VIL NIAUS UNIVE RSI TETAS

IST OR IJ OS FAK ULTETAS

K ULTR INI B E NDR IJ STUDI J CENTRAS

Orientas Lietuvos Didiosios Kunigaiktijos

visuomens tradicijoje: totoriai ir karaimai
Orient in the Social Tradition of the Grand Duchy
of Lithuania: Tatars and Karaims
Orient w tradycji spoeczestwa
Wielkiego Ksistwa Litewskiego: Tatarzy i Karaimi

:

Straipsni rinkinys, parengtas praneim,

skaityt tarptautinje mokslo konferencijoje
610-osios totori ir karaim sikrimo
Lietuvos Didiojoje Kunigaiktijoje metins
2007 m. rugsjo 1315 d. Vilniaus universitete, pagrindu

Vi l n i a u s u n i v e r s i t e t o l e i d y k l a
2008

UDK 947.45.02/.04
Or49
Specialusis Lietuvos istorijos studij leidinys (t. 6)
Special issue of the scientific journal Lietuvos istorijos studijos (vol. 6)
Periodinis mokslo leidinys Lietuvos istorijos studijos
yra referuojamas tarptautinje duomen bazje ABC-CLIO
Articles appearing in the journal Lietuvos istorijos studijos are abstracted
and indexed in HISTORICAL ABSTRACTS and AMERICA: HISTORY AND LIFE
(ABC-CLIO)
L ei d i n su d a r :
Tamara Bairaauskait
Halina Kobeckait
Galina Mikinien
M o ksl i n re d a k t o r :
Tamara Bairaauskait
K a l bo s red a k t o r s :
Regina Jakubnas,
Aurelija Jukait,
Severina Mokolait,
Birut Sinokina
S t ra i psn i re ce n z e n t a i :
Prof. habil. dr. Antanas Andrijauskas
Prof. habil. dr. Sergejus Teminas
Leidinys apsvarstytas ir rekomenduotas spaudai
Vilniaus universiteto Istorijos fakulteto tarybos
(2008-03-12; protokolas Nr. 4)
Knygos leidim parm
Lietuvos tkstantmeio minjimo
direkcija prie Lietuvos Respublikos
Prezidento kanceliarijos
Kultros rmimo fondas
Tautini maum ir ieivijos departamentas
prie Lietuvos Respublikos vyriausybs
Vilniaus universiteto mokslo skatinimo fondas

ISSN 1822-4016
ISBN 978-9955-33-346-3
Straipsni autoriai, 2008
Vilniaus universitetas, 2008

Turinys
Sudarytoj odis 9

I. Istorija / History / Historia /

Andrzej Zakrzewski. Tatarzy litewscy wobec wadzy pastwowej,
od epoki wczesnonowoytnej po koniec wieku xx 13
Milda Jakulyt-Vasil. Tatars Assimilation/Integration in the Social
Fabric of the Grand Duchy of Lithuania 23
Dovil Troskovait. Periferins karaim bendruomens.
Centro ir periferijos takos pasidalijimas xviixviii amiais 37
.
xix : 45
Halina Kobeckait. Karaim istorijos ir literatros myltoj
draugijos veikla Vilniuje 19321939 m. 59

II. Rankratinis palikimas / Manuscripts /

Spucizna rkopimienna /
Czesaw apicz. Glosy, komentarze, objanienia etc., czyli
o pozakoranicznych dopiskach w rkopimiennych tefsirach
muzumanw Wielkiego Ksistwa Litewskiego 69
Marek M. Dziekan. Czas wity i czas wiecki w chamaile
aleksandrowicza: godziny i dni niechsiowe 81
Joanna Kulwicka-Kamiska. Prawo, Przepis, Tora przekad nazw
witych ksig w polskich translacjach biblijnych i koranicznych 91
. -
(1840) 105
ii . p98 ()
( ) 123
, .
131
Iwona radziszewska. Rkopisy tatarskie na Podlasiu

137

III. Kalba, religija, paproiai / Language, Religion, Customs /

Jzyk, religia, obyczaje / , ,
Henryk Jankowski. The Tatar Name of Sorok Tatary/
Keturiasdeimt Totori Discovered 147

