detektora z ciekłym
scyntylatorem.
125
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
B. Analiza danych:
1. Do identyfikacji cząstek naładowanych i neutralnych wykorzystano informacje z obu de-
tektorów oraz analizę kształtu impulsu z głównego modułu detekcyjnego. Pomiar energii
wykonywano metoda czasu przelotu, z uwzględnieniem strat energii cząstek naładowa-
nych na drodze do detektora. Przeprowadzono parametryzację dwuwymiarowych zaleŜno-
ści charakteryzujących kształty impulsów.
2. Dla wyeliminowania efektów pasoŜytniczych typu cross-talk, detektory ustawiono
w trzech róŜnych odległościach od tarczy, co następnie wykorzystano przy analizie zaleŜ-
ności geometryczno-kinematycznych. Opracowano algorytm umoŜliwiający odrzucanie
dwucząstkowych kombinacji neutronów mogących pojawiać się w rezultacie zarejestro-
wania tego samego neutronu przez dwa detektory.
3. Opracowano „filtr eksperymentalny” umoŜliwiający uwzględnienie efektów detektoro-
wych przy porównywaniu wyników eksperymentu z przewidywaniami modeli teoretycz-
nych.
W rezultacie opracowany został kompletny system analizy danych korelacyjnych.
Wiele elementów tego systemu ma charakter uniwersalny i juŜ obecnie jest stosowane w in-
nych eksperymentach dotyczących badania zderzeń cięŜkich jonów. Autorka niniejszej roz-
prawy brała udział we wszystkich etapach analizy danych doświadczalnych, zgodnie z przyję-
tym podziałem zadań. Szczególnym obszarem zainteresowania w ramach tej pracy była re-
konstrukcja charakterystyk cząstek naładowanych oraz badanie procesu ich emisji w zesta-
wianiu z danymi uzyskanymi dla neutronów.
C. Rezultaty:
1. Zakładając emisję nukleonów przez trzy poruszające się z róŜnymi prędkościami źródła,
będące lokalnie w równowadze termodynamicznej, wyznaczono prędkości i temperatury
126
Podsumowanie i wnioski
127
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Wnioski:
Wymienione powyŜej rezultaty doświadczalne pokazują, Ŝe emisja nukleonów i lekkich
fragmentów jądrowych w reakcjach cięŜkich jonów przy energiach rzędu dziesiątek MeV na
nukleon jest procesem wieloetapowym zachodzącym w rozległej skali czasowej
i przestrzennej. Skala ta jest zaleŜna zarówno od masy i ładunku emitowanych cząstek jak
i od ich charakterystyk kinematycznych. Wartości liczbowe uzyskane w wyniku ilościowych
analiz są pod pewnymi względami zgodne z wynikami aktualnie stosowanych modeli teore-
tycznych (np. punkt 3 rezultatów), ale pod innymi - zgodne nie są (np. punkt 5). Wynikające
stąd wnioski dotyczą zarówno badań teoretycznych, jak i doświadczalnych.
1. W badaniach teoretycznych niezbędne jest wzięcie pod uwagę moŜliwości konku-
rowania róŜnych mechanizmów w procesie oddziaływania z uwzględnieniem ich ilo-
ściowego wpływu na końcowe charakterystyki emitowanych cząstek. Konieczne jest
takŜe kontrolowanie rozwoju procesu w pełnej skali czasowej prowadzącej do całko-
witej dezintegracji oddziałujących obiektów.
2. W badaniach doświadczalnych nie moŜna ograniczać się do analizy jednego typu
charakterystyk dla wybranych produktów reakcji. Dopiero badanie wzajemnych relacji
pomiędzy emisją róŜnego typu cząstek rejestrowanych w róŜnych obszarach kinema-
tycznych stanowi czuły test dla modeli teoretycznych, powiększający nasze zrozumie-
nie badanych zjawisk.
Przedstawione tu wyniki eksperymentu E286 stanowią krok w tym właśnie kierunku, a wyni-
kające z nich wnioski nakreślają kierunki rozwoju dalszych badań w tej dziedzinie.
128
Teoretyczne funkcje korelacyjne
Dodatek A
7.1.1 Neutron-proton
129
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
7.1.2 Proton-deuteron
130
Teoretyczne funkcje korelacyjne
7.1.3 Neutron-deuteron
131
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
7.1.4 Deuteron-deuteron
Funkcja korelacyjna par deuteronów jest przedstawiona na rysunku 93. Charakteryzuje się
ona silną antykorelacją związaną z odpychaniem kulombowskim, tym silniejszą, im krótszy
jest czas emisji cząstek.
