Tytu oryginau:

DAS KAPITAL
Przekad: Wacaw Sadkowski
Projekt okadki: Maciej Sadowski
Redakcja: Krystyna Borowiecka-Strug
Korekta: Zofia Smuga
Copyright Infinite Ideas Limited, 2009
Copyright for the Polish edition
by Wydawnictwo Studio EMKA
Warszawa 2012
Wszelkie prawa, wcznie z prawem do reprodukcji tekstw w caoci lub w czci,
w jakiejkolwiek formie zastrzeone.
Wszelkich informacji udziela:
Wydawnictwo Studio EMKA
ul. Krlowej Aldony 6, 03-928 Warszawa
tel./fax 22 628 08 38, 616 00 67
wydawnictwo@studioe mka.com.pl
www.studioe mka.com.pl
ISBN 978-83-62304-15-8
Skad i amanie: www.anter@waw.pl
Skad wersji elektronicznej:
Virtualo Sp. z o.o.

Spis treci

WPROWADZENIE
1. KAPITANIE, PARA ROZSADZA KOTY KAPITALIZM NIEPODTRZYMYWANY
2. KAPITALIZM PODTRZYMYWANY
3. ETYKA
4. CZY KAPITALIZM DA SI POGODZI Z SUMIENIEM?
5. TRZY WSKANIKI
6. ZAAMANIE RYNKU I RODOWISKO NATURALNE
7. EKONOMIKA EKOLOGICZNA
8. KOLEGO, POTRZEBUJESZ WSPKOMPANW
9. OSTRONIE Z NOWOCZESNYMI LUDDYTYSTAMI
10. TECHNOTOPIA
11. PRACA DZIECI
12. ZERWANIE ACUCHA W POCIGU ZA PRODUKTYWNOCI
13. ZARZDZANIE CZASEM MNIEJ ZNACZY LEPIEJ
14. ELIMINOWANIE JAOWEJ HARWKI
15. UWOLNIJ SWJ UMYS Z KLATKI^
16. ZDOBYWAJ RNORAKIE UMIEJTNOCI
17. KAPITALIZM WYNATURZONY FETYSZYZOWANIE TOWARW
18. ZAPOMNIJ O MORALIZATORACH
19. UWANIE STUDIUJ DANE LICZBOWE
20. KRYZYS JAKI KRYZYS?
21. NA CIECE KU ZGUBIE
22. SPOSOBIENIE SI DO OSIGNI

23. ROZJANIJ SOBIE YCIE

24. BAWOCHWALSTWO
25. WYRAANIE WASNYCH SW CUDZYMI USTAMI
26. OSTRONO PRZY WDAWANIU SI W WALK
27. BD WIARYGODNY
28. NA LITO BOSK, GOWA DO GRY!
29. BD WYJTKOWY
30. TRENOWANIE I PRZYUCZANIE SZYBKA CIEKA
31. ZIARNKO DO ZIARNKA
32. W SIDACH KATERINGU
33. PRZESTA Y PRZESZOCI
34. WIEDZ, KIEDY SI ZATRZYMA
35. WCZ SI W WYMIAN UMIEJTNOCI
36. WCZ SI W HANDEL WYMIENNY
37. REALIZUJ WASNE ZAMIERZENIA
38. OTWRZ SI NA WSPDZIAANIE
39. JESTE TYM, CO ROBISZ
40. WIKSZE NIE ZAWSZE ZNACZY LEPSZE
41. PRECZ Z DUGAMI!
42. RATUJCIE WASN SKR
43. NOWY KAPITALIZM
44. PRZEPRACOWANIE
45. JELI CHCESZ MYLE NIESCHEMATYCZNIE, OD NA BOK PODRCZNIKI
46. PA TYLE, ILE ZECHCESZ
47. NIE SKUPIAJ WSZYSTKIEGO W SWOIM RKU
48. WOLNO ZGROMADZE
49. KAIZEN

50. SZKOLENIE W TRAKCIE POSIKU

51. JESTE TYM, CO KONSUMUJESZ
52. CAA NAPRZD!
KALENDARIUM YCIA I DZIAALNOCI
GWNE MYLI KAROLA MARKSA

WPROWADZENIE
Na pierwszy rzut oka zamys napisania ksiki o nowoczesnym biznesie, opartej na nowej
interpretacji dziea Karola Marksa, wydaje si wrcz perwersyjny. Marks by wspautorem
Manifestu komunistycznego, czowiekiem, ktremu przy pisaniu fundamentalnego dziea Das
Kapital przywieca jedynie zamiar odsonicia sposobu funkcjonowania kapitalizmu, oraz jego
bezlitosnej natury, jako systemu wyz ysku ludzi pracy.
Marks sdzi, e system kapitalistyczny zawiera w sobie zalki wasnego upadku, poniewa jest
w tak wysokim stopniu nieuczciwy. By przekonany, e rewolucja robotnicza, ktra o tym upadku
zadecyduje, jest nie tylko podana, ale wrcz nieunikniona. Oparty na takim zaoeniu, Kapita
wydaje si nie tylko dzieem wieszczcym ten upadek, lecz take czym w rodzaju mota do
rozbijania systemu kapitalistycznego.
Marks utrzymywa jednak, e sam nie jest bynajmniej marksist. Nasze postrzeganie jego postawy
i dziea zabarwione jest w sposb nieunikniony interpretacjami jego spucizny, jakie si namnoyy,
zwaszcza wyprodukowanymi na uytek ponurych reymw przez ich akolitw. Jeli jednak
odwoamy si do oryginalnego ksztatu dziea Marksa, oczyszczonego z tych sekciarskich wypacze,
dostrzeemy w jego autorze obserwatora i myliciela zatroskanego cierpieniami robotnikw
i przejtego lkiem, e system, ktry je powoduje, aspiruje do wiecznotrwaoci. Zadziwia nas fakt,
e tak wiele poczynionych przez Marksa obserwacji i sformuowanych przeze ocen zachowao
warto dorwnujc tej, ktr miay w latach 60.
XIX wieku. Marks nie by ojcem-zaoycielem komunizmu znacznie zasadniej mona by go uzna za
zwiastuna bardziej nowoczesnej, nieporwnanie bardziej trendy szkoy mylenia
antyglobalistycznego. Nie ulegao dla wtpliwoci, e robotnicy na caym wiecie s nie tylko
skuci acuchami wyzysku, ale s zwizani ze sob t wizi. Dziki temu przewiadczeniu sta si
zwiastunem upowszechniajcego si dzi przekonania, e nie usunlimy robotniczej ndzy
i wyzysku po prostu wypchnlimy je poza horyzont naszego powszedniego widzenia.
Przemylenia Marksa dotyczce kapitalizmu podtrzymywanego i niepodtrzymywanego mona uzna
za punkt wyjcia do oceny takich zjawisk generowanych przez nowoczesny biznes, jak: etyczny
konsumeryzm, korporacyjna odpowiedzialno spoeczna i wolny rynek. To, e Marks uwypukla
cykliczny charakter kapitalizmu z jego boomami i bankructwami, wzlotami i zapaciami, nabiera dzi
szczeglnego znaczenia, a sporzdzona przeze dokumentacja dowodzca chciwoci bankierw oraz
roztaczanych przez nich zwodniczych miray atwego zysku na giedzie nabiera wyjtkowej
aktualnoci w wietle kryzysu finansowego z lat 2008-2009.

Dzisiejszy komentator biznesu wie jednak, e kapitalizm nie rozpad si w toku wieku dwudziestego,
Marks za nie mg by tego faktu wiadom. Co wicej, niektre elementy systemu kapitalistycznego
uwzgldniy jego dawne saboci, wypracoway nowe sposoby zarzdzania ludmi, nowe zasoby
i now skal wymiany dbr i dowiadcze. Ksika niniejsza rozpatruje zatroskania Karola Marksa
z perspektywy dzisiejszych kopotw i wysuwa pewne rozwizania alternatywne pod rozwag
rewolucji, jaka zwraca si przeciw niesprawiedliwociom systemu. Adresuj t ksik do
nowoczesnego przedsibiorcy, ktry lubi myle nieco mielej, ktry zapewne wcignity jest
w wikszym lub mniejszym stopniu w zarzdzanie ludmi i ktry wyposaony jest w poczucie
odpowiedzialnoci z tego powodu. Ksika ta przyjmuje rwnie podobnie jak to czyni Marks
zaoenie, e kady robotnik jest take osob ludzk i winien by zachcany do osobistego rozwoju
i kreatywnoci nie za do wyzyskiwania innych, ktrzy rwnie maj prawo do osobistego
rozwoju.

1. KAPITANIE, PARA ROZSADZA KOTY KAPITALIZM

NIEPODTRZYMYWANY
Monopol kapitau staje si ptami naoonymi na sposb produkcji, ktra rozwijaa si
i rozkwitaa wraz z nim, a take pod nim. Centralizacja rodkw produkcji i socjalizacja pracy
osigny w kocu punkt, w ktrym stay si niekompatybilne z ich kapitalistyczn powok.
Daje si ju sysze podzwonne pryw atnej wasnoci kapitalistycznej.
Apokaliptyczny jzyk Karola Marksa odzwierciedla jego przekonanie, e zalki upadku kapitalizmu
zawieraj si w jego rdzeniu cay system przyspiesza do chwili, kiedy kapitalizm pore sam
siebie. Jeli to zabrzmi dla twoich uszu zbyt melodramatycznie, zwa, e recesja gospodarcza roku
2009 ukazaa, e krawdzi, przy ktrej nastpio zaamanie, byo zaciganie i odprzedawanie
dugw. Jeli nie byo to obgryzanie kapitalizmu przez niego samego, to nie mona sobie innego
samozjadania si wyobrazi.
MYL PRZEWODNIA

Zapytano Isaaka Newtona o stale rosnce zasoby mrz

poudniowych. Odpar, e nie sposb obliczy szalestwa
ludzi.
Lord Radnor

Odprzedawanie zastaww hipotecznych i zalew niskooprocentowanych, zwodniczych kredytw

mona uzna za zabiegi wymylone ostatnio, ale Marks by dokadnie wiadom absurdalnoci
nieskrpowanego kapitalizmu w roku 1719 South Sea Company zaproponowaa ukad, na mocy
ktrego wykupia wicej ni poow dugu pastwowego Wielkiej Brytanii. Pocigno to za sob
masowy napyw na rynek nierzetelnych przedsibiorcw i okoo roku 1720 cay ten system run, ale
kapitalistyczny apetyt na przedsiwzicia niewykonalne bynajmniej nie uleg zmniejszeniu.
Jeff Bezos, jeden z szefw Amazonu, wsawi si w okresie boomu lat 90. XX wieku maksym:
Zyski s zudzeniem gupoli Kiedy w boom, rozkrcany powszechn dostpnoci dotcomw
w internecie, zamieni si w katastrof, skromne rynki finansowe przypomniay sobie, e zyski
nale si udziaowcom, a model finansowy nieoparty na wytwarzaniu produktw zawsze okazuje si
bak mydlan. W chwili gdy pisz te sowa, wiat finansw usiuje si pozbiera po utracie 50
miliardw dolarw wyprowadzonych przez brokera z Wall Street Bernarda Madoffa. Okazao si
nagle, e zbudowa on klasyczn piramid, opart na nowych graczach giedowych wnoszcych w ni
swoje pienidze. U podstaw tej piramidy nie tkwi aden wartociowy produkt, lecz po prostu
prnia. Nic oprcz cakowicie legalnego acucha transakcji finansowych polegajcych na tym, e
niedajce si spaci dugi sprzedawane s z jednego banku do drugiego, ustawicznie powikszajc

sum zaduenia.
Czysty kapitalizm mgby oczywicie dowodzi, e dzieje si tak wtedy, kiedy system nie jest
dostatecznie powcigany, i e zagroone upadkiem banki nie powinny by wspomagane przez
rzdy, lecz przyciskane do ciany. Tragiczne skutki, ktre takie pozostawienie bankw samym sobie
obciyyby klientw tych bankw oraz cae spoeczestwo, sprawiaj, e nie mona tak
postpowa i e trzeba uwzgldnia spoeczne nastpstwa kapitalistycznej chciwoci. A to z kolei
oznacza jedynie, e ograniczeniu ulegaj niepodtrzymywane formy kapitalizmu, my za, zamiast
tworzy trway system wspierania (wraz ze wspieraniem spoecznym), utrzymujemy przesanki do
kolejnych bolesnych zaama.

MYL POD ROZWAG

Kluczowe dla zrozumienia caej sytuacji jest to, e warto
wynikajca
z
inwestowania
oparta
jest
na
przypywie
entuzjazmu. Czasem si to udaje, ale rzadko na duszy dystans
czasowy, a ci, co si w por nie wycofaj, zostan ograbieni.
Sprawdzaj swoje inwestycje, osobiste i korporacyjne, i wierz
tylko w te, ktre przynosz efekt w krtkim terminie.

2. KAPITALIZM PODTRZYMYWANY
Kapitalistyczny sposb przywaszczania, bdcy wynikiem kapitalistycznego sposobu produkcji,
wytwarza prywatn wasno kapitalistyczn. Jest to pierwszy zamach na osobist wasno
prywatn, wymuszony na pracy przez waciciela. Ale produkcja kapitalistyczna, wskutek
bezw zgldnoci pra-Natury, rodzi zanegow anie samej siebie. Jest to negacja negacji.
Marks uwaa, e kapitalizm zginie w piekielnych pomieniach wznieconych przez siebie samego,
wepchnity w nie przez nieunikniony bunt proletariatu, dcego do przejcia rodkw produkcji.
Ale Marks nie przewidzia tego, e ekscesy kapitalizmu wzbudz sprzeciw samych kapitalistw
i konsumentw, ktrzy zaczn zabiega o stworzenie bardziej ludzkich form kapitalizmu takich,
ktre zdobd si na roztoczenie opieki nad ludmi, a nawet przystpi do budowy nowego wiata.
By moe Marks nie zechciaby ich zaakceptowa; byby si odnis z niejakim uznaniem do postpu
w zakresie warunkw ycia i norm etycznych wprowadzanych w sfer stosunkw midzyludzkich, ale
w oglnoci uznaby je za plastry agodzce moralny rozkad i przedkadaby nad nie gruntowny
przeom w stosunkach spoecznych poprzedzajcy totalny krach wiata kapitalistycznego.
MYL PRZEWODNIA

Musimy dokona wyboru pomidzy rynkiem globalnym

rzdzcym si jedynie deniem do krtkoterminowych
zyskw a rynkiem, ktry ma ludzkie oblicze.
Kofi Annan

Cokolwiek by w tych sprawach postanowi, pozostaje faktem, e nowoczesny biznes przesta

upatrywa zagroenie we wspieraniu i w odpowiedzialnoci spoecznej. Nie ma dzi koniecznoci
wycinania drzew po to, by przekona si, czy mona si bez nich oby nawet najbezwzgldniejszy
cynik korporacyjny dostrzega dzi materialne korzyci pynce z wprowadzania regu
odpowiedzialnoci spoecznej w dziaalno biznesow. W okresie liczebnego wzrostu
konsumentw oraz dynamicznego poszerzania si wpywu mediw (pojawienie si stron
internetowych walnie przyczynio si do umocnienia roli obu tych czynnikw) przedsibiorca, ktry
ogranicza si do powikszania swoich zyskw z zacinitymi zbami i na przekr wszystkiemu,
naraa si na utrat partnerw, bojkot i kopoty prawne, a take utrat pracownikw, ataki ze strony
obrocw praw czowieka, krytyk prasow oraz zniszczenie swego PR-u i kopoty legislacyjne.
W czasach Marksa takie zagroenia w ogle dla wielkiego biznesu nie istniay, zwaszcza jeli
potrafi najgorsze ze swych niegodziwoci ukry przed wiatem. Przed rokiem 1867 ukrywanie
zbjeckiego oblicza przed wiatem byo atwo wykonalne, poniewa biedni i wyzyskiwani nie

dysponowali adnymi moliwociami odsaniania swoich niedoli przed wiatem, ich gos by
niesyszalny. Pozbawionych wyksztacenia robotnikw atwo byo wika w bratobjcze spory
i zwady, a okruciestwa uprawiane notorycznie w dalekich, pooonych na obrzeach
cywilizowanego wiata zaktkach pozostaway nieznane, przesonite korzyciami wynikymi
z bezwzgldnej eksploatacji kolonialnej.
Pojcie odpowiedzialnoci spoecznej jest nader rozlege i oglne, ale mona je uszczegowi
w odniesieniu do siedmiu dziedzin o kluczowym znaczeniu; s to: odpowiedzialno finansowa,
etyka, rnorodno, spoeczno, rodowisko, prawa czowieka oraz jego bezpieczestwo.
Marks mg nie akceptowa poszczeglnych, drobnych krokw naprawczych pozostajcych
w ramach systemu kapitalistycznego, ale z jego Kapitau wynika jasno, e kada z wyej
wymienionych dziedzin nabiera priorytetowego znaczenia w jego wizji polepszenia losu
robotnikw. Nie musimy y w poczuciu zagroenia proletariackim powstaniem ani wymusza
narzucania przedsibiorstwom modeli funkcjonowania respektujcych zasady odpowiedzialnoci
spoecznej; dzi biznes poczuwajcy si do tej odpowiedzialnoci jest po prostu biznesem dobrym.

MYL POD ROZWAG

Odpowiedzialno spoeczna jest poczuciem niezawierajcym
w sobie adnych konkretw, prawda? Jeli tak sdzisz, jeste
w bdzie. Nie tylko implikuje nadchodzce standardy ISO
ucilajce rozumienie odpowiedzialnoci spoecznej, lecz take
dopomaga ci w ich wdraaniu. Zwr si do Institute For Supply
Management (ISM) i jego Responsibility Prioritization Tool
o analizy wskazujce, w jakim zakresie twj biznes moe zyska
na tych standardach.

3. ETYKA
Ekonomia polityczna, bdca nauk niezalen, ktra pojawia si w okresie manufaktury,
tylko z jej pozycji rozpatrywaa spoeczne usytuowanie pracownikw i postrzegaa ich jedynie
jako narzdzie produkcji wytwarzajce moliwie najobfitsze dobra kosztem okrelonego
nakadu pracy, a w konsekwencji zobowizanych do obniania kosztw wytwarzania wyrobw
i przyspieszania akumulacji kapitau.
Czy wiesz, ile razy Karol Marks uy w swej analizie kapitalizmu pojcia etyka? Uy go
wielokrotnie. To znamienne, gdy obecnie nie sposb znale raportu w kwestiach ekonomicznych,
w ktrym nie podjto by przynajmniej jakiej wycinkowej oceny dziaa gospodarczych z punktu
widzenia etyki biznesu. W czasach Marksa okrelenia etyka biznesu uywano nader rzadko,
a oprcz tego ca w ogle nauk zwan ekonomi polityczn uznawano za cakowicie
pozbawion aspektu etycznego, z natury rzeczy wyzbyt wszelkiej troskliwoci i zdehumanizowan.
MYL PRZEWODNIA

Wedle prawa winny to czowiek, ktry pogwaci prawa

innych.
Z punktu widzenia etyki winnym jest ten take, kto
zamierza je pogwaci.
Immanuel Kant

Dla rozkwitu biznesu etyka wydaje si zbdna. W trudnych czasach wrcz bezuyteczna. Marks
mgby orzec, e to jej negliowanie ley w naturze kapitalizmu i zgodne jest z jego baz, czyli
z (czsto brutalnym) wyzyskiem czowieka pracy. Dzi jednak nasila si dyskusja dowodzca, e
wyzysk nie jest elementem modelu przedsibiorczoci wspieranej i e dla osignicia w biznesie
trwaego sukcesu na dusz met niezbdne jest uwzgldnianie wymogw etycznych.
Dziaajcy w Zjednoczonym Krlestwie Institute of Business Ethics proponuje prosty test dla
etycznego sprawdzenia decyzji podejmowanych w biznesowej dziaalnoci. Oznacza to, e przed
nastpn decyzj podejmowan przez ciebie (take jako przedstawiciela zatrudniajcej ci
korporacji) powiniene podda to zamierzone postanowienie ocenie etycznej, dotyczcej jego
Przejrzystoci, Skutecznoci i Rzetelnoci. Byoby mio, gdyby uoy z nich sobie jaki akronim
(PSR?), ja ci adnego nie narzucam.
O co w tym tecie chodzi?
1. Przejrzysto jak si poczuj, jeli moja decyzja (podjta na odpowiedzialno moj bd

w imieniu korporacji, ktrej jestem czonkiem) zostanie upubliczniona?

2. Skuteczno czy jestem pewien, e podejmujc t decyzj, wziem pod uwag wszystkie
szkodliwe nastpstwa, jakie moga spowodowa (i czy staraem si takim nastpstwom zapobiec)?
3. Rzetelno czy wszyscy ludzie, ktrych ta decyzja dotyczy (bezporednio lub porednio) bd
mogli uzna, e podjem j w dobrej wierze (nawet jeli si z ni nie zgadzaj)?
ycie jest, jakie jest, jednak byoby dobrze, gdyby co do kadej podejmowanej decyzji mg
odpowiedzie tak na kade z tych trzech pyta. Jeli bdziesz ywi jakie wtpliwoci,
naleaoby zasign rady u kogo godnego zaufania. Powinien to by czowiek o wyrobionym
poczuciu moralnym, ktry nie jest twoim wsplnikiem. Pamitaj o wczeniu w proces decyzyjny
trzeciej strony jeli chciaby u lisa zasign opinii o kurcztach, z pewnoci udzieli ci rady
nieodpowiadajcej wymogom twego akronimu PSR. Rozejrzyj si wic za doradc, ktry sam
rwnie twojemu akronimowi sprosta. Za kim, na kim moesz polega.

MYL POD ROZWAG

Stosuj si do regu zawartych w Kodeksie etycznym.
Przedstawia on podstawowe reguy postpowania i podsuwa
kryteria pozwalajce podejmowa waciwe decyzje take
w niejasnych, niejednoznacznych kwestiach. Twj kodeks
etyczny moe si okaza bezwartociowy, jeli bdziesz go
wypacza i dostosowywa do doranych potrzeb. We sobie do
serca przestrog zawart w dewizie Google'a: Don't be Evil
i nie wciekaj si.

4. CZY KAPITALIZM DA SI POGODZI Z SUMIENIEM?

Jako przedstawiciel tego ruchu, posiadacz pienidzy staje si kapitalist. Jego osoba, a raczej
jego kiesze, jest punktem wyjcia i zarazem punktem dojcia operacji finansowych,
polegajcych na przywaszczaniu coraz wikszych sum, co jest celem samym w sobie i co
sprawia, e w posiadacz funkcjonuje jako kapitalista, czyli jako kapita uosobiony, wyposaony
w wiadomo i wol.
MYL PRZEWODNIA

Jak to wspaniale, e nikt nie odczuwa potrzeby odczekania

choby chwili przed zabraniem si za naprawianie wiata.
Anna Frank

Kapitalizm czysty powoduje si jedynie przywaszczaniem dbr, a w swych analizach apczywego

kapitalizmu dziewitnastowiecznego Marks stwierdza, e wiadomo i wola kapitalistw suya
jedynie gromadzeniu przez nich pienidzy. Dzi jednak pod wpywem wielu czynnikw uformowaa
si koncepcja kapitalizmu wyposaonego w sumienie. Zrazu przedsibiorstwa poczuwajce si do
odpowiedzialnoci powstaway jako reakcja na ekscesy kapitalizmu. Z upywem czasu okazao si,
e sumienie korporacyjne sprzyja osiganiu penego sukcesu w biznesie. Na koniec za uformowaa
si silna presja zmuszajca do odprawiania modw przy dokonywaniu obrotw pieninych
sprawia ona, e nawet przedsibiorstwa tak chciwe, e mogyby posuy za przykad dowodzcy
susznoci diagnoz Marksa, zaczy poni si ze wstydu.
We

wstpie

do

opracowanych

ISM

(Institute

for

Supply

Management)Zasadach

odpowiedzialnoci spoecznej Paul Novak, czonek kierownictwa tej instytucji, przekonuje:

Przyjcie postawy zgodnej z wymogami spoecznej odpowiedzialnoci wychodzi biznesowi na
dobre dotyczy to zarwno sektora publicznego, jak i prywatnego. Czsto korzy jest wymierna
finansowo. Odpowiedzialno spoeczna moe nawet zapewni przedsibiorstwu uniknicie
trudnoci lub kopotliwych kontroli. Jednake mikkie korzyci w postaci uzyskiwanej przez
przedsibiorstwo godnoci, samodowartociowania, a take odnoszonych przez nie sukcesw
i zdobywanych wyrnie oraz zaszczytw, w peni uzasadniaj respektowanie przez dane
przedsibiorstwo zasad odpowiedzialnoci spoecznej.
Owe mikkie korzyci trudno wymierzy, a postawieni wobec wyboru midzy zaszczytami
a zyskiem finansowym liczni przedsibiorcy wybraliby w zysk. Sprawa polega jednak na tym, e
w naszych czasach trudno uzyska znaczniejsze korzyci finansowe w sposb nie cakiem uczciwy
bez cignicia na siebie uwagi bacznych obserwatorw ycia gospodarczego, ktrzy natychmiast

podnios alarm. Biznes nie zawsze odnosi sukcesy w dziaaniach samoograniczajcych jego
zapdy, o czym wiadczyy dowodnie skandale ujawnione w pierwszej dekadzie nowego stulecia.
Rzecznicy prawa w Stanach Zjednoczonych poczuli si zmuszeni do interwencyjnego wkroczenia
w sfer biznesu, czego najwymowniejszym przykadem byo przyjcie w roku 2002 ustawy
Sarbanesa-Oxleya, potocznie nazywanej Sarbox lub SOX.
W zamierzeniu ustawa ta miaa na celu uniknicie skandali rozliczeniowych, ale w toku jej
wdraania konieczne okazao si poszerzenie odpowiedzialnoci za dziaania szefw korporacji
i przejrzystoci prowadzonych przez nich akcji. Ustawa ta nie tylko znacznie utrudnia czoowym
menederom zagarnianie nienalenych im funduszw, lecz take umoliwia sprawdzanie standardw
etycznych obowizujcych przedsibiorstwa przez kontrolerw, reprezentantw opinii publicznej
i pras. W czasach Marksa wielki biznes by niekontrolowany i niekontrolowalny; niepohamowana
niczym chciwo czci kapitalistw wywiadczya wic swego rodzaju przysug, generujc
potrzeb wprowadzenia w sfer biznesu przejrzystoci i prawnej odpowiedzialnoci. Kapitalizm
odby dug drog od swoich mrocznych i dzikich pocztkw, by w kocu podda si kontroli
zinstytucjonalizowanych dzi nastpcw Jimmyego Cricketa.
MYL POD ROZWAG
Ustanw w swoim przedsibiorstwie inspektora ds. dziaania
etycznego. W latach 80. XX wieku przyjo si powoywa na t
funkcj
jakiego
biurowego
niedorajd
albo
ktrego
z udziaowcw wybr zalea od stopnia cynizmu szefa. Nie
musi to by pracownik penoetatowy, ale samo utworzenie
w przedsibiorstwie etycznego
przedsibiorstwu kredyt zaufania.

barometru

zjednuje

temu

5. TRZY WSKANIKI
Odkrycie w Ameryce z zota i srebra, wyplenienie ludnoci tubylczej, a zamienienie jej
resztek w niewolnikw i zmuszenie do pracy w kopalniach, rozpoczcie podboju i upienia Indii
Wschodnich, przeksztacenie Afryki w krlikarni do wylgu czarnoskrych niewolnikw
przeznaczonych na handel, oznaczao rany wiat produkcji kapitalistycznej. Te idylliczne
przedsiw zicia stay si kluczow ymi skadnikami pierw otnej akumulacji.
Marks nie ywi iluzji co do kapitalistycznej eksploatacji planety i jej ludnoci, i dzisiaj nie brak jej
przykadw. W Afryce tocz si krwawe wojny o diamenty; prawa lokalnej ludnoci s amane
wskutek zagarniania z ropy, a kiedy w akwenach morskich znalezione zostaj jakie mineray,
przekupni politycy z radoci wynajduj specjalne regulacje prawne. Gryzca ironia Marksa
w stosunku do idyllicznych przedsiwzi nadal jest aktualna.
MYL PRZEWODNIA

wiat nie bdzie tolerowa biznesu, ktry nie traktuje

powanie partnerstwa, a w przyszoci bdzie nagradza
kompanie, ktre si do tego partnerstwa poczuwaj.
C. Michael Armstrong, prezes AT&T

Nie musi jednak tak by. Nasila si tendencja do negocjowania i przedyskutowywania

z przedsibiorcami trzech wskanikw (Tripple Bottom Line TBL lub 3BL). Oznaczaj one
wzbogacenie tradycyjnych schematw mierzenia stabilnoci firmy o trzy wskaniki: wyniki
ekonomiczne, wpyw na rodowisko naturalne oraz wpyw na otoczenie spoeczne. Podoem tego
pomysu jest zaoenie, e kompania nie jest odpowiedzialna jedynie przed swoimi akcjonariuszami,
lecz take przed wszystkimi tymi, na ktrych ycie dziaalno kompanii wywiera wpyw. Trzy
wskaniki nazywane bywaj take Three Ps people, planet, profit (ludzie, planeta, zysk).
W odniesieniu do ludzi, zasada trzech wskanikw zobowizywaaby uczciwy biznes do dbaoci
o objcie beneficjami wynikajcymi z dziaalnoci przedsibiorstwa spoecznoci, ktra odczuwa
rne skutki dziaalnoci owego przedsibiorstwa. Byyby to na przykad uatwienia w nabywaniu
towarw przez nie wytwarzanych, ustalanie korzystnych cen na wyroby maych producentw,
zabezpieczenia socjalne dla zatrudnianych pracownikw.
W odniesieniu do planety chodzioby o wdroenie stara w zakresie ochrony rodowiska
naturalnego. Nie trzeba a przedsibiorstwa wyrbu lasw, by wyrzdza szkody w rejonie
tropikalnych puszczy; kade biuro nawet nieprodukujce materialnych wyrobw jest
konsumentem energii, uytkownikiem wyrobw z plastyku (produktu petrochemii), a take wytwrc

makulatury, rnego rodzaju odpadw itp.