8
Henryk Jankowski. The Question of the Existence of the crimean
Karaim and Its Relation to western karaim 161
Mariola Abkowicz. Karaimska antroponimia w xixxx w. w wietle
ksig metrykalnych Karaimskiego Zarzdu Duchownego w Trokach 169
Tapani Harviainen. The Katikhizis by Jacob Duvan (1890)
a Document of the Karaim Creed 179
Timur Kocaolu. Karay (Karaim) Syntax in the Works
of the Late Hazzan Mykolas Firkoviius (19242000)

189

Fikret trkmen, ferah trker. Comparison of the Rituals from Childs Birth
to Beginning School in the karaimes and anatolian turks 195
Iv. Savas ar svetimas / The Ones Own and the Other /

Swj czy obcy /

Ewa Siemieniec-Goa. Wizerunek Tatara w dawnym

polskim pimiennictwie 207
Jurgita iauinait-Verbickien. Kuris i j geresnis:
ydas, totorius ar igonas? Petro ievskio vilgsnis
Lietuvos Didiosios Kunigaiktijos totori kasdienyb

215

C.
223
v. Personalijos / Personalities / Personalia /
.
235
. . 251
vI. Istorins atminties formos / Historical Memory /

Formy pamici historycznej /

.
263
Anna sulimowicz. Kenesa karaimska w ucku
w wietle dokumentw z archiwum gminy 273
. 283
Maria emilia zajczkowska-opatto. Dziaalno zawodowa
i spoeczna Karaimw trockich w warszawie w xx wieku
Jrat petrikait. Daina apie birut lenkikai

311

Longin graczyk. Wirtualna orda. Wirtualny dymat.

Karaimi i Tatarzy jako spoeczno sieci 317
Summaries / Santraukos
Tekst autoriai 367

331

299

CZAS WITY
I CZAS WIECKI
W CHAMAILE
ALEKSANDROWICZA:
GODZINY I DNI
NIECHSIOWE

Marek M. Dziekan

82

II. Rankratinis palikimas / Manuscripts /

Spucizna rkopimienna /

Wprowadzenie
1. Wiara w nahs i sad w wiecie islamu
Islam sakralizuje, jak wiadomo wszystkie aspekty ycia czowieka, dostrzegajc we wszystkich przejawach ycia na Ziemi Bosk interwencj i Boski zamys.
Tak jest z ludzkimi czynami, a take przestrzeni i czasem1. Sacrum, rozumiane
w tym przypadku zgodnie z koncepcj Mircei Eliadego, przenika cay wiat. W
niniejszym tekcie chciabym zaprezentowa muzumaskie wierzenia dotyczce jednego z aspektw czasu witego w wietle tradycyjnej religijnoci Tatarw
polsko-litewskich.
Punktem wyjcia bd wierzenia dotyczce dobrego i zego czasu, a zatem
skoncentruj si na godzinach, dniach i miesicach tzw. niechsiowych. Stosowany
przez Tatarw termin niech pochodzi od arabskiego terminu nahs, czyli ciemna
sprawa (al-amr al-muzlim), przeciwiestwo szczcia (didd as-sad)2. Najczciej nahs jest rozumiany jako zy omen, znajdujc si na pograniczu islamu oficjalnego i ludowego. W podobny sposb traktowane jest to wierzenie w krajach
muzumaskiego heartlandu. Interesujcym rdem dla jego poznania jest np.
dzieo synnego arabskiego czarownika, ale i uczonego muzumaskiego, Ahmada Ibn Alego al-Buniego (zm. 1225) Szams al-maarif al-kubra [Wielkie soce
wiedzy], gdzie tym zagadnieniem autor zajmuje si ju na samym pocztku pracy,
by moe ze wzgldu na znaczenie tych przesdw dla zwykych ludzi. Tytu
jednego z rozdziaw powiconych zym godzinom wyranie wskazuje na
wspomnian wyej dychotomi: Fasl fi zikr al-aukat as-saida wa-an-nahisa wasaatiha wa-ma-juwafik minha li-al-chajr wa-asz-szarr [Rozdzia o szczliwych i
1

Na temat sakralizacji czasu w kulturze islamu por. np. Dziekan M. M. Czas // Dziekan M. M.
Symbolika arabsko-muzumaska. Warszawa, 1997; Gardet L. Pogldy muzumanw na czas
i histori // Zajczkowski A. (red.) Czas w kulturze. Warszawa, 1987, s. 151204; MachutMendecka E. wiat tradycji arabskiej. Warszawa, 2005, rozdz. 5: Czas czowieka i kultury.
Al-Firuzabadi. Al-Kamus al-muhit. Bejrut, 1999. T. 2, s. 394.