132
Teoretyczne funkcje korelacyjne
7.1.5 Deuteron-tryton
133
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
7.1.6 Tryton-tryton
134
Teoretyczne funkcje korelacyjne
7.1.7 Proton-tryton
135
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
7.1.8 Tryton-alfa
Funkcja korelacyjna tryton-alfa widoczna jest na rysunku 99. Podobnie, jak w przypadku par
p-d i d-t, funkcja eksperymentalna t-a posiada liczne maksima rezonansowe, które z powodu
przeprowadzenia obliczeń w przybliŜeniu fali s nie są widoczne na wykresie funkcji teore-
tycznej. Cechą charakterystyczną przedstawionej poniŜej funkcji jest bardzo silna antykorela-
cja spowodowana odpychaniem kulombowskim. Tak, jak w przypadku wszystkich funkcji
zaprezentowanych powyŜej, wspomniana antykorelacja jest tym silniejsza im mniejszy cza-
sowo-przestrzenny rozmiar źródła emisji cząstek.
136
Przegląd interesujących trendów w analizie zderzeń cięŜkich jonów w obszarze energii pośrednich
Dodatek B
pośrednich
Energia symetrii jądrowej (nuclear symmetry energy) jest miarą róŜnicy między energią wią-
zania materii jądrowej z jednakową liczbą protonów i neutronów, a asymetrycznej materii
jądrowej pod względem liczby protonów i neutronów. Wiedza na temat tego, jak zaleŜy ener-
gia symetrii jądrowej od gęstości ośrodka jest zasadnicza dla zrozumienia struktury jader ra-
dioaktywnych, a równieŜ wielu istotnych zagadnień z dziedziny astrofizyki, takich jak: proces
nukleosyntezy podczas ewolucji masywnych gwiazd, mechanizm wybuchu gwiazd superno-
wych, właściwości gwiazd neutronowych, itd.
Energia przypadająca na nukleon w asymetrycznej materii jądrowej moŜe być wyraŜona jako
[71] [96]:
( )
E(ρ, δ ) = E(ρ, δ = 0) + E sym (ρ ) δ 2 + Ο δ 4 ( 7.2-1 )
137
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
ρn − ρp
gdzie ρ = ρ n + ρ p jest gęstością barionową, δ = współczynnikiem określającym
ρn + ρp
względną nadwyŜkę neutronów, E(ρ, δ = 0) jest energią przypadającą na nukleon w materii
symetrycznej jądrowo, podczas gdy E sym (ρ ) jest energią symetrii jądrowej. Dla tej ostatniej
zastosowano parametryzację z referencji [27], gdzie badano własności gwiazd neutronowych:
Rysunek 100. Potencjał symetrii dla neutronów i protonów jako funkcja gęstości
w asymetrycznej materii jądrowej z asymetrią izospinową δ = 0.2 i δ = 0.4 dla
sztywnej (γ = 2) i miękkiej (γ = 0.5) energii symetrii [96].
14
ρ 0 = 0.16 fm −3
138
Przegląd interesujących trendów w analizie zderzeń cięŜkich jonów w obszarze energii pośrednich
Jak widać, potencjał ten okazuje się być przyciągający dla protonów, a odpychający dla
neutronów i jego wartość wzrasta wraz z gęstością, z wyjątkiem sztywnego potencjału syme-
trii dla gęstości niŜszych niŜ 0.5 ρ0. Co więcej, sztywny potencjał staje się znacznie silniejszy
niŜ miękki, kiedy gęstość materii osiąga pewną wartość w okolicach normalnej gęstości ją-
drowej. Dokładna wartość tej gęstości zaleŜy od stopnia asymetrii izospinowej i jest inna dla
neutronów i protonów.
W celu zbadania wpływu energii symetrii zasymulowano zderzenie centralne
52
Ca + 48 Ca przy energii E/A = 80 MeV [71] [96]. Jest to układ o asymetrii izospinowej
δ = 0.2. Analizy teoretyczne opierają się na zaleŜnej od izospinu wersji modelu transportu
IBUU (Isospin Boltzmann-Uehling-Uhlenbeck) [97]. Przyjęto załoŜenie, Ŝe nukleony są emi-
towane, kiedy ich lokalne gęstości są mniejsze niŜ ρ0/8, a dalsze oddziaływania ze średnim
polem nie powodują „powrotu” do obszaru o wyŜszej gęstości. Przyjęcie, jako czasu emisji
nukleonu, czasu ich ostatniego zderzenia w modelu IBUU nie zmienia ogólnych wniosków.
Na rysunku 101 zostały przedstawione średnie czasy emisji protonów i neutronów w funkcji
ich pędów.
Rysunek 101. Średnie czasy emisji protonów i neutronów w funkcji ich pędów dla
miękkiej (kolor czarny) i sztywnej (kolor czerwony) energii symetrii [71].
