Wojciech Markiewicz

RAt]l0 -,,WlAT Z nwlKW''

Renesans radia jako SZTUKI PRZEKAZU ma swoje rdow,,upodmiotowieniu'' te,i

formy masowego komunikowania. \Wywierc
- jakkade medium * gboki wpyw
zarwno na ycie jednostek, jak i caych spoeczesw nie odcina si od tego, co wnosi
w ich ycie literatura i soc.jologia. Przeciwnie: rworzc nowe gatunki, dy do wzmocnienia przekazu Poprzez dwik i konkuruje rym samym z niezwyiJ.e sugetywn, wci
wzbogacan form przekazu obrazowego.

Miejsce sztuki radiowej w procesie przemian zachodzcych w kulturze od przeomu XIX i )C( wieku, ktre wrd kryrykw sztuki zysk miano ,,rewolucji ann.naturalistycznej,,,wyznaczajdwie dary: rok 1B95 (narodziny filmu niemego)
oraz rok |927 (pierwszy fi|m dwikowy). .w ty- bowiem czasie, jako nastp-

srwo oddzielenia w myIeniutwrcw ,,sfery obrazu'' od ,,sfery dwiku'', naro.

dzi si zrby estetyki radia. Dziki nim obowizpva bd az do czaswwspczesnych dwa rwnoprawne sposoby traktowania radia: jako specyficznego kanafu masowej komunikacji oraz jako medium nowej sztuki, jednego ze sposobw
am'srycznej wypowiedzi.

Posugujc si terminologi wspczesnych jzykoznawcw

G'

Lakoffa

i \{. Johnsona' mozemy przY, ndio,iako kana masowej komunikacji, me.

dium przey.wajce na pocztku )Cil wieku swoisty renesans, musi zakada rozurrrienie jako motywacj dziaa czowika i jego relacji z otoczeniem.

Mit obiektywizmu odzwierciedla ludzk potrzeb rozumienia wiata zewntrzn e g o' bez czego nie mona skutecznie w tym wieciefunkcjonowa. Mit subiekry.

lvizmu skupia si na wewntrznych aspektach rozumienia, na tym' co dany czowiek

uznaje zaznaczce i co nadaje wartojego yciu. Mit dowiadczeniowy utrzymuje, ze
lzgldy te nie s z sob sprzeczne.

Moliwy jest zatem taki punkt widzenia, e oba te aspekty, ,,wsppracujc''

z sob, dadz efekt pozywny, ktry okrelibymz jednej strony jako odrealnienie,

ll. 6enologia i retoryka dziennikarska

302

,,mitologizacja faktu'', z drugiej zajako,,uwiarygodnienie fikcji''. Takie spojrznie na rzeczrvisto jest podstawowym kryterium wyrznicym gatunki cileradiowe or^z te wywodzce si z gatunkw funkcjonujcych w innych
mediach, ktre zosta do radia przystosowane (zob. ,,esej radiowy'', felieton,
radionowela).
.Wracajc jeszcze
do terminologii Lakoffa i Johnsona' warto podkreIi, e mit
dowiadczenio-y _ przyjmujc perspektyw czowieka jako czciotoczenia, a nie

wyizolowanego bytu, goszcna mod romantycznpochwa jego zmysw i uczu

* wychodzi naprzeciw niesionym nieuchronni e
PrzezXX wiek zagtozeniom cywilizacyjnym' \rarto zauway, e swoisrym antidotum na zagubienie czowieka
w wieciest si (po fazie fascynacji techniczn stron zagadnienia) media elektroniczne, a idea,,globalnej wioski'' Macluhana stawiaa dobrze poinformowane.
go czowieka w centrum zdarz.

Rewolucja techniczna w mediach, ktrprzynis )oil wiek, a zwaszcza prze.

kaz satelitarny dwiku i obrazu oraz szeroko pojta technika cyfrowa, w sposb znaczcy zmieni,,filozofi'' radia, majc wpyw na ewolucj i powstanie
nowych gatunkw. eby zrozumie genez tego medium, na dwudziestowiecz-

ny przeom w wiadomociodbiorcw spojrze na|ezy od jeszcze innej strony:

jawi si on jako konsekwencj a rozwoju techniki, zmian tempa ycia, ksztatowania si nowego modelu aktora (nadawcy) i widza (odbiorcy), nowego stylu
gry scenicznej (metoda Stanisawskiego), koniecznocizapanowania nad coraz
wiksz liczb inform acji. ,,Maszyna wkroczya do sztuki. ' . '' _ napisze Tadeusz
Peiper w jednym ze swoich manifestw. Dla autorw nieobojtne bdzie zatem, gdzie i jak szybko ukae si ich najnowszy tekst, ktry _ jak chc teoretycy futuryzmu, krakowskiej awangardy czy poznaskiego ,,Zdtoju,, _ bdzie po.

siada take foniczny walor, domagajcy si uzewntrznienia. Haso konstruktywizmu w sztukach plastycznych i architekturzebdzie inspirowao twrcw
literatury, a wszystkie ,,izmy,, poczsi' aby
co teatralne'', wygrao z tym,
''to'
co prawdziwe, to, co poetyckie, z tym, co prozaiczne, a symbolika i figuraty.wnoz dosownoci.
Ju. na etapie

powstawania zrbw estetyki i filozofii radiawyraniezaznaczya

si skonnotego medium do posugiwania si metafor, nawet wtedy, gdy cho.

dzio wycznie o budowanie jejjednego skrzyda, mocno tkwicego w

''przedstawianej'' rzecz}wistoci' Trawestujc powiedzenie teoretyka E. Balcerzana, moemy

stwierdzi, e metafor przede wszystkim na|eily usysze' zanim si j ,,zobacz1i, .
Nie potrzeba zmiany wrodzonej natury rzeczy (...) - pisze ortega y Gasset. \Tystarczy odwroci wartomodelu i stworzf sztuk, w ktrej drobne wydarzenta z zycia
uka si na pierwszym planie i w monumentalnych wymiarach. (...) Procedura pole.

Wo,j

ciech Markiewicz, Radio _,,wiatz dwiekw,,

301

ga Po plostu na tym' aby sprawom marginesowym, ktre nie zwracuwagi, pozwoli odgrywa gwn rol w yciowym dramaciel.

Gaston Bachelard, inspirator i twrca nowej kry'tyki literackiej we Francji, oLre'

lajcfunkcj sztuki radiowej i jej wkad w dwudziestowieczny przeom kulturalny,

mwi o

treci podwiadomych'2. \wag tego stwierdzeniazrozu''komunikowaniu

miemy, gdy sobie uwiadomimy, ie przeom, o ktrym mowa' by reakcjwszyst.
kich dziedzin sztuki przeciwko naturalizmowi. Sztuka, jak twierdzi ortega, ulega
,,dehumanizac)i', , co mona tumaczy jako unikanie j niezauwanie rzeczywistociprzez artystw. Nastpuje zejcie ponizej poziomu okrelajcegonaturaln per-

spekryw. Obecna dotd w sztuce realna rzeczryist'oustpuje miejsca metaforze,

a literatura' malarstwo i muzyka zostuwolnione od uczu osobisrych.

