Walter Benjamin O pojciu historii

Walter Benjamin
O POJCIU HISTORII1
I
OPOWIADANO O AUTOMACIE, ktry mia by tak skonstruowany, e na kady ruch szachisty
odpowiada posuniciem, zapewniajcym mu wygranie partii. Przed szachownic, uoon na
obszernym stole, siedziaa kuka w tureckim stroju z wodn fajk w ustach. System luster stwarza
iluzj, e st z kadej strony jest dobrze widoczny. W rzeczywistoci w rodku siedzia garbaty
karze, mistrz szachowy, ktry sterowa rk kuky, pocigajc za sznurki. Wyobramy sobie
odpowiednik tej aparatury w postaci filozofii. Wygrywa powinna zawsze kuka, ktra zwie si
materializmem historycznym. Moe ona bez ryzyka podj walk z kadym, jeli wemie na sub
teologi, ktra dzi, jak wiadomo, jest karowata, brzydka i lepiej, by jej nie byo wida.
II
Do najbardziej godnych uwagi swoistych cech ludzkiego umysu mwi Lotze naley,
obok wielkiego samolubstwa w poszczeglnych przypadkach, powszechny brak zawici kadej
teraniejszoci wobec jej przyszoci. Refleksja ta prowadzi ku wnioskowi, e nasz obraz szczcia
karmi si i syci czasem, w jaki rzuci nas bieg naszego ycia. Szczcie, ktre mogoby budzi w
nas zawi, istnieje tylko w powietrzu, ktrym oddychalimy, wrd ludzi, do ktrych moglibymy
mwi, midzy kobietami, ktre mogyby si nam odda. Innymi sowy, w wyobraeniu szczcia
niezbywalnie wspbrzmi wyobraenie zbawienia. Podobnie jest z wyobraeniem przeszoci, ktre
historia czyni wasn spraw. Przeszo niesie w sobie tajemny wskanik, ktry kieruje jej uwag
na zbawienie. Czy nie czujemy muni powietrza, ktre otaczao ludzi wczeniej yjcych? Czy w
gosach, ktrym nakaniamy ucha, nie brzmi echo gosu tych, co zamilkli, czy kobiety, o ktrych
wzgldnie zabiegamy, nie maj sistr im nie znanych? Jeli jest wanie tak, to istnieje tajemne
sprzysienie midzy pokoleniami minionymi i pokoleniem naszym. To my bylimy oczekiwani na
ziemi. To nam dana jest jak kademu pokoleniu przed nami saba sia mesjaniczna. I to o ni
przeszo zgasza roszczenia. Nie mona tego roszczenia atwo oddali. Materialista historyczny
jest tego wiadomy.
III
Kronikarz, ktry snuje opowieci o zdarzeniach, nie odrniajc wielkich od maych, oddaje
sprawiedliwo prawdzie, e niczego, co si kiedykolwiek zdarzyo, nie naley spisywa na straty.
Oczywicie, dopiero zbawionej ludzkoci przypada jej przeszo bez reszty. Ma to znaczy:
dopiero zbawiona ludzko moe pozywa kady moment swej przeszoci. Kada z przeytych w
niej chwil staje si citation l'ordre du jour ktry to dzie jest dniem sdu ostatecznego.

