Cua acl I eR tay ae Be eseiita Eva gre Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne MeCN uta Akademii Pedagogiki SpecjalnejSPIS TRESCI WStEP coop eee ve eee e ees ewettiests lioteinaseteenlneeter tae 1, TEORETYCZNY KONTEKST PEDAGOGIKI RESOCJALIZACYJNE] 14. Preedmiot i zakres pedagogiki resocjalizacyjnej .. 9 1.2. Be Popinicor charakter wiedzy 0 pronlakiyes spolecancj i reso gjalizacji .. 2 vets 13 1.3. Norma i patologia w zuchowaniy Judzkin » 18 13.1. Weglednosé kryteriow 5 avsinn 2S 14. Modele zdrowe) osobowosci a przystosowanie spolecane = 30 14.1. Model osobowosei dojraale| w ujeciu G. Allporta ., . .3l 142. Model osobowosci w petni funkcjonujacej C. Rogersa wen as 1.43, Model osobowosci samorealizujacej sie A. Maslowa . 2.2... ... - 36 144. Model rozwoju osobowosei i jej zaburzen w tijecit E. Eriksona . 145, Model ,wektoréw rozwoju” osobowosci wedlug Cz. Czapdwa .. 52 15, Integracyjna teoria zachowania przestepezego M. Leblanca ......... - 57 1.6. Ograniczenia interwencji Selena ehh wychowaweaych, terapeutyez- nych i socjalnyeh ... 2... i 1.6.1. Osobowode jako fakti wartosé . 1.6.2. Koncepcja autonomu w ujeciu M. Mazusn 163, Spolecena ,,odmiennosé” ¢rddlem cierpienia + 2 2. NIEPRZYSTOSOWANIE SPOLECZNE DZIECI | MEODZIEZY . . 88 2.1, Objawy nieprzystosowania spolecznego - 88 2.2. Stadia i typologie nieprzystosowania spolecenego . s 92 23. Badania nad nieprzystosowaniem spolecanym (ilustracja empiryezna) . 100 24. Eliminowanie rozmiaréw nieprzystosowania spolecznego ........., 117 3. WYBRANE ZAGADNIENIA DIAGNOZY RESO) ALIZAGYINE] ore eens 124 3.1, Diagnoza a terapia wychowaweza ........ taser B24 3.2. Humanistycany i behawioralny model terapii . . 128 3.3. Diagnoza efektywnosci resocjalizagji jako problem badawezy ........ 137 3.4. Teoria rozwoju dojrzate: wl-Level Classification” . interpersonalnej i system dlagnostyeany 3.5. Diagnoza klimatu spolecznego Insty tue|i resocjalizujacych 4. WYBRANE PROBLEMY RESOCJALIZACJI. ...., 186 4.1, Humanistyezne inspiracje pedagogiki resocjalizacyine) . 186 42. Prakseolagicene zasady projektowania systeméw resocjalizacji . 2004.3. Kierunki, przebieg i sens reformy resocjalizacji nieletnich . . . . 3m 43.1, Proponowane warianty .-. .. 2u 432, Mlodziezowy ofredek adaptacji spoleczne| — nowa fora reso- cjalizacji nieletnich .. : 4.3.3. Preebieg i sens refors r . Status obywatelski i prawa nieletniego w Polsce - . 44.1. Obywatelstwo i @lowieczeristwo — dwa wymiary egzystencii os 244 44.2, Zrdznicowane statusy dziecifistwa ......--- x 4.4.3. Prawa nieletnich w rozporzadzeniach iministerininyeh - 4.44. Wszechobecnos¢ nacisku, praymusu i przemocy: 4.4.5, Prawa nieletniego a podkultura przestepeza zaktadu pope ezego ..... Sielesnors aoeriy tipo manciewe we at 4.4.6. Postrzeganie praw inleletnich przez kadie pedagogiczna c 44.7, Wahania polityki legislacyjne] wobec nieletnich . ‘ 448. Nieletni jako offara .. 2.0... e006 44.9, Zestawienie faktow i postulatow - . $4.10, Podsumowanie . . « ‘ 45, Resocjalizacja i profilak' w grodowisku otwartym . .. 4.5.1. Powstanie i rozwdj kurateli sedowe| dla nieletnich . 45.2. Ewolucja systemu kurateli sadowej dla nieletnich 4.53. Kuratorski oSrodek pracy z mlodzieza . 4.54, Ochotnicze Hufce Pracy ... 214 4. = » 293 455. Rodziny zastepeze ...... ‘ i 4.5.6. Ogniska wychowawcze i ich rozwéj sine cate game eee ee wees 25 457, Srodowiskowe programy pedagogiczne (preyjaciela dzieci all: cy, pedagoga rodzinnego i wychowawcy podwérkowego) . 301 4.58, Resocjalizacja w grodowisku otwartym za granica .... 304 4.5.9. Propozycje zmian w polskim systemie oplekuiicaymd i profil tyezno-wychowawezym 2.6... cece cess . Vans STO. 4.6, Resacjalizacja nieletnich — anachronizm, utopia oy nowe uae socjopedagogicene? .......6.00+2e0080s 4.6.1. Teorie behawioralne 4.62. Teorie interakeyjne . 4.6.3. Teorie wielodyscyplinowe 5. DYLEMATY KONTROLI SPOLECZNEJ | AUTONOMIL SSORSTE] MEO- DBIBLY: 2c sinc ss cabana sien he sell Cars cate meee, 333 5.1. Kontrola spoteczna 334 5.2. Autonomia osobista ... . 36 5.3, Ustalanie granic: socjalizacja, resocjalizacja, penalized - 338 5.4. Slabosé i sila idei resocjalizacji aktualne) i Potente « zee 345 5.5. Waioski 0. rye Eb inig any wie gp we, baieieD olesy erp miare rutazeeys eres 355 (ENRES Core icteriome sinetene sy atte Cohn vtec ben ee Aablale ke ewe 375 Skala Nieprzystosowanin Spolecenego — rozszerzona a instrukeja stosowania 376 Skala Klimatu Spotecznego Instytucji Korekcyjnej— wg R.Moosa --- .- 425 BIBLIOGRAFIA .......6 eb wie alee ele aieieiece gece cee 6Kazdego wieczoru oddaje caty mdf Swint z ufuoscig w depozyt losowi = nadziejy na codzienne poranne zmartwychiwstanie. Leslaw Pytka WSTEP Poprzednie wydania Pedagogiki resocjalizacyjnej (1991, 1993, 1995, 2000), choé niewolne od usterek, rozeszly sig blyskawicznie. W zwiazku z tym, na progsbe Pani Redaktor Naczelnej Wydawnictwa Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie przygotowalem kolej- ne wydanie ksiaaki. Mam nadzieje, 2e w wiekszym niz dotychezas stop- niu zaspokoi ona potrzeby jej ewentualnych Czytelnikdw, mysle tu prze- de wszystkim o-studentach wyzszych uczelni, w ktérych jest wykladana pedagogika resocjalizacyjna. W ciagu niepelnej dekady od jej pierwszego wydania w Polsce zmie- nilo sie bardzo wiele, zatem niektore partie materialu nieco sie zdezak- tualizowaly, a zwlaszcza dane statystyezne i moje nie zawsze precyzyjne prognozy, dotyezqce tempa rozwoju niektérych zjawisk dewiacyjnych i patologicanych (w tym — nieprzystosowania spolecznego i przestep- ezosci nieletnich), Zmienito sig takze wiele przepis6w prawnych, zwlasz- eza wykonawezych, w odniesieniu do ustawy o postepowaniu w spra- sie Konwencje Praw Dziecka, doko- wach nieletnich, wprowadzone w nano reformy systemu resocjalizacji nieletnich, co w oczywisty sposéb musialo rzutowaé na dobdr tresci nauczania i sposdb wykladu zagad- niet najistotnigjszych. Wprowadzono wiele nowych rozdzialw i pod- tozdzialow. W rozdziale pierwszym uzupelniono watki osobowosei zdrowej (Maslow, Czapdw) nowymi koncepejami scisle wiazacymi sie z proble- matyka aksjologiczna, a takze wprowadzono podrozdzial o spolecznej odmiennoései (innosei) jako zrdédle cierpienia ezlowteka W rozdziale drugim, pod wplywem wlasnych doswiadezen dydakty- cznych, wprowadziler podrozdzial bedacy ilusteacja empiryezna badan nad nieprzystosowaniem spolecznym dzicei i mlodziezy w Polsce i jego 7korelatami biopsychicznymi i socjokulturowymi ujetymi przez pryzmat metodologiczny Skali Nieprzystosowania Spoleeznego, ktérej rozszerzo- nq instrukeje stosowania (rownied ze wzgledow dydaktycznych) za- mieszczam w aneksach. Rozdzial trzeci zostal wzupetniony ogélna charakterystyka teorii rozwoju dojrzalosci interpersonalnej,, poprzedzajaca system diagnostycz- no-metodyczny ,,.-level Classification”, ktéry zyskat dosé duza popular- nosc jako wzorzec, model sprzyjajacy planowaniu racjonalnie pojmowane] resocjalizacji w placéwkach resoejalizacyjnych. Najwieksze zmiany dotknely rozdziat czwarty, do ktérego wprowa- dzilem obszerny podrozdzial o statusie obywatelskim i prawach nielet niego, dodalem takze polemiczny podrozdzial bedacy reakcja na coraz bardziej natarezywa krytyke idei resocjalizagi, reedukacji spolecenej i wychowania resocjalizujacego zatytutowany ,,Resocjalizacja nieletnich — anachronizm, utopia czy nowe wyzwanie socjopedagogiczne?” W tymze rozdziale rozwinalem juz podejmowany w drugim i trzecim wydaniu watek .reformy” resocjalizacji nieletnich w Polsce. Dodalem zatem ma- terial o jej przebiegu, wdrazaniu i reakejach na nia. Temu zagadnieniu jest poswigcone bardziej obszerne opracowanie (O stanie wdrazania refor- ty resocjalizacjt tv zaktadach poprawezych. Ministerstwo Sprawiedliwosei, Warszawa 1998) pod moja redakcja, do ktdrégo odsylam zainteresowa- nych szezegdlami. Rozdzial pigty zostal poszerzony refleksyjnym (i nieco eseistyezny:m) podrozdzialem o stabosci i sile idei resocjalizacji aktualne] i potenejalnej, nawlazujacym do klasycznego rozréénienia odmian resacjalizagji Cz. Cza- powa, bedacym jednakge dobra kanwa do toczacej sig nieustannie dys- kusji o roli nacisku i przymusu, autonomii i podmiotowosci w wycho- waniu — nie tylko praeciez resocjalizujacym. Obecna wersja to wydanie piate. Lestavwe Pytka listopad 2001 rokuTEORETYCZNY KONTEKST PEDAGOGIKI RESOCJALIZACYJNEJ 1.1. PRZEDMIOT | ZAKRES PEDAGOGIKI RESOCJALIZACYINE] Wiadomo powszechnie, ze pedagogika jest naukq o wychowaniu. Tego rodzaju okreslenie, aby mialo sens, wymaga uzupelnienia, czym jest wychowanie, resocjalizacja lub wychowanie resocjalizujace. Zdefinio- wanie tych pojeé przyblizy przedmiot ,pedagogika resocjalizacyjna”. Tak wiee przez wychowanie bedziemy rozumieé proces celowego i Swia- domego ksztaltowania ludzkich zachowant, postaw, rél_spolecznych ezy osoboweSci (lub jej waznych cech), zgodnie z wezeSniej zalozonym idealem pedagogicanym, czyli wzorcem, modelem czlowieka, ktérego cheemy uksztaltowaé w toku wychowania. Przez sogjalizage rozumie sig natomiast catoksztalt wplywow wywieranych na jednostke przez Srodowisko spoleczno-kulturowe, w ktorym ona zyje i rozwija sie jakb niezaleznie od wysilkdw i stararl wychowawedw i nauczycieli socjalizagji jest na ogd! spontaniczny i malo kontrolowany, tzn. nie jest sterowany intencjonalnie przez odrebna kategorig oséb zwanych wycho- waweami czy nau ielami. Jednak mozna wyrdénié obiekty znaczace sosjalizujaco dla przebiegu tego pracesu, np. osoby czy dobra kulturo- we, normy, standardy, wzorce Sroduwiskowe Dla Scistosci dodajmy, ze nie da sig rozdzielié wplywow wyragnie socjalizacyjnych od wychowawezych ko calosci. Jednak- 2e, jak sig wydaje, pojgcie socjalizacji jest znacznie szersze. W wyniku wychowania ksztaltuje sig osobowose czlawieka wychowanego zgodnie 2 okreslonym, wyraZnie wyartykuwlowanym wzorcem, natomiast korico-wy produkt sogjalizacji nie musi odpowiadaé jakims z géry okreslonym idealom czy standardom. Celem socjalizacji jest na ogé! poprawne przy- stosowanie jednostki do adekwatnego funkcjonowania w rolach przypi- sanych jej przez system spoleceny. Gdy cele wychowania znacznie wy- kraczajq poza ten rodzaj wymagan, oznacza to, ze celem wychowania bywa znacznie szerszy i jednoczesnie Scislej okreslony krag modyfikacji, obejmujacy nie tylko poprawne funkcjonowanie w rolach spolecznych, ale takze uksztaltowanie odpowiednich postaw wobec innych ludzi, norm, wartosci i standardéw aksjologicznych, a takze, uznanych za po- zadane, cech osobowosciowych oséb wychowywanych, tzn. takich spo- sob6w mySlenia, odezuwania i dzialania, ktére w éwietle idealow peda- gogicznych sa uznawane za wartosciowe i przez to poZadane jako cele dzialalnosei pedagogicznej, Natomiast pedagogika resocjalizacyjna jest dyscyplina teoretyezna i praktyczna zajmujaca sie wychowaniem oséb z zaburzeniami w proce~ sie socjalizagji, ty. tq kategorig osdb, ktéra z rozmaitych powodéw wyka- zuje objawy nieprzystosowania i wykolejenia spolecznego, paraprzestep- ezosei i przestepczoSci. A wiee interesuje sig osobami, wobec ktérych zar6wno proces socjalizacji, jak i wychowania nie powiddl sie, dlatego jednostka nieprzystosowana spolecznie bywa postrzegana jako odchyla- jaca sig od normy (najczesciej w sensie statystycznym), a jej odchylenia sq niekorzystne dla niej samej lub dla spoleczeristwa (grupy spolecznej, w ktérej sig socjalizuje itp.). Jednym slowem — jednostka wadliwie zsocja- lizowana lub wychowana preejawia wiele zachowan uznawanych za nie- wiasciwe, niepozadane lub wrecz szkodliwe w sensie spolecaznym lub indywidualnym, np. bywa nadmiernie agresywna, pracjawia sklonnosci samobdjcze; do izolowania sig, uzaleznien. Zespol zabiegow pedagogicznych o charakterze resocfalizacyjnym ma na celu doprowadzenie do stanu poprawnego przystosowania spolecz- nego jednostki, a nastepnie — uksztattowania takich cech je} zachowania i osobowosei, ktére beda je) gwarantowaé optymalne uspolecenienie i twéreze funkcjonowanie w spoleczenstwie, ktérego normy. i wartosei (standardy aksjologiczne) bedzie respektowaé ze wzgledu na — zaistnia- ly w toku oddzialywania resocjalizujacego — proces internalizacji wartos- ci i norm prowadzacy do prazyswojenia ideatow i wzorcow zblizonych do ideal czy taw. normy w sensie psychologiczno-spolecznym. Zaklada ze spoleczefstwo jest nosnikiem wartoSci, stanowiacych tosowania i zlego lub dobre: sig, jak wide kryteria prawidlowego lub wadliwego pr go wychowania. Teza ta, jak sig okage pégniej, nie zawsze jest sluszna, gdy2 naciski spoleczne sa niekiedy sprzeczne 2 naturalnymi, zdtowymi odruchami jednostki nie pozwalajace} sie konformizowat zgodnie ze standardami, ktorych nie uznaje lub uznaé nie chce ze wzgledu na ich 10relatywizm aksjologiczny lub inne cechy, ktérych w danej fazie rozwoju nie uznaje lub uznaje za malo sensowne, racjonalne czy wadne, Dlaczego okreslilismy pedagogike resogjalizacyjna jako dyscypline zarazem i teoretyezna, i praktyczna? Okreslamy ja jako dyscypline teore- tyezng dlatego, iz w procesie historyeznego rozwoju wypracowala — réwnolegle do rozmaitych metod wychowania dzieci i mladziezy w 162- norodnych typach spoleczenstw i w réznych okresach historyeenych — pewien zespol twierdzen teoretyeznych, a wigc — zaleznosci o stosun- kowo wysokim szczeblu ogdlnosci, zwanych ogolng teoria wychowania. Twierdzenia te byly, i sq nadal, poddawane nieustannej weryfikacji zgod- nie z kanonami tworzenia wiedzy naukowej, tj. zgodnie z regulami for- mutowania twierdzen o zaleznosciach miedzy dwiema lub wigcej zmien- nymi. Podobnie dzieje sie w innych naukach o czlowieku, tj. w psycholo- gil czy socjolagii, z ktérych to dyscyplin czerpie réwniez okreslony rodzaj wiedzy do formulowania zalecen praktyeanych, przydatnych w toku codziennych oddzialywart wychowaw Ambicja pedagogiki resocjalizacyjnej jest zatem nie tylko opis i wy- jaSnienie okreSlonych proceséw zachodzacych mi¢dzy wychowywanym i wychowujacym w procesie wychowania, ale praede wszystkim modyfi- kacja tych parametrow osobowosciowych ezy tych zachowati, ktére sq okreslane jako niekorzystne, szkodliwe, wadliwe, patologicane czy zgub- ne dla jednostki lub spoleczetstwa. Jej praktycznym celem jest dakony- wanie zmian, czyli modyfikacji reeezywistoSei wychowaweze| dzieki zZnajomosci twierdzen o charakterze opisowo-wyjaSniajacym, ktore czer- pie z teorii wychowania. W duzym uproszczeniu mozna powiedzieé, iz istota pedagogiki resocjalizacyjnej jako dyscypliny praktycznej jest for- mulowanie zaleces, czyli opracowywanie, uzasadnianie i wdrazanie projektéw okresionych zmian w procesie ksztaltowania czlowieka i jego Srodowiska wychowawezego, Tak wige pedagogika resocjalizacyjna W sensie pragmatycenym przywiazuje najwieksza wage do taw. metody- wistosci wychowawezej, a nie je] objasniania, tak jak to bywa w innych dyscyplinach, Chociaz trzeba powiedzie¢, ze iinne nauki spoleczne (np. psychologia czy socjologia) tezZ probuja za- stosowaé twierdzenia teoretyeane w praki spolecznej, wyodrebniajac rozmaite programy psychoterapii czy socjoterapil. Jednakze ani sama teoria wychowania (rozumiana jako zespol twier- dzei o zaleznosciach migdzy faktami wychowawezymi), ani sama meto- dyka nie stanowilyby dostateeznej podstawy do modyfikacji zachowan, postaw, tdl czy osobowoSei ludzkiej, gdyby uprzednio nie okreslono poZadanych standw dojscia, czyli celéw wychowania resocjalizujacego. Dlatego wlasnie w zakres pedagogiki resocjalizacyjnej wehodzi, jako je} sktadowa, teleologia wychowania resocjalizujacego bazujaca na okreglo- 11nej aksjologii (nauce © wartosci oraz idealach wychowawezych i spolecz- nych). Z powodu obecnosei sadéw wartosciujacyeh, normatywnych wie- lu teoretykéw uznaje te skladowa pedagogiki jako ,pozanaukowa”. Nie mozna bowiem, zdaniem niektérych etykéw, przejsé od sadu sprawo- zdawezego, opisowego do wartoSeiujacego. Z faktu, Ze tak jest, nie wy- nika, ze tak ma byé. Na zasadzie wynikania logicznego nie mozna jed- nym slowem dowiesé slusznosci okreSlonej powinnosci czy nermy bez popelnienia tew. bledu naturalistyeznego. Niezaleénie jednak od spordw na ten temat oraz dotyezacych tego, jaki czlowiek by¢ powinien, codzienne Zycie ludzi wskazuje na to, ze da- 2a oni do jakichs idealéw, ze staraja sie zrealizowaé pewne stany uznane przez nich za wazne, inspirujac sie pray tym wlasnym dogwiadezeniem zyciowym, przesadami, motywacjami religijnymi czy polityeznymi itp. Zatem — inspiracje idealow pedagogicznych sq’ wielorako uwarunkowa- ne iw zaleénogci od dominujaeych sil politycznych rézne idealy pedago- gicene sa zalecane jako wiodace czy podadane. Krétko méwiac — idealy wychowaweze maja zwykle pozanaukowa — ideologicazno-swiatopogla- dowa genealogie. Byé moze, trudno sie z tym pogodzié, ale w tej sktado- wej (teleologicznej) pedagogiki popelniono najwicce] uproszezen, bledéw i 2nicksztalcen. Jednak nie mozna sobie wyobrazié pedagogiki, w tym takze pedagogiki resocjalizacyjnej, bez jej skladowej teleolagicznej. De: lainosé pedagogiczna bez teleologii (okreglenia celéw dzialania) byla- by zdana na poszukiwanie tylko intuicyjne zadowalajacych wynikéw. Zreszta nie byloby wiadomo, co ma zostaé osiagniete i jakie maja byé kryteria skutecznosci wychowania resocjalizujacego. Po zaprezentowaniu niezbednych uwag wprowadzajacych mozemy wyrdanié — wedlug kryterium ,zdroworozsadkowego”, zwiazanego z Irzema podstawowymi pytaniami charakterystyeznymi dla wszystkich dyseyplin majacyeh na célu modyfikacjg okreslonego wycinka rzecaywit toSei lub bworzeni ceczywistasci — w obrebie pedagogiki reso- Gjalizacyjnej trzy istotne dzialy — telcologie wychowania (co osiagaé, jakie — teorig wychowania (w jaki sposdb te osiagaé, loznosei — metodyke wychowania (jakimi Srodkami esiagaé zamierzone cele, jak powinny byé sformulowane zalecenia okreSlajace dobdr optymalnych nowej cele); jakie wykorzystaé za- Srodkéw h realizacji pray wykorzystaniu wyjasnionych przez teorie wychowania zaleznosci migdzy zmiennymi). Ostatecanie wige cele okresla teleologia (wraz z aksjologia i diagnos- tyka wychowaiweza), metody — teoria wychowania, a zalecenia formulu- je metodyka wychowania resocjalizujacego 2Na zakonczenie nalezy wspomnie€ o tym, w jakim stosumku do in- nych dyscyplin spolecznych pozostaje pedagogika resocjalizacyjna. Byla juz o tym mowa, ze czerpie ona wiedze z wielu dyscyplin szczegélo- wych i dzieki temu staje sig interdyseyplinarna dziedzina wiedzy i ludz- kiego dzialania. Pedagogika resocjalizacyjna — jako samodzielna galaZ wiedzy o hidz- kim patologicznym zachowaniu i jego naprawie — uksztaltowala sie dosé poéno w obrebie taw. pedagogiki specjalnej, zdominowanej przede wszystkim przez problematyke rewalidacyjng. Do chwili obecnej utrzy- muje sie jeszcze podzial ma tzw. rewalidacje i resocjalizacje. Pierwsza zajmuje sie problematykq uzdrawiania, korygowania czy kompensowa- . nia zaburzenl w przystosowaniu sie czlowieka z powodu rozmaitych defektéw, dysfunkcji czy niedorozwojéw organicznych, natomiast druga = problemami dy: sfunkeji, defektaw ezy niedorozwojsw motywacyjnych, powiazanych przede wszystkim z wadami srodowiska spoleczno-kultu- rowego dzieci i mtodziezy oraz niekorzystnymi czynnikami biopsychicz- nymi ich spolecznego rozwoju. 