\il/porwnaniu z
innymi sztukami medium dwikowe zna]du)esi w sytuacji
rwitkowej co najmniej z dwchpowodw. Po pierwsze, tendencja sztuki wsp.

do przezwycizania realizmu eliminuje istotn cech sztuki radiowej, te',powszedniego reportazll,,, w ktrym gos ludzki wraenie realizmu czyni tak
silnym' e i autorowi, i suchaczowi trudno v"yzwoli si od realnego wiata,posnci' przedmiotu. z drugiej strony, specyfika przekazu radiowego wymaga pewnego zagszczenia materii atq,stycznej' stwarza moliwodotknicia spraw nieczesnej

go

uchwytnych, daje szans ujawnienia podwiadomoci.\w ten sposb sztuka radiosi na rozdrozu;by nie opatrzono jej etykietk konserwaryzmu, musi
iorwna kroku innym dziedzinom sztuki, co w jej przypadku' je,e|i uzna diag.
::oze ortegi za prawdziw, oznaczawyrzecznie si wasnej istory.
.o,aznalaz}a

V,

sytuacji moliwe jes t rozwizanie nastpujce: podanie w kierunku twoautonomicznych

dzie radiowych, opartych wycznie na dwiku - natu.
=enia
bd
przetworzonym'
czyli swoisty konstruktywizm czy _ jak chce Orte=.n\''
oa _ *infrarealizm''. Termin ten dotrafnie oddaje
drog, jaka prowadzi od realitej

;r-.n;znrch elementw,,wiata przedstawionego'' w dziele radiowym (takich jak gos

rucora. efekt akustyczny, muzyka) do srworzenia takiego kontekstu dla tych ele:::rtrr-, ze zamiast realisrycznego ,,widowiska suchowego'' (std okrelenie
,,su3:,aisko'') powstaje ,,film dwikov,,/,, collage,feature. Zbyt wielki w radiu nacisk

realistyczn daje w efekcie j przeamanie i badani ,,z soczewk w r:i]trostruktuty yci,. Ortega podaje ptzy|<ady anaIogicznych zjawisk w lite.
'm
]nE...=e. rrvmieniajc Prousta, Gomeza de Ia Sern,
Joyce,a. Ciekawe, e ten nurt
n'':*::l rv radiu wiele dzie autotem atycznych, dotykajcych samej materii dwiku:
Tlr *-atrsnv

.
fr,iliilFFt

r--):rega

y Gasset, Dehumanizacja sztuhi i inne eseje,Varszawa 1980, s. 306.

3achelard, Reuerie

:-i

et radio.

La radio

cette

incomme, cyt.

za:

o.

Aslan, Abtor

wiehu,\Iar-

ll. 6enologia i retoryka dziennikarska

104

i formowaniem si sw poprzez zagadnienia dotyczce ,,fonosfery, (Wyspa ghsw, Miasto ghsw) do spo.
eczno-psychologicznych aspektw najnowszych ,,technik radiowyc}i' (Pod,szepty Dreter Kuhna).
Obszar midzy rzeczywistocia jej antenowym
domaga si,,zago',obrazem''
spodarowania', co daje w efekcie liczne gatunki z pogtanicza: midzy klasycznym
suchowiskiem a reportaem radiowym czy tez reportaem a suchowiskiem poeryckim. Materia wiersza' sama z natlry akustyczna, zostaje tu poszerzon a o dwiod problemw zwizanych

narodzinami jzyka

kow materi wiata, ktry ptzywouje. Ujmujc rzeczinaczej, chodzi o to, by,,do.

rtne,, uczyni,,uniwersalnym',, zapewnic sprawom z natury ulotnym i pozor-

nie bahym trw bytw dziejach kultury. Dorychczas bya to wycznie domena
Iiteratury. Thki charakter ma twrczo Ryszarda Kapuciskiego, Hanny Krall
czy \Wojciecha Tochmana. o metodzie twrczej tego ostatniego w sposb najbar.
dziej syntetyczny napisaa Hanna Krall, wskazujc jednoczenie dwie wn dla
gatunkw radiowych cechy:
Mroczne sekrety duszy zastrzezone byy dotd dla literatury piknej. Okazuje si, e
mona o nich pisa i reportaze, Poszerzajc reportaz o nowe obszary' Tochman uprzy-

tomni mi zachannotego gatunku. Piszc o autenrycznych osobach, wie o nich wicej, niz ma Prawo nam opowiedzie, Zaborczoci reportau towarzyszy zatem sztuka
i rezygnacji fpodkr. \7.M.]. Najtrudniejsza, by moe, ze wszystkich po-

dyskrecji

winnocireportera3.
Dokonaj my zatm, uwzgldniaj c powyzsze sugestie oruz Przytoczon wcze.
niej perspekryw Lakoffa i Johnsona, zestawienia czynnikw generujcych typowe dla medium radiowego gatunki:
1 . komunika cja midzyIudzka i wzajemne zrozumienie (nadawca i odbiorca),
2. samorozuminie (nadawca lub autor),
3. dowiadczenie esteryczne (autor),

4, rytua (nadawca i odbiorca),

5. dowiadczenie esteryczne (nadawca),
6. polityka (nadawca i odbiorca).

J \Tochman

, Schodw si nie

pali, Kakw 2002.

Wojciech Markiewicz, Radio -,,wiatz dwikw',

K0l,lUNtKAtJA

I WZAJEtlNE ZR0ZU|1tENtE

Majc zazwycza1 do czynienia z wielk rnorodnocidowiadcze kulturowych, a ptzede wszystkim osobisrych, zarwno nadawca' jak i odbiorca powinni
zadba o tryb czy paszczyzn porozumienia, zwaszcza ze wyobra,nia niezbdna
do nawizania kontaktu (Jacobson) i komunikacji moe da.wa rozmaite efekty.
Lakoff i Johnson podpowiadaj tu bardzo przydatne metody komunikacji, polegajce na negocjacji znaczenia oraz metaforze przewodu:
Wazne znaczenia nie daj si komunikowa zgodnie z metafor przewodu, kiedy to
,iedna
osoba przekazuje innej ustalony' jasny komunikat,wytazajc go przy uzyciuwsplnego
jzyka, a obie strony maj ca niezbdn wiedz, zao'enia, wartoci itd. \W decydujcych momentach nastpu je negoi1asaznaczeniai wwczas stopniowo stwierdzamy'
co mamy wsplnego, o czym mona bezpiecznie rozmawia,jak moemy zakomuni-

kowa dowiadczenia nieznane rozmwcy lub jak moemy snvorzl wsplny obraz.
Przy dostatecznej elasrycznoci spojrzenia na wiatoruz
Przy pewnej dozie szczcia,
umiejtnoci i wyrozumiaoci mona osign wsplne zrozumieniea.

Zrozumienie nieodzowne, dodajmy, w przypadku ,,medium bez wvarzt',,

)akim jest radio. Uzupeniwszy powy,szcharakterysryk o sugerowa ne przezHann Krall dyskrecj (chodzi o sposb wypowiadania si) i rczygnacj(dramaturgia
prowadzenia narracji), oftzymamy obraz radiowej odmiany takich form i gatunkw jak: wypowied, informacja, wywiad, fozmowa' komentarz, debata.

W.ypowied radiowa jest podstawow kategori ,,obecnoci'' na antenie.

Tak jak informacja, odpowiadajc na pytania: kto? co? gdzie? kiedy? dlaczego?
po co? - jest form kontaktu, ,,dialogu'' z odbiorc. Zawierajednak maksimum

subiekrywizmu, poniewa w gosie jest zapisana istota osobowoci, a jedynie ser.

wisy wykonuje si w radiu ,,na biao", czyli bezosobowo i bez interpretacji. Ko.
mentafz' jako gatunek opietajcy si na informacji, polega na wyraeniu stanowiska wobc faktw na ich rzeczowe) ana|izi oraz fachowej ocenie.
Jako forma
dialogu z odbiorc jest obliczony na przekonanie go o susznocii wiarygodnoci
opinii zawartej w wypowiedzi. \7 radiu powinien by wykonywany
Przez auto.
ra, cho niekoniecznie dziennikarza (w tym przypadku powinien mie form an.
tenowej wypowiedzi). Naley unika czytania
Przez autora, gdy znacznie obniza to jego wiarygodno.
Rozmowa, v4ywiad i dbata to gatunki, ktreczy obcnointerlokutora na
zywymplanie. Jako formy antenowego dialogu z odbiorc powinny by otwarte na
a G. L"koff, M.
Johnson, Metaforry w

nasz!771

yciu, Varszawa' 1988, s, 259 ,

105

ll. 6enologia i retoryka dziennikarska

306

jego obecno (prowadzcy jest tu bowiem dodatkowo przytomnym rzecznikiem

odbiorcy). Moderacja polega tu na waciwymsposobie stawiania pytan oraz, co
najwaniejsze, interpretacji odpowiedzi. Cig przyczynowo.skutkowy debaty oraz
jej logika pol egajnatworzeniu przez dziennikarza waciwej

bez tworzenia dramaturgii sporu.