II. Rankratinis palikimas / Manuscripts /

Spucizna rkopimienna /

83

pechowych czasach, o godzinach i jakie dobro i jakie zo si z nimi wi]. Al-Buni

w taki sposb zachwala poytek pyncy z tej wiedzy: Wiedz, e kto zna czas
dobry i zy dla rozmaitych czynnoci, ten osignie swj cel w kadej dziedzinie, to
jest bowiem podstawa wiedzy i jej wrota, ktre naley przekroczy. Tutaj ukazaem ci, co ludzie mwi na ten temat, aby oszczdzi ci pracy3. Na konieczno
zwracania uwagi na pooenie Soca i Ksiyca w celu uniknicia nahsu zwraca
uwag take (Pseudo-)Al-Madriti (zm. 1007) w przypisywanej mu pracy Ghajat
al-hakim [Cel mdrca], znanym jako Picatrix4. Tem dla rozwaa o pechowych i
szczliwych dniach i godzinach s w zwizku z tym przede wszystkim wierzenia
rozpowszechnione na Bliskim Wschodzie, by moe bdce adaptacj rozmaitych
pogldw staroytnych Grekw i Hindusw.
Oto pocztek fragmentu o poniedziaku z dziea Al-Buniego, ktry ukae charakter wierzenia: Godzina pierwsza naley do Soca czy w niej wszystko dla
mioci i akceptacji; to dobry czas, aby uda si do krlw i sutanw, wtedy te
warto zaoy nowy strj. Godzina druga naley do Wenus i jest to godzina przeklta nie rb wtedy czegokolwiek. Godzina trzecia naley do Merkurego jed
wtedy w podr, pisz miosne listy itp. Godzina czwarta naley do Ksiyca nie
sprzedawaj wtedy ani nie kupuj niczego i do niczego si nie przygotowuj5. Lektura tego tekstu wyranie wskazuje na astrologiczne korzenie przekona o nahsie:
Al-Buni charakteryzuje dwanacie godzin kadego dnia tygodnia, przypisuje im
odpowiedni konstelacj zalenie od pooenia Ksiyca i Soca i to wie z charakterem kadej z godzin.
Przekonania Tatarw polsko-litewskich dotyczce nahsu po tatarsku niechsiu
maj znacznie prostsz form ni rozwaania Al-Buniego i Al-Madritiego, ktrzy
ne godziny dnia i dni miesica. Obliczenia tego typu s jednak take obecne w
samym chamaile, w czci powiconej tzw. planetnym dualarom6. Wierzenia o
niechsiu pojawiaj si w chamaile w formie ju ostatecznej, a zatem samych wynikw oblicze.
3

4
5
6

Al-Buni. Szams al-maarif. Tunis, 1990, s. 2324; szerzej na temat tego autora w jzyku polskim por. Dziekan M. M. Symbolika liter w kulturze islamu. Numerologia Al-Buniego //
Przegld Orientalistyczny. 2002, nr 12, s. 2133.
Al-Madriti, Ghajat al-hakim // Ritter H. (wyd.) Pseudo-Mart, Das Ziel des Weisen. Leipzig-Berlin, 1933, s. 6667.
Al-Buni. Szams al-maarif, s. 26.
Szachno-Romanowicz S. Planetne dualary Tatarw polskich (tatarskie teksty magiczno-ochronne w chamaile Aleksandrowicza) // Rocznik Tatarw Polskich. 1997. T. IV, s. 725.