1.2. INTERDYSCYPLINARNY CHARAKTER WIEDZY O PROFILAKTYCE SPOLECZNE] I RESOCJALIZAC]I W nauce o prewengji, czyli profilaktyee, od dawnaa wiadomo, 2 zapobieganie zjawiskom szkodliwym jest znacznie bardziej ekonomicane i skutecene niz zwalezanie ich negatywnych skutkow, zarowno w skali jednostkowej, jak i spolecznej, Co wigce), jednotorowy sposdb myslenia ograniczajacy sig tylko do jednej dyscypliny, np. socjologii czy psycholo- gil, Ww zapobieganiu zjawiskom patologicznym nie daje pozadanych re- zultatow. Widaé to wyraznie na przykladach socjologizmu w pedagogi- ceczy psychologizmu, a takze innyeh modnych lub mniej modnyeh ,izmow". Jednowymiarowosé myslenia i dzialania w stosunku’ do zja- wisk miezwykle zlozonvch = a do takich niewatpliwie nalezq problemy few. palologii spolecanej = preynosi z reguly efekty przeciwne do za- onyeh. Innymi slowy — w nauce o profilaktyce spolecanej i reso- nalezy uw: zgledniag wiele rozmaitych sposobiw mySlenia ma- cych ten sam problem pod nieco innymi katami. Dlatego tez pojawila sig idea wielodyscyplinarnosei w badanin, opisie i w: ajawisk patologicznyeh wi celui ich wyeliminowania ze zbiorowego zycia spolecznosei. I tak, jak juz powiedziano, nie chodzi o wykluczajace sie sposoby mySlenia ezy dzialania, ale raczej o.cos przeciwnego: o znalezie- 13nie punktéw wspdlnych czy wzajemne uzupelnianie sig r62nych punk- téw widzenia w rozwiazywaniu probleméw ludzkiego funkcjonowania, zaréwno w sensie mikro-, jak i makrospolecznym. Pluridyseyplinarnos¢ nauki © profilaktyce spolecznej i resocjalizacji mozna zaprezentowaé, stawiajac pytania: Od czego zalezy to, Ze ludzie zachowuja sig odmien- nie od zakladanych standardéw i wzorcéw? Dlaczego odchylaja sie od nortny? Pytania te moZna uproscié i sformulowaé je nieco inaczej: Od ezego zalezy ludzkie zachowanie, zardwno normalne, jak i patologiczne? Jakich odpowiedzi mozemy oczekiwac? Beda one rozne w zaleznosci od tego, jakim rodzajem wiedzy bedziemy sig poslugiwac i do jakich para- dygmatéw bedziemy sie odwolywaé oraz od typu dyscypliny, ktora sta- wia ten rodzaj pytan. Biolog odpowie, ze ludzkie zachowanie jest wza- leznione przede wszystkim od parametréw organiczno-biologicznych, np. wyposazenia genetyeznego, mechanizméw fizjologicanych, dojrze- wania ¢zy starzenia sie organizmu. Psycholog bedzie sklonny Odwoly- wae sie do wyjasnien natury psychologicanej, tj, powolywaé sig na kon- strukty teoretyezne, takie jak osobowos¢, je} organizacja wewnetrzna, mechanizmy regulacyjne, prawa uezenia sie czy warunkowania instru- mentalnego. Socjolog bedzie raczej postrzegaé jednostke lidzka jako czlonka okreslonej zbiorowosei, ktorej system spolecany przypisuje pew- ne funkcje i wobee ktérych ustosunkowuje sie ona na bazie procesu so- Gjalizacji, a wige — procesu nabywania, utrwalania pewnych spotecanie uznanych norm i Wwartosei. Historyk, etyk, filozof i etnograf beda udzie- laé réwniez rozmaitych — zgodnych ze stanem ich wiedzy — odpowiedzi na te podstawowe pytania. Rzecz w tym, ze beda to odpowiedzi czast- kowe. Jednak Zadna z nich nie bedzie odpowiedziq wyczerpujaca i wy- starczajaca do konstrukeji programu terapii, leezenia, poprawy ¢zy mo- dytikacji zachowania. Spdjremy na ponizszy schemat (schemat 1), obrazujacy zespol sprze- zonych rezmaitych mikro- i makroczynnikew determinujseyeh zachowa- Kultura ‘Struktura spotecena (System regutar! spoleczno-kutturawe)) Postawy |-—+ Zachowanie ‘Osabowose ————#} Potrzany fudzkie psychobiolsgicznel Schemat 1. Heurystyczny model funkiconowania eztowleka i4nie ludzkie (sporzadzono go, opierajac sig na rozmaitych czastkowych teoriach zachowania, w tym na ,integracyjnej teorii zachowania prze- stepezego” M. Leblanca [1987)). Strzalki na schemacie oznaczaja relacje wplywu jednej zmiennej na inng. Zmiennych branych pod uwage w= schemacie jest, jak widaé, szesé, pray caym zmienna zalezna jest ,,zachowanie”, a wigc zespdl aktywnosci ludzkich dajacy sig obserwowaé i rejestrowaé w toku codziennych inter- akeji jednostki z innymi Indzmi. Pozostale zmienne mozna pogrupowaé na zmienne o charakterze mikro- lub makrospalecznym, czyli niezalezne lub posredniezace. Zgodnie z zalozeniami wspolezesnej nauki o zachowaniu Indzkim nie jest ono jednoznacznie determinowane przez jeden rodzaj czynni-~ kow, ale przez kilka jednoczesnie, prey caym owe determinanty pozosta- ja takze w pewnej relacji, a jakoS¢ i rodzaj sprzezen zachodzacych mig- dzy nimi decyduje o charakterze tych zachowan. Zachowanie jednostki daje sie thimaczyé przez odniesienie do teorii postaw. Dotyezy to zaréw- no zachowania normalnego, jak i patologicznego ezy szerzej — dewiacy}- nego. Przykladem tlumaczenia zachowaii okreslonyeh jako, wykolejone” jest koncepeja sformulowana przez Cz. Czapéwa (1978) ujmujacego wy- kolejenic jako uklad postaw. Wedlug tej koncepeji jednostka Inudzka w toku swych doswiadezen Zyciowych przyswaja i przejawia wiele po- staw wobec rozmaitych obiektéw; wadliwe ustosunkowanie wobec nich wystepuje wow gdy jednostka podlega dominacji jednej z postaw lub gdy jej postawy sa wadliwie zintegrawane, np. na bazie tzw. antago- nizmu destruktywnego. Jednakze postawy (konstrukt teoretyezny 2 pogranicza psychologii spoleczne} i socjologii) to nie jedyny czynnik wplywajacy na przejawiane przez ludzi zachowania. Innym waénym czynnikiem, podkreslanym przez socjalogw wychowania, sq przede wszystkim role spoleczne. Po- jecie roli spolecznej i je) wewnetranego scenariusza weszlo, jak sie wyda- je, na stale do slownika wspdélczesnej socjologii (Goffman 1981), Z punk- tu widzenia teorii rol spolecznych” zachowania ludzkie sa wyznaczone w duzym zakresie scenaritszami okreslonej roli, ktorg tem spoleczny jednostce przypisuje lub ktéra ona dobrowolnie wybiera sposréd wielu moéliwych w toku wlasnej socjalizacji czy przyjmuje wskitek oddzialy- wari Srodowiska wychowawezego rodziny lub instytueji opiekunezych i wychowawezych Wiele zachowant patologicanych, w tym takze prae- stepezych, daje sie wyjasnié popraez odwolanie sie do pojecia roli spo- teeznej (np- przyjeie roli antagonisty, przeciwnika, preestepcy wobec za- stanego ladu i porzadku spolecznego np. poprzez uczestnictwo w gangu © celach przestepezych czy chuligaiiskich, gitowskich). Egcemplifikacja 15teorii odwolujacej sig do pojecia roli spolecznej i je naznaczajace] funkcji jest np. teoria labelingu (naznaczania) spolecznego, ktGra réwnied w du- zym zakresie pomaga zrozumieé rozmaite formy zachowan patologicz- nych, a zwlaszcza zjawisko utrzymywania sie okrestonych rodzajéw za- chowari lub powracania do nich (np. recydywy), Podkreslié nalezy, ze ani teoria postaw, ani teoria 161 spolecznych nie wyczerpuje modliwych wyjasnien wadliwoSei Indzkiego zachowania. Kolejna kategoria, do kté- rej najezescie] odwoltja sie teoretycy i badacze zjawisk odchylajacych sie od normy, jest teoria potrzeb, a Scisle] — pojecie potraeby i jej skutkéw, gdy nie zostanie ona zaspokojona Jub jej zaspokojenie bedzie zablokowa- ne. Kategoria potrzeby, jak wykazuje to wielu tearetyk6w i badaczy, np. zachowan agresywnych, jest bardzo przydatna w zrozumieniu irracjo- nalnych, uporcaywych i negatywnie ocenianych zachowai. Na przyklad Bandura i Walters (1968) przekonywajaco przedstawili teze, iz u drddet zachowart agresji antyspolecznej wielu nastolatkéw (chlopcow) lezy frustracja potrzeby zaleznosei we wezesnych stadiach ich rozwoju. Pier- wotne adtracenie emocjonalne w swietle teorii ,,frustracja — agresja” ma wieloaspektowe i dalekosiezne nastepstwa, zarowno w_ soejalizacji ma- tyech dzieci, jak i w przebiegu rozwoju oséb w okresie dorastania. Nie ma oczywiscie jednej teorii potrzeb. Istmieje ich dosé duzo i kazda z nich akcentuje rozmaite typy motywacji pojawiajace sie wraz 2 niezaspokoje~ niem potrzeb. Samo pojecie ..potrzeby” nie jest réwniex jednoznacenie okreslone, Jedna z bardziej popularnych teorii potrzeb, autorstwa A. Ma- slowa, wyrdznia dwie zasadnicze grupy potrzeb — pierwszego i drugie- go rzedu. Pierwsza jest zwiazana z utrzymaniem organizmu w = stanie homeostazy fizjologicznej, druga — z jego optymalnym funkejonowa- niem. Oprécz potrzeb typu D (od slowa deprimney) istnieja przeciez jesz- ze potrzeby typu B (od slowa ling) zwiazane z samorealizacjy podmio- tu ludzkiego. Ich niezaspokojenie grozi tew. ftustracja egzystencjalna i powoduje zaburzenia w pocauciu sensu 7 Wskazalismy trzy izolowane zmienne mikrospoleczne pozwalajace wyjasniaé mechanizmy powstawania zachowan poprzez pryamat jednej wybranej optyki: socjologicznej, psychologiczne} czy pedagogieznej na poziomie zachowan jednostkowych. Krétko mdwiac — czlowiek zacho- wujacy sig w okreSlony spesdb moze byé przedmiotem zainteresowania jednoczesnie kitku dyscyplin, a jego zachowanie — wyjasniane w katego- Hach potrzeb, postaw czy r6l spolecznych. Daje sig zauwazyé, i2 Wwspo- mnione kategorie sq powiazane. Tak wige typ przejawianych przez nas potrzeb decyduje o sposobach postrzegania i ewaluowania Indzi, zjaivisk i rozmaitych innych obiektow, a wige wplywa na przejawiane przez nas postawy. Analogicznie mozna powiedzieé o wzajemnym zwiazku rél 16spoleecaznych i postaw. Okreslony typ r6l spoleeznych sprzyja lub nie okreslonym postawom ujawnianym przez ludzi w ich spolecznym oto- ezeniu. Innymi slowy wszystkie trzy zmienne — role, postawy i potrzeby — $9 powlazane i uzaleznione od siebie. Co wiecgj, nie sq tylko od siebie uzaleanione, ale od bardziej istotnych zmiennych (0 znacznie szerszym zakresie znaczeniowym), ktére na wytek wymienionego schematu nazy- wamy makrozmiennymi. Chodzi o takie zmienne, jak kultura i struktu- ra spoleczna, w ktérej kontekScie zyja konkretni ludzie, oraz organizm i osobowosé, ktérymi oni dysponuja. Drobiazgowe parametry dotyczace tych wlagnie zmiennych majacych wplyw na sprzezone role, postawy i potrzeby Indzkie maja niewatpliwie posredni i bezposredni wplyw na ludzkie zachowanie. Dlatego cheac odpowiedzieé na proste w gruncie ftzeczy pytanie 0 geneze zachowari ludzkich, nalezy siegnaé do czyn- nikow uwiklanych w zmienne typu makrospolecznego. Kazdy rodzaj mikrozmiennej jest uzalezniony od sieci innych mikrozmiennych osadzo- nych w kontekseie makrozmiennych. Powstaje w zwiazkuz tym potrze- ba wykroczenia poza obszar zainteresowania sig izolowang jednostka ludzka. Tezeba wie siggnaé do wynikéw innych nauk, takich jak np, antropologia, kulturoznawstwo, etnografia, biologia, ekonomia czy po tologia, Dlatego w programach ksztalcenia studentow uczelni pedagogi- eznych anajduje sie tak wiele dziedzin: od biologicanych czy biomedyce- nych, poprzez psychospoleczne, az do aksjologicznych i antropologiczno- -kulturowych. Specjalista w zakresie modytikacji ludzkich zachowai, ezy to w skali jednostkow' y spolecznej, winien byé zatem Swiadomy régnorakich wwarunkowar ludzkiego zachowania i weglednie swobod- aé sie w obrebie problematyki swoiste) dla dane) monodyscy- pliny, ale rowni ‘ykraczaé poza tradyeyjne obszary wiedzy okreslone przez psychosocjologig ezy bioantropologie. Wiedza praydatna w_ stero- a zachowaniami, w prewencji spolecenej czy resocjalizagi jest wiec sila rzeezy wielodyscyplinarna, Intencja pedagoga, wychowawey jest na- tomiast umiejetne korzystanie z te] wiedzy, tzn. zdolnosé przetwarzania Uogdlnien teoretycznyeh w zalec okresleniu celéw dyialania. Zalecenia praybieraja wiec forme: _,Jesli usiagnaé cel X, dzialaj w sposdb Y wynikajacy z takie) a takie] za- - Np. jesli chcesz zredukowaé poziom agresji wychowanka, po- stares sig stworayé mu warunki zaspokajajace potrzebe poczucia bezpie- s chiczneyo i i emoejonalne] zaleznosci. O interdyscyplinarmym charakterze wiedzy pedagogicznej praekonuje nas réwniez teoretyczny model dzialania, w ktérym uwzglednia sig ré2ne plaszezyzny dotyezace trzech rozmaityeh aspekt6w dzialania resocjalizujacego, pray zalozeniu, iz jest to dzialanie systemowe (caloSciowe). W duzym skrécie resocjaliza- nie poru wi nia typu praktveznego po uprzednim v7cja pojeta jake system dzialan obejmuje trzy plaszczyzny aktywnosci: Strukturalng (dotyezjcq struktury katdego podejmowanego dzialania); elementami tej struktury jest pastulowanie, optymalizowanie i realizo- wanie. Funkejonalna realizujaca funkeje opiekuricze, wychawaweze i te- rapeutyczne. Proceduralng obejmujaca takie procedury, jak: psychotech- nika, socjotechnika oraz kulturotechnika oddzialywan resocjalizujacych. W literaturze przedmiotn przedstawiono te kwestie za pomeca law. skrzynki morfologicznej systemu, o czym bedzie jeszcze mowa w zwiaz- ku z charakterystyka ewolucji systemdw resocjalizacji w Polsce i na Swiecie (s, 208). 1.3. NORMA | PATOLOGIA W ZACHOWANIU LUDZKIM Nie ma jednoznacznego okreSlenia, czym jest tew. norma, a czym pa- tologia. Jednak w konkretnym Srodowisku poszczegdlni ludzie potrafia odrézniaé zachowania normalne od nienormalnych. Na ogél norma jest synonimem prawidlowosci tego, co by€ powinno zgodnie z oczekiwania- mi spolecznymi i standardami spoleczno-kulturowymi, tan. w potoceznym rozumieniu najezesciej eksponowane jest statystyezne rozumienie zacho- wania normalnego. W statystyeznym sensie normalne jest to, co wystepu- je zgodnie z oczekiwang czestoScia i natezeniem, ta, co mieSci sie w gra- ni¢ach jednego odchylenia standardowego (jesli by dokonano pomiaru zachowania wystandaryzowanym, odpowiednio trafnym i rzetelnym narzedziem diagnostycznym), Potocznie zachowaniem normalnym nazy- wamy taki rodzaj zachowania, ktéry jest najezestszy u wiekszosei ludzi w zblizonym wieku z danego srodowiska, ,,Normalne”, innymi stowy, jest to, co przecietne lib powszechne w danym Srodowisku. Jednak Sro- dowiska spoleezne réznig sie rozmaitymi cechami i w zwiazku 2 tym nalezy sig spodziewaé, Ze to, co jest przyjmowane w jednym za normal- ne, w innym moze byé uznane za odchylajace sig od normy, badz to Ww sensie pozytywnym, bad negatywnym. ,Normalne” — to znaczy nie odchylajace sie od miar przecigtnych, a przeciez kazdy typ Srodowiska wytwarza lego rodzaju przecietne standardy. Kryterium statys jest, jak widaé, dosé banalne i nie zawiera ocen w sensie wlasciwym (moralnych, estetyeznych), odwolujac sig do pojecia przecietnej. Jest to Kategoria zwiqzana z pomiarem czestosei danej cechy, np. preecietnym warostem, waga, inteligencja, zachowaniem. Nie mozna jednak ograni- czaé sig wylacenie tylko do takiego okreslenia normalnosci, zwlaszeza 18w odniesieniu do ludzi. Razi ono swa wymowa pozahumanistyczng: od- nasi si¢ bowiem zaréwno do ludzi i zwierzat, jak 1 obiekt6w martwych. Kryterium to jest uznawane, zwlaszeza przez pedagogéw, za zbyt pry- mitywne, nie uwzgledniajace tzw. podmiotowosci czlowieka, jego indy- widualnoSci i autonomii. Zajmujac sie teoretyeznymi i praktycznymi problemami zwiazanymi ze stawianiem poprawnych diagnoz pedagogicenych, dokonalem na tek resocjalizacji praegladu innych kryteridw stosowanych przy okre- Slaniu normy i patologii w ludzkim zachowaniu, a Scislej tego, co Swiad- ezy © jego poprawnosci lub wadliwosci, Oprdez wspomnianego juz kry- terium statystyeznego wyodrebnilem jeszeze szesé innych kryteriéw najezesciej odnajdywanych w literaturze przedmiotu i w praktyce roz- ” maitych sluzb (medycznej, psychologicznej, spolecznej, sadowej). Dla jasnosci i prostoty wyktadu przedstawiam je w tabeli 1. Nie oznacza to, ze przedstawiona nizej lista jest kompletna i wyezerpujgea. Ponizsze zestawienie ma jedynie na celu uzmystowienie ich réznorodnosti w za- leznosci od rodzaju dyscypliny, w ktére) obrebie dane kryterium jest uznawane za obowiazujace czy naczelne. Tabela 1 Kryleria praystosowa Keyterium Tregé kryteriom 1. Biologiezne/ekologicane nie do zachowania wlasne} egaystensjt, przetrwania dowisku naturalnym czy spoleceno-kulturowym. 2, Medyceno-psychiatryezie | Stan doskonalego zdrowia psyehicenego | fizyeznego (2gadnie z normami medycenymi). Zdrowa struktuca osabowosel i hiezaburzone funkeje. 3. Paychologiczne Optymalne sposoby redukeji napicé wewnetranych, utrzy- manie homeostazy psychiczne|. (Sublektywne poczucie dobrego preystosowanla, zadowolenia, szezescia itp.), 4. Interikeyjne Adekwatne reagowanle na bedzee pachodzade 2 otyezetia fizycznego i spolecenego. Umlejgtanse przeciwstawiania siy presi nickorzystnyeh ceynnikew biopsychicznych, $rodowiskowych I sytuacyjnych 4, Spoléeane Zyodnase postypowania (i matywac|i) z powseechnie akeeplowanymt wzorcami i normami 6. Pedagogicane Dazenie do samourzeceywistnienia, autonomil, samowy- chowania t rozwoju Kazde z cytowanych kryteridw ma ewidentne mankamenty i pogra- za nas, prey probie bardziej wnikliwej analizy, w nowych trudnosciach 19definicyjnych, 2 ktérych najezestsea bywa blad wyjasniania nieznanego przez nicznane lub narzuca koniecznos¢ bardziej precyzyjnych definicji terminow uzywanych przy jego okreSlaniu. Autorka znakomite) pracy na temat kulturowych zalozen pojecia normalnosci w psychiatrii wspdlczesnej J. Sowa (1984) stwierdza, ze piel) proby Scislego zdefiniowania pojecia przystosowania spo- tecznego zawieraja jakieS ukryte zalozenia dotyezace natury ludzkiej, spolecznego funkcjonowania osobawosci czy wartosci i norm, dla kté- tych trudno znalegé jakies — poza arbitralnymi — usprawiedliwienie. Wnioski, do ktérych dochodzi po dokonaniu analizy pojecia przysto- sowania (jako kryterium zdrowia), sq w duzym skrécie nastepujace: 1. Pojeciewt przystosowania indyrwidualnego odnoszqeego sig do relacji migdzy potrzebami organizmu i Srodowiskiem nie mozna aperawné bez relatypvizaci do potrzeby czy potrzeb, ktdre bierzemy pad ucwnge wypowiadajac o kims te charakterystyke. 2. Pojyciem: przystosowania indywidualnego nie maina operotwac bez relaty- wizaajt do Srodowiska czy chacby rodzaju Srodotviska, 0 ktére nam chodzi, jesti mamy wiedzieé, czy wolno zastosowaé te charakterystyky. 3. Pojecie przystosowania, jakkolwiek sformutowane, toymaga definicji opera- cyjnej t cele zapetunienia mit stosowalnosei, a wybir wskainikow pograza mis TO Nowe wieloznacznosei. 