WIERTNICTWO NAFTA GAZ TOM 25 ZESZYT 2 2008

Rafa Winiowski*, Stanisaw Stryczek*, Jan Ziaja*

TECHNOLOGIA BALASTOWANIA KOLUMN RUR OSONOWYCH

WCIGANYCH DO HORYZONTALNYCH
PRZEWIERTW STEROWANYCH**
1.

WSTP

Na wiecie rokrocznie obserwuje si wzrost inwestycji wykorzystujcych technologie bezwykopowe podczas budowy podziemnych instalacji rurowych. Jedn z coraz
czciej stosowanych metod jest horyzontalny przewiert sterowany [1]. Istota aplikacji
tej technologii polega na wykonaniu otworu pilotowego wedug cile zaprojektowanej
trajektorii, a nastpnie jedno- lub wielokrotne poszerzenie istniejcego otworu do wymaganej kocowej rednicy. Etap kocowy prac to wcignicie do istniejcego otworu rury osonowej.
Najwaniejszym z poszczeglnych etapw prac, zwizanych z wykonaniem horyzontalnego przewiertu sterowanego, jest instalacja rury osonowej. Podczas tego procesu wymagana jest bowiem najwiksza moc urzdzenia.
Wielko siy niezbdnej do instalacji rury osonowej zaley od:
trajektorii horyzontalnego przewiertu sterowanego;
ciaru instalowanej rury osonowej;
wielkoci wspczynnika tarcia pomidzy wcigan rur osonow a cian otworu
kierunkowego;
wielkoci wspczynnika tarcia pomidzy wcigan rur osonow a podoem, na
ktrym ley zmontowany rurocig;
gstoci puczki wiertniczej, oraz jej parametrw reologicznych;
niestabilnoci i nierwno ciany otworu;
stopnia oczyszczania otworu ze zwiercin.
* Wydzia Wiertnictwa, Nafty i Gazu AGH, Krakw
** Prac wykonano w ramach bada statutowych WWNiG AGH

791

2.

ROZKAD SI WYSTPUJCYCH
PRZY WCIGANIU RURY OSONOWEJ

Wielko siy niezbdnej do realizacji procesu wcigania kolumny rur osonowych

okrelona jest wzorem:

T = T pow + Totw

(1)

gdzie:
Tw sia potrzebna do realizacji procesu wcignicia rury osonowej [N];
Tpow sia niezbdna do pokonania oporw rurocigu lecego na powierzchni terenu [N];
Totw sia niezbdna do pokonania oporw wewntrz horyzontalnego przewiertu
sterowanego [N].
Sia niezbdna do pokonania oporw rurocigu pomidzy rur a podoem, na ktrym
ley zmontowana kolumna rur osonowych zaley od jej uoenia. Rurocig osonowy po
zmontowaniu (zgrzaniu lub zespawaniu), a przed wcigniciem do otworu znajdowa moe
si bowiem bezporednio na powierzchni terenu lub na rolkach prowadnikowych rozmieszczonych na podou gruntowym. Sia ta jest sum skadowej si cikoci oraz si tarcia.
W przypadku gdy rurocig ley na powierzchni ziemi, sia potrzebna do jego przecignicia wynosi:
L

T pow = qr sin L dl + qr
gdzie:
qr

L
L

cos L dl

(2)

ciar jednego metra rurocigu w powietrzu [N/m];

wspczynnik tarcia pomidzy instalowan rura osonow a powierzchni gruntu [];
dugo rurocigu [m];
redni kt nachylenia do paszczyzny poziomej odcinka rurocigu o dugoci dl [o].

Gdy rurocig znajduje si na paskim terenie wzr (2) przyjmuje posta:

T pow = qr L

(3)

Stosujc natomiast technik umieszczenia rurocigu na rolkach prowadzcych, warto siy tarcia wystpujcej na rolkach podczas przecigania kolumny rur osonowych naley wyznacza z zalenoci:
L

T pow = qr sin L dl +
0

2f
qr
nd

gdzie:
n liczba rolek podpierajcych rurocig [],
f wspczynnik tarcia tocznego [m],
d rednica pojedynczej rolki [m].
792

cos L dl

(4)

Si wcigajc rurocigu na powierzchni mona zatem zminimalizowa poprzez uoenie rurocigu na powierzchni pochyej ( < 0), a w przypadku umieszczenia go na rolkach
poprzez zwikszenie rednicy rolek (d) i ich liczby (n).
Opory przemieszczania (Fotw) wciganej rury osonowej wewntrz horyzontalnego
przewiertu sterowanego s skadow wielu czynnikw:
si tarcia, bdcych skutkiem przestrzennego przebiegu osi otworu kierunkowego oraz
ciaru kolumny rur osonowych;
si tarcia zalenych od siy docisku wciganej rury do ciany otworu generowanych
w wyniku oddziaywania cinie hydrostatycznych i hydrodynamicznych pynu wypeniajcego otwr wiertniczy;
si tarcia powstaych na skutek nieprawidowego oczyszczania otworu kierunkowego
ze zwiercina w tym: osadzania zwiercin na dolnej czci ciany otworu kierunkowego
(Bad cutings effect) oraz wytrcania si z puczki wiertniczej obciajcej j fazy staej
(efekt Boycotta);
si tarcia wynikajcych z klinowania i wrzynania si rury osonowej w cian otworu, uzalenionych od rodzaju i parametrw wytrzymaociowych ska wchodzcych
w skad ciany otworu, lokalnych zmian rednicy (obecno kawern lub przewe, zwizanych z wyciskaniem ska plastycznych) oraz od sztywnoci rur okadzinowych.
W Katedrze Wiertnictwa i Geoinynierii, Wydziau Wiertnictwa Nafty i Gazu AGH
opracowano metodyk pozwalajc na oszacowywanie wartoci si tarcia oraz si osiowych
powstajcych w przemieszczanej w otworze wiertniczym kolumnie rur osonowych.
Podstaw powyszej metodyki jest zaoenie, e zmiana si osiowych jest wprost proporcjonalna do wartoci siy bocznej, wynikajcej z ciaru elementu przewodu wiertniczego i przestrzennego jej przebiegu, a miar proporcjonalnoci jest nie wspczynnik tarcia
definiowany klasycznie, lecz wspczynnik oporw przemieszczania kolumny rur.
Warto wspczynnika oporw przemieszczania kolumny rur osonowych w otworze
kierunkowym zalee bdzie od:
waciwoci technologii stosowanej puczki wiertniczej (gstoci, modelu reologicznego, parametrw reologicznych, parametrw hydraulicznych),
rodzaju ska oraz ich parametrw fizykomechanicznych,
materiau, z ktrej wykonana jest rura osonowa,
rnicy cinienia przepywajcej puczki i cinienia pynw wypeniajcych warstwy
skalne,
stopnia oczyszczania otworu kierunkowego ze zwiercin.
Wspczynnik oporw przemieszczania przewodu wiertniczego w otworze kierunkowym naley interpretowa jako ekwiwalentn warto wspczynnika tarcia, uwzgldniajcego wszystkie dynamiczne zjawiska fizyczne zachodzce podczas przemieszczania
kolumny rur w otworze kierunkowym. Metodyk jego wyznaczania przedstawiono w pracy [4].
793

Na rysunku 1 przedstawiono rozkad si dziaajcych na element rury osonowej podczas wcigania jej do horyzontalnego przewiertu sterowanego.

Rys. 1. Rozkad si dziaajcych na ciskany element wciganej kolumny rur

Rozwaajc zalenoci przedstawione na rysunku 1, mona napisa rwnanie momentw si wzgldem punktu O:

dT

L R TR FT R + FG cos R = 0
T +
dL

(5)

Po przeksztaceniu rwnanie (5) przyjmuje posta:

dT
L = FG cos + FT
dL

(6)

Uwzgldniajc zalenoci:
FT = e N

(7)

FG = qL cos

(8)

dT
N
= q cos + e
L
dL

(9)

oraz:

uzyskuje si:

gdzie:

FG
T
FT
794

kt odchylenia od pionu elementu wciganej kolumny rur [o];

skadowa siy ciaru elementu wciganej kolumny rur [N];
osiowa sia ciskajca element wciganej kolumny rur [N];
sia tarcia elementu wciganej kolumny rur o cian otworu wiertniczego [N];

q ciar pierwszego metra instalowanej rury lub przewodu wiertniczego uytego

do jej wcigania wyznaczany z uwzgldnieniem si wyporu [N/m];
p
q = qr 1
r

(10)

qr ciar pierwszego metra instalowanej rury lub przewodu wiertniczego uytego

do jej wcigania wyznaczany w powietrzu [N/m];
p gsto puczki wypeniajcej otwr wiertniczy [kg/m3];
r gsto materiau, z ktrego wykonana jest rura okadzinowa lub przewd wiertniczy [kg/m3];
L dugo elementu wciganej kolumny rur [m];
R promie krzywizny osi otworu kierunkowego [m];
e ekwiwalentna warto wspczynnika tarcia [];
N sia boczna [N].
Warto siy bocznej naley wyznacza rozwaajc trajektori otworu kierunkowego
w ukadzie przestrzennym. W kadym punkcie krzywej opisujcej przebieg osi otworu kierunkowego okreli mona jednoznacznie trzy proste wzajemnie prostopade (prosta styczna, prosta binormalna, prosta normalna gwna) i trzy paszczyzny wzajemnie prostopade
(paszczyzna normalna, paszczyzna cile styczna, paszczyzna prostujca) tworzce tzw.
trjcian Freneta [2, 3].
Warto siy bocznej wynosi:
2

d
d

L qL sin + T sin
L
N = T
dL
dL

(11)

Podczas wiercenia horyzontalnych przewiertw sterowanych wielkociami charakteryzujcymi przestrzenne usytuowanie osi otworu s: dodatni lub ujemny kt odchylenia od
paszczyzny poziomej (), azymut () oraz dugo otworu (L).
Warto i znak kta odchylenia trajektorii od paszczyzny poziomej s cile powizane z wartoci kta odchylenia od pionu . Zaleno t opisuje rwnanie:
= 90o

(12)

Wstawiajc rwnania (11) oraz (12) do wzoru (9) uzyskuje si:

2

dT
d
d

= q sin + e T
q cos + T cos

dL
dL
dL

(13)

795

Podczas instalacji kolumny rur osonowych w sterowanym przewiercie horyzontalnym

wykorzystuje si przewd wiertniczy oraz przykrcony do niego poszerzacz, krtlik oraz
gowic do wcigania rur. Kolumna rur przymocowana jest do gowicy wcigajcej
Znajc przestrzenny przebieg osi otworu kierunkowego ((L), (L)), ciar jednego
metra rur okadzinowych (q(L)) oraz przyjmujc warto wspczynnika oporw przemieszczania kolumny rur w otworze kierunkowym (e(L)), mona okreli warto osiowych si T(L), na kadym etapie wcigania kolumny rur osonowych.
Wykorzystujc wyprowadzone zalenoci w Katedrze Wiertnictwa i Geoinynierii,
Wydziau Wiertnictwa Nafty i Gazu AGH, opracowano metodyk pozwalajc na oszacowywanie si niezbdnych do wcignicia kolumny rur osonowych do horyzontalnego przewiertu sterowanego.
3.

TECHNIKA I TECHNOLOGIA
BALASTOWANIA KOLUMNY RUR OSONOWYCH

Do produkcji rur osonowych wciganych do horyzontalnych przewiertw sterowanych wykorzystuje si rne materiay. Do najczciej stosowanych zaliczy naley: stal,
eliwo sferoidalne, polietylen (niskiej, redniej i wysokiej gstoci), polipropylen, polichlorek winylu. Zestawienie wartoci gstoci materiaw z ktrych wykonywane s kolumny
rur osonowych wcigane do horyzontalnych przewiertw sterowanych podano w tabeli 1.
Tabela 1
Wartoci gstoci materiaw z ktrych wykonywane s kolumny rur osonowych
Rodzaj materiau

Gsto [kg/m3]

Stal

7700

HDPE

940965

MDPE

930940

LDPE

< 930

PCV

13801400

W przypadku stosowania rur wykonanych z materiau o mniejszej gstoci ni gsto

puczki wypeniajcej otwr wiertniczy (rury polietylenowe), podczas wcigania kolumna
rur trze o grn cz ciany otworu (obliczona ze wzoru (10) warto q ma znak ujemny).
W celu obnienia wielkoci siy wcigajcej celowe jest wic wwczas zwikszenie
ciaru wciganych rur poprzez wypenienie ich wntrza pynem balastujcym.
Na rysunku 2 przedstawiono przekrj przez balastowan kolumn rur osonowych
W wyniku przeprowadzenia procesu balastowania kolumny rur osonowych wntrze rurocigu wykonanego z materiau o gstoci r wypenia pyn o gstoci b (ciecz
balastujca, powietrze), natomiast cao zanurzona jest w obcionej urobkiem puczce
o gstoci p.
796

Rys. 2. Przekrj przez balastowan kolumn rur osonowych

zanurzon w puczce wiertniczej

Optymaln warto gstoci cieczy balastujcej mona wyznaczy analizujc rozkad

si dziaajcych na kolumn przedstawion na rysunku 2. Uwzgldniajc prawo wyporu
uzyskuje si:
b = p

Dr2, z

Dr2, z

r
1
2
2
D

Dr , w
r,w

(14)

lub:

b = p r

Dr2, z

) D2

+ r

(14a)

r,w

gdzie:

b gsto cieczy balastujcej [kg/m3];

Dr,z rednica zewntrzna instalowanej kolumny rur [m];
Dr,w rednica wewntrzna instalowanej kolumny rur [m].

Proponowana przez autorw artykuu technologia wprowadzania cieczy balastujcej

do rury osonowej polega na zataczaniu cieczy przez w straacki umieszczony wewntrz
caej instalowanej kolumny rur i przymocowany do pierwszej rury zgrzanej z gowic wcigajc. Stosujc t technologi stopniowo napenia si wcigan do otworu cz ruroci797

gu, unikajc koniecznoci napenienia od pocztku procesu instalacji caej kolumny rur
(niepotrzebnego obciania czci napowierzchniowej).
W trakcie przeprowadzania instalacji kolumny rur osonowych naley skorelowa
strumie objtoci wtaczanej cieczy balastujcej z prdkoci wcigania rur do horyzontalnego przewiertu sterowanego. Minimaln warto strumienia objtoci wtaczanej cieczy
powinno oblicza si ze wzoru:
Q = vinst

Dr2, w

(15)

Balastujc rury o duych rednicach niezbdne jest wic wtaczanie do nich duych
objtoci cieczy. Stosowana w praktyce sterowanych wierce horyzontalnych wydajno
pomp puczkowych (Qmax) moe okaza si niewystarczajca przy moliwej do uzyskania
prdkoci wcigania rury osonowej (vinst).
W takiej sytuacji proponuje si wykorzystywa jedno z dwch nastpujcych rozwiza technologicznych:
1) ograniczy prdko wcigania kolumny rur do wartoci:
vinst =

4Qmax

(16)

Dr2, w

2) zmniejszy przestrze toczonej cieczy balastujcej poprzez wprowadzenie do instalowanej rury dodatkowego rurocigu balastujcego o maksymalnej wartoci rednicy
wewntrznej (rys. 3) okrelanej wzorem:
dt2,w =

4Qmax
vinst

(16a)

Wprowadzenie dodatkowego rurocigu jest rozwizaniem korzystniejszym gdy wymaga zatoczenia sumarycznie mniejszej objtoci cieczy obciajcej. Pozwala rwnie na
obnienie gstoci cieczy balastujcej. Wymagan gsto cieczy wypeniajcej rurocig
balastujcy instalowan kolumn rur naley wyznacza z zalenoci:
b = p

lub:

Dr2, z

Dr2, z Dr2, w
d2

t t , z 1
r

d2

dt2, w
dt2, w

t ,w

b = p r

D2

D2

d2

t ,w

t ,w

) d 2r , z + r d r2,w t d t2, z 1
t ,w

(17)

(17a)

gdzie:
t gsto materiau, z ktrego wykonany jest dodatkowy (wewntrzny) rurocig
balastujcy [kg/m3];
dt,z rednica zewntrzna dodatkowego rurocigu balastujcego [m];
dt,w rednica wewntrzna dodatkowego rurocigu balastujcego [m].
798

Rys. 3. Przekrj przez kolumn rur osonowych zanurzon w puczce wiertniczej

z umieszczonym wewntrz rurocigiem balastujcym

4.

PODSUMOWANIE

Opory przemieszczania wciganej rury osonowej do horyzontalnego przewiertu sterowanego s skadow dwch wielkoci:
1) oporw przemieszczania czci instalowanej kolumny, znajdujcej si na powierzchni
terenu,
2) oporw przemieszczania elementu kolumny wewntrz otworu wypenionego puczk
wiertnicz.
Sumaryczna wielko si tarcia zaley od ciaru kolumny rur, technologii posadowienia kolumny rur na powierzchni terenu, waciwoci stosowanej puczki wiertniczej (gstoci, modelu reologicznego, parametrw reologicznych), rodzaju i parametrw fizykomechanicznych ska oraz stopnia oczyszczania otworu kierunkowego ze zwiercin.
W celu wyznaczenia si niezbdnych do wcignicia kolumny rur osonowych do horyzontalnego przewiertu sterowanego naley stosowa wyprowadzone w artykule zalenoci.
Podczas instalacji kolumny rur okadzinowych wykonanej z polietylenu, naley przeprowadza proces jej balastowania. Obciania instalowanej kolumny rur powinno si
przeprowadza korelujc strumie wtaczanej cieczy z prdkoci wcigania rur. W celu
optymalizacji procesu zaleca si stosowanie dodatkowego rurocigu balastujcego, umieszczonego wewntrz instalowanej rury osonowej. Wymagan gsto cieczy balastujcej naley wyznacza z zalenoci przedstawionych w artykule.
799

LITERATURA
[1] Willoughby D.: Horizontal Directional Drilling Utility and Pipeline Applications.
New York, McGraw-Hill 2005
[2] Michell: Horizontal Drilling. Michell Box 1492 Golden CO 80402
[3] Trajdos T.: Matematyka cz. III. Warszawa, WNT 1977
[4] Winiowski R., Ziaja J.: Metodyka wyznaczania ekwiwalentnej wartoci wspczynnika tarcia wotworach kierunkowych. Wiertnictwo Nafta Gaz (rocznik AGH),
R.21/1, 2004

800