LVII Olimpiada Fizyczna (2007/2008)

Zadanie dowiadczalne
Masz do dyspozycji:
bateri soneczn,
sze rnych opornikw o oporach 100, 500, 1000, 2200, 3000, 4300
okrelonych z dokadnoci 5%,
woltomierz (o oporze wewntrznym wikszym ni 1 M),
arwk o napiciu znamionowym 12V i mocy znamionowej (5,00,2)W,
zasilacz prdu staego umoliwiajcy zasilanie arwki napiciem znamionowym,
linijk,
przewody elektryczne, zaciski, tam klejc itp. elementy umoliwiajce zestawienie ukadu
eksperymentalnego,
statyw z poprzeczk umoliwiajcy zamocowanie arwki na odpowiedniej wysokoci,
papier milimetrowy.
Bateri soneczn po na stole aktywn powierzchni do gry (patrz rysunek) i owietl j wiatem arwki
zasilanej napiciem znamionowym. arwka powinna by umieszczona dokadnie nad centraln czci
aktywnej powierzchni baterii sonecznej. Odlego pomidzy aktywn powierzchni baterii i wknem arwki
powinna wynosi 12 cm.
1) Wyznacz zaleno napicia pomidzy biegunami baterii sonecznej od natenia prdu pyncego przez
bateri pod wpywem owietlenia. Czy owietlon bateri soneczn mona uwaa za rdo napicia o
okrelonych wartociach siy elektromotorycznej E i oporu wewntrznego Rw?
2) Wyznacz maksymaln sprawno baterii sonecznej zdefiniowan jako stosunek mocy wydzielanej na
oporniku podczonym do biegunw baterii, do mocy promieniowania elektromagnetycznego padajcego na
powierzchni aktywn baterii sonecznej.
Przyjmij, e:
- caa energia elektryczna dostarczana do arwki zasilanej napiciem znamionowym zamieniana jest na
promieniowanie elektromagnetyczne;
- arwka emituje promieniowanie elektromagnetyczne izotropowo;
- moc promieniowania elektromagnetycznego docierajcego do baterii sonecznej z otoczenia jest znikomo maa
w porwnaniu z moc promieniowania docierajcego z arwki.
Uwagi:
1) Powierzchni aktywn baterii sonecznej stanowi cztery prostoktne paski o niebieskawym zabarwieniu,
widoczne na tle czarnej obudowy. S to zcza pprzewodnikowe stanowice aktywne elementy baterii
sonecznej.
aktywne elementy
baterii sonecznej

2) Elementy obwodu elektrycznego (oporniki, bateri soneczn itp.) moesz czy skrcajc ich kocwki.

Rozwizanie
Badanie wasnoci baterii sonecznej mona wykona w ukadzie przedstawionym na
rys. 1. Postpujc zgodnie z opisem zawartym w treci zadania, bateri naley umieci
dokadnie pod arwk. Mona to zrobi patrzc na ukad z rnych stron i odpowiednio
przesuwa elementy wzgldem siebie. Przy dobieraniu wzajemnego pooenia arwki i
baterii przydatna moe by linijka ustawiana pionowo za ukadem. Regulujc wysoko
poprzeczki na statywie naley arwk umieci w odlegoci 12 cm od powierzchni
aktywnej baterii sonecznej. Zgodnie z poleceniem arwk naley podczy do rda
napicia. Warto napicia zasilania arwki mona sprawdzi woltomierzem i w razie
koniecznoci doregulowa zasilacz.
tama klejca

V
Zasilacz

Pierwsza cz zadania dotyczy porwnania wasnoci baterii sonecznej ze rdem

napicia o ustalonej sile elektromotorycznej i ustalonym oporze wewntrznym. eby j
wykona naley zbada dowiadczalnie relacj pomidzy napiciem na biegunach
owietlonej baterii i nateniem pyncego przez ni prdu. Zmian natenia prdu
generowanego w baterii mona uzyska podczajc do baterii oporniki o rnych
wartociach. Gdyby bateri soneczn mona byo traktowa jako rdo napicia o
okrelonym oporze wewntrznym Rw i pewnej staej sile elektromotorycznej E to po
podczeniu do niej opornika o oporze R powinien by speniony zwizek
U = E IRw ,
(1)
gdzie U napicie na zaciskach baterii, E sia elektromotoryczna, I - natenie prdu
pyncego przez bateri. Napicie U mona zmierzy bezporednio na zaciskach baterii
poczonej z oporem R. Poniewa opr wewntrzny woltomierza jest znacznie wikszy od

oporu opornikw dostpnych w zestawie pomiarowym, to znajc napicie U moemy od razu

wyznaczy natenie prdu I pyncego przez bateri:
I=

U
.
R

(2)

Ze zwizku (1) wynika, e napicie na zaciskach rda o ustalonej sile elektromotorycznej E

i staym oporze wewntrznym Rw powinno by liniow funkcj natenia prdu I pyncego w
obwodzie. Wykresem tej zalenoci jest linia prosta (rys. 2). Dla natenia prdu I dcego
do zera warto napicia powinna dy do wartoci siy elektromotorycznej E, natomiast
wspczynnik kierunkowy prostej
powinien by okrelony przez
warto oporu
wewntrznego rda Rw.

U (V)

E
U=E-IRw

I(A)
Rys. 2
W zastawie pomiarowym jest sze opornikw o wartociach odpowiednio 100 , 500
, 1000 , 2200 , 3000 , 4300 . Wykorzystujc odpowiednie poczenia tych oporw,
mona uzyska wypadkowy opr obcienia baterii sonecznej w zakresie od ok. 70 do
11100. (Uzupeniajcym pomiarem moe by podczenie do baterii samego woltomierza,
ktrego opr wewntrzny jest bliski 1M).
Wyniki pomiarw wykonanych dla wszystkich dostpnych oporw oraz ich
kombinacji zebrano w tabeli 1. Korzystajc z uzyskanych danych eksperymentalnych
wykonano wykres zalenoci napicia baterii od natenia przepywajcego przez ni prdu
(rys. 3). Przyjmujc, e napicie na opornikach mierzone jest z dokadnoci do 1 mV,
gwnym rdem niepewnoci pomiarowej jest niepewno wyznaczenia wartoci oporu
uytych w dowiadczeniu opornikw. W treci zadania podano, e oporniki maj tolerancj
5%, zatem wzgldna niepewno wyznaczenia natenia prdu pyncego w obwodzie jest
zbliona do tej wartoci (wzgldna niepewno wyznaczenia napicia na baterii jest znacznie

mniejsza). Zgodnie z tym rozumowaniem wartoci bezwzgldne niepewnoci pomiarowej

natenia prdu, zaznaczone na rys. 3, stanowi 5% jego wartoci.
Tabela 1
Lp.
1
2

3
4
5
6
7
8
10
11
12
13
13
14
15
16
17
18
19
20

R()

100
500
600
1000
1500
2200
2700
3000
3500
4300
4500
4800
5700
6200
6700
7000
8000
8800
10000
11000

U (V)

0,028
0,140
0,167
0,280
0,421
0,594
0,710
0,773
0,857
0,957
0,984
1,011
1,079
1,111
1,138
1,150
1,186
1,210
1,234
1,245

I (A)

Pb(W)

280
280
278
280
281
270
263
258
245
222
219
211
189
179
170
164
148
137
123
113

7.9
40
46
78
118
160
187
199
210
213
215
213
204
199
193
189
176
166
152
141

Z wykresu przedstawionego na rys. 3 wynika, e zaleno napicia na zaciskach baterii

sonecznej nie jest funkcj liniow przepywajcego przez ni prdu. Zatem badanej baterii
sonecznej nie mona traktowa jako rda napicia o staym oporze wewntrznym. Warto
zwrci uwag, e wykonujc pomiary tylko dla szeciu opornikw dostpnych w zestawie
pomiarowym, informacja o zalenoci napicia na zaciskach baterii od prdu przez ni
pyncego byaby ograniczona, jednak pozwoliaby poprawnie rozwiza pierwsz cz
zadania. Mimo to, poniewa pierwsza cz punktu 1 zadania mwi o wyznaczeniu
zalenoci napicia od prdu, nie precyzujc ani zakresu zmian prdu, ani liczby punktw
pomiarowych, to wyznaczenie tej zalenoci w szerszym zakresie, wymagajce czenia
(szeregowego, ew. rwnolegego) opornikw, jest dodatkowo punktowane. W przypadku
drugiej czci zadania ograniczenie si tylko do szeciu oporw jest niewystarczajce.
Wyznaczenie maksymalnej sprawnoci baterii sonecznej, bdce przedmiotem
drugiej czci zadania, wymaga wyznaczenia zalenoci mocy Pb wydzielanej na oporniku
podczonym do baterii od wartoci tego oporu R. Alternatywnie mona te zbada zaleno
wydzielanej na oporniku mocy od napicia na zaciskach baterii lub prdu przepywajcego
przez bateri. Wszystkie te zalenoci mona uzyska korzystajc z danych zawartych w
tabeli 1.

300

I( A)

250

200

150

100

0.0

0.5

1.0

1.5

U(V)
Rys. 3
W trzeciej kolumnie tabeli 1 umieszczone s wyliczone wartoci mocy Pb = UI
wydzielanej na rnych oporach podczanych do baterii. Na rys. 4. przedstawiono zaleno
mocy Pb od wartoci oporu R obciajcego bateri. Niepewno wyznaczenia mocy Pb
(zaznaczona na wykresie) wynika gwnie z niepewnoci wyznaczenia wartoci oporw R
(5%).
250

200

P b ( W )

150

100

50

2000

4000

6000

8000

10000

12000

R( )
Rys. 4
Z rys. 4 wynika, e maksymalna moc jak udao si wydzieli na oporniku doczonym do
baterii wynosi Pmax=(21510)W. Przy zaoeniu, e arwka promieniuje energi
izotropowo, a odlego H=12cm elementu aktywnego od arwki mona uzna za znacznie
wiksz ni rozmiary obszaru aktywnego baterii (ok. 3 cm), to mona przyj e moc
padajca na obszar aktywny jest proporcjonalna do kta bryowego =S/4H2, gdzie S

powierzchnia aktywnego obszaru baterii. Zatem moc Pp wiata padajcego na element

aktywny baterii wyniesie

Pp =

S
Pn ,
4 H 2

(5)

gdzie Pn nominalna moc elektryczna arwki. Powierzchni elementu aktywnego baterii

mona wyznaczy mierzc linijk wymiary paskw aktywnych. Dla badanej baterii wyniosa
ona S= (2,80,2) cm2. Zgodnie z treci zadania przy zasilaniu napiciem znamionowym moc
wydzielona na arwce wynosia Pn=(5,00,2)W. Po podstawieniu tej wartoci do wzoru (5),
przy odlegoci bateria-arwka H=12cm otrzymujemy moc padajc na aktywny element
baterii Pp =(112) mW. Std sprawno ukadu = Pmax/Pp =(2,80,4)%.
Na niepewno wyniku kocowego skada si szereg czynnikw. Gwne z nich to
niepewno wyznaczenia wartoci oporu obciajcego, wielkoci powierzchni aktywnej
baterii, odlegoci bateria-arwka oraz mocy nominalnej arwki. Wanym czynnikiem
wpywajcym na wynik kocowy jest te staranno wykonywania pocze pomidzy
opornikami (skrcanie kocwek). Warto zwrci uwag, i do poprawnego rozwizania
zadania konieczne jest zbadanie zalenoci mocy od obcienia R dla moliwie szerokiego
zakresu oporw (wikszego ni 100-4.3k), przy moliwie duym zagszczeniu punktw
pomiarowych w obszarze maksimum mocy. Inaczej trudno jest stwierdzi, czy maksymalna
moc (wyznaczona dla badanej baterii) rzeczywicie jest osigana dla oporw obciajcych
bliskich wartoci (4,50,5) k.