4. Gdy mowi sig o przystosowanit, nalezy te8 rozwaayé kwestiy jego jako dys- pozycyjnosci i jako stanu aktualnego — zalegnie od tego, co bierzemy pod uwage, otrzynnijemy réine kryteria, a réznica polega, migdzy innynti, na trudnosci procediir orzekania kazdej 2 tych wlhasnoset. Niedocenianie tego rozréznienia powoduje bled przypisywania cech esobowosei jako je} dyspo- zycji, woibezas gdy natura argtimenti wprownia do wypowiadania sig o za- chowwanit, w ktérym dominuyjgcy udzinl moie mivé grodowisko. Szczegdlnie niedogodnym nastepstivent moze byt zaliczenie do tef samej kategorii nie- praystosowanych tych, Ktorzy osiggneti stan ten tuskutek tulageitvose! swe "0 aparatie psyclticznego, oraz tych, kidrzy osiggnyli go wskutek miszezacych ‘bad protel keyjon wurunkdw Srodowiska... (s. 208). Jednak, wychodzae 2 ogélnyeh zaloze ekologiczno-biologicznych ut organizmu z jego otoczeniem, mozna powtérzyé za J, Piage- ig — jest jem uniwersalnym, Jest procesem wymiany informaeji i energii migdzy organizmem a otdczeniem, Na proces praystosowania sktlodaja sig zachowania o charakterze akomodacyjnym i asymilacyjnym. Im bar- dziej] rosna tendencje akomodatywne, tym bardvie) maleja asymilatyw- ne, i odwrotnie, Jednym slowem — proces przystosowania to rodzaj dia- logu organizmu z jego fizycznym i spoteceno-kulturowym otoczeniem. 20Proces ten daje sig przedstawié w postaci funk homograficznej, gdzie warostowi jednej wartoSei (akomodacji) towarzyszy zmniejszanie sie wartoSci asymilacji, Wykres ten przedstawia schemat 2, na ktérym 2a- znaczono takze obszar optymalnego funkejonowania jako swoista réw- nowage funkejonalna miedzy wspomnianymi sklonnosciami. W_ sche- macie nie przyjmuje sig jednak zadnych zalozen o naturze norm czy opordw, 2 ktérymi spotyka sie organizm; wiadomo tylko tyle, iz istnieja pewne bariery nie pozwalajace na przekraczanie granic akomodacji i asy- milacji. Przekroezenie ich — jesli sig zdarzy — patologizuje zachowanie. Akomodagia Obszar optymalnega funkgjonowania Asymitacia Schemat 2. Przystosowanie jako funkeja homograficzna (ak-as) Niezaleznie od sporéw teoretycznych na temat istoty nieprzystoso- wania w praktyce spolecanej stosuje sie dosé arbitralne kryteria ustalania zachowan praystosowawezych (prawidlowyeh i wadliwych). Najbardziej popularne sq w praktyce kryteria statystycene i spolecane, tzn. odwotu- jace sie do pojecia przecietnosci oraz agodnosci zachowania z normami istandardami spoleceno-moralnymi i prawnymi. W ksiagce Teoretyczne probleny diagnozy iw iwychowarun resovjalizujgeym (1986) dokonalem pewnego uporzadkowania rozmaityelt definicji i kon- cepeji nieprzystosowania spolecznego i pray prezentowaniu tego zagad- nienia skoraystam 2 wnioskéw, do ktérych doszedlem Sa tray rodzaje definicji nieprzystosowania spolecznego eksponow nych w literaturze przedmiotu, zwlaszcza psychologiczne) i pedagogi y déialant pedagogicanych) ystosowa- nej (a w zwiazku z tym tyle samo kKiertink 1) definicje objawowe (symptomatologiczne) — ujmuja nieprz niv jako zespol zachowat, takich jak: alkoholizowanie sig, uzaleznie-nia, zamachy samobdjcze, ucieczki z doméw, wagary, klamstwo, le- nistwo, a wiee symptomy Swiadezace o tieprzestrzeganin pewnych norm; 2) definicje teoretyezne — eksponuja nicktore Pojecia teoretycazne typu postawa, motywacja, rola spoleczna itp. ktére — opréez objawow —wskazuja na mechanizmy regulacji psychiczne} lub spolecane} w generowaniu zachowatt niezgodnych z normami (antagonizm de- struktywny); definicje operacyjne — wskazuja praede wazystkim todzaj narzedzia, za pomoca ktérego mozna zmierzyé czestotliwosé i natezenie. cech uznanych za niekorzystne, zaréwno w sensie indywidualnym, jak ispolecanym (np. do Skali Zachowania Preystosowawezego, Skali Niepraystosowania Spotecznego, Arkusza Zachowania sig Ucznia). W dalszej partii materials oméwig bardziej dokladnie tray modele niepraystosowania spolecznego i sposoby jego eliminowania — model behawioralny, interakcyjny oraz interdyseyplinarny. Nieprzystosowanie spolecazne jako termin rozpowszechniony w lite- taturze przedmiotu bywa zastepowane innymi okresleniami, takimi jak: eniedostosowanie”, ,,wykolejenie”, ,clemoralizacja”, jednak sadzac z ich tresci zakres pojeciowy jest podobny we wszystkich przypadkach. Préby okreslenia istoty nieprzystosowania spolecenego, jak wynika z analiz tego pojecia, sa liczne i maja zréénicowany zakres. Zaprezentuje kilka takich definicji, kt6re ilustruja takée réznorodnosé punktow widzenia dotyczacych problemu nieprzystosowania spolecznego. Nieprzystosowanie spolecene (cytuje za innymi, przede wszystkim opierajac sig na ksiazee D, Wéjeik Niepraystasowanie spoleczne mlodziezy. Aneliza psychologiczno-kryminologiczna [1984] oraz wlasne} pracy Teoretycz- ne problemy diagnozy w wychowanin resocjalizijgeyin [1986]) — to: — odmiana rozwoju spotecznego dziecka powodujaca zle skutki dla samego dziecka i jego otdczenia spolecznego (Wojcik L984, s. 12-22); — brak podatnosci dzieci i mlodziezy na normalne (stosowane po- wszechnie) metody wychowaweze, co sklania rodzicéw oraz instytu- cje wychowaweze do poszukiwania specjalnych metod wychowaw- czych, medyczno-psychologicanych i medyeznyeh; — rodzaj zaburzen w zachowaniu, Spowodowany ,,negatywnymi wa- runkami Srodowiskowymi” bad# zaburzeniami rownowag! procesow oStodkowego ukladu nerwowego; — zaburzenie emocjonalne, wyrazajace sig trudnosciami lub niemoZli- woscia wspélzycia jednostki z innymi ludémi; — zaburzenie charakterologiczne spowodowane niekorzystnymi ze- wagtrznymi lub wewnetranymi warunkami rozwoju, bedace przy- 3czyna wzmodgonych trudnosei w dostosowaniu sie do uznanyeh norm spolecanych oraz w realizacji zadan 2yciowych; — zlozene zjawisko (psychologiczno-spoleczne) wyrazajace sie zacho- waniem sprawiajacym wiele klopotéw i trudnosei jednostce i je} otoczeniu i jednoezesnie powodujacym subiektywne poczucie nie- szezescia; — swoista rozbieznosé migdzy systemem norm i wartoSci uznawanych, przez jednostke i przez grupe, do ktérej przynalezy; — zespél zachowan Swiadczacy o nieprzestrzeganiu przez jednostke peamych podstawowych zasad postepowania obowigzijacych miodziez wdanym wiekt, pray zalozeniu, ze zachowania te powtarzaja sie, czyli sa wzglednie trwale; — pod wzgledem logiczuym jest to pojecie puste, gdyz niedostosoiwinia na dobrq sprany nie mai nie mote bye. Samo zycie bowiem posréd ludzi, wehodzenie-w okreSlone interakcje jest forma przystosowania czy dostosowania spolecznego (Pospiszyl, Zabceytiska 1980, s. 13); — pewnego rodzaju skrét jezykowy na oznaczenie stanu wadliwego funkejonowania jednostki znajdayja ej sig pod presja niekorzyst- nych czynnikéw biopsychicznych i socjokulturowych prowadzacyeh w konsekweneji do nieadekwatnego odgrywania przypisanych jej 161 spolecenych i przejawiania postaw antagonistyczno-destrukeyjnych stymulujacych jednostke do zachowan sprzecznych 2 powszechnie uznawanymi normami i wartosciami. Zachowania te zwykle ocenia sie negatywnie i sankcjonuje spotecznie; — jest zavwsze w swe] istocie pewwnymt stanem sktonnoset, ujnioranynt jako: a) mmanifestacye, b) skladnikt (skladajqce sig na postawe nastawienin) oraz c) determinanty (czynniki preyezynowe i twynikajace zet zdarzenia stano- wigee clementy proceste genezy wykolejenia sip). Chodzi tu a sktonnosci Hworzgce swotseie zintegrowany zbidr postaw (Czapéw 1978, 5. 100). Wedlug MEN niedostosowani spolecznie — to dzieci i mlodziez, tu ktérych na skutek zaburzeh wewnetrznych lub niekorzystnych wartin- kow Srodowiskowych wystepuja utrwalone (powtarzajace sie) zaburze- nia w zachowaniu (Informucya statystyezaa... 1986). 1.3.1. WZGLEDNOSC KRYTERIOW Poszukiwanie ogélne) teorii zdrowia czy choroby przypomina’ bez- nadziejna ambicje stworzenia ,,ogdlnej teorii wszystkiego", a przeciez itakie tez praby s podejmowane w naszej kulturze (Barrow 1995). Je- stesmy przyzwyczajeni do mySlenia w kategoriach logiki dwuwartoscio- wej, zerojedynkowej, rozrézniania prawdy i falszu, dobra i zla, piekna 23i braydoty, zdrowia i choroby. Tymezasem, edy pragnie sie sformulowaé jakies konkretne kryteria zdrowia czy choroby, patologit lub dewiacji, pojawiaja sie liczne trudnosci metodologiczne, Rozréznianie zdrowia ichoroby to nie tylko domena diagnostyki medycznej, ale takze psychia- trycanej, psychologicanej, pedagogicznej, kryminologicznej i socjologicz- nej (Sokalowska 1985, s. 383-400). Pojecia zdrowia i choraby sq uwiklane w tematyke normalnosei i pa- tologii: dewiagji, grzechu, przestepstwa i zdrady. Ujmujac chorobe w ka- tegoriach ,,teorii rd spolecznych”, mozna powiedzieé, ze osoba chora charakteryzuje sie specyficenymi cechami: fest ztuelniona catkowicie lub ezeseiawvo = toykonyrennia él petrionych poprzednio (tf. przed choreby), nie Jest odpowivdzialne za swéj stan, powinna okrestié staj stan jako niepoiada- ny i dazyé do twyzdrowienia, powinna szukat kompetentej pomocy i wspst- diataé 2 nig (s. 387). Uzyskanie statusu chorego wywoluje wiele zmian w mysleniu, odezuwaniu i dzialaniu, a wiee i w podejmowaniu decyzji Ww reznych dziedzinach. Chory nabiera przekonania, #e wystapily jakies zmiany w stosunku do ,normalnego zdrowia", Ze sa one istotne, ze jest potrzebna: pomoc okreslonego: rodzaju, instytucjonalna lub prywatna, ze okreslone formy pomocy sa w danym przypadku optymalne (Sokolow- ska 1985), Zwykle jest to stan przejsciowy, a nie chronicany, tak jak w przypadku niepelnosprawnosei, wrodzonej lub nabyte}. Rozmaite sa typy choréb, choé tylko jedno zdrowie. Anglicy na okres- lenie standw chorobowych majg kilka okreslen, Nie jest to zwykly przy- padek semantyezny, leez wiaze sie z analityeznym podejsciem do zjawisk chorobowych, odmiennych, obiektywnie i subiektywnie ‘ujmowanych. Tak wige najprostszy przypadek choraby biologicznej, czyli zaburzonego funkcjonowania organizmu, bywa nazywany disease ewentualnie disorder (brak ladu, nieporzadek), tymczasem zle samopoezucie, tzw. choroba psychologiczna, bywa nazywana zwykle ilfwss, natomiast dolegliwosé postrzegana przez innych — choroba spoleezna — bywa okreslana jako sickness i dotyczy zwykle niepelnego, wadliwego spolecznego finkejono- wania. To ostatnie okreslenie koresponduje z wieloma innymi pojeciami 2 zakresu ,teorii dewiacji”, takimi jak np. ,nieprzystosowanie spolecane”, Wykolejenie", ,,demoralizacja”, ktére przeciez niekoniecznie sa postrze- gane jako choroby, ale jako dysfunkejonalne sposoby radzenia sobie w zyciu przez jednostki przezywajace rozmaitego rodzaju kryzysy. Nato- wywwoluja takze i inne skojarzenia zwiazane z wadliwos- cig funkcjonowania w rolach spole h. Pojecia zwiazane 2 chorobliwoscia ezlowieka sa odniesione nie tylko do jego stanu biopsychicznego, ale takze do kontekstu spolecznego, w ktérym 2yje i dziala jako. podmiot i glowny aktor zycia. Skoro te poje- cia (wymienione wyze)) sq dosé mgliste i nieokreglone, pojawia sie nie- miast te poje 24odparta pokusa wyklarowania pojeciowego chaosu. Préby lakie sa po- dejmowane od dawna, z réznymi, najczesciej niezadowalajacymi, skut- kami. Prébowano przecieZ juz wielokrotnie skonstruowaé koncepcje ,osobowosci przestepczej” czy sylwetke typowego przestepcy. A jednak si¢ to nie udalo. Niemniej proby okreSlenia osiowych cech ,,osobowosci antyspolecznej” powiodly sie, o czym bedzie mowa dale). Gdy analizuje sie biografie ‘ludzi ,ponadprzecietnych”, odmiennych od statystycanych standardéw, moZna w nich znalezé wiele cech psy- chopatologicznych, ale i takich, ktére mieszcza sie w katalogach cech wosobowosci zdrowych”, samorealizujacych sie, pelnych, autonomice- nych. Zmienne i kaprysne bywajq opisy tychze osobowosci, wzoreow modeli, w zaleznosci od epoki historyeznej, w ktdcej sa tworzone. Tak wige czy osobowosé sw. Franciszka z Asy2u jest poréwnywalna z osobo- woscia §w. Toma z Akwinu? A osobowosé Stalina z osobowoseia Hitlera, osobowosé gwatciciela i mordercy z lubieznosei 2 osobowosciq antyterrarysty czy 2 osobowoscia terrorysty? Samo pojecie osobowosei jest niezwykle trudne do sprecyzowania: Intuicyjnie wiadomo, ze sq pewne cechy stale i cechy zmienne, cechy konstytutywne i cechy przygodne, ksztaltujgce sie w zaleznoSci' od cech Srodowiska spoleczno-kulturowego. Rozmaite byly proby uchwycenia fenoment ,,osobowosei nareystycz- nej” (Pospiszyl 1995), ale nie przynosza one spodziewanych rezultatow. Mode troche lepiej rozumiemy narcystéw, ale przeciez latwo nie wyba- czamy ich ,egoistyeznego narcyzmu. Biorac zatem pod uwwage mglistosé pojgé, niewymiernosé okreslen, zwracam sig ku klasyfikacjom dymensjonalnym i kategorialnym, Ktdre sa, byé moze, nieco mechaniczne, ale jednak prébuja przyblizyé kwestie osobowosci antyspolecznej. W tym celu odwoluje sie do dwéch niezalez- nych systeméw Klasyfikacyjnych DSM-IV oraz [CD-10 (najbardziej po- pularnych i znanych w Europie), co powtarzam za M. Radochoriskim (2000), cierpliwym interpretatorem tychze. cytowane za M. Radochonskim ,,kryteria diagnostyezne” osobo- wosci antyspoleczne| wedlug dwoch systemdw diagnostyczno-klasyfika- cyjnych wprowadzaja nas w istote dewiacji psychologicznych, zwanych niegdys psychopatia czy socjopatia, ktére kojarzono przede wszystkim z zachowaniami przestepezymi ezy syndromem zachowan kryminalnych Jednakze trzeba podkreslié, Ze pojecie osobowoSei ma charakter psycho- logiczny, natomiast przestepstwo — normatywny, czyli innymi slowy: moralno-prawny. Rozprawianic 9 ,,osobowosci przestepeze|” przypomi- na bvorzenie hybryd semantycznych, co z jednej strony pozwala na ro- zumienie zachowan przestepezych jako pewnego rodzaju skutkéw ,,po- siadania osobowosci antyspolecznej’, ale z drugie] strony umodliwia 25)rowniez pojmowanie zachowan przestepczych (parapraestepczych) jako empirycznych wskaznikéw, manifestacji, symptoméw ,,posiadania osobo- woSci antyspolecznej”. Wydaje sig zatem, Ze traktujge zachowania prze- stepoze jako wskaZniki osobowosci antyspolecznej, a te — jako psycholo- gicana przyezyne tychde zachowan, znajdujemy sie obrebie klasyeznego btednego kola opisowo-wyjasniajacego: ignotiun per ignotum (nieznane przez nieznane), Innymi slowy: kto$ staje sie ptzestepca, poniewaz ma osobowosé antyspoleczna, ezyli taka organizacjg swych proceséw intelek- tualnych, emocjonalnych i zachowaniowych, ktéra w konsekwencji pro- wadzi do zachowan przestepezych (nie respektujacych norm prawnych). Tabela 2 Krotka charakterystyka asobowosci antyspolecznej (wg kryteriéw diagnostycenych) Kryteria wg DSM-IV | Kryteria wg ICD-10 Nieliczenie sig (bezw2zgledne) z uczuciami innych 1. Brak umiejgtnosel dostosowania | 1. sie do norm @amanie prawa) Silna, utewalona postawa nivodpow iedzialnes- i, lekcewazenie norm, regu i zobowiqzat spoleeznych 2. Sklannosé do oszustwa i Klam- | 2. stwa dla zysku Jub prayjemnosei Bardzo niska toleransja frustracji, niski prog 3, Impulsywnogé, brak umiejetnosed | 3. wyzwalania agresji, gwaltawnosé reake|i planowania 4. Dradtiwodé # agresywnosé (wyra- Zajnea sie w béjkach, napadach) 4. Niezdolnosé do przezywania paczucia winy i korzystania z doswiadezen (2wlaszcca z kar, nieumiejgmnosé uczenia sig instrumentalnego) 5. Lekkomysine lekcewazenie bez- pleezeristwa wtasnego | innych 6, Calkowita nieodpowiedzialnosé wyrazajaca sie w niezdatnosei do systematyezne| pracy | praestree- gania zobowiqzah finansowych 7. Brak wyezitéw sumienta, obojet- Nose ni zranienie kogos, jega zle traktowanie czy okradanie Zrédlo: M. Radoctoriski: Oxobowost antyspolecana. Geez, rozudj i obraz Adin WSP, Reeszdw 2000, 8, 31 26 5. Wyragna sklonnosé do obwiniania innych, do racjenalizowania zachowatl bedaeyeh Zrddlem konfliktéw z otoezeniem (Obejmuje postacie scczegdlowe osobowasei antyspoleeznéj; amo- ralna, antysogalna, asegjalna, psychopatyceng, socjapatyezna) . WyeW takim ujeciu esobowosé antyspoleczna staje sie czyrinikiem spraw- czym rozmaitych aktow kryminalnych. Jednak jest mozliwa takée inter- pretacja odmienna (odwrotna): ktos, kto popelnia coraz to powadniejsze przestypstwa i wykroczenia od deieciristwa az do doroslosci z powodu mechanizmu warunkowania instrumentalnego (nagradzania psycholo- gieznego za zachowania naganne), tizyskuje cechy osobowosei antyspo- lecznej, ktére zwrotnie stymuluja do jeszeze bardzie] okrutnych i krymi- nalnych zachowan. W tym drugim ujeciu zachowania przestepcze sa ezynnikiem sprawezym wytaniania sig i dojrzewania cech osobowosci antyspolecznej, To nie osobowosé kieruje i reguluje zachowaniami, ale impulsywne, niekontrolowane przez czynniki wyészego rzedu zachowa- nia decyduja o pojawieniu sie wlasciwosci charakterystyeaznych dla oso- bowosei antyspolecanej. Trudno zatem nie dostrzegat, ze “zachowania przestepeze raz wystepuja w roli zmiennej zaleznej (skutku), a innym razem — w roli zmiennej niezaleznej (przyezyny). Analogicznie reecz przedstawia sig z rola osobowoSci antyspoleczne] w wyjasnianiu zacho- wan niepozadanych, przestepezych. Raz bywa traktowana jako przy- ezyna zachowart antyspolecznych, innym razem — jako ich korelat czy skutek psychologicany, Czy jest modliwe wyjscie z tego zakletego kola? Raczej tak, Umodéliwia to przyjecie perspektywy systemowej wraz z jego fundamentalnym pojeciem sprzezenia zwrotnego dodatniego i ujemnego (Mazur 1976). Podejscie systemowe omija rozmaite dylematy metodologiczno-teore- tyezne zivigzane z linearnym (jednokiernnkowym) wyjaSnianiem zacho- wan dewiacyjnych (w tym przestepezych) pojmowanych w kategoriach przyczynowo-skutkowych. Ujmuje zachowania przestepeze jako efekt rozmaitych sprzezefi zwrotnych powstajacych w obrebie systemu auto- nomicznego, jakim jest czlowiek w powiazaniu z jego otoczeniem spo- leezno-kulturowym. Dlatego tez w obecnie lansowanyeh modelach diagnozy zaburzen przystosowania, patologii spolecznej i modelach pracy socjalne), resocja- lig tkim taw, wielowymiarowe (kumu- latywne) ujgcia choroby i zdrowia, normalnosci i anormalnosci, ktére okazuja sig pray blizszej i bardzie} doglebne) analizie wysoce relatywne, a nawet — watpliwe! Tego typu mySlenie (systemowe) prowadzi niekiedy do zakwestiono- wania takich kategorii diagnostyeznych jak ,niepelnosprawno: czy wNiepezystosowanie spoleczne”. Relatywizujac je do wymagan systemu spolecanego i moéliwasci indywidualnych jednostki, zawsze mozna powiedzieé, ze niepelnosprawnosé jest sprawnoscig, ale odmienna, in- na niz przecietna, statystyczna. A nieprzystosowanie jest jednakze przy- cji uwzglednia sig preede ws: 7stosowaniem, sposobem wyjscia jednostki z impasu wobec systemu spolecanego, ktéry wymusza na niej zachowania, ktérych nie chce lub nie moze realizowac. Méwiac o relatywizmie zdrowia i choroby, patologii spolecanej i prze- stepezosci, mam na mySli nie tylko odmiennoSé wymagan normatyw- nych wobec réznorodnosei doswiadezen jednostki w tym a nie innym Stodowisku spoleczno-kulturowym, ale takze relatywizm zwiazany z przebiegiem faz cyklu Zzyciowego jednostki ludzkiej. To, co bywa uzna- wane za normalne w okresie wezesnodzieciecym, wydaje sie by¢ anor- malne, jesli wystepuje w pdgniejszych fazach, np. w okresie dorastania czy doroslosci. Niemniej jednak analizujac rozmaite formy zaburzen praystosowania spolecznego dzieci i mlodziezy, a nawet osdb doroslych, mozna dojsé do wniosku, ze w ksztaltowaniu sie cech osobowosci anty- spolecznej biora udzial pewne state i zmienne ezynniki réznego pocho- dzenia (organicznego, psychologicznego, spolecznego, kulturowego, sytuacyjnego). Daje sie zauwazyé, ze wiekszosé dzieci i mlodziezy uzna- nej za nieprzystosowang spolecznie po przejsciu przez prdég dorostosci staje sig rozmaitego rodzaju