',sumy''

wypowiedzi,

SAl,|t]Rt]ZUl,lIENIE

Majc nieustannie na uwadze wrodzon naszemu jzykowi i wyobrani skonnodo tworzenia metafor, naIezy zwrci uwag na ten ich typ, ktry nazwabym
osobistymi. Stanowi one podstaw radiowego reportau, zwaszczajego odmia.
ny zwan feature, oraz radiowego reportau literackiego. Prba definicji w wymienionym gatunku nastrcza zwykle sporo trudnoci, poniewaiL niezaL,nie od
rodzaju,,feature'' w polskim ptzekJadzie tumaczy si go jako reporta, mimo i
ma on charakter radiowego eseju historycznego, eseju naukowego, dobumentufabuIaryzowanego, czy tzw. teatru naturalnego,

Kada z wymienionychwyej odmian tego gatunku posiada jednak kilka cech

wsplnych. Oto one:
narracja jest tu prb opowiadania za pomoc dwikowych faktw, sekwencji (tzw. ,,o-tonw, ci utrwalonych w dwiku fragmentw rzczywistoci)

sposb opowiadania, nazywania rzeczy ma charakter

substancjal.
''mowy
ne,i'', co wedug M. Heideggera oznacza stwarzanie faktw PoPrzez nazywanie rzeczy

dramaturgia polega tu nie na ,,rozwoju myli'', tylko na jej

',stopniowym
odkrywaniu przez suchacza5 .
Jest to, jak twierdz Lakoff i Johnson, procs Permanentny, trwajcy cae ycie. Zwraca!jednak uwag na koniecznorozwijania u autorw ,,elastycznoci
dowiadczeniowej'', a w twrczoci antenowej ,,nieustannej koniecznoci postrzegania izycia za porednictwem metafor alternatywnycti'.

Klasyczne przy|,Jady zastosowania tego elementu mona zna|e w midzy.

narodowej encyklopedii feature
'A Feature Anthology" autorstwa Flora Steina
(RTE, Dublin 1990), gdzie obok snnych
w Europie'' (1973) Petera
'Dzwonw
Leonharda Browna autor wymienia prace radiowe Rene Farabet (Atelier de Creation Radiophonique) i Kaye Mortley. Stopie zastosowania w ich utworach me5 K. Karabasz, Bez

f bcji - z notatek

flmowego dokumentalisty, \Tarszawa 1985, s. 92-93.

Wojciech |'1arkiewicz, Radio -,,wiot z dwikw

tafor alternatywnych jest tak wysoki, e miaomona by w tym przypadku zasto-

ty- przypadku mamy do czynienia z paradoksem' gdy wymagana dla tego gatunku nieobecno autora staje si zarazem jego
intensyrvn obecnoci'cho niekon tecznie flzyczn (gosow).
sowa nazw feature poetycki. \7

RYTuA

Zjawisko to w twrczoci antenowej powstaje zazwyczaj nieformalnie i spontanicznie' Tiudno jednak nie zauwazy, ze prmujc rozumienie rytuau jako powtatzcego si, zunifikowanego aspektu naszego dowiadczenia, speniajc go,
przydemy naszym dziaaniom struktury i znaczenia' Eliminujemy rym samym
chaos i przypadkowo,a metafory osobiste staj si czynnikiem identyfikujcym
autora z kultur narodow. Jest to szczeglnie widoczne' jeliporwna si ,,ak.

rywnoantenow' przedstawicieli radiofo nii niemickich i angielskich, niezaIez.

nie od regionu. \w przypadku rych ostatnich typ narracji wykonlwanei ze szcze-

ginym humorem, mimo ,,ulotnoci''mediu'm' stawia odbiorc w krgu kultury

wysokiej. Charakterystyczn, e w opracowaniach dotyczcychklasyfikacji gatunkw i formatw radia brytyjskiego komedia jako wyznacznik gatunkowy zmuje wyjtkowe miejsce6. Nasuwa si zatem spostrzeenie, zebdce kiedy trady
polskiej radiofonii radiowe kabarety (,,Podwieczo rekprzy mikrofonie", ,,Trzy po
trzy'',
a ostatnio ,,Z'yP,, i ,,Zapraszamy do Ti"jki''), w duym stopniu
',Kurierek'',
oparte na jzykov'rym humorze, s przykadem opisywanej tu rytualizai' od.

miennym przyWadem tego samego zjawiska, jake mocno obecnego w jzyku radia, ci jzyku mwionym, jest opisywany przez Michaa Gowiskiego w jego

kolejnych ksikach styl mory, traktowany Przez autorajako styl bycia.

Szczeglnie dobitnie dochodzi to do gosu w felietonach Rytuay oraz Wiel.
kie redundancje:
Spotgowana redundancja jest jedn zbardziej charakterystycznych waciwoci
teks.
tw pisanych nowomow' co tumaczy si nie tylko stosowaniem w nich techniki perswazyjnej, ktr okrelimona jako wbijanie do gowy. Jednym z czynnikw

Potgu.
jcych ow cech jest niewtpliwie bezporedniapodlegotekstu rytuaowi
[podkr.
\7.M.]' co uniemoliwia opuszczenie formu nie wnoszcych adnych informacji, ale,
by tak powiedzie, obrzdowo lpodkr. \(4M.] nieodzownych7.

. A'

Crisell, Understandingraa, London_NewYork 1994.

7 M. Gowiski, Moua w stanie oblenia
1982_1985, \Varszawa 1996, s, 296_297.

il
*
fr

fi

107

ll. Eenologia i retoryka dziennikarska

308

\7 powyszym cytacie chodzi tylko o to, by uchwyci zjawisko, a nie epok,

gdyiLw rypie programu ,,audycja naywo,, zjawisko
rytua|izac)i mozeby zwii'
zane z rypem stacji bd audycji (zob' audycje religijne).

OII5WIADtZENIE ESTETYiZNE t]RAZ Nt]WE TEIHNt]LT]GIE

Ptmujc punkt widzenia strukturalistw Lakoffa i Johnsona, mo,emy zao,'e nowe metafory, do ktrych kady twrca ma Prawo' zdolne s spowodowa nowe rozumienie, czyli stotzy nowrzczywisto. \7aniedziki radiu'

medium ,,bez obrazu,,, gdziejzyk jest podstawowym i jedynym rodkiem wyra.

zu' owe metafory powstaj. Niezalenie od kontekstu politycznego, spoecznego

i ekonomicznego jzyk jest sfer, gdzie istnieje swoista

nieatwo zatem,
'pami'',
twotzC nowe mody, poprzedni rzeczywistozanegowa. \rarto w tym momen.
cie zacytowa Victora Klemperera, autora ksiki o jzyku III Rzeszy:

Rok 1935; 2 grudnia, Przyszo mi dzido gowy, e nigdy dysproporcja midzy si

a bezsilnoci czlowieka, midzy wiedzludzk a gupot nie bya tak ogromna jak
obecnies.

Kazda dziedzina sztuki wybiera niektre wymiary naszego dowiadcze n ia, awyklucza inne. Metafora jest nie tylko spraw jzykuJest spraw struktury pojcio.
wej, a struktura ta wie si ze wszystkimi naturalnymi wymiarami naszego dowiadczenia, nie wykluczajc koloru, ksztatu, dwiku itd. Radio stoi wic u pro.

gu wszelkich zmian,jest obszarem, gdzie widoczne skady postp i

kazdazmiana,

Znamiennazatem jest konkurencyjno radia i telewizji na pocztku XXI wieku.

Prby przeniesienia dowiadcze filmu do radia orazdoskonalenie montau jedynie wzbogacaj to tradycyjne medium. Stereofonia niewiele tu zmienia, udoskonalia jedynie odbir. Podobnie jak technika kwadrofonii (zob. suchowiska Srereofobia K. Choiskiego i loaadrofoniaI.Itedyskiego). Jedynie technika cyfrowa
wniosa now,iako w dziedzin twrczoci radiowe|.
Perfekcja montau cyfrowego spowodowaa przezwycizenie ralizmu na ruecz
naturalizmu w radiowych gatunkach artystycznych (reporta, sfuchowisko), w informacji zautwierdzia odbiorc w przekonaniu o przewadze ,,realnego'' nad
',pozarealnynt''. \farto jednak uwzgldni obawy Mieczysaw Porbskiego, ktry mwi wprost, e:
8 V. Klemperer,
Dziennik t933_1945, Krakw 1999, s.5|.

