19.

Yzyl Osmanl Tarm Kitab zeti

1453 ylnda fethedilen ve bakent haline getirilen stanbul, Osmanl

padiahlarnn ve ynetici kadrolarnn zel nem verdii bir ehir olmutur.
zlenen politikalar sayesinde ehir, ksa srede gerek nfus gerekse
ekonomik ve kltrel bakmdan Avrupann en nde gelen ehirlerinden biri
haline gelmitir.
stanbulun dnemine gre devasa nfusu, ehrin hayatn devam
ettirmesi iin imparatorluun dier illerinden iae aktarlmasn gerektirmitir.
mparatorluun gl olduu dnemlerde bata tarm rnleri olmak zere
gereken iaeler dzenli bir biimde artrlrken, gcn yitirmeye balad,
devlet ynetim aygtlarnn ve toprak sisteminin bozulmaya balad 17.
yzyldan itibaren iae temininde skntlar yaanmaya balamtr. Bu
skntlar zellikle 19. yzylda gelindiinde art gstermeye balam, iae
teminini salayan yar resmi statdeki kapanlar ve zel giriimciler ehrin
ihtiyacn karlayamaz hale gelmitir. Bunun bir sonucu olarak Osmanl
yneticileri, ayr kadrolar ve hazinesi olan Zahire Nezaretini kurmak
mecburiyetinde kalmtr. 25 Ekim 1793 tarihli talimnameye gre kurulan
nezaretin grevleri u ekildedir:
1 Kapann ve dier tccarn zahire ilerini denetlemek ve onlarn zahire
getirmelerine yardmc olmak,

2 Zaman iinde Eflak, Bodan, Tuna ve Karadeniz sahillerinden ve

gerekirse Akdenizden byk miktarlarda zahire getirerek miri
depolarda en azndan 2 milyon kile zahire bulundurulmasn salamak,
3 Zahire Nezaretinin ayrntl gelir ve gider hesaplarn tutmak,
4 Tccarn gerek mahallinde mbayaa fiyatlarn ve gerekse stanbulda
frnclarn sat fiyatlarn takip ederek ekmek fiyatlarn buna gre
belirlemek,
5 Frnlarn kardklar ekmeklerin fiyat ve kalitesini denetlemek,
6 Gerek tccarn ve gerekse nezaretin frnclardan olan alacaklarn
takip ederek tahsilini salamak,
7 Zahire tayan gemilerin saysn artrmak ve zahire nakliyesiyle ilgili
deniz trafiini dzenlemek,
8 Her blgeden zahirenin ncelikle stanbula gnderilmesini salamak,
Rumeliden Anadoluya zahire tanmasn ve yabanclara zahire
satn nlemek.
Zahire Nezaretinin grevleri yukarda sralanmtr. Bununla birlikte
nezaret genellikle kapan tccarlarnn faaliyetlerini dzenleme ve destekleme
almalarnda bulunmutur. Bu balamda tccarn ucuz fiyatlarla bol
miktarda rn bulmasna yardm etmi, bulunan rnlerin stanbula
tanmas

hususunda

gerekli

nlemleri

alm,

rn

fiyatlarnn

belirlenmesinde hakem rol oynayarak retici ile tccarn menfaatlerini

korumaya alm ve gerektii durumlarda tccara kredi vererek mali olarak
desteklemitir.
Zahire Nezaretinin yerine getirdii bir dier grev de stanbulda
yaanmas muhtemel elverisiz koullarda kullanlmak zere miri depolarda
zahire depolanmasdr. Bu balamda nezaret, iki farkl usul ile zahire temin
etmitir. Bu yntemlerden ilki miri mbayaa ad verilen ve sadece Rumeli
2