dewiantami spolecanymi (Radochorski 2000, s. 127-133), ale tez pewien ich odsetek nie przejawia juz w zyciu doroslym objawéw nieprzystosowania czy zaburzeri charakterystycz- nych dla osobowosei antyspolecanej. Potwierdzajq to takze moje badania nad nieprzystosowaniem spolecznym i przestepezoscia dzieci 1 mlodzie- zy w Polsce prowadzone w latach 1980-1990 (patrz: rozdzial III). Badania podluzne pozwalaja na okreslenie typowych symptomow (czynnikéw wystepujacych w roéznych fazach zycia osdb z zaburzenia- mi przystosowania spolecznego). Tego rodzaju badania przeprowadzil D.P. Farrington (1991), Badaniami objeto 411 chlopcédw, poczawszy od wieku 8 lat, co pewien czas powtarzano je az do osiagniecia przez bada- nych wieku 32 lat. Chodzito o uzyskanie odpowiedzi na pytanie ,,czy sluszne jest przypuszezenie, ze w Wielkiej Brytanii okolo polowa dzieci wykazujacych tendencje antyspolecane staje sie pofniej antyspolecenymi doroslymi oraz czy wszyscy doroéli 0 osobowosci antyspolecznej przeja- wiali te tendencje w dziecinstwie? Patrzge prospeKtiivnie okazalo sig, 3¢ w $8-osobowe) grispie 14-letnich chlopediw zdiagnozowanych jake ,najbardzies antyspolicznt” az 49% stanowwiq osoby, ktére w wieku 10 lat uzyskaty podobng diagnoze. Dla pordwnania jedy- nie 13% sposréd 313 chiopediy zdiagnozowanych jako .. we wieku 10 lat, zaliczonych zostanie do, najbardzie; aatty: y 14 lat. Z kolei patrzqe retrospektywnie sposréd 83 chlopedie, ktér: 14 lat ziliagnozowani zostali jako aaajbardziej antyspoleczni", ad 55% takze natezato do tej kntegorii w tiekue 10 lat (Racochoriski 2000, s. 134) 1 qwiekTabela 3 Zmienne uwzgledniane w skalach do. pomiary osebowosei antyspoleczne| w zaleénosci od wieku oe 10 tat 14 tat Zmienna Caestosé wy Zmienna Czestose wy- (objaw zachowania) stepowania (abjaw zachowania) stepowania (w %) (we %) Tridnosei wychowaweze 2 azanie przez sad 13 Zaburzenia kontroll tacho- Okazywanie objawow wy- wania 16 koléjenia spulecznego B Lamanie dyseypliny 23 Kradzieze poza domem 17 Nieuczeiwosé 25 Regularne palenie 7 Dokonywanie kradzivzy al Stosunki seksualne 12 Dkazywante zlagei 20 Praemoe fizyezna wobec Postawa wyzywajaca 30 rowiesnikow 17 ‘Trudnasci z koncentracja, Ceeste klamanie 30 uwagi, niepokoj ruchowy 20 Trudnosei 2 koncentragja ; Impulsywnosé 25 uwagi, niepok6j ruchowy 26 Wagarowanie 6 Postawa wyzywojaca 13 Czgste nieposluszeristwo a Wrogose wobec policji 7 Wagarowanie 18 18 lat 32 lata Skazanie preez sad B Skazanie przez sid 12 Wykolejenie spoteczoe 3 Wykolejenie spoteczne 2 Agresji fizyezna 20 Angazowanie sip w bajki 7 ‘Udzial w geupach anty- Czeste picie alkohol 20 spolecenych 21 Zazywanle narkotykow 10 Zazywanie narkotykow aI Zle stosunki z Zona 1s Nalogowe palenie a Zle stosunki z rodzicami 2h Nalogowe picie 25 Rozwéd/separacja od dzieci 2 Jazda po pijanemu 28 Wysokie bezrobocie wz Nicodpowiedzialne zacho- Negatywne postawy wobec wania seksualne 2 organdw wladzy 3 Czesty hazard 2 Impulsywrose 2 Brak stalego zajecia 24 Tatuowaniy ciala 16 Negatywinit postawa wobec organow wladzy 25 limpulsywnase a Tatu ante claky 9 Czestotliwosel procentowe nie sumuja sig do 100% w gadinye 2 caterech okreséw 2ycia branych pod uwage, ze wegledu na nakladanic sik objawow oraz icly nieporswnywalnase Ww reenyely fazach zycia. Zrddto: DP. Farrington: Antisocial Pe 1991, no 4. (Za) M. Radochoriski: Osohonos: Wyd. WSP, Rzedzow 2000, 3. 133. 'y from Childiraad to Adulthood, ..Psycholagist” wntyspaleczmar, Genezet, roxuxly € olvraz: lini 292 prayloczonyeh danych mozna wyciagngé kilka nastepujacych wnioskéw: — Zachowania antyspolecené (ich charakter oraz czestotliwosé) zaleza od wieku (fazy cyklu iowego jednostki). — Istnieje pewnego rodzaju ciqglos¢ i powtarzalno$é manifestacji nic- przystosowania spolecznego w rdznych fazach zycia, zmieniaja sie jedynie formy zachowania. - Bardziej stabilne formy zachowania antyspolecznego notuje sie w wie- ku pééniejszym niz w wieku np. 10 czy 14 lat. Innymi slowy — tzw. nieprzystosowane spolecazne bywa czesto skorelowane z kryzysem adolescengji i dla znacznej czeSsci dzieci i mlodziezy jest zjawiskiem przejsciowym., - Nie mozna m6 cenej u dzieci i mtodzi ié o uksztaltowaniu sie cech osobowosei antyspole- tj}, przed 18 rokiem Zycia, gdyz wiele niekorzystnych cech i proceséw psychicznych (w tym negatywnych) jest odwracalnych i nadto plastyeznych. Zatem operowwanie pojeciem ,esabowosei antyspolecznej” w przypadku dzieci i mlodziezy moze byé traktowane jako naduzycie diagnostyczno-metodologiczne. Co wigce), mozna zasadnie zapytac, czy wprowadzenie kategorii psy- chiatrycznych do pedagogiki resocjalizacyjnej jest zabiegiem upraw- mionym, chocby z aksjologicznego punktu widzenia? Czy diagnozo- wanie pojmowane jako etykietowanie, kategoryzowanie nie prowadzi do taw. wtornej dewiacji? Wiadomo przeciez, Ze nawet z esobami gleboko psychicznie zaburzonymi jest mozliwy hermeneutyczny dia- log, pozwalajacy na rozumienie ich Swiata i probleméw, np. tak, jak czyni to antypsychiatria czy antypedagogika w ciagu ostatniego dwudziestolecia, 14. MODELE ZDROWE] OSOBOWOSCI A PRZYSTOSOWANIE SPOLECZNE Istnieje kilka powodéw do zapoznania sig z problematyka optymal- nego przystosowania spolecznego oraz modelami zdrowej osobowesci, mimo Ze pedagogika resocjalizacyjna eksponuje przede wszystkim pro- blematyke pracy metodycenej z ludémi z zaburzeniami przystosowania spoleczney, Po pierwsze dlatego, ze — jak zauwazyligmy w definicjach niepray- stusowania spolecenego — uwéywa sie okreglen ,normy”, .prawidlowo- sci", ,zaburzenia” czy odchylenia” od normy, nie definiujac pray tym 30charakteru norm ¢zy standardéw bedacych punktem odniesienia w for- mulowaniu ocen, na ile dany stan odchyla sig, czy nie od tzw. normy. Po drugie, cheac zaprojektowaé jakiekolwiek oddzialywanie opiekun- cze, wychowaweze czy terapeutyezne — a wigc w intencjach resocjalizu- jace — nalezy znaé nie tylko stan wyjSciowy (diagnoze), ale ta obraz stanu, do ktorego chee yjsciowy przybliz y Smy operowaé modelem czy pojeciem optymalnego przystosowania lub osobawosci (osoby) zdrowej, dojrzate), prawidlowo funkcjonujace| Po trzecie, jesli chcemy reformowaé w okreSlonym kiertnku stany wyjsciowe — choéby jak najbardziej patologiczne — to jest potrzebna wie- dza nie tylko. nich, a wige o przejawach i mechanizmach zaburzen, ale przede wszystkim o stanach pozadanych, zardwno z punktu widzenia dobrego przystosowai jak i teleologii resocjalizacyjnej. Pozwala ona prawidtowo odpowied: na pytania: ,,Co osiagaé?”, ,Jakie kierunki dziatania preferowaé?”, a nie tylko koncentrowaé sig na pytaniu: Jak jest?", ezyli na opisie symptomow przyezyn i mechanizmow negatywnie ocenianych stanow faktyeznych. Rozpoczine od prezentacji worli rozwojowych ukazujacych zdrowe funkejonowanie indywidualne i spoleczne jednostki jako pewnego ro- dzaju proces nabywania wlasnej tozsamosci i dochodzenia do poczucia wlasne} tozsamosci osobowe}. Beda to teorie z kregu tzw. psychologii humanistycznej, ale nie tylko. Wiele teorii pedagogicznych kladzie row- niez akcent na te wartosci, ktére w teoriach psychologicznych (mniej lub bardziej aksjologizujacyeh) sq uznawane jako komponenty osobowosci dojrzalej, w pelni funkcjonujace)j, samorealizujace) sig itp. Roana jest tez rola rozmaitych ezynnikow majacych istotne znaczenie w ksataltowaniu esobowosei; chodzi tu o nastepujace problemy: = Swiadomej ezy nieswiadomej motywacji w daialanity: = odpowiedzialnosci za siebie i za innych; — obiektywnego ezy subiektywnego postrzegania — pelnej lub ezesciowej kontroli mad wlasnym zyc emocjonalnym ¢zy kontaktami z innymi ludZmi; — werostu czy redukeji napigcia w kontaktach z otoczeniom zewnetrz- nym; — roli wyobragni, a wiee i oli przeszlosci czy przyszlosci (planow), aspiracji, programéw Zyciowych w= ksztaltowaniu sig aktualnych form myslenia, odezuwania i dzialania. iata, siebie i innych; 2m popedowym, 14.1. MODEL OSOBOWOSCI DOJRZALE] W UJECIU G. ALLPORTA Zanim przejde do chatakterystyki zdrowe) osobowosct rozWwojut, pragne zauw: ze Allportowska koncepeja powstala jako reakeja na 31panseksualizm i motywacje nieswiadomie eksponowane pray wyjasnia- niu zachowant ludzkich przez psychoanalitykow, Tego rodzaju czynniki wyjasniajace moga odegraé role przy wyjaSnianiu zachowan neurotyez- nych, nie maja jednak zadnej mocy wyjasniajacej zachowanie zdrowych dojrzalych ludzi, Jednostka w rozwoju osobowym przechodzi siedem wytaznie zrézni- cowanych faz ksztaltowania wtasnej niepowtarzalnosci i incdywidualno- Sci zwanej _,,proprium”. Ewolucja jednostki — to Proces nabywania i roz- Fastania sie ja” az do uzyskania »ja-intencjonalnego”, swiadomego wlasnej tozsamosci Faza 1. Jest to okres wylaniania sie ufa-cielesnego” (Bodily Seif. W tym czasie (okolo 15 miesigca Zycia) jednostka jest w stanie odréznié siebie od otoczenia. Faza 2. Charakteryzuje sig wylonieniem w toku réznicowania bodé- eéw I real (a wigc na bazie uczenia sie) ja-materialnego” pozwalaja- cego dziecku odréznié siebie od innych ludzi i skonstruowaé elementar- Ne poczucie ciaglosei wlasnego ja — najczesciej zwigzanego z wlasnym imieniem (20 miesige zycia). Faza nazwana zostala Sef) identity. Faza 3. Self-esteem — to okres pojawienia sig pierwszych ocen samego siebie zwiazanych z egocentryzmem, miloscia wlasna i szacunkiem dla siebie. Jest to takze ezas wzrostu poczucia autonomii, negatywizmu. 2daniem Allporta to kluczowy moment w rozwoju dziecka (2 rok Zycia) W tym stadium pragnie ono robié cos niezaleznie od innych, samodziel- nie, chce zaspokajaé potrzebe ciekawosci i manipulowania otoczeniem. W pdéniejszych fazach potrzeba dodatnie| samooceny rozwija sie przede wezystkim w kontaktach x réwiesnikami. Faza 4, Self ston — czyli okres ,ja-posiadajacego” czy rozszerzaja- cego wlasny zakres, wehlaniajacego coraz to nowe elementy jako wlasne (4-5 rok Zycia). Dziecko staje sie Swiadome preedmiotéw i ludzi i za- uwaza, 12 niektére z nich naleza wlasnie do niego. Méwi wowezas »mdj dom”, ,moja rodzina”, ,moja szkola”. Uezy si posiadania i rozumienia wartosci nalezacych do jego subiektywnego Swiata preezyé. Proces roz- vetzania poczucia wlasnego ja” obejmuje nie tylko. konkretne obiekty iludsi z najblizszego otoczenia, ale takze abstrakcyjne idee (wartoSci, Wierzenia, przekonania), Faza 5. W kolejnym stadium rozwija sie obraz siebie (Self-tmage). Zawiera on postrzedenia siebie oraz oceng naszego obrazu przez inne znaczace osoby w bezposrednich kontaktach. Dzieki uezeniu sig rodzi- cielskich oczekiwan dziecko ksztaltuje i rozwija poczucie moralnej odpo- wiedzialnosci, zaczyna formulowaé cele oraz wyraZzniej okreslaé swe za- miary. Jest to-etap ,ja-odzwiercied lonego” w opiniach oséb socjalizujaco znaczacych. Obejmuje 5-6 rok zycia. 32Faza 6. W fazie tej (Self asa Rational Coper) wyodrebnia sie poczucie ja — jako racjonalnego ukladu radzenia sobie". Dziecko uczy sie, ze dzieki wlasnej aktywnosci umystowej moze rozwigzaé niektére proble- my, podjaé pewne decyzje, czyli zaczyna racjonalnie wybieraé. Obejmuje ona okres od 6 do 12 roku zycia Faza 7. Etap ten bywa najezesciej osiagany w okresie dorastania, tj powyzej 13 roku Zycia, i jest nazywany faza_,ja-intencjonalnego”, Swia- domego wlasnej to#samosci, poniewaz w tym czasie dziecko potrafi dose adekwatnie odpowiadaé na pytanie ,Kim jestem?”, Eksperymentu- je, sprawdza rozmaite warianty siebie w kontaktach z innymi, poszukuje dlugodystansowego celu, zardwno w zyciu realnym, jak i we wlasnych marzeniach. Na ogét uwalnia sie od presji opinii innych oséb, staje sie coraz bardziej autonomiczne i dojrzale, zardwno w mysleniu jak i dzia- laniu wytyezonym przez wlasne cele Zyciowe (Schulte 1977; Chlopkie- wicz 1980). Rozwoj zdrowej osobowosei jest uzalezniony od tego, j ksztal- luje prebieg poszczegdlnych stadiéw rezwoju osobowese: u dziecka. Szcezegdlnie istotna jest jakosé stosunkow emocjonalnych laezqacych drie- cko 2 matka. Gdy nie zaspokaja sig potrzeb dziecka, staje si¢ ono w poz niejszych fazach zycia osoba niepewng, agresywna, ztosliwa, egoistyezng i zazdrosna, a jego prawidlowy rozw6j staje pod znakiem zapytania. Centralnym skladnikiem zdrowej osobowosSci jest rodzaj ks¢taltuja- cych sig motywagi. Osoba zdrowa przejawia Swiadome motywacje wyni- kajace z aspiracji i dazei do realizacji dlugodystansowych celéw, Jeste Smy motywowani nie przez dazenie do redukcji napigcia (jak to opisuje psychoanaliza), ale popreez wzmaganie napiecia wewnetrznego. Z pew- noscig ezeSé naszych zachowari daje sig wyjasnié w ramach modelu re- dukcji_ napigé, ale zachowania typowa ludzkie — to zachowania wyn- kajace # potrzeby zmiennosci, aktywnosci, doznawania wielu pobudzer i wragen. Cala aktywnosé lutzka preysparza napigé, ktére weale nie mu- sza_by€ natychmiast redukowane, a wprost przeciwnie — stanowiac pew- nego rodzaju ryzyko — stymuluja czlowieka do produktywayeh dzialar. Analizujac zachowania ludzi zdrowych i biografie osiagajaeyeh. zna- czng pozycje czy pri oleeeny, Allport doszedt do sformulowania siedmiu zasadniczych kryteridw dojrzalej osobowosci, pozostajacych w Scislym zwiazku z przebiegiem ksztaltowania sie poczucia wlasnej tozsamosei osobowe). $a to nastepujace krytei 1. State pocazucie rozszerzania sie wlasnego ja" na coraz wigksza liczbe obiektaw i zdarzen. Osoba dojrzala staje sig zatem pelnym uczestni- kiem tego, co dzieje sie woke! niej. Allport nazywa to ,autentyeznym uczestnictwem osoby (ludzkiej) w pewnych znaczacych sferach ludz- 33kiego wysilku i aktywnosci’. Odnosi sig to do pracy zawodowe), stosunkow interpersonalnych w rodzinie i zainteresowan. 2. Utrzymywanie cieptych stosunkéw emocjonalnych z innymi Iudémi. 3. Poczucie emocjonalnego bezpieczeristwa, a wiec posiadanie poczucia wlasnej wartosci, przynaleznosci emocjonalnej. 4. Realistyezna percepcja siebie i innych, nie znieksztaleona przez leki, obawy, fobie czy nieustanne poczucie zagrozenia. Umiejetnosé przezywania i osiagania sukcesdw w wybranej sferze aktywnosei zwigzanej z wlasnymi uzdolnieniami. 6. Samoobiektywizacja poprzez wlasne wytwory. 7. Posiadanie zunifikowanej (zintegrowanej) filozofii zyciowej, Zdrowa osobowosé uzyskuje tzw. autonomig funkcjonalna, tan. potrafi. sie wyzwolié i uniezale?nié od pierwotnych motywow sklaniajacych ja do okreslonego dziatania (np. pod presja rodzieéw) i odnalezé wlas- ne motywy sklaniajace do osiagania dlugodystansowych celéw Allport rozréanil dwa rodzaje te} autonomii: pierwszy — zwany perse- weracyjng autonomig funkcjonalna, odwolujaca sig do pojecia przyzwy- czajenia, nawyku oraz drugi — nazywany wlasciwa autonomia funkcjonal- na, odwotujaca sie do wartosci, celow zyciowych oraz postaw i uczué. Wiasciwa autonomia fi unkejonalna rozwija sie u osoby zdrowej dzie! — organizacji poziomu energetyeznego (dzialaniu raczej zgodnie z mo- delem wzrostu napigcia niz jego redukeji); — mistrzostwu i kompetengj ednoszacych sie do coraz wiek kresu: zjawisk, wobee ktérych jednostka sie ustosunkowuje; — wlasciwemu (dotyezacemu proprium) wzorcowi dzialania niezale2- nemu od minionych doSwiadczen, a zwiazanemu z aktualnym: sta- nem proprium (tozsamosci ja"), przenikajacemu wszystkie typy motywacji jednostki. Na bazie rozwazart o modelach zdrowej osobowosei Allport sformu- lowal wiele postulatéw dotyczacych tego, jaka winna byé teoria osobo- Wwosci, zarowno w anaczeniu psychologicenym, jak i hybrydowym. A wiee powinna ona uwzgledniaé: - aktualna nature motywow, odnosié sie do terazniejszosci; ~ wiele rodzajéw motywagji przejawiajacych sie w dzialania; — enaczenie proceséw poznawczych (a wigc i Swiadomosei); — kazdy osobowy wzor motywaci jednostki ludzkiej jako jedyny wswoim rodzaju (winna zakladaé indywidualng rozmaitosé, ezyli konfiguracje motywow jednostkowych). Teoria osobowvsei, ktérg stworzyl, odpowiadala w zasadzie wszyst- kim tym postulatom, wskazywala na holistyezny, caloSciowy charakter osobowosci, jej dynamizm (rozwoj) i organizacje. BO Za- 341.4.2. MODEL OSOBOWOSCI W PELNI FUNKCJONUJACE] C. ROGERSA Przykladem innej koncepeji osobowoSei z kregu psychologii humani- styczangj jest Rogersowskie ujecie. Rogers, inaczej niz Allport, opracowal (z pacjentami poszukujacymi u niego pomocy) zardwno koncepeje oso- bowosei, jak i kierunek w psychoterapii zwany terapia zorientowang na pacjenta (skoncentrowana na pacjencie). Rozwinal je na bazie doswiad- czenia Klinicznego i wlasnej refleksji. Uwazal m.in., Ze wyleczenie zale- 2y przede wszystkim od pacjenta, od jego odpowiedzialnosci. Sadzil, Ze nawet najbardzie) zaburzeni pacjenci maja pewien poziony zdolnosei { Swiadomosci. Informuje nas to w pewnym stopnin o jego punkcie wi- dzenia na nature ludzka. Byl przekonany, ze ludzie sq za siebie odpo- wiedzialni, zdolni do doskonalenia sig, a wige Swiadoma motywacja odgrywa decydujaca role, a zwlaszeza sposéb postrzegania innych ludzi oraz otaczajacego Swiata. Nie jestesmy do korica zdeterminowani przez wydarzenia z dziecitistwa (np. przez trening caystosci, wezesne odsta- wienie od piersi, przedwezesne doswiadezenia seksualne), Ani los, ani przeznaczenie nie decyduja o naszych konfliktach i obawach, nad ktéry- mi nie mamy kontroli. O wiele wigksze znaczenie dla zdrowe) osobowo- Sci maja wydarzenia aktualne niz minione doswiadezenia. Stworzyl wiee model osobowosei zwany modelem osobowosci w pel- ni funkejonujace] (He filly functionning person). Zakladal, Ze osobowosé ludzka jest owladnieta zasadnicza potrzeba, y, dazeniem do podtray- mania, aktualizowania i wzmagania mozliwosci (w zalozeniu przede stkim biolagicznych, ale nie tylko). Dazenie do aktualizacji jest sil- e przechodaimy przez kolejne ws niejsze niz strach, lek, obawy; powoduje, stadia rozwoju i stajemy sig doskonalsi. Dazenie to nie jest zorientowane na redukeje napigcia, ale na jego wzmaganic, Klérego najw: yin wyra> zem jest tworezusé, Celem 2ycia nie jest zatem podtrzymanie homeosta- tycznej réwnowagi proceséw psychobiologicznych czy wysoki poziom komfortu, ale przede wszystkim — wzrost, rozwéj, doskonalenie. Samo- aktualizacja jest procesem stawania sig, rezwojem jedyneya w swoim ju charakteru psychicznego jednostki ludzkie), jej potencjalu i moz- ci. W toku rozwoju jest najwaznicjsze — jak sig wydaje z analizy jego tekstéw — uksztaltowanie tak zwanego bezwarunkowego pozytyw- nego ukladut odniesienia, w ktorega formowanit zasadnicza role odyry- wa matka. Potrzeba bezwarunkowego pozytywnego ukladu odniesienia jest nieodzowna dla aw tkiel istot ludzkich. Ma on zasadniczy wplyw wnego obrazu siebie. Daiect rosngce 2 poezu- tiem bezwarunkoweygo pozytywnego ukladu odniesienia nie rezwijaja taw. wartosci warunkowych (wzglednych) awiazanyeh 2 ocena wlasnej na. tikszlaltowanie pozyty 35osoby, a zatem nie maja patologicanych potrzeb zwigzanych % urticha- mianiem mechanizmow obronnych. Czuja sie wartosciowe we wszyst- kich okolicznasciach i warunkach. Taka jednostka jest elastyczna, pray- stosowana, otwarta na doSwiadezenia, zadna czeé¢ jej ja” nie jest nie- sprawna. Jest zdolna i sklonna do rozwijania swego potencjalu, do stania sie osoba w= petni funkcjonujaca. Osoba w pelni funkcjonujaca charakteryzuje sig nastepujacym zesta- wem (konfiguracja) cech: 1. Otwartoscia na dogwiadczenia (golowoSeiq do§wiadezania nowych wrazeti). 