Widzimy, Ŝe średni czas emisji nukleonów o danym pędzie jest wcześniejszy dla przy-
padku sztywnej energii symetrii, niŜ dla miękkiej. Co więcej, występuje znaczące opóźnienie
w emisji protonów, kiedy energia symetrii jest miękka. Jest to związane z faktem, Ŝe poten-
cjał symetrii jest generalnie odpychający dla neutronów, a przyciągający dla protonów, a jego
wartości przy niskich gęstościach, kiedy emitowana jest większość nukleonów, są wyŜsze dla
miękkiego niŜ dla sztywnego potencjału symetrii – co widać na rysunku 100. Względne czasy
emisji neutronów i protonów w przypadku sztywnej energii symetrii zaleŜą od gęstości, przy
której zostały wyemitowane – w związku ze sztywnym potencjałem symetrii, który zmienia
znak dla gęstości niŜszych niŜ 0.5ρ0. Interesujące jest i na to warto zwrócić uwagę, Ŝe nukle-
ony o wysokich pędach emitowane są w zderzeniu podczas wczesnej fazy PE, kiedy gęstość
jest relatywnie wysoka, podczas gdy te o niskich pędach emitowane są głównie kiedy system
jest bliski osiągnięcia równowagi i gęstość jest niska.
139
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Funkcje korelacyjne n-n i n-p mają typowe piki dla q ≈ 0 MeV/c. Funkcja korelacyjna p-
p ma natomiast pik w okolicy q = 20 MeV/c, co jest związane z przyciągającym oddziaływa-
niem silnym w stanie końcowym dwóch protonów, ale opada w dół dla q = 0, jako wynik
odpychania kulombowskiego oraz antysymetryzacji funkcji falowej.
PoniewaŜ na czasy emisji nukleonów o niskich pędach nie wpływają za bardzo energie
symetrii uŜyte w modelu IBUU (zostało to pokazane na rysunku 101), to dwunukleonowe
funkcje korelacyjne dla par o najniŜszych pędach całkowitych są podobne do siebie dla
sztywnej i miękkiej energii symetrii. Z drugiej strony, czasy emisji nukleonów o wysokich
pędach, róŜnią się znacząco dla obu rozwaŜanych energii symetrii, a zbudowane z nich funk-
cje korelacyjne równieŜ pokazują silną zaleŜność od energii symetrii.
Wybór par nukleonów o wysokich całkowitych pędach pozwala wydzielić te nukleony,
które wykazują silniejsze korelacje ze względu na małą separację przestrzenną w momencie
emisji. Z rysunku 102 widzimy, Ŝe funkcje korelacyjne par n-n i n-p z wysokimi pędami cał-
kowitymi, ale małymi pędami względnymi ok. q = 5 MeV są, odpowiednio, 20% i 30% wyŜ-
sze dla sztywnej energii symetrii niŜ dla miękkiej, podczas gdy funkcja korelacyjna par p-p
z wysokimi pędami całkowitymi i pędami względnymi rzędu q = 20MeV/c jest około 20%
wyŜsza dla sztywnej energii symetrii. Tak więc funkcja korelacyjna n-p wykazuje największą
wraŜliwość na wpływ energii symetrii jądrowej.
140
Przegląd interesujących trendów w analizie zderzeń cięŜkich jonów w obszarze energii pośrednich
141
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Rysunek 103. Funkcje korelacyjne proton-proton dla reakcji 36Ar + 112Sn (pełne
kółka) i 36Ar + 124Sn (puste kółka) o energii E/A = 61 MeV dla opisanych w tekście
trzech warunków [31].
Na rysunku 103 zostały przedstawione funkcje korelacyjne p-p dla warunków opisanych
powyŜej. Pierwszy wykres z lewej strony odpowiada warunkowi pierwszemu, środkowy –
drugiemu, itd. MoŜna zauwaŜyć, ze wysokość charakterystycznego piku przy q ~ 20 MeV / c
jest stopniowo redukowana idąc od warunku pierwszego do trzeciego, co wskazuje na wydłu-
Ŝenie czasu emisji cząstek. Rysunek 104 przedstawia odpowiadające opisanym powyŜej
przypadkom funkcje korelacyjne n-p.
Rysunek 104. Funkcje korelacyjne neutron-proton dla reakcji 36Ar + 112Sn (pełne
kółka) i 36Ar + 124Sn (puste kółka) o energii E/A = 61 MeV dla opisanych w tekście
trzech warunków [31].
Porównując wyniki uzyskane dla obu tarcz Sn moŜna zauwaŜyć efekt izospinowy. Jest
on szczególnie widoczny dla danych wyselekcjonowanych warunkiem pierwszym w przy-
padku funkcji p-p i warunkami drugim i trzecim dla korelacji n-p. Łatwo moŜna zauwaŜyć, Ŝe
wysokość funkcji korelacyjnej w tych przypadkach jest większa dla tarczy z większą liczbą
neutronów, co wskazuje na krótsze czasy emisji dla cząstek z tego układu.