blgesinde uygulanan yntemdir. Bu yntemde ihtiya duyulan zahire

blgelerin retim kapasitelerine gre bltrlr ve hasat dneminde
reticinin hissesine den miktarda rn daha nce belirlenmi fiyatlarda
creti mukabilinde devlet tarafndan alnr. Miri mbayaa ynteminin
dezavantaj rn iin belirlenen fiyatlarn zaman ierisinde piyasa koullarnn
olduka altnda kalmas olmutur. Uygulanan dier yntem de rayi mbayaa
usul olmutur. Bu yntemde de miri mbayaa yntemi uygulanmtr. htiya
duyulan rn blgelere gre paylatrlr ve rnler teorik olarak piyasa
fiyatndan uygulamada ise piyasa fiyatnn altndan miri mbayaa
yntemine gre denen cret daha fazladr. alnr. Her iki sistem de
stanbulun zahiresini temin etmek iin kullanlmtr. Bununla birlikte Nizam-
Cedidin sona ermesi ile rayi sistem resmi olarak sona erdirilmitir. Mamafih,
rayi sistem zahire temini iin kullanlmaya devam edilmitir. 1830lara kadar
beraber kullanlan bu sistemlere 1830 ylnda dzenleme yaplmtr. Bu
dzenleme ile rayi sistem tamamen kaldrlm, miri sistemde ise, hissesine
den rn temin edemeyen blgelerin zahiresinin stanbulda piyasadan
temin edilmesi ve denen cretin, rn temin edemeyen blgeden tahsil
edilmesi sistemi getirilmitir.
Zahire Nezareti, stanbul iin gereken zahireyi genel olarak Marmara ve
Akdenizde iskelelere bal kazalardan temin etmitir. Dnemin koullarnda
bu blgelerden rn getirmenin maliyeti Karadeniz ve Tuna blgeleri ile
kyaslandnda olduka yksektir. Fakat Tuna ve Karadeniz blgelerinde
retilen rn stanbula kapanlarn ve dier giriimcilerin getirmesidir. kinci
sebebi ise zellikle Akdeniz rnnn uzun sre depolanmaya imkn tanyan

zelliidir. Bu sebeple nezaret genellikle ihtiya duyulan zahireyi Marmara ve

Akdenizden temin etmitir.
Zahire Nezareti, reticiden rnleri temin etmek iin mbayaac ad
verilen kiilerden istifade etmilerdir. Bu kiiler genellikle aynlar, mtesimler
veya nezarette alan memurlardan seilmitir. Mbayaac sfat ile rnn
temin edilecei blgeye gitmeden nce bu kiilere belli miktarda para verilir.
Bu para iftlik sahiplerine ve iftilere ilerleyen dnemde verecekleri
zahirenin karlnda kredi tahsis edilmesinde ve rnn stanbulda
depolanaca ambara kadar getirilmesi srasnda yaplacak masraflarda
kullanlr. stanbulda teslimatn yaplmasnn ardndan hesaplama yaplr ve
mbayaacnn borcu veya alaca belirlenir.
Osmanl

mparatorluunun

ilk

iktisadi

teebbs

olarak

nitelendirilebilecek Zahire Nezareti, ksa srede bym ve nemli bir

ekonomik kayna kontrol eder hale gelmitir. yle ki dnem dnem mali
adan skan dier devlet kurumlarna nezaretin hazinesinden kaynak
aktarm dahi yaplmtr. Bu zelliinin yan sra nezaret, piyasa fiyatlarn
belirlemede, reticiden ucuza temin ettii rnlerle stanbul halknn ve
ordunun daha ucuza beslenmesini ve bylece maliyetlerin azaltlmasn
salamtr. Bununla birlikte zellikle miri mbayaa sisteminde fiyatlarn
dkl ve mbayaalarn reticilere getirdii yk zirai retimi kstlamtr.
stanbulun zahire ihtiyac nedeniyle Nizam- Cedit yenilikleri devrinde
Zahire Nezareti kurulmu ve ehrin ihtiyalar karlanmaya allmtr.
Bununla birlikte bu dnemde uygulanmaya allan sistem stanbul