2. Sklonnoscia doswiadezania ,,pelni zycia" w kazdym jego momencie 3. Zaufaniem do siebie i wlasnego organizmu, 4. Poczuciem wewnetrzne) wolnosci, swobody i autonomii. 5, Zdolnoseig i sklonnoscig do tworzenia, kreatywnogci w kontaktach ze Swiatem. Jesli czlowiekowi brakuje atmostery pelnej bezwarunkowej akceptacji — a adarza sig to dosyé czesto wowezas, gdy styka sie z krytyeenymi, kategorycanymi ocenami, sadami Wpojonymi przez innych — to staje sie nieznosny, agresywny, uzaleéniony od innych, nie potrafi saba pokiero- waé i rozwinaé wiasnego potencjalu. 1.4.3. MODEL OSOBOWOSCI SAMOREALIZUJACE] SIE A: MASLOWA Model osobowosei w ujeciu A. Maslowa mozna nazwaé humanisty- cenym, wyroslym na gruncie tew. trzeciej sily w psychologii. Przez wie- Iu teoretykéw byl postrzegany jako antidotum na mechanicyzm beha- wioryamu 2 jednej strony i mroczny smutek desperackie} psychoanalizy — 2 drugiej. Jezeli petniej bygmy wykorzystali nasz potencjat rozwojowy, osiagnelibysmy stan blizs ci ywa sig stanem idealnym, inny- mi slowy — stan samorealizacji (podmiotowego spetnienia sie), MOTYWACJA ZDROWE) OSOBOWOSCI Zdaniem Maslowa wszystkie istoty Indzkie maja wrodzone dazenia (matywacje) do samorealizacji. To jest cos wigce) nid tylko proste twier- dzenie. Daje bowiem istotna podstawe do jego teorii hierarchii potrzeb. Potrzeby ludzkie sq uporzydkowane hierarchicznie. Zaspokojenie po- traeby niészego rzeduy fa motywaeje do zaspokojenia potrzeby wy szego rzedu, Aby dojsé do zaspokojenia potrzeby samorealizagji, wezes- nie] nalezy zaspokoié eztery kategorie nizszego rzedu, a mianowicie 361) potrzeby fizjologiczne; 2) potrzeby bezpieczeristwa; 3) potrzeby przynaleznoéci i milosci; 4) potrzeby dodatnie) samooceny (pozytywnej oceny} Potrzeby nizszego rzedu nie musza byé calkowicie zaspokojone, aby mogly wystapi¢ potrzeby wyzszego rzedu, wlacznie z potrzeba samorea- lizacji. Nie jestesmy wszak motywowani wszystkimi rodzajami potrzeb jednoczesnie. Tylko jedna potrzeba staje sie w danym momencie najwaz- za, a kazda z nich zaledy od innej, uprzedniej, ktéra winna byé zaspokojona, Jesli jest sie glodnym przez kilka dni, to wowezas fizjolo- giezna potrzeba pozywienia staje sie dominujaca. . W miare pracy nad poznaniem oséb samorealizujacyeh sie Maslow zaczal podejrzewaé, Ze réznig si¢ one jakosciowo od innych oséb, zwlasz- cea jesli chodzi a ezynniki je motywujace. To stwierdzenie pozwolilo muna sformulowanie radykalnej teorii (miejscami niejasnej) motywac oséb samorealizujacych sig. Teorig ty nazwat ,teorig wzrostu motywacji lub metamotywacji. Przedrostek ,,meta” oznacza ,po" albo ,,poza"; kon- eepeja metamotywagji od oznaczaloby to brak motywagji, ezyli jej zerowa role. Najwy: motya — pisze Maslow — polega na brakte motywaeji i braku popedu (dagenia instynk- towitego) (za: Schultz 1977, rozdz. The SelfActuatizing Person: Maslow's Model, s. 58-81). Innymi slowy, osoby samorealizujace sie nie sa popycha- ne (nie borykaja si¢) — one sie rozwijaja. Aby zrozumieé te teorie, musimy dokonaé rozréznienia migdzy ,,.mo- tywacja” osdb. samorealizujacych sig (metamotywacja) i motywacjq in- nych (pozostalych os6b), zwana dostownie motywacja deficytu lub »D—motywacja”. Motywacja deficytu jest motywacja uzupelnienia bra- ku w organizmie. Na przyklad, j czas pozostajemy bez jedze- nia, pojawia si¢ deficyt ciala, Deficyt ten powoctuje cierpienie i dys- komfort: fizyceny i psychologicany. Wydaje sig, choé nie powiedziano ig rownie? do potrzeb nie- suca tradycyjna idee motywagji. Paradoksalnie tego wprost, ze ten typ motywag odnosi fizjologicznego pochodzenia, tj. potrzehy bezpieczer Sci, milosci, dodatniej samooceny itp. Realizowaniv tego rodzaju po- trzeb polega na redukowaniu napigcia i uzupetnianin brakow. W ten sposdb zaspokajaja wlasne potrzeby zaréwno osoby zdrowe, jak i neu- ". Daza one do zaspokojenia nizszych potrzeb. Wysoce zdrowe a skoncentrowane na potrzebach wyzszeyo rzedu: na wypel- nieniu swych potencji, mozliwoseci, na poznaniu i rozumieniu otacza- jacego Swiata. W tym praypadku metamotywacja osoby nie polega na usilowaniu ugupelniania braku czy redukeji napiecia. Celem jest wzbo- Sacenie i rozszerzenie doswiadezenia Zyciowego, przyrost (pojawie- wa, preynale: NO 37nie sig) radoSei iekstazy przezywanej przez istote zyjqca. Idealem jest wzrost napigcia poprzez nowesé, wyzwanie i réznorodnosé do- $wiadezen. Osoby samorealizujace sie nie sq motywowane w_ tradycyj- nym sensie, sq raczej metamotywowane do bycia pelnym czlowiekiem, do zrealizowania wlasnego potencjalu (moéliwoSci). Motywacja ta ma charakter werostu, charakter ekspresji, dojreewania i ro: ‘ojte te Swievie sa- moredlizacji (Schultz -1977). Osoby samoreatizujace sie pozostajq poza dageniami, pragnieniami i zyezeniami korygowania deficytaw. Ich de- ficyty juz zostaly uzupelnione (skorygowane). One juz nie stajq sig — Ww sensie Zaspokojenia ich nigszych potrzeb. Teraz sq w stanie nbycia” ~ istnienia naturalnie (spontanicznie), radosnie, ekspresyjnie w_ pelni ludzkiego. Cheac przyblizyé te kwestie, Maslow sporzadzil liste metapotrzeb, Al6re stanowia o stanach wzrostu Inb istnienia (albo celach) ku ktérym zmierzaja osoby santorealizujace sie. Odwoluje sie tutaj rownie2 przez to do wartosei typu B rozumianych raczej jako cele niz Srodki prowadzace do zaspokojenia innych potrzeb. JeSli istniejq blokady zaspokojenia potrzeb nizszego rzedu, pojawia si¢ stan niezadowolenia i frustracji, analogicznie — w przypadku potrzeb wyeszego rzedu frustracja metapotrzeb prowadzi do metapatologii. Niektore rodzaje chordb powodowane przez frustracie potrzeb wzrostu nie sq doswiadezane jako bezposredni rezultat niez spokajenia potrzeb nizszego rzedu. O ile niezaspokojenie lub uniemozliwienic zaspokojenia potrzeb nizszego rzedu moze prowadzié do zaburzen zachowania, ktére sa uchwytne, o tyle frustraca metapotrzeb powoduje dyskomfort mnie} wytagny, kt6rego Zrédel nie zawsze jestesmy Swiadomi. Z pewnoscia mozemy byé swiadomi, #e cos jest nie tak, Ze jest Ze, ale nie wiemy, co to jest, nie wiemy, czege nam brakuje. Metapatologia jest raczej niedys- pozycja, zlym samopoczuciem, czujemy sig samotni, nieszez iwi, nie- zrozumiani, depresyjni, leez nie jesteSmy zdolni powiedzie& Ta oto osoba ezy ta rzecz jest prayczyny mego zlego samopoczucia”. Praedstawiam ponize) — za Maslowem — liste standw zwiazanych 2 realizacjy wartosci typu B metapotrzeb (lewa kolumna w tabeli 4, aobok — lista metapatologii jako efekt niezrealizowania okreslonych ce- low, wartosci, potrzely wy: go rzedu), Metapatologie oznaczaja redukeje, zmniejszenie modliwosci pelnego ludzkiego rozwoju i wzrostu. Ich istnienie nie dopuszcza do pelnej eks- presji i wypelnienia naszego potencjatu. Osoby takie funkejonuja na niz- yeh poziomach zaspokojenia’ potrzeb, Osoby zdrowe dyialaja na wyz- saym poziomie motywacji w &Tabela 4 Metapotrzeby 1 metapatologie Wartosei typu B Metapatologie Prawda Brak ufnoécl, cynizm, sceptyeyzm Bobroé Egoizm, odrzucenié, niechyé Pigknw Wulgarnose, niesmak, braydota - fednosé, calosciowose Dezintegracha Dychatomia Uproszezona wizja Swiata Zycinwe procesy Myslenie © smierei, robotyza determinizm, brak zapalu dyeiowego Jedynosé Utrata poezucia tozsamosel oraz odrebnosel, anonimowosé Perfekeja Utrata nadziet Konieeznost {niezbednose) Pelnia (skoriczonose) Chaos, nieprzewidywalnose 5 Nickompletnosé, brak nadziei, zanik zyciowych dgzert } umigjgtnosci radzenia sobie Sprawiedliwose Wecieklosé, gniew, cynizm, bezprawie, totalny, egoizm Porzadek Niepewnost, brak poczucia bezpieczeristwa Prostota Skomplikawanosé, zlozonnsé Boyactwo (obfitess), calasciowose, zrozumienie: Depresja, miepoksj, utrata zainteresowania Swia- tem Zdolnasé ponoszenia wysilkow Figlarnosé (zdalnosé do radosei, gry, zabawy) Samow ystarczalnose Zmeezenie, nadwerezenie, niezgrabnosé, zaklo- potanie, usatywnienie Zawzietosé, depresia, paranoiceny brak humoru, brak zainteresowania swiatem, utrata radosci Spychanie odpowiedzialnosei na innych Rozumienie sensu (poecucie sensu i rogumienia) Bezsensownasé, rozpace, utrata sensu 2ycia 2rddlo: D. Schult Company, New York 1977, Growth: Psych agu. Models of the Heaitiy Personality, Yan Nostrand CHARAKTERYSTYKA OSOB SAMOREALIZUJACYCH SIE Poza ogdinymi charakterystykami juz podanymi Maslow przedstawil pewna liczbe charakterystyk specyficznych, aprezentowanych ponize, za pomoca ktGrych mozna dokonaé pelniejszego opisit osdby samoreali- zujacych sig: 39OBIEKTYWNA PERCEPCJA RZECZYWISTOSC! (ADEKWATNOSC POSTRZEGANTA SWIATA) Zdrowe (najzdrowsze) osoby postrzegaja rzeczy, osoby i Swiat je otaczajacy obiektywnie. Postrzegany Swiat nie jawi im sig przez pryzmat wlasnych pragnient czy potrzeb, ale widza go takim, jaki jest naprawde. Jedna z umiejetnosci obiektywnego postrzegania jest zdolnosé szybkiego odrézniania przez osoby samorealizujace sie uczciwoSei od nieuczci- wosci, spostrzegania znicksztaleen i zafalszowan. Ta stosownosé postrze- gania przenosi sie réwniez na inne aspekty Zycia — sztuke, muzyke, intelokt, polityke, nauke. Osoby samorealizujace sig nie podlegaja zlu- dzeniom wyniklym zaréwno z uprzedzen, jak iz przesadéw. Maja wlas- ny, niezalezny, obiektywny sposdb postrzegania rzeczywistosci oraz indywidualny system oceniania Swiata. Osaby, niezdrowe (ludzie z zaburzona osobowoSscia) postrzegaja Swiat w subiektywnych kategoriach popraez wlasne leki, potrzeby i wartogei. Neurotyk jest enmocjoualnie chery — pisal Maslow — jego poznawiitie (pastrze- genie Swiata) jest mylue (Schultz 1977). Nie mozna pozostawaé w interak- cjach i radzié sobie ze Swiatem i 2 innymi ludémi, jesli ma sie jedynie subiektywny ich obraz przed oezyma. Patrzac bardzie] obiektywnie, jeste- smy zdolni do odzwierciedlania rzecrywistosci pelnie], poprzez logiczne fozumowanie, prawidlowe wnioskowanie, czyli = jestesmy intelektualnie bardziej skutecani. OGOLNA AKCEPTACIA PRZYRODY, INNYCH LUDZI 1 SIEBIE Osoby samorealizujace sie akceptuja siebie takimi, jacy sa — ze slaby- mi imocnymi stronami, bez poezucia winy czy usprawiedliwien. Tak naprawde to nie rozmyslaja o wlasnyeh slaboseiach, Nawet najzdrowsze osaby maja swoje ulomnosei i niedoskonalosci. Nie odezuwaja jednak z tego powodu winy lub wstydu Akceptuja nature taka, jaka ona jest. Nie motna sie skarevé na poged? tka dlatego, com fib nen kooniee nie dlateoo, Ze sq toarde alba ne tracy, 2e jest Zielona (Schultz 1977, s. 69). Taki jest naturalny porzadek tych rzeczy i to samo dotyezy natury osdb samorealizujacyeh sig, Skoro akceptuja wlasna nature (sicbie), nie enieksztalcaja i nie zafalszownja siebie. Jest im dobrze ze soba, sa odpre- zeni i to. samopoczucie przenosi sie na inne aspekty (poziomy) ich egzy- stencji. Akceptuja wlasny gust i preferencje zmyslowe bez wstydu ani bez uwielbienia, akceptuja réz%ne poziomy miloSei i przynaleznosei oraz saacunku. Sq rwniez tolerancyjni wobec innych, nawet lych niewyda- rzonyeh oséb, faktyeznie — wobec wszystkich ludzi. W. preeciwienstwie do neurotykow, ktérzy odezuwaja wstyd lub maja poczucie winy z powadu swych stabosci, nie traca czasu na prze- 40prosiny czy rozpamietywanie wlasnych praywar, od ktorych przeciez SPONTANICZNOSC, PROSTOTA | NATURALNOSC We wszystkich aspektach zycia osoby samorealizujace sie zachowuja sie w sposdéb obwarty, bezpretensjonalnie. Innymi slowy, zachowuja sie naturalnie, zgodnie z wlasna natura. Sa troskliwi wobec innych. W sytua- ¢jach spoleeznych podlegaja bez problemGw regulom, Ktére uznaja za wazne i nie wahaja sig z wypelnieniem przypisanych im 161 spolecznych. ‘Osoby neurotyezne i zaburzone nie potrafia funkcjonowaé sponta- nicznie, napotykaja wiele oporéw, z ktérymi sie borykaja, odczuwajac - zawstydzenie i wine. KONCENTRACIA NA PROBLEMACH POZA WEASNA OSOBA (NIEKSOBNOSC) Osoby zdrowe (samorealizujace sie) sa zaangazowane w to, co robia, we wlasna prace. Ws; wyjatku maja poczucie misji do wypel- nienia, ktéra 2reszta ab orbuje j je, daje zapal i energie. Niemozliwe wy- daje sie to, aby staé sig osoba samorealizujaca sie bez stosownego zapalu i oddania sprawie uznane| za wazna. Praca jest tym, co chea robié, co musza robi¢ — w kategoriach wewnetrznej koniecznosci. Intensywny zapal w pracy powoduje pojawienie sie u nich metapotrzeb. Pisarz, filozof czy naukowiec poszukuje prawdy poprzez swa prace, artysta — pigkna, a prawnik — sprawiedliwosci. Osoby takie angazuja sig w prace nie tylko dla pieniedzy, slawy czy wladzy, ale dlatego, Ze chea zaspoko- ié swe metapotrzeby, rozwingé wlasne zdalnosei i umiejgtnosei powodu- jace wzrost i umoéliwiajqce osinganie najwyz2szego poziomu wlasnego potencjalu, a takze pozwalajace zdefiniowaé sens wlasnej tozsamosci. W wyniku zaabsorbowania praca oraz dzieki intensywnej satysfakeji zert ezerpanej samorealizatorzy pracuja bardzo ciezko, duzo cigzej niz osoby © przecigtnym zdrowin psychicznym. POTRZEBA PRYWATNOSCI | NIEZALEZNOSCI Osoby samorealizujace sig maja silna potrzebe odcigcia sig (od innych) wlasnymi kategoriami, podejmuja decyzje na wlasna odpowiedzialnosé i kieruja sie wlasnymi motywacjami i dyscyplina wewnetrzna. Skoro osoby samorealizujace sig sq niezalezne od innych, preferuja prywatnosé i samotnoge, czasami powoduje to klopoty spolecane, Jednak nie to jest ich inteneja, Nie unikaja wprost innych, ale — po prostu ich nie potrzebuja. 41AUTONOMICZNE FUNKCJONOWANIE Scisle zwiazana z potrzeba prywatmosci i niezaleznosci jest preferen- cja i umiejetmosé osdb samorealizujacyeh si¢ autonomicznego funkejono- wania w fizycanym i spolecenym grodowisku. Skora te osoby nie sa mo- tywowane potrzebami deprywacyjnymi (motywami deficytu), nie sa wiee zalezne od realnego Swiata w zaspokajaniu wlasnych potrzeb, gdyz te dotyeza preede wezystkim motywow wzrostu i rozwoju (metapotrze- by). Ich rozw6j zalezy od nich samych, od ich potencjalu wrodzonego. Osobowosei zdrowe same wypelniaja sie trescia, a ich wysoki stopier autonomii czyni je odpornymi na kryzysy i deprywacje. NIEUSTANNE POCZUCIE SWIEZOSCI WRAZEN (ODCZUC) Osoby samorealizujace sie maja poczucie ciaglosei dogwiadezen; nie- zaleznie od tego, jak czesto sig one powtarzaja, doznaja przyjemnosei i odczuwaja ich Swiezy sens, gwiadomie, ciagle ma nowo. To, czego doznaja, jadac do pracy pierwszego dnia, dostrzegaja z przyjemnoscia kaadego nastepnego, tak jak wschdd czy zachod stofica. Nigdy nie sa znudzone wlasnymi doswiadezeniami, codziennie jakby rodzq sig na nowo, DOSWIADCZANIE PRZEZYC SZCZYTOWYCH (LUB MISTYCZNYCH) Osoby samorealizujace sie dodwiadezaja intersywayeh przezy€ eksta- tycznych, olsnien i glebi réligijnych uniesien. Doswiadezaja tego wszyst- kiego niezwykle intensywnie pracujac, bawiac sie, poprzez muzyke, reli- gig, sztuke, seks lub po prostu ~ ogladajac zachéd stonea czy rozkwitanie ogrodu wiosna. Tego rodzaju dogwiadezenia sa czestsze u osdb zdrowych nig przecigtnych, zdarzaja sig im nawet codziennie. Osoby przezywajace orgiastyczne, ekstatycane uczucia trafiaja sie nie tylko wérod ludzi maja- eych transcendentalne doswiadczenia, takich jak: A. Huxley, A. Schwei- tzer, A. Einstein, czyli wSrdd mistykow, artystow, uezonych, ale takze wérdd przedsigbioreaw, wychowawcow, politykow i wSréd wielu innych kategorii. ZAINTERESOWANIE SPOLECZNE Osoby samorealizujace sig maja na ogél silne i glebokie uczucia em- patyeane, czulego zainteresowania sig ludZmi oraz pragnienie niesienia im pomocy. Odezuwaja one braterstwo z kazdym ludzkim jestestwem. Sa przepelnione miloscia do gatunku ludzkiego i mimo ze niekiedy sq ponizane przez innych czy atakowane przez szalencow, maja jednak zdolnosé rozumienia ich i wybaczania im, 42STOSUNKI INTERPERSONALNE Samorealizatorzy utrzymuja relatywnie silniejsze zwiazki z innymi ludémi w poréwnaniu z osobami przecietnymi. Zwiazki z innymi osoba- mi wynikaja raczej z metapotrzeb niz potrzeb deficytowych. Zdolni sa do bezinteresownej, przeciwnie niz neurotycy, nivegoistyezne} milosci DEMOKRATYCZNA STRUKTURA CHARAKTERU Najzdrowsze osoby toleruja i akceptuja ludzi niezaleznie od ich po- chodzenia spolecznego, poziomu edukagji, polityeznych czy religijnych praynaleznosci. Tego redzaju réanice nie maja dla nich znaczenia, rzad- _ ko zreszta je dostreegaja tak jak przypuszeza Maslow. Ich zachowanie wykracza poza poziom zwyklej tolerancji, Niezaleznie od poziomu inte- ligengi ezy wyksztalcenia sq gotowe ich sluchaé, nie wywyzszaja sie, _a Wprost przeciwnie — okazuja im szacunek. ROZROZNIANTE MIEDZY SRODKAMI f CELAMI, MIEDZY DOBREM 1 ZLEM Osoby samorealizujace sig zdecydowanie rozrééniaja Srodki od ce: low. Cele maja nieco mniejsze znaczenie niz Srodki ich osiagania. Nie- Kiedy cele sa traktowane jako aktywnosci same w sobie. Srodki staja sie ezasami celami i to przynosi im satysfakeje. Sa zdolne do réznicowania dobra i zla, prawidlowosci i nieprawidlowosei (prawdy i falszu). M. dosé precyzyjnie zdefiniowane standardy etyezne, ktorym podlegaja w réznych sytitacjach. NIEZLOSLIWE POCZUCIE HUMORU Osoby samorealizujace sie znacznie sie réznig. od przecigtnych tym, co uznajy za humorystyczne, zabawne czy Smieszne. Mniej zdrawe oso- by maja zwykle trzy rodzaje humoru: zlogliwy, ktory rani innych, wyz- , ezyli naSmiewanie sig 2 innych jednostek lub grup spolecaznych oraz autorytarno-rebeliancki, odnoszacy si¢ do sytuacji edypalnej, ina- czej — sprosny. Humor samorealizatoréw ma charakter filozoficzny, odnosi sie do ludzkosei w ogéle, nigdy — do konkretne) osoby. Ten rodzaj humor jest doceniany przez osoby dojrzale. ZDOLNOSC BG TWORCZOSCI. KREATYWNOSC Kreatywnose jest charakterystyka, ktorej mozemy sie spodziewat Wwosob samorealizujacych sie. Sa one oryginalne, inwencyjne, innowa- cyjne, niekoniecznie w terminach produkeyjnosei ezy tworezosci artys- tyezne| 43Maslow poréwnuje ten rodzaj kreatywnosci do naiwnej inwencyj- nosci i wyobrazni dzieci majacych nieskrzywiony i bezpogredni oglad rzeezy. WigkszoS¢ z nas traci te dziecieca kreatywnosé pod. wplywem szkoly czy innych spolecznych sil, ale samorealizatorzy utrzymuja lub odzyskuja te wartosé w pdéniejszym zyciu. Osoby te podczas kazdej czynnosci (zajecia) moga byé tworeze. QDFORNOSE NA AKULTURACIE (PRZYIMOWANIE OBCE] KULTURY) Jak juz powiedziano, esoby samorealizujace sie sq samowystarczal- ne i auitonomiczne, ale takze i zdolne do odparcia spotecznej presji,, by myéleé czy dzialaé w okreslonym kierunku. Utrzymuja one wewnetrzna swobode, odnaszac sie z pewna rezerwa do kultury, kiertija sie raczej wlasnymi wzorcami (sq samosterowni) niz tym, co inni im narzucaja- Nie sq otwarcie rebeliantami wobec kultury. Nie lamia norm i regul spolecznych tylko po to, by zademonstrowaé swoja niezaleznos¢. Moga sig praystosowaé, jednak gdy uznaja coS za wadne, sa gotowi rzuci¢ wyzwanie regulom i normom spolecznym, czyli je lamaé, narazajac sie na etykietke ,nieprzystosowanych”. 