Czas wity i czas wiecki w chamaile Aleksandrowicza:

godziny i dni Niechsiowe marek m. Dziekan

przekazuj czytelnikom take metody obliczania pooenia planet w poszczegl-

84

II. Rankratinis palikimas / Manuscripts /

Spucizna rkopimienna /

2. Chamai Aleksandrowicza
Tekstem wyjciowym dla analizy tematu bdzie chamai Aleksandrowicza, tekst
niedostatecznie jeszcze opracowany przez badaczy, cho istnieje ju kilka przyczynkw na jego temat autorstwa Stanisawa Szachno-Romanowicza7 i piszcego
te sowa8. W Uniwersytecie Warszawskim powstaa take praca magisterska Mariusza Nowotczyskiego napisana pod moim kierownictwem na temat tego chamaiu9. Jako materia porwnawczy potraktuj informacje z chamaiu Szczuckiego
przekazane przez S. Kryczyskiego10.
Chamai Aleksandrowicza powsta pod koniec XIX w., a zebrany i zapisany zosta przez Aleksandra Aleksandrowicza z Osmoowa koo Niewiea. Wacicielami chamaiu byli prawdopodobnie kolejno: Dawid Jasiski i S. Szachno-Romanowicz. Po II wojnie wiatowej chamai przechowywaa ona S. Szachny, ktra w
1957 r. przywioza go do Anglii. Po mierci waciciela w 1973 r. rkopis znajdowa
si u jego crki, Barbary Hirsz, zamieszkaej obecnie w Anglii. W 1997 r. pani Hirsz
podarowaa chamai Zakadowi Arabistyki i Islamistyki Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie jest obecnie przechowywany.

Dni i godziny niechsiowe

w chamaile Aleksandrowicza
Chamai Aleksandrowicza jest rdem wiedzy o najrozmaitszych aspektach wierze tatarsko-muzumaskich. Cz z nich zwizana jest z pojmowaniem czasu
przez muzumanw i jego wpywu na ludzkie ycie. Wiele z nich ma bezporedni zwizek z wierzeniami prognostycznymi wrbami i przepowiedniami. Nie
chodzi tu bowiem o podstawowy podzia dnia w islamie zwizany z picioma
obowizkowymi modlitwami, czy te znanymi w caym wiecie muzumaskim
podziale na wite i niewite miesice, lecz o inne podziay, czasem szersze,
czasem za wsze ni te znane powszechnie.
Interesujce nas informacje znale mona w rnych czciach rkopisu, zarwno tam, gdzie in extenso jest mowa o niechsiu, jak i w rozdziaach, z ktrych
7
8
9
10

Szachno-Romanowicz S. Planetne dualary Tatarw polskich // Rocznik Tatarw Polskich.

1998. T. IV, s. 725.
Dziekan M. M. Chamai Aleksandrowicza // Rocznik Tatarw Polskich. 1998. T. IV, s. 2743.
Nowotczyski M. Tatarzy polsko-litewscy. Wybrane zagadnienia kultury duchowej na podstawie Chamaiu Aleksandrowicza. Warszawa, 2004.
Kryczyski S. Tatarzy litewscy. Prba monografii historyczno-etnograficznej // Rocznik Tatarw Polskich. Gdask, 1999/2000. T. V, s. 247248.

II. Rankratinis palikimas / Manuscripts /

Spucizna rkopimienna /

85

takie informacje mona wywnioskowa. Niechsiowi powicone s dwa fragmenty: Niechsiowe (nieszczliwe) dni roku wedug miesicy (s. 37) i Chcc zna i
wiedzie godziny dnia w jakim mianowicie czasie wypadaj godziny niechsiowe
(s. 44). W niniejszym artykule materiaem porwnawczym bd wybrane teksty
majce charakter prognostyczny: 1. Opisanie dni miesicznych (s. 6-14 rkopisu); 2. Chcc zna i wiedzie, jakiego dnia znajduje si dusza w czowieku
(s. 1417); 3. Dzwonienie w uchu (s. 19); 4. To jest sennik. Chcc zna i wiedzie,
jeli ktrego dnia jaki sen ni bdziesz i co on oznacza (s. 2729). Podkrelam
jednak, e nie s to wszystkie teksty tego typu w omawianym zabytku. Stanowi
bd one jednak przedmiot kolejnych analiz.
Rozdziay te w rozmaitym stopniu i w rnych kontekstach odnosz si do
witoci czasu czasu chronionego, w ktrym nie moe wydarzy si nic zego i
czasu nacechowanego negatywnie, ktrego naley si wystrzega. W niniejszym
tekcie wyjciowe bd te odcinki czasu, ktre w chamaile wprost okrelone s
jako niechsiowe.