śeby właściwie zinterpretować dane korelacyjne naleŜy pamiętać, Ŝe funkcja korelacyj-
na związana jest z rozmiarem czasowo-przestrzennym emitującego źródła. Biorąc pod uwagę
rozmiar źródła oczekuje się, Ŝe silniejsza korelacja powinna wystąpić w przypadku mniejsze-
142
Przegląd interesujących trendów w analizie zderzeń cięŜkich jonów w obszarze energii pośrednich
go układu, czyli 36 Ar +112 Sn . Efekt silniejszej korelacji dla tego układu jest oczekiwany rów-
nieŜ dlatego, Ŝe energia wzbudzenia w przeliczeniu na jedną cząstkę dostępna w tym układzie
jest większa, co mogłoby powodować krótsze czasy emisji. Z drugiej strony, na układ o więk-
szej asymetrii protonów i neutronów ma wpływ energia symetrii jądrowej, która moŜe w zna-
czący sposób zmieniać czasy emisji neutronów i protonów. Oczekuje się, Ŝe neutrony będą
emitowane szybciej w układzie z większą ich liczbą, co mogłoby prowadzić do zwiększenia
siły korelacji 36 Ar +124 Sn . Tak więc dokładny wpływ róŜnych czynników na funkcję korela-
cyjną nie jest łatwy do przewidzenia zarówno ze względu na niepewność wyznaczenia energii
symetrii, jak równieŜ obecność więcej niŜ jednego źródła emisji.
Silniejsza korelacja n-p obserwowana dla większego układu 36 Ar +124 Sn dla par o ni-
skim pędzie całkowitym moŜe wskazywać, ze bardziej asymetryczny układ generuje bardziej
asymetryczny i wzbudzony QT, który w konsekwencji rozpada się szybciej.
Próbując oszacować wpływ energii symetrii jądrowej wykonano symulacje z uŜyciem
izospinowej odmiany modelu BUU. Widoczne na rysunku 105 funkcje korelacyjne p-p zosta-
ły wykonane dla trzech róŜnych potencjałów, kolejno: niezaleŜnego od izospinu, miękkiego
potencjału izospinowego ze współczynnikiem γ = 0.5 i sztywnego (γ = 2). PoniewaŜ wybrana
do analizy funkcja eksperymentalna zawierała pary cząstek pochodzące z fazy PE (wysokie
wartości Ptot liczone w układzie źródła o prędkości vs = 0.18c i kąty z zakresu 30° ≤ θ ≤ 42° ),
z tego teŜ powodu symulację zakończono na czasie 110 fm/c, co odpowiada zanikowi neck
emission.
Na rysunku 105 widać, Ŝe ogólny kształt funkcji jest bardzo dobrze odtworzony, co po-
zwala stwierdzić, Ŝe źródła szybkich protonów obecne w eksperymencie zostały bardzo do-
brze odtworzone przez symulacje z uŜyciem modelu IBUU.
Porównując wyniki uzyskane dla róŜnych potencjałów wyraźnie widać, Ŝe potencjały
zaleŜne od izospinu dają lepszą zgodność z danymi, niŜ ten bez zaleŜności izospinowej. Co
więcej, sztywny potencjał daje róŜnicę między obydwoma tarczami tego samego rzędu, jaką
widzimy w danych eksperymentalnych.
Okazuje się, Ŝe w odróŜnieniu od funkcji korelacyjnej p-p, funkcja n-p nie została do-
brze odtworzona przez symulacje IBUU i wymaga dalszych analiz [98].
143
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
UwaŜa się, Ŝe lekkie fragmenty, takie jak deuterony i trytony, są emitowane w drugim
etapie emisji przedrównowagowej określanej jako neck emission, kiedy to są one formowane
przez mechanizm koalescencji. MoŜna oczekiwać, Ŝe funkcje korelacyjne nukleon-fragment
będą odczuwały wpływ efektów izospinowych, jako konsekwencję wpływu tych efektów na
protony i neutrony. Okazuje się, Ŝe skoro efekty izospinowe wpływają na emisję nukleonów,
mogą one równieŜ wywierać wpływ na formowanie lekkich fragmentów. Z rozwaŜań teore-
tycznych wynika, Ŝe więcej deuteronów i trytonów jest produkowanych przy załoŜeniu
sztywnej energii symetrii jądrowej niŜ przy miękkiej [99].
Z eksperymentalnych rozkładów energii kinetycznej deuteronów i trytonów przedsta-
wionych na rysunku 106 moŜna zauwaŜyć, Ŝe ilość deuteronów wyemitowanych w całym
wybranym do analizy zakresie kątów i energii jest taka sama w przypadku obu układów, na-
tomiast ilość emitowanych trytonów jest większa dla układu 36
Ar +124 Sn .
Rysunek 106. Energie kinetyczne deuteronów i trytonów dla wybranych kątów uzy-
skane z reakcji 36Ar + 112Sn (linie ciągłe) i 36Ar + 124Sn (linie przerywane) o energii
E/A = 61 MeV [69].
Okazało się, Ŝe funkcje korelacyjne d-d, t-t i d-t (widoczne na rysunku 107) są zupełnie
niewraŜliwe na wybór zakresów kątowych oraz pędów całkowitych. W przeciwieństwie do
nich, funkcje p-d i p-t są wraŜliwe na taką selekcję [69]. Jest tak z tego powodu, Ŝe protony
oraz deuterony i trytony mogły zostać wyemitowane z róŜnych źródeł.