1 Walter Benjamin, Anio historii: eseje, szkice, fragmenty, Wydawnictwo Poznaskie, Pozna 1996.
1/7

Walter Benjamin O pojciu historii

IV
Zabiegajcie tymczasem o ubir i poywienie,
a krlestwo Boe samo wam przypadnie.
Hegel, 1807
Walka klasowa, ktr ma przed oczyma historyk szkolony na Marksie, jest zawsze walk o
rzeczy grube i materialne. Bez nich wszake nie ma tych subtelnych i uduchowionych, ktre s w
walce klasowej obecne inaczej ni jako wyobraenie upu przypadajcego zwycizcy. yj w tej
walce jako ufno, jako odwaga, jako humor, jako chytro i nieustpliwo i rzutuj na odlege
czasy. Wci od nowa bd stawia pod znakiem zapytania kade zwycistwo, jakie kiedykolwiek
przypado w udziale panujcym. Jak kwiaty zwracaj gwki ku socu, tak si tajemnego
heliotropizmu minione stara si zwrci ku socu, ktre wanie wschodzi na niebie historii.
Obowizkiem materialisty historycznego jest rozpoznawanie tej najbardziej niepozornej spord
wszystkich zmian.
V
Prawdziwy obraz przeszoci umyka obok. Przeszo mona uchwyci tylko jako obraz,
ktry w chwili swej rozpoznawalnoci wanie rozbyska na wieczne poegnanie. Prawda nam std
nie ubiey to powiedzenie Gottfrieda Kellera o obrazie dziejw tworzonym przez historyzm
wskazuje dokadnie to miejsce, gdzie rozbija go historyczny materializm. Jest to bowiem obraz
bezpowrotnej przeszoci, ktremu grob zaniknicia niesie kada teraniejszo, ktra nie
rozpoznaa si w nim jako ta, o ktr mu chodzio.
VI
Wyartykuowa historycznie to, co minione, nie oznacza, e trzeba je pozna takim, jakie
naprawd byo. Oznacza natomiast zawadn przypomnieniem, takim, jakie rozbyska w chwili
zagroenia. Materializmowi historycznemu zaley na tym, aby uchwyci obraz przeszoci, jaki
znienacka narzuca si historycznemu podmiotowi w chwili grozy. Niebezpieczestwo zagraa
zachowaniu zarwno tradycji, jak jej odbiorcw. Dla obydwu stron jest ono tosame: oznacza
uczynienie z siebie narzdzia klasy panujcej. W kadej epoce trzeba od nowa podejmowa prby
odebrania tradycji konformizmowi, ktry chciaby nad ni zapanowa. Mesjasz przychodzi przecie
nie tylko jako zbawca; przybywa take jako ten, kto zwalczy antychrysta. Tylko temu dziejopisowi
przysuguje dar rozjarzania w minionym iskry nadziei, ktry jest tym pragnieniem przeniknity:
umarli take nie bd bezpieczni przed wrogiem, kiedy zwyciy. A ten wrg nie przesta
zwycia.
VII
Bo zimno wok, ciemno jest straszliwie
Na tym padole gorzkich ludzkich ez.
Brecht: Opera za trzy grosze
(przekad Bruno Winawer)
Fustel de Coulanges zaleca historykowi, by, jeli chce jak epok raz jeszcze przey,
wybi sobie z gowy wszystko, co wie o pniejszym przebiegu dziejw. Nie mona lepiej
2/7