1.44, MODEL ROZWOJU OSOBOWOSC! | JE] ZABURZEN W UJECIU E, ERIKSONA ikson jest jednym z najbardziey znanych teoretykow rozwoju dziecka inspirowanych przez psychoanalize. Na jego poglady wywarly wplyw doswiadezenia z pracy 2 dzieémi trudnymi, Indianami w rezer- watach i weteranami wojennymi w oSrodku w San Francisco. Zauwazyl, ze wielu jego pacjentéw wykazuje wiele takich symptoméw, z ktérymi klasyczna psyehoanaliza nie moze sobie poradzié Przyezyna zaburzen wich zachowaniu okazywala sig ezesto utrata poczucia tozsamosci, a wire poczucia kim sa naprawde i ku czemu zmierzaja. W 1950 1. opublikowal ksiqzke Chilidioad and Society, ktara stata sig podstawa rozwoju kierunku zwanego w psychologii egu-psychology. Przedstawil w niej koncepeje rozwoju czlawieka o wiele bardzle} roz budowana, niz zrobili to psychoanalitycy. Zdaniem Eriksona, obok opi- sanych przez Freuda stadiaw rozwoju psychoseksualnega (oralnego, analnego, fallicznego, genitalnego), istnieja inne psychospoleczne stadia roawaju jazni, pozwalajace jednostce wybyorzyé nowa orientacje wobec siebie i otoczenia spolecznega. Ponadto rozwaj nie konezy sig w wieku miodziericzym, jak to sugerowali psychoanalitycy ale trwa cale zycie, W kaadym kolejnym stadium rozwojw lud warte pozytywne inegatywne komponenty. Podstawowe znaczenie dla uksutaltowania sig 44ludzkie] tozsamosci maja kolejne kryzysy, przez Ktére jednostka ludzka przechodzi w toku uczenia sig form wspdldzialania spolecznego. Na pedstawie studiéw Klinicenych wyodrebnil osiem kolejnych faz rozwoju czlowieka, zawierajacych ksztaltowanie sie przeciwstawnych cech i tendencji osobowesei w zaleénosei od typu doswiadezen z osoba- mi socjalizujaco znaczacymi. Stadium 1. Ufnosé — nieufnosé Odpowiada stadium oralnemu i obejmuje pierwszy rok zycia dziecka. Pierwotnym elementem dziecigcego deswiadczenia jest ,podstawowa” ufnosé na jednym, a nieufnosé na drugim biegunie, zaréwno wobec in- nych os6b, jak siebie samego. Jesli potrzeby dziecka sq prawidlowo za- - spokajane, jest ono pieszczone, zabawiane, to ksztaltuje w sobie poczucie, #e Swiat jest migjscem bezpiecznym, a ludzie — nastawieni opiekurczo, przyjaénie i godni zaufania. W sytuacji gdy opieka jest niewystarczajaca, a potrzeby silnie blokowane, ksztaltuje sig postawa przeciwna — nieufno- sci, leku i podejrzliwosei wobec otoczenia, a zwlaszcza wobec innych Indzi, Problem ,ufmosci — nieufnosci” ponawia sig w kagdym nowym stadium rozwoju, wiaze sie z nim wszelkie nadzieje i rozczarowania, jakie wytwarzaja sie w toku rozwoju. Postawa ulnosci moze byé zniwe- ezona przez zbyt przykre doswiadczenia dziecka w szkole lub z réwieé- nikami, a takze preezycia zwiazane 2 przcbiegiem stosunkéw spolecz- nych w rodzinie (np. wskutek rozwodu rodzicéw). Stadium 2. Autonomicznosé — watpliwosé (zwatpienie) Obejmuje ono drugi i trzeci rok Zycia, odpowiada stadium analnemu. Jak wiemy z psychologii rozwojowej, dziecko nabywa w tym okresie coraz lepiej zréznicowanych umiejgtnosci motorycznych i umystowych. Potrafi chodzié, wspinaé sie. otwierac, zamykaé, popychad, ciagnaé, trzymaé itp. Dumne jest ze swych osiagnigé, wszystko chee robié samo- dzielnie. Dlatego m.in. stadium to jest nazwane autonomicznoscia. Jesli rodziee rozumieja polrzebe dzialania autonomicznego, dziecko wyrabia w sobie poczucie panowania nad swymi migsniami, impulsami iniektorymi emocjany, a takze nad soba i swym oloczeniem. Jesli jednak rodzice sq niecierpliwi lub p adnie opiekufczy, w dziecku umacnia sig poczucie wstydu i awatpienia we wiasne umiejetnosci. Zdarza sie to np. po udzicleniu ostre) krytyki za moezenie si, plamienie, niezdarnogé. Gdy uezucia wstydu i zwatpienia dominuja w Zyciu dziecka, trudno mu potem osiagngé pelna autonomie w dojrzalym zyelu. g Stadium 3, Inicjatywa — wina W treecim stadium, t). migdzy 4a 5 rokiem Zycia, dziecko panuje juz nad wieloma czynnosciami; potrati jezdzié na rowerze, biegad, skakaé aSitp. Wykazuje wiele inicjatyw, zaréwno w dzialaniu, jak i mysleniu oraz fantazjowaniu, Jesli tego nie potrafi, pojawia sie poczucie winy, a wiec uczucie bardziej glebokie niz wstyd. Jest ono obecne wéwezas, gdy ro- dzice ograniczaja dziecko w dzialaniu, zadawaniu pytan, fantazjowaniu ezy nadmiernie krytykuja za ,,natretne i glupie pytania”. Stadium 4. Pracowitosé — nizszosé Przypada ono na wezesne lata szkolne (mlodszy wiek szkolny); jest to faza latencji w psychoanalizie. Jest to okres utajenia ,,miloSci” do rodzica plei praeciwnej i rywalizacji z rodzicem tej samej plci (kompleks Edypa lub Elektry). W fazie tej dziecko przechodii od taw. mySlenia przedopera- cyjnego do mysSlenia odwracalnego, potrafi postugiwaé sie normami i re- gulami w grach i wspdéldzialaniu z innymi. Zainteresowania dziecka sa skupione na instrumentalnych aspektach wykonywanych czynnosci (okres przygody Robinsona Crusoe), czyli na tym, jak sig co$ robi, jak mozna to ulepszyé itp. JeSli dziecko jest zrazone przez swe mierne osiagnigcia czy nieudolnosé, pojawia sie w nim poczucie ni@szosei. Szczegdlnie wazna role odgrywa szkola i oceny nauczyciela za wykonane czynnosci, ktdre sa przeciez por6wnywane z efektami osiagnietymi przez inne dzieci, Stadium 5, Tozsamos¢ — pomieszanie rél Okres ten przypada na lata dojrzewania fizycznego i psychicznego, tj. miedzy 12 a 18 rokiem dycia. Mody cztowiek dojrzewajac fizjologicz- nie, uezy sie innego spojrzenia na Swiat i siebie. Ma poczucie zwigksza- jacego sig znaczenia wlasnych mySli i uczué w ksztaltowaniu swego zZy- cia, planowaniu, dazeniu do czegos. Zaczyna poszukiwaé partnera spoza kregu rodzinnego w ramach wlasnego pokolenia. Moze w tej fazie uzys- kaé wyobragenia np. o idealnym partnerze, rodzinie, systemie spolecz- nym i poréwnywaé je z realiami. Jest to wiek niecierpliwego idealisty, wierzacego, iz idealy i utopie mozna mimo wszystko realizowaé. Gdy dziecko wehodzi w okres mlodzieniczy % poczuciem ufnosci, autonomi- cznoésci, inicjatywy i pracowitosci, a wiec ma duze poczucie wlasnej tozsamosci, nie doSwiadeza silnego pomieszania rol, min. rél dziecka i doroslego. Etap ten bywa dosé trudny w zyciu mlodziezy, gdyz starsze pokole: majj zmienne i niestabilnme oczekiwania wobec nastolatkéw, traktujac ich w okreslonych sytuacjach jak dziect, a w innych — jak do- rostych. Dodajmy, iz wielu bystrych obserwatoréw spolecznego miodzie. uwaza, iz wlagnie to stadium jest szezegélnie wazne dla nieletnich przestepedw dla ich pdéni /kariery”. Wtedy bowiem wystepuja pierwsze prdby samookreslenia sig i odnalezienia wlasnej tozsamosci, miedzy innymi poprzez uczestnictwo w gangach, grupach podkulturowych ezy spoleeznosciach © cechach kultur alternatywnych. 46Stadium 6. Intymunosé — izolacja Obejmuje wezesny wiek dojrzaly i poczatki zycia rodzinnego, tj. okres pomiedzy 20 a 24 rokiem aycia. Klasyezna psychoanaliza niewie- le miala do powiedzenia na temat zmian zachodzacych w tym czasie u mlodziezy. Obecnie pojawia sie nowy wymiar miedzyludzki, ktérego jednym biegunem jest intymnosé, a drugim — izolacja. Intymnosé ozna- eza zdolnosé do nawiazania silnyeh zwiqzkéw emocjonalnych poza ro- dzing generatywna, ktére sq podstawa do tworzenia wlasne} rodziny. Umiejetnosé ta oznacza nie tylko gotowes¢ do milosci fizyeznej, ale do weglednie trwalego wspdlzycia z inna osoba i troske o nig bez obawy, iz utraci sie poczucie wtasnej tozsamosci, Sukces lub niepowodzenie _ w tym okresie zalezy w duzym stopniu od poprzednich stadié6w rozwo- ju i pomySinosei w rozwiagzywaniu wezesniejszych kryzyséw. Brak in- tymnoéci we wspolZyciu 2 osoba bliska ezy przyjacidtmi powoduje, zda- niem Eriksona, poczucie izolacji, wyobcowania, samotnosci i porzueenia. Stadium 7. Generatywnosé (produktywnos¢) — zaabsorbowanie wlasna osoba Obejmuje najdiuzszy okres w zyciu przecietnego ezlowieka, gdy po osiagnieciu dojrzalosci lub wieku dorastania przez wlasne potomstwo prowadzi on bardziej ustabilizowany tryb zycia. Generatywnosé jest cecha charakterystyczng tego etapu. Oznacza ona poczucie troski o do- bro innych (dzieci, prayszlych pokoleti, spoleczeiistwa) i skierowanie ku sprawom w skali makro, takich jak los $wiata, ludzkoéci itp. Brak tego poczucia powoduje stala koncentracje na sobie (egocentryzm starczy), organizowanie i poSwiecanie Srodkow i energii wylacanie na wlasne potrzeby i dla wtasnego komfortu, ktérego nie chee sig dzieli¢ 2 innymi osobami. Negatywnym biegtinem rozwoju jest wiee stagnacja. Stadium 8. Integralnosé — rozpacz Obejmuje lata zycia czlowieka, w ktérych pojawia sig intensywna potrzeba refleksji nad wlasnym Zyciem, nad jego bilansem. Integralnosé pojawia sie wowczas, gdy bilans Zyciowy, analiza dokonat i porazek wypada koraystnie, tj. gdy uznajemy wiasne zycie za wartosciowe, na ogél zadowalajace. Rozpacz pojawia sig wowezas, gdy bilans wypada niekorzystnie, tan. gdy zycie wydaje sig jednym pasmem udrek, zawi- nionych i niezawinionych porazek zyciowych, stima zmarnowanych mo- Zliwosci, nie wykorzystanych okazji, przy jednoczesnym spostrzezeniu, iz jest jué za pogno na to, aby jeszcze cos korygowaé. Czlowieka ogarnia rezpacz i zal. Swiat jest postrzegany w czarnych kolorach, dominuje goryez i pesymizm, Stadium to jest dose slabo scharakteryzowane przez Eriksona i moeno krytykowane jako faza cyklu Zyciowego praez innych 47teoretykow, main. z tego powodu, i2 nie rozrdéénia i nie akceptuje wply- wow kulturowych na ludzi starszych. Dla Eriksona zasadniczym célem terapii jest pomoe jednostce w umiejetnym rozwigzywaniu kryzysdw Ww poszczegalnych stadiach jej rozwoju, tzm, nauczenie jej dochodzenia do pozytywnych biegundéw W ponizszej tabeli (tabela 5) przedstawiono w skrécie osiem stadidw rozwoju oraz towarzyszace mu wylanianie sig nowych cech w zaleznosci od sposobu rozwiazania (przezwyciezania) kryzysu. Rozwiazanie a) jest pozytywne, b) — negatywne. Chociaz zalozenia teorii osmiu stadiow rozwojy cztowieka wskazuja ha wyraéne pokrewienshvo z psychoanaliza, to jednak wypada zauwa- ay¢, iz sq one wzbogacone danymi z badan nad wplywami kultury na zachdwante i formowanie sig osdbowokeh W Swietle oméwione) koncepeji czlowiek jest istola rozwijajaca sie i tworcza. Nieprzystosowanie, zabu- rzenia i dewiacje powstaja wowezas, gdy nieprawidlowo, niezgodnie z wzorcami kulturowymi (podzielanymi przez wiekszosé cztonkdw zbio- rowoscl) jednostka zaspokaja swe potrzeby i nieumiejetnie, niepomysinie rozwiazuje problemy charakterystyeazne dla poszczegdlnych etapéw. Mb- wiac W uproszczeniu, ezlowiek jako istota bedaca w toku rozwoju wsze znajduje sie na krawedzi dewiacji i normalnosci. To, ezy stanie sie dewiantem, jest uzaleznione od sposobu wyjscia z kryzysu, w ktory po- pada w kolejnych stadiach ewalueji psychicznej w okreslonym kontekscie spoleczno-kulturowym. Czlowiek stoi preed alternatywa: postep — stag- nacja, norma — patologia. Prawidlowe przystosowanie polega na tym, aby oscylowaé w kierunku rozwigza pozytywaych przewidzianych przez teorie Eriksona. Cele resocjalizacji wynikaja z logiki rozwoju ludz- kiej jednostki. Osoba wykolejona — to osoba zafiksowana na okreslonym. etapie, nie umiejaca konstruktywnie rozwigzaé problemdw wlasnej tozsa- mosci. Wysilek wychowawedw i terapeutéw winien byé skierowany na wprowadzenie jodnostki na wlaselwy tor rozwoju i przywrécenie je] wlasciwego rytmu i tempa Referowana teoria stala sig podstawa do rozwiniecia innej, bardz: aplikacyjnej, zwane| teorig rozwoju dojrzalosci interpersonalnej, 0 kté- rej bedzie mowa w dalszej partii materialu, Stala sig rownies podstawa do formulowania celdw, a wige — zadai wychowawezyeh w kategoriach bardziej operacyjnych, wwzgledniajacych kryteria wiekowe, do konstruo- wania celdw, metod i Srodkéw oddzialywania resoejalizujacego. Slady inspiracji Eriksonowskie] odnajdujemy. w pewnym zakresie w opracowa- niach aksjologicznych i metodycenych Cz. Czapowa Zmierzajac do uogdlnieri na temat taw. osobowosei zdrowej i patalo- gicanej (chociaz sa to tylko Konstrukty teoretyezne, bedace esencja pew- nych cech praytaczanych najezesciej jako charakterystyki zdro\via lib 4 azaburzen zdrowia i przystosowania), mozna zestawi¢ dwa uogdlnione modele, do ktérych bedziemy sie jeszcze odwolywaé. Tabela 5 Stadia rozwojut wg Eriksona i pojawianie sig nowych ech 1. Zaufanie — nieufnosé (1 rok #ycia): a) jesli kryzys jest rozwigzany pomysinie, pojawia sig nadaieja i zaufanie do siebie i Swiata; b) jesli kryzys jest rozwigzany niepomysinie, pojawia sie lek, obawa i gleboka nie- ufnasé, 6 Autonamicznesé — zwatpienie (1-3 rok zycia): a) jesli kryzys jest rozwigzany pozytywnie, pojawia siy simokontrola i poczucie wiasng) odrebnosei bedace nagroda; ‘b) jes keyzys jest rozwiqzany niepomysinie, pojawia sig samozwatpienig, a na- stepnie — wstyd jako odmiana kary. » . Iniejatywa — wina 4-5 tok tyciaye a) jest kryzys jest rozwiazany pomysinie, w 2yciu daiecks dominuje orlentacja na cele oraz inicjatywaz b) jesli kryzys jest tozwiqaany niepomysinie, pojawia sig poczucie male) wartosel, nitzdar + Pracowitosé = nizseosé (6-11 rok 2ycia): a) jest kryzys jest rozwiazany pamysinie, pojawia sie poczucie kampetenc)i; b) jesli kryzys jest rozwigzany niepomysinie, wystypuje poczucie braku kompeten- cj | kompleks nizszosei, yeh nosé sobiv Lwieksza pewnose siebie: by jesli kryzys jest rozwigzany niepomysinie, pojawia sig poczucie nivpewnosel | braku toesamosel osabowe). 6. Intymnos¢ — izolacja (20-24 rok zycia): a) jesli kryzys jest rozwigzany pomysinie, rozwija sig zdolnose do milosei bez luttaty poceticia lozsamitei: b) jo8l kryeys jest rozwigzany niepomysinie, pojawia sig kuwe, chaolyezne zwingki seksualne): romiskuityam (praypad- 2. Generatywnosé — zaabsorbowanie whasng usebg (stagnacjal (25-64 rok ap jeSll keyzys jest rozwidzany pomysinie, pajawia sig potreeby opiekowania si¢ innymi (mlodszymi) i niesienia im pomocy b) negotywne rozwiqzanie kryzysu daje poceucie egoizmu | egocentryzmu, §. Integratlmose — rezpace (okulu 65 roku Zyeia ( pézniej): A) jesli kryzys dbilans ¢yciowy) jest preemvyciyzony, pojawia sig postawa madras ayelowe: b) dy kryzys jest mezwiazany niepomysinie, pojawia sig uczucie tozpaczy, domi- nuje brak zrozumienia i goryezy. 49Tabela 6 Oxobowos? dojrzala (wg Rogersa i Allporta) a niedojrzala (wg tzw. teorit systemowych Hare, Schalling) Osobowosé dojreala Osobawodé niedojrzala 1. Wedlug Rogersa }. Prost formy wyrazania emogji. 1. Otwarcie na dogwiadezenin i nowe wra- | 2. Niezdolnosé do modulowania reakeji denia. emocjonalnych (reakeje <1 gwaltow~ ne, niedostosawane do sily bodzeéw 2 Dogwiaderanie zyeia w kazdym jego , + i sytuagii). momencie (zycie egzystencjalne). 5. Zantanie dosivble Twlainepo organiemu, | > CUA tebe znlantcnerana CHET emogjonatna ' 4. Poczucie wewngtrane] wolnogei, auitona- | 4 7 ie jetnos in Zaspoki seu awed Nivumigjetnosé adraczanin zaspoko- jenia potrzeb (popyddw), 5. Zdolngsé i sklonnos reajawia dolnoté i sklonnose do pregjasiania 5. Postawa 2adait i roszczer) wobec oto- postawy twéreze) (elastyeznosé, otwartosé |". 0 Le ezenia spolecenego, i wolnose deeyzji i dzialar), 6. Brok toleraneji ha ujemmne diugotrwa- Wedlug r TLavelllugAllposta te bodéee ewingane 2 rvalizacjy dtu 1. Stale pocaucie rozszerzajacego sig 4} godystansowych celiw: 2 Cieple stosunki emocjoniaine x innymi 7. Koncentracja na teraéniejsz0sci. Nisam 8. Znieksztalcenie obrazu reeczywistos- 3. Poezucie emocjonalnego beepieczerstwa, ci pod wplywem dorad 4, Realistycana percepeja siebie, innych | (miyslenli katatymitezne). otaczenia. 9. NietewaloSe i slabase awigzkGw uczu- 5, Umiejgtnodé preeeywanin sukces6w (umie-| — Sowyeh=innymt Adem Nikki poviom rozwoju strakbur po- anmvezych, preewaga emve}i I struk- tur popedowo-emoejonalayeh nad poznawezymi — brak nalezyte) kon 7. Zintegrowana filozofla zyeiowa teali emocionalne jetaosci i sprawnosel) u 6. Samoobiektywizacja przez wlasne wytwa- ¥ Hie Personality. Van Nosteand S Puzvriski (red): Psyeletatrat, rddla: D. Schutte Company, New York 197 1-3. PZWL, Warszawa 1988. rewtly Psychology. Maitets of the Dabrowski, J. Jaroszyrisk Uwegledniajac rozmaite koncepeje ptzystosowania spolueznego oraz prawidlowego funkcjonowania osobowosei, mozna powyzsze spostrze- zenia wagdlnie i stwierdzié, iz prawidlowo rozwinieta i dzialajaca osoba podlega zgodnie 2 pierwszym schematem trzem typom kontroli: biologi canej (neurofizjologiczne)), psychologiczne) 1 spoleczna-kulturowej Regulacja neurofizjologiczna zalezy od integracyjnyel: furkc syste- mu nerwowego i humoralnego, w ktore jest wyposazony kazdy orga- nizm ludzki. Defekty w tym zakresie lub szczegoine charaktervstyki (or- 50ganiczne, temperamentalne, zaburzenia chromosomalne) maja ewidentny wplyw na jakesé zachowan, zar6wno z punktu widzenia poznawezego (sprawnosé umystowa, cechy intelektu, typy pobudzania i hamowania, odpornosé na stymulacje i jej brak itp.), jak i emoejonalnego (silne reak- gje emocjonalno-popedowe, impulsywnose), Regulacja psychologiczna, ktérej poswiecilem stosunkowo najwiecej uwagi, oznaczajaca praktyeznie strukture i funkcje osobowosei, wplywa na stosurki cztowieka ze swiatem zewnetrznym, integruje calos¢ doswiad- ezen zyciowych i stertije zachowaniem ludzkim, zaréwno w sensie indy- widualnym (koloryt przezy¢ i doznan), jak i spoleeznym (zgodnosé poste- powania % normami i standardami spoleczno-kulturowymi), uwzglednia- jac pewne idealy (wzorce) transmitowane w toku socjalizacji przez osoby * socjalizujaco znaczace. Regulacja spoleczno-kulturowa polega na wywieraniu pewnych naciskow na jednostke przez grupe spolecana czy spoleczenstwo, wraz z jego kultura i wartosciami, i wymuszaniu lub stymulowaniu zachowani agodnych ze scenariuszami rol spolecznych. Chodzi o role majace istot- ne znaczenie dla podtrzymania, reprodukeji lub rozwoju spolecznego systemu, w ktdrego obrebie znajduje sie jednostka wraz ze swymi po- trzebami, aspiracjami 1 dazeniami. Kontrola spoleczna wyksztalcila insty- tucje socjalizujaco-edukacyjne, sadowe, religijne i polityezne w celu za- checania i wymuszania zachowan zgodnych z wzorcami kulturowymi. Jesli jednostka ludzka nie chee zagubié swej podmiotowosci i uchyla sie pod rozmaitymi pozorami od przypisanych jej rdl spolecznych, jest styg- matyzowana jako dewiant. Sprzegnigcie trzech wspomnianych systeméw regulacji dokonywane W procesie socjalizacji i resocjalizacji jest warunkiem efektywnego od- dzialywania wychowawezego, opiekunezego i terapeutyeznego. Taka konstatacja moze byé dla nas oczywista, jednak sceptycznie nastawieni badacze maja prawo zapytaé, czy istnieja jakies dane empirycene, ktore potwierdzaja te teze, a teoretycy — réwnie? nie bez racji — moga stawiac problem teoretycznego uzasadnienia tych uogolnien zarysowujacych sig jako pewnego rodzaju koncepgja, Jednych