Wojciech l'|arkiewicz, Radio

- ',wiatz

dwikw,,

odbir informai przypomina czasem gr losow. (..') \r przypadku urny moemy

by mniej wicej pewni, e kul wyjmi emy z ni tak, jak w ni woono. Inaczej jest
z kanaem akusrycznym. O idealne warunki raczej tu trudno. Moemy si przessze,
czegonie dosysze, mozemy straci pewne fragmenry bo je za$us nieoczekiwany
haas. (...) Specjalici od sposobw cznocipierwsi zwrcili uwag na konieczno

uwzgldnienia zaHc odbioru, definiujc ich przyczynjako szum9.

Nigdy nie moemy by pewni' e informacj a przekazana nam przez medium

elektroniczne jest informacjprawdziw, przekazan poprawnie. Spraw dodatkowo

',komplikuje'' technika cfrowa, gdy moliwoci,jakie stwarza' powoduj,

ze obraz czy dwikwykonany t technik, jakzauwazaJ'.P Fargiex jest w takim

samym stopniu podmiotem, jak i przedmiotm. Dziki nowej technologii ,'znajdujemy si w obszarze cakowitej wzgldnoci''' Co to oznaczadla radia?
Dwik jest podmiotem w takim samym stopniu jak przedmiotem, innymi sowy:
podmiotem obdarzonym fikcj. Podmiotem-przedmiotem; w pewnym sensie akto.
rem. Z ow skonnocizarwnodo pasy'wnoci, jak i akrywnoci, ktr zakadazawd aktora. Zdolnego do komponowaniawraz z innymi innego obrazu. Przypadek
i jednoczeniekalkulacja10.

Pt]

LITYKA

Na koniec aspekt, ktry by moe nie spowoduje pojawienia si cakiem nowych gatunkw radiowych, cho niewtpliwie bdzie miawpyrv na modyfikacj
dotychczas istniejcych. Jak sfusznie zauwaiaj Lakoff i Johnson: ,,ideologie po.
Iityczne i ekonomiczne wyraane s w terminach metaforycznych i jak wszystkie
inne metafory, mog ukrywa pewne aspekty rzeczylvistoci''.
Metaforyczne pojcia:,,wolno,rwno, niezalenoekonomiczna, wa.

dz, mog ukrywa pewne

aspekry rzeczywistoci.lepe akceptowanie tych czy

innych metafor moe ukrywa ,,degraduj crzeczywisto, bezsensown prac fizyczni umysow w przemyle spoeczest'w rozwinitych czy te,dosowne nie.
wolnictwo w wielu innych krajach wiata''l1.

l0

M. Porbski, Sztuka a informacja,I(akw

1986,

s' 36.

J.-P. Fargier, ,,Anio obrazu ryfrowego'', w: Pejzae audiowizualne, oprac. A. Gwd,,Krakw |997, s. 326_327.

rr G. Lakoffi M.

Johnson, dz. cyt., s.264.

109

ll. 6enologia i reioryka dziennikarska

lt0

Cieszcy si du ogldalnocite|ewizyjny program T\{ ,,Szko kontaktowe'' moe by w rwnym stopniu ilustracj tego aspektu medialnej rzeczy'wistoci,

co wytyczeniem kierunku, w ktrym bdzie zmierua je) rozwj. Pojcie ,,wolnoci''' jak susznie zauwazaA. Boyd, przede wszystkim na\ezy odniedo nadawcy,

ktry w pierwszym rzdzie odpowiada przed swoimi odbiorcami

dem. okrelasi to mianem zaufaniapublicznego.

a nie przed rz-

zaIeznie od tego, czy dany nadawca wykorzystuje swoj wolnow odpowiedni sposb, czy te. jej naduzyvva, poziom tego zaufaniadecyduje o szacunku dla mediw. (.'.)

w szacunek

oze si okazaczynnikiem decydujcym, czy szala przechyli si na stro-

n wolnoci, czy kontroli12.

Obecnie, mimo zaufania spoecznego do ,'interwenryjnoci'' mediw, wydaje

si, e mamy do czynienia zkryzysem zaufania do mediw jako instytucji. Meta.
fora ,,wolnoci'' ma konotacje negat}.wne.
By w peni zaPrczentowa gatunki specyficzne dla radia, majc na uwadze,
e niektre z nich po)awiaj si take w jzyku pisanym oraz innych mediach,
warto Przywoa terminologi pochodzc z wypowiedzi i manifstw teorety.
kw radia (Jan Ulatowski, Zenon Kosidowski, Jzef Mayen) ogaszany w latach
1927_1935. Po)awiap si w nich sugestie i sformuowania, ktrych przydatnociw epoce radiowych news-rllmw i ,,ramwek'' nie trzeba udowadnia. Uwagi te mona by uj w dwie grupy. Pierwsza dotyczy bdzie telrstu radiowego,
inaczej mwic: sw uytych do stworzenia programu ,bdw formie sw wy'
powiedzianych ,,na zywo,,,bdw formi scenariusza. Dla uproszczenia nazwij.

my go ,,tekstem''. Druga wie si ze sposobem wykonania. \7 centrum uwagi

zndzie si tutaj osoba dziennikarza radiowego, ,'zapowiadacza'' (dawniej spikera) czy prezentra.
Nowa skala gatunkw radiowych, w ktrej wyznacznikiem jest istotny w sztu.
ce radiowej stopie subiekrywno ciprzekazu, rodzi si na podstawie jego nasyce-

nia autorskim ,,ji,,Z wszystkich dostpnych definicji kultury dla potrzeb ,,sztu'
ki radiowej'' przymuj propozycj rozwinit i szczeg.owo omwion w Pracy
Edwarda T. Ha|Ia Bezghny jzyh' \7edug Halla, kultura jest komunikacj, a teoria komunikacji to nic innego, jak ujmowanie procesu mwienia i porozumiewa.
nia si w kategoriach tworzenia arbitralnie dobranych symboli dwikowych - po
to, by opisa, co si v,rydarzyo lub mogo wydarzy. Nie jest przy tym konieczne
tumaczenie relacji midzy zdarzenim a symbolem, ktry zdarzenie to wyraa.

12

A. Boyd' Dziennikarstwo radiowo-telewiz1ljne,prze,A. Sadza, Krakw fO06, s.27O.

Woj

ciech lTarkiewicz, Radio -,,wiat z dwikw,,

111

ZaWada si' e radio to medium' w ktrym czas dzieIcy zdarzenie od informacji o q,m zdarzeniu jest jak najkrtszy, prakrycznie rwny zeru' \7 informacji przekazywanej w serwisach bdzie to ,,wiadomo z ostatniej chwili'', moliwa

dziki systemowi cogodzinnych wiadomoci i emitowanych co p godziny,,skrtw'. \7 suchowiskach (teatr radiowy) dajy si do absolutnej i|uzji, gdzie _ jak
w synnej Wojnie wiatea Orsona sfellesa czy w Le Dirigeable L 303 Martina Ro-

_ wiatprzedstawiony jest rcdzajem transmis ji czy relacji

,,na zywo,,, Jest to
tzw. technika naoenia: suchaczy niepokoi si reportowymi w formie lvypo.
sta

wiedziami na fikcyjny tmat.

\7 wynalazku ostatnich czasw, tzw. radiu interaktywnym, niemal kada audycja jest reportaem z miejsca zdatzenia, a dziennikarz oprcz funkcji informatora spenia, poPruez rozmow z uczestnikami zdarzenia, funkcj jej wsptwrcy' Jednostk podstawow, ktra tworzy,,radiow wypowied'', jest informacja
prosta' ci zdanie pojedyncze, odpowiadajce na hipotetyczne pytania odbior.
cy: kto?, co?, gdzie?, kiedy? Mona je nazwa,jak chce Hall, ,,przekazem skoczo.

nym, (complete

messag|3,

w ktrym obecnoautorskiego

,,ja'' jest bliska zeru.