Walter Benjamin O pojciu historii

scharakteryzowa tej metody, z ktr materializm historyczny zerwa. Jest to metoda wczuwania
si. Jej rdem jest gnuno serca, acedia, ktra zawodzi, nie mogc zawadn prawdziwym
obrazem historii, rozbyskujcym ulotnie. Wrd teologw redniowiecza uchodzia za ostateczn
przyczyn smutku. Flaubert, ktry dobrze j zna, pisa: Peu de gens devineront combien il a fallu
tre triste pour ressuscuiter Carthage2. Natura tego smutku odsoni si wyraniej, gdy rzucimy
pytanie, w kogo waciwie dziejopis historyzmu si wczuwa. Odpowied brzmi niechybnie: w
zwycizc. Panujcy wszake s zawsze dziedzicami tych wszystkich, ktrzy kiedykolwiek
zwyciyli. Wczuwanie si w zwycizcw wychodzi zatem na korzy wanie panujcym.
Historycznemu materialicie do tego, co powiedziano. Kto zawsze, a po dzie dzisiejszy odnosi
zwycistwa, ten maszeruje w triumfalnym pochodzie, ponad tymi, ktrzy dzi s na dnie. Zdobycz,
jak zawsze byo w zwyczaju, w tym pochodzie uczestniczy. Zwyko si j nazywa dobrami
kultury. W materializmie historycznym maj one jednak do czynienia z obserwatorem, ktry
zachowuje dystans. O tym bowiem, co dostrzega on w dobrach kultury, o pochodzeniu ich
wszystkich i kadego z osobna, nie moe myle bez zgrozy. Swoje istnienie dobra te zawdziczaj
wszak nie tylko trudowi wielkich geniuszy, ktrzy je stworzyli, ale take bezimiennej harwce
ludzi im wspczesnych. Nie ma takiego dokumentu kultury, ktry nie byby zarazem dokumentem
barbarzystwa. I jak on sam nie jest wolny od barbarzystwa, tak nie jest te wolny od niego proces
przekazu, w toku ktrego przechodzi on z jednych rk w drugie. Materialista historyczny dystansuje
si wic od niego, jak tylko moe. Swoje zadanie widzi w czesaniu historii pod wos.
VIII
Tradycja uciskanych poucza nas o tym, e stan wyjtkowy, w ktrym yjemy, jest regu.
Musimy dorobi si takiego pojcia historii, ktre temu odpowiada. Wtedy naszym zadaniem
bdzie wprowadzenie rzeczywistego stanu wyjtkowego; to za polepszy nasz pozycj w walce
przeciwko faszyzmowi. Szansa wygrania tej walki polega w niemaym stopniu i na tym, e
przeciwnicy faszyzmu wystpuj przeciwko niemu w imi postpu jako normy historycznej.
Zdziwienie, e rzeczy, ktre przeywamy, w dwudziestym wieku s jeszcze moliwe, nie
jest zdziwieniem filozoficznym. Nie stoi ono u pocztku poznania, choby takiego, e nie da si
duej utrzyma tego wyobraenia historii, z ktrej si ono wywodzi.
IX
Me skrzyda gotowe s do lotu
I chtnie powrcibym
Jelibym bowiem pozosta jako czas ywy
Szczcia zaznabym niewiele
Gerhard Scholem: Pozdrowienie anielskie
Klee namalowa obraz, zatytuowany Angelus Novus. Przedstawia anioa, ktry wyglda,
jak gdyby chcia si oddali od czego, w co si uporczywie wpatruje. Oczy szeroko rozwarte, usta
otwarte, skrzyda rozpite. Tak musi wyglda anio historii. Zwrci oblicze ku przeszoci. Gdzie
nam ukazuje si acuch zdarze, on widzi jedn wieczn katastrof, ktra nieustannie pitrzy ruiny
na ruinach i ciska mu pod stopy. Chciaby zatrzyma si, zbudzi umarych i zczy to, co rozbite.
Ale od raju wieje wicher, ktry napiera na skrzyda i jest tak silny, e anio nie moe ich zoy.
Ten wicher pdzi go niepowstrzymanie w przyszo, do ktrej jest zwrcony plecami, podczas gdy
2 Niewielu ludzi zdaje sobie spraw, jak bardzo trzeba by smutnym, aby odtworzy Kartagin.
3/7