leinde

kalm

ve

imparatorluun

tm

corafyasna

yaylma

gstermemitir. mparatorluun ekonomik olarak kalkndrlmasn tarmn

gelitirilmesinde gren Tanzimat dnemi yneticileri, imparatorluun tarm
politikas da gzden geirmi ve yerel politikalar yerine lkenin tmn
kapsayan politikalar oluturmaya balamlardr. Yneticiler, yaptklar
inceleme ile Osmanl tarmnn zelliklerini u ekilde belirlemilerdir:
1 mparatorluun nfus younluunun dk, buna karn topran
nispeten bolluudur. Toprak bolluu, tarmn gelimesi iin bir avantaj
iken nfus younluunun dk olmas yani imparatorluun toplam
nfusunun

dkl,

retim

iin

gereken

emein

temininde

dezavantaj oluturmutur.
2 Zirai rn reten reticilerin genel olarak kk lekli reticiler
olmas, retimi de etkilemitir. mparatorluun Rumeli topraklarnda
modern ve arazi olarak byk iftlikler yer alrken, Anadolu
topraklarnda daha kk ve geleneksel retim devam etmitir. Bunun
bir sonucu olarak Anadoludaki retici kk toprak paralarnda daha
ziyade hayatn devam ettirmeye yetecek kadar retim yapm, buna
karn Rumelideki iftlik sahipleri zirai rnleri bir ticari meta arac
olarak kullanmtr. Bunun bir sonucu olarak da tarmsal retim genel
3
4
5
6

olarak dk kalmtr.
Tarm rnlerinin tama maliyeti olduka yksektir.
reticinin sermaye temini konusunda sknt yaamaktadr.
retimde modern retim aralarnn kullanm oran olduka dktr.
Devletin uygulad mdahaleci ve retimi kstlayc politikalar,
retimin artmasnda engel tekil etmitir.

Yaplan tespitin ardndan uygulamaya geilmitir. Bu balamda 1838

ylnda Hariciyye Nezaretine bal olarak bir Ziraat ve Sanayi Meclisi
kurulmutur. lerleyen dnemde tarmn, ticaretin ve sanayinin gelitirilmesi
amacyla kurulan bu meclisin ad Meclis-i Umr-u Nfia olarak deitirilmi ve
1839 ylnda kurulan Ticaret Nezaretine balanmtr. 1843 ylnda ise
dorudan tarmla ilgilenecek olan Ziraat Meclisi kurulmutur. Zirai retimin
artrlmas, d ticaret dengesinin salanmas, halkn gelir ve refah dzeyinin
ykseltilmesi konusunda aratrma ve incelemeler yaparak neriler sunma
grevlerine sahip bu meclis Ticaret Nezareti bnyesinde grevlerini yerine
getirmeye almtr.
Tanzimat dneminde tarmla ilgili kurulan bir dier nemli kurum da Nafa
Hazinesidir. iftilere datlan kredilerin tahsil edilmesiyle elde edilecek
sermaye ile kurulan bu kurum, 1847 1848 mali btesinden balayarak
Nafia Mesarifi tertibi btelerde yer almtr. Kurumun grevleri ise yol ve
kpr yapm/onarm ve halkn ihtiyalarn karlamak amacyla kredi tahsis
etmek olmutur.
Tanzimat ile birlikte kurulan dier nemli kurumlar Meclis-i Meabir ve
Nafia Dairesi olmutur. Meclis-i Meabir 1858 ylnda kurulmu ve tarmn
gelitirilmesi ve bu konuya ilikin yaplan tekliflerin deerlendirilmesi, ticari
deeri yksek rnlerin retilmesinin teviki gibi konularla ilgilenmitir. Nafia
Dairesi ise 1868 ylnda oluturulmutur. Dairenin grevi ise zirai gelime ile
ilgili konularn ve bu alanda verilecek imtiyazlarn grlerek karara
balanmas olmutur.