144
Przegląd interesujących trendów w analizie zderzeń cięŜkich jonów w obszarze energii pośrednich
Z wykresów na rysunku 107 widać, Ŝe zarówno w przypadku funkcji d-d i t-t w zakresie
małych q dominuje antykorelacja spowodowana odpychaniem kulombowskim. Antykorelacja
ta jest taka sama dla obu tarcz Sn. Ta cecha wskazuje, Ŝe przeciętne czasy emisji deuteronów
i trytonów są dla obu układów takie same. Większa antykorelacja w przypadku deuteronów,
niŜ ta widoczna dla trytonów oznacza, Ŝe przeciętny czasy emisji trytonów był dłuŜszy w po-
równaniu z czasem emisji deuteronów. Funkcja korelacyjna d-t jest bardzo podobna dla obu
układów, natomiast p-t wykazuje niewielką róŜnicę – jest wyŜsza dla układu 36Ar + 124Sn.
Na rysunku 108 zostały przedstawione przykłady funkcji korelacyjnych nukleon-
fragment. Dwie pierwsze zawierają pary zarejestrowane w kierunku do tyłu ( 54° ≤ θ ≤ 120° ),
dwie ostatnie – do przodu ( 30° ≤ θ ≤ 42° ).
Na rysunku 108 (a) widoczna jest antykorelacja, która moŜe wynikać z procesu formo-
wania trytonów z par n-d. Widzimy róŜnicę w wysokości funkcji korelacyjnej dla obu oma-
wianych układów. Odpowiedź na pytanie, dlaczego silniejszą antykorelację widzimy dla
układu z tarczą 112Sn, jak dotąd pozostaje zagadką i wymaga dalszych analiz [72].
Funkcja korelacyjna n-t przedstawiona na rysunku 108 (b) zawiera szeroki pik związany
z formowaniem nietrwałego stanu podstawowego 4H oraz wyŜej leŜących stanów wzbudzo-
nych. Silniejszy efekt korelacyjny występuje dla cząstek pochodzących ze zderzenia z tarczą
124
Sn.
Funkcja korelacyjna p-d widoczna jest na rysunku 108 (c). Charakteryzuje się ona silną
antykorelacją w obszarze małych q. Efekt izospinowy jest zaniedbywalny.
W przypadku funkcji korelacyjnej p-t przedstawionej na rysunku 108 (d) jest widoczny
niewielki efekt izospinowy. Widoczne są tu równieŜ róŜne stany wzbudzone 4He.
145
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
Rysunek 108. Funkcje korelacyjne neutron-deuteron (a), neutron-tryton (b) dla ką-
tów 54° ≤ θ ≤ 120° oraz proton-deuteron i proton-tryton dla kątów 30° ≤ θ ≤ 42° dla
reakcji 36Ar + 112Sn (pełne kółka) i 36Ar + 124Sn (puste kółka) o energii
E/A = 61 MeV. [72]
Zastanawiano się czy efekty izospinowe mogą mieć wpływ na sekwencję emisji. Pamię-
tając, Ŝe na interpretację wyników mogą mieć wpływ – w róŜnym stopniu – typy analizowa-
nych cząstek, kąty detekcji czy zastosowane przedziały pędowe (energetyczne), przeanalizo-
wano sekwencję emisji neutronów, protonów i deuteronów na podstawie funkcji korelacyj-
nych cząstek o wysokich, pośrednich i niskich pędach.
Na rysunku 109 zostały przedstawione funkcje korelacyjne (patrząc od lewej) n-p, n-d,
p-d dla dwóch analizowanych systemów oraz trzech przedziałów pędów całkowitych (liczo-
nych w układzie źródła emisji), tak Ŝeby moŜna było porównywać funkcje dla cząstek z (idąc
z góry na dół) wczesnej i późnej fazy PE oraz z QT. Widoczne są równieŜ tzw. double ratio.
ZauwaŜmy, Ŝe cząstki pochodzące z układu 36Ar+124Sn (druga kolumna w kaŜdym ze-
stawie) generują wyŜsze funkcje korelacyjne, co moŜe wskazywać, Ŝe bardziej asymetryczny
(pod względem ilości neutronów) system generuje bardziej asymetryczne i wzbudzone źródła,
które w efekcie rozpadają sie w szybszej skali czasowej.
Jeśli chodzi o funkcje korelacyjne n-d i p-d, to z teoretycznego punktu widzenia powin-
niśmy oczekiwać pewnej wraŜliwości tych funkcji na efekty izospinowe ze względu na
wpływ tego efektu na neutrony i protony. Analizy doświadczalne [72] potwierdziły mały
efekt izospinowy w przypadku funkcji n-p i zaniedbywalny dla funkcji p-d.
146
Przegląd interesujących trendów w analizie zderzeń cięŜkich jonów w obszarze energii pośrednich
Zwróćmy uwagę na niemal płaski kształt funkcji korelacyjnej n-d (środkowy panel, ry-
sunek 109 (i) oraz (k)). MoŜe to wynikać z faktu, Ŝe jeśli deuterony są produkowane w późnej
fazie PE, nie powinny one zatem być skorelowane z neutronami emitowanymi w późniejszej
fazie reakcji. Stąd widoczny brak korelacji. Zupełnie inaczej przedstawia się sytuacja w przy-
padku korelacji p-d (prawa część rysunku 109 (i), (k)), gdyŜ widoczna tu wyraźnie antykore-
lacja pochodzi od długozasięgowych oddziaływań kulombowskich między protonami i deute-
ronami.