Walter Benjamin O pojciu historii

przed nim ronie stos ruin. Tym wichrem jest to, co nazywamy postpem.
X
Problemy, ktre regua klasztorna zalecaa braciszkom jako przedmiot medytacji, miay za
zadanie czyni ich niechtnymi wiatu i jego sprawom. Tok myli, ktry tu ledzimy, wynikn z
podobnych intencji. Zamierza on w chwili, kiedy politycy, na ktrych liczyli przeciwnicy faszyzmu,
utracili grunt pod nogami i swoj klsk powikszali zdrad wasnej sprawy, uwolni polityczne
dzieci wiat z sieci, jakimi je opltano. Niniejsze rozwaanie wychodzi z zaoenia, e ich tpa
wiara w postp, ich zaufanie do bazy masowej i wreszcie ich serwilistyczna ulego w stosunku
do nie poddajcego si kontroli aparatu to trzy aspekty tej samej sprawy. Usiuje ono da pojcie o
tym, jak drogo przyjdzie naszemu nawykowemu myleniu zapaci za wyobraenie historii, ktre
unika wszelkiego wsplnictwa z tym, jakiego ci politycy nadal si trzymaj.
XI
Konformizm, ktry od pocztku zadomowi si w socjaldemokracji, ciy nie tylko na jej
politycznej taktyce, ale rwnie na jej ekonomicznych wyobraeniach. Tu tkwi przyczyna
pniejszego zaamania. Nic nie skorumpowao bardziej niemieckich robotnikw ni
przewiadczenie, e pyn z prdem. Rozwj techniczny uwaali za przyspieszenie nurtu, z ktrym
rzekomo pynli. Std tylko krok dzieli ich od iluzji, e praca fabryczna, niesiona przez postp
techniczny, stanowi sama w sobie polityczne osignicie. Dawna protestancka moralno pracy w
zsekularyzowanej postaci wicia swoje zmartwychwstanie wrd niemieckich robotnikw. Ju
Program Gotajski nosi lady tego pomieszania. Definiuje on prac jako rdo wszelkiego
bogactwa i wszelkiej kultury. Marks, przeczuwajc co si wici, odpowiedzia na to, e czowiek,
ktry nie ma adnej wasnoci oprcz swej siy roboczej, musi by niewolnikiem innych ludzi,
ktrzy uczynili siebie... wacicielami. Mimo to zamt szerzy si nadal, i niebawem Josef Dietzgen
obwieszcza: Praca to zbawca nowych czasw... W udoskonaleniu pracy... tkwi rdo bogactwa,
ktre teraz moe sprawi to, czego nie dokona dotd aden zbawca. To wulgarno-marksistowskie
okrelenie pracy ignoruje pytanie, jak korzy maj z jej produktu sami robotnicy, skoro nie mog
nim rozporzdza. Chce ono dostrzega wycznie postpy w opanowywaniu przyrody, a nie
przejawy regresu w spoeczestwie. Zdradza ju cechy technokratyczne, ktre pniej napotykamy
w faszyzmie. Naley do nich takie pojcie przyrody, ktre zowrbnie dystansuje si od pojcia
przyjtego w utopiach socjalistycznych sprzed rewolucji marcowej. Praca w jej obecnym ujciu
prowadzi ku wyzyskowi przyrody, ktry z naiwn satysfakcj jest przeciwstawiany wyzyskowi
robotnikw. W porwnaniu z t pozytywistyczn koncepcj rojenia, ktre dostarczyy tyle
powodw do kpin np. z Fouriera, ujawniaj zaskakujco duo zdrowego sensu. Wedug Fouriera, w
wyniku dobrze zorganizowanej pracy spoecznej, cztery ksiyce miay rozwietla ziemsk noc,
lody z biegunw miay stopi si, woda morska odsoli, a drapiene zwierzta przej na sub u
czowieka. Wszystko to ilustruje rodzaj pracy, ktra, daleka od wyzysku przyrody, potrafiaby
uwolni z niej co, co drzemie w jej onie jako moliwo. W parze ze skorumpowanym pojciem
pracy idzie pojcie przyrody, ktra, jak mwi Dietzgen, jest tu oto gratis.