Tarmn gelitirilmesi iin kurulan devlet kurumlarnn yan sra Tanzimat

dneminde arlkl olarak pamuk zerine uzmanlaan Ziraat Talimnamesi
adnda bir okul da kurulmutur. 1848 ylnda kurulan okulda Amerikal tarm
uzmanlar da grev almtr. Okulun temel amac ise ihtiya duyulan kaliteli
pamuun yetitirilmesi ve pamuk tohumlarnn slah konularnda uzmanlarn
yetitirilmesi olmutur. Fakat okuldan beklenen yarar salanamad iin
1851 ylnda kapatlmak zorunda kalmtr.
Tanzimat dneminde tarma ilikin yaanan bir dier gelime de zirai
faaliyetlerle ilgili raporlarn hazrlanmas olmutur. Bu balamda 1843 ylnda
Meclis-i Valay- Ahkam- Adliyye tarafndan bir rapor hazrlam ve Meclis-i
Ziraatta ele alnmtr. Raporda tarmn ve sanayinin kalkndrlmasna bal
olarak ticaretin geliecei ve bunun sonucunda da lkenin refah seviyesinin
ykselecei yer almtr. Raporda tarm ve sanayinin nasl gelitirilecei
sorunu zerinde de durulmu ve zm nerileri olarak yol yapm ve
nehirlerin ulama elverili hale getirilmesi, reticinin kredi ile desteklenmesi
ve gerekli altyap yatrmlarnn yaplmas sunulmutur.
Hazrlanan raporlarn ve sunulan zm nerilerinin de etkisi ile Osmanl
mparatorluunda tarmn gelitirilmesi iin nemli admlar atlmtr. Bu
admlardan ilki serbest piyasaya geilmesi olmutur. Bu balamda devlet
tekelleri

ve

devlet

mbayaalar

kaldrlm,

zirai

rn

ticareti

serbestletirilmitir. Atlan admlardan bir dieri de 1859 ylnda Tapu

Nizamnamesine konulan bir hkmle tarm arazisi olarak kullanlmayan
topraklar, tarm faaliyetlerine kazandracak kiiye vergi muafiyetlerinin
getirilmesi olmutur. Dier bir admda pamuk retimine ilikin olmutur.
7

Yaplan dzenlemeler ile retimi tevik etmek amacyla vergi muafiyetleri

getirilmi, pamuk retimi yaplan blgelere yatrm ncelii getirilmi ve
retim iin ithal edilmesi gereken ekipmandan gmrk vergisi alnmamas
gibi kararlar alnmtr.
Tanzimat dneminde tarmda alnan nlemler, genel olarak mspet
sonular vermitir. Bu dnemde Osmanlnn ihracat yllk %5 civarnda art
kaydetmitir. mparatorluun d ticaretinde tarm rnlerinin orannn %90
olduu dnldnde tarmda yaanan srama ortaya kmaktadr.
Bununla birlikte uluslararas piyasaya entegre olmak reticinin, yurt d
kaynakl gelimelerden etkilenmesini artrmtr.
stanbulun ihtiya duyduu zahireyi temin etmek iin ura veren
Osmanl mparatorluunun ekonomisi incelendiinde, ekonominin genel
olarak tarma dayand grlmektedir. zellikle 19. yzylda tarm,
imparatorluun en nemli gelir kayna olmutur. Zira bu dnemde yaplan
ihracatn %90n tarm rnleri oluturmaktadr.
Osmanlnn

tarm

istatistikleri

incelendiinde

tarm

rnlerinin

snflandrlmasnda u blmlere yer verilmitir:

1 Tarla rnleri: Tahllar, baklagiller ve snai bitkiler: En ok retilen
rnler tahl rnleri zellikle buday- olmutur. Tahl retimini snai
bitki ve baklagillerin retimi takip etmitir.
2 Ba ve Bahe rnleri
3 Hayvan rnleri
Osmanl mparatorluunda nfus younluu, retim faaliyetleri zerinde
belirleyici rol oynamtr. Nfus younluunun dk olduu bir yrede,
8