Jeśli chodzi o kolejność emisji, to z przeprowadzonych analiz wynika, Ŝe deuterony są
przeciętnie emitowane wcześniej niŜ protony, dla obydwu rozpatrywanych reakcji. Wynik ten
dotyczy oczywiście wartości średnich i nie wyklucza, Ŝe jakieś szybkie protony zostały wy-
emitowane wcześniej niŜ jakiekolwiek deuterony. Rozmiar tego efektu (co widać z double
ratio) jest we wszystkich przedziałach pędowych porównywalny. Pozostaje to w zgodzie
z wynikami uzyskanymi z innych analiz [54]. Neutrony były natomiast emitowane wcześniej
niŜ deuterony lub miały porównywalny średni czas emisji. A zatem uzyskana kolejność była
następująca τ n ≤ τ d < τ p i nie zaleŜała od rozpatrywanej reakcji, co oznacza, Ŝe nie został
147
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
7.3 Multifragmentacja
148
Przegląd interesujących trendów w analizie zderzeń cięŜkich jonów w obszarze energii pośrednich
Rysunek 110 przedstawia funkcje korelacyjne IMF-IMF wyznaczone dla źródeł o cza-
sach Ŝycia od 50 do 500 fm/c. Obliczenia zostały wykonane z uŜyciem zarówno klasycznego
(linie ciągłe), jak i kwantowego (punkty) opisu oddziaływań między fragmentami dostarcza-
jąc, jak widać, jednakowych wyników [100].
Podejście alternatywne do opisanego powyŜej, polega na przybliŜeniu trzyciałowym,
w którym dwa fragmenty jądrowe są emitowane sekwencyjnie z pewnym opóźnieniem
w czasie, a ich ruch, oprócz wzajemnych oddziaływań kulombowskich w stanie końcowym,
podlega równieŜ odpychaniu kulombowskiemu pochodzącemu od źródła. Rysunek 111
przedstawia kilka funkcji korelacyjnych. Jest to porównanie wyników uzyskanych z symula-
cji przeprowadzonych z uwzględnieniem dwu- (linie) i trzyciałowych (punkty) oddziaływań
149
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
dla emisji ze źródła, którego parametry widnieją na rysunku. Górna część rysunku 111 zawie-
ra funkcje korelacyjne par węgla, których pędy całkowite są mniejsze niŜ 110 MeV/c, nato-
miast część dolna większe niŜ 110 MeV/c.
W przypadku par, dla których pęd całkowity jest mniejszy niŜ 110 MeV/c fragmenty są
emitowane z mniejszymi względnymi prędkościami i dlatego wpływ oddziaływań kulom-
bowskich źródła jest duŜy. Jak widzimy z rysunku 111 są znaczące róŜnice pomiędzy dwu-
i trzyciałowymi obliczeniami dla krótkich czasów emisji (aŜ do τ = 200fm/c). Dla dłuŜszych
czasów emisji przybliŜenie dwuciałowe nadal pozostaje obowiązujące. Jeśli chodzi o pary
fragmentów o wysokim pędzie całkowitym (dolna część rysunku), to uciekają one szybko
z obszaru działania źródła, dlatego jego wpływ jest w tym przypadku raczej zaniedbywalny.
Jak widać, stosowanie podejścia dwuciałowego jest uzasadnione dla dłuŜszych czasów emisji
(τ > 200fm/c). Dla krótszych czasów emisji widzimy sporą niezgodność między wynikami
uzyskanymi z dwóch sposobów opisu i w takiej sytuacji bardziej racjonalne wydaje się być
uŜywanie przybliŜenia trzyciałowego, nawet jeśli jest ono mniej znaczące niŜ w przypadku
par o małym pędzie całkowitym.
Obecnie przeprowadzane analizy funkcji korelacyjnych IMF-IMF są porównywane
z wynikami modeli mikroskopowych, które oprócz oddziaływań kulombowskich uwzględnia-
ją równieŜ oddziaływania silne, co jest podejściem znacznie bardziej realistycznym, niŜ
uwzględnianie wyłącznie oddziaływań kulombowskich.
Jednym z podstawowych problemów stawianych przed modelami opisującymi multi-
fragmentację jest wyjaśnienie kwestii czy fragmenty są emitowane w sposób sekwencyjny
z powierzchni źródła emisji (czas trwania takiego procesu byłby rzędu 10-20-10-21s), czy raczej
jest wynikiem natychmiastowego rozpadu systemu w czasie rzędu 10-22-10-23s, porównywal-
150
Przegląd interesujących trendów w analizie zderzeń cięŜkich jonów w obszarze energii pośrednich
Rysunek 112. Funkcje korelacyjne IMF-IMF dla reakcji 86Kr + 93Nb przy energii
E/A = 50 MeV (punkty). Linie ciągłe to wyniki dopasowań teoretycznych – emisja ze
źródeł o czasach Ŝycia podanych na rysunku [105].
Uzyskanie czasów emisji z analiz korelacyjnych fragmentów jądrowych wydaje się być
niezwykle interesujące, poniewaŜ wzbogaca naszą wiedzę na temat mechanizmów emisji i jej
ewolucji w czasie.
Średnie czasy emisji fragmentów jądrowych były analizowane na szerszą skalę w zde-
rzeniach Kr + Nb przy energiach E/A = 35, 45, 55, 65 i 75 MeV [101]. Antykorelacja związa-
na z odpychaniem kulombowskim w obszarze małych zredukowanych prędkości zwiększa się
wraz ze wzrostem energii zderzenia. Wynik ten jest zgodny ze zmniejszaniem się czasów
emisji wraz ze wzrostem gwałtowności zderzenia.
Na rysunku 113 przedstawione zostały czasy emisji uzyskane w wyniku dopasowania
eksperymentalnych funkcji korelacyjnych IMF-IMF kodem MENEKA w funkcji energii zde-
rzenia. Długie czasy emisji τ ≈ 400fm/c odpowiadają niskim energiom zderzenia,
E/A = 35 MeV. Wraz ze wzrostem energii zderzenia, średni czas emisji fragmentów jądro-
wych zmniejsza się, aŜ do osiągnięcia nasycenia τ ≈ 100fm/c dla E/A = 55 MeV.
15
Obszar spinodalny to obszar, w którym ciśnienie rośnie ze wzrostem objętości. Charakteryzuje się on tym, Ŝe
gęstość materii jest znacznie mniejsza od gęstości materii jądrowej. Stan taki charakteryzuje fazowa niestabil-
ność, powodująca, Ŝe przypadkowe fluktuacje gęstości powodują przejście z jednorodnego systemu w mieszani-
nę dwóch faz: cieczy i gazu.
151
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
86
Rysunek 113. Czasy emisji IMF uzyskane ze zderzeń centralnych Kr + 93Nb przy
energiach z zakresu od E/A=35 do 75 MeV [101].
152
Bibliografia
Spis literatury
[1] G.F. Bertsch, S. Das Gupta, Phys. Report 160 No.4, 189 (1988)
[2] Y. G. Ma et al., Phys. Rev. C 71, 054606 (2005)
[3] J. Aichelin, Phys. Report 202 No.5&6, 233 (1991)
[4] E. Galichet et al. Comparison between data measured by INDRA and he prediction of the BNV
transport model for Ar+Ni at 95 MeV/u. XXXVIth International Winter Meeting on Nuclear
Physics Bormio, Italy, January 26-31, 1998 / in2p3-00003253
[5] Lie-Wen Chen et al., Nuclear Physics A 729, 809-834 (2003)
[6] X.Qian et al., Phys. Rev. C 59, 269-284 (1999)
[7] D. Durand, Nuclear Physics A 541, 266 (1992)
[8] B. Tamain et al., Acta Physica Polonica B Vol. 29, 259 (1998)
[9] D. Lacroix et al., Phys. Rev. C 69, 054604 (2004)
[10] Ch. Hartnack et al., Eur. Phys.J. A 1, 151-169 (1998)
[11] P.B. Gossiaux, R. Puri, Ch. Hartnack, J. Aichelin Nucl.Phys. A 619, 379-390 (1997)
[12] Ch. Hartnack et al., Nucl. Phys. A 538, 53c (1992)
[13] T.C. Awes et al., Phys. Rev. C 25, 2361 (1982)
[14] D. Dore et al., Phys. Lett. B 491, 15-22 (2000)
[15] T. Lefort et al., Nuclear Physics A 662, 397-422 (2000)
[16] J.Pochodzalla et al., Phys. Rev. C 35, No. 5, 1695 (1987)
[17] G. Lanzano et al., Phys. Rev. C 58, No. 1, 281 (1998)
[18] Ph. Eudes et al., Raport Interne SUBATECH 97-12
[19] F. Haddad et al., Phys. Rev. C 60, 031603 (1999)
[20] H.W. Bertini et al., Phys. Rev. C 9 No. 2, 522 (1974)
[21] Z. Basrak et al., Nuclear Physics A 624, 472-494 (1997)
[22] R. Hanbury Brown and R.Q. Twiss, Phil. Mag. 45, 663 (1954); Nature 177, 27 (1956).
[23] R. Hanbury-Brown and R.Q. Twiss, Nature 178, 1046 (1956).
[24] J. Pluta et al., Rapport Interne LPN 94-07 (1994)
[25] G.I. Kopylov, M.I. Podgoretsky, Yad.Fiz. 15, 392 (1972), 18, 656 (1973), 19, 434 (1994)
[26] R. Lednicky, V.L. Lyuboshitz, JINR, E2-81-453, Dubna (1981), Yad.Fiz. 35, 1316 (1982)
[27] S. E. Koonin, Phys. Lett. B 70, 43 (1977)
[28] V.L. Lyuboshitz, Yad.Fiz. 48, 1501 (1988)
[29] A.B. Migdal, Zh.E.T.F, 28, 10 (1955)
[30] S. Mrówczyński, Phys. Lett. B 277, 43-48 (1992)
[31] G. Verde et al., Eur. Phys. J. A 30, 81-108 (2006)
[32] D. Gourio et al., Raport Interne SUBATECH 96-04
[33] S. Pratt and M.B. Tsang, Phys. Rev. C 36, 2390, (1987)
[34] D.H. Boal, C.K. Gelbke, B.K. Jennings, Rev. Mod. Phys. 62, 553 (1990)
153
Analiza emisji nukleonów i lekkich fragmentów jądrowych w zderzeniach Ar-Ni przy energii 77 MeV na nukleon
154
Bibliografia
ternational Winter Meeting on Nuclear Physics, Bormio, Italy, edited by I. Iori (Univ. degli
Studi di Milano, Milano, 1997) 536
[76] M. Przewłocki, …, A. Staranowicz et al., Acta Phys. Pol. B, vol. 31, 379 (2000)
[77] J. Pluta, …, A. Staranowicz et al., Acta Phys. Pol. B, vol. 31 371 (2000)
[78] O. Dorvaux et al., Nukleonika 43 223 (1998)
[79] F. Hanappe, Proceedings of the 1995 ACS Nuclear Chemistry Award Symposium in the honor
of J.B. Natowitz: Heavy-ion dynamics and hot nuclei, Los Angeles, USA, May 1995
[80] I. Tilquin et al., Nucl. Instr. Meth. A 365, 530 (1995)
[81] J. Pluta et al. Nucl. Inst. and Meth. A 41, 417-429 (1998)
[82] Michał Przewłocki „Analiza korelacji w układach dwunukleonowych emitowanych
w zderzeniach cięŜkich jonów”, rozprawa doktorska (2002)
[83] M. Moszynski, G. Bizard, G. J. Costa, D. Durand, Y. El Masri, G. Guillaume, F. Hanappe, B.
Heusch, A. Huck, J. Peter, Ch. Ring and B. Tamain, International Conference on New Nuclear
Physics with Advanced Techniques, Iearapetra, Crete, Greece (czerwiec 1991)
[84] M. Moszyński et al., Nucl. Inst. and Meth. in Phys. Res. A 343, 563 (1994)
[85] F. R. Lecolley et al., Nucl. Phys. A 620, 327(1997), Rapport LPCC 96-12
[86] P. Desesquelles et al., Nucl. Inst. and Meth. in Phys. Res. A 307, 366 (1991)
[87] K. Wosińska, …, A. Staranowicz et al., Acta Phys. Pol. B, vol. 33, 369 (2002)
[88] Z. Basrak, Nukleonika 43, 337 (1998)
[89] K. Wosińska, …, A. Staranowicz et al., Acta Phys. Pol. B, vol. 35, 1165 (2004)
[90] H.A.Gustafsson et al., Phys. Rev. Lett. 53, 544 (1984)
[91] R. Dayras et. al., Nucl. Phys. A 460, 299 (1986)
[92] K. Wosińska, …, A. Staranowicz et al., Eur. Phys. J. A 32, 55-59 (2007)
[93] J. Pluta et al., Eur. Phys. J. A 9, 63 (2000)
[94] R. Lednicky, V.L. Lyuboshitz, Sov. J. Nucl. Phys. 35, 770 (1982)
[95] K. Mikhailov, …, A.Staranowicz et al., Eur. Phys. J. A 18, 645 (2003)
[96] Lie-Wen Chen et al., Phys. Rev. C 68, 014605 (2003)
[97] B. A. Li, C.M. Ko, and W. Bauer, Int. J. Mod. Phys. E 7, 147 (1998)
[98] R.Ghetti et al., Nucl. Phys. A 752, 480c (2005)
[99] Bao-An Li and C.M. Ko, Nucl. Phys. A 618, 498 (1997).
[100] Y.D. Kim et al., Phys. Rev. C 45, 387 (1992)
[101] E. Bauge et al., Phys. Rev. Lett. 70, 3705 (1993)
[102] B. Tamain, Eur. Phys. J. A 30, 71-79 (2006)
[103] Zhi-Yong He et al., Phys. Rev. C 65, 014606 (2001)
[104] S. Piantelli et al., Phys. Rev. Letters 88 No. 5, 052701 (2002)
[105] R. Popescu et al., Phys. Rev. C 58, 270 (1998)
[106] D.A. Brown and P. Danielewicz, Phys. Rev. C 57, 2474 (1998)
[107] D. R. Tilley, et al., Nucl. Phys. A 541, 1 (1992)
[108] G. Goldhaber et al., Phys. Rev. Lett. 3, 181 (1959); Phys. Rev. 120, 300 (1960)
155