4/7

Walter Benjamin O pojciu historii

XII
Zapewne, potrzebujemy historii, lecz potrzebujemy
jej w sposb inny, ni potrzebuje jej rozpieszczony
prniak w ogrodzie wiedzy...
Fryderyk Nietzsche: Poyteczno i szkodliwo
historii dla ycia
(przekad Leopold Staff)
Podmiotem poznania historycznego jest sama walczca uciskana klasa. U Marksa wystpuje
ona jako ostatnia klasa uciemiona i jako klasa mcicieli, ktra w imieniu wielu generacji
pokonanych doprowadza do koca dzieo wyzwolenia. Ta wiadomo, ktra na krtko dosza
jeszcze do gosu w Spartakusie, bya dla socjaldemokracji od dawna sol w oku. W cigu
trzydziestu lat udao si jej niemal cakowicie wyciszy nazwisko Blanqui'ego, ktrego spiowy ton
wstrzsn jeszcze ubiegym stuleciem. Znalaza upodobanie w podsuwaniu klasie robotniczej roli
zbawczyni przyszych pokole. Odcia jej tym samym najlepsze rda siy. W szkole
socjaldemokracji klasa robotnicza oduczya si zarwno nienawici, jak ofiarnoci. Obydwie
czerpay energi z obrazu ujarzmionych przodkw, a nie z ideau wyzwolonych wnukw.
XIII
Nasza sprawa bdzie przecie z kadym
dniem janiejsza, a lud z kadym dniem mdrzejszy.
Josef Dietzgen: Sozialdemokratische Philosophie
Teoria, a jeszcze bardziej praktyka socjaldemokratyczna zostaa zdeterminowana przez takie
pojcie postpu, ktre nie miao wiele wsplnego z rzeczywistoci i rocio pretensje
dogmatyczne. Postp, w ksztacie zarysowujcym si w gowach socjaldemokratw, by, po
pierwsze, postpem samej ludzkoci (nie tylko jej umiejtnoci i wiedzy). Po drugie, by postpem
nie koczcym si (odpowiednio do ludzkiej zdolnoci do samodoskonalenia si). Po trzecie,
uchodzi za ruch w istocie niepowstrzymany (samoczynnie biegncy po torze prostym lub po
spirali). Kady z tych predykatw jest kontrowersyjny, kady moe by punktem wyjcia dla
krytyki. Musi ona jednak, kiedy dochodzi do zacitej walki, obej wszystkie te predykaty od tyu i
skierowa uwag na co, co je czy. Wyobraenia postpu rodzaju ludzkiego w historii nie da si
oddzieli od przewiadczenia, e ludzko posuwa si naprzd przez pusty i homogeniczny czas.
Krytyka tego wyobraenia musi stanowi podstaw krytyki tego rodzaju postpu w ogle.
XIV
Pocztek jest celem.
Karl Kraus: Worte in Versen I
Historia jest przedmiotem konstrukcji, dla ktrej waciwym miejscem nie jest czas pusty,
homogeniczny, ale wypeniony przez teraniejszo. A wic dla Robespierre'a staroytny Rzym by
przeszoci naadowan czasem obecnym, ktr on uwalnia, rozsadzajc kontinuum historii.
Rewolucja Francuska widziaa siebie jako powracajcy Rzym. Przywoywaa dawny Rzym
dokadnie tak, jak moda przywouje dawne ubiory. Moda ma zmys odnajdowania tego, co
aktualne, choby tkwio gdzie w gstwinie zaprzeszoci. Jest ona tygrysim skokiem w przeszo.
5/7