1. Niechsiowe dni (s. 3738)

Muharrema miesica trzeci i sidmy dzie niech;

safara miesica drugi i dwudziesty dzie niech;
rebiul ewwiela czwarty i pitnasty dzie niech;
rebiul achyra pierwszy i drugi dzie niech;
dumadziel ula pierwszy i pity dzie niech;
dumadziel achyra pierwszy i czternasty dzie niech;
redeba dziewity i dwunasty dzie niech;
szabana drugi i czwarty dzie niech;
ramazana pierwszy i dziesity dzie niech;
szewwiela czwarty i dwudziesty dzie niech;
ziul kada trzeci i szsty dzie niech;
ziul hidde dwudziesty i trzydziesty dzie niech.
Muherrema, safara i rebiul ewwiela tych trzech miesicy drugiego dnia nic nie napoczynaj a
reszty kadego miesica trzeci, sidmy trzynasty, szesnasty dwudziesty czwarty i dwudziesty pity tych dni wystrzega si potrzeba. Na pocztku bardzo niedobrze.

2. Niechsiowe godziny (s. 44)

Chcc zna i wiedzie kadego dnia w jakim mianowicie czasie wypadaj godziny niechsiowe
W pitek od poranka a do auleju niech;

Czas wity i czas wiecki w chamaile Aleksandrowicza:

godziny i dni Niechsiowe marek m. Dziekan

Pan Bg powiedzia Musi Proroku postrzega niechsiowe dni jakowych w kadym roku
s dwadziecia cztery. Jeli tego dnia dziecko narodzi si, to niedugowieczne. Kto w drog
wyjedzie, tako zachoruje. Tako do wojska i i wszelk robot poczyna niedobrze.

86

II. Rankratinis palikimas / Manuscripts /

Spucizna rkopimienna /

w sobot od sabahu do [wschodu] soca niech;

w niedziel od poranka a do poudnia niech;
w poniedziaek od poranka i w samo poudnie niech;
we wtorek w sabah, w poudnie i w achszam niech;
we rod tylko w poranka niech;
we czwartek jak soce wschodzi i w akinde niech.

W chamaile Szczuckiego cytowanym przez Kryczyskiego znajdujemy podobn opowie o Proroku Musi, ktremu Bg take wskazuje 24 dni feralne w cigu
roku, ale s to nieco inne dni. Oto rnice: dumadziel ula pierwszy i pitnasty,
szawwiel pierwszy i jedenasty, ziul kada pierwszy i smy11.
Warto zauway, e zacytowany powyej tekst z chamaiu Aleksandrowicza
porednio wskazuje take na niechsiowe godziny jest to, jeli dobrze rozumiem
tekst, pocztek trzeciego, sidmego, trzynastego, szesnastego, dwudziestego
czwartego i dwudziestego pitego dnia dziewiciu miesicy roku poza muherremem, safarem i rebiul ewwielem.
Ciekawostk jest, e czas modlitwy wydawaoby si, e z zaoenia wity
nie chroni przed nahsem take te momenty w cigu dnia nios ze sob potencjalne nieszczcie. Zauwamy, e w konsekwencji nie ma w tygodniu dnia, ktry
byby cakowicie wolny od niechsiu! Dodatkowe zrnicowanie wprowadza wiara
w prognostyczne dzwonienie w uchu12, nie wprowadzajce podziaw na rozmaite dni tygodnia i miesica, ale komplikujce i tak ju niejednoznaczne przekazy. W tym przypadku (tekst uwzgldnia 5 sytuacji temporalnych) nieszczcie
przynosi tylko dzwonienie o witaniu i o zmroku. Domniemany nahs tych godzin
mona wykupi poprzez jamun. Poza tym jest mowa o tym, jak zadzwoni o
wschodzie soca, w samo poudnie i po zachodzie soca to godziny sadu.
W chamaile znajdujemy rwnie tekst sennika (s. 27-29)13, gdzie charakter dnia
okrelany jest przez obecno marze sennych w noc go poprzedzajc. Zauway mona przewag dni szczliwych (20) nad nieszczliwymi (9). Marzenia
senne le zapowiadaj nastpujce dni kadego miesica (tutaj nie wprowadza si
rozrnie co do dni tygodnia): 3, 7, 13, 16, 19, 20, 23, 24, 29. Jeden dzie, jedenasty, jest ani dobry, ani zy. W zwizku z tym wysnu mona tez, e zasadniczo
uwaano sen poczony z marzeniami za lepszy od twardego snu. Pomimo swej
oglnoci, sennik stosuje jednak gradacj, tak wrd zych, jak i dobrych dni. Najszczliwszy jest sen trzydziestego dnia miesica, za najgorszy dwudziestego
dziewitego.
11
12
13

Kryczyski S. Tatarzy litewscy..., s. 248.

Edycja tekstu: Dziekan M. M. Chamai Aleksandrowicza ... , s. 33.
Tame, s. 3334.

II. Rankratinis palikimas / Manuscripts /

Spucizna rkopimienna /

87

Trudno dostrzec jak logik w nastpstwie dni szczliwych i feralnych. Dotychczasowe moje prby numerologicznej interpretacji tego zjawiska nie wskazay
na jakiekolwiek regularnoci. Niczego nie wnosi take porwnanie przepowiedni
sennych na przykad z wdrwk duszy, bo na przykad zarwno 29., jak i 30.
dnia miesica pooenie duszy jest bardzo niepomylne, za sennik klasyfikuje te
dwa dni rnie.
Jeszcze inaczej naznaczone zostay dni miesiczne w wietle niezwykle oryginalnej teorii wdrwki duszy po ciele czowieka14, ktrej rde nie udao mi si
znale by moe sigaj one jakich wierze szamanistycznych, gdzie mamy
do czynienia z wdrwk dusz. Tutaj nie znajdujemy jasnych i jednoznacznych
wskazwek i czasem trudno jednoznacznie wskaza na charakter dnia, wie si
to bowiem najczciej ze stanem zdrowia czowieka.
Mona w tym kontekcie przeprowadzi analiz poszczeglnych dni miesica,
czc te, ktre s niechsiowe wedle pierwszego tekstu i te, ktre s nieszczliwe
wedug sennika oraz moliwociami wskazywanymi przez przekaz o wdrwce
duszy.
Dla przykadu przeprowadz tak analiz dni, w ktrych trwa nasza konferencja, tj. 1315 wrzenia 2007 r., co odpowiada dniom 1, 2 i 3 ramadana 1428 r.
wedug kalendarza muzumaskiego.
1 ramadana, czwartek pierwszy dzie miesica, niech. Jeli [] sen ni
bd
ziesz, to posyszysz pomyln dla ciebie nowin, z ktrej zadowolnionym bdziesz. We czwartek jak soce wschodzi i w akinde niech.
2 ramadana, pitek drugi dzie miesica, sad; Jeli [] drugiego dnia /sen
ni bdziesz/, to po trzech dniach ucieszysz si. W pitek od poranka a
3 ramadana, sobota trzeci dzie miesica, sad; Z drugiej strony tego dnia wystrzega si potrzeba. Na pocztku bardzo niedobrze. Jeli [] trzeciego
dnia [sen ni bdziesz], to niedobrze rokuje potrzeba wdowom i sierotom
rozda jamun, to Pan Bg ten sen niedobry przemieni. W sobot od
sabahu do [wschodu] soca niech.
Jak wida z tego podsumowania, nie jest prosto, posugujc si rozmaitymi
przekazami, jednoznacznie okreli natur poszczeglnych dni charakteryzuj
si one po prostu ambiwalencj. Uwzgldnienie jeszcze innych fragmentw chamaiu jeszcze bardziej zaciemnioby obraz owej mapy za. I tu jest pewnie miejsce na nasze, czysto ludzkie decyzje.
14

Tame, s. 3132.

Czas wity i czas wiecki w chamaile Aleksandrowicza:

godziny i dni Niechsiowe marek m. Dziekan

do auleju niech.

88

II. Rankratinis palikimas / Manuscripts /

Spucizna rkopimienna /

Zakoczenie
Wierzenia dotyczce czasu wykazuj daleko posunite wewntrzne zrnicowanie, odzwierciedlajce wielokulturowe wpywy i w efekcie synkretyczny charakter kultury take religijnej Tatarw polsko-litewskich. Cz z tych wierze
ma pewne podstawy w wierzeniach bliskowschodnich muzumanw, w innych
natomiast dostrzegamy wyranie wpywy sowiaskie oraz prawdopodobnie starotureckie.
Zrnicowana jest take natura samych wierze s tu zarwno wierzenia
dotyczce feralnych i szczliwych dni, czci dni i miesicy, jak i nieco odrbny
sennik. Wiara w dni i miesice niechsiowe ma swoje zwizki z wiar w nahs rozpowszechnion na Bliskim Wschodzie, podobnie jak specyficzny sennik w ksztacie
nieznanym kulturze zachodniej, ale rozpowszechnionym na tamtym obszarze;
wiara we wrby zwizane z dzwonieniem w uchu wie si z przesdami sowiaskimi (cho forma wystpujca u tatarskich muzumanw nie jest mi znana
z folkloru polskiego); z kolei wiara w naznaczenie czasu wdrwk duszy po
czciach ciaa ludzkiego moe mie zwizki np. z wierzeniami szamaskimi.
Czas zatem nie jest tylko fizyczn miar ycia jego przemiany wpywaj na
jako ycia czowieka. Trzeba stale mie na uwadze jego upyw i pamita o tych
momentach, ktre Bg dla czowieka uwici, oraz mie si na bacznoci w dni i
godziny, ktre mog by dla nas niebezpieczne.
Mona sprbowa wstpnej analizy niechsiu w ramach skomplikowanej dialektyki sacrum i profanum w kulturze arabskiej.
Odpowiednikiem sacrum jest w islamie zasadniczo to, co okrela si terminem
haram, dokadnie odpowiadajcym aciskiemu sacer. Sacrum bowiem jest jednoczenie wite i skalane, moe oznacza zarwno przeklty, jak i wity.15
Przeciwiestwem haram jest w prawie muzumaskim halal, czyli dozwolony,
ale nie odpowiada to aciskiemu profanum, ktre oznacza brak witoci, to,
co powszednie, zwyke, nieuwicone16, cho podobnie jak w przypadku terminw muzumaskich, profanum ma swj sens jedynie w opozycji do sacrum17.
By moe waciwsze byoby w tym przypadku odniesienie si do innej dychotomii, take wywodzcej si z szarii, opozycji tahir-nadis. Ale i tutaj nie chodzi o to, co wite i to, co wieckie, lecz to, co czyste i nieczyste. Cho jednak i tu
15
16
17

Mircea Eliade, Traktat o historii religii. d, 1993, s. 20; Staszczak Z. (red.) Sownik etnologiczny. Terminy oglne. Warszawa-Pozna, 1987, s. 325.
Sownik etnologiczny..., s. 323; dokadn analiz poj halal i haram por. Np. Jusuf al-Karadawi, Al-Halal wa-al-haram fi al-islam. Kair, 1964.
Knig F., Waldenfels H. Leksykon religii. Zjawiska dzieje idee. Warszawa, 1997, s. 424425.

II. Rankratinis palikimas / Manuscripts /

Spucizna rkopimienna /

89

Czas wity i czas wiecki w chamaile Aleksandrowicza:

godziny i dni Niechsiowe marek m. Dziekan

istnieje dychotomia, to jednak mona terminy tahir i nadis okreli raczej jako
odpowiadajce dwm aspektom sacrum. W islamie bowiem co jest wite nie dlatego, e wywicone, ale dlatego, e nie zostao rytualnie zanieczyszczone. W
tej pltaninie poj nahs obejmuje i wito i to, co niewite, czy te grone dla
czowieka. Czas ten moe bowiem wypada w okresie modlitwy, kiedy kady muzumanin powinien by tahir czysty rytualnie, co logicznie naleaoby czy
z sad przynoszcy szczcie. Jest to zatem kolejne okrelenie o charakterze ambiwalentnym, wykraczajce poza prost dychotomi sacrum i profanum w sensie,
w jakim dotyczy ona kultury europejskiej.