hayvanclk ve tahl retimi temel tarm faaliyetleri olurken, younluun artt

blgede tahl retiminin pay da artmtr. Nfus younluunun belirli bir
dzeyi getii blgelerde ise tahl retiminin yan sra dier bitkilerin retimi
de gerekletirilmitir. Buradan hareketle nfus younluunun az olduu
blgelerde fazla emek istemeyen hayvanclk faaliyetin gerekletirildii,
younluun fazla olduu blgelerde ise emek isteyen tarmsal retimin artt
sonucunu karmak mmkndr.
mparatorlukta tarmsal retimin gerekletirildii yerlerin kendilerine has
baz zellikleri vardr. Bu zelliklerden ilki byklkleridir. Osmanl tarm
istatistikleri

incelendiinde

araziler

byklklerine

gre

ekilde

snflandrlmaktadr:
1 malat- Saire: Yzlmleri 10 dnmden az olan kk iletmeler
2 malat- Mtevassta: Yzlmleri 10-50 dnm arasnda olan orta
byklkteki iletmeler
3 malat- Cesime: Yzlmleri 50 dnmden fazla olan byk
iletmelerdir.
kinci zellik sermaye donatmlarna ilikindir. Tarm iletmelerinin
sermayelerini olarak ev, anbar, samanlk, ahl, kmes gibi binalar; hayvanlar;
ift aralar ve toprak oluturmaktadr. Devlet zellikle 19. yzylda retimi
artrmak iin reticiye maddi ve ayni yardmlar yapmtr.
Tarmsal retimin en nemli unsurlarndan biri de uygulanan metotlar
olmutur. Osmanl mparatorluunda da tarmsal retim iin eitli metotlar
kullanlmtr. Bu metotlardan ilki tarm aralardr. mparatorlukta reticiler
genel olarak saban, elora, trpan, apa ve srg gibi geleneksel aralarla

retim faaliyetlerinde kullanmlardr. Topra srme iinde kullanlan saban

da maliyeti daha dk olmas sebebiyle kz kullanlmtr. Maddi
kaynaklarn yetersizlii nedeniyle ift srme ilerinde g olarak at ve ara
olarak da pulluk kullanmn snrlandrmtr. Buharl makine kullanm oran
ise neredeyse yok denilecek kadar dk seviyededir. mparatorlukta topra
srmenin yan sra ekim ve hasat ilemleri de geleneksel yntemlerle
gerekletirilmitir. Tohumlarn kalitesinin dk olmas, tohumlarn kaliteli
toprakta kullanlmamas, klasik serpme usul alnan verimi azalmtr. rnn
elora ile biilmesi de hem maliyetlerin artmasna hem de bime iini
gerekletirecek emein az olmas halinde rnn zarar grmesine neden
olmutur. rnn harmana tanmas, burada eitli ilemler grmesi ve
anbara tanmas da geleneksel usullerle gerekletirildii iin hem maliyetler
artm hem de alnan verim azalmtr.
retimde kullanlan dier metotlar ise gbreleme ve nadas sistemidir.
Osmanlda retici topran verimini artrmak iin hayvan gbresi kullanmtr.
Fakat gerek hayvan gbresinin yeteri miktarda bulunmamas gerekse uygun
depolarn

olmamas,

gbre

ana

ve

topran

gbrelenmesinde

problemlere neden olmutur. Bunun yan sra gbrenin kimi blgelerde

yakacak olarak kullanlmas da gbre an artrmtr. Suni gbrenin
kullanlmamas, gbre ann kapatlmasn zorlatrmtr. Nadas sistemi
ise verimi den topran belirli bir sre dinlendirilmesidir ve imparatorlukta
olduka yaygn bir uygulamadr.