Walter Benjamin O pojciu historii

Jednak w skok dokonywany jest na arenie, ktr komenderuje klasa panujca. Ten sam skok pod
wolnym niebem historii jest skokiem dialektycznym. Dla Marksa takim skokiem bya rewolucja.
XV
wiadomo rozsadzania kontinuum historii charakteryzuje klasy rewolucyjne w momencie,
gdy wkraczaj do akcji. Wielka Rewolucja Francuska wprowadzia nowy kalendarz. Dzie, od
ktrego zaczyna si kalendarz, funkcjonuje w historii jak kamera do zdj przyspieszonych. I, w
gruncie rzeczy, jest to tene sam dzie, ktry wci powraca w postaci dni odwitnych, dni
pamici. Kalendarze nie odmierzaj wic czasu jak zegary. S monumentami wiadomoci
historycznej, po ktrej w Europie od stulecia, jak si wydaje, nie pozostao najlejszego ladu.
Jeszcze podczas rewolucji lipcowej wydarzy si epizod, w ktrym ta wiadomo si odezwaa.
Kiedy nasta wieczr pierwszego dnia walki, okazao si, e w wielu miejscach Parya niezalenie
od siebie i rwnoczenie strzelano do zegarw na wieach. Naoczny wiadek, ktry swoje
jasnowidzenie by moe zawdzicza rymowi, napisa wtedy:
Qui le croirait! on dit qu'irrites contre l'heure
De nouveaux Josues au pied de chaque tour,
Tiraient sur les cadrans pour arrter le jour3.
XVI
Materialista historyczny nie moe zrezygnowa z pojcia teraniejszoci, ktra nie jest
przejciem, ale momentem, kiedy czas ustaje i wchodzi w stan spoczynku. Takie bowiem pojcie
definiuje wanie t teraniejszo, w ktrej pisze on histori dla siebie samego. Historyzm
przedstawia wieczny obraz przeszoci; materialista historyczny dowiadczenie z obcowania z
ni, bo tylko ono pozostaje. Innym pozostawia tracenie energii w burdelu historyzmu, przy
nierzdnicy, ktrej na imi: dawno, dawno temu. Jest panem siebie: ma do odwagi, by
rozsadzi cigo historii.
XVII
Historyzm osiga szczyt prost drog w obrazie historii powszechnej. Materialistyczna
historiografia dystansuje si od niej metodycznie jeszcze bardziej stanowczo ni od kadej innej.
Historia uniwersalna nie ma adnej teoretycznej armatury. Jej procedura polega na sumowaniu:
gromadzi ona mas faktw, aby wypeni czas homogeniczny i pusty. U podstaw historiografii
materialistycznej natomiast ley zasada konstrukcji. Mylenie nie jest tylko ruchem myli, ale
rwnie jej spoczynkiem. Tam, gdzie mylenie zatrzyma si nagle w konstelacji nasyconej
napiciami, wprawia j w szok, wskutek czego krystalizuje si ona jako monada. Materialista
historyczny podchodzi do przedmiotu historycznego jedynie i wycznie tam, gdzie jawi si on
przed nim jako monada. W tej strukturze rozpoznaje znak mesjanistycznego zatrzymania si
zdarze, inaczej mwic, rewolucyjnej szansy w walce o uciskan przeszo. Korzysta z niej, aby z
homogenicznego biegu historii wyrwa okrelon epok; podobnie wyrywa okrelone ycie z
epoki, okrelone dzieo z dziea ycia. Plonem takiego postpowania jest to, e w dziele zachowane
zostaje i zniesione dzieo ycia, w dziele ycia epoka, a w epoce cay bieg historii. Poywny owoc
3 Kto by to pomyla! mwi, e nowi Jozue wzburzeni przeciw swoim czasom u stp kadej wiey strzelali do tarcz
zegarowych, aby zatrzyma dzie.
6/7

Walter Benjamin O pojciu historii

tego, co historycznie pojte, ma w swoim wntrzu czas jako cenne, cho pozbawione smaku
nasienie.
XVIII
aosne pi tysicleci homo sapiens mwi nowoczesny biolog w porwnaniu z
histori ycia organicznego na Ziemi stanowi jakby dwie sekundy pod koniec dnia liczcego 24
godziny. Historia cywilizowanej ludzkoci, przy zachowaniu tej skali, zmieciaby si bez reszty w
pitej czci ostatniej sekundy ostatniej godziny. Czas teraniejszy, ktry jako model czasu
mesjanicznego w ogromnym skrcie obejmuje histori caej ludzkoci, pokrywa si najdokadniej z
figur, ktra tworzy histori ludzkoci w uniwersum.
Przekad Krystyny Krzemieniowej

7/7