Bliska, poniewa czytaniewiadomoci w sposb metaforycznie nazywany,,na biao'' nie daje lektorowi moliwoci,,oczyszczenia'' swojego gosu z tak indywidualnych jakoci, jak ton czy barwa, Biorc pod uwag psychologi odbiorcy uwikanego w kontekst poIiqlczny, spoeczny i kulturowy, musimy zao zy, rc rozPoczqr

serwisem informacyjnym proces komunikacji trwa' a nawet musi ttwa znacznie

duej(tygodnie' a nawet lata) , Przyadowa wiadomohistoryczna nie jest prze.
cie lsztatowana w kilkadziesit sekund.
\7 radiowych gatunkach informaryjnych (informacja prosta, informacja poszrtzona, sprawozdanie, relacja, transmisja), w ktrych autor dlly do ukrycia swo.
jego ,jd, w imi obiekrywizmu, znaczenia nabiera

intonacjawypowiedzi, ktra

jest

rwnie czcikulturowego kodu. Na przyWadw jzyku angielskim podniesienie

gosu w zakoczeniu frazybdw tzw. wygosie (a wic intonacja wznoszCa' anty.
kadencyjna,

a nie opadajca, kadenryjna) powoduje zamiantwierdzenia w pytanie.

Dlatego w dziaachinformacyjnych radia preferuje si gosy raczej niskie (,,ciemne'')
i za|eca si mwienie ,,na osi'', by unikn dezinformujcych ,,zapiewv/'.

Elementami ,,informacyjnej poetyki'' radia s krtkie dwiki w postaci mu(,,przeryw.niki'') oraz pulsujce to dwikowe. \w istocie jednak to nie
sposb prezentacji ma tutaj decydujce znaczenie. Podobnie jakgazeta(dziennik)
- cenna rano, wieczorem bdca ju tylko makulatur _ radiowy serwis (aktualnozyczn1frazy

dy do ,,unicestwienia'', ledwie zdzy zaistni. Uwagi te wydaj si szczeglnie istotne w odniesieniu do serwisw nocnych' gdyz prze.
ci)jest dobry wwczx, gdy

'3 E'T. Hall, Bezghny jyh,\farszawa 1987, s. 106.

ll. Genologia i reioryka dziennikarska

31?

widywane w rym przypadku mniejsze audytorium powoduje najczciej lekcewaenie opisanychwyzej regu. Cenne s natomiast tzw. michaki, ci ciekawostki
pojawiajce si w serwisach niektrych stacji radiowych i telewiryjnych w porach

pnowieczornych. R.g"y opisanych vvyzej ,,gier informacyjnych'' mona by nazwa skrtowo (co wane dla dalszych rozwazan) za Michaelem Gheude'em ,'poe.
tyk trybuny''la, w ktrej pulpit lektora-serwisanta jest nieodzownym atrybutem
informowaniai ,,wyglaszanid'. Cenna wydaje si take uwaga Ren Bergera:
\7 czasie, gdy panowaa hegemonia komunikacji jzykowej, idea ,,opowiadania'', ,,felacji'', ,,sprawozdania,, [podkr. \(M.], zwizana z procesami nadawania odpowied.
niego ksztahu, narzucaa si sama. Dzijest inaczej..w kocu powiedzie mona tak:
telewiz)a [i radio; przyp.

\(M.] , podzajc lademzdarzenia

albo _ lepiej

- w rym

sa.

mym momencie, kiedy dochodzi ono do skutku, znosi efekt chronologiczny. Mamy
tu do czynienia z paradolaem. Sdzc, e jestemy nieustannie podczeni do naszego ekranu i e nadajnik jest nieustannie podczony do,:rda informacji, wszystko
mogoby si potoczf w ten sposb ryIko wtedy, gdyby czas przesta istnie. To jeden
problem radia. Drugi - to sprawi, by ,,tam'' byo ,,tuta,i'' i by zostaa zniesiona rni.
ca pomidzy,,tam''

i ,,tu''. oto istota techniki radia i telewizjil'.

Poniewa program radiowy nie przedstawia obrazowo miejsca, w ktrym powstaje' nie widzimy te tych, ktrzy mwi; jzyk dziennikarza radiowego musi
odzwierciedla sytuacj, e ,,tart, jest ,,tutaj''. Problem dziennikarstwa radiowe.

go polega na uwierzytelnieniu realnocizdarzenia, o ktrym mowa _ inaczej niiL

w telewiz,ii, gdzie czynimy to w kilka sekund z pomoc obrazu. To pierwsze zada.

nie ,,sztuki radiowej". Drugie - to kreacja ,,zdarze studyjnych'', w ktrych, jak

w dobrze zrealizowanej sztuce' obowizuj zasady dramaturgii. Publiczno jest
coraz czciej obecna podczas tych zdarzen, czsto wykorzystywana ,iest formua
,,studia otRartego", ,,radiowego foruni' czy ,,telekonferencji". \Tszystkie zdarzenia studyjne mog by kombinacj trzech form wypowiedzi (wedug klasyfikacji
M. Gheude'a), gdzie obok wymienionej ,,trybuny'' pojawiajsi ,,salott'' i ,,scena''.
Mog one take wystpowa w formie ,,czystej,,: trybuna to nic innego jak sposb mwienia do suchacza
t,rtar,, tak jak ludzi rozmawiaj z sob na
',twarzw
co dzie. Salon tworzymy po to, aby asystowa w dialogu gospodarza i jego goci.
Scena zapowstaje po to, abymy mogli ssze to, co sysz inni. Popularny,,Tok

szoli' Piotra Najsztuba i Jacka fakowskiego moe by klasycznym

przy|<adem

po.

la M. Gheude,
,,Podwjne spojrzenie. Przestrze w obrazie TV'', w: Pejzae audiowizualne,
dz. q,r., s. 195-21.3.
15

R. Berger, ,,Restrukturyzacja mitu'',w: Pejzae audiowizualne, &. .y,." s. 109-1 12.

Woiciech lTarkiewicz, Radio -,,wigt z dwikw,'

jest tam, gdzie jestem ja _
czeniatych trzech Poeryk. Potencjalny suchacz radia
jest czyst obecnoci.
autor programu, albowiem program radiowy
za Martinem Heideggerem moktry
o"i.;J, to dziki jzykowi radiowemu,
stwarza fakty, nazywa.
zemy nazwac ,'mow substancjaln{'. Mowa substancjalna
wywierozrlznienie jzyka mwione,go
i,,,,,,y'od Heideggra mona rwnie
(ny|, jzyka,"di"i i jzykapisanego. Sens bowiem ma tylko mwienie zwiLn., ob,nocipodmiotu mwicego. Nie obiekrywny sens jest zatem istotny'
intencji i poprzez ni dokonu.
lecz sposb podania sensu, intencja. Dziki owej

je si przekaz wartoci:
To,jaksimwi,stwarzawimidzymwicymasuchaczem.Istotnewizireligijkonie z ,,co''. (...) To ,,jak' deryduje o tym, czy mwi ,,do
s iz
ne wyaniaj

,,jai',a

dorykamy miejsca, z ktrego wyrasta sia

go,,,,,przeciw komu'' czy ,,zkim,,.Tak oto
sowal6.

Rolaradiajakomediumopartegonasowiemwionymza-wierasiwstwiermowy jest mowa istory''. Nadawca, mwic ,,do mi.

dzeniu Heideggera: ,,Istot

krofonu'(nie,,ptzezmikrofod',-gdyzradioniejestjedyniesposobemutrwalefaktu w czasie), musi pamita, ze nie wolno mu pope.

nia lub
'Przeniesienid'
ni,,bduabsolutyzacji''.Pojcieto,wprowadzonePrzezPaulafucoeura,mona
zdefiniowa w taki sposb:
kogodo kogoinnego i o czym.
tekst pozostaje dyskursem wypowiedzianym Przez
dyskursu' zredukuje si tekst do przedmiotu na.
Jeeli pominie si ten zasadniczy rys
cz)owieka,|ecz ktr, jak ka.
tury tj' do rzeczy,ktra nie zostaauformowana przez

myki, mona znaIewpiaskul7.

Naprzeciwlegmkracuacuchainformacyjnego(odbiorca)mamydoczy.

przez wikszonadawcw
nienia ze swoistym paradoksem, nierozstrzygnitym
gospodarki rynko.
(take publicznych). Nadawca bowiem, kierujc si zasadami

*.1,o,ig",*kceswwczas,gdyjego przekaz_wolnyodograniczebezporednie.
jest skierowany do okre.
go,ko,,tlkt., midzy p",tn.iami Procesu komunikacji jednak
pamita, e proces
onej czci publicznoci (tzw. grupa docelowa). Musi
podlega spoecznym reguom ,,dopuszczania i wyklucza-

odd"i"*",,ia mediw

i znaczenie. Suszdopiero reakcja odbrcw nadaje tekstowi wano

nie zaturaia Ricoeur:
nid,

Materia\ z honferencj: Kulrurotwrcza

Tischne ,,Sia sowd', w.. Radio' Szanse i u1zwania,
1o2-t03.
1997, s.
rola rad.ia,red' T' Leniak, J.P. Gawlik, Krakw
|7 P,Ncoeur,Jz'!k,tehst, interpretacja.V1brpism,\7arszawa 1989' s. 103.
16

J.

l1l

ll. 6enologia i retoryka dziennikarska

314

do znaczenia tekstu [i wszelkiego przekazu; \MM.] naley bowiem to, e jest

on ot.
warfy dla nieskoczonej |iczby czytelnikw i tym samym dla interpretacji. (...)
Dlate.
go waniealtorzY ktrzy nie troszcz si o czytelnika, i pogardzajc
wspczesn pub-

licznoci, wierz w przys sukces, rzeczywicie wy1rywaj,,,

Vydaje si, e cytat ten moe by pomocny dla szucych rozwiza progra-

mowych dyrektorw radia publicznego.

Za'sadnajwazniejszw tekcie radiowym jest ekonomizacjasowa.lfynika

ona
z braku obrazu, elementu podstawowego w filmie czy w telewizji,
niemonoci za.

'

trzymania uwagi odbiorcy na sowie (tak jak w przypadku prasy czy ksipki).
Sowo
w radiowym tekcie musi by skondensowane. Zalecasi skupianie si
na jego wa.

lorach pojciowych i emocjonalnych. Sposobem przedstawi ania rzeczywistoci

w radiu jest
myli,
nastroju,
sytuacji''19.
jasnoci
Dla
wywodu
mona
by si
''stenograln
tu posulpojciami z teorii literatury:
Pars ?ro toto (synekdoch) - wedug Ula.
towskiego _ czy e|ips, natomiast by sformuowania teoretykw radia

zabrzmia

wspczenie,uzupeni je terminologiz dziedziny masowej komunikacji

, Zatem
nadmierne i kosztowne rozwlekanie pruekazuinformaryinego w celu
zapewnienia
mu wysokiego stopnia prekorektywnoci (uniknicie szumu informaryjnego)
okre.
lasi tu terminem redundancji. o ile szum inform acyjny i prekorektywno
stanowi realne zagrozeniadla radiowego kanau informacyjnego, to redund
ancja czyni z anteny
gazet,, , wzbogacon o krasomwcze ,,intermedia''
',dwikow
- co nie
ley, moim zdaniem, ani w interesie dziennikarzy piszaJch,ani radiowcw.
Naley
jednak pamita, e proces komunikowania niesie z sob
sporo nierypowych poza.
sownych rodkw wyrazu' o czymprzypomina trafnie Mieczysaw orbski:'
Rnego rodzaju przejzyczenia,sowa wypowiedziane we nie, w oszoomieniu,
w ekstazie, Podniecone sowa prorokw i wirych,bekot pomylonych, znaki
krelonena
niebie przez lot ptakw, przez ruchy gwiazd, konfiguracje odnajdywane
w liniach doni, w rozkadzie kart' widzenia i halucynacje
- z uPorem byy i s uwaane za przekazy
istotne. S nimi rzeczywicie, bo informuj nas o nadziejach, oczekiwaniach,
potrzebach i lkach, dla ktrych w jzykunormalnym nie ma miejsca2o.

Niektre z nich mog i musz pojawi si w radiowym kanale informacyjnym.

Gdyby przyvroa w tym miejscu semiologiczny schemat Romana
Jakobsona2', to
l8
19

tme, s.

105.

K. Laskowicz, wiat za drzwiami, Pozna 1983, s. 8-9'

20
M. Porbski,d,. ,y',, s.35_36.

fI Zob.
KOW Iy,/O.

Wspczesna teoria bada literackich za granic. Antologia, red'

H'

Markiewicz, IGa.

Wojciech Markiewicz' Radio -,,wiot z dwikw,,

315

wikszoz zasugero.wanychprzezMieczysawa Porbskiego elementw mona by

przypisafunkcji fatycznej i metajzykowej aktu komunikacji. Dziennikarzradio.
wy koncentruje si bowiem wwczas na kodzie (ci jzyku ze wszystkimi jego
,'przylegociami''), a c jego wysiek skupia si navtrzymaniu kontaktu z poten.
cjalnym odbiorc. Nadawane w niektrych stacjach pro1ramy z telefonem (phonein) nieco odciy prowadzcego w tej roli, ale fFm samym zuboiy jego radio.

wy ,,tekst''. \farto podkreli\M tym miejscu prymat radia nad innymi sposobami
komunikacji, gdy nadawca jednym banalnym pytaniem: 'Jak si pastwo czuj?,,
komunikuje si z milionami odbiorcw \M tym samym czasie i na odlego.
Rozwaania pierwszych teorerykw radia uwzgldniaj wszystkie niemal aspekty
procesu komunikacji. Do funkcji faq,cznej i metajzykowej mona by wic odnie
takie wymagania stawiane dziennikarzom radiowym, jak,,indywidualizacja goso.
wa postaci poczonazmontaem pozasownych elementw fonosfery'', ,,szczero
i naturalno wypowiadania tekstu'', ,,nasilanie tonalnoci i modulacji mov't', czy

(blind
,,pauzowanie''22. Poniewa. radio zwane jest czsto ,,medium niewidomym',
medium)23 czy ,,wiatemza drzwiami,, , na|ezy zda sobie sPraw z tego, e cecha
,,awizualnoci'' okreliawszystkie jego cec pochodne, takie jak natura
i sposb jego u.wania, tYP humoru, a czciowo take zakres eksploatowanych
tmatw. Cech wyrLniajcradiowy kana informaqjny jest na Pewno fakt, ie

jzyka

to medium ,,interpersonalne'2, tzn' takie, w ktrym nadawca i odbiorca funk.

cjonuj w duej bliskoci,bez moliwociwidzenia si nawzajem. Th perspektywa
okrela Pewne techniki studyjne, ktre _ wyjv{sry t-1p i rodzaj uzytych do emi.
polegaj na waciwymtozmiszczeniu w studiu prezentera i jesji mikrofonw

,iest

go rozmwcw. Uwzgldni przy tym naleiy, za\eini od rodzaju audycji, relacje

rozmwca-rozmwca oraz odlegociwszystkich osb od mikrofonw' Konfiguracia ta bowiem stanowi rwnie swoisty, poza)zykowy kod, bdc jednoczenie
kreacj przestrzeni akuty cznej, czyli kontekstu.
Inny ukad Przestrzenny naIezy zastosowa podczas

',sytuacji

wsppracy'', in.

ny przy,,wspzawodnictlvie'', ,,negocjacjacti'' ,,w1'wiadzie,,, jeszcze inny podczas

,,dyskus,ii'' czy,,konwersacji''. Naley unika, vtyjwszy,,serwis informacyjnt',, sYtuacji sterylnych, w ktrych ,,mwice go*y'' zdajsiprzypomina fotografie bez
ta. Coraz czciej,szczeglnie w programach rypu ,,interaktywnego,, , mozna za.
uulazyprbykreowaniath, czyIiprzestrzeni, ktra pruez jakiczasbyalekcewa.

iona przez stacje radiowe. \7 radiowym kanale informacyjnym funkcjonuje jeszcze inny rodzaj tozumienia kontekstu. Chodzi tu o kontekst informacyjny, ktry umoIiwia istnienie sensu informacji i ktry musi by zrozumia zarwno dla
f2 M.Kniw, o dzieb radiowyrn,Vrocaw 1972,
23 A. Crisell, Understanding radio, dz. cyt., s. 3.

ll. 6enologia i retoryka dziennikarska

315

nadawcy, jak i odbiorcy zewzg|du na ich blisko

fizycznlub dlatego, e dziel
oni dowiadczenie czywiedz o przedmiocie (bachgrou,nd
information)za,Konieczne jest take wprowadzenie do programu
pewnej |iczby zwiotw uywanychprzez
dziennikarza, by sprawdzi, czy w kontekst funkcjonuje
(/aka dzi pogoda?,
Jaki
nastrj) |ub czy kod jest zrozumia (Wszystko jn,r).

\fymieni trzeba rwnoczenie minusy radiowej komunikacji:

brak obrazu
powoduje konieczno uwzgldnienia wewntrz informacji
wizerunku nadawcy
(relacja, reporta) orazwyranego adresu (wizerunek
odbiorcy). Sam

musi by rwnie na swj sposb obrazowy. \7

ty-

komunikat

miejscu naley wspomnie

o czstych naduyciach i przekraczaniu granic
nie rylko formy, ale i dobrego smaku p.tzez radiowych prezenterw. \7 duym stopniu
przyczynia si do tego telewia, ktra zbyt intensywnie eksploatowaa w ostatni.r,

i"t".r, pomys ,,pokazyta.

nia kulis'', czyli stadium rodzenia si programu. Przeniesieni.
go jo radia powoduje zanik ,,intensy.wno ciprzekazu,', po"b"*i"
go swoistej mitJogii i przypomina
form i zawartocipierwsz prb syiuaryjn
w teauz'Przy konstruowaniu programu radiowego nale:y pamita, co si traci, nie
dajc odlio,.y moliwocizo.
baczenia pomocnych czasami w odbiorze programu
zestawie, rysunkw, diagram1v czy nawet fotografii. Naley wic przezpowtrzenia
niektrych ,.g-.,,i*
stworzy sfuchaczowi moliwopowrotu w dowolnym
momencie do in1udycji
formacji ,,zapisanej''. Sta bdwykreowany kontakt
n^i^*,w rad.iu dope.
"
nia,,bezosobowo''sowa pisanego.
Preql.zujc, co oznacza,,kontelt'' w rozumieniu
nrrcw programu rad.iowe.
go' warto przytoczy trzy mo|iwe jego rodzaje: kontekst
pozaradiowy, do ktrego odnosi si informacja (region, miasto, dzielnica, instytricja);
kontekst radiowy
(antenowy) podanej informacji, ci to,
co jotaczana antenie (informacje uzuinne programy: ', jak mwilim\ wczenkj wprogramieX,w
ranach cyklu
1l-eniajace,
Y '.,dzi nawizujem\ do q,hlu Z, sprau poruszlm! w pniejszym programie
itd,).
\Vanym elementem strategicznym musi by w tym
przypadku reklama wewntrz.
na programu (on air promotion), nasi|a1ca si
wraz ze zb|iiLaniemsi godziny emisji.
'e czy si jz reklam z,ewnttzn (offair
promotion), |<leiy te|ewizy1|rwa,
n, dziPrasow. \7 mediach
''Pfzestrzenny.,E, igu,q,) ko.,t.t ten jest natychmiast zauwany. Kontekst ten rozumiany jest jako
,,realno'' danej stacji radiowej
oraz zatrudnionych w niej dzienn ikarzy (Dzikuj,
e zrualaz s Part w naszym

?r0-

gramie, Mimo trudnoci zypan d,otrze do naszej

stacjiitd'). Mona rwnie ten
efek.osign' okrel"jc ko ndyc) gocia jako j.j'.go
z potencjalnych suchaczy
(Mlb, e nie przeszkodz Panu korki na ulicy
X,.,y..' * ko,k". .y.r' musia sta
kazdy z nas...; lub W nadmiarze zaj trudno- jat
znale czas na radio).

.-

lame, s. 3.

Wojciech l.|arkiewicz, Radio -,,wiatz dwikw,'

,,lepotd' radia ma swoje ewidentne plusy. \7 epoce cyw|rizacjiobrazkw i ko.
miksw (czyli skrtu mylowego) radio rozwijawyobrani. Naley tylko stworzf
ten rodz gry z odbiorc. Nie bez znaczenia jest tu poziom i jakokonkursw antenowych. Szczeg radiowego procesu komunikacji musi stwarza sam odbiorca. Obraz dwikowy odwouje si bowiem do naszego dowiadczenia iyciowe.
go. Chodzi jedynie o to (jak w dobrze pomylanym procesie dydaktycznym), by
zasugerowa okrelony materia pojciowy, zebra pewn Iiczb ptzykadw i da
podstaw do reinterpretacji powyzs,zychzdarue akustycznych. Ciekawym

- cho
dzinieco zarzuconym _ pomysem by kilkanacie lat temu radiowe ,,skrzynki
kontaktowe',, spra1ce kontynuacji programu w formie listw.
O intens}rvnoci wszystkich procesw odbioru decydowaa na pewno psychologia percepcji, opierajca si na zjawisku synestezji, ci subiektywnym odczuciu wraenia pochodzcego od innego zmysu ni ten, ktry otrzymabodzieczewntrzny. Majc dzido czynienia w rudiuz bodcami dziaajcymi na nasz wzrok

(mimo wszystko!) i dwikowymi bodcami pobudzqcymi nasz such, powinnimypamita o literaturze, ktra peni tu funkcj ogniwa poredniego, Z powodw pozaiiterackich tylko w niewielkim stopniusprzy1aonamasowej komunikacji.
\7 ty- miejscu na|e zauwayc brak literackich oryginalnych tekstw napisanych
specjalnie dla radia. Powyszych uwag nie nalezy rozumie w ten sPosb, e tylko
radiu przysuguje miano medium dziaajcego nawyobrni. Jednak radio czyni
to w najszerszym zakresie. \7 ostatnich latach jestemywiadkami dynamicznych
.lfspln
przemian polskiej radiofonii.
ich cech jest coraz wiksze podporzdkowanie i zwizekstrategii programowej ze strategi marketingow. Uczestniczc
w rynku zlcen reklamowych, wszystkie stacje walcz o jak najwikszIiczb suchaczy. \7py* na rynek zlece reklamowych mog mie rwnie stacje uczestniczce w nim pozornie (finansowane z abonamentu). Istnieje wic realne niebezpie-

czestwo stworzenia radia publicznego bez publicznoci czy tez osignicie sukcesu rynkowego kosztem rezygnacji z obowizkw publicznych.

\7 podtekcie rych

zjawisk tkwi potencjalny konflikt midzy dziaami radia wykonujcymi zadania

Programowe a dziaami zajmujcymi si reklam i marketingiem. Dokadna analiza potencjalnych zainteresowa reklamodawcw moe by sposobem na unik.
nicie konfliktu, a take pozwoli zapobiec sytuacji, w ktrej program stacji ogranicza si do aktualnych moliwocii zainteresowa dziennikarzy.
Innym ni wedug kryterium formatowego podziaem stacji radiowych jest ich
klasyfikacja na podstawie stosunku do audytorium, czyli potencjalnego odbiorcy.

Radio zzaoeniajest medium elastycznym i tolerancyjnym, gdy pozwala su.

chaczowi na rwnoczesne wykon1rvanie innych czynnoci. Stopie elastycznoci
zaIezny jest od zmianw technice nadawania i suchania, ktre prowadziy od su.
chawek do gonika,od odbiornikw lampowych do tranzystorw. \Vanym eta.

317

ll. 6enologia i reioryka dziennikarska

318

pem rozwoju jest wykorzystanie niskiej czstodiwoci (FADE

M). Rewolucja, ktr spowodowao pojawienie si radia przenonego
az
drugiejsffony
,
przystpno

i stosunkowo niska cena odbiornika, oznaczaazwrot

w kierunku indywidualiza.
cji: radio jest adresowane do pojedynczych, samotnych
odbiorcw, cho badania

szacqjego publiczno na miliony. Moliwoodejcia

od odbiornik aw ka,dej
chwili bd suchanie radia pozamieszkaniem (samochd,
place targowe, sklepy,

ostatnio rwnie przystanki komunikacyjne i stoki narciarskie)

wpwa na ksztat
Progfamu (konieczne czste nawroty sowne i powtzenia). Podstawa klasyfikacji ronych typw radia widoczna jest choby
i konstrukcj

w zakresie znaczeniowym angielskiego sowa broadcast (ci: rozszerza co,

szetzy, przekazy,va co
pod specjalny adres). Dlatego radio, ktre
,,nadaje,,,*a1 p,og,", uznawane jest
na rynku zabardzie1ambitne' Cakiem inny typ to radio,
ktre ,,grd' (od angiel-

skiego sowa plaL), przekaze porcj dwiku. Sowo to

okrela i,p ,"di"
--.,i.1
ambitnego. Inny podzia, odzwierciedlcy t samopozycj,
wyrzniaradio dominujce Qlredominate), nastawione gwnie na rozryrvk,
i radio penice funk-

tzw. radio towarzyszcebd ,,r:adiota'. V angielskich

sowach okrelajcych funkcj suchacza i stopie jego zaanga:,owania
widoczna
jest rnica: listen (sucha, angaizujc si) i hear (sysze,
nie)al,nie
cj suebn(subordinate),

od woli suchajcego). lad zjawiska, o ktre nam chodzi, znajdziemy

tak w sowie: serue
(podawa), od ktrego pochodzi polski
,,serwis'' (zob. ryp radia: serwisy
muzyka). \Xz radiu posiadajcym ,,suchaczt',
,^i,,.L,si
Qisteners)
wic gatunki wymagajce uwanego, aktywnego, najlepiej cigego (od
pocztku do koca) su.
chania - reportaz i suchowisk o, proza artystyczna, audyjadokumentalna.

Mniej

lub zupenie nie bd angaowa naszej uwagi, pozwa|ajcna

rwnoczesne
konywanie innych czynnoci, programy typu acoustic walaper(dos.

i'y.

,,dwiko.
wa tapeta'') czy background noise (,,szum ta'').
Gdyby spojrze na radiowe gatunki pod ktem jakoci i iloci
informacji w nich
zawatq,ch, mielibymy do czynienia ze skal, na kt
po jednej stronie znalazoby si suchowisko jako gatunek operujry v,,ycznie^fik.1
1,...,",iusz to rodzaj partytury do odegrania, niepozbawionej waloru literackiego),
po drugiej

za

_ gatunki bdce prost informacj

bd naniej si opierajce li,fo, ,,po,t,, ,o-mentArie,, headlines). Scenariusz s.uchowiska jako partytu,"
*y-"g" rozwinicia,
a jako gatunek antenowy ,,uwiarygodnienia",
gdyz nieustarr.rii l.riko.rfrontowany przez suchaczy z gatunkami czysto inform acyjnymi,,,dwikwkam
i,, z udzia-

em

tzw. naturszczykw.

Gatunki umieszczon po drugiej stronie skali, by uruchomi

wszystkie mecha-

nizmy odbioru' musz zosta na swj sposb odrealnione.

Mimo e rad'io jest sztukprzekazywania maksimum trcci zapomoc pierwszego
,,impulsu, (first hearing),w kazdym radiowym przekazie musi istnie tzw. warstwa
mitologiczna - co

Wojciech arkiewicz, Radio -,,wiot z

dwikw,,

319

na ksztat ,,muzyki idei''. Teoretycy procsu masowego komunikowania twierdz,

zebez tej warstwy byby on w ogle niemoliwy, gdyz mit, ktry zawiera w sobie
,,wiedz ludzkoci'', ,,dowiadczenia pokoleri', ukierunkowujc nasz mechanizm
porozumiewania si, wprowadza do kadego przekazu tzw kod uniwersalny' wy-

runie inny ni konkretna tre,ktr mamy do przekazania. \7 ten sposb w j.

zyku radia dochodzi do gosu podobny kod jak ten, ktry przejawia si w sposobie

amaniagaze, u|<adzie nagwkw, ujciach na fotografii, ,,fotogenice wyb orczej,,

na billboardacbz5. Mechanizm przekazu jest tu bowiem taki sam jakw przekazie
radi

owyrn:dwk'Fko+ondensaeja]

iod

cakowitej werbaIizacji, a tym samym rai1onalizacji. Dziaa ru taki sam mecha.

nizm jak w ,,rozszyfrowywaniu" metafory: radio podobnie jak metafora ,,daje do
mylenid'. \7 mowie dwiku schodzi on na dalszy plan, a sam przekaz staje si
bardziej sugestywny i przekonujcy.

pruekazach radiowych i telewizyjnych przestrze fizyczna Poprzez koniecz.

ny w niej udzia autora informacji atwiej staje si wasnociwidza czy suchacza.

DziaLa tu zasada ,,idenryfikacji'', ktra jest warunkiem skutecznoci radia jako me.
dium. Na podkreIenie zasuguj rwnie niektre funkcje dwiku w radiu: dwik
jest nieodzowny zewzg!du na treinformacji (np' ruch uliczny a ochrona ro.
dowiska); dwik suyuwiarygodnieniu rozmowy (nie moe by ona w adnym
wypadku jedynie sztuczn, studyjn kreacj;w tym przypadku naley jednakptzy.
zna prymat sowu nad dwikiem); dwik nagri.wany jest poza studiem (np. ze

wzgldu na ,,wano''osoby rozmwcy); dwiki maj charakter extended signi.

fication, tzn. s celowo wzmocnione ' rozsztzone i przeduone;tak rol odgrywa dwik we wszystkich zwiastunach, czowkach programw, reklamwkach,
przerywnikach. Podobn funkcj speniaj w artykuach prasowych w, capti,ons,
czyli fragmenty tekstu umieszczone pod obrazkiem, fotografi, rysunkiem; maj

_ znaczniowo tozszerzy,
Dwiki zewsze musz poprzedza sowo, tak jak w teatfze sowo musi by

go wyjanii skomentowa, czasem

rozszerzoneprzezdziaanie, gest. Czstym bdem pocztkujcych radiowcwjest

zmiana tej kolejnoci,dajca efekt zbdnej ilustracyjnoci, powrotu do tego, co
juizostao opowiedziane dwikiem. I cho w radiowej pracy czsto opieramy si
na ,,kliszacli'' stereotypach, zwyczach i nawykach naszych suchaczy, na|eiy mie
na uwadze, e ucho fawsz uwierzy w to' czym je sprowokujemy.

25 R. Barthes,
,,Mitologie codziennoci'', wl tegoz,

Mit i znak,Varsza.wa

797O.

BIBLIt]6RAFIA

BBC Producers Guidelines, Londyn 1993.

Boyd A., Dzienniharstuo radiowo-teleuiz1ljne'

Technihi tworzenia prograrnw infrrrrlaEj.
njlch, ptze, A. Sadza, IGakw 2006.

9.":. M,,

Change your uoice, change

ryour

Crisell A., (Inderstanding radio, New

Hall E.T,

Bezgbny jzryk,\farszawa

,New York-London
iork-ndon l 994.

1984.

l987.

Kaziw M., o dziele radiouryn,Wrocau,

1972.
Laskowicz K,, wiat za drzwiami,Pozna'
|983'

M, Midzy manipulacj7 a poznaniern,!7arszawa 1991.

|tro.zowski
Porbski M,, Sztuka a informacja, t<'"ka*
tpso'
Radio. Szanse i u,yzwania,.Materiay
z honferni ,,Kulturotwrcza rola radia,,,red.
T. Le.
niak, J.P Gawlik, Krakw 1997.

Y..",|

terninologii nedialnej,red.

\(

Pisarek, IGakw 2006.

Sobczak J., (Jstawa o radiofonii i tehwizji.

Komentarz, poznan 1994.