i drugich moge uspokoic, wskazujac na odpowiednie dane empiryezne oraz tezy teoretyczne po- twierdzajace maje wnioski. Najbardziej wartosciowym wkladem w_ interdyscyplinarny rodzaj analizy, tak niegbedny w_ teorii wychowania resocjalizujacego, wydaje sig ,integracyjna teoria zachowania przestepezego” majaca rowniez implikacje praktyczne, jesli chodi o strategie postepowania z mlodzie- 2a nieprzystosowana spolecznie, paraprzestepeza i przestepeza (Le- blane 1983, 1987). Zagadnienie to zostanie oméwione w dalszej parti materialy 511.4.5. MODEL , WEKTOROW ROZWOJU” OSOBOWOSCI WEDLUG CZ. CZAPOWA Czestaw Czapow, gtéwny reprezentant ,warszawskiej szkoly peda- gogiki resocjalizacyjnej”, je] czolowy teoretyk, po przeanalizawaniu wie- lu rozmaitych koncepeji rozwoju i zaburzet osabowosci! sformulowal ogélny zarys kierunkéw rozwojtt osobowosci zdrowej. Uznawal jedno- czeSnie, Ze istotnymi elementami tzw. idealu wychowawezego w peda- pogice sa: 1) optymualne uspolecznienie { optymalne eliminowanie egaizmm, oraz 2) optymalny rozwd] osobowoser manifestujgey sie aktywnoseig Hedre=q feliminowante zalmmowani i dewiacfi rezwojowyeh (Czapow 1978, s. 28). Szczegdlna wage przywiazywal do taw, tworczej samodzielnosci czlowieka rozwijajacego sie zgodnie z wlasnym wewnelrznym rytmem psychospolecznym, pozwalajacym mu w poszczegdlnych fazach zycia osiagaé stany rownowagi funkcjonalnej, zarowno w sensie rezwoju po- znawczego, emocjonalnego, moralnego, jak i spolecznego. Analizujac nizej zamieszezony obszerny cytat z jego fundamentalnego dziela Wychowenie resovjalizujgce. Elementy metodykt i diagnostyki, mozna dojs¢ do wniosku, Ze jego koneepeja jest w wielu punktach zbiezna 2 pre- zentowanymi Ww niniejszym opracowaniu modelami osobowosei zdrowej, ktore moga byé przeciez traktowane jako taw. stany dojseia, ezyli swoiste koneepeje teleologiezne (2wigzane z realizacja taw. idealéow wychowaw- czych, zdecydowanie odmiennych od tych, kt6re wraz z upadkiem dok- tryny socjalistyeznej zostaly automatycznie uniewaznione). Uwadajge twdrezesé za ssczegdlnie wazkie swiadectwo progresywnego rdz- woju osobowosci proedstawiany ten roztudj jake szereg zmian kiertenkdru/wekto= row prowadzqcych: D od postrzegania synkretycznegn (calosviowego, globalnego) da malitycznego (dotyczquego konkretnych obiektow i zdarzen), a nastypnie da spostrzes prayczynewoskuthowycld; 2) olf mySlenia zmystowo-ruchowego (obrizowego i konkeetrego) eto tin dotyezacege operacfi konkretyeh (wyobragent oteudrezyoh i toitind to jest provi opartych nit spostrzeganin konkretnycl obiektaw t zdarz at nastepaiie de muyslenia dotyeza formatnych logicznyel: § prey- exynowo-skutkowyeh, abstraluyacych od tego, co jest dane w bezposrednint Spostrzeganiu, cayli nawigzujacyeh do ogdlnych pojeé apierajgeych sig ner Roncepeje vsobowose G. Allporta, A. Mastowa, K. Dabruwskie E. Fromma i innych. " Uwzglednit mi a, C. Rogersa, J. Reykowski3 4) - 5, 6 7) 8) 9) wyobrazeninch, i réwnoezesnie odwracalnych, fo jest do myslenia waiosku- jacego nie tylko o skutkach na podstawie proyczyn, ale io preyezynach na podstatvie skutkiw; od syntonti (wspoéldoznawania z drugim cztowivkiem preedyé przyjemaych i preykrych obserwawanych bezposrednio) do sympatii (wspétpoznatuania na poistawvie zrozumienia przezyé cetowieka lub hudzi, sktiniajqeego do interweneji toyrazajgce) tolasmy system wartosei), a nastypnie do telicznosci (wspdldoznawania w toky twespélnego reagocwania na dang sytuncfe. zgodnie 2 twlasnym systemem wartosei); od egoizinu (preferowania dobra wlasnego lub dobra wylqcznie wlasne] ma- tej grupy) do altruizmu (preferowanin dobra trnych lndzi bez wegledi na ich spoleczne przynaleinosct), a nastypnie do milesei (preferowania dobrar wspdlnego, czyli dobra wspdlnoty, przy réwnoczesnynt respektowanin dobra kazdego cxtonka wspéilnaty); oid emocjonatnose? (zalesnosci od nieutwiadamianych popedéi i pobuszeri) do impulsyrenosci (zaleinose? od uswiadamianych decent realizowanych bez wegledu na nadrzgdie cele), a hastepnie do refleksyjin (realizowiia uswiadamanych dagen, kontrolowanych ze wagledu ma cele nadrzedne); od pasywnosct (dominacji zdotnosei 1 sktonnosci odbierania informacji bez ich transformowania) do transformatyinos sci t skton- (dominaeji zdolnoset nosci do odbierania informacji i ich preeksztalcania stasownie do posiada- nego systemu windomosei), a nastepnie do aktyendsci (dominacyt, zdolnosei lonnosei do nadaywania informacji, respektujacego posiadarta tiiedz¢ 0 rzeczywistoset); od responsyrunosei reaktyrwne) (calkowite) zaleznosci od kazderazowo wysty- prijgeych bodzedw) do responsyronosct reproduktywnep (catkowitey zaleéno- Sci od preyswojanych wzordw omisywania 1 ocentania rzecziretstosei), a na- stypaie do proaktyirtoset (addziatytiania na reeezyivistosé takze = wlasne) ini¢jabytoy Pbez lezenia sig = wpojonyeti wera aktywnos od irracjonalne] stymulacji ze strony Ssradowiska qwernetr: na napigcie ztoigzane = potrsehami) do ireecjonalinef styntulaeji Srodowiskn zewngtrznego (reagorwania nq napigeia zwigzane z pobn mi ze strony abiektdw 1 zdarzer), a nastypnie do racjonalne} stymulaaji (ze wagledie na hemmoany system cildw selekejonowanie i respektonwanie bod cow 2 zewngtre fz twewnigtr=); ad spontntiezn fntania wyrazajgergo whasne cainteresowanin t mozli- wosci) do konformiznne (iueginia aktuclie] presji otoczentit spolicznego), a nastypnie do prospoteezne) antonomii (respektorowiia istotnych. inttereséto uznanyek =hiorowe hi sgoitnie = wolashywii-nastinvieniami emo- cfonulnyni ¢ nastawieniami poznatvezymi: orieutacyfinymt ¢ inteleRtealaymnd yitolanyme pravzinke motywacjani t ustostmkowan iat); go (reagoiwania strony note10) od integracji na niskim poziantie (podporzadkowania dagen celom naitrzed- nym preyjetume ¢ uznawanym dogmatyczniv, bezkrytycenie) do dezinte- gracht pozytizone) (odrzucenia celétwe nitegrujacych ma niskim porionie tkrytycsne) oceny znanych wzordw integragjt ¢ indywidualnyeh rozwiqzatt wo fyi zakresie), a nastypnie do integracfi na wysokiat poziomie (samo- dzielnie i vw oparcin o stale rozwvijany system weyjasniania 1 wartosciowania swiata, dobieranie i kerygowwnie ukladi celéw nadragdnie kontrolujacyel fhierarchizujgeych dggenin Zyciowe (5. 28-30). Cz, Czapow prezentujac koncepcje ,,wektoréw rozwoju”, nawigzywal zupelnie Swiadomie do wspétezesnej wiedzy psychologicanej, socjola- gicznej, psychiatrycznej i kryminologicanej. Odnajdujemy w jego kon- cepa wiele watkéw inspirowanych teoriami J. Piageta (Rozwdj spastrze- Ze oraz form mystenia); E. Fromma (Rozwéj emocjonalny extowieka oraz jego ‘seustencialny sens); L. Koblberga (Roziwdj uezué 1elt f ich farzowose) czy K. Dabrowskiego (Mechanizmy integricji ¢ dezintegracji osoborvosci). Pedagogika resocjalizacyjna w warstwie aksjologicznej lub teoretyczne) jest w zasadzie inspirowana trzema paradygmatami (zalozeniami): hor- mizmu — cayli teorig instynktéw oraz ich kanalizowania, behawioryzmu i, treningiem interpersonalnym” jako metoda oraz humanizmu psycho- logizujacego lub socjologizujacego. Czapéw prébowal zebraé te dost licene watki w jeden teoretyczny nurt opisowo-wyjasniajacy rozw6j czlowieka. Na ile mu sie to udalo, trudno w tej chwili ocenié; byla to jednak proba, jedna z nielicznych, a moze jedyna, ktéra uswych podstaw miata racjonalnosé programow Zdaniem Czapowa rozw6j cztowieka dokonuje sie poprzez konflik- ty, kryzysy i dysharmonie; sad ten jest zbiezny ze spostraezeniami wie- lu teoretyk6w reprezentujacych rézne dyscypliny, a zajmujacych sie rozwojem (M. Chlopkiewicz, W. Kaczyniska, K. Dabrowski). Czapéw przede ws kim podkregla, Ze wartosciowymi wychowawezo sq te konflikty, ktére sq rozwiazywane bworezo, konstruktywnie. To on wtas- nie awraca uwage na to, Ze kraricowy konformizm i kraicowy egoizm to zaburzone formy zachowania, ktére powinny by€ poddane terapii. 2 przesadnej uleglosci nalezy leczyé, tak jak leezy sig neurotyczne nie- ardwnowazenie emocjonalne. Proba powiazania aksjologii wychowania resocjalizujacego Cz. Czapé- Wa z antropologia filozoficzna i etyka z jednej strony oraz z nowoezesng wiedza 6pisowo-wyjasniajaca, dotyezaca rozwoju czlowieka i mechaniz- mow sterujacych jego zachowaniem, z drupiej strony — czyni z niej dys- cypling wzglednie racjonalna wolna od ezezej postulatywne Wydaje sie Ze aksjologia w ujecia Cz. Czapowa plasuje sie migdzy antropologia filozoficzna (personalizmu egzystencjalnego) a filozotia 54.realnego humanizmu wyrazonego najpelniej przez H. Muszyriskiego (1974, s. 32), Czapow, wychodzac od ustalen teoretycznych dotyczacych rozwoju czlowieka, formuluje idealy pedagogiczne na stosunkowo wysokim po- ziomie, aby w konsekwencji pokaza¢ nie tyle konkretne dyrektywy, ile ogdlne zasady projektowania zmian osobowosciowych czy przeksztalceri dotyczacych zbiorowosei ludzKich. Wychodzge od koncepeji postawy, a scislej wadliwie zintegrowanych postaw, projektuje rozmaite odmiany strategii, procedur oraz technik dzialania majacych sprayjaé rozwojowi esobowosci zdrowej. Aksjologia pedagogiczna Czapdwa streszcza sig w szesciu ogolnych zasadach dotyezacych realizacji funkeji wychowaw-_ czych, opiekufezych i terapeutyeznych, tj. zasadzie reedukagi oraz wielostronnego rozwojtt osobowosci wychowanka; zasadzie. perspek- tywistyeznej i wszechstronnej, opieki; zasadzie wymagan oraz dwoch zasadach odnoszacych sie do terapii — akceptowania i respektowania osoby wychowanka (Czapdw 1978, s, 11-12). Nie ma pelnej konkretyza- ¢ji tyehze zasad, poniewaz réownaloby sie to algorytmizagji i standaryza- gi procesu resocjalizacji, czego przeciwnikiem by! Czapdw. Widziat on proces wychowania resocjalizujacego racze] jako odmiane dialog: wpro- wadzajacego wychowanka w swiat kultury i spoleczefistwa, dialogu miedzy wychowawea i wychowankiem, W wychowaniu. resocjalizuja- cym chodzi nie tylko © realizacje taki] wartoSeci, jaka jest tad spoleczny, ale przede wszystkim 0 rozw6j osobowwsci i zwiazanyeh 2 nim wolnosei ludzkich, albowien: kto odmacwin drugivone porgczenia pokoju, a sabie zastrze- Sit prawo zniszczenia go, gdy nadeptzie stosowna elrwilit, ten takie santo prawve dnje rowniez teme drugivorw (Crell 1957, s. 60). Chodzi zatem © to, aby konkretyzujac i operacjonalizujac cele socjalizacji i oddzialywan napraw- caych, o tym nie zapominaé, aby dzialania te nie przeksataleily sie w fde- ologiczng masky tyrmii (Ripert 1949, s. 11). Tam bowiem, gdzie istnieja zinstytucjonalizowane formy kontroli spo- lecznej, wystepuje rownie? nacisk, przymus, a nawel — przemoc prawnie akceptowana, wymuszajaca zgodnosé zachowania z normami spoleczny- mi (prawaymi, obyczajowymi, moralnymi). Dlatego tez tak duze anacze- me przypisuje sig Konwencji Praw Dziecka i rekomendacjam Rady Euro- py (Bincz: 1997) Mimo ze nalezy uznaé, i uanaje sie, odrebnosé teorii wychowania taksjologii w konkretnym deialaniu czy nawet juz na poziomie projek- towania dzialan i podejmowania deeyzji, wychowawea Swiadomie lub nieswiadomie opowiada sig za danym systemem wartos wo system tenrtosed ¢ zwigzantyoh 2 tym nornt jest konivesnwe, ji je tts problematyka zatecert wkwrnnkowufacuch decysfe, a takg proble- okruslenie wige 55matykg zajnnije sie metodyka wychowania. Nie jest to wige nauka idedlogiczni. neutraina i byé nig mie made, jezeli istotnie ma shedye pomocy praktyce (Cza pow 1978, s. 11-12). Analiza obszernie cytowanych tu tekstéw pozwala dojsé do wniosku ze pedagogika resocjalizacyjna jest niejednolita dziedzina, ze w zaleznos ci od warstwy (aksjologia, teoria, metodyka) w réznym stopniu jest na sycona ocenami i wartoSciami. W ujeciu Caapawa pedagogika resocjali Zacyjna jest rozumiana jako uklad traech heterogenicanych subdyscyplir (aksjologia, teoria, metodyka), przy ezym kazda z nich ma odrebny status epistemologiczny i aksjologiczny, co przy takim ujeciu znacznic lagodzi spér.o naukowy czy pozanaukowy sens wypowiedzi (i dzialar pedagagiki resocjalizacyjnej. Po uplywie przeszlo dwudziestu lat od opublikowania przez Cz, Cza- powa Wychowwania resovjalizujacego, w ktérym najpelniej, mimo ideolo- gicenych barier realnego socjalizmu, wyrazil poglady na przebieg roz- woju czlowieka, zaproponowane linie perspektyawiezne” w wychowaniv ludzi spolecznie nieprzystosowanych czy wykolejonych zachowaly swa aktualnosé. Pedagogika resocjalizacyjna w ujeciu Cz, Czapdwa nigdy nie byta pojmowana autorytarnie ani nie proponowala drastycznych rozwiazan w zakresie traktowania nieletnich, preeciwnie: lansowala, i lansuje na- dal, koncepcje podmiotowosei, wyjatkowosel osoby ludzkiej w jej spo- lecenym dialogu konformizmu i buntu. Obcy jej jest nadal w warstwie aksjologicanej zaréwno dogmatyzm, jak i nihilizm, postmodernizm jak iantypedagogika. Gdyby postuzyé sig Klasyfikacja B. Sliwierskiego (1997) inspirowana przez mySl Cz. Czapdwa wspdélezesna pedagogika resogjalizacyjna bylaby najblizsza pedagogice ,radykalnego humanizmu” (s. 223-240). Daleka jest takze od ckliwosei pajdocentryzmu, bowiem w nieletim przestepcy dostrzega sie nie tylko ofiare wlasnego Srodowiska, skrzyw- dzona przez los, ale takze — despote i tvrana, dla ktérego przestepstwo (ceyny karalne) staje sie technika radzenia sobie w zyciu, swoistym sty- lem aycia, nie liczacym sie z interesami innych osdb, ich potrzebami, pragnieniem bezpieczenstwa i spokoju Teoria ,.wektorow rozwoju osobowosei” daje racjonalna nadzieje na mozliwosé zmiany tzw. antagonizmu destruktywnego, ustosunkowari negalywnych, destruktywnych dl spotecenych na znormalizowanie statustt obywatelskiego i zachowan kenstruktywnyeh przez odpowied- nie formy opieki (zaspokajanie potrzel), wychowania resocalizujacego i terapii osdb nieprzystosowanych spolecanie, m.in. alkoholikow, narko- mandw, przestepeaw. 561.5. INTEGRACYJNA TEORIA ZACHOWANIA PRZESTEPCZEGO M. LEBLANCA Nazwa koncepgji, sformulowanej przez M. Leblanca (1983), kanadyjs- kiego kryminologa, moze byé nieco mylaca. Dotyezy ona bowiem nic tyl- ko zachowania nieletnich przestepedw, lecz uwzglednia takze lzejsze for- my dewiacji, takie jak paraprzestepezosé oraz. nieprzystasowanie spolecz- ne mlodziezy. Spelnia wiele postulatéw metodologicznych adresowanych do teorii opisowo-wyjasniajacych. Wyrasta na gruncie dwoch dyseyplin: socjologli przestepezosei oraz psychologii klinieznej. Jej zastosowania maja wyraénie sens pedagogiczno-resocjalizacyjny (Zacharuk 1991). Niektére jej zalozenia moga sie wydawaé nieco banalne, gdy2 sa znane z rozmaitych czastkowych opracowan. Jednak niezaprzeczalnym walorem pozostaje spdjnosé wewnetrzna oraz jej empiryczne potwier- dzenia wyrazajace sig wieloma Scislymi wspdlezynnikami zaleznosci, ktore przytaczam za. jej autorem. Oczywiscie, takze i w literaturze pols- kiej nie brakuje znakomitych vogdélnien na temat etiologii nieprzystoso- wania spolecznego i przestepezosei mlodziezy, dynamiki i struktury tych zjawisk. Sq one jednak rozproszone i nie ukladaja sie w modzlivie koherentny obraz zjawiska multi-cdymensjonalnego, zwanego zaburze- niami spolecznego oraz indywidualnego funkcjonowania cztowieka” ZALOZENIA OGOLNE Podstawa sformulowania koncepeji regulacji zachowania przestep- czego byta teoria kontroli spolecanej T. Hirschiego. Wedlug niego kazda jednostka moze dokonywaé przestepstw, poniewaz podstawowe wiezi laczace ja z konformizujacym spoleczeristwem i ladem spolecznym zo- staly nadwerezone lub zerwane. Najistotniejszymi skladnikami owej wiezi, zdaniem T. Hirschiego (1969), sa: — praywiazanie (attachment) — bedace rodzajem przymusu psycholo- Zicznego w przestrzeganiu norm ze wzgledii na emocjonalna wigs 2 innymi; ? Na seezeyiliig uw re (1973): H. Kotakow ¢ zashuymaja pr jij-Preelomiee (19 1993}. Nie sposdb w: _ chodby wazniejszyeh, prob ana- lay gjawisk podejmow anyeh astrnio prez tw. badania resortowe 4 miedzyresortowe, w sey — 9 ile mi wiadomo — ue: -- Problem badawez: R UW, oraz programy ardvaoieiie przez WSIS wirebadelie rae 30 tematéw dotyezgeych beyposrednio problematyki patalogii spoleczne) mlodzivgy, je} odmian } specyfi s2cza yenezy, fenumenologii ora Mechanizmow psychospotecanych przesteperosci nielemich i mlodocianych a7— zobowiazanie (commitment) — bedace rodzajem praymusu wynikaja cego z rachunku strat i zyskow w Przestrzeganiu uznanych spolecz- nie norm; — Zaangazowanie (involvement) — bedace zaabsorbowaniem jednostki postepowaniem zgodnym 2 normami z uwagi na zbyt wysokie kosz- ty, ktére musialyby poniesé, nie akceptujac konformistyeznego po- rzadku instytucjonalnego (w rodzinie czy szkole); — przekonania (tvlief) — ktére obliguja jednostke do zachowan konformi- stycenych wobee spoleczeristwa, przy zalozeniu, 2e istnieje wspdlny dia niego system wartoSci i norm, czyli taw. normy ogélnospoleezne. Jednakze dla autora integracyjnej teorii zachowania przestepezego koncepeja T. Hirsch iego wydala sie niewystarezajaca. Pomija bowiem wie- le istotnych czynnikow natury spolecznej, wynikajacych z porzadku spo- lecznego. Do cazynnikéw zewnetrznych nalezy m.in. chronienie dziecka, dozorowanie, kontrolowanie i wymlerzanie kar przez agendy socjalizujy- ce, a wewnetrzne wynikajg z internalizacji norm oraz ich przestrzegania. W gruncie rzeczy teoria T. Hirschiego nie udziela odpowiedzi na p: tanie, dlaczego lidzie przekraczaja normy, o ktoryeh zasadnosci i slusz- Rosci sa przekonani, bo to, de rézniq sie stosunkiem do okreslonych norm i zakazow, jest nader oezywiste i chyba nie wymaga wyjasnienia, Tak wiee nieco zmieniono Ppropozycje teoretyczne T. Hirschiego na podstawie klasyfikacji Empeya (1977) oraz uwzgledniono psychoanali- tyeany aparat pojeciowy. Uznano, ze Pprzestepstwo lub wstrzymanie sie od niego zalezy od przebiegu soejalizacji jodnostki. Proces ten jest uzalezniony od: a) stopnia kontroli (wyuczonega w procesie powsciagania naturalnych impuls6w oraz poszanowania innych osdb); b) sily powsciagow i ograniczes, wywieranych na jednostke z uwagi na i taczacej ja ze spoleczenstwem, Ostatecznie wige uznano za istotne w wyjasnianiu zachowania de- yinego eztery typy zmiennych: prevwiazanie, zaangozowanie oraz dwa rodzaje powsciagow: vewnelrany oraz zewnetrzny ‘zastepujac tyr samym dwie skladowe funkcjonujace uprzednio jako prez: ef) oraz zobowiazanie (commituwnt); pierw odpowiada powsciagowi wewnetrenemu (hvticf), druga = zewnetrznemu (cotisnadtone tt) Starajac sie wwzglednié razne nurty mySlenia, autor koncepgje p: chospalocznego rozwoju dziecka (od pry core bardziej finezyjnych form zachowania si¢) oraz ne cepeji kryminologic: nych wiggacych notoryezne papelnianie preestepst przez jednostke z taw, uogélnionym antagonizmem ruktywnym Tak wige wzbogacono pierwotny model wyjasnigjacy zachowania prze- stepeze diwiema dodatkowymi zmiennymi, ktore byly kentrolowane przywolali itywnyeh do li do kon- 58w trakcie prowadzenia badai weryfikujacych, tj. poziomem rozwoju psychicznego oraz antagonizmem destruktywnym. Przyj¢to hipoteze, ze im bardziej zaznaczona bedzie