W odniesieniu do zysku w gr wchodz nie tylko zabiegi o dorane dochody, lecz take
przygotowanie planw dotyczcych dugoterminowej dziaalnoci przedsibiorstwa na rynku. Jest to
nieodzowny skadnik powanego traktowania biznesu, jego strategia wymaga rwnowaenia
krtkoterminowych zamierze przygotowaniami do dugofazowego funkcjonowania systemu
wspierania przedsibiorstwa.
Trzy wskaniki sprawdziy si w dziaalnoci pewnych dziedzin wielkiego biznesu. Na przykad
wzrost ekoturystyki opiera si w znacznym stopniu na tej wanie zasadzie. Marks byby zaskoczony
skal trzech wskanikw, ale trudno mie mu to za ze, jeli si zway, e nie mg przewidzie
rozrostu rodkw masowego przekazu, zwaszcza oglnowiatowej sieci internetu (World Wide
Web), umoliwiajcej powszechn debat i stwarzajcej nawet przedsibiorstwom niszowym
szans docierania do szerokich krgw publicznoci. Nie wiemy, czy zaaprobowaby ten system.
Nacisk kadziony na masowo jest ze swej natury bliski klasycznemu marksizmowi, ale autor
Kapitau mgby go uzna za kolejny plaster nakadany na system spoeczny chory do szpiku koci.
Mio byoby wyprowadzi go z tego bdnego mniemania.

MYL POD ROZWAG

Przygotuj si do wprowadzenia zasady trzech wskanikw do
twojego przedsibiorstwa. Jakie kategorie powiniene wczy
do obszaru,Judzie i planeta? Jak skal osiga wpyw
wywierany przez twoje przedsibiorstwo na inne i innych?
A w odniesieniu do ekonomiki zieleni czy twoje
przedsibiorstwo zaliczyby do czerwonych czy czarnych?

6. ZAAMANIE RYNKU I RODOWISKO NATURALNE

Kapitalizm nie interesuje si dugotrwaoci ycia siy roboczej. Jedyn jego trosk jest
wykorzystanie tej siy w maksymalnym stopniu; ma ona zachowa sprawno przez cay dzie
roboczy. Ten cel osiga si za cen skracania ycia robotnika, na podobiestwo wyjaawiania
gleby przez chciw ego farmera.
To nie przypadek sprawi, e Karol Marks porwnuje wykorzystywanie siy roboczej do
wyjaawiania gleby. To, co obserwowa w polu wasnego widzenia, byo jaskrawym przykadem
obu tych dewastacji dokonywanych dla osignicia finansowych zyskw. Zarazem Marks dostrzega
w tym najwiksz klsk systemu kapitalistycznego. Cakiem po prostu rzecz ujmujc, mia na myli
konieczno wprowadzenia samoregulujcego si w znacznej mierze systemu regulowania
i stabilizowania rynku zrwnowaenia poday z popytem w skali globalnej, co warunkuje
wprowadzenie dobrobytu.
MYL PRZEWODNIA

Moesz umacnia prawa czowieka i przestrzeganie praw

pracowniczych oraz standardw ochrony rodowiska,
wprowadzajc
je
w
dziaalno
twego
wasnego
przedsibiorstwa.
Kofi Annan

Nie rozumiano tego w jego czasach w ogle, dopuszczajc si niewyobraalnych i nieodwracalnych

szkd, takich jak niszczenie ekosystemu, a nawet osabianie odpornoci caej planety. Marks nie
odczuwa jeszcze potrzeby wytumaczenia, dlaczego chciwy farmer jest krtkowzrocznym gupcem.
Nie docieraa do jeszcze wiedza o cyklu azotowej wymiany, o niszczycielskim pozostawianiu
ugorw, a take zbyt forsownego uyniania. Ogranicza si do zakadania, e czytelnik sam
dostrzee i pojmie, e farmer ograbia nie tylko ziemi, lecz take samego siebie, powracajc do
praktyk minionych czasw. Tak wic rzecznik czystego kapitalizmu mgby dowodzi, e rzeczony
farmer zmuszony zostanie do przyznania si do bdu, gdy jego ziemia stanie si bezwartociowa,
jeli nie zastosuje on nowoczeniejszych sposobw uprawy. Rynek wymusi na nim t zmian.
Problem o znacznie rozleglejszej skali, zwizany z rynkiem globalnym, polega na tym, e zniszczenia
na nim dokonywane s tak blisko zwizane z ich przyczyn, e szansa na ich popraw zostaje
udaremniona. Rynki mog podlega dajcemu si powstrzyma zaamaniu z najrniejszych
przyczyn. Pena skala zaamania moe oznacza, e nie jestemy wiadomi rozmiarw wytworzonej
luki. Czy moecie sobie wyobrazi wielko lasw deszczowych? W roku 2005 Narody
Zjednoczone orzeky, e co roku zwikszeniu ulega 13 milionw hektarw lasw

podzwrotnikowych, ale co to moe mwi nam, wchodzcym do sklepu meblowego? Problem

stwarza te moe odlego dzielca nas od miejsca, gdzie skutek nieatwo nam powiza
z przyczyn nigdy nie byem w Mato Grosso w Brazylii, a nawet gdybym si tam znalaz, trudno
byoby mi uzmysowi sobie, ile szkody powstao w tamtejszej biornorodnoci wskutek wyrwania
z niej surowca na mj nowy lnicy st. Istnieje wreszcie problem wynikajcy z de kapitalizmu
do sprywatyzowania naturalnego bogactwa po to, by je wykorzystywa, ale rzeczywiste koszta tego
zabiegu ulegaj rozszerzeniu i obciaj cae spoeczestwo.
Krtko mwic, kapitalizm wykonuje wielk prac dla uzyskania dochodu, ale gdy pojawia si
konieczno naprawienia szkd, ich sprawcy staj si niewidoczni. W odrnieniu od gupiego
farmera z opowieci Marksa, globalny kapitalizm jest w cigym ruchu. A do czasu, kiedy nasza
planeta zostanie cakowicie wydrenowana z ywotnych sokw.

MYL POD ROZWAG

Lubimy odkada surowce wtrne do przetworzenia (kt z nas
zdaje sobie spraw z tego, e takie drobne gesty mog ocali
planet?), ale jeli jeste t spraw naprawd przejty,
uwiadom sobie, e wielkie oszczdnoci mog zosta dokonane
dopiero wtedy, kiedy zabior si za to wielkie kompanie. Kto
jest odpowiedzialny za audyt wpywu twojego przedsibiorstwa
na rodowisko naturalne? Nikt? No to moe ju czas, eby kto
u ciebie si tym zaj.

7. EKONOMIKA EKOLOGICZNA
Ziemia (a wic w rozumieniu ekonomicznym take woda) w stanie dziewiczym
dostarczajca czowiekowi rodkw koniecznych do ycia, jest uniwersalnym przedmiotem
ludzkiej pracy. Te wszystkie przedmioty, ktre praca jedynie oderwaa od ich naturalnego
rodowiska, s wytworem pracy spontanicznie wykonanej przez natur. Tym wanie s ryby,
ktre owimy i wyczamy z ich naturalnego rodowiska, woda, drewno, ktre wywlekamy
z dziew iczej puszczy oraz yw ica, ktr z tego drewna odcigamy.
W latach 60. XIX wieku ochrona rodowiska nie bya tematem omawianym tak szeroko, jak si to
dzieje dzisiaj. Marks mg wic porusza t kwesti jedynie jako form kapitau naturalnego,
z ktrej robotnik zostaje wyalienowany przez system kapitalistyczny oraz podzia pracy. Dzi jednak
umacnia si i upowszechnia pogld, e planeta nasza nie ma nieograniczonych zasobw
surowcowych i e zasoby owe mog si wyczerpa. Za czasw Marksa przypuszczenie, e sztokfisz
moe sta si pewnego dnia nieosigalny, byo wprost nie do wyobraenia, podobnie jak absurdalne
wydaway si przewidywania, e pewne kraje mog wyci trzy czwarte swoich lasw. Skoro
pienidze trzs wiatem, to zabiegi o nie rodz dziaalno biznesow napdzajc rozwj.
MYL PRZEWODNIA

Pirat, rzucajcy ebrakowi dwa miedziaki, moe si

uwaa za lantropa, ale ten gest nie czyni ze jeszcze
odpowiedzialnego przedsibiorcy.
Lord Holme, RioTinto

wiatowa Rada Biznesu na rzecz Zrwnowaonego Rozwoju (World Business Council for
Sustainable Development WBCSD) skonstatowaa w latach 90. XX wieku, e ekowydajno
osiga si przez dostawy po konkurencyjnych cenach dbr i usug zaspokajajcych ludzkie potrzeby
i nadajcych yciu jako, przy stopniowym zmniejszaniu ekologicznych nastpstw oraz
wyczerpywania zasobw w drodze recyklingu, przynajmniej odpowiadajcym zdolnociom
wydobywczym ziemi.
Ta zdolno wydobywcza oznacza zdolno do wspierania najbardziej wymagajcego gatunku
(jaki stanowimy my, ludzie). Jeli bdziemy eksploatowa zasoby naszej planety, nie wspierajc jej
zdolnoci wydobywczej, zasoby te zaczn si wyczerpywa, co ograniczy zdolno Ziemi do
utrzymania przy yciu jej mieszkacw. Ekowydajno stara si temu zapobiec, obliczajc warto
ekonomiczn dodan przez kompanie do proekologicznego oddziaywania wynikajcego z tych
operacji. Znaczna cz Kapitau dotyczy przetworzenia jednej formy kapitau w drug jego form.

Praca zostaje przetworzona w pac, ktra z kolei przemienia si w zakupione dobra, bdce z kolei
wytworem pracy itd. Marks nie wczy jednak w swoje dywagacje tego, e pewna cz kapitau nie
daje si przetworzy w inn jego form i e ten proces nie moe przebiega w nieskoczono.
adne pienidze nie przywrc ycia wymarym gatunkom.
Marks szczegln uwag skupia na analizie zwizkw przyczynowych, czcych konsumpcj
z prac, kapitaem i walut. Celem Kapitau byo ukazanie ich wzajemnych powiza
i udowodnienie, e cay system opiera si na wyzysku robotnika. Dzi staje przed nami przede
wszystkim zadanie ustalenia zwizku przyczynowo-skutkowego pomidzy biznesem a ograniczonymi
zasobami naturalnymi, a po wtre skonienia biznesu i rzdw do przyjcia odpowiedzialnoci za
wykorzystywanie tych zasobw.

MYL POD ROZWAG

Monitorowanie planety nie jest zadaniem atwym, ale istniej
narzdzia pozwalajce dopomc w budowaniu kompleksowych
zwizkw pomidzy kwestiami ekonomicznymi, spoecznymi
i ekologicznymi. Zapoznaj si z Dashboard of Sustainability
http://esl.jrc.it/envind/dashbrds.htm dostp jest bezpatny,
a w przedstawiony tam schemat moesz wstawi dane
dotyczce twojego biznesu.

8. KOLEGO, POTRZEBUJESZ WSPKOMPANW

Wsppraca, jak obserwowalimy od zarania dziejw ludzkoci w ramach plemion
utrzymujcych si z owiectwa, albo w rolniczych wsplnotach indiaskich, oparta jest z jednej
strony na wsplnej wasnoci rodkw produkcji, z drugiej za na fakcie, e aden z czonkw
takiej wsplnoty nie zrywa ppowiny czcej go z plemieniem czy te wsplnot, podobnie jak
adna pszczoa nie odryw a si od swego ula.
W walce o utworzenie lepszej formy kapitalizmu koncepcja kapitau spoecznego zyskuje na
znaczeniu. Marks wynosi kapita spoeczny na sam szczyt, rozprawiajc o ppowinie czcej
jednostki z macierzystym plemieniem lub wsplnot. Okrelenie kapita spoeczny zwyko si
przypisywa L. Hanifanowi, amerykaskiemu inspektorowi szkolnemu, ktry w roku 1916 napisa, e
jest to dotykalna substancja liczca si powanie w powszednim yciu ludu: skada si na ni dobra
wola, koleestwo, sympatia, stosunki spoeczne zachodzce pomidzy jednostkami i rodzinami
tworzcymi grup spoeczn.
MYL PRZEWODNIA

Jednostka
jest
spoecznie
pozostawiona samej sobie.

bezradna,

jeli

zostaje

L. Hanifan

Wedug Marksa, kapitalizm wyobcowa robotnikw z ich roli w tradycyjnej (wzgldnie niewielkiej)
wsplnocie, i przerzuci ich oraz przyku do miast przemysowych; proces ten opisany zosta
w dzieach takich jak Bowling Alone: America's Declining Social Capital profesora Roberta
Putnama (1995). Autor zanalizowa w nim przemiany spoeczestwa amerykaskiego zachodzce od
roku 1950: zmniejszajcy si udzia w zgromadzeniach publicznych, malejc liczebno partii
politycznych i topniejcy udzia obywateli w wyborach. Studium Putnama dowodzio, e ludzie
wycofuj si z zaangaowania spoecznego i zamykaj w swoim ciasnym krgu; istotn rol
odgrywaj w tym telewizja i zajcia domowe.
Istot kapitau spoecznego jest to, e przynosi on poytek wszystkim we zaangaowanym, tworzy
relacje oparte na wzajemnym zaufaniu, a take rozbudowuje sie kontaktw zwikszajcych
spoeczn produktywno. Najjaskrawszym przejawem rozrostu owych kontaktw jest uformowanie
z nich sieci, ale dorana wymiana rekomendowanych ustnie produktw i usug oraz wiadczenie
wzajemnej pomocy w razie potrzeby w ramach wykrystalizowanej spoecznoci wykracza nieraz
daleko poza ustrukturalizowane formy. Krtko mwic, jeli pragniesz wicej od innych ludzi
uzyskiwa, powiniene wicej na ich rzecz wiadczy.

Rne spoecznoci wytwarzaj rne formy wspycia na przykad ludno miast angielskich
synie z braku zainteresowania ssiadami, wspmieszkacami tych miast. Ale ta cecha nie
powstrzymuje nas przed zawieraniem znajomoci i nawizywaniem trwaych kontaktw z innymi
ludmi. Istnieje wiele miejsc, gdzie moesz powiksza swj kapita spoeczny, spotykajc si
z ludmi mylcymi podobnie jak ty i nie chodzi mi o organizacje polityczne ani samoobronne.
Uczestniczc w grupach ludzi o pokrewnych zainteresowaniach, klubach ksikowych, zespoach
amatorskich, nawizujesz niekiedy bliskie znajomoci z ludmi, z ktrymi wiele ci czy. Marks
widziaby w tym rodek pomocny w przeamywaniu alienacji dezintegrujcej ycie spoeczne
w warunkach kapitalizmu. Z pewnoci tak wanie sprawy si maj: poszerzanie kapitau
spoecznego jest o wiele atwiejsze i bezpieczniejsze od wyruszania na miasto w zbroi i z orem
sucym zdobywaniu przemoc rodkw produkcji.

MYL POD ROZWAG

Telewizja i komputer s wstanie rozbudzi zainteresowania
introspektywne w wielkiej liczbie ludzi, ale dopiero internet
stworzy moliwo tworzenia komunikujcych si ze sob
spoecznoci. Obecnie mona caymi godzinami czerpa rado
z przebywania twarz w twarz z innymi, powstay take
komunikujce si ze sob spoecznoci biznesowe. Sprbuj
przystpi do Linkedln i podczy si do sieci obejmujcej
dawnych, obecnych i by moe przyszych kolegw.

9. OSTRONIE Z NOWOCZESNYMI LUDDYTYSTAMI

W wieku XVII caa niemal Europa dowiadczya rewolucyjnych wstrzsw wzniecanych przez
ludzi pracy przeciw wizom i ograniczeniom, nazywanym w Niemczech Bandmhle,
Schnurmhle lub Mhlenstuhl. Byy to bunty rzemielnikw skierowane przeciw odbierajcym
im prac maszynom. Tych buntownikw sprzeciwiajcych si wprowadzaniu maszyn
nazywamy luddytystami, zapewne dlatego, e nazwisko Ned Ludd atwiej wymwi ni termin
Schnurmhle.
Wedug wiadectwa Marksa ju w roku 1579 pojawia si maszyna, ktra potrafia wytwarza do
szeciu wstek na raz ale burmistrz zaniepokoi si, e ten wynalazek moe spowodowa
wyrzucenie na bruk znacznej liczby tkaczy, co sprawio, e wynalazca zosta skrytobjczo utopiony.
W Lejdzie nie wprowadzono tej maszyny do uytku przed rokiem 1629; wkrtce jednak zamieszki
wywoane przez tkaczy zmusiy zarzd miasta do wydania zakazu uywania takich maszyn.
MYL PRZEWODNIA

Wszelka
bystro
przedsibiorcza
sprowadza
w gruncie rzeczy do zgodnego z prawem sabotowania.

si

Thorstein Veblen, amerykaski ekonomista

Wydaje si wic, e ycie wynalazcw byo w erze zbkujcej industrializacji dosy niebezpieczne.
Potwierdzaj to inne zapisy. Okoo roku 1630 wiatrak, postawiony przez pewnego Holendra
w okolicach Londynu, sprowokowa okoliczn ludno do buntu. A po kocowe lata wieku XVIII
myny wodne spotykay si ze zdecydowanym oporem ludnoci, mimo i promowa je parlament.
Everett dopiero w roku 1758 wprowadzi do uytku grplarni weny napdzan wod, ale zostaa
ona spalona przez stutysiczny tum ludzi, ktrzy wskutek jej uruchomienia stracili prac
Nowe instalacje techniczne byy uszkadzane, usuwane i niszczone jeszcze zanim Ned Ludd wymyli
zorganizowany sabota stosowany przez ruch luddytystyczny. Dopiero po pewnym czasie i zebraniu
odpowiednich dowiadcze lud pracujcy nauczy si odrnia maszyneri od wykorzystywania jej
przez kapita i kierowa ostrze buntu nie przeciw rodkom produkcji, ale przeciw sposobowi ich
wykorzystywania. Ta uwaga Marksa wydaje si nazbyt optymistyczna. Nowoczeni luddytyci
opacili pobieranie tej nauki wysok cen lku i poczucia bezradnoci, zanim innowacje techniczne
zaczy istotnie uatwia im prac i ycie.
Nowoczeni luddytyci zazwyczaj nie niszcz komputerw (cho wielu z nich o tym marzy), ale mog
sabotowa nowatorskie urzdzenia przez bierny opr bd te niedbao w ich wykorzystywaniu.
Powciganie zapdw innowacyjnych nie musi by dokonywane w drodze skrytobjstwa, ale

w kadym razie skuteczne realizowanie postpu technicznego jest przedsiwziciem delikatnej

natury. W wielu wypadkach nowatorskie rozwizania i technologie przedstawiane s jako
udogodnienia przynoszce pracownikom realne korzyci, bd te dajce si zaakceptowa bez
nadmiernego wysiku i atwo przechodzce w nawyk. Cho wic wymg: ucz si albo umieraj
moe przynosi zyski, rwnie atwo wywoa moe resentymenty wynikajce z lku, jaki ludzie
ywi do nowych wymogw i dowiadcze, ktry to lk skania ich do stawiania im oporu.

MYL POD ROZWAG

Niezalenie od tego, jakie korzyci ma ci przynie jaka
innowacja,
nie
narzucaj
jej
swoim
pracownikom
bez
skonsultowania jej z nimi i stopniowego wdraania. Staraj si, by
jej rzecznikami stali si pracownicy uzyskujcy wskutek jej
wprowadzenia
ewidentne
korzyci.
Zmiany wprowadzane
odrodkowo s o wiele skuteczniejsze i trwalsze od zmian
narzucanych czy te wymuszanych.

10. TECHNOTOPIA
Maszyna jest ze swej istoty mechanizmem, ktry wprawiony w ruch, dokonuje za
porednictwem swych skadowych narzdzi tych czynnoci, ktre uprzednio wykonywa robotnik
za porednictwem podobnych narzdzi. Ta Marksowska definicja technologii bya, hmmm,
raczej nietrafna.
Spory o to, czy Marks by czy nie by determinist w kwestii technologii (czyli czy sdzi bd nie
sdzi e technologia determinuje spoeczne wartoci kulturalne) s jaowe, ale pogld, e
znajdowa si w potrzasku dwch rywalizujcych ze sob obietnic skadanych przez technologi,
wydaje si uzasadniony. Z jednej strony bowiem technologia dokonywaa w jego czasach ogromnej
zmiany charakteru spoeczestwa, z drugiej za autor Kapitau widzia w niej potn si, wadn
wzmocni spoeczestwo w deniu do osabienia monarchii i wadzy Kocioa.
MYL PRZEWODNIA

Kiedy kapita wprzga wiedz w swe usugi, oporna rka

pracownika przyucza si do potulnoci.
Andrew Ure, twrca filozofii manufaktury, 1835. Refleksja dotyczy wou roboczego

Marks by naocznym wiadkiem dokonujcych si przemian w historii przemysu, by obserwatorem

wnikliwym, dostrzegajcym, e maszyny wnosz wielki postp w t histori, ale take, e wywouj
w ludziach siln traum: Kiedy maszyny wymuszaj na przemyle postp krok po kroku, proces ten
powoduje trwae zbiednienie wytwrcw rywalizujcych z tym przemysem. Kiedy za przemiany
nastpuj nagle, skutek odczuwany jest dotkliwie przez wielkie masy ludzkie. Mona by uzna, e
Marks by wczesnym technorealist kim lokujcym si pomidzy technotopistami upatrujcymi
w nauce zbawienia dla ludzkoci, oraz neoluddystami przeciwstawiajcymi si technologii. Mona
take uzna, e w brodacz by po prostu realist, zdajcym sobie spraw zarwno z okruciestw
i niesprawiedliwoci wynikajcych z rozwoju technologii, jak i moliwoci, ktre w rozwj
otwiera.
Tym jednak, co ma znaczenie w kontekcie naszej nowoczesnoci, jest stwierdzenie, e proces
przemian technologicznych osign tempo zawrotne, ale problemy wymagajce rozwizania
pozostaj niezmienione. Technorealizm jest tedy postaw najbardziej zrwnowaon, zwaszcza
w naszym trudnym okresie, kiedy oszczdno kosztw (a take zakres wykorzystania siy roboczej)
wynikajca z wprowadzania nowych technologii wyprzedza znacznie korzyci trudno wymierne,
takie jak rozwj indywidualnej produktywnoci oraz nowych metod pracy. Wemy za przykad
telefoniczn obsug klientw. W pocztkowym okresie obserwowalimy wzrost liczbowy

stanowisk pracy, ktre uprzednio w ogle nie istniay, wyniky z faktu, e wiele przedsibiorstw nie
dysponowao zaog pracownicz do liczn do tego, by zapewni klientom sprawn obsug przez
swoje biura centralne. Marks nie mg tego przewidzie, gdy styka si jedynie z wymuszon przez
rozwj technologii redukcj stanowisk pracy. Skorzystay natychmiast na tej zmianie krainy takie jak
Szkocja czy Irlandia.
Technologia internetowa zacza jednak hamowa rozwj dalekodystansowych kontaktw
telefonicznych i zastpowa je kontaktami lokalnymi, dokonywanymi za porednictwem zakadanych
na odlegych geograficznie obszarach lokalnych biur obsugi; koszta byy niemal rwne. Marks
mgby uzna ten proces za kolejny przykad chronicznej szkodliwoci nastpstw rozwoju
technologicznego, odczuwanych przez pracownikw. Otwarta pozostaje natomiast kwestia odbioru
tych zmian przez klientw. Niektre operacje mog by teraz dokonywane przez wirtualne centra,
obsugiwane przez pracownikw niepenoetatowych, bd sterowane przez nich z domu. Moe nie
przynosi to przedsibiorcom a takich oszczdnoci jak osawione centrum Mumbai, ale przy
niektrych operacjach przysparza to klientom sporej dozy satysfakcji.

MYL POD ROZWAG

Skuteczne funkcjonowanie nowych systemw w czasie kryzysu
kredytowego opiera si na tym, by skupiay si one
jednoczenie na zwikszeniu produktywnoci i obnieniu
kosztw. Dziki temu twj biznes bdzie przygotowany do
wznowienia rozwoju po przejciu kryzysu i nie zapdzi si
w lep uliczk.

11. PRACA DZIECI

Co si tyczy maszynerii napdzanej ludzkimi miniami, rozpatrywanie tego zagadnienia naley
rozpocz od rodkw sucych do wyzyskiwania robotnikw o wtej muskulaturze oraz tych,
ktrych rozwj cielesny nie jest kompletny i ktrych ciaa s wiotkie. Praca kobiet i dzieci staa
si pierwszym terenem eksploatacji pracownikw przez kapitalistw wprowadzajcych do
uytku maszyneri.
Rewolucja przemysowa naley ju dzi do przeszoci, ale troska Marksa o dzieci wykonujce
cikie prace nadal jest aktualna. Mechanizacja skutecznie zastpuje fizyczn si robocz
i uzalenienie od niej. Marks zaobserwowa te, e przemys tekstylny zrazu wlokcy si w ogonie
procesu mechanizacji przedkada drobniejsze, delikatniejsze donie kobiet i dzieci nad cikie
graby robotnikw placowych, niesposobne do obsugi maszyn wkienniczych. Dawniej robotnik
sprzedawa sw wasn si robocz, ktr dysponowa jako wolny najemnik. Teraz sprzedaje sw
on i dzieci. Sta si handlarzem niewolnikw.
MYL PRZEWODNIA

Najgorszym zodziejem jest ten, kto okrada dzieci z czasu

wolnego.
Bill Haywood, przywdca Industrial Workers of the World Union

Po tym melodramatycznie brzmicym stwierdzeniu Marks przystpi do omawiania szczegw.

Angaowanie dzieci do pracy przypomina w pewien sposb wyszukiwanie odpowiednich
osobnikw na targu niewolniczym, rzuca si to w oczy w ogoszeniach w prasie amerykaskiej,
podajcych podane warunki fizyczne. Marks cytuje konkretne wymogi: pracownik poszukiwany
nie moe wyglda na mniej ni trzynastolatka. Ten puap wieku pozostaje w zwizku z aktem
prawnym, ktry okrela limit godzin pracy, dopuszczalny dla dzieci poniej pewnej granicy wieku.
Fabrykanci nie interesowali si rzeczywistym wiekiem modocianych pracownikw; nie chcieli
natomiast wyglda na durniw, ktrzy daj si oszukiwa co do wieku najmowanych pracownikw.
Niewiele zmienio si od tamtych czasw. Kiedy sprawdzano wiek modocianych pracownikw
firmy Nike w Kambody, okazao si, e faszyw metryk urodzenia mona tam kupi za zaledwie 5
dolarw.
Marks opisywa jarmark odbywajcy si w Bethnal Green co dwa tygodnie; dzieci obojga pci,
poczynajc od dziewitego roku ycia, wynajmuj si [tam] do pracy w przdzalniach jedwabiu.
Paca tygodniowa wynosi przecitnie 1 szyling 2 pensy (wypacane rodzicom) oraz 2 pensy
wypacane dzieciom na herbat. Kontrakty zawiera si na przecig jednego tygodnia.

Transakcje te omawia si w sposb upokarzajcy. Nike oskarono o wykorzystywanie

dziewicioletnich pracownikw do produkcji piek futbolowych. Obrocy praw czowieka
oskaraj firm Nike o wykorzystywanie modocianej siy roboczej w tych rejonach wiata, gdzie
trudno wymc przestrzeganie praw czowieka. Mimo energicznych zaprzecze, w sprawie tej
prowadzona jest intensywna kampania w masowych rodkach przekazu.
Oprcz dezaprobaty moralnej, nie ulega wtpliwoci, e najlejsze nawet oskarenie
o wykorzystywanie dzieci oznacza kompletne zaamanie PR-u firmy. Nike bya tym krytykom
poddawana notorycznie nie dlatego, by miaa by jedyn firm dopuszczajc si tego przestpstwa,
lecz dlatego, e uporczywie uprawiaa wymuszanie pracy na modocianych w rnych krajach.
Z podobnych przyczyn kariera telewizyjnej prezenterki Kathie Lee Gifford ordowniczki praw
dziecka zachwiaa si, kiedy si okazao, e jej ubiory produkowane s w wyciskajcej z dzieci
krwawy pot wytwrni odziey w Hondurasie. Takie stawianie innym wysokich wymaga przy
jednoczesnym zamykaniu oczu na wasne nieobyczajnoci wymaga stanowczego potpienia.

MYL POD ROZWAG

Zastosuj rygorystyczne kryteria co do wieku angaowanych
pracownikw. Nalegaj na stosowanie surowych restrykcji wobec
osb
dopuszczajcych
si
wykorzystywania
nieletnich
pracownikw. Konsekwentnie go zasady, e twj biznes
bdzie
istnia
tylko
pod
warunkiem
bezwzgldnego
utrzymywania
i prawnym.

si

na

odpowiednim

poziomie

etycznym

12. ZERWANIE ACUCHA W POCIGU ZA

PRODUKTYWNOCI
Jeli umaszynowienie staje si najskuteczniejszym sposobem zwikszenia wydajnoci pracy to
znaczy, jeli prowadzi do skrcenia czasu potrzebnego do naleytego wytworzenia produktu
w rkach kapitalistw prowadzcych najbardziej zmechanizowane fabryki staje si ono
najsposobniejszym narzdziem do wyduania czasu pracy robotnikw ponad wytrzymao
ludzkiej natury.
Podstawiajc termin technologia w miejsce uytego przez Marksa okrelenia umaszynowienie,
przekonujemy si, e jego teza zachowaa do dzi pen aktualno. Uatwienia sposobw pracy
poprzez kapitalistyczn maszynizacj nie su bynajmniej temu, by uatwia ycie su
zwikszaniu zyskw waciciela rodkw produkcji. Marks sformuowa swoj tez w okresie,
kiedy innowacje przemysowe zwikszajce wydajno pracy robotnikw przynosiy korzyci
i zyski wacicielom fabryk podlegajcych umaszynowieniu. W dobie obecnej sytuacja staa si
bardziej skomplikowana, poniewa narzdzia pracy, dziki ktrym osiga si osobist wydajno
pracy, umoliwiaj pracownikowi swobodniejsze organizowanie sobie czasu i stopniowanie
wasnej wydajnoci oraz obcienia ni swojego ycia.
MYL PRZEWODNIA

Przekonanie, e wynalazczo mechanizacyjna rozjani

sytuacj yciow kogokolwiek, jest nader wtpliwe.
John Stuart Mill, filozof, ekonomista

Z bada, jakie prowadzi Ipsos Reid dla Research In Motion, wynika, e typowy dzie pracy
obejmuje co najmniej 60 minut niewypenionych aktywnoci produkcyjn. Czas ten moemy
spoytkowa bardziej efektywnie. Dziki temu w cigu roku uzyskamy 250 dodatkowych godzin,
ktre moemy wykorzysta produktywnie, zamiast spdza je w pocigach, autobusach, samolotach
lub na wystawaniu w ogonkach. Zanim jednak zabierzemy si za ich ograniczanie, przypatrzmy si, co
si dzieje z ludmi, ktrzy nie toleruj bezproduktywnie spdzanego czasu. W czasie posikw
przegldaj korespondencj. Czas spdzany na naradzaniu si lub dyskusjach odmierzaj
z zegarkiem w rku. Znam maestwa, ktre z trudem wprowadzaj w ycie zasad adnych emaili w sypialni, by uchroni przed utrat przynajmniej chwile intymnoci.
Punkt widzenia Marksa nie uleg wic bynajmniej przedawnieniu, nadal dowodzi swojej
aktualnoci. Zwikszanie osobistej produktywnoci ograniczane jest najczciej do sfery czysto
zawodowej. Rozcignicie tych stara na inne dziedziny ycia wymaga precyzyjnego planowania

i ogromnej samodyscypliny, z reguy udaje si to tylko w reklamowych spotach. Gdyby byo inaczej,
po c wielkie przedsibiorstwa miayby zatrudnia instruktorw, wiczcych czonkw
kierowniczych zespow tych kompanii w umiejtnoci maksymalnego wykorzystywania czasu? Dzi
realizowane zalecenia ograniczaj si do rozwijania umiejtnoci wykorzystywania wywietlacza
ciekokrystalicznego LCD i posugiwania si poczeniami telefonii komrkowej 3G, a i to wymaga
nie lada wysiku.

MYL POD ROZWAG

Opanuj

rutynowe

wykorzystywanie

palmtopu

PDA.

Tak

jak

wyczasz swj telefon komrkowy, kiedy w kinie rozpoczyna si

seans lmowy (chyba e tego nie czynisz!), naucz si wycza
swoj uwag i napicie wewntrzne na czas powicony
zajciom godnym tego, by si im odda bez reszty takim jak
rozmowy,
uczestnictwo
w
spotkaniach,
posiki
itp.
W przeciwnym razie nie bdziesz w istocie zwiksza swojej
produktywnoci, lecz jedynie wydua godziny pracy.

13. ZARZDZANIE CZASEM MNIEJ ZNACZY LEPIEJ

Wprowadzenie Ustawy o pracy stwierdza Marks dowiodo, e rozsdne skracanie dnia
roboczego prowadzi do osignicia wysokiego stopnia regularnoci, systematycznoci,
porzdkowania, zdyscyplinowania i produktywnoci pracy. Innymi sowy, wyduanie czasu
pracy niekoniecznie przynie musi zwikszenie jej wydajnoci nawet na danie
kapitalistycznego eksploatatora.
Rozejrzyj si po wiecie, a dostrzeesz znaczne rnice w kulturze pracy. Przed laty pracowaem dla
jednej z amerykaskich firm wydawniczych, rozcigajcej swoj dziaalno na Zjednoczone
Krlestwo, Francj i Niemcy. Amerykascy szefowie byli bardzo zadowoleni z tego, e pracownicy
londyskiej filii tego przedsibiorstwa zjadali swj lunch w swoich kabinach roboczych i rzadko
opuszczali biuro przed sidm wieczorem. Byli zgorszeni postaw pracownikw filii francuskiej
owego przedsibiorstwa, ktrzy domagali si dwugodzinnej przerwy na swe drugie niadanie, oraz
skrupulatnoci pracownikw filii niemieckiej, ktrzy gromadnie opuszczali biuro o p do szstej
po poudniu.
MYL PRZEWODNIA

Czy kochasz ycie?

A wic nie trwo czasu, bo marne ycie skada si z czasu
roztrwonionego.
Benjamin Franklin

Oprcz satysfakcji, jak si odczuwa z faktu, e narodowe obyczaje bywaj respektowane, trzeba
uwiadomi sobie, e kada kultura wyksztaca swj wasny styl pracy. Cudzoziemcy rzadko
dostrzegaj fakt, e dwugodzinna przerwa w poudnie, obowizujca w caej Francji, stanowi
kluczowy skadnik francuskiego dnia pracy. Nic nie jest w stanie skuteczniej zacieni wizi midzy
pracownikami ni wsplne spoywanie poudniowego posiku (tylko dziwacy spoywaj go w tym
kraju samotnie), a co wicej, wanie przy tym wsplnym posilaniu si doprowadza si do skutku
nader istotne dziaania, porozumienia i transakcje toczone w godzinach rannych rozmowy
rozpoczynaj procesy negocjacyjne, przygotowuj grunt dla porozumie, uzgodnie wzajemnych
ustpstw, ktrych dokonuje si w czasie pomidzy przeksk a filiank kawy. Podobnie nawyk
niemiecki do opuszczania miejsca pracy o ustalonej godzinie ma rwnie wany wpyw na
efektywno pracy jak anglosaskie przesiadywanie za biurkiem do pnych godzin. Moe ono
wprawdzie komu z zewntrz nasun podejrzenie, e taki wysiadywacz po prostu nie potrafi
naleycie gospodarowa swoim czasem, ale byby to wniosek pochopny.

Rnice narodowych obyczajw zacieraj si pod wpywem globalizacji, dominacj zdobywa

anglosaski model pracy w biznesie, ale wiele przemawia za tym, by zastanowi si nad cisym
ograniczeniem czasu pracy jako niezawodnie skutecznym sposobem zarwno intensyfikowania
wasnej produktywnoci, jak i ubarwiania wasnego ycia. Pracowa naley wydajniej, a nie ciej
ta zasada powinna sta si credo efektywnego biznesmana. Pozytywne skutki ograniczenia czasu
pracy uznawa Marks ju przed stu pidziesiciu laty za oczywiste: Pan Robert Gardner ograniczy
liczb godzin pracy w swych dwch wielkich fabrykach w Preston, z dniem 20 kwietnia roku 1844
skrcono dzie pracy z dwunastu do jedenastu godzin. Wynikiem tego byo to, e t sam ilo
produktu osignito przy tych samych kosztach produkcji, a wszyscy robotnicy otrzymali za
jedenastogodzinny dzie pracy t sam zapat, ktr uprzednio zyskiwali za dwanacie
przepracowanych godzin. Wedug Marksa, skrcenie dnia pracy stworzyo subiektywne warunki
dla skondensowania wysiku produkcyjnego, co umoliwio robotnikowi intensywniejsze
wykorzystanie si.
Ten sam przekaz zawieraj dzisiejsze ograniczania godzin pracy (cho wysiek fizyczny moe dzi
odgrywa mniejsz rol), pod warunkiem, e potrafimy odrni godziny spdzone w miejscu pracy
od wydajnoci pracy. Lepiej pracowa ochoczo, szybciej i skuteczniej, ni spdza czas pod
przymusem, markujc wysiek.

MYL POD ROZWAG

Skoro wczasz budzik, by si upewni, e stawisz si na czas do
pracy, to dlaczego nie wczasz sygnau zawiadamiajcego ci
o zakoczeniu dnia pracy? Ustanowienie sobie staej granicy
czasowej skoni ci do efektywnego rozplanowania zaj tak, by
daway si snalizowa przed ow granic, a nawet w miar
monoci wczeniej.

14. ELIMINOWANIE JAOWEJ HARWKI

aosna rutyna zaj jaowych i nucych, w ktrych w nieskoczono powtarza si te same
mechaniczne czynnoci, przypomina mki Syzyfa. Ciar jaowej pracy przygniata robotnika jak
gaz zwalony mu na plecy.
W manufakturze tumaczy Marks robotnik jest yw czci maszyny. W fabryce mamy do
czynienia z bezmylnym mechanizmem niezalenym od robotnika, ktry zdaje si pywym
dodatkiem. Mylenie jest w tej pracy dodatkow tortur, poniewa maszyna nie uwalnia robotnika od
pracy, ale umierca w nim wszelkie zainteresowanie prac.
MYL PRZEWODNIA

Praca nie jest przeklestwem, jest nim praca jaowa.

HenryWard Beecher,amerykaski duchowny

Praca cakowicie wolna od dodatku jaowoci trafia si niesychanie rzadko. Niezalenie od tego,
czym si chlubisz przed znajomymi w wykonywanym przez siebie zajciu bdc na przykad
pilotem pasaerskich odrzutowcw lub artyst kabaretowym w swoich powszednich zajciach
masz do odwalenia pewn ilo roboty papierkowej albo mechanicznie wykonywanej rutyny. Im
wyej usytuowany jeste w hierarchii menederskiej, tym mniej masz takich nudnych zada, a dobry
meneder stara si nie tylko o to, by si samemu od takiej jaowej rutyny w maksymalnym stopniu
uwolni, lecz take o to, by w miar monoci oszczdza jej swoim podwadnym, gdy ludzie
szczliwi z wykonywania swojej pracy s o wiele efektywniejsi. W jaki wic sposb zmniejszasz
ich obcienia jaow rutyn? I w jaki sposb sam jej unikasz?
Jednym z pomysw jest zaprzestanie praktyki zwalania tego haraczu na innych i sprawiedliwe
obcianie wszystkich czonkw zespou moliwie zminimalizowanymi dziakami czynnoci
niezbdnych do wykonania. Przy wdroeniu systemu rotacyjnego nikt nie ma podstaw do uznawania
siebie za szykanowanego bd upoledzonego. Innym sposobem przeciwdziaania pracowniczym
frustracjom pozornie przeciwstawnym poprzedniemu jest poszukiwanie poza zespoem
wykonawcy lub wykonawcw zada nucych. Usuwanie takich zada poza ramy wasnego zespou
moe odciajc od ich wykonywania utalentowanych czonkw twojego zespou uatwi im
skupienie si na wykonywaniu prac wymagajcych kreatywnego wkadu ze strony wykonawcw.
Jeszcze inny sposb rozwizywania tej kwestii sprowadza si do powierzania takich nucych zada
bardziej elastycznie usposobionym czonkom wasnego zespou na przykad za cen zwolnienia ich
z obowizku zrywania si kadego ranka do pracy (eby mogli te nuce prace wykonywa
w dowolnym czasie, w domu albo uzyskujc dodatkowe dni wolne).

Ktrykolwiek z tych sposobw wyda ci si stosowny i zechcesz go wybra, nie zaniedbaj staego
sprawdzania, czyjego wdraanie i wykonywanie nie przysparza jakich niedogodnoci (niekiedy
nieprzewidzianych), nie jest traktowane jako ujma czy wrcz obraza. Upewnienie si o waciwym
funkcjonowaniu wdroonego systemu uporania si z zajciami jaowymi i nucymi jest
obowizkiem menedera, ponoszcego odpowiedzialno za morale podlegego mu zespou
pracowniczego. aden z jego czonkw nie powinien poczu si Syzyfem.

MYL POD ROZWAG

Stwrz

odpowiednik

Parszywej

dwunastki

druyn

specjalizujc si w rozwizywaniu problemw kopotliwych

i

czerpic

tego

dum.

Jedna

agencji

reklamowych

powierzya wykonywanie takich nucych, jaowych czynnoci

wynajtej do tego celu, wyspecjalizowanej w tym zakresie
ekipie, wynagradzanej hojnie za swoje powicenie. Ekipa ta
wyksztacia sobie ducha zbiorowego dziaania (team spirit czy
te esprit d'equippe) i szczyci si nim.

15. UWOLNIJ SWJ UMYS Z KLATKI^

Marks by wiadom faktu, e mechaniczna praca wyjaawia umys. W gruncie rzeczy zdarzali si
jeszcze w poowie XVIII wieku przedsibiorcy, ktrzy do pewnych prac, otoczonych zawodow
tajemnic, woleli zatrudnia ludzi na poy zidiociaych. Przemys nowoczesny w odosobnionych
przypadkach wydaje si postpowa podobnie, by moe nie w wyniku celowego zao enia.
W manufakturze w toku procesu formowania si zespou roboczego, a poprzez ten zesp
w wytwarzaniu kapitau bogaccego si zbiorow prac zespou, kady robotnik musi dysponowa
jedynie ograniczonym zasobem moliwoci wytwrczych. Innymi sowy, Marks stwierdza, e po to,
by sta si sprawn czci maszyny, kady robotnik musi sta si tak bezrozumny jak kade inne
narzdzie pracy. Myl t zaczerpn Marks od Adama Smitha, ekonomisty osiemnastowiecznego,
ktry pisa: Matk przemysu jest ignorancja, na rwni z zabobonem. Refleksja i pomysowo s
zacztkiem bdu, natomiast nawyk wykonywania rutynowych porusze rk lub nog jest
cakowicie wolny od wszelkiej pomysowoci. Waciciele manufaktur uzyskuj tedy najwiksze
zyski, kiedy pracownicy wykorzystuj swe umysy w moliwie najmniejszym zakresie i kiedy []
zesp pracowniczy funkcjonuje jak maszyna, ktrej skadow czci s robotnicy.
MYL PRZEWODNIA

Ignorantami rodzimy si wszyscy, ale trwanie w gupocie

wymaga cikiej pracy.
Benjamin Franklin

W obecnych czasach mao prawdopodobna wydaje si sytuacja, w ktrej ty, dobry czytelniku,
miaby pracowa przy tamie produkcyjnej, gdy absolutna wikszo skrajnie zrutynizowanych
prac podlega ju zautomatyzowaniu bd te przerzucona zostaa do krajw azjatyckich (Marks
skomentowaby ten fakt tak: A nie mwiem?). Nie wyklucza to wszake faktu, e maszyna jako
taka egzystuje nadal i stale wymaga od nas, bymy jej suyli, podporzdkowujc si jej interesom.
Rnice za polegaj na tym, e dzisiejsze maszyny s subtelniejsze stajc si wirtualnym
wytworem pomysw, ambicji korporacyjnych i midzynarodowego handlu a po drugie na tym, e
robotnicy stali si bardziej krytyczni, skoro lojalno kompanii jest ju rzadkoci w erze
krtkoterminowych kontraktw i okresowych zwolnie.
Mimo to nadal istniej pewne ortodoksyjne zaoenia mylowe, wsplne niemal wszystkim
kompaniom, jakie zdoasz, czytelniku, wymieni, zaoenia obejmujce przynajmniej dziedzin
kreatywnoci. acuchy ptajce nowoczesnego robotnika nie s tak cikie jak w erze
dziewitnastowiecznego industrializmu, w dobie obecnej staraj si wyglda na dobrowolnie

nakadane przez robotnikw, co umoliwia ignorancja i bezmylna aprobata zachowa i praktyk

stosowanych przez przedsibiorcw. Nie prowadz one na og do drastycznego zniewolenia, ale
stosowane systematycznie krpuj robotnika i ograniczaj jego samodzielno rwnie skutecznie jak
klasyczne okowy wyzysku.
Na przykad: nie istnieje przecie nic, co byoby waniejsze dla twojego biznesu i twojej osobistej
pomylnoci od wieych pomysw. Przytaczajca wikszo kompanii wyznaje w tym zakresie
zasad burzy mzgw jako sposb zasilania si nowymi koncepcjami. Efektywnie funkcjonujca
burza obejmuje dobr organizacj czasu (okresy relaksu i refleksji przeplatane gwatownymi
porywami inwencyjnoci), wzajemny szacunek wewntrz grupy osb (kady z uczestnikw ma
prawo wyraa swoje zdanie i wysuchiwa zdania innych) oraz faz formuowania sofistycznej
syntezy, doprowadzajc do wdraania nowych pomysw w praktyczn dziaalno. Jake czsto
jednak taka burza mzgw wyradza si w notorycznie powtarzane popisy oratorskie jednego lub
dwch krasomwcw przed znudzon reszt zespou.

MYL POD ROZWAG

Sporzd kontroln list nowych zastosowa w SCAMPER:
Substytut by si zorientowa, co moglibymy wymieni?
Poczenie jakie nowe elementy moglibymy scali?
Przystosowanie czym moglibymy zastpi ukady istniejce?
Modykacje co moglibymy zmieni? Zmiana zastosowania
przesunicie czego na inne miejsce, do innego uytku.
Wyeliminowanie czy gdybymy co usunli, ukad mgby
funkcjonowa? Odwrcenie ukierunkowania czy gdybymy
diametralnie odwrcili ukierunkowanie, ukad funkcjonowaby
lepiej?

16. ZDOBYWAJ RNORAKIE UMIEJTNOCI

W wyniku odkrycia, i jestem zdolny do wykonywania kadej pracy, poczuem si w mniejszym
stopniu skorupiakiem, a w wikszym czowiekiem. Wyznania tego nie zoy Marks, ale
pe wie n francuski robotnik, po powrocie z San Francisco. Marksa urzeka ta samoocena
przeksztacenia si limaka w homo sapiens, nam posuy moe jako zalecenie, jak przey
ycie.
T przemian skorupiaka w czowieka Marks tumaczy po prostu dowiadczeniem uzyskanym
w wyniku wykonywania kilku zawodw, nie za natchnieniem przez wit gobic. Przytacza dalej
sowa owego francuskiego robotnika: Nigdy bym nie uwierzy, e oka si zdolny do
wykonywania tak rnorodnych zawodw, w jakich mnie zatrudniano w Kalifornii. Byem uprzednio
przekonany, e nadaj si jedynie do zawodu drukarza Przebywajc tam jednak w rodowisku
ludzi, ktrzy zmieniali zajcia zawodowe z tak atwoci, z jak si zmienia koszul, poszedem za
ich przykadem. Kiedy uprzykrzya mi si praca grnika, przeniosem si do miasta, gdzie
pracowaem najpierw jako drukarz, a nastpnie jako dekarz, hydraulik i zota rczka, jak Boga
kocham.
MYL PRZEWODNIA

Pod pojciem czowiek wyksztacony rozumiemy przede

wszystkim kogo zdolnego do robienia wszystkiego tego,
co robi inni.
G.W.F. Hegel

Nie jestem pewien, ilu wdrownych robotnikw zaklinao si w owych czasach na imi boskie,
a z ca pewnoci jeszcze mniej uywa tej formuy dzisiaj, ale w Marksowski robotnikwdrowiec jest zwiastunem nowego typu mobilnego, elastycznie dostosowujcego si do rynku
pracy robotnika nowoczesnego. Zmiana zawodu dokonywana rwnie czsto jak zmiana koszuli jest
zapewne rytmem nazbyt czstotliwym (albo te rozmijajcym si z wymogami higieny osobistej), ale
osignicie zdolnoci do zmiany specjalizacji zawodowej stosownie do moliwoci korzystnego
zatrudnienia zwiksza szanse na pomyln karier zawodow i czyni pracownika odporniejszym na
zmiany koniunktury rynkowej.
Stosunkowo czsto natomiast mamy do czynienia z puapk, w ktrej wizn na dugo (niekiedy na
cae ycie) pracownicy dobrzy w jakiej specjalnoci zawodowej, trzymajcy si jej kurczowo
wcale nie dlatego, e j sobie szczeglnie upodobali, ale dlatego wanie, e osignli w niej
biego. I nie wchodzi tu w gr jedynie lk przed imaniem si innych zaj. W wielu dziedzinach

przemysu rozpoczyna si prac od zaj fizycznych, by po pewnym czasie przej do kolejnych

szczebli zarzdzania. Wielu ludzi taka perspektywa pociga, ale s i tacy, ktrzy za nic nawet za
moliwo zwikszenia zarobkw nie chc porzuci zaj manualnych. Z drugiej za strony jaka
cz awansowanych z pracownika szeregowego na stanowiska w pionie zarzdzania nie zostaa
w ogle zapytana, czy jej taki awans przynis satysfakcj wewntrzn, a nie tylko wiksze
uposaenie. Przepytaj omiolatkw, kim chcieliby zosta w dorosym yciu, a jeli bd udzielali
odpowiedzi w rodzaju agentem ubezpieczeniowym, ksigowym albo brygadzist w fabryce
traktorw, to znaczy, e naleaoby im cofn kieszonkowe. Jeli jednak zaczniesz zadawa
podobne pytania czterdziestolatkom, przekonasz si z ich odpowiedzi, e wikszo z nas
cakowicie zapomniaa o tym, e wykonywana praca moe by zgodna z tym, o czym marzylimy
w dziecistwie.
Nie zapominaj wszake, e musisz by dobry w pracy, jeli chcesz, eby ta praca bya dobra dla
ciebie. Moe si nawet okaza, e jeste najlepszym dekarzem albo hydraulikiem, a jeli ci ta praca
sprawia przyjemno, moesz by czowiekiem wartociowszym i wyej cenionym od
nieusatysfakcjonowanego drukarza.

MYL POD ROZWAG

Nie musisz jutro rzuci pracy i wstpi do zespou cyrkowego
(cho niech ci si szczci w tym zawodzie, jeli do niego
odczuwasz powoanie). Moesz rozpocz nowy rozdzia ycia
zawodowego, sprawdzajc stopniowo swoje w nim moliwoci
w czasie wolnym od pracy, bd te uzupeniajc podstawow
dziaalno o zajcia dodatkowe z nowej dziedziny. Znam wiele
osb, ktre rozpoczy now karier jako zajcie dodatkowe,
wykonywane po omiogodzinnej pracy podstawowej.

17. KAPITALIZM WYNATURZONY FETYSZYZOWANIE

TOWARW
W poszukiwaniu analogii musimy sign po najbardziej ukryte rewiry wiata religii. W tym
wiecie rozwj umysu ludzkiego pojmowany jest jako dzieo niezalenej istoty ludzkiej
obdarzonej yciem i wchodzcej w zwizki z innymi istotami oraz z ras ludzk. A wic jest to
wiat wytworw pracy ludzkiej. Taki ad nazywam fetyszyzmem, ktry wie si z wytworami
pracy, z chwil, w ktrej wytwrcy staj si tow arem.
Fetyszyzowanie uytecznoci brzmi jak co, co uprawiaj politycy konserwatywni w stosunku do
kobiet, z ktrymi nie s onaci, w rozumieniu Marksowskim jednak nie jest to ani w poowie tak
zabawne, jak si moe wydawa. Marksowska koncepcja fetyszyzowania uytecznoci skupia si na
obiektywnej wartoci wyrobu, nie za na rozwaaniu zwizkw przyczynowych zachodzcych
pomidzy rzeczywist wartoci wyrobu a rozlegym obszarem stosunkw spoecznych i pracy,
ktre zoyy si na jego wytworzenie. Nie postrzegamy bowiem stosunkw spoecznych, ktre
wniosy swj wkad w wytworzenie produktu, mamy natomiast w polu widzenia rynek decydujcy
o wartoci i o tym, kto co wytwarza oraz wytwory, towary powstajce, pojawiajce si i stajce
si przedmiotem wymiany niezalenie od wszelkiej interwencji czowieka. To one nadaj sens
pojciu wanoci, a nawet sens yciu, tak jak w spoeczestwach pierwotnych fetysz uwaany jest za
symbol wadzy.
MYL PRZEWODNIA

Niezaleno to zgodno z najwaniejszymi zasadami

i wntrzem czowieka, a to oznacza czsto niezgodno
z powszechnymi idolami i fetyszami.
Mark Twain

W erze wspczesnej konsumeryzm rozwin si w stopniu, jakiego Marks nie umiaby sobie
wyobrazi, a fetyszyzowanie towarw stao si czym nader rozpowszechnionym. Mona by
powiedzie, e dla szerzenia tego kultu powoano specjaln ga biznesu, przemys reklamowy,
ktry traktuje lansowane towary ju nie jako rzeczy same w sobie, cechujce si walorami
uytkowymi, lecz jako znamiona indywidualnoci odbiorcy. Status czowieka przywyko si okrela
wedug przedmiotw, ktre posiada: im bardziej wyszukanymi wytworami otacza si dana osoba,
tym wyej jest ceniona. Punktem wyjcia caej tej piramidy prnoci jest uznanie, e czowiek
jedcy luksusowym samochodem osiga status wyszy od ludzi, ktrzy w samochd
wyprodukowali. Dalszy szczebel tej drabiny to przewiadczenie, e samochd w korzysta ze
szczeglnego statusu, ktrego uycza swojemu wacicielowi, na pewien czas oczywicie. W wyniku

takiej fetyszyzacji pomniejszamy, a nawet wrcz tracimy z oczu sens statusu czowieka. Zdarza si, e
przedmioty, ktrymi si posugujemy takie jak odtwarzacz muzyki czy aparat telefoniczny
okrelamy przymiotnikiem seksowny. Zawiera si w nim sugestia, e uytkownik takich
przedmiotw wyrnia si wysok atrakcyjnoci seksualn wynikajc z faktu ich posiadania. Cofa
to

nas

ku

do

wczesnemu

etapowi

rozwoju

spoeczestwa

charakteryzujcego

si

bawochwalstwem.
Marks ulegby zapewne zadziwieniu tak wielk liczebnoci poddanych wspczenie
fetyszyzowaniu przedmiotw uformowanych z materii w ogle nieoywionej. Z drugiej jednak strony
czuby si usatysfakcjonowany potwierdzeniem trafnoci swoich przewidywa dotyczcych
fetyszyzowania wytworw i towarw.

MYL POD ROZWAG

Czy jeste winien osdzania innych ludzi lub organizacji wedle
notowa osiganych przez przedmioty, jakie ci ludzie
posiadaj? Zdobd si na odwag osdzenia, czy za podstaw
oceny czowieka uznajesz jego osobiste osignicia, czy te
przedmioty, jakimi si otacza. I upewnij si, e podstaw
dokonywanego przez ciebie osdu blinich jest osoba ludzka,
a nie byskotka, ktr owa osoba zechciaa si przyozdobi.

18. ZAPOMNIJ O MORALIZATORACH

ycie umiarkowane i stae zatrudnienie jest dla biednego drog waciw do uzyskania
racjonalnego szczcia pisa Mandeville w swej Przypowieci o pszczoach; Marks dodaje:
pod ktrym to pojciem [autor w] rozumie dugi dzie pracy i skromne rodki utrzymania.
Marks pisa wprawdzie w erze wiktoriaskiej, ale nigdy nie podziela pogldu, wedle ktrego
zdrowe ycie i umiarkowany wysiek s spenieniem yciowych aspiracji.
Przypowie o pszczoach Bernarda de Mandevillea wywoaa ywe dyskusje, kiedy si
pojawia, a jedn z najczstszych interpretacji tego utworu byo doczytywanie si w nim subtelnej
krytyki Kocioa. Jednake w zasadzie jest to poemat o dobrze zorganizowanym ulu pszczelim
(przyjo si uwaa go za alegori odnoszc si do Anglii), oczyszczonym przez Boga z wszelkich
nieprawoci; pszczki wiod ywot niezwykle pracowity, ale za swj trud uzyskuj naleyty
ekwiwalent i czuj si szczliwe. W zakoczeniu tego utworu nowo oczyszczone pszczki czuj si
tak ciko przygniecione prac, e wzdychaj do cakowitego rozlunienia rygorw pracy, co mona
odczyta jako przestrog, e we wszystkich bogatych krajach wikszo biedakw nigdy nie
powinna pozosta bez zatrudnienia, poniewa regularnie wydaje wszystkie pienidze, ktre
zarabia. Marks zgadza si z Mandevilleem, e bogactwa narodw powstaj z wyzysku robotnikw
do stopnia, w ktrym nie trac oni jeszcze si do pracy, ale nie akceptowa pogldu, e ta ich praca
jest rzetelnie wynagradzana. By moe, autor Kapitau oburza si na piewc wiktoriaskiej
prosperity potpiajcego domaganie si przez le opacanych robotnikw godziwej zapaty za ich
trud.
MYL PRZEWODNIA

Im cisz prac i w im trudniejszych warunkach wykonuje

czowiek, tym wtlejszy staje si jego idealizm i tym
bardziej mrocznieje mu umys.
D.H. Lawrence

W kadym razie mio wiedzie, e Marks nigdy nie uznawa zwikszonego wysiku robotnikw za
rodek prowadzcy do polepszenia ich doli. Przeciwnie: stara si otworzy robotnikom oczy na fakt,
e ich wysiek wykorzystywany jest przez klas panujc dla zwikszenia jej wasnego dobrobytu,
podczas gdy klasie robotniczej oferuje si za t cik prac jedynie moraln satysfakcj wynikajc
z samopowicenia.
Niewielu z nas w dobie dzisiejszej pracuje w zakadach wyciskajcych krwawy pot, ale wikszo
z nas poddana jest presji moralnej starajcej si przekona nas, e praca jest dla nas nagrod sama

w sobie. Ta moralistyczna, niekiedy usankcjonowana religi koncepcja pracy jako nagrody zostaa
zauwaona i zanalizowana zarwno przez Marksa, jak i jego wsppracownika Fryderyka Engelsa.
W swoim streszczeniu Kapitau Engels podkrela, e w spoeczestwie, w ktrym dominuje
produkcja dbr konsumpcyjnych, religi panujc jest chrzecijastwo, zwaszcza w wersji
protestanckiej.
Nie dawajmy wiary tej koncepcji. Sama z siebie cika praca nie jest zem, ale nie jest te dobrem
zwaszcza jeli usankcjonowano j etosem, wedle ktrego praca cisza jest czym lepszym od
pracy zrcznej.
Dla dobra twojego biznesu i dla twojego dobra osobistego powiniene odrzuci ortodoksyjn wizj
czowieka ciko pracujcego i poszukiwa raczej sokw ywotnych, ktre generuj prac
skutecznie doprowadzajc do osignicia zamierzonych celw. Praca, ktra nie wiedzie ku takiemu
celowi, jest wysikiem zudnym bd zbdnym.

MYL POD ROZWAG

W skali Pareto 80% wynikw osiga si z 20% woonego czasu
lub wysiku. Z kolei 80% tych wysikw wytwarza 20% wynikw;
pozostae s zwykym marnowaniem czasu. Wypisz sobie 10
celw do osignicia i uszereguj je w skali od i do 10 pod
wzgldem wartoci. A nastpnie zapomnij o celach od 4 do 10,
dopki nie osigniesz celw 1-3.

19. UWANIE STUDIUJ DANE LICZBOWE

Marks wysnuwa najwaniejsze ze swoich wnioskw z oficjalnych sprawozda na przykad
w danych dotyczcych pracy odnalaz udokumentowane potwierdzenie, e od czasu wojny
antyjakobiskiej pace robotnikw ulegaj staej obnice. W przemyle tekstylnym pace te
obniyy si tak drastycznie, mimo rwnoczesnego wyduenia dnia pracy, e dniwka staa si
mniejsza ni poprzednio.
Sprawozdania mog brzmie nudno, ale Marks dowid, e stanowi pierwszy krok do rewolucji.
Znaczenie jego dziea polega w duym stopniu nie na przedstawianych w rnych wariantach
konstrukcjach mylowych na temat wartoci i kapitau, lecz na obserwacjach dotyczcych warunkw
ycia robotnikw od rewolucji przemysowej po epok wiktoriask. Wiele z tych obserwacji
poczyni sam Marks, ale znaczn ich cz zaczerpn z pilnie studiowanych oficjalnych
dokumentw, wykazw i sprawozda, dopeniajcych spostrzeenia i dowiadczenia osobiste.
Podobnie jak dzisiaj, take w owych czasach materiay te staway si nie tylko kluczem do
zrozumienia przeszoci, lecz take punktem wyjcia dla postulowania lepszej przyszoci.
MYL PRZEWODNIA

Diabelskie
dane
liczbowe
teoretycznych wywodw.

wymowniejsze

od

Baltazar Gracian, hiszpaski filozof

Kapitalizm podtrzymywany we wszystkich swoich formach (ekologicznej, spoecznej, etycznej itd.)

jest rzeczywicie podtrzymywany, jeli to podtrzymywanie jest widoczne i kiedy zaangaowanie
przedsibiorstwa w umacnianie tej jego cechy jest otwarcie demonstrowane. Na szczcie
przejrzysto jest jednym z podstawowych zaoe koncepcyjnych kapitalizmu podtrzymywanego, co
powinno t przejrzysto uczyni wszechobecn, ale niektre przedsibiorstwa nie bior sobie tej
sprawy do serca z jednego z dwch powodw. Albo nie chc, by je kojarzono z pobrzmiewajcym
ckliwoci pojciem odpowiedzialnoci spoecznej i w oczach opinii publicznej wol uchodzi za
normalny biznes, albo te traktuj akces do kapitalizmu podtrzymywanego jako przybieranie
barwy ochronnej wymuszone okolicznociami.
Ta druga postawa umoliwia utrzymywanie twardego reymu kapitalistycznego osonitego
maskujcymi parawanikami. Stykasz si z t gr w ciuciubabk na przykad w hotelach, ktre
w azienkach zawieszaj apele do parodniowego wykorzystywania rcznikw i przecierade
kpielowych pod pretekstem dbaoci o ochron rodowiska naturalnego. Gdyby tym hotelarzom
chodzio nie o zaoszczdzenie kosztw utrzymywania wysokich standardw higieny, lecz

o rzeczywist ochron rodowiska, zainstalowaliby rozwinity system recyklingu, oszczdzania

energii elektrycznej przez energooszczdne arwki i tym podobne zabiegi. Niektrzy hotelarze tak
postpuj, ale nie wszyscy. Odpowiednie raporty dowiodyby tego natychmiast.
Inne klasyczne parawaniki polegaj na opatrywaniu rnych urzdze naklejkami typu:
naturalne, przyjazne rodowisku, zdrowe, albo te na zapewnieniach, e dany produkt jest
wolny od tego czy innego szkodliwego skadnika (przez kilka dekad takim zneutralizowanym
skadnikiem by CFC) lub te, e jest energooszczdny (bez wyjaniania, e ow
energooszczdno osiga si dziki stosowaniu toksycznych chemikaliw).
Nawet zaklinanie si, e czysto organiczne pochodzenie jakiego produktu jest powiadczone
certyfikatem, jest blag, bo nie ma sposobu sprawdzenia owego certyfikatu. W roku 2007 kompania
TerraChoice wypucia na rynek 1100 produktw czysto organicznych certyfikatw 450 z nich
nie dao si sprawdzi. Sprawozdania i wykazy dokumentacyjne s cennym rdem wiedzy
o kapitalizmie dowodz, e niesprawdzalne zapewnienia o spoecznej odpowiedzialnoci s czcz
gadanin, choby wykrzykiwano je przez wszystkie naganiacze.

MYL POD ROZWAG

Studiowanie

sprawozda

wykazw

statystycznych

jest

zadaniem czasochonnym i trudnym, skorzystaj wic z pomocy

Globar Reporting Initiative (GRI), ktra publikuje Sustainability
Reporting Guidelines, obejmujce kluczowe dziedziny. S one
dostpne pod adresem: www.globalreporting.org.

20. KRYZYS JAKI KRYZYS?

Skutki odpyww w produkcji przemysowej dotykaj rwnie pracownikw najlepiej patnych,
czyli arystokracji robotniczej. W pamici ludzkiej utrwali si rok 1857, ktry przynis gboki
kryzys, jakim co jaki czas koczy si cykl przemysowy. Kolejny taki kryzys nastpi w roku 1866.
Marks postrzega kryzysy jako strukturalny skadnik regularnego cyklu przemysowego
mo emy odnie to twierdzenie do aktualnych recesji przemysowych.
W chwili, gdy pisz te sowa (w pocztku lat 90. XX wieku) rodki masowego przekazu trzs si
wprost ze zgrozy wywoanej kryzysem bankowym.
MYL PRZEWODNIA

W kadej erze dawne zote dni byy mitem. Nikt nigdy

nie uznawa okresu, w ktrym yje, za zoty.
Brookes Atkinson, amerykaski dziennikarz

Bez opamitania i prb trzewego spojrzenia na ponoszone przez ludzi straty, zaamuje si rce nad
cierpieniami osb dotknitych t bankow plajt, zamiast wzywa do zastanowienia nad wadami
rynku finansowego. Nawet informacja, e koncern BP odnotowa trzydziestodziewicioprocentowy
(39!) wzrost rocznych dochodw, nie poprawia nastrojw, poniewa prezes zapowiedzia
ustpienie z tej funkcji (powodem do zmartwienia mogoby by ewentualnie to, gdyby nikt nie
kwapi si do objcia po nim tej funkcji!). Marks nie byby tym wszystkim zaskoczony. Stwierdzi on,
e rynki finansowe charakteryzuj si czym w rodzaju krtkiej pamici. Opisujc kryzys
w przemyle bawenianym, odnotowa swoist wirwk koniunktur i dekoniunktur w brytyjskiej
brany tekstylnej.
Od roku 1815 do 1821 panowaa na nim depresja; lata 1822-1823 byy okresem prosperity;
w 1824 roku nastpio zniesienie ustaw prawnych skierowanych przeciw zwizkom zawodowym
i dokona si niemal burzliwy rozwj zakadw przemysowych; rok 1825 przynis kryzys, rok 1826
powszechn wrd robotnikw ndz, wywoane ni zamieszki; w roku 1827 nastpia lekka
poprawa, w roku 1828 imponujcy eksport produkcji, zwaszcza do Indii; w 1830 kolejne
zaamanie, trwajce do roku 1833; w roku 1886 kolejna faza rozkwitu; w latach 1837-1838 ostra
recesja; w 1839 odbicie od dna; 1840 znw zaamanie produkcji, zamieszki, tumione
w niektrych miejscach przez wojsko. W 1844 odradzanie si, w 1845 rozkwit; w pocztku roku
1846 jeszcze rozwj, w drugiej poowie roku kryzys. Przywrcenie prawa restrykcyjnego. 1847
kryzys. 1854 rozkwit, zdobywanie nowych rynkw, 1855 kryzys nadcigajcy ze Stanw
Zjednoczonych i Kanady, nastpnie zaamanie rynkw wschodnich. 1856 boom; 1857 kryzys.

1858 rozwj, z kulminacj w roku 1859, rozrost liczebny zakadw przemysowych; 1860
brytyjski przemys tekstylny osiga zenit, rozcigajcy si na rok 1861, ale pod koniec roku
zaamanie wywoane amerykask wojn secesyjn i gwatownym spadkiem poday baweny.
W latach 1862-1863 kryzys osiga dno.
Czy to nie brzmi znajomo? Marks podkrela fakt, e przemienno okresw rozkwitu i zapaci jest
charakterystyczn cech systemu podlegajcego nieustannemu rozrostowi, co na zmian pobudza
zapotrzebowania rynkowe i przesyca je. Kryzys obecny moe okaza si najgorszy w naszych
czasach, ale jest mao prawdopodobne, by na ulice wylegy zgodniae masy ludzkie i ten kryzys
take zamknie si znw rozwojowym zrywem.

MYL POD ROZWAG

Kiedy si wybierasz na narty, wykupujesz sobie ubezpieczenie
od nastpstw nieszczliwych wypadkw, gdy wiesz, e si
takowe narciarzom przydarzaj. Dlaczego wic nie ubezpieczy
swojego ycia? Za cen comiesicznej skadki polisa zapewni ci
dopyw 60% twoich dochodw. Ubezpieczeniem moesz obj
mieszkanie. We pod uwag, e wikszo ludzi pracujcych na
wasny rachunek nie kwapi si z wykupieniem sobie
ubezpieczenia,
a
ich
przedsibiorstwa
mog
przecie
zbankrutowa lub zosta zmuszone do zmniejszenia kosztw
zatrudnienia.

21. NA CIECE KU ZGUBIE

W tym samym czasie, w ktrym praca w fabryce wyczerpie do cna twe siy psychiczne i zaamie
system nerwowy, spowoduje te powane osabienie mini i unicestwi w tobie kady atom
poczucia wolnoci, zarwno aktywnoci fizycznej jak umysow ej.
Niekoczca si, wyczerpujca praca prowadzi do ogupienia czowieka. Marks wybieg przed
swoje czasy stwierdzajc ten fakt, a od jego epoki poczynajc znaczenie dowiadcze
poszerzajcych wiedz czowieka dla zachowania jego mentalnej aktywnoci utrwalio si do tego
stopnia, e stao si swego rodzaju przemysem. Studia nad rol powiza nerwowych dowiody, e
skanianie twojego umysu do tego, by opanowywa nowe umiejtnoci i rozwizywa nowe zadania
mylowe takie jak nauka jzykw obcych, gra na nieznanym sobie uprzednio instrumencie
muzycznym albo uprawianie nowej dyscypliny sportowej utrzymuje w umys w stanie
sprawnoci. Okazuje si, e umys pozostaje czynny i zdolny do tworzenia nowych pocze
nerwowych, doskonali si i rozwija podobnie jak minie. Tak wic moemy albo go rozwija, albo
traci. Badania przeprowadzone w Japonii dowiody, e ju po 15-minutowym wykorzystywaniu
szarych komrek w cigu jednego dnia udaje si utrzyma w stanie funkcjonalnoci powizania
nerwowe pomidzy nimi i tym samym powstrzyma proces starzenia si. Powsta cay przemys
produkujcy narzdzia do uruchamiania pracy mylowej gry komputerowe pomagaj utrzyma
szare komrki w stanie gotowoci funkcjonalnej. Jedna z gier Nintendo Dr Kawashima's Brain
Training: How Old is Your Brain? staa si oglnokrajowym bestselerem i jest sprzedawana
take w innych krajach.
MYL PRZEWODNIA

Geniusz wynalazczy za wstpny warunek dowiadcze

twrczych uznaje zadowalajc aktywno umysow.
Alfred North Whitehead, brytyjski matematyk i filozof

Tak wic okazalibymy si nie tylko wyjtkowo niemdrzy, gdybymy yli i oddychali jedynie
prac, lecz take skazalibymy nasz umys na uwid.
Problem polega na tym, e mechanicznie wykonywana praca wytwarza w nas pewn rutyn, a ta
rutyna pociga za sob skutki podobne do tych, jakie wywoywaa przygniatajca praca robotnikw
ery wiktoriaskiej. Ile to razy zdarzao si nam krytykowa kogo za to, e zastyg w pewnej
rutynie? Oczywicie atwiej krytykowa za takie zachowanie innych, ni dostrzec jego objawy w nas
samych kiedy to po raz ostatni zdoalicie si wyrwa z wasnej strefy spokoju i podj si
wykonania jakiej nowej, nieznanej z dotychczasowego dowiadczenia pracy? Zdarzyo si to

wczoraj? Tydzie temu? Przed rokiem? Jeli nie imasz si systematycznie nowych zaj i zada, twj
mzg stopniowo traci zdolno do uporania si z czym takim. Nie wykrcaj si przed uznaniem tej
prawdy.
Czsto zdarza si nam obserwowa ludzi podejmujcych prby wykonania jakiej nowej pracy,
sprostania nowym wymogom i ponoszcych porak. Wydaje si jednak korzystniejsze dla ich
sprawnoci umysowej podejmowanie ryzyka poraki ni bierna rezygnacja z wszelkich nowych
zainteresowa i zada. Kady z nas ma przynajmniej jednego znajomego, ktry notorycznie
obwieszcza, e dozna wanie nowego urzeczenia miosnego (co sprawia, e otoczenie patrzy na
wytrzeszczonymi oczyma), ale by moe te nowe uniesienia miosne pozwalaj mu skuteczniej
opiera si starzeniu?

MYL POD ROZWAG

Niekoniecznie musisz nauczy si mandaryskiej wersji jzyka
chiskiego ani pilotowania migowca, po to, by rozwija sobie
umys. Ale urozmaicanie i wzbogacanie rutyny mentalnej
skadaniem puzzli, rozwizywaniem krzywek i rebusw, albo
nawet suchanie nowej muzyki, rwnie stymuluje twj umys
(cho oczywicie opanowanie mandaryskiej chiszczyzny
i
sztuki
pilotau
helikopterowego
poszerzy twoj sprawno umysow!).

mogoby

niezmiernie

22. SPOSOBIENIE SI DO OSIGNI

Zesp pracowniczy (zbiorowy pracownik) posiad obecnie w stopniu doskonaym wszystkie
umiejtnoci niezbdne do produkcji oraz umiejtno wykorzystywania ich w sposb
najbardziej ekonomiczny dziki odpowiedniemu posugiwaniu si wszystkimi organami, jakimi
dysponuje poszczeglny pracownik, a take zesp pracowniczy wykonujcy wyspecjalizowane
funkcje.
To brzmi godnie, nieprawda? Niezbdne umiejtnoci, sposb najbardziej ekonomiczny,
wyspecjalizowane wszystko to czyni owego zbiorowego pracownika kim w rodzaju
nadczowieka.
MYL PRZEWODNIA

Sprawno zyczna ma nie tylko kluczowe znaczenie dla

zdrowia systemu, lecz jest take podstaw dynamiki
i kreatywnoci intelektualnej.
John F. Kennedy

Marks opatrzy t tez jednake nieco zasmucajcym komentarzem: Wskie ukierunkowanie

umiejtnoci robotnika osiga stan perfekcyjny, kiedy staje si on czonkiem zespou pracowniczego;
podobnie te wtedy ujawnia si w peni jednostronno jego przygotowania zawodowego. A wic
robotnik osiga peni swoich zawodowych kompetencji dopiero z chwil, w ktrej staje si on
dodatkiem do maszyny, nie za wtedy, kiedy staje si osobowoci w peni wykrystalizowan. Nie
ulega wtpliwoci, e to wanie ma na myli Marks, rozwijajc swoje rozumienie
jednostronnoci, gdy pisze: Na przykad nadmiernie rozrastaj mu si niektre minie, tworz si
niepodane skrzywienia koci itp.. Oznacza to, e cechy nabyte w wyniku szczeglnego obcienia
prac, korzystne dla wydajnoci pracownika wykonujcego pewnego rodzaju czynnoci, nie
przyczyniaj si do jego harmonijnego rozwoju.
Dla systemu, w ktrym pracownik funkcjonuje, cechy te mog by cenne, ale nie sprzyjaj one
z pewnoci rozwijaniu si jego osobowoci. Nie mwic ju o tym, e pracownicy, obdarzeni nimi
przez los, powinni unika penowymiarowych luster!
Sprawno fizyczn uznaje si za bezcenn bro pracownika nie tylko dlatego, e pomaga
przezwyciy stresy. Mocny ukad krenia ttniczego pozwala mu lepiej znosi sytuacje
stresogenne, broni si przed nadcinieniem, a take unika nadwagi. Utrzymywanie waciwej wagi
ciaa pozwala te skuteczniej wykonywa prac zawodow, a take sprzyja utrzymywaniu szacunku
dla samego siebie i dobrego samopoczucia, co stanowi podstaw do utwierdzenia si

w przekonaniu, e si jest penowartociowym czowiekiem, a nie jedynie trybikiem w maszynie.

Dla utrzymania fizycznej sprawnoci nie trzeba chodzi na siowni wystarczy wpasowa
regularne marsze lub intensywne spacery w nasz ukad dnia. Dochodzi pieszo do stacji kolejki
dojazdowej, wysiada z autobusu o przystanek lub dwa przed punktem docelowym, wstawa
i wyrusza do pracy na tyle wczenie, by takie zachowania byy moliwe, wchodzi schodami na
pitra, zamiast korzysta z windy (z wyczeniem wspinania si na wysze pitra wieowcw,
oczywicie!), wybiera si w odwiedziny do znajomych, zamiast wyrcza si poczt elektroniczn
bd telefonami. Kup sobie rower, wybieraj si nim na zakupy (zaopatrz si w kdk
zabezpieczajc twj pojazd przed kradzie!), umw si z kim spord znajomych na wsplne
marsze lub biegi, naucz si gra w tenisa albo zainteresuj si jakim sportem ruchowym.

MYL POD ROZWAG

Nikt ci w tej chwili nie widzi? To wietnie, sprbuj zmieni
sposb zasiadania za biurkiem. Najpierw odsu si od biurka
o 2-3 kroki, zcz stopy, oprzyj donie na blacie biurka
i rozprostuj ramiona. Trzymaj si prosto i powoli zginajc
ramiona w okciach oraz nogi w kolanach, opadnij w d,
zrwnujc klatk piersiow z poziomem blatu biurka. Powtarzaj
to wiczenie 5 do 10 razy dziennie.

23. ROZJANIJ SOBIE YCIE

W swej lepej niepowstrzymanej pasji, w swym wilczym pocigu za dodatkow korzyci z pracy
kapita przekracza nie tylko moralne, lecz nawet fizyczne granice wytrzymaoci, na jak moe
si zdoby pracownik. Komputer odbiera pracownikowi czas niezbdny na rozwj fizyczny,
utrzymanie ciaa w zdrowiu. A nawet czas konieczny dla zaczerpnicia wieego oddechu
i wystaw ienia si na dziaanie soca.
Marks stwierdzi, e wiee powietrze i promienie soneczne maj istotne znaczenie dla uzyskania
zdrowia, zadowolenia z ycia i wspiera to przekonanie zaleceniami udzielanymi przez autorytety
medyczne. O znaczeniu wiata sonecznego dla utrzymania zdrowia i rozwoju fizycznego pisze
dowiadczony lekarz: Promienie soneczne dziaaj na nasze ciao take bezporednio,
wzmacniajc je i stymulujc jego elastyczno. Minie zwierzt, pozbawione dostatecznej dawki
wiata, mikn i zastygaj, energia nerww wygasa pozbawiona wietlnej stymulacji, wstrzymany
zostaje oglny rozrost ich organizmw.
MYL PRZEWODNIA

Nie ma inwestycji, ktra przyniosaby ci wicej poytku ni

wystawianie si od czasu do czasu na dziaanie soca.
Orison Sweet Marden, pisarz i myliciel

Nie musimy doprowadza a do wstrzymania naszego fizycznego rozwoju, by przekona si

o cierpieniach wywoywanych brakiem wieego powietrza i soca skutki takiego braku
odczuwamy ju przy wzgldnie niewielkim ich niedostatku. Wszyscy doznajemy radoci odsuwajc
rankiem zasony, by wpuci wiato soneczne do wntrza mieszkania i polepszy sobie nastrj,
a nie przypadkiem wielu z nas w dobry nastrj okrela mianem soneczny. Przez dugi czas nie
uwiadamiano sobie, e wiato wnosi w nasze ycie nie tylko uatwienie w postrzeganiu
przedmiotw i znacze, lecz take dodatnio wpywa na nasze usposobienie do ycia niedostatek
wiata powoduje natomiast powan niekiedy depresj; okrela si j mianem sezonowej
niedyspozycji psychicznej (SNP). Zdarza si ona na og jesieni (na pkuli pnocnej
w padzierniku i listopadzie), uwalnia nas od siebie wiosn. Jej symptomami bywaj: osabienie
suchu, przygnbienie, brak entuzjazmu, w pewnych wypadkach osabienie woli ycia. Im bliej
mieszkacie bieguna, tym dotkliwsze staj si te symptomy. Najlepszym lekarstwem na nie jest jeli
warunki ci na to pozwalaj przeniesienie si na sezon zimowy z pnocy na poudnie, do ktrego
z krajw, gdzie panuje przez cay rok pogoda wiosenno-letnia. Nie wszyscy mog sobie na to
pozwoli, ale w miar monoci kady z nas powinien zabiega o rozjanienie sobie ycia.

Jednym ze stosunkowo atwo osigalnych tego sposobw (chyba e mieszkasz za koem polarnym,
gdzie przez kilka miesicy panuje wieczna noc!) jest wystawianie si na soce, kiedykolwiek jest to
moliwe. Wyruszanie do pracy przed nastaniem dnia moe zdoowa kadego, a powroty z pracy do
domu po zapadniciu zmroku pogbi oczywicie ten dyskomfort psychiczny. Niewielu z nas ma
moliwo wyrwania si z pracy w cigu dnia, ale ilekro taka moliwo otwiera si przed nami (a
dzieje si to w niedziele i wita), pod kadym pretekstem powinno si wychodzi na wiee
powietrze i wiato, zamiast stymulowa si sztucznie czarn kaw w mrocznych pomieszczeniach.
Warto wyj na spacer, nawet wtedy, kiedy przychodzi pora na poudniowy posiek: moemy
przecie je kanapk, spacerujc po parku.

MYL POD ROZWAG

Jasne wiato znakomicie leczy z sezonowej niedyspozycji
psychicznej. Uwaa si niekiedy, e drogie w zastosowaniu,
iluminacyjne owietlenie elektryczne peni tak sam funkcj;
istniej
jednak stosunkowo
niedrogie
lampy kwarcowe,
chronice
ci
przed
promieniowaniem
ultraoletowym.
Korzystaj z nich choby przez 20 minut dziennie, na przykad
przy niadaniu.

24. BAWOCHWALSTWO
A czy nowoczesna ekonomika, w tak wysokim stopniu ograniczana przez system monetarny, nie
tworzy sobie jaskraw ych zabobonw, ilekro ulega zagroeniu przez kapita?
Majc w pamici okrelenie odniesione przez Marksa do religii e jest opium dla ludu
z niejakim zaskoczeniem musimy stwierdzi, e Marksowski krytycyzm wobec nowoczesnej
ekonomiki wspbrzmi pod wieloma wzgldami z wyrafinowanymi jej ocenami formuowanymi
przez wielebnego Rowana Williamsa, arcybiskupa Canterbury. Stwierdzi on mianowicie nie tylko,
e wiat finansw wymaga wnikliwego zbadania i cisych uregulowa w dziaaniu, lecz take e
wiat w w szerokim zakresie uprawia bawochwalstwo.
MYL PRZEWODNIA

Zabobon, bawochwalstwo i hipokryzja

szeroko, ale o prawd trzeba zabiega.

rozlewaj

si

Martin Luter

Arcybiskup dowodzi: Fundamentalizm termin zaczerpnity ze sownictwa religijnego nie jest

nieodpowiedni dla okrelenia [tego] problemu. Marks ju dawno temu opisa sposb, w jaki
nieokieznany kapitalizm przeksztaca si w swego rodzaju mitologi, przypisujc rzeczywisto,
wadz i dziaania siom, ktre nie maj bytu rzeczywistego. W odniesieniu do tego problemu
[Marks] mia racj, jak w niewielu innych sprawach
Pozostawiajc na boku kwesti, czy Marks mia racj w niewielu innych sprawach, naley skupi
uwag na tym, e zarwno religia, jak i marksizm podjy kwesti postawy spoeczestwa wobec
ekonomiki. Zabiegi Margaret Thatcher, Ronalda Reagana i Georgea W. Busha zsumoway si
i doprowadziy do stworzenia ortodoksji, wedle ktrej rynek, siy rynkowe zwaszcza te siy s
ostateczn instancj niepodlegajc rzdom, nie tylko wadn decydowa o ekonomice, ale wrcz
zobowizan do decydowania o ekonomice i tym samym o losie narodw. Arcybiskup podkrela, e
wypowiadamy si o kapitale i o rynku niemal tak, jakby to byy byty [podmiotowe], stawiajce
sobie cele i opracowujce strategie, dokonuj ce wyborw, rozumnie rozwaajce sposoby
osigania celw. Tracimy z oczu fakt, e s to rzeczy, ktre my powoalimy do istnienia.
Nie tylko postpujemy tak, jakby rynki pojawiy si niezalenie od naszych dziaa, lecz take
jestemy przekonani, e ich funkcjonowaniem kieruje szczeglnego typu samowiadomo.
Oczekujemy, e pojcie abstrakcyjne rynek wytworzy wsplne dobro, bd te powcignie
potencjalne ekscesy w imi szczeglnej, naturalnej rozwagi, jak to czyni organizm naturalny czy te
ekosystem.

Krach finansowy roku 2009 nie oznacza bynajmniej zaamania si ekonomiki wolnorynkowej,
podobnie zreszt jak likwidacja muru berliskiego i rozpad Zwizku Radzieckiego nie kad kresu
istnieniu marksizmu (Marks z ca pewnoci wzdragaby si uzna to pastwo za uformowane
zgodnie z jego koncepcjami). S one natomiast napomnieniem dowodzcym, e system
wolnorynkowy nie jest doskonay ani wyczony spod krytyki. Kady, kto utrzymuje, e siy rynkowe
mog funkcjonowa sprawnie bez adnego nadzoru i ogranicze, powinien uda si do Islandii
i gosi t tez mieszkacom tego kraju, dyskutujcym nie tyle na temat usunicia rzdu (czego ju
dokonano), ile w ogle nad przyszoci caej tamtejszej klasy politycznej.
Mitologia i pojcia abstrakcyjne, pseudobyty rozplenione w nowoczesnej kulturze finansowej,
pilnie potrzebuj swych wasnych Dawkinsw i Hit-chensw pisze arcybiskup Williams
wzywajcy do stworzenia odpowiednikw tych synnych ateistw w sferze problematyki rynkowej.
Arcybiskup zdaje si w tym wzgldzie zapomina, e kapitalizm znalaz by ju do dawno temu
swego Dawkinsa tym kim by Karol Marks.

MYL POD ROZWAG

Nieetatowi doradcy kosztuj zaledwie kilka kolacji rocznie
i mog ci przedstawi kontrowersyjne, ale przydatne opinie
w skomplikowanych sprawach. Myl wielopaszczyznowo. Czy
prowadzi biznes zamknity na nowe opcje? W takim wypadku
posu si niereformowalnym rzemielnikiem jako asystentem
dyrektora. A moe zdecydowa si na czyst rachunkowo?
W takim razie przyjmij do rady dyrekcyjnej byskotliwego,
tryskajcego nowatorskimi pomysami twrczego doradc.

25. WYRAANIE WASNYCH SW CUDZYMI USTAMI

Krytykujc nieszczcia spowodowane przez industrializacj, Marks pisa: Ktokolw iek
i kiedykolwiek przedstawia rzeczywisty stan rzeczy w zakresie kapitalistycznego
wykorzystywania maszynerii, stwierdza, e zwraca si ono przeciw pracownikom i okazuje si
wrogiem spoecznego postpu. Istnym spenieniem grb Billa Sykesa!
Karol Marks wdaje si w wyjanienia, przywodzce na myl synne samousprawiedliwienia
Dickensowskiego Sykesa, ktry zwrci si do sdziw z oracj dowodzc, e nie ma oczywicie
wtpliwoci, e gardo owego wdrownego kupca zostao podernite. Ale stao si to nie z winy
mojej, lecz z winy noa. Czybymy jednak, z powodu tego przykrego, lecz w gruncie rzeczy bahego
zdarzenia, musieli si wyrzec uywania noy? Sprbujmy sobie wyobrazi, jak by wyglday
rolnictwo i handel, gdyby to narzdzie wycofano z uytku. Bez niego zbawcza chirurgia i inspirujca
anatomia przestayby istnie, podobnie jak strae honorowe. Gdybycie zakazali posugiwania si
noem, cofnlibycie rozwj ludzkoci a do gbokiego barbarzystwa!
MYL PRZEWODNIA

Fakty s bkniciami brzuchomwcw!

Aldous Huxley

Wywd logiczny i dobrze uzasadniony. Po to, by ubiec krytyk jego wasnych przewiadcze, Marks
siga po przewrotn samoobron zabjcy, sugerujc, e owa absurdalna argumentacja jest
wykadni pogldw jego krytykw.
Podobnie postpuje Marks w swym omwieniu pracy dzieci. Personifikuje tam kapita i udziela temu
uosobieniu gosu. W tym wypadku wkada kapitaowi w usta argumenty Shylocka, Szekspirowskiego
kupca weneckiego: Pracownicy oraz inspektorzy pracy protestowali [przeciw zatrudnianiu
nieletnich], powoujc si na wzgldy higieniczne i moralne, ale kapita odpowiada: Na m
gow! Ja miuj prawo!. To busola mojego dziaania.
Bill Sykes nie posun si a tak daleko. Marks nie tylko wypoyczy sobie fikcyjnego bohatera po to,
by ten uosabia jego krytykw, ale przypisa mu sowa nigdy przez t posta literack nie
wypowiedziane. Stary brodacz okaza si polemist nieprzebierajcym w rodkach.
Nie kwapibym si jednak z okrelaniem takich chwytw jako intelektualnej obuzerki. W kocu ten
brodacz protestowa przeciw temu, by go okrelano mianem marksisty i obwiniano o to, e jego
pogldy zainspiroway surowe i represyjne reymy. Osobicie podejrzewam, e przypisywanie
paradoksalnie skarykaturowanych pogldw oponentom jest jednym z czstych trickw

polemicznych Marksowski pastisz wypowiedzi Sykesa jest klasycznym niemal przykadem takiej
praktyki.
Wniosek, jaki z tego epizodu wynika, dowodzi, e szokujce koncepty atwiej szerz si i budz
ywsze echa, kiedy si je przypisze jakiej synnej postaci literackiej. Zamiast mudnie przelewa je
na papier i prezentowa na wasn odpowiedzialno, lepiej podpisa pod nimi bohatera jakiego
sawnego utworu literackiego i propagowa niejako na jego rachunek. Jeli masz zamiar wyoy
ludziom jak koncepcj, postaraj si o to, by twoi suchacze lub czytelnicy uwierzyli, e wypywa
ona z ust twego gwnego rywala albo jakiego literackiego idola.

MYL POD ROZWAG

Zwr si do jakiego utytuowanego durnia. Wydzia
marketingu Microsoftu, wiadomy tego, e w koncern nie
cieszy si powszechn sympati, a nie chcc na wasn rk
docieka przyczyn tego stanu rzeczy, zwyk by ciga
dziennikarzy na rozmowy ze swoimi gwnymi szefami, by ci
usyszeli, dlaczego s nielubiani. Dziennikarze nie mwili
niczego, czego by marketing Microsoftu nie wiedzia, ale
szefowie wysuchiwali ich w skupieniu rwnie uprzejmym co
wymuszonym i unikao si w ten sposb wszelkich kopotliwych
wewntrznych kwasw.

26. OSTRONO PRZY WDAWANIU SI W WALK

Klasyczna ekonomia polityczna zawsze lubowaa si w przedstawianiu kapitau spoecznego jako
wielkoci ustalonej na ustalonym poziomie wydajnoci. Przesd ten jednak uczyni dogmatem
arcyfilistyn Jeremy Bentham, ten banalny, pedantyczny, drtwy mwca o inteligencji
przecitnego dziew itnastow iecznego mieszczucha.
Hola, zapdzie si tu troch, Karolu By moe poniosa ci polemiczna wena. Mona ci j
jednak wybaczy, nie bye w swoim krytycyzmie odosobniony. Mgby na przykad w przypisie
wesprze si ocen tak oto: Bentham jest zjawiskiem czysto angielskim. Wedug naszego filozofa
Christiana Wolffa nigdy i w adnym kraju domowy patchwork nie by wykonany w sposb bardziej
satysfakcjonujcy.
MYL PRZEWODNIA

W konflikcie midzy tob a wiatem stawiaj na wiat.

Frank Zappa

Na lito bosk, Karolu, c ci ten czowiek uczyni? Z najgbsz naiwnoci traktuje on

nowoczesnego sklepikarza, zwaszcza angielskiego, jako normalnego czowieka Istny horror!
Marks kontynuuje swj atak: Bentham jest pomidzy filozofami tym, kim Martin Tupper midzy
poetami. Obaj mogli zosta wyprodukowani jedynie przez manufaktury angielskie. Wikszo z nas
zachodzi w gow, skd si wywodzi Martin Tupper, ale Karol nie waha si powiza go
z Benthamem, oskarajc filozofa o wypowiedzenie opinii, e krytyka artystyczna jest szkodliwa,
poniewa wprawia w zakopotanie wartociowych ludzi cenicych sobie wysoko poezj Martina
Tuppera itd. Utwierdzony takim niemdrym sukursem, ten dzielny skryba, majcy za motto Nulla
dies sine linea, wyprodukowa ca gr ksiek. Gdybym mg zdoby si na odwag cechujc
mego przyjaciela Heinricha Heinego, nazwabym Pana Jeremiego geniuszem mieszczaskiej
gupoty.
Odnosz wraenie, Karolu, e si na tak odwag zdobye.
Czas nie okaza si jednak w tej kwestii askawy dla Marksa, gdy Jeremy Bentham upamitni si
gwnie jako liberalny modernizator, Tupper za (jeli w ogle mona mwi, e zachowa si
w pamici pniejszych pokole) znany jest jako poeta niedzielny, amator, ktry do wczenie
zachwyci si literatur afrykask. Wszystko to wiadczy, e w materii ich obu Marks wda si
w walk z wiatrakami. Czytelnik nie przejmuje si dzi ani Benthamem, ani jego sklepikarzami,
Tupper nikogo dzi nie obchodzi, skd wic zacietrzewienie, jakie wywoywali w brodatym

ekonomicie?
Jest ono jednym jeszcze dowodem wiadczcym o tym, e w tym ogromnym traktacie ekonomicznym,
jakim jest Das Kapital, pulsuje osobista irytacja autora. Marks by czowiekiem ulegajcym silnym
emocjom, tak ostre ataki nie s w jego pismach czym wyjtkowym. MacCullocha okreli jako
zgasego mistrza pretensjonalnego kretynizmu, o Ganilhu wyrazi si tak oto: Nie sposb
wyolbrzymi kretynizmu jego postawy; o Rosji za, e zbiera aplauzy liberalnych kretynw
z caej Europy. W Marksie krew burzya si z rnych powodw i przy rnych okazjach, nie czyni
jednak z obiektw swoich niechci zasadniczego przedmiotu bada. Gdyby takim przedmiotem
uczyni Tuppera, skupiby uwag na nastpujcym wyznaniu poety: wiat jest wiatem dla rasy
anglosaskiej! Nie musiaby szuka dla swojej dezaprobaty potwierdze w jakich przytoczeniach
podawanych w przypisie.

MYL POD ROZWAG

Nigdy nie wdawaj si w walk, nie zastanawiajc si nad
pozytywnym skutkiem, jaki chcesz dziki tej walce osign.
Oszczdzaj siy sporzd sobie list celw, do ktrych dysz,
oraz rozwa prawdopodobiestwo uzyskania sukcesu, a take
wykaz rodkw, ktre bd ci do tego potrzebne. Jeli nie jeste
wstanie precyzyjnie okreli tych celw i rodkw, nie wdawaj
si w zbdne potyczki, lepiej bdzie, jeli si wycofasz.

27. BD WIARYGODNY
Zapewnienie siy roboczej na okrelony czas jest wstpem do procesu produkcyjnego; wstp ten
naley powtrzy, zbliajc si do koca przewidywanego okresu pracy, i to dostatecznie
wczenie, na tydzie lub miesic przed finaem.
W swym dziele Kapita Marks powica wiele miejsca analizie zasad, na ktrych opiera si
dniwka i jej wycena. Zwraca uwag przede wszystkim na to, i w sytuacji, w ktrej praca opacana
jest wedug rytmu okresowego (zwykle s to dniwki, tygodniwki lub wynagrodzenie miesiczne),
kapitalici nigdy nie opacaj adnego z tych okresw z gry, tak wic wysoko stawki ustalana jest
przez pracodawc arbitralnie. Robotnik nie jest wic opacany, zanim wydatkuje sw energi
robocz, a take zanim wyczerpie swoje moliwoci robocze w stopniu nie tylko osigajcym
przewidywania, ale owe przewidywania przekraczajcym. Tym sposobem wytwarza on nie tylko
warto dodatkow, ktr uznaje si za fundusz uzyskany przez kapitalist na jego osobist korzy,
lecz take fundusz, z ktrego pobrane zostanie jego wynagrodzenie, kapita o zmiennej wysokoci;
zatrudnienie robotnika za trwa jedynie do chwili, w ktrej zreprodukuje on fundusz potrzebny do
pobrania sumy na opacenie pracy robotnika.
MYL PRZEWODNIA

Przedsiwzicie chybione moe przetrwa,

wypukany z pienidzy nie przetrwa.

ale

biznes

Michael Izza, szef Institute of Chartered Accountants in England and Wales, rok 2008

Oznacza to, e robotnik waciwie wypoycza swoj prac kapitalicie, bezprocentowo, jedynie
w oczekiwaniu zapaty. Po zastanowieniu si nad t kwesti dochodzi si do wniosku, e jest to ukad
nieuczciwy bo przecie to raczej kapitalista ni robotnik mniej potrzebuje poyczki. Wikszo
z nas opacana jest w rytmie miesicznym, pracujemy przez cay miesic, by otrzyma
wynagrodzenie. Rzadko zdarzaj si zajcia opacane z gry zazwyczaj naleno wypaca si
awansem za zajcia niebezpieczne lub szkodliwe dla zdrowia, albo nielegalne (niekiedy cechuj si
one wszystkimi tymi waciwociami naraz).
Sytuacja ta nie zmieni si oczywicie z dnia na dzie; polityczny system wypoyczania wasnej pracy
kapitalistom utrwali si, poniewa w wikszoci zawodw to kapitalista ma w rku rodki
produkcji. Co wicej, w okresach ekonomicznego zaamania, kiedy zatrudnienie staje si
poszukiwane i nieatwe do znalezienia, pozycja kapitalistw ulega znacznemu wzmocnieniu. Istnieje
wszake moliwo przeanalizowania caego systemu i nadania mu bardziej sprawiedliwych
i zarazem skutecznych procedur postpowania.

Wszyscy przedsibiorcy, a take znaczna wikszo ludzi bdcych pracodawcami samych siebie,
opowiadaj si za koncepcj zaliczkowania, poniewa wprowadzanie sukcesywnego napywu
wynagrodzenia zyskuje przewag nad kumulowaniem go w mniej czstotliwym rytmie. Przepatrz
wic list swoich pacodawcw bd te swoich pracobiorcw, jeli takowych zatrudniasz by
sprawdzi, czy nie byoby rozwizaniem waciwszym wprowadzenie w wasze stosunki systemu
wypat mniejszych, ale realizowanych w rytmie bardziej czstotliwym, a przy tym regularnym, na
przykad cotygodniowym, i sprbuj to z nimi wynegocjowa. We przy tym pod uwag fakt, e rytm
poowa wypaty z gry, poowa po wykonaniu pracy nie musi dotyczy jedynie wynajmowanych do
mokrej roboty zabjcw.

MYL POD ROZWAG

Ustalajc wysoko wypat, zadbaj o to, by uwzgldni zniki
i pynce std korzyci; ruchom skal pac rozlokowanych
w czasie nietrudno uzgodni, a taka pynno moe by
cenniejsza dla ciebie i twojego biznesu ni trwanie przy
najwyszej cenie za twoje produkty lub usugi.

28. NA LITO BOSK, GOWA DO GRY!

Akumulacja zamonoci na jednym biegunie prowadzi jednoczenie do akumulacji biedy,
skrajnego wyczerpania si, niewolnictwa, ciemnoty, brutalnoci, degradacji umysowej na
biegunie przeciwnym, to znaczy po stronie klasy, ktra wytwarza swj produkt w formie
kapitau.
Jestem pewien, e Karol Marks by prawdziw beczk miechu, kiedy zasiada dla odprenia nad
kuflem piwa w pubie, ale kiedy si czyta jego Kapita, nabiera si przekonania, e jego analizy
przemysu dziewitnastowiecznego w kwestii perspektyw robotniczego losu wprawiay go w nastrj
niedajcego si ukoi rozgoryczenia. Dostrzega on, e narastajce skomplikowanie wytwarzanych
wyrobw w poczeniu z procesem zmechanizowania produkcji, poszerzania si systemu produkcji
tamowej doszo do poziomu, w ktrym monotonia wykonywanych mechanicznie czynnoci odebraa
robotnikowi wszelk satysfakcj twrcz i gboko go zdoowaa. [Kapitalici] zredukowali
pracownika do rangi istoty sfragmentaryzowanej, uczynili ze jedynie dodatek do maszyny, zamienili
w jedno jeszcze, znienawidzone narzdzie, pozbawione duszy.
MYL PRZEWODNIA

Ktrego dnia zasiadem, by si zastanowi gowa do

gry, mogoby by gorzej!. Zebraem si w sobie
a sprawy potoczyy si gorzej.
James C. Hagerty, sekretarz prasowy Biaego Domu

Nawet jeli pracujesz na stanowisku szczeglnie ci niesatysfakcjonujcym, nie zaryzykowaby

chyba okrelenia swojej roli w pracy jako znienawidzonego [przez ciebie] narzdzia w kadym
razie, jeli masz ju za sob wczesne lata ycia, kiedy to podejmowae si krtkotrwaych zaj
w przerwach midzysemestralnych lub te po zakoczeniu studiw, przed znalezieniem
odpowiedniej pracy. Teraz za, kiedy ju jeste menederem, osigne zapewne moliwo
wpywania na sytuacj innych ludzi znajdujcych si w takim upokarzajcym pooeniu. Rozpocznij
wic stosowne zabiegi. Marks nie podj wysiku, by przewidzie troskliwy kapitalizm, w ktrym
w najtrudniejszych nawet dziedzinach pracy prowadzone s starania, by uly doli pracownikw.
Producenci lodw Ben i Jerry wsawili si wanie takim traktowaniem swoich pracownikw, by
uczyni ich ycie szczliwym. By moe natchna ich po temu wasna hippisowska przeszo, ale
bynajmniej nie nakonia ich ona do nadmiernego powikszania zaogi bd tolerowania
nieusprawiedliwionych nieobecnoci w pracy. Ben i Jerry wprowadzili nowe metody zapobiegania
demonstrowaniu przez pracownikw zych humorw bd gorzkich smutkw. Ludzie zatrudnieni
przez nich zyskiwali sobie miano radosnego gangu The Joy Gang. Wszyscy s ochotnikami,

wynagradzanymi z rocznego budetu, co ich skania do wykazywania znacznej pomysowoci

w wykonywaniu codziennych czynnoci bez ulegania powszedniej rutynie. Pomysy te staj si dla
nich swego rodzaju przesaniem obejmuj takie imprezy, jak dzie pizzy za darmo, dzie
niedbaego ubioru czy te do osobliwe wito Barryego Maniowa.
Okrelenie radosny gang moe brzmie jak eufemizm w rodzaju tych, ktre pojawiay si
w systemie komunistycznej dyktatury, ale tkwica za t inicjatyw idea uczynienia z radoci
czerpanej z pracy celu dziaania przedsibiorstwa, nad ktrym to celem dyskutuje si, w ktry si
inwestuje da si zastosowa w kadej dziedzinie biznesu. Nie musi podraa kosztw, jeli si j
rozumnie wciela w ycie. Przy tych wszystkich dyskusjach o rozkwicie i przygaszaniu biznesowej
koniunktury warto mie w polu widzenia take moliwo rozjanienia ycia zawodowego
pracownikw.

MYL POD ROZWAG

Powoaj wasny komitet do spraw rozradowania pracy. Niechaj
ochotnicy uzupeni zesp etatowy i wzbogac dziaalno
przedsibiorstwa o inicjatywy prowadzce do ubarwienia
wszystkim pracy i czerpania z niej radosnej satysfakcji. Nie
ograniczaj si do premiowania ich poszczeglnych pomysw,
lecz szukaj sposobw systematycznego odmierzania skali ich
sukcesw takich jak na przykad miernik rozradowania przez
nich zainspirowanego.

29. BD WYJTKOWY
Po to, by udoskonali organizm ludzki, by posiad nowe umiejtnoci i biego w danej
dziedzinie przemysu i uczyni czowieka pracownikiem szczeglnie wykwalifikowanym,
potrzebne jest specjalne wyedukowanie lub te dowiadczenie, a to ze swej strony zwrci
poniesione koszta w mniejszym lub wikszym stopniu.
Marks nie mg by wyznawc kolektywizmu, ale rozumia, e nie wszyscy robotnicy s sobie rwni
i e nie kady z nich, dziki swym osobistym umiejtnociom i biegoci, moe zosta uznany za
pracownika szczeglnie wykwalifikowanego.
MYL PRZEWODNIA

Czowiek jest zwierzciem, dobijajcym targu: adne inne

zwierz nie jest do tego zdolne, aden pies nie zamienia
si koci z drugim.
Adam Smith

W ramach systemu fabrycznego Marks dostrzeg pewne moliwoci, ktre przytoczy za

opublikowanym w roku 1854 raportem komitetu The Master Spinners and Manufacturers Defence
Fund: Zarzdzajcy fabryk powinien utrwali sobie w pamici fakt, e ma do czynienia jedynie ze
stosunkowo prostymi formami wyspecjalizowanych zaj i e nie ma adnej, ktr mona opanowa
wysikiem mniejszym lub te takiej, ktrej jako wymagaaby szczodrzejszego wynagradzania, ani
te takiej, ktrej nie byby w stanie wykonywa zadowalajco pracownik po niezbdnym, ale
krtkim treningu czynicym ze eksperta.
Krtko mwic, robotnicy nie s nikim innym jak tylko szeregowymi piechurami czy te misem
armatnim. Nie da si jednak odnie tego stwierdzenia do warunkw pracy w nowoczesnym
zakadzie przemysowym stao si dzi jasne, e osignwszy biego w swojej specjalnoci
robotnicy awansuj i cho byoby z pewnoci przesad utrzymywanie, e kady z nich ma w zasigu
rki marszakowsk buaw, jest dzi pewne, e w wyniku pracy nad sob mog pi si w gr po
szczeblach zawodowej hierarchii, a w kadym razie domaga si wikszej pacy za prac lepiej
wykonywan i bardziej wyspecjalizowan.
Oczywicie, praca nie da si sprowadzi do pacy. W jej rozwj wnosi wkad partnerstwo
z kolegami, rozwj duchowy i pogbienie inicjatywnoci wynikajce z przywizania do pracy
w danym przedsibiorstwie. W kadym jednak razie paca winna si cechowa sta tendencj do
wzrostu, co sprawia, e kady kolejny poniedziaek pracownik rozpoczyna z chci i nadziej.
I prosibym nie udawa, nawet przed samym sob, e kto nie lubi wpyww ekstra.

Jeli chcesz sta si kim wyjtkowym, odpowiedz sobie najpierw, jakie czynnoci najbardziej ci
odpowiadaj, jakie prace najchtniej wykonujesz i chciaby wykonywa, a take, co potrafiby
wykonywa lepiej. Zadaj sobie kilka wanych w tym zakresie pyta:
1. Jak oceniaj mnie moi koledzy pod wzgldem stopnia mojej profesjonalnoci?
2. Jakie mam cechy dodatnie?
3. Na czyjej ocenie mi zaley mego obecnego szefa? Szefa, ktremu chciabym podlega?
4. Co uczyniem ostatnio takiego, co podnosi moj ocen w oczach tej osoby?
5. Co zamierzam uczyni, aby t ocen w jego oczach podnie?
Te zamierzone dziaania zale od odpowiedzi, ktrych udzielie na pierwsze cztery pytania, a mog
obejmowa na przykad udzia w dalszym szkoleniu, uzyskiwanie certyfikatw zawodowych,
przedkadanie wasnych projektw, a take prezentowanie wasnych pomysw ulepszajcych prac
na forum publicznym. Cokolwiek w tej mierze przedsiwemiesz, miej przed oczyma cel, jaki sobie
postawie umocnienie swojej pozycji w oczach osoby, na ktrej opinii ci zaley nie za
schlebianie swojemu ego.

MYL POD ROZWAG

Chciaby wiedzie, ile mgby by wart? Nie porwnuj siebie ze
swoimi obecnymi kolegami (choby dla sprawdzenia, jak jeste
wynagradzany), poniewa to ogranicza twoj samoocen do ram
zatrudniajcego ci przedsibiorstwa. Sprbuj przymierzy si
do pac w innych dziedzinach przemysu i w innych czciach
wiata czemu zamyka si we wasnych, ciasnych opotkach?

30. TRENOWANIE I PRZYUCZANIE SZYBKA CIEKA

Wdroenie tej rewolucji wymagaoby jedynie wprowadzenia szkolnictwa technicznego
i rolniczego, owych cole denseignement professionnel, w ktrych dzieci ludzi pracy
uzyskiwayby podstawow wiedz z zakresu techniki i umiejtno wykonywania rnych
zaw odw.
Marks sdzi, e edukacja serwowana robotnikom jest niedostateczna i nieodpowiednio wdraana.
By przekonany, e rewolucja wprowadzi do programu nauczania szkolnego rozwijanie umiejtnoci
technicznych. Ustawa przemysowa, to pierwsze, ograniczone ustpstwo ze strony kapitau,
ograniczya si do poczenia wyksztacenia podstawowego z prac w fabryce; nie ulega
wtpliwoci, e kiedy klasa robotnicza dojdzie do wadzy, co musi si dokona, wyksztacenie
techniczne, zarwno teoretyczne, jak i praktyczne, zajmie nalene mu miejsce w programie nauczania
w szkoach ksztaccych dzieci robotnikw.
MYL PRZEWODNIA

Zawsze gosiem, e nie mamy w tym kraju niedoboru siy

roboczej, mamy natomiast niedobr umiejtnoci.
Alexis Herman, sekretarz ds. pracy w rzdzie USA

Marks nieco si przeliczy, uznajc objcie wadzy przez klas robotnicz za nieuniknione, gdy
klasy posiadajce cakiem krzepko wiod nadal prym w wikszoci krajw wiata i bynajmniej nie
zamierzaj kiedykolwiek odej od steru. Ale to wcale nie znaczy, eby Marks mia si myli
gruntownie w sprawie owiaty technicznej, ktra staa si w caym wiecie kluczow dziedzin
systemu nauczania. Tocz si oczywicie oywione dyskusje o wyszoci owiaty tradycyjnej nad
szkolnictwem zawodowym, ale jednoczenie odnotowujemy realizowane przez koncerny
przemysowe programy doszkalania pracownikw w zakresie sztuki i literatury, niekiedy do
kosztowne i powizane ze szkoleniem majcym na celu rozwijanie umiejtnoci zawodowych.
Programy te bywaj nieraz redukowane pod naciskiem ywionych przez pracodawcw i - zgodnych
z ich interesami wyobrae o tym, e istniej nieograniczone wprost zasoby siy roboczej, e aden
z zatrudnianych przez te koncerny pracownikw nie jest niezastpiony. Przekonanie to trwa
zazwyczaj do chwili, gdy ktry z dajcych si atwo zastpi pracownikw odchodzi z pracy.
Programy szkoleniowe na og s ograniczane bd zawieszane w okresach, w ktrych
przedsibiorstwa podejmuj starania o zmniejszenie kosztw wasnych. Starania te s z zasady
przejawem krtkowzrocznoci. Dobry system szkoleniowy podnosi morale zaogi pracowniczej
i umacnia zdolno utrzymywania przez przedsibiorstwo ustabilizowanej zaogi. Funkcjonalny

system samoksztacenia pracownikw sprawdza si wspaniale w kompaniach tworzcych wasn

kultur pracy, owocujc renom, jak zyskuj jej produkty na rynku, zdobywajc rang wyrobw
markowych. Kade z przedsibiorstw winno stawa si dla samego siebie akademi nawet wtedy,
kiedy jest to przedsibiorstwo jednoosobowe.
Jeli nie masz rodkw na rozwijanie formalnego systemu doksztacania, rozejrzyj si za
wspudziaowcem takiego przedsiwzicia, wystrzegajc si wszake wspuczestnictwa
w programach, ktre wykraczaj daleko poza sfer zainteresowa i potrzeb twojego biznesu. Raczej
porozum si z wyspecjalizowan w prowadzeniu szkole firm, lub te zwr si do niej
o zarekomendowanie ci do odpowiadajcego twoim potrzebom specjalisty-instruktora zwr si
o to, by ci przedstawiono jego curriculum vitae. Postpowanie takie nie powinno by zbyt
kosztowne, gdy firma zwykle zakada, e prawdziwy sukces zasadza si na powtarzalnoci
wiadczonych usug. Szkolenie jest subteln form inwestowania w ludzi; jest te skutecznym
sposobem rozwijania relacji midzy poszczeglnymi kompaniami i firmami z danej dziedziny
przemysu oraz cennym bodcem moralnym. Moe take przysuy si rozwojowi lokalnej
spoecznoci, obejmujc zasigiem swojego dziaania jej czonkw i umacniajc jej wi ze
wiadczcym jej dobro przedsibiorstwem.

MYL POD ROZWAG

Naladowanie jest najlepsz drog wiodc do podnoszenia
kwalikacji pracownikw sabszych i zasilania potencjau
twrczego
zaogi
dowiadczeniami
pracownikw
najsprawniejszych. Wdraane waciwie, prowadzi te do
wzbudzania
w kadym pracowniku poczucia
sprawnoci
zawodowej i sukcesu, gdy w zasadzie kady pracownik
stanowicy wzr do naladowania uatwia prac kolegom
podajcym
jego
ladem,
a
pogbiajc
umiejtnoci
zawodowe swoich kolegw, taki przodownik pracy tym samym
ich dowartociowuje.

31. ZIARNKO DO ZIARNKA

Prywatny waciciel narzdzi produkcji jest w drobnym przemyle zjawiskiem typowym,
podobnie jak w rolnictwie czy manufakturze; z kolei drobny przemys jest niezbdnym
warunkiem istnienia produkcji spoecznej i osobistej wolnoci wytwrcy.
Co czyni drobny przemys sympatycznym. Marks mwi dalej, e [drobny przemys] rozkwita,
uwalnia ca energi, osiga swe klasyczne formy tylko wtedy, kiedy wytwrca jest prywatnym
wacicielem swych narzdzi produkcji, samodzielnie sterujcym sw wytwrczoci: jest takim
wacicielem rolnik uprawiajcy sw ziemi, rzemielnik operujcy mistrzowsko swymi
narzdziami pracy. Ten system produkcji poprzedza parcelacj gruntw i rozpowszechnienie si
rodkw produkcji.
MYL PRZEWODNIA

Mczy mnie wysuchiwanie tu o milionie dolarw, tam

o milionie dolarw to takie drobiazgowe.
Imelda Marcos

Drobny przemys zmala radykalnie od roku 1860, w mniejszym stopniu zmalaa drobna wasno
ziemi. Z drugiej za strony nastpi ogromny rozrost liczbowy rodkw produkcji i dokona si
bezprecedensowo rozlegy dostp do posugiwania si nimi dla zdobycia rodkw na utrzymanie.
Cud, jakim jest sie internetowa, i ogromniejcy zasig ekonomiki wiedzy oznaczaj, e moemy
wystawia na sprzeda nasze dowiadczenia i dokonywane przez nas analizy z wiksz szans na
sukces, ni gdybymy oferowali nasze wyroby. Drobna przedsibiorczo otwiera si dzi przed
kadym, kto ma co w gowie i umie si zdoby na maszerowanie wasnym szlakiem. Wymagana jest
tylko determinacja w wejciu na rynek i przedstawieniu wasnej opacanej wymienialnymi walutami
oferty online. Zaoenie sklepu nie wymaga dzi adnych inwestycji budowlanych ani zakupowania
biurowych mebli wystarczy wczy eBay i wkracza si na midzynarodowy rynek za jednym
naciniciem guzika. Znaczna liczba ludzi dokonuje zakupw w systemie car-boot, zdobywajc
wyroby, ktre mona zakupi jedynie via eBay, a niektrzy korzystaj z tego systemu jedynie po to,
by zakupi pewne produkty, a nastpnie je sprzeda.
Rado z otwarcia sklepiku w eBay polega na tym, e moesz prowadzi wasny biznes, unikajc
zawracania sobie gowy problemami wynajmu lokali, czynszw, a skupi si na eksperymentowaniu
z twoim zmysem przedsibiorczoci po prostu dla zwikszenia twoich dochodw przez kupowanie
i sprzedawanie. Jest to wspaniaa okazja ku temu, by hobby zamieni w rdo dochodu. Lepiej
uruchomi sklepik w eBay, ni ogranicza si do wyszukiwania produktw na wasny uytek;

otwiera to moliwo wyspecjalizowania si w obrocie produktami okrelonego rodzaju i zdobycia

lojalnej klienteli, rozsianej dosownie po caym wiecie. W odrnieniu od indywidualnie
wybieranych produktw sklepik otwarty w eBayu umoliwia wam wycofanie z oferty jakiego
produktu natychmiast po tym, gdy stwierdzicie, e si le sprzedaje.
Nie jest to moliwo niczym nieograniczana musisz mie dostp do internetu i musisz przedstawi
wasne dobra, zanim bdziesz mg dokona ich sprzeday, a take przemyle spraw ich
wycofywania. Opaty pobierane przez eBay obejmuj: wpisowe na list oraz opat od
sfinalizowanych sprzeday (minimalna opata wynosi na og 5% ceny sprzeday); a opacasz take
miesiczn skadk (oczywicie, jeli chcesz mie wasny sklep), ale opata ta wynosi niecae 10
funtw, nie stanowi wic szczeglnego obcienia finansowego.

MYL POD ROZWAG

Wadze skalne w coraz wikszym stopniu interesuj si
sklepikami w eBayu, porozmawiaj wic o tym ze swym
ksigowym. Jeli dziaasz w pojedynk, twoje sprzedae bd
traktowane jak dochd podlegajcy opodatkowaniu. Jeli
wchodzisz w skad spki z o.o., opodatkowaniu VAT-em
podlega bd twoje aukcje. Przestajesz by niewidzialny,
nawet gdyby przeprowadza swoje transakcje w sypialni za
zasunitymi zasonami.

32. W SIDACH KATERINGU

Kady posiadacz niewolnikw moe sku im karki, ramiona i nogi kajdanami, by tym atwiej
umocni sw wadz nad nimi. A porwnanie to wykazuje, e niektrzy biedacy mog by
przykuci do miejsca lub pracodawcy, wydzielajcego im ywno i napitek po to, by byli zdolni do
pracy.
elazne obroe na karku, acuchy skuwajce nogi zniky ju z nowoczesnego biznesu jako sposoby
przymuszania do pracy. Z drugiej jednak strony ywno pozostaa do skutecznym rodkiem
wymuszajcym na robotniku intensywniejsz prac i niektre kompanie posuguj si nim w zakresie
moderowanym jedynie trosk o to, by nie spotkay si z oskareniami o stosowanie pracy
niewolniczej.
MYL PRZEWODNIA

ywno jest wanym skadnikiem diety.

Fran Lebowitz, amerykaska pisarka

W pocztku lat 90. XX wieku koncern Microsoft nie by jeszcze postrzegany jako megakorporacja
nadal cieszy si niez reputacj jako przedsibiorstwo prne i rozumne, w naturalny sposb
cigajce do siebie najbystrzejsze umysy. Sprzyjaa temu okoliczno, e Microsoft nie mia
w swoim macierzystym miasteczku Redmond niczego w rodzaju rozlegych budynkw fabrycznych;
przeciwnie, wygldem jego siedziba przypominaa campus otoczony malowniczymi trawnikami,
strzeony przez umiechnitych ochroniarzy-wolontariuszy, zwanych Policj Microsoftu. Jeli
kiedykolwiek ogldae kultowy w latach 60. serial The Prisoner, to atwo wyobrazisz sobie, jak ta
gwna kwatera rozwijajcego si giganta wygldaa w swojej fazie pocztkowej. Przebywajc
tam, nie miae jednak wcale wraenia, e jeste otoczony jakim ochronnym kokonem, wyizolowany
ze rodowiska. Miae wiadomo, e zaliczasz si do mzgowcw.
Przestronne pomieszczenie relaksowe, obejmujce pokoje od numeru 7 do 11, wyposaone byo we
wszystkie moliwe rodzaje napojw. Oferowano mnstwo egzotycznych sokw, ale prawdziwym
hitem byy drinki o wysokiej zawartoci kofeiny. Ludzie tworzcy oprogramowanie maj skonnoci
do przesiadywania nocami, a mzgowcy potrzebuj do napdzania swoich umysw
wysokowartociowego paliwa.
Rzecz jasna, e inne kompanie stosuj ten sam trick. Zajrzyj do biur Googlea (Googleplex),
a znajdziesz tam cae kosze owocw, baterie butelek wd mineralnych i energizatorw. Posiki s
tu darmowe i niejeden pracownik tej firmy przybra na wadze w okresie zatrudnienia. Pomys jest
prosty: ywno jest stosunkowo niedrogim rodkiem podbudowujcym morale; czynic j dostpn

w dowolnej chwili, odwodzi si ludzi od wszelkich pomysw o wyruszeniu w poszukiwaniu jej

w cigu dnia roboczego poza teren przedsibiorstwa. Zamiast przedsibra takie wyprawy,
pracownicy bd woleli spoywa kanapki barowe przy wasnych biurkach, w zacisznych salkach
relaksowych bd w trakcie narad w salach konferencyjnych. Oznacza to take, e oszczdz energi
zuywan do marszw za chlebem po okolicy i w caoci przeznacz j na prac dla pracodawcy.
Wiele kompanii, ktre nie maj zaplecza kuchennego umoliwiajcego serwowanie gorcych
posikw, stara si przynajmniej umoliwi pracownikom dostp do cateringowych kanapek
serwowanych w bezpatnym barze zakadowym. Zajrzyj tam przed rozpoczciem pracy i potraktuj
darmowe niadanie jako swego rodzaju bonus.

MYL POD ROZWAG

Nie musisz stosowa a kantyny dla sprawienia przyjemnoci
twoim pracownikom; ju szklaneczka soku stanowi krok
w dobrym kierunku. Zastp im czas zuywany na docieranie do
znajdujcych
snackow

si
poza
bezpatn

obrbem
zakadu
ofert
dostpn

pracy
barw
na
miejscu,

a przekonasz si, e wydane na ten cel pienidze zwrc ci si

rycho i z naddatkiem w postaci wyduenia i zintensykowania
efektywnie wykorzystywanego czasu pracy.

33. PRZESTA Y PRZESZOCI

Sytuacja angielskiego robotnika rolnego w latach 1770-1780, jeli wzi pod uwag jego
odywianie si, warunki mieszkaniowe, a take jego poczucie wasnej wartoci, rozrywki etc.,
jest ideaem, ktrego nigdy, a po czasy obecne, nie udao si osign.
W okresie, w ktrym y Marks, rozpoczynaa si intensywna industrializacja rolnictwa angielskiego
i to w pewnym stopniu tumaczy jego nostalgi za dawnymi laty. Ta tsknota za minion
pastoraln idyll moe jednak prowadzi do negowania osigni, jakie si dokonay
w modernizujcej si gospodarce rolnej.
MYL PRZEWODNIA

Nostalgia nie jest tym, czym kiedy bywaa.

Mdro ludowa

Marksowski krytycyzm w odniesieniu do wspczesnej mu gospodarki wywiedziony z rzetelnej

wiedzy analitycznej i trafnie argumentowany (w odrnieniu od Marksowskich teorii
ekonomicznych) jest uzasadniony i przekonujcy, ale wyartykuowane przez brodacza rojenia
o wsi spokojnej, wsi wesoej z okresu preindustrialnego brzmi w najlepszym razie naiwnie
i czuostkowo.
Przeszo zawsze wydaje si rowa, ale ta wizja nie wytrzymuje konfrontacji z faktami.
W wyidealizowanym przez Marksa zotym okresie nie istniaa w adnej formie wolno
polityczna wieniaka, jego prawo do wyraania siebie, podobnie jak prawo do edukacji, eby ju nie
wspomina o warunkach mieszkaniowych ani te o statusie kobiet w owych czasach.
Spoeczestwo zoone bywa skore do idealizowania spoeczestwa prostego, ale nie bierze ono pod
uwag tego, e ycie proste byo nader czsto yciem niezwykle trudnym, polegajcym na
niewyobraalnie bezwzgldnym sueniu innym, niezbdnym do utrzymania siebie i rodziny.
Spoeczestwa optujce za powrotem do przeszoci, takie jak rodowiska islamskich
fundamentalistw, zdaj si wyrzeka wielu wolnoci osobistych, ktre osignito nawet w ich
krajach.
Fundamentalizm moe by przypadkiem kracowym, ale pokusa powrotu pod pewnymi wzgldami do
dawnych, dobrych dni i natrtne do nich wzdychanie jest faszyw ucieczk od trudnoci
cechujcych nowoczesne formy ycia. Dla przykadu: cywilizacja gazetowo-papiernicza przeywa
obecnie kryzys, ktry wcale nie wynika ze spadku dochodw, ale z uwidu swojej tosamoci.
Poklasyfikowane tematycznie ogoszenia drobne niemal wyginy pod naporem ogosze online oraz

dostpu do najaktualniejszych informacji dostpnych w sieci. rodowisko ludzi czytajcych gazety

starzeje si i topnieje. Niektre gazety pojy, e ich przyszo zaley od rozwijania
elektronicznych wersji kontynuujcych tradycje dobrego pimiennictwa, reportau i celnych opinii
w kwestiach politycznych i spoecznych. Wikszo gazet jednak desperacko stara si utrzymywa
drukowane wersje swoich edycji korzystajc niekiedy (jak to ma miejsce we Francji) z subsydiw
pastwowych oraz rozbudowujc bezpatn prenumerat dla osb, ktre ukoczyy 18 lat. To, e
gazeta znajduje si w trudnej sytuacji i dlatego apeluje do osb dopiero wkraczajcych w wiek
dojrzay, nie jest przed czytelnikami ujawniane z energi rwn tej, z jak si sawi bezpatn
prenumerat.
Era gazet i czasopism nie przemina bez reszty, ale myl o powrocie do zotego wieku, kiedy
nie wyobraalimy sobie dnia bez zakupienia gazety, jest mieszna. Przemys gazetowy zrobiby
lepiej, przystosowujc si do przyszoci ni trwonic energi i rodki na daremne prby
reanimowania przeszoci. Czy nie naleaoby tej przestrogi odnie i do twojego biznesu?

MYL POD ROZWAG

Uczy to, co robi tchrz, pospolicie zwany mierdzielem.
Czynno t wymylono w przemyle zbrojeniowym w latach
wojny: wykorzystaa j grupa pracownikw obdarzona znaczn
niezalenoci
i
penomocnictwami
do
przeamywania
ortodoksyjnych
nawykw
plenicych
si
w
kadym
przedsibiorstwie.
Rozwijaj
dyskusj
nad
nowatorskimi
scenariuszami w trybie A gdybymy tak (zrobili to czy
tamto), wychodzc w ten sposb naprzeciw przyszym
sposobom i kierunkom dziaania.

34. WIEDZ, KIEDY SI ZATRZYMA

Projekt rozwija si bardzo powoli, gdy ostateczny obraz spraw, ktrym powicono cae lata
studiw, nie bdzie si mg uksztatowa, zanim nie odsoni si nowe ich aspekty oraz
konsekwencje wymagajce dalszego przemylenia Karol Marks o procesie powstawania
swojego dziea Das Kapital.
Jest taki film rysunkowy o rybce imieniem Nemo, podejmujcej bohaterskie wysiki w celu
poczenia si z ojcem, wzorowany na hitowym komiksie Pizara z roku 2003. Przygotowujc si
do jego sfilmowania, reyser Andrew Santon spdzi ponad godzin w studiu, w towarzystwie
swojego szefa, Johna Lassetera, prbujc wczu si w atmosfer filmu, dobierajc obsad gosow,
akcesoria i sprawdzajc rne efekty specjalne. W kocu spyta szefa, zaniepokojony jego
milczeniem, co o tym wszystkim sdzi. Lesseter odpowiedzia: Ja si wczuem w rybk.
MYL PRZEWODNIA

Prostota, prostota, prostota! Powtarzam

Henry Dawid Thoreau

Niekiedy pracujemy nad czym tak intensywnie, e tracimy z oczu to, czy efekt naszych stara jest ju
do dobry, czy te po prostu okaza si niewypaem i trzeba by ode odstpi. Marks rozcign Das
Kapital na cztery grube tomy, ale za swego ycia doczeka si publikacji tylko pierwszego z nich,
a jego przygotowanie do druku zajo dwanacie lat. Pozostae tomy (czwarty budzi niekiedy ostre
dyskusje) zostay opracowane na podstawie notatek Marksa odczytanych przez jego
wsppracownika Fryderyka Engelsa. Wyglda na to, e Marks ustawicznie przerabia swoje dzieo,
od samego pocztku swojej pracy po sam kres ycia. Francis Wheen, jeden z najrozsdniejszych
komentatorw Kapitau, opowiada o zdarzeniu, ktre miao miejsce przed samym zoeniem
pierwszego tomu Kapitau w drukarni. Marks zacz wwczas gorco nakania Engelsa do
przeczytania utworu Balzaka Nieznane arcydzieo. Balzak opisuje w nim sytuacj, jakiej w owym
czasie mg dowiadcza Marks. Utwr Balzaka ukazuje bowiem malarza nazwiskiem Frenhofer,
pracujcego przez dziesi lat nad portretem, ktry ma zrewolucjonizowa malarstwo. Kiedy go
w kocu demonstruje swym kolegom-malarzom, nie s oni w stanie rozezna si w jego przedmiocie
ani
konstrukcji,
poniewa podlegao
wytrwaym,
niekoczcym si
przerbkom
i przemalowywaniom. Wielu czytelnikw dziea Marksa uwaa, e Kapita jest wanie takim
wielowarstwowym i wieloczonowym palimpsestem przejmujc wymow ma to, e (jak moe
wiadczy owo opowiedziane przez Wheena zdarzenie) autor Kapitau by o swoim dziele takiego
wanie zdania w takim w kadym razie stopniu, by uczula na t kwesti swojego
wsppracownika, a take swoich wydawcw.

Co si tyczy Balzakowskiego Frenhofera, mg by on dopuci do swojego dziea w trakcie

powstawania ktrego (lub nawet ktrych) ze swoich darzonych przeze zaufaniem kolegw, by
wysucha bezstronnej opinii kogo z zewntrz praktyk t stosuje si dzi do powszechnie.
Uzyskanie obiektywnej opinii przed ukoczeniem dziea, ktremu przypisuje si znaczenie
zasadnicze i ktremu powica si dugotrway i ogromny wysiek, moe uchroni przed utopieniem
w nim bezmiaru energii i strawieniem niezmiernej iloci czasu. Nie zapominaj wic o przestrodze,
jakiej ci udziela Nemo. Moe ci si zdarzy, e co, co w danej chwili nie jest perfekcyjne, jest
jednak wzgldnie dobre, a wzgldnie dobre dzi, moe sta si perfekcyjne, wrcz doskonae,
w niedajcej si jeszcze okreli przyszoci.

MYL POD ROZWAG

Przystpujc do realizacji nowego projektu, zastanw si nad
tym, jakby go podzieli na dajce si zamkn w swoich ramach
etapy; wyznaczajc na ich wykonanie moliwie konkretne
terminy, bdziesz mg dokadniej ocenia na bieco
poczynione postpy w realizacji caego przedsiwzicia. Celem
takich kolejnych sprawdzianw nie jest ocena tego, jak
pracujesz; chodzi gwnie o to, by mc rozwanie decydowa
o kontynuowaniu bd te zawieszeniu swoich prac.

35. WCZ SI W WYMIAN UMIEJTNOCI

Wynagrodzenie za czas przepracowany okrelone jest przez rwnanie: warto dnia roboczego
rwna si wartoci dniwki wypaconej sile roboczej. Zarobek uzyskany za wyprodukowanie
jednej sztuki produktu jest wic zmodyfikowan form wynagrodzenia za czas zuyty na jej
wytworzenie.
Wymiana umiejtnoci wprowadza nas w sedno Marksowskiego idealnego systemu pracy
pomijajc kwesti uytecznoci, zaznajamiania robotnikw z ich wasnymi umiejtnociami, a take
z kolegami w pracy oraz ze wsplnym rodowiskiem.
MYL PRZEWODNIA

Mam
przyjaci
odzianych
w
kombinezony
zamienibym ich na wiatowych monarchw.

nie

Thomas Edison

Cay ten system polega albo na prostej, bezporedniej wymianie umiejtnoci, albo na wymianie
dokonywanej w systemie bankowym. Wymiana prosta jest niezwykle atwa i odbywa si zazwyczaj
przez umieszczanie w biuletynie rodowiskowym ogosze, w ktrych nadawcy podaj, co s
w stanie wykona na rzecz innych i czego od tych innych oczekiwaliby w zamian. Najczstsze s
propozycje typu Udzielam lekcji francuskiego w zamian za lekcje angielskiego lub te Prowadz
ksigi handlowe w zamian za konsultacje w kwestiach odpowiedzialnoci pracownikw.
Wszystko odbywa si sprawnie, jeli obie strony rozporzdzaj oferowanymi umiejtnociami
i su nimi rzetelnie, ale sprawy si komplikuj, jeli wymiana staje si w duym stopniu
jednostronna. Na przykad, mnstwo ludzi poszukuje opiekuna/opiekunki dyurujcej przy dzieciach,
ale jeliby kto chcia odwdzicza si za t usug udzielaniem lekcji jzyka keczua, moe napotka
trudnoci w znalezieniu takiej baby-sitterki. Wanie dlatego wymylono system Time Bank.
W tym systemie rozliczenia dokonywane s nie przy zastosowaniu pienidzy, lecz czasu to on staje
si walut wymienn. Za podstaw zwykle przyjmuje si zaoenie, e wszyscy robotnicy s rwni,
a kady rodzaj pracy wart jest tyle, ile czasu zuyto na jej wykonanie. Otwiera to przed tob
moliwo uzyskania od innej osoby takiej iloci czasu przeznaczonego na prac dla ciebie, jakiej ty
potrzebowae do wykonania czego na rzecz tej osoby. Nie musisz odpaca si swoim czasem
natychmiast, ani te za jednym zamachem uzyskiwa od innej osoby caej porcji czasu, jaki bdzie
potrzebny do wykonania przez ni jakiej pracy dla ciebie; takie rozcignite w czasie wzajemne
wiadczenia mog obejmowa take jak grup osb. W niektrych systemach takiej wymiany
moliwe jest podarowanie komu trzeciemu zamwionej przez ciebie porcji czasu pracy, ktr

opacasz czasem wasnym. Ten sposb rozliczania spotyka si szczeglnie czsto przy pracach
ogrodniczych, wyprowadzaniu psw na spacer, prasowaniu, lekcjach jzykw obcych, uczeniu
obsugi komputera, nauczaniu muzyki, czytaniu na gos, prowadzeniu ksig handlowych i zakupach.
Dobry Time Bank zaczyna od przyjcia kwestionariusza, w ktrym podajesz rodzaj usug, jakie
oferujesz. Niektre z tych zaj na przykad wyprowadzanie psa na spacer nie wymagaj
szczegowych objanie, ale inne jak choby doradztwo podatkowe trzeba zaprezentowa
ewentualnym reflektantom moliwie cile, precyzyjnie charakteryzujc wasne umiejtnoci.
Niekiedy wymienianie si umiejtnociami sprowadza si do rozlicze pieninych (dzieje si tak
zazwyczaj w sytuacji, w ktrej nie rozporzdzasz dostateczn pul wolnego czasu), ale oglnie
biorc idea Time Banku nie polega na tworzeniu parawanw dla zwykego najmowania
pracownikw za pienine wynagrodzenie. Powiedzie jednak trzeba, e idea ta niewtpliwie
stwarza moliwo nawizania kontaktu z potencjalnymi klientami i mona w niej widzie cakiem
nieze narzdzie marketingu w rkach osoby efektywnie wiadczcej usugi.

MYL POD ROZWAG

Nie potrasz wskaza adnej wasnej umiejtnoci, ktr
chciaby wymieni na jak usug potrzebn ci aktualnie?
Rozejrzyj si wok. By moe twoje towarzystwo samo w sobie
moe by dla kogo atrakcyjn ofert. Wykonywanie takiej
usugi nie bdzie wymagao ani nakadw pieninych, ani
szczeglnych umiejtnoci. Rozpocznij od zoenia odpowiedniej
oferty w biuletynie rodowiskowym i nie odstraszaj osb
zainteresowanych t ofert.

36. WCZ SI W HANDEL WYMIENNY

Jak dowid [Arystoteles], podstawow form handlu jest wymiana przedmiotw powszechnego
uytku, lecz w toku swego rozwoju zrodzia ona potrzeb pienidzy. Po odkryciu pienidzy
wymiana produktw wygenerowaa wymian towarw, a to z kolei, na przekr swej naturalnej
tendencji, doprowadzio do chrematystyki, czyli sztuki robienia pienidzy. Tyle mwi Marks
o Arystotelesie i narodzinach handlu.
Marks patrzy na wymian bezporedni niezbyt przychylnym okiem, poniewa robotnik wytworzy
przecie warto dodatkow, zawierajc j w swoim produkcie, a teraz wymienia j z innym
wytwrc.

Autorowi Kapitau uczciwsza wydawaaby si protowymiana: Pojawienie si

produktw jako towaru zapowiada rozwj podziau pracy, w ktrym dokonuje si oddzielenie
wartoci uytkowej od wymiany wartoci, a takie oddzielenie, rozpoczynajce si od wyonienia si
produktw, musi zda do wymiany pieninej.
MYL PRZEWODNIA

To, co nazywamy postpem

badziewia na inne.

jest wymian

jednego

Havelock Ellis, brytyjski psycholog

W gruncie rzeczy wymiana wyrobw nadal odgrywa pewn rol w nowoczesnym biznesie w formie
wymiany wyrobw i usug na platformie utworzonej przez przedsibiorstwa czonkowskie wedle
rozlicze dokonywanych we wasnej, wewntrznej walucie. Nie polega to bynajmniej na prostym
przeniesieniu rozlicze stosowanych w grze Monopoly; nowoczesna wymiana moe zwikszy
sprzeda, zwikszajc przepyw pienidzy oraz rozbudowujc system kredytowy (kupujesz na
kredyt); nie musisz wic ogranicza si do wymiany bezporedniej, moesz kupowa u rnych
partnerw i sprzedawa rnym partnerom w tym samym czasie. Proces wymiany sam z siebie
wymaga rzetelnej rachunkowoci, brokeringu i ksigowoci. Komercyjny system wymiany przynosi
zysk w formie opat rynkowych, zwykle te prowizji od kolejnych transakcji.
Oblicza si, e w samych Stanach Zjednoczonych istnieje ponad 350 000 przedsibiorstw
uczestniczcych w wymianie towarowej i ponad 400 tysicy przedsibiorstw zajmujcych si
wymian komercyjn, ktre prowadz dziaalno w skali rynku wiatowego; skupiaj si one
w dwch renomowanych kompaniach przemysowych: National Association of Trade Exchange
(NATE) oraz International Reciprocal Trade Association (IRTA).
Nie czuj si wic zaskoczony faktem, e ten system staje si coraz bardziej popularny. Jego pocztki
sigaj roku 1934, a nawet kryzysu walutowego z okresu wielkiego zaamania na Wall Street w roku

1929. Wydarzenia te zainspiroway powoanie do ycia pierwszego systemu wymiany towarowej

szwajcarskiego WIR Banku (wir to po niemiecku my). Zrazu obejmowa on jedynie mae
i rednie przedsibiorstwa i utrzymywa system sprzeday i kupna funkcjonujcy pomidzy nimi. Idea
takiego banku sprawdzia si w takim stopniu, e WIR liczy w tej chwili 60 000 czonkw,
a prowadzone przeze dziaania osigaj warto 3 miliardw frankw szwajcarskich. System
wymiany nie tylko zastpuje rozliczenia gotwkowe, lecz take pomaga klientom dotrze do
sprzedawcw, a czsto umoliwia obu stronom poczynienie znacznych oszczdnoci i korzystanie
z istotnych uatwie w praktycznym realizowaniu wymiany dbr.
Jeli poszukujesz magazynu penego produktw, bd te otwarty na moliwoci zwikszenia
zapotrzebowania na wiadczone przez twj biznes usugi. Moe powiniene zaniecha
zastanawiania si nad wyszukiwaniem takich moliwoci na wasn rk i skorzysta z platformy
umoliwiajcej ci prowadzenie wymiany rozwijajcej si na przekr czasowo malejcej pynnoci
pienidza?

MYL POD ROZWAG

Wymienianie si dobrami nie sprzyja pynnoci pienidza, jest
natomiast skuteczn metod recyklingu. Koncept ten tkwi
u podstaw Freecycle internetowego systemu wymiany
produktw, ktry w Wielkiej Brytanii obj milion dwiecie
tysicy uczestnikw korzystajcych z tej formy kredytowania
zakupw w okresie kryzysu bankowego. Poszukaj t drog
nabywcy twojego odnalezionego na strychu, nieuywanego ju
przez ciebie roweru.

37. REALIZUJ WASNE ZAMIERZENIA

Najpierw zauwaylimy, i podlego pracy wobec kapitau jest jedynie formaln konsekwencj
faktu, e robotnik, miast pracowa na wasn rzecz, pracuje na rzecz kapitalisty,
a w ostatecznym rachunku take pod wadaniem kapitalisty.
Ludzie pracowali na rzecz innego czowieka od tak dawna, od kiedy pojawi si czowiek, na rzecz
ktrego mona byo pracowa. Ale wcale tak by nie powinno. Moge si oddali i by na swoim.
MYL PRZEWODNIA

Ustawiczne nkanie seksualne czy to jest problem osb

pracujcych na wasny rachunek?
Victoria Wood, angielska komediopisarka

Kady, kto kiedykolwiek pracowa w biurze, pomyla kiedy, e lepiej byoby pracowa na rzecz
samego siebie. Oczywicie, wyobrania podsuwa nam w takich chwilach raczej nierealne wizje,
w ktrych nie tylko nie mamy adnego szefa, ale wykonujemy prace, o ktrych od zawsze
marzylimy, a take takie rodzaje zatrudnienia, ktre sprawiaj nam czyst rado.
Rzecz polega jednak na tym, e praca na wasny rachunek wcale nie oznacza, e si nie ma szefa.
Masz go zawsze i jeste tym szefem ty sam, we wasnej osobie. Tote pierwsz spraw, nad ktr
powiniene si zastanowi, jest to, jak dobrym szefem si okaesz. Czy bdziesz niefrasobliwym
zarzdc pozwalajcym podwadnemu spdza czas na wygldaniu przez okno lub wystawaniu przed
otwart lodwk w oczekiwaniu na impuls natchnienia, co by te z niej wyj na przeksk? Czy te
staniesz si potworem, zmuszajcym swego niewolnika do pracy ponad siy i podporzdkowaniu jej
caego ycia osobistego?
Jako pracodawca samego siebie bdziesz te musia przyj na siebie obowizki, jakie dwiga na
sobie zatrudniajce ci przedsibiorstwo a te obejmuj na przykad pac za okres, kiedy
przebywasz na zwolnieniu chorobowym, i w ogle sposb wynagradzania ciebie, opacania
podatkw (wcznie z VAT-em). Jeli z gry nie zarezerwujesz pienidzy na podatki, to lepiej,
eby od razu poszuka sobie bogatego wujka lub kogo w tym rodzaju, kto ci wybawi z tarapatw,
jakie nadejd w dniu podatkowych rozlicze.
Najlepszym sposobem podejmowania samodzielnej dziaalnoci biznesowej jest odbycie wstpnej
rozmowy z ksigowym. Dotyczy ona powinna nie tylko twojej przewidywanej zdolnoci
podatkowej, lecz take takich sposobw przyszego realizowania powinnoci podatkowych, by
dziaajc zgodnie z prawem, zminimalizowa podatkowe obcienia. Rozmowa taka moe ci

skoni do gruntownej zmiany twojej pierwotnej koncepcji samodzielnego prowadzenia biznesu.

Rozmowa taka moe si te okaza cenna z tego powodu, e ksigowi nie s na og ludmi
podatnymi na snucie nierealnych roje: moe bdziesz skonny w jej wyniku podda swj projekt
zasadniczej rewizji, co zawsze lepiej wykona, zanim si wystartuje.
W wikszoci pastw wadze s yczliwie usposobione do drobnej przedsibiorczoci i oferuj ca
gam ekspertyz i poradnictwa, jak j zakada i rozwija. Prym w tym wzgldzie wiod zazwyczaj
wadze lokalne. Nie zaniedbaj moliwoci dokadnego rozeznania si w tych moliwociach
i upewnienia si, czy projekt, ktry zamierzasz podj, spotka si z zainteresowaniem na rynku,
a zwaszcza, czy podejmowano ju prby podobne do twojego projektu i jaki los je spotka. Nie
trzeba powtarza pomyek poprzednikw.

MYL POD ROZWAG

Nie poddawaj si zniechceniu i nie ulegaj przesdom
wpajajcym ci przekonanie, e masz pecha. We sobie do serca
przestrog przed podkradaniem klientw i unikaj czynw, ktre
twj dotychczasowy pracodawca uzna moe za nielojalne. Nie
ulegaj te nazbyt atwo impulsom roztaczajcym mirae bez
pokrycia nie pal za sob mostw bez uzyskania pewnoci, e
si bez nich obejdziesz.

38. OTWRZ SI NA WSPDZIAANIE

W miar pogbiania si wiadomoci, i proces pracy nabiera charakteru coraz bardziej
spoecznego, poszerza si te jako naturalna konsekwencja tego procesu nasze rozumienie
pracy produktywnej oraz jej wykonawcy produktywnego robotnika.
Na nieszczcie dla Marksa robotnicy nie zjednoczyli si jeszcze po to, by zrzuci z siebie jarzmo
kapitalistycznego wyzysku. Na szczcie natomiast, przy zachowanej ywotnoci kapitalizmu,
utrzymuje si take i to w niezej formie spoeczny charakter pracy, a spdzielczo jest czym
bardziej powszechnym ni sdzicie. U podstaw spdzielczoci tkwi zaoenie, e kooperatywa jest
wasnoci wspln, jednoczc ludzi po to, by si nawzajem wspierali w swoich deniach.
W przeciwiestwie do biznesu niespdzielczego, adni akcjonariusze ani inwestorzy finansowi nie
wywieraj na spdzielni presji, by dya jedynie do maksymalizowania zyskw.
MYL PRZEWODNIA

Te wizje i koncepcja wsplnoci pozostaj sowami, jeli

nie tchniemy w nie ycia.
Theo Epstein, meneder baseballu

Moe to wszystko brzmi nazbyt podniole, ale wedug International Co-Operative Allience
spdzielnie w skali wiata zatrudniaj 100 milionw pracownikw (o 20 procent wicej ni
korporacje midzynarodowe) i maj ponad 800 milionw czonkw indywidualnych. Najwydajniej
funkcjonuj w rybowstwie, rolnictwie i budownictwie, ale maj take przedsibiorstwa usugowe,
transportowe, lekarskie i finansowe.
W Zjednoczonym Krlestwie przedsibiorstwa spdzielcze obejmuj ca gam placwek, od
maych sklepikw w Lancashire po najwiksze w tym pastwie kooperatywy (najniszy wkad
czonkowski wynosi 1 funta), liczba czonkw przekracza ptora miliona osb, zatrudniaj one 87
tysicy pracownikw, obsuguj 10 milionw klientw w cigu tygodnia, a roczny obrt
w dziedzinie zaopatrzenia w ywno, suby zdrowia, usug turystycznych, pogrzebowych oraz
obsugi finansowej wynosi 9 miliardw funtw.
Kooperatywy nie wyamuj si spod normalnych regu rzdzcych biznesem. Podobnie jak nikt nie
wyyby z samej mioci i wieego powietrza, tak wszelkie przedsiwzicie runoby, gdyby jego
biznesowe fundamenty si zawaliy. Kade przedsibiorstwo spdzielcze musi dowie w praktyce,
e wysuwa ofert do przyjcia dla klienta i e wytrzymuje konkurencj z przedsibiorstwami
niespdzielczymi o tym samym zakresie dziaania. Spdzielnie dysponuj pewn nad tymi
przedsibiorstwami przewag, wynikajc z tego, e nie maj akcjonariuszy napierajcych na

maksymalizowanie zyskw. Musz jedynie zarobi na siebie, by mc funkcjonowa na obrzeach

gwnego nurtu biznesowego oraz w rnorakich niszach.
To oznacza, e najlepsze kooperatywy przynosz zyski i dowodz swojej wysokiej dochodowoci,
poniewa ich czonkowie i pracownicy w nich wanie zaopatruj si w podstawowe produkty,
przekonujc si o korzyciach z tego pyncych. W takiej sytuacji kooperatywa stanowi doskona
odpowied na wysunity przez Marksa problem wyalienowania robotnika z pracy na rzecz
niespdzielczego przedsibiorstwa, w ktrym w robotnik jest zatrudniony. Skoro zyski wracaj do
robotnikw, a prowadzenie tego przedsiwzicia staje si ich yciowym zadaniem, mog oni
utosamia si ze swoim zakadem pracy i w pewnym stopniu nadzorowa jego funkcjonowanie.
Albo te wedle cynicznie usposobionych komentatorw przykada rk do wyzyskiwania
samych siebie.

MYL POD ROZWAG

Za wasn kooperatyw. Nie musi to by wielka plantacja
kawy wystarczy, jeli powikszysz swoj si nabywcz
(wykorzystujc hurtowe upusty cen) lub wykupisz udzia
w jakim wsplnym przedsiwziciu. Pewna znana mi grupa
ludzi utworzya kooperatyw po to, by wykupi miejscowy klub
i prowadzi go ku wsplnemu poytkowi.

39. JESTE TYM, CO ROBISZ

Dziaajc w wiecie zewntrznym i zmieniajc ten wiat, [czowiek] zmienia zarazem sw
natur. Rozw ija swe upione moce i wykorzystuje je zgodnie ze spraw ow an nad nimi wadz.
Porwnujc bezduszn prac robotnika fabrycznego z (nieco wyidealizowan) dziaalnoci
samodzielnego rzemielnika, Marks dowodzi, e odnajdujemy rado i satysfakcj w takiej pracy,
ktra rozwija i pogbia nasze umiejtnoci. Przytumianie tego procesu przez zmuszanie ludzi do
mechanicznie wykonywanych czynnoci powoduje wyalienowanie czowieka z tego procesu
i wyzbywanie si przeze wasnej osobowoci.
MYL PRZEWODNIA

Nic nie umacnia szacunku dla samego siebie i wiary

w siebie bardziej ni wasne dokonania.
Thomas Carlyle

Nasza postawa wobec pracy jest zjawiskiem zoonym. Praca wikszoci z nas jest atwiejsza ni
praca naszych przodkw, mniejszy jednak procent z nas jest skonny si z ni identyfikowa. Dzieje
si tak przede wszystkim dlatego, e aden zawd nie daje dzi takiego poczucia bezpieczestwa,
jakie kiedy oferowaa staa praca nawet specjalnoci bezpieczne, takie jak bankowo czy
ksigowo, doznaj skutkw recesji i zapaci ekonomicznych. Tym samym wic zmieniy si
wyobraenia o specjalnoci zawodowej wykonywanej przez cae ycie, a w nastpstwie tego take
i modele kariery yciowej. Nierzadko na przykad spotyka si ludzi, ktrzy porzucili dobrze patne
posady i szczodrze wiadczone im bonusy na rzecz zaj dorywczych, wykonywanych w przerwach
midzy dugimi podrami. Praca nie jest ju postrzegana jako prosty sposb zdobywania rodkw
na ycie ani te jako znami okrelajce pozycj czowieka w spoeczestwie, staa si raczej
rodkiem pomocnym w samorealizacji, swobodnym rozwijaniu wasnej osobowoci. Nie jest to
oczywicie zjawisko powszechne, trudno te byoby mwi o jakim odwrocie od traktowania pracy
jako sposobu zdobywania rodkw na utrzymanie, ale oglnie biorc coraz powszechniejszym
sprawdzianem sensownoci naszej pracy zawodowej jest stopie jej zgodnoci z opracowan przez
Maslowa hierarchi potrzeb.
W latach 40. XX wieku Maslow ustanowi tak hierarchi, zazwyczaj przedstawian w formie
piramidy. U jej podstaw znajduj si potrzeby yciowe ywno, woda, odpoczynek nocny itp. od
ktrych wspinaj si kolejne szczeble: poczucie bezpieczestwa, potrzeba przyjani, zaoenia
rodziny, a nastpnie potrzeba zdobycia szacunku oraz samorealizacja (na ktr skada si satysfakcja
moralna, kreatywno i spontaniczno).

Wedug tej koncepcji, wysze szczeble spenionych potrzeb osign mona jedynie poprzez
osignicie szczebli niszych. Jeli odczuwasz braki ywnociowe, nie jeste skonny rozmyla
o swoim samospenieniu, ale kiedy tylko poprawi ci si warunki bytu, zaczynasz szuka
bezpieczestwa yciowego, rozglda si za przyjani i pragn uznania i po osigniciu tych
szczebli wspinasz si dalej jeszcze ku szczytowi piramidy. Maslow uwaa, e wychowawcy
powinni w swoich dziaaniach pedagogicznych ukierunkowa si na stymulowanie samorealizacji
wychowankw, zachca kadego z nich, by by autentyczny (by sob), dopomaga w odkryciu ich
zdolnoci i odnalezieniu yciowego powoania, a przede wszystkim wyksztaca w nich zdolno do
rozwizywania problemw i skupiania wysikw na realizacji gwnego celu ycia (nie zaamuj si
z powodu drobiazgw).
Robotnicy, ktrymi zajmowa si Marks, nie dysponowali takim luksusem, przykuto ich do harwki
zaspokajajcej jedynie podstawowe potrzeby yciowe (udawao si im co najwyej zyska sobie
szacunek otoczenia). Wikszo z nich moe szuka usprawiedliwienia w trudnych warunkach
yciowych, w deniu do kariery powinnimy wic wybiega mylami poza tabel wynagrodze
i sprawdza, w jakim stopniu wykonywane przez nas zajcie zawodowe umoliwia nam
wykraczanie poza bytow trywialno i denie do penej samorealizacji.

MYL POD ROZWAG

Wypisz sobie to wszystko, co w twojej pracy umacnia w tobie
szacunek dla samego siebie i zjednuje ci uznanie ze strony
innych ludzi. Wypisz take te sprawy, ktre
osobistemu
rozwojowi,
kreatywnoci
wewntrznemu. Ta druga lista okazuje si
Zastanw si nad moliwoci wzbogacenia jej
i dowiadczenia.

su twojemu
i
rozwojowi
niezbyt duga?
o nowe zajcia

40. WIKSZE NIE ZAWSZE ZNACZY LEPSZE

[Zjawisko to] pleni si teraz ku poytkowi grona kapitalistw. Wrzeciona i krosna, dawniej
stanowice jedynie wysypk rozsian po kraju, zgstniay i zeskorupiay w postaci wielkich
zakadw tkackich wraz z pomieszczeniami mieszkalnymi ich pracownikw oraz skadami
surowca.
Marks dostrzeg sposb, w jaki kapitalizm poera sam siebie, zwycizcy potniej i rozrastaj si,
a przegrani albo staj si ich upem, albo zostaj wdeptani w ziemi. Proces ten mona te
zaobserwowa dzisiaj, choby na gwnych ulicach miast, skd znikaj drobne, samodzielne sklepy,
ustpujc miejsca olbrzymim sieciom handlowym rozbudowujcym luksusowe salony handlowe.
Kto, kto oglda wielkie wytwrnie przemysowe i ogromne farmy rolnicze, nie zdaje sobie
sprawy z faktu, i powstay one z wchonicia caej rzeszy maych zakadw produkcyjnych
i rozbudowyway si kosztem caej rzeszy drobnych, niezalenych wytwrcw. Pozostay jednak po
nich pewne lady. W okresie dziaalnoci Mirabeau, lwa Rewolucji, te wielkie manufaktury
nazywano jeszcze manufakturami zjednoczonymi, wytwrniami scalonymi z poszczeglnych
warsztatw, tak jak pole uprawne powstaje z zaorania poszczeglnych zagonw.
MYL PRZEWODNIA

W toku dugich dziejw gatunku ludzkiego (a take

gatunkw zwierzcych) przetrway te, ktre nauczyy si
najskuteczniejszej improwizacji i wsppracy
Karol Darwin

Kapitalici niewchonici przez wielkie organizmy gospodarcze mog z dum utrzymywa, e

wyoni ich dobr naturalny jako najsprawniejszych w zaspokajaniu potrzeb konsumentw.
Wielkie rekiny rynku za tumacz swoj dominacj na gwnych ulicach miast tym, e oferuj
klientom bogatszy wybr, znacznie wyduony czas pracy swoich sklepw i galerii, a take nisze
ceny. Jeli mi wskaesz kogo utyskujcego na zniknicie maych sklepw z bulwarw i wielkich
ulic miejskich, ja ci wska kogo innego, kto gwnych zakupw dokonuje w supermarkecie Tesco,
uzupeniajc je od czasu do czasu zagldaniem do rodzinnego sklepu po drugiej stronie ulicy, gdzie
znajduje rzadziej spotykane gatunki owocw czy jarzyn. Pozostaje natomiast prawd, e wielkie
supermarkety nie wszystkim klientom odpowiadaj. Mae sklepy s nie tylko bardziej malownicze; s
te bardziej ludzkie.
Marks by mionikiem Mirabeau i cytowa obficie jego wywody o chaupnictwie: Wielka fabryka
(manufacture runie) wzbogaci jednego lub dwch przedsibiorcw, ale robotnicy bd si przez

ni jedynie przesnuwa, opacani lepiej lub gorzej, nie uzyskaj adnego udziau w jej sukcesie,
take przez nich wypracowanym. W zakadzie mniejszym (manufacture separ) natomiast nikt
wprawdzie specjalnie si nie wzbogaci, ale wielu robotnikw osignie godziwe warunki yciowe;
oszczdno i zaradno pozwol zgromadzi may kapitalik na wypadek narodzin dziecka lub
choroby, ich samych lub kogo z bliskich. Mae zakady, czsto w poczeniu z drobnymi udziaami,
s jedynymi wolnymi przedsibiorstwami.
Utrzymywanie niezalenoci drobnego biznesu nie musi oznacza frontalnego starcia z wielkim
biznesem (drobny przedsibiorca ponisby w takiej walce nieuchronn klsk), ani te nie musi
prowadzi do podporzdkowania si wikszemu. Poszukaj raczej moliwoci sprzymierzenia si
z innymi drobnymi przedsibiorcami. Przykadem mog ci suy targowiska farmerskie, stanowice
baz dla licznych drobnych udziaowcw. Dziaajc wsplnie, podnosz oni rang oferowanych
produktw i zwikszaj swoj atrakcyjno dla nabywcw; a tak zespolony rynek kademu
udziaowcowi przynosi zyski wzbogacajc ofert o towary dostarczane wprost ze wsi (mleko
prosto od krowy, jaja wiejskie itp.).

MYL POD ROZWAG

Nie musisz tworzy wielkiej korporacji. Swatch utworzony zosta
przez grup szwajcarskich producentw zegarkw, ktrzy
wykupili akcje podupadajcych przedsibiorstw. Na rynek
wprowadzili tani i pomysowy produkt, co pozwolio uratowa
podupadajc ga przemysu. Czy nie zapewniby swojemu
biznesowi
pomylniejszej
przyszoci,
sprzymierzajc
si
z dotychczasowymi rywalami i wsplnymi siami zmagajc si
z potentatami w twojej brany?

41. PRECZ Z DUGAMI!

Jeli kto zaciga dugi rwne wartoci wszystkiego, co posiada, staje si jasne, e to, co
posiada, ma warto jedynie rwn sumie jego zaduenia.
Wedug BBC suma zaduenia konsumentw, korporacji oraz sektora publicznego wraz z odsetkami
przekracza w Zjednoczonym Krlestwie nasz roczny dochd narodowy o 300 procent i wynosi
ponad 4 biliony funtw. Krtko mwic, warto naszego kraju rwna jest sumie jego zaduenia.
W przyblieniu.
MYL PRZEWODNIA

Modzi s
pastwa.

szczliwcami,

gdy

odziedzicz

zaduenie

Herbert Hoover

Zaduenie byo przez dugie lata staym elementem naszego ycia, tote wielu z nas na pytanie, czy
mamy dugi, odpowiedziaoby bez wahania przeczco, poniewa przestalimy uwaa nasze karty
kredytowe, zastawy hipoteczne i ujemne saldo kont bankowych za zaduenie s to po prostu
powszednie uatwienia yciowe. Ta sytuacja powinna si zmieni, jeli wycigniemy wnioski ze
wstrzsw tektonicznych, ktre objy globalny system bankowy, uwiadamiajc wszystkim, e
niekontrolowane zaduanie si jest jednym z gwnych powodw tego wiatowego kryzysu.
Co gorsza, Karol Marks zaamaby rce nad stanem rzeczy, w ktrym le opacana, bezwzgldnie
wykorzystywana, a oszczdna z natury rzesza robotnicza w krajach Dalekiego Wschodu jest swego
rodzaju sprawczyni tego nieokieznanego zaduania si Zachodu. Bilion czterysta miliardw
funtw rezerwy budetowej Chin okazao si nieodpart pokus dla bankierw w krajach Zachodu:
wypoyczyli je od Chiczykw, by z kolei wypoyczy naiwnym dorobkiewiczom z krajw Zachodu
na zakup plazmowych odbiornikw telewizyjnych oraz willi w najatrakcyjniejszych miejscach na
wiecie. Tote Zhou Xiaochuan, gubernator chiskiego Banku Narodowego, mia racj stwierdzajc,
e przerost konsumpcji i naduywanie kredytw s powodem kryzysu finansowego w USA,
a poniewa Stany Zjednoczone s najwiksz i najwaniejsz potg ekonomiczn wiata, powinny
podj inicjatyw uzdrowienia swej polityki [finansowej], podniesienia oprocentowania kredytw
i zredukowania swego handlowego i finansowego kryzysu. Oznacza to, e wiat pracy zostanie
ponownie docinity do ciany, tym razem przez globalny kapitalizm zapoyczony o ironio!
u jednego z ostatnich pastw komunistycznych i udostpniajcy te pienidze beztroskim
trwonicielom z Zachodu. Czas obecny jest najbardziej sprzyjajc chwil ku temu, by przepatrze
swoje dugi, osobiste i zawodowe, i podj wysiek zmierzajcy do uwolnienia si od nich.

Zacznij od audytu swoich dugw od chodnego wyliczenia, ile i komu jeste winien. Oznacza to
wyrane uwiadomienie sobie, jakie dugi zacigne przy uyciu tej magicznej karty kredytowej
oraz kart usugowo-kredytowych, ktre przyjmowae, od kogo si dao, uradowany, e powoduj
doran obnik cen czy opat, ale byo to dawno temu i zdye zapomnie, e te mie upusty
osadzaj wydatki, jakie obciaj twoje konto, ktrego stanu nie chce ci si sprawdza. Nie szukaj
usprawiedliwienia, e niemal nikt nie dba o takie drobiazgi, ktre z mrwcz skrupulatnoci
powikszaj twoje zaduenie. Nie przegap tej chwili i sprawd, jak wyglda twoje obcienie
hipoteczne, jaki jest stan twojego konta oraz czy nie zalegasz ze spat rat i poyczek.

MYL POD ROZWAG

Jedn z najbardziej rozpowszechnionych form spacania dugw
jest ich skumulowanie, ale nie jest to sposb najwaciwszy.
Zamiast
spacenia
najwikszego
dugu
(zazwyczaj
zacignitego przez kart kredytow), bdziesz w ten sposb
zwraca partiami zminimalizowanymi do granic moliwoci dugi
wszystkim wierzycielom, a po dzie, w ktrym zwrcisz ostatni
grosz gwnemu poyczkodawcy.

42. RATUJCIE WASN SKR

Zbijajcie, zbijajcie [pienidze]! Oszczdzajcie, oszczdzajcie itd., przetwarzajcie moliwie
najwiksz cz dochodu, albo te produktw doranie zbdnych, w kapita! Akumulacja dla
akumulacji, produkcja dla produkcji: t klasyczn formu klasyczna ekonomia polityczna
okrelaa historyczn misj buruazji, nie podejmujc najmniejszej prby osonicia jakim
paraw anem niepohamow anego denia do zamonoci.
Zdania te brzmi tak, jakby Marks wzywa nas wszystkich do tego, bymy si bogacili, ale on
traktowa je jak okrzyk wzywajcy do boju z kapitalizmem. Postrzega ten system jako swego
rodzaju pandemonium, w ktrym bogaci oszczdzaj swoich zakusw jedynie jeszcze bogatszym, i to
jedynie z lku, by nie przegra w starciu z nimi, a upi wszystkich pozostaych, ktrzy im si nawin
pod rk. Kiedy przypatrzymy si chodnym okiem otaczajcemu nas wiatu, trudno nam bdzie nie
uzna, e brodacz nie myli si tak cakiem. Jeli jednak wczytamy si uwanie w probiznesowe
ksiki motywacyjne, stwierdzimy, e bynajmniej nie wszyscy skazani jestemy na przegran, i e
istnieje moliwo, by nawet nieznaczne zasoby wasne, z ktrymi staniemy w biznesowe szranki,
przetworzy w zasoby powaniejsze. Mam na myli udziay, oszczdnoci i renty. Jeli jeste bystry,
moesz te swoje zasoby zwikszy nawet trzykrotnie.
MYL PRZEWODNIA

Bd zawsze miy dla bankierw. Bd zawsze miy dla

osb dysponujcych funduszami. Bd zawsze miy dla
mediw. I tym podobnych.
John Gotti, amerykaski gangster

Warto udziaw ulega wahaniom. Marks dostrzeg pewne zjawisko charakterystyczne dla
kapitalizmu, a polegajce na tym, e nie podlega on rozwojowi staemu, lecz przemiennym cyklom
przypieszenia i zwolnienia; przypieszenia zdaj si chwilami przekracza barier dwiku, ale
przyhamowania przybieraj posta niszczycielskich krachw. Mamy skonno do zapominania o tym
i do ubolewania nad spadkiem wartoci akcji. Andy Hornby, byy dyrektor HBOS, powiedzia
w brytyjskim parlamencie, e nie odebra bonusu za ubiegy rok w gotwce, lecz zamieni go sobie
na akcje. I nawizujc do kryzysu bankowego, poskary si: Mam teraz mniej pienidzy, ni
wpaciem. Biedaczek! Skarga ta dowodzi nie tylko tego, jak bardzo Hornby rozmija si
z nastrojami spoecznymi, lecz take, jak bardzo jest on nawyky do udzielania wykrtnych
wyjanie. Wiadomo bowiem dobrze, e krtkotrway spadek wartoci akcji nie stanowi problemu
dla tych udziaowcw, ktrym posiadane zasoby pienine umoliwiaj przetrwanie bessy
i doczekanie kolejnej hossy, jaka przyniesie radykalny wzrost wartoci ich udziaw ponad poziom

wyjciowy. Zwykle cierpliwo okazywana przez dekad przynosi znaczce zyski, nawet jeli
w toku dekady zdarzy si krtkotrwaa recesja. W kopoty popadaj natomiast ci, ktrzy wszystkie
swoje oszczdnoci utopili w akcjach. Jeli w okresie zapaci na rynkach finansowych zamierzasz
podejmowa odsetki lub rent od swoich wkadw, radz ci, by si przed tym jeli zdoasz
powstrzyma, gdy wypata bdzie wyjtkowo niska. Nawet wyszukujc takich zaktkw wiata,
w ktrych kurs wymiany twojej waluty rodzimej najmniej zmala, nie unikniesz straty, gdy kryzys
finansowy poraa wszystkie moliwe waluty, od euro po mongolski tgrg.
Jeli nie osigne jeszcze wieku emerytalnego, twoje odsetki i renta nadal pozostaj rozwizaniem
korzystnym, zwaywszy na potrcenia podatkowe i wzrost opat bankowych, pod warunkiem jednak,
by nie wprowadzi wszystkich swoich zasobw pieninych w ten sam system; instytucje finansowe
nie s a w takim stopniu kuloodporne, za jakie si podaj. Zawsze korzystne pozostaj lokaty
umieszczone w nieruchomociach, a take te akcje, ktre traktujesz jako dugoterminowe. Rozsdek
nakazuje jednak gra na rnych instrumentach osiga si wtedy efekty brzmice polifonicznie.

MYL POD ROZWAG

Renty maj swoj ciemn stron ich wysoko zostaje
okrelona z gry, staj si wic chwilami niewystarczajce;
zwaszcza trac na wartoci, jeli rentier umiera niedugo po
przejciu na emerytur. Jeli wic jeste patnikiem podatkw
obowizujcych w Zjednoczonym Krlestwie, we pod uwag
system ISA; wysoko renty jest tam niewielka, ale korzystasz
z odpowiednich ulg podatkowych oraz znacznie wikszej
elastycznoci tego systemu.

43. NOWY KAPITALIZM

Marks rozprawia z
spoeczestwa,

oywieniem o wadzy pastwa, skupionej i zorganizowanej sile

[powoanej

po

temu] by popdza i modulowa proces transformacji

feudalnego sposobu produkcji w kapitalistyczny i by skraca okres przejciowy. Przemoc jest

akuszerem wobec kadego starego spoeczestwa, noszcego w sobie zalki spoeczestwa
now ego. Sama w sobie jest si ekonomiczn.
Sia miaa wielki udzia w ujawnieniu ostatniego kryzysu finansowego i w uwiadomieniu
spoeczestwom zachodnim, e zaciganie poyczek przekraczajcych wysoko zasobw okazuje si
praktyk pozbawion wartoci. Kolejnym ogniwem tego systemu, zwaszcza w Zjednoczonym
Krlestwie i Stanach Zjednoczonych, okazay si owe banki inwestycyjne, brygady szturmowe
kapitalizmu, powoywane do ycia w oparciu o niebezpiecznie wty kapita zakadowy i prce ku
cakowitej klapie. A w chwili upadku cakiem zarzucajce powtarzan uprzednio w nieskoczono
wolnorynkow mantr o niedopuszczalnoci interwencji pastwa w ich dziaalno i udajce si po
probie do podatnikw, by ich uratowali przed zgub. Stwierdzono, e owi podatnicy
w Zjednoczonym Krlestwie wyoyli okoo 600 miliardw funtw, by uratowa system bankowy;
w Stanach Zjednoczonych wysupano na ten cel sumy dziewiciokrotnie wiksze. Ale nie koniec na
tym, nadal dowodzi si potrzeby dalszych interwencji, a padaj te dania cakowitej
nacjonalizacji czoowych bankw.
MYL PRZEWODNIA

Kapitalizm umierci nasz wiar we wszelk skuteczn

wadz, z wyjtkiem tej, ktra si wspiera wasne
interesy.
George Bernard Shaw

Karol Marks umiecha si na ten widok spomidzy swoich bokobrodw. Chichocc, komentuje:
A nie mwiem?
Ale to jedyny pozytywny akcent w tej gorzkiej farsie. W dziewitej i dziesitej dekadzie
dwudziestego wieku obserwowalimy imponujcy rozrost bankw inwestycyjnych dza pienidza
bya oglnie aprobowana i aden rzd, wcznie z rzdami socjalistycznymi, nie prbowa pooy
tamy tej pazernoci kapitalistycznej. W tych okolicznociach banki wrcz korzystay z poparcia tej
skupionej i zorganizowanej siy, jak jest wadza pastwowa, powoanej jakoby po to, by
popdza i modelowa proces transformacji.
Teraz wszake trend uleg odwrceniu, podatnicy oraz ich rzdy nie s ju skonni wybacza

sektorowi finansowemu jego ekscesw. Albo te jak si wyrazi o bankach Robert Peston,
komentator ekonomiczny BBC uznano, e przetrwanie [bankw] jako instytucji zaley w chwili

obecnej cakowicie od dobrej woli rzdw i podatnikw, i dzieje si tak w caym wiecie. Od
Australii po Kore Poudniow, Niemcy, Francj, Zjednoczone Krlestwo i Stany Zjednoczone
midzy innymi wsparcie systemu bankowego ze strony podatnikw osigno skal przekraczajc
jedn czwart wiatowego GNP, czyli wicej ni 9 bilionw funtw. Skoro wic jestemy
wiadkami na poy staej nacjonalizacji systemu bankowego, a wkrtce zaobserwujemy istotne
wsparcie udzielone przez podatnikw poszczeglnym kompaniom uczestniczcym w realnej
ekonomice, nasze banki i przedsibiorstwa w sektorze prywatnym bd zmuszone zwikszy wysiki
po to, by podtrzyma dobr wol tych, ktrzy utrzymuj je przy yciu: dobr wol wielu milionw
podatnikw.
A to znaczy, e w najbliszej przyszoci poszerzy si zakres przejrzystoci i odpowiedzialnoci
w ich dziaaniu. Pokrycie dla czekw i zrwnowaenie bilansu stan si norm obowizujc,
a chwalebna drapiena chciwo zostanie zastpiona kapitalizmem rozwanym.

MYL POD ROZWAG

Kryzys bankowy dowid szalestwa, jakim byo ignorowanie
gwizdkw
ostrzegawczych.
Przepatrz
uwanie,
czy
nie
przegapie jakiego ostrzegawczego
gwizdka
w swojej
dziaalnoci ostrono nie jest zawad, lecz klap
bezpieczestwa i upowanij kogo, by kontrolowa t
dziaalno obiektywnie, ale surowo, bez taryfy ulgowej.

44. PRZEPRACOWANIE
Od czasw staroytnych poczynajc, przepracowanie stawao si koszmarem, kiedy jego
przedmiot by wymienialny na inn warto w szczeglnie niezalenej formie pienidza:
w uzyskiw aniu zota i srebra. Prac miertelnie wyczerpujc uznaw ano za przepracow anie.
Zapracowanie si na mier wyszo w nowoczesnym biznesie z mody, ale praca tak intensywna, e a
skracajca ycie, jest niemal norm jeli si zway wywoywany przez ni stres. Wtpi, czy
Karol Marks bra to pod uwag, pracujc przy biurku po dziesi godzin na dob w latach, gdy
tworzy swoje fundamentalne dzieo, ale ta przestroga nie powinna by zlekcewaona przez adnego
urzdasa.
MYL PRZEWODNIA

Stres jest skutkiem niewiedzy. Wszystko uznaje si za

pilne. Nic nie jest wane. Po prostu si po.
Natalie Goldberg, wyznawczyni zen

Skoro tylko ludzie, ktrych praca nie odbiega od najciszych form pracy niewolniczej,
paszczynianej itp. zostali wcignici w wirwk midzynarodowego rynku, zdominowan przez
kapitalistyczny sposb produkcji, sprzeda ich wyrobw na eksport staa si ich naczelnym
zadaniem, a ucywilizowany horror miertelnego przepracowania sta si now form
barbarzyskiego horroru niewolnictwa, paszczyzny itd..
W jzyku japoskim istnieje termin na okrelenie miertelnego przepracowania: karoszi. Gazety
chiskie okrelaj to ponure zjawisko mianem gualoszi. W Zjednoczonym Krlestwie nazywamy je
mustn't grumble (nie wolno stka). Etyka protestancka zna wiele podobnych okrele.
Madeleine Bunting w swojej ksice Willing Slaves: How the Overwork Culture is Ruling Our
Lives dowodzi, e nie tylko Brytyjczycy wykazuj skonno do pracy ponad dopuszczaln liczb
godzin, wiksz ni mieszkacy innych krajw europejskich. Od roku 1898 procent ludzi
pracujcych ponad 48 godzin na tydzie zwikszy si z 10 do 26. Co wicej, 65 procent
pracownikw nie korzysta z przerwy na posiek (zwykle nie duszej ni 30 minut), a ci, ktrzy si tej
przerwy nie wyrzekaj, jedz z zasady kanapki przyniesione ze sob do pracy, nie udajc si nie
tylko do adnego baru, ale nawet do jakiego pobliskiego parku, by tam spoy ten przygotowany
w domu posiek. Czsto te nie korzystamy z nalenych nam praw do wypoczynku urlopowego
tylko 44 procent pracownikw wykorzystuje w peni przysugujce im w kadym roku urlopy.
Nie dzieje si to bez konsekwencji. Stres wywoany prac powoduje ble gowy, zakcenie

procesw trawiennych, wzrost napicia przykro odczuwany przez przyjaci i rodziny, bezsenno
i otpienie. Silny stres moe spowodowa wzrost cinienia ttniczego i przypadoci kreniowe,
otyo, astm, owrzodzenie odka i migreny. Moe te zaszkodzi twojemu biznesowi.
Przeprowadzone w latach 2006/2007 przez Health and Safety Executive badania nad chorobami
wywoanymi przez prac wykazay, e 13 milionw 800 tysicy dni roboczych stracono wskutek
wywoanego przecieniem prac stresu, depresji i dolegliwoci neurotycznych, a kady z takich
przypadkw powodowa utrat przecitnie 30,2 dni roboczych, czego koszta wynosiy 530 milionw
funtw.
Stresem wywoywanym przecieniem prac trzeba si zaj od razu i musisz si nim zaj ty sam.
rodki zaradcze mog by cakiem proste: umiech, przeznaczenie stosownej liczby godzin na sen,
wiczenia, rozsdna dieta, znalezienie sobie odpowiednich sposobw relaksowania si (medytacja,
spacery, suchanie muzyki) i zadbanie nie tylko o osignicie osobistej rwnowagi midzy prac
a odpoczynkiem, lecz take o uzyskiwanie takiej rwnowagi przez osoby z twojego otoczenia. Nie
zapominaj, e stres jest zaraliwy, tote jeli twoi pracownicy si przepracowuj, ty take ulegniesz
temu zagroeniu. A gdyby te starania i zabiegi przekraczay twoje siy, nie wzdragaj si prosi
o pomoc.

MYL POD ROZWAG

Pierwszym krokiem do zapanowania nad stresem wynikajcym
z przepracowania jest dostrzeenie jego objaww u siebie
i innych. Czy przedsibiorstwo, w ktrym pracujesz, stosuje
jak strategi antystresow, pozwalajc na czas rozpozna
symptomy przemczenia prac i wdraajc rodki zaradcze
zarwno w skali oglnej, jak i jednostkowej? Jeli nie opracuj
i wdraaj takow.

45. JELI CHCESZ MYLE NIESCHEMATYCZNIE, OD NA

BOK PODRCZNIKI
Zrazu ekonomi polityczn zajmowali si filozofowie, tacy jak Hobbes, Locke, Hume, a take
przedsibiorcy i mowie stanu, tacy jak Thomas More, Temple, Sully, De Witt, North, Law,
Vanderlint, Cantillon, Franklin; a przede wszystkim i to z wielkim powodzeniem lekarze, jak
Petty, Barbon, Mandeville, Quesney.
Marks by staym bywalcem czytelni w British Museum i w swoich studiach nad kapitalizmem
i wyzyskiem robotnikw przeczyta wiele dzie z zakresu ekonomii politycznej, biznesu i politologii.
Oprcz autorw wymienionych w powyszym cytacie pozna rwnie dziