w. nr 1.

DWJNIKI

Laboratorium Podstaw elektrotechniki,

kierunek Automatyka i Robotyka

Celem wiczenia jest zapoznanie si z wasnociami dwjnikw rezystancyjnych, pojemnociowych i

indukcyjnych, podstawowych elementw obwodw o parametrach skupionych.
1. WPROWADZENIE
Dwjnikiem nazywamy obwd elektryczny, ktry z innym obwodem moe by poczony jedynie
przez dwa zaciski zwane zaciskami dwjnika, przy czym wymiana energii midzy dwjnikiem a
obwodem moe odbywa si jedynie za porednictwem tych zaciskw.
Dwjnik moe by dwjnikiem stacjonarnym, tj. nie zmieniajcym swych waciwoci w czasie. Gdy
struktura lub parametry dwjnika zmieniaj si w czasie, wwczas jest on dwjnikiem niestacjonarnym.
Dwjnik jest dwjnikiem liniowym, jeeli spenia zasad superpozycji i wwczas jeeli napicie u1
wywouje prd i1, a u2 prd i2 to napicie
u = u1 + u 2
(1)
wywouje prd
i = i1 + i 2
(2)
dla dowolnych wartoci i ze zbioru liczb rzeczywistych i dla dowolnych napi u=u1, u2. W
przeciwnym przypadku dwjnik jest dwjnikiem nieliniowym. Gdy napicie i prd w dwjniku nie zale
od wsprzdnych przestrzennych jest on dwjnikiem o parametrach skupionych, gdy za od nich zale,
tak jak ma to miejsce np. w linii teletransmisyjnej, czy w uziemieniu, jest on dwjnikiem o parametrach
rozoonych.
Do najwaniejszych cech dwjnika naley charakter zachodzcych w nim przemian energetycznych.
Energia moe by przez dwjnik wydawana lub pobierana, przy czym kierunek przepywu energii moe
zalee lub nie od czasu. Energia dostarczana do dwjnika moe podlega akumulacji w polach
elektrycznych, lub magnetycznych, moe podlega przemianie na rozpraszan energi ciepln oraz moe
podlega przemianie na inne, nieelektryczne formy energii, ktre mog by formami odwracalnymi lub
nieodwracalnymi.
Przemiany energetyczne w dwjnikach s zoone. Przepywowi energii zwizanemu z wydawaniem i
rozpraszaniem towarzyszy zawsze akumulacja (magazynowanie) w polach elektrycznych oraz w polach
magnetycznych i odwrotnie, akumulacji towarzyszy rozpraszanie. Co wicej, jeeli nawet dwjnik
zbudowany jest w ten sposb, aby jedna z tych przemian dominowaa (rezystor, kondensator, induktor),
dominowanie tej cechy nie ma charakteru absolutnego, np. induktor dla prdu staego ma waciwoci
rezystora, dla wysokiej czstotliwoci - kondensatora.
Dlatego dwjniki i inne obwody w teorii obwodw o parametrach skupionych traktuje si jako
poczenie pewnych abstrakcyjnych dwjnikw elementarnych, reprezentujcych poszczeglne
przemiany energetyczne.
Stan energetyczny dwjnika elementarnego okrelony jest dwiema wielkociami fizycznymi i ze
wzgldu na te wielkoci dzielimy dwjniki elementarne na trzy grupy :
1) Dwjniki wydajce lub rozpraszajce energi, ktrej warto przenoszona w jednostce czasu przez
zaciski dwjnika okrelona jest napiciem u oraz prdem i dwjnika. S to dwjniki rezystancyjne.
2) Dwjniki akumulujce energi w polu elektrycznym, ktrej warto w pewnej chwili t okrelona jest
napiciem oraz adunkiem

q(t ) =

i(t )dt

(3)

i przy zaoeniu C = const (dla dwjnika liniowego i stacjonarnego):

q (t ) = Cu (t )
S to dwjniki pojemnociowe.

u (t ) =

1 t
i(t )dt
C

lub

i (t ) = C

du
dt

(4)

3) Dwjniki akumulujce energi w polu magnetycznym, ktrej warto w pewnej chwili t okrelona
jest nateniem prdu i(t) oraz skojarzonym strumieniem indukcji :

(t ) =

u (t )dt

(5)

i przy zaoeniu L = const (dla dwjnika liniowego i stacjonarnego):

(t ) = Li (t )

1 t
i (t ) = u (t )dt
L

lub

u (t ) = L

di
dt

(6)

S to dwjniki indukcyjne.

1.1.Dwjnik rezystancyjny
Dwjnik rezystancyjny jest dwjnikiem posiadajcym zdolno wycznie nieodwracalnego
rozpraszania energii. Dziaajce na dwjnik napicie u wywouje prd
i (t ) = Gu (t )
(7)
i odwrotnie, przepyw przez dwjnik prdu i wywouje spadek napicia
u (t ) = Ri (t )

(8)

Okrelajcy zdolno przewodzenia parametr G nazywa si konduktancj (uywa si te nazwy

"przewodno"). Jednostk konduktancji jest l simens [S]. Parametr R okrelajcy zdolno wytwarzania
napicia przeciwstawiajcego si przepywowi prdu nazywa si rezystancj (uywana jest te nazwa
"oporno"). Jednostk rezystancji jest l ohm []. Szczeglnie wan klas dwjnikw s liniowe
dwjniki rezystancyjne, ktrych konduktancja i rezystancja nie zale od prdu i napicia.

1.2.Dwjnik pojemnociowy
Dwjnik pojemnociowy jest dwjnikiem posiadajcym wycznie zdolno akumulacji energii w polu
elektrycznym. rdem pola jest adunek elektryczny q gromadzony na galwanicznie izolowanych
powierzchniach przewodzcych, o wartoci zalenej od napicia midzy tymi powierzchniami. Miar
zdolnoci gromadzenia adunku jest pojemno (symbol C ), ktrej jednostk jest l farad [F].
i

C
q = Cu
u

Rys.1. Kondensator.
Zgromadzony adunek jest efektem przepywu prdu, ktry przy oznaczeniach takich jak na rys.l.
okrelony jest wyraeniem
t
1 t
q(t ) = i (t )dt lub inaczej
u (t ) = i (t )dt
(9)
C

du
(10)
dt
Dwjnik, ktry zbudowany jest w ten sposb, aby jego cech dominujc bya zdolno gromadzenia
adunku, nazywany jest kondensatorem. Jeeli do zaciskw liniowego i stacjonarnego kondensatora
doczone zostanie napicie sinusoidalnie zmienne u (t ) = U m sin t to popynie prd:
std

i (t ) = C

d ( U m sin t )
du

=C
= U m C cos t = U m C sin( t + )
(11)
dt
dt
2
Oznacza to, e przebieg prdu sinusoidalnie zmiennego na kondensatorze wyprzedza przebieg napicia o
2 . Stosunek maksymalnej wartoci napicia do maksymalnej wartoci prdu to reaktancja, ktra dla
kondensatora wynosi:
i (t ) = C

1
(12)
C
Ze wzgldu na nieidealne odizolowanie okadek w kondensatorze rzeczywistym pojawia si niewielki
prd midzy okadkami (tzw. prd upywu). Zjawisko to mona zamodelowa jako rwnolege poczenie
idealnych elementw : kondensatora i rezystora (rys.2.).
XC =

IR
IC

R
C

Rys. 2. Model kondensatora rzeczywistego.

W zwizku z tym kondensator rzeczywisty powoduje przesunicie fazowe midzy prdem i napiciem
mniejsze

od

. Zgodnie z przyjtym modelem (poczenie rwnolege) kondensator rzeczywisty

charakteryzuje si impedancj
U
1
1
Z= =
=
1
1
1
I
+
+ j C
R ZC
R
a jej modu wynosi
Z =

(13)

(14)
1
2
+ ( C )
R
W celu scharakteryzowania strat energii w kondensatorze podaje si tzw. kt stratnoci . Jest to kt o
jaki rni si od

przesunicie fazowe midzy prdem i napiciem na kondensatorze rzeczywistym:

tg =

IC

U
R

U C

1
1
=
CR 2 fCR

(15)

Moc czynna (moc strat) rzeczywistego kondensatora wynosi:

P = U I sin = U I R
(16)
Moc ta rwna si energii elektrycznej przeksztaconej w kondensatorze na ciepo w jednostce czasu. Tak
wic dobry kondensator powinien mie may kt stratnoci a energia przeksztacona w kondensatorze na
ciepo powinna wtedy dy do zera.

1.3.Dwjnik indukcyjny
Dwjnik indukcyjny posiada wycznie zdolno akumulacji energii w polu magnetycznym,
powstajcym w przestrzeni otaczajcej prd dwjnika. Przyrzd zbudowany w ten sposb, aby jego cech
dominujc bya zdolno akumulacji energii w polu magnetycznym, nazywany jest induktorem lub
cewk indukcyjn.
O wartoci akumulowanej energii, obok wartoci natenia prdu, decyduje warto strumienia
indukcji magnetycznej skojarzonego z prdem dwjnika. Liczbow miar zdolnoci wytwarzania
strumienia magnetycznego indukcji przez prd dwjnika jest indukcyjno (symbol L ), ktrej
jednostk jest l henr [H].
L=

(17)
i
Indukcyjno jest parametrem okrelonym przez przestrzenny rozkad pola magnetycznego powstajcego
wok przewodu z prdem oraz waciwoci magnetyczne orodka.
Dziaajce na zaciskach liniowego i stacjonarnego dwjnika indukcyjnego napicie wytwarza pole
magnetyczne o skojarzonym strumieniu indukcji okrelonym wyraeniem :

u(t )dt

lub inaczej

Li (t ) =

u (t )dt

(18)

di
(19)
dt
Jeeli przez cewk indukcyjn przepywa prdu sinusoidalnie zmienny i (t ) = I m sin t to na jego
zaciskach jest napicie
d ( I m sin t )

di
= I m L cos t = I m L sin(t + )
(20)
u (t ) = L = L
dt
dt
2
Oznacza to, e przebieg prdu sinusoidalnie zmiennego na induktorze jest opniony wzgldem napicia

std

u (t ) = L

. Stosunek maksymalnego napicia do maksymalnego prdu nazywany reaktancj cewki i wynosi:

X L = L
(21)
Ze wzgldu na to, e rzeczywisty induktor to cewka nawinita z drutu o okrelonej rezystancji,
induktor rzeczywisty modeluje si jako szeregowe poczenie idealnych elementw: induktora i rezystora
(rys.3.).
I

UL

UR

Rys. 3. Model induktora rzeczywistego.

W zwizku z tym induktor rzeczywisty powoduje przesunicie fazowe midzy prdem i napiciem
dwjnika o kt mniejszy ni

. Zgodnie z przyjtym modelem (poczenie szeregowe) dwjnik taki

charakteryzuje si impedancj
U
Z = = Z R + Z L = R + j L
(22)
I
Modu impedancji cewki rzeczywistej wynosi:
U
2
Z =
= R 2 + X L2 = R 2 + ( L )
(23)
I
Dla cewki (induktora rzeczywistego) wprowadzono pojcie "dobro cewki" (oznaczenie Q ). Jest to
stosunek jej reaktancji przy danej czstotliwoci do jej rezystancji:
L 2 fL
Q=
=
(24)
R
R
Dobro cewki jest rwna tangensowi kta przesunicia fazowego midzy prdem i napiciem. Dobra
cewka powinna mie jak najwiksz dobro.

2. WYBRANE METODY POMIARU PARAMETRW DWJNIKW

2.1.Metoda techniczna pomiaru rezystancji prdem staym
Metod t stosuje si do pomiaru rezystancji, gdy nie dysponuje si przyrzdami do bezporedniego
pomiaru rezystancji (omomierze, mostki Wheatstone'a i Thompsona). Rezystancj mierzon wyznacza si
z zalenoci:
U
Rx =
(25)
I
gdzie U, I - wskazania miernikw.
Sposoby wczenia przyrzdw do ukadu umoliwiajcego pomiar metod techniczn przedstawia rys.4.

a)

b)
RA
A
UZ

A
RX

RV

UZ

V RV

RA
RX

Rys. 4. Ukady do pomiaru rezystancji (lub impedancji) metoda techniczn:

a) ukad dokadnie mierzonego napicia, b) ukad dokadnie mierzonego prdu.
Ukad a) tzw. "dokadny pomiar napicia" stosuje si do pomiaru rezystancji nieduych, gdy zachodzi
nierwno
R X << RV czyli gdy R X < R A RV .
(26)
Obliczona warto RX jest obarczona bdem metody wynikajcym z pominicia poboru prdu przez
woltomierz (przy zaoeniu, e wskazania miernikw nie wnosz bdw):
1
R
a = R x
(27)
V
RV
1+ R
x

Ukad b) tzw. "dokadny pomiar prdu" stosuje si do pomiaru rezystancji duych, gdy:
R X >> R A czyli gdy Rx > RA RV
(28)
Obliczona warto RX jest obarczona bdem metody wynikajcym z pominicia spadku napicia na
amperomierzu:
RA
R
b =
A
(29)
Rx = RA Rx
Wybr ukadu a) lub b) zaley od tego, w ktrym z nich osiga si mniejszy bd metody przy
konkretnych wartociach rezystancji mierzonej RX i rezystancjach RV,RA przyrzdw, jakie s do
dyspozycji. Gdy Rx < RA RV stosujemy ukad a), w przeciwnym razie ukad b). Mae bdy metody
wystpuj przy zastosowaniu woltomierzy o moliwie duej rezystancji i amperomierzy o moliwie maej
rezystancji.
2.2.Metoda techniczna pomiaru impedancji prdem przemiennym
Metoda ta jest bardzo podobna do metody technicznej pomiaru rezystancji (podpunkt 2.1.), z tym, e
badany dwjnik zasila si prdem sinusoidalnie zmiennym i uywa si miernikw prdu przemiennego.
Na podstawie pomiarw mona wyznaczy modu impedancji:
U
Z =
(30)
I
Metod t mona rwnie stosowa do pomiaru indukcyjnoci cewek o duej dobroci, lub pojemnoci
kondensatorw o maym kcie stratnoci. Jeeli badane elementy s prawie idealne mona przyj, e
reaktancja dwjnika rwna jest moduowi jego impedancji:
U
Z =
X,
gdzie U , I - wskazania miernikw
(31)
I
Std mona okreli mierzon indukcyjno lub pojemno :
U
X
L= =
(32)
2 f I
I
1
=
(33)
X 2 f U
W przypadku rezystora zblionego do idealnego (mae wartoci pojemnoci oraz indukcyjnoci
szcztkowych), ktrego impedancja rwna jest rezystancji, rezystancj mona obliczy z zalenoci:
C=

R = ZR =

(34)
I
W przypadku mniej idealnego dwjnika jego indukcyjno lub pojemno rwnie mona wyznaczy
t metod, ale dodatkowo potrzebna jest znajomo jego rezystancji np. na podstawie pomiarw prdem
staym metod 2.1. Modu impedancji kondensatora mona przedstawi jako :
U
1
1
Z =
(35)
=
std X C =
2
I
1
1
I
1

2
2
R 2 X C2
R
U
2

I
C=

Pojemno kondensatora rzeczywistego:

1
=
XC

1
R2
(36)

2 f

Modu impedancji cewki indukcyjnej mona przedstawi jako :

Z = R +
2

X L2

U
I

std

XL =

U
I

R2

(37)

U
L=

Indukcyjno rzeczywistej cewki indukcyjnej:

XL

2
2

R2
(38)

2 f

2.3.Metoda woltomierza, amperomierza i watomierza

Metoda ta stosowana jest do pomiaru zespolonej impedancji dwjnikw rzeczywistych. Umoliwia
wyznaczenie rezystancji oraz reaktancji dwjnika. Ukady pomiarowe podobne s do stosowanych w
metodzie technicznej pomiaru impedancji ale dodatkowo stosuje si watomierz do pomiaru mocy.
Sposoby wczania miernikw przedstawia rys.5.
a)

b)

RA
A
~U

*
* W

*
* W
V RV

~U

V RV

RA
A
Z

U -napicie zasilania z autotransformatora

Rys. 5. Ukady do pomiaru impedancji zespolonej metoda woltomierza, amperomierza i watomierza:

a) ukad dokadnie mierzonego napicia, b) ukad dokadnie mierzonego prdu.
Ukad a) stosuje si do pomiaru maych impedancji Z odbiornika w porwnaniu z rezystancj
zastpcz poczonych rwnolegle woltomierza i obwodu napiciowego watomierza, tzn. gdy:
R R
Z < R ' A R 'V gdzie R ' A = RA + RWA ,
(39)
R 'V = V WV
RV + RWV
Ukad b) stosuje si. gdy czna rezystancja amperomierza i obwodu prdowego watomierza jest znacznie
mniejsza ni impedancja mierzona, tzn. gdy:

Z > R ' A R 'V

(40)
Ze wskaza przyrzdw mona obliczy parametry badanego dwjnika, modu impedancji:
U
Z =
(41)
I
oraz rezystancj i reaktancj w zalenoci od przyjtego modelu dwjnika rzeczywistego.
Dla kondensatora rzeczywistego modelowanego jako poczenie rwnolege kondensatora idealnego i
rezystora (schemat rys. 2.) rezystancj oblicza si na podstawie napicia i mocy czyli wskaza
woltomierza i watomierza:
RC =

(42)
P
Dla cewki rzeczywistej modelowanej jako poczenie szeregowe idealnej cewki i rezystora (schemat
rys. 3.) rezystancj zastpcz oblicza si na podstawie prdu i mocy czyli wskaza amperomierza i
watomierza:
P
RL = 2
(43)
I
Znajc czstotliwo napicia lub prdu zasilajcego mona obliczy pojemno lub indukcyjno
badanego dwjnika rzeczywistego. Pojemno kondensatora rzeczywistego okrela wzr:

1
2

2
2

P2

RC
U
U
U
1
C=
=
=
X C
2f
2f
Indukcyjno cewki rzeczywistej okrela wzr:
U
L=

XL

2
2

2f

RL2
=

2
2

(44)

P2
I

2f

(45)

2.4.Pomiar przesunicia fazowego oscyloskopem

Kt przesunicia fazowego midzy prdem i napiciem dwjnika mona rwnie wyznaczy za
pomoc oscyloskopu dwukanaowego. Metoda ta polega na jednoczesnej obserwacji przebiegw
czasowych prdu i napicia w ukadzie przedstawionym na rys.6.
YB YA

Oznaczenia:
U - napicie zasilania z autotransformatora
Rw - rezystor wzorcowy do pomiaru prdu
ZX - badany dwjnik
YA, YB kanay pomiarowe oscyloskopu

RW
~U
ZX

Uwaga! Wejcie YB powinno mie polaryzacj "-"

Rys.6. Ukad do pomiaru przesunicia fazowego oscyloskopem.
.

Przed pomiarami naley ustawi wysoko "zera" obu kanaw na jednym poziomie, np. na rodku
(zwierajc kolejno wejcia YA i YB ).
Przesunicie fazowe midzy przebiegami wyznacza si z zalenoci
d
= 2
(46)
T
gdzie: d - odlego midzy przebiegami (np. midzy punktami przecicia osi czasu), T - okres
przebiegw (odlego midzy dwoma punktami jednego przebiegu bdcymi w tej samej fazie).
7

3. PROGRAM WICZENIA
Naley przeprowadzi badania wszystkich badanych dwjnikw: rezystora, cewki indukcyjnej oraz
kondensatora wszystkimi metodami, stosujc ukady dokadnie mierzonego napicia.
3.1. Pomiar rezystancji metod techniczn (prd stay), ukad pomiarowy schemat rys. 4.a).
3.2. Pomiar impedancji metod techniczn (prd zmienny) , ukad pomiarowy schemat rys. 4.a).
3.3. Pomiar rezystancji i impedancji w ukadzie z woltomierzem, amperomierzem i watomierzem (prd
zmienny), ukad pomiarowy schemat rys. 5.a).
3.4. Pomiar oscyloskopem przesuni fazowych midzy napiciami i prdami badanych dwjnikw,
ukad pomiarowy schemat rys.6.
4. OPRACOWANIE WYNIKW
Sprawozdanie powinno zawiera:
4.1. Wyniki pomiarw.
4.2. Dla rezystora:
- zestawienie i porwnanie wartoci rezystancji obliczonych na podstawie rnych pomiarw
wedug wzorw (25), (34), (42) i (43);
- wyznaczenie kta przesunicia fazowego (kta impedancji) na podstawie pomiarw
oscyloskopem, wedug wzoru (46);
4.3. Dla cewki indukcyjnej:
- zestawienie i porwnanie wartoci rezystancji cewki obliczonych na podstawie pomiarw prdem
staym, wzr (25) i metod woltomierza amperomierza i watomierza, wzr (43)
- zestawienie i porwnanie wartoci indukcyjnoci obliczonych na podstawie rnych pomiarw
wedug wzorw (32), (38) i (45);
- wyznaczenie kta przesunicia fazowego (kta impedancji) na podstawie pomiarw
oscyloskopem, wedug wzoru (46) oraz na podstawie danych z rnych metod pomiarowych
X
L
wedug wzoru: L = arctg Q = arctg L = arctg
(47)
RL
RL
4.4. Dla kondensatora:
- zestawienie i porwnanie wartoci rezystancji kondensatora obliczonych na podstawie pomiarw
prdem staym, wzr (25) i metod woltomierza amperomierza i watomierza, wzr (42);
- zestawienie i porwnanie wartoci pojemnoci obliczonych na podstawie rnych pomiarw
wedug wzorw (33), (36) i (44);
- wyznaczenie kta przesunicia fazowego (kta impedancji) na podstawie pomiarw
oscyloskopem, wedug wzoru (46) oraz na podstawie danych z rnych metod pomiarowych

wedug wzoru: C = = arctg C = arctg

(47)
2
RC 2
CRC 2
4.5. Wnioski.
5. PRZYKADOWE PYTANIA SPRAWDZAJCE
1. Dlaczego stosujc metod woltomierza, amperomierza i watomierza, rezystancj kondensatora
2

2.
3.
4.
5.
6.

U
P
rzeczywistego wyznacza si ze wzoru R =
a cewki rzeczywistej ze wzoru R = 2 ?
P
I
Co to jest kt stratnoci kondensatora ?
Omwi okrelenia "dokadny pomiar prdu" i "dokadny pomiar napicia".
W jaki sposb mona wyznaczy indukcyjno cewki rzeczywistej korzystajc z metody
woltomierza, amperomierza i watomierza ? (schemat, potrzebne wzory)
W jaki sposb mona wyznaczy pojemno kondensatora rzeczywistego korzystajc z metody
woltomierza, amperomierza i watomierza ? (schemat, potrzebne wzory)
Narysowa schemat ukadu do wyznaczania kta przesunicia kta fazowego dwjnika
oscyloskopem, poda wzr okrelajcy kat przesunicia.
8