prymitywizacja rozwoju psychicznego lub im hardziej Zywotny bydzie antagonizm destruktywny, tym wigksze prawdopodo- bieristwo, Ze zostanie dokonane przestypstwo i jego waga’ bedzie wiyksza (Le- blanc 1983). Im bardziej nieletni bedzie opdzniony w rozwoju psychicz- nym, tym czesciej bedzie wybieral przestepcze formy zachowania oraz im czeSciej bedzie to robil, tym wigkszy bedzie antagonizm destruktyw- ny marginalizujacy jego zachowania, Dysponujac modelem wyjsciowym zawierajacym szesé podstawowych zmiennych niezaleznych oraz zmienng zalezng (zachowania przestepeze), mozna zakladany typ zwiazkéw. przedstawié graficznie (schemat 3), W sposéb nieco uproszezony schemat ten moéma przeksztaleié dla celéw dydaktycanych w model bardziej klarowny, obejmujacy trzy klasy gmiennych niezaleznych i zmienna zale2na (zachowania przestepeze). Preywiqzanie sie tne” eae socjalzujqcych Powsciagi wngirzne: tycia psychicznego Schemat 3. Zaleznasei migdzy zmiennymi modelu wyjsciowege (Leblanc 1983) Wiez/ osobiste | spoleczna i Semen | Poziamn sozwoju osobowoéci Schemat 3a, Uproszezony model wyjseiowy 59Zaklada sie, 2e zachowanie przestepeze wynika z jednoczesnego od- dzialywania slabosci wiezi spolecznych i migdzyosobowych oraz zazna- czonego opdénienia w rozwoju psychicenym jednostki. Jednak probabili- styezny wplyw wspomnianych ezynnikdw jest wyraénie ,uposredniony” poprzez obecnosé czynnikéw zwanych ,,powsciagami” (kontrola ze- wnetrzna i wewnetrzna). Spelniaja one funkcje ostatnie] bariery, przez ktéra moga przejsé naciski antysocjalne wynikajace np. z presji przestep- czego Srodowiska. Przedstawione modele badania zaleznosei miedzy zmiennymi zostaly, jak sie okaze, znacznie wzbogacone na poziomie ich operacjonalizaci. ZALOZENIA BADAWCZE Przedstawione wyzej zalozenia zweryfikowano w badaniach empiry- cenych obejmujacych chlopcéw z Montrealu. Z préby podstawowej — liczacej 3070 nieletnich dziewezat i chlopcéw, odpowiadajacych na pyta- nia kwestionariusza dotyczace taw. przestepezosei ukryte) w 1974 r, — wybrano ponownie w 1976 r. prébke 458 chlopcéw (Frechette, Leblane 1979). Na niej dokonano drobiazgowych badan uwzgledniajacych zmien- ne typu spolecenego i psychologicznego. Ponadto zrealizowano badania kryminologiczne dotyezace przestepezosci badanych w ciagu ostatnich 12 miesiecy. Wick badanych ksztaltowal sig w granicach 12-16 lat W ramach analizy statystyczne] zebranego materialu empirycznego mun: — ptzestudiowano interkorelacje miedzy zmiennymi, a nastepnie — dzieki zastosowaniu analizy regresji wielokrotnej — uchwycono zwia- zki statystyezne miedzy zmiennymi (niezaleznymi i poSredniczacy- mi) a zachowaniem przestepezym (ego nasileniem i waga czynow przestepezych); — pordwnano wspélezynniki zaleznosci; = zastosowano analize korelacji _kanonicznych tam, gdzie wymagaly tego wzgledy metodologiczne, t. w preypadkach korelowania wielu amiennych; — wykonano wykresy obrazujace sile zwiazkow miedzy zmiennymi, aniektére 2 nich zostaly zamieszczone w niniejszym tekscie (Le- blane 1983), WYNIKI BADAN Oeczywistym ponickad zabiegiem bylo operacjonalizowanie kazdej amiennej oddzielnie. Np. zmienna ,.przywiazanie” mierzono za pomoca pigciu wskaénikow, takich jak: komunikacja wewnatrarodzinna, przy- wiazanie do rodzieGw, poszanowanie nauczycieli i autorytetow oraz 60praywiazanie do prayjaciol z kregow podkultury przestepezej. Analogi- czne operacje wykonano w edniesieniu do kazdej zmiennej kontrolowa- nej w badaniach, Uzyskane rezultaty pozwalaja stwierdzié, iz pierwotna forma przy- wiazania, rautujaca na inne zwiazki, sa wiezi miedzy dzicémi a rodzi- cami, Najbardziej kryminogennym czynnikiem okazuje sig, zgodnie zuprzednimi preypuszczenianii, stycznosé z przestepezymi przyjacidl- mi, a nastepnie — brak poszanowania autorytet6w, zaburzona komuni- kacja rodzinna oraz brak przywiazania do redzicéw jako osdb socjalizu- jace znaczacych. (Wnioskuje za atitorem na podstawie wspélezynnikow korelacji prostej). Podobny obraz powiazan jawi sie na podstawie anali- zy miernikéw korelacji wielokrotne} (patrz: schematy 4~9). Komunikagia wrodainie 29. Zachowania Praywiazanie —27——e=|_ przestgpcze do rodzicdw =15 =26. “4 Prrestepcty as =| ~h. Poszanowanie autorytetw Schemat 4. Miary przywiazania clo osdb a zachowania przestepeze —_— >. 1 56 Postawy wobec }— szkoly _ Ng | Zachawania ot net prrestepez Schemat 5. Miary angazowania sig w instytucje a zachowania preestepeze 61Ze wzgledu na bogata dokumentacje statystyezna w postaci schema- téw zaleznosci miedzy zmiennymi ich interpretacjg mozna pozostawié Czytelnikowi, prey zalozeniu, iz dysponuje choéby elementarna znajo- moscia statystyki opisowej. ea Zachowania preestepeee 43 Schemat 6. Interkorelacje komponentdw modelu Autyzm 56 58 1 ee] Zachowania preestepcze Schemat 7. Poziom rozwoju psychicznego a zachowania przestepeze Agresywnose =}, a 36 Alienacja L Schemat 8. Antagonizmy a zachowania przestepcze 2Zachowania preestepcze 62Niepreystosowanie spoleczne Alisnagie Schemat 9. Korelaty osobowosciowe a zachowania preestepeze Zalaczone schematy nalezy odezytywaé, uwzgledniajac zak oraz wartoSé wspdlezynnika korélacji prostej, Na przyklad ze schematu 4 moZna wywnioskowaé to, co zostalo nieco wyzej powiedziane oraz to, iz bezposredni wplyw na przejawianie zachowan przestepezych maja: — stycznos¢ z praestepezymi kregami przyjacidl i kolegow (0.44); = nieposzanowanie autorytetéw (-0.32); — zaburzona konuinikacja w rodzinie (0.29) itd, Niezaleznie od wielu moéliwych drobiazgowych interpretacji zebra- nego materialu empirycznego, ktGrego ilustracja sa przytoczone wezes- niej obrazy zalegnosci migdzy zmiennymi, skoncentrujemy sie racze] na watku glownym. A wiee powrdémy do modelu wyjsciowego. Zostal on w trakcie badas, jak widaé, nieco zmodyfikowany, ale mozemy odezy- taé, ze podstawowe hipotezy sformulowane przez M. Leblanca’ potwier- daily sie. W definitywnym ujeciu teorii regulaeji zachowania praestepezego” mozna powiedzivé, i2 slabos¢ mechanizmow regulacji zachowania najdo- bitniej wyraga sig w: — ograniczonvch, niedorozwinietych wig. wencjonalnyim (wywwierajgeym konform: nie), r= 0,43; — Ograniczonym (wrecz prymitywnym) rozwoju psychicznym jednost- ki, r = 0,43; — deficytach powsciagow spolecznych (czyli mankamentach i dysfunk- ejonalnosci kontroli wewnetrane| oraz kontroli spolecane] zewngtrz- nej), r= 0,60, Slabosé mechanizmow regulacji zachowania, na ktére wskazuje atttor Omawiane} koncepeji, nie zawsze prowadzi do zachowania przestepeze- 80, ale moze stad sig istomym czynnikiem sprzyjajacym marginalizac ch ze spoleczeristwem kon eA Icy wplyw na zachowa- 63jednostki i przejawianiu przez niq lzejszych form nieprzystosowania spolecenego. Bywa i tak, Ze trudnosei adaptacyjne moga wystepowat przejéeiowo u mlodziezy zupelnie dobrze funkejonujace| spolecznie. Solidne i trwale wiezi ze spolecznosciq, rodzing oraz konstruktywn mi grupami spolecenymi, skojarzone z normalnym rozwojem psychicz- nym nieletniego, czynia go wrazliwym na rozmaitego rodzaju powsciagi natury wewnetrznej i zewnetrane|. Tym samym uodporniaja go na przy jmowanie wzorcéw zachowania przestepczego, nieprzystosowawezego, awiec — umozliwiaja lagodni¢jsze wehodzenie w ,tole adolescenta’’. Innymi stowy: % uwagi na stan ,,powsciagdw” — bedacyeh pochodna proceséw socjalizacyjnych oraz innych czynnikow wymienianych przez teorig jako istotne w generowaniu réznego rodzaju zachowan, mniej lub bardziej odchylonych od normalhego spolecaznego rozwoju — mozna wy- odrebni¢ rozmaite stopnie desocjalizagji (wadliwego przystosowania). M, Frechette (1980) oraz M. Leblane (1980) na podstawie rozleglych studiéw. psychologiczno-kryminologicznych (w zwiazku z okresleniem udzialu i wzaj igzan natury pedagogicane), psychologiczne) oraz spotecznej| mied: nnikami keyminogennymi oraz ich konsek- wencjami dla zachowan jednostki) wyodrebnili tray oddzielne strefy ksztaltowania sip odmian dewiacyjnego zachowania. A mianowicie: _strefe przestepezosci” — wraz z takimi podtypami dewiantywaymi, jak przestepca aspolecany i socjopatyezny, ,strele marginalizacji”, a w niej przestepce o strukturze neurotycznej, marginalnego, o osobowosci nie~ adekwatnej, konformiste oraz niedojrzalego i wreszcie ,strefe zsocjalizo- wania", w obrebie ktérej mozna wyrdznic: nieletniego normalnie rozwi- nigtego, popelniajacego wykroczenia i nieznaczace przestepstwa, oraz w normie (bez zaburzen psychologicznych), popelniajacego wprawdzie przestepstwa, lecz 0 aktywnosci przestepeze) racze} problematyeznej”. IMPLIKACJE PRAKTYCZNE Teoria ,zachowania przestepezego” poziwala na sformulowanie dwo- jakiego rodzaju wnioskéw_ prak! aych: Po. pierwsze, dotycza one in- dywidualnych programow eddzialywania terapeutycenego lub resoc¢ja- lizujacego, w zaleénosei od obrazu diagnostycznego ors powiazania czynnikéw etiologicznych. Po deugie — profilaktyki i resogjalizacji w sen- sie makrospolecznym, ezyli prowadzenia odpowiednicj strategii polityki spulecenej. | na podstawie rozpoznania diagnostycznego (uuwzgled- niajacego stan mechanizmow kontroli wewnetrene) oraz spolecznej, t}. arakterystyk spolecanych) uznajemy, e nieletni lokuje sie w wsferze zsu¢jalizowania”, nie ma powodu, aby przedsigbraé jakickolwie Srodki prawne (sadowe, prokuratorskie, policyjne), cho€ mozna podjaé dziala- 64nia prewencyjne obejmujace szkole, dom, przyjacidl i rowiesnikéw. Gdy nieletni plasuje sie w ,,sferze marginalizacji", mozna podejrzewac istnie- nié deficyt6w rozwojowych i zaburzeri osobowosciowych. Zdaniem au- tordw jest wskazana interwencja sadowa w celu uregulowania trudnosci, np. poprzez skierowanie do odpowiedniej placéwki konsultacyjnej czy terapeutyczne}. W przypadku gdy nieletni znajdzie sie w obrebie ,strefy przestepcezosei”, sq wymagane dzialania trojakiego rodzaju: 1) kliniczno- -lecznicze (leczenie zaburzert osobowosci); 2) interwencyjne typu sa- dowego czy policyjnego, powstrzymujace od zachowan przestepczych i chronigee spoleczeristwo przed agresja; 3) typowo izolacyjne, a nastep- nie — resocjalizujace. WNIOSKI Konkluzje praktyczne formulowane przez autora maja wydéwiek ra- czej pesymistyczny, ale jednoczesnie dosé realistyezny. Nie mozna jedna- kowo reagowaé wobec rozmaitych typow i pedtypéw dewiacyjnych. Jednych nalezy traktowaé lagodnicj, innych — bardziej surowo, w za- leznosei od wagi dokonanego przestepstwa oraz czynnikow generujacych dany typ przestepezosci przejawianej przez nieletiego. Jeszcze raz po- twierdza sie teza, iz postepy w resocjalizacji wiaza sie raczej 2 praktyka zréznicowanego oddzialywania na nieletnich przestepedw niz z dziala- niami na nich en masse, tj. kolektywnie i to niekoniecznie w imie ochrony ich podmiotowosci i prawa do resoejalizacji, lecz w madziei skutecanej obrony obywateli narazonych na niebezpieczenstwo'z powedu ich prze- stepcezej dziatalnosci. 1.6. OGRANICZENIA INTERWENC]I OPIEKUNCZYCH, WYCHOWAWCZYCH, TERAPEUTYCZNYCH 1 SOCJALNYCH 1.6.1. OSOBOWOSCE JAKO FART 1 WARTOSC Chociaz istnieje wiele sposobéw definiowania osobowosci nie tylko w dziedzinie psychologii, to nie ma nadal, i chyba nie bedzie, zgody dotyezacej rzecaywistosci okreslonej praez ten termin. A przecie? cheac modytikowaé, ,zmieniaé” — jak to caytamy w niektérych podrecznikach pedagogiki resocjalizacyjnej — osobowosé, nalezaloby wiedzieé, jakie sa jej zasadnicze elementy, ich wzajemne powiazania oraz jak wyglada ca- 65losé zwana wlasnie osobowoscia. Problem osobowosci i jej ewentualnych przeksztalcert, formowania, ksztalcenia, doskonalenia wydaje sie bardziej skomplikowany, niz wyglada na pierwszy raut oka. Jest to problem nie tylko pedagogow pragnacych prostowac, ksztaleic, formowat, jednym slowem — zmieniac osobowoéé. Jest to znacznie szerszy problem teore- tyezny, nie tylko w kontekscie jednej dyseypliny naukowej, zwlaszcza psychologii, uzurpujace) sobie wylaczne prawo do sensownego orzeka- nia o tzw. osobowosci. Zauwazmy, Ze osobowoscia interesuja sig takze etycy, ktérzy pojmu- ja ja raczej jako ideal, w2ér osobowy, zespél pozedanych — w danym systemie etyeznym — cech. Zatem jest to w gruncie rzeczy stan postulo- wany, zbir wartosei oraz towarzyszacych im idealow spoteczno-moral- nych. Tak wiee mozna ujmowaé osobowose nie tylko jak fakt (system regiilacji czlowieka ze Swiatem), ale rowniez w kategoriach wartosci i méwié — tak jak M. Fritzhand (1982) — 0 osobowosci jako wartosci. Zwroémy wreszcie uwage, Ze pedagodzy, wychowawey i terapeuci mé- wia o osobowoSei jako o fakeie i wartosei zarazem. Jest to wige trzeci hybrydowy sposob podejscia do problematyki osobowosei (oprécz dwu wspomnianych podejsé: teoretyeznego (oscbowose jako fakt) i aksjologi- cznego (gsobowose jako wartose). W sensie teoretycznym podchodzi sie da nief = punktue widzenia faktow ipriw, Tak podchodzqg do niej smigdzy tuyit psychologowiv, traktujge na przyklad osobowose tylko i wylacznie jako organ Kierutjacy ciate. W sensiv aksjologicznym podchodzi sig do osabowesci = punktn widzenia oven t nerm. Tak podchodzi do niej etyka normatywna, roztmiana tt so roko, mie tylko jako nauka o autentycznych wartosciach moralnych, lecz rdwnte2 0 wszelkich innych powiazanych 2 nimi wartoseiach — normach. Wreszeie = pozycjt diybrydowych poidchodzi siy do osobowosci zaréwno = punktu widzenia faktow 1 prow, jak iz punktu widzenia akcentowanych przez badiicza oceit, W. szezegdlnoset tak postypuje, moi zdanwm, psychoterapia (Fritzhand 1982, s. 152). Chodzi jednak o to, 2e zaproponowany wyzej podzial nie oddaje pel- nej réznorodnosei koncepeji asobowosei, lecz jedynie porzadkuje i uprasz~ cza lawing probleméw taw. personologii. Nawet teorie 0 ambigjach wy- ragnie_,teoretyeznyeh”, ujmujacych osobowost jako fakt w kalegoriach praw i uogdélnies, nie sq wolne od wartosciowania, Widaé to wyraénie na modelach osobowosei z kregu psychologii i pedagogiki humanistycz- noj (integralnego humanizmu) Jeden ze znanych teoretykéw 0 szerszym spojrzeniu na problematy- ke osobowosei wi st e teoretycenym, K Obuchowski (1985), omawia eatery sposoby. ,,uchwycenia” osobowo: = pojmowanej jako mechanizm realiza potencjaléw tkwigeych w czlo- wieku (self-renlisation, samourzeczywistnianie); 66= jako odbicia sytuacji ezlowieka w Swiecie (kulturalisei); — jako jednej z cech konstrukgi fizyczne] czlowieka (temperamenty, uklad nerwowy); — jako organizacji poznawczoj (konstrukty, skrypty poznaweze). Typologi¢ koncepcji osobowoésci ogranicza sig niekiedy do trzech podstawowych rodzaj behawioralnej — cztowiek reaktywny, psycho- dynamicznej — czlowiek niedoskonaly i poznawezej — cztowiek samo- dzielny (Kozielecki 1977). Mozna dokonaé préby uporzadkowania, systematyzacji dosé obszer- nej i nigjednoznacznej wiedzy © osobowosci ezlawicka wedlug para- dygmatéw zwiazanych ze spojrzeniem na nature ludzka oraz istote cztowieka w Srodowisku spoleczno-kulturowym, tak jak to zrobit min, ~ B.R. Hergenhahn (1984), Wyodrebnil on m.in. nastepujace paradygmaty: - psychoanalitycany (Z. Freud, C. Jung); - socjokulturowy (A. Adler, K. Horney, E. Erikson); — cech (G. Allport, R.B. Cattel); — uczenia sie (B.F. Skinner, J. Dollard, N. Miller, A. Bandura, W. Mi- schel); — humanistyczno-egzystengalny (G. Kelly, C. Rogers, A. Maslow, R. May). Jesli prayja¢, Ze paradygmaty sa pewnymi punktami widzenia na okreslony problem (przedmiot) podzielany przez wielu teoretykéw i ba- daczy w dane} epoce, to mozna byloby chyba dorzucié jeszcze kilka innych paradygmatéw dotyezacych osobow os sci, a powstalych poza psychologia. Jednym 2 takich nowych paradygmataw jest koncepeja »Systemu autonomicznego” sformulowana przez M. Mazura (1976) 1.6.2. KONCEPCJA AUTONOMU W UJECIU M. MAZURA Autor prezentujac koncepeje autonomu zauwaza, iZ je] twierdzeniami jest objety takze czlowiek (ale nie odwrotnie), gidyé dysponuje cechami autonomu. Autonom — to odmiana systemu majacego zdolnosé samo- Sterowania oraz przeciwdzialania jego utracie, tj, wywolywania pozada- nych zmian w swym otoczeniu, Jako. system sklada si¢ z wielu sprzezo- hych podsystemow, zwanych organami zewnetrznymi i wewnetrznymi. Ich zadaniem jest prayimowanie i przetwarzanie informacji i energii. Wyodrebnia sie tray organy zewnetrzne i trzy wewnetrzne odpowie- dzialne za stan transformagji informagji i energii pobieranych z otoczenia Za pomoca toru informacyjnego i energetycznego,Organami systemu autonomicznego 5a — feceptory pobierajace informacje z otoczenia; — alimentatory pobierajace energie; — efektory oddzialujace na oteczenie; — korelator do praechowywania i przetwarzania informacji; ~ akumulater — organ.do przechowywania i przetwarzania energii; — homeostat — organ utrzymujacy stan wewnetrzne} réwnowagi dyna- micznej, przeciwdzialajqacy niekontrolowanym przeplywom informa- cj i energii, zmniejszajacym mozliwosci sterownieze systemu oraz zdolnosci do usuwania zaktdcert, Cechy satywne sterownicze systemu autonomicznego zostaly wznane za tzw. charakter systemu. Zespot sztywnych cech sterowniczych jest nieprzerabialny. Kazdy system autonomiczny ma okreslony chatakter dajacy sie opisaé nasileniem okreslonych cech. W zaleznosci od rodzaju bodécaw dzialajaeyeh na autonom reaguje on zgodnie z wlasnymi im- manentnymi cechami. M. Mazur wyrdznia sytuacje zgodne z danym charakterem i niezgodne, a takée charaktery innych autonoméw z nimi zgodne lub nie. W konkluzji stwierdza, iz wlasnego ani cudzego charak- teru (zespolu sztywnych cech sterowniezych) zmienié intencjonalnie niepodebna, Charakter zmienia sie nieuchronnie samorzutnie z uply- wem czasu. Kierunek zmian jest przewidywalny, podobnie jak i ich tempo. Autonom przechodzi ewolucje charakteru od tzw. egzodyna- mizmu, poprzez statyzm az do endodynamizmu. Ewentualne niezgod- nosci migdzy charakterem a sytuacjami, w jakich sie on moze znalezé lub sig znajdzie, usuwa sie poprzez zmiane sytuagji, a nie proby zmiany charakteru. Jeli zachodzi trwala niezgodnosé migdzy charakterami dwoch partneréw interakeji, wowezas nalety zmienié partnera, gdyz proby zmiany jego charakteru lub wlasnego sq bezowocne i rozczarowu- ja obydwie strony. Poznanie charakteru partnera nie usuwa niezgodno: ci, ale pozwala zrozumicé ich prayezyny (dzigki ezemu mozna preynaj- mnie), zyskaé spokoj), Walka z cudzym lub wlasnym charakterem nie usuwa niezgodnosci, ale ja uwydatnia, Jednak posiadanie okreslonego charakteru (bycia w okreslonej jego fazie) nie zwalnia z odpowiedzial- nosei za okreslone zachowanie (taki juz jestemm i nie ma na to rady). W Mazurowskich twierdzeniach o charakterze jako zbiorze sztywnych cech sterowniczych nie méwi sie o zachowaniu Jest ono uzaleznione od wi nych cech, a wigc daje sie nim manipulowaé — jednym slowem jest manipulowalne, sterowalne, modyfikowalne. Najkor=. cy din extowivka jest stan, guy sytuaesia fe cy tnki stan, 2echee so okveslad jako rakterein. adomolunie = sacs fae jest spr sto terminglogiczry zqoidiut 2 hia- kto$ osiggnaic ela”, czy fe 68