10

Uygulanan tarm yntemleri ve modern ekipman eksiklii, Osmanl

tarmn olumsuz etkilemitir. Ayrca girdi fiyatlarnn ykseklii de retimi
gletirmitir.
Osmanl mparatorluunda en nemli zirai faaliyetlerden biri de hayvan
yetitiriciliidir. ekim veya yk tamada glerinden faydalanmak, gbre
salamak, iftinin peynir st gibi temel besin kaynaklarn salamak ve
retim fazlasn piyasaya arz etmek gibi amalardan dolay hayvan
yetitiriciliine nem verilmitir. Bu gerekelerin yan sra hayvancln fazla
emek istememesi, nfus younluunun az olduu blgelerde halkn
hayvancla ynelmesine sebep olmutur.
mparatorluktaki tarm faaliyetleri gibi hayvancln da Avrupa ile
karlatrldnda geri kald ortaya kmaktadr. Avrupada hayvan verimi
yksek iken, Osmanl mparatorluunda olduka dktr. Bunun sonucu
olarak yerli hayvanlarn st ve et verimi ile elde edilen gbre miktar
Avrupaya gre dk seviyelerde gereklemitir. Ayrca salgn hastalklar,
yetersiz mera, ayr ve yaylalar, dourgan gen hayvanlarn erken kesilmesi,
bilinsiz ihracat ve yksek vergi oranlar hayvan saysnn azalmasna, elde
edilen verimin dk kalmasna ve halkn hayvanclktan uzak durmasna
sebebiyet vermitir.
Osmanl mparatorluunda gerek tarmla gerekse hayvanclkla uraan
en kk birimler kylerdir. Bu blgelerde faaliyet gsteren reticiler
genellikle kendi kendine yetecek ekilde retim yapan kk reticilerdir. Bu
reticiler, retim aralarnn bir ksmna veya tamamna sahiptir. retim de

11

genellikle hane halknn emeinden istifade edilir ve retilen rn ailenin

ihtiyalarn karlayacak miktardadr. Genellikle benzer koullara sahip
olunduu iin ayn kyde yaayan aileler arasndaki gelir fark azdr.
Osmanlda zirai faaliyetleri gerekletiren iftiler nemli sorunlarla
yzlemek zorunda kalmtr. Bu sorunlardan ilki retimin hava artlarna
olan balldr. Mevsimin uygun olduu dnemde retici bol miktarda rn
alr ve bir sonraki sene iin gereken tohumu ayrr. Buna karn mevsim
koullarnn uygun olmad dnemde elde edilen rn miktar azalmaktadr.
Bu durum reticinin bir sonraki sene gerekletirecei retim iin ayrmas
gereken tohumun akabinde elinde ok az hasatn kalmasna neden olmutur.
reticinin

karlat

bir

dier

sknt

da

fiyatlarda

yaanan

dalgalanmalardr. Arz talep dengesinde yaanan sknt rnlerin fiyatnn

anormal derecede ykselmesine veya dmesine sebep olmaktadr. Bu
durum Osmanlda reticinin zarar etmesine neden olmutur. Bahsi geen
sorunlarn yan sra salgn hastalklar nedeniyle hayvanlarn krlmas ve
uygulanan vergi politikalar da reticiyi zor durumda brakmtr. Tm bu
olumsuzluklar

sonucunda

retici,

gerek

vergilerini

gerekse

retim

aamasnda kulland girdilerin cretlerini demekte zorluk ekmi, ve

cretleri demek iin kredi kullanarak kii veya kurumlara borlanmtr.
Osmanl mparatorluunda bor veren eitli kii ve kurumlar vardr. Para
olarak kredi salayan kiiler sarraflar, tefeciler ve tccarlar olmutur. Sarraflar
verdikleri krediyi %20ye, tefeciler ise %40a varan faiz oranlar ile geri
almlardr. Buna karn selem uygulamas denilen tccar kredisinde

12

uygulama farkl olmutur. Bor veren kii, reticiden elde edecei rn

piyasa fiyatlarnn altnda kendisine satma kouluyla kredi tahsis eder. Bu
durumda tccar, verdii krediden kimi durumlarda %200e varan faiz geliri
elde etme imknna sahip olmutur. Ayrca tccar, reticinin borcunu
deyecek kadar rn kendisine verememesi durumunda faize faiz
uygulam ve bylece elde ettii geliri daha da artrmtr.
Osmanlda parann yan sra mal olarak da kredi tahsis etme sz konusu
olmutur. retici, ihtiyac olan retim aracn piyasadan %50 daha fazla fiyata
veresiye olarak alma imknna sahip olmutur. mparatorlukta uygulanan bir
dier kredi tahsis etme yntemi de ortakya yardm etme usuldr.
ounlukla bakasnn topranda retim faaliyetine girien ortak, mlk
sahibinden ihtiyac olan girdilerin bir ksmn veya tamamn temin
edebilmitir. Bunun karl olarak da ortak mlk sahibine, elde ettii
yardmn miktarna gre retilen rnden bir pay vermitir.
ahslardan gerek nakdi gerekse ayni kredi tahsis eden retici, kimi
durumlarda borcunu deyemeyerek topran kaybetmitir. Gerek Klasik
Osmanl toprak sistemi gerekse 1858 Arazi Kanunnamesinde borlu toprak
sahibinin borcundan dolay topran kaybetmesi yasaklanmtr. Mamafih
teorik olarak alnan nlemler pratie yansyamam ve retici topran
kaybetmitir. Nitekim 1860 ve 1869da yaplan yasal dzenlemelerle pratikte
uygulanan topraa el konulmas sistemi resmi hviyet kazanmtr. Topran
elden kmas ise iki ekilde gereklemitir. lk yntemde borlu, borcuna
karlk olarak mlkiyetindeki topra kendi rzas ile alacaklya tamamen
devretmitir. kinci yntemde ise borlu, borcunu dediinde topran geri
13

almak kouluyla alacaklya devretmitir. Fakat bu yntemde uygulamada

ska skntlar ve usulszlkler yaanmtr.
Osmanl ynetimi, ahslarn verdii kredileri dzene koymak ve
borlularn madur olmasn engellemek iin bir takm dzenlemeler
yapmtr. Bu balamda 1848 ylnda yaplan bir dzenleme ile zirai
kredilerde borca uygulanacak yasal faiz haddi %8 olarak belirlenmitir. Vakf
veya yetim sermayelerinden verilen kredilerde ise oran %15 olmutur. 1852
ylnda zira kredilerde yaplan ikinci bir dzenleme ile dnemin artlar gerei
faiz haddi %12ye kartlmtr.
Osmanl mparatorluunda ahslarn yan sra kurumlar da kredi
vermitir.

Tanzimat

dneminden

nce

Eytam

Sandklar

ve

Vakf

Paralarndan halka kredi denilebilecek tahsisatlar yaplmtr. Dier kredi

veren kurum da Zahire Hazinesi olmu fakat kurumun kredi uygulamas
blgesel dzeyde kalmtr. Tanzimat dneminin ilk yllarnda ise devlet,
evrak- nakdiyye uygulamas denilen bir yntem benimsemitir. Nitekim 1843
ylnda daha nceden piyasaya srlm olan evrak- nakdiyye iin yllk faiz
paylarnn %12,5 zerinden 8 ylda denmesi kararlatrlmken, bu oran
yksek bulunarak %10a indirilmitir. Yllk faizler arasndaki %2.5 farktan
karlanmak zere yeniden evrak- nakdiyyenin haslat ile Ziraat Sermayesi
kurulmu ve bu kurum 1843 1846 arasnda nemli miktarlarda kredi tahsis
etmitir. Bununla birlikte bu uygulamalardan istenilen sonu alnamamtr.
Tanzimat dneminde uygulamaya konulan ikinci yntem ise 1845 ylnda
Meclis-i mar ad verilen ve mahalli ekonomik gelime problemlerini yerinde

14

yaplacak inceleme ile tespit edecek komisyonlarn kurulmas olmutur.

Komisyonlar, gittikleri blgenin ihtiyalarn ve gereksinim duyulan kredi
tutarn hesaplama grevini de stlenmitir. Yaplan tespitlerde belirlenen
kredi miktarlar dnemin koullarnda Osmanl mparatorluunun hazinesinin
kaldramayaca boyutlara ulamtr. Bunun zerine Tensikat- Mlkiyye ad
verilen bir ekonomik kalknma program belirlenmi ve zmit ve Gelibolu
sancaklar pilot blge olarak seilmilerdir. Uygulama kapsamnda zmit ve
Gelibolu sancaklarnn ihtiya duyduu kredi miktar tespit edilmi ve bir fon
kurulmutur. Bu fondan iftilere hayvan ve tohum almak zere yllk %12
faizli kredi tahsis edilmitir. Fakat bu uygulamadan da istenilen verim
alnamamtr.
Dier bir teebbs de Ziraat Bankasnn ekirdeini oluturan Memleket
Sandklar adl kurumun kurulmasdr. 1863te ilk kez Tuna blgesinde
kurulan ve ksa srede nemli bir gelime gsteren sandn 1867 ylndaki
toplam sermayesi 20 milyon gurua ykselmitir. 1865 ylnda bir benzer
sandk Edirne eyaletinde kurulmu ve ilerleyen yllarda imparatorluun
geneline yaylmtr.
Memleket Sandklar temelde kaynaklarn kendi yelerinden salayan ve
yine kendi yelerinin kredi ihtiyalarn karlayan bir kooperatiftir. Sandn
sermayesini, kurulduu blgede bulunan itilerin sanda verdikleri tarm
rnlerinin satlmasndan elde edilen paralar oluturmutur. Halkn setii 4
ye sandn ynetimini stlenmitir. Verilen en yksek kredi 2.000 gurutur.
Uygulanan vade 3 ay ile 1 yl arasnda deimitir. Faiz oran ise %12dir.

15

1883 ylnda sandklara srekli gelir salamak amacyla rn onda biri

orannda menafi iane hissesi ad verilen ek bir vergi konulmu ve sandklarn
ad Menafi Sandklar olarak deitirilmitir. Yolsuzluklarn engellenmesi iin
de sandklar Ticaret ve Nafia Nezaretinin merkezi ynetim ve denetimi
getirilmitir. Alnan nlemlere ramen sandklar da baarl olamamtr.
Gerek sermaye eksikliinin yaanmas gerekse kredilerin ihtiyac olan kk
reticilerden ziyade byk ve zengin reticilere tahsis edilmesi sandklarn
amacna ulamasn engellemitir. Ayrca yaplan yolsuzluklar ve sandklarn
fonlarndan hazineye aktarlan kaynaklar da amaca ulamadaki dier
engeller olmutur.
Memleket Sandklar ve Menafi Sandklarndaki baarsz uygulama
zerine 1888 ylnda Ziraat Bankas kurulmutur. Sandklarn grevlerini
stlenen bankann merkezi stanbul olarak belirlenmi, vilayet merkezlerinde
ve nemli tarm sancaklarnda birer ube amas kararlatrlmtr. Bankann
denetimi ise Ticaret ve Nafia Nezaretine braklmtr. Sermaye olarak Menafi
Sandklarnn aktiflerindeki para ve alacaklar, aarn onda biri orannda
alnacak hisse-i ianeler ve tahsis edilecek kredilerin faizlerinden elde
edilecek gelir olarak belirlenmitir.
Ziraat Bankas, faaliyete getii 1889 ylndan itibaren hzla yurt geneline
yaylmtr. Faaliyete getii ilk yl 87si ube ve 244 sandk olmak zere
331 tara kuruluu olmutur. Bu say 1897de 435e 1910da ise 483e
ulamtr. 1889 1910 yllar arasnda bankadan toplam 2.400.000 kii kredi
almtr. Bu verilere ramen Ziraat Bankas da genel olarak amacna
ulamakta zorluk ekmitir. Zira verilen kredi miktar ile reticinin ihtiya
16

duyduu kredi miktar arasndaki denge genel olarak salanamamtr. kinci

bir sknt da bankann kredi tahsisi iin istedii belgeleri sunamayan retici,
kredi alamam veya ok zor artlar altnda almtr. Bir dier sknt da Ziraat
Bankasnda da tahsis edilen kaynaklarn nemli bir blmn ehirli ve
kasabal zengin toprak sahiplerinin kullanmas, buna karn kredi ihtiya
duyan kk iletmecinin kredi alamamas olmutur. Netice itibariyle Ziraat
Bankas ile tasarlanan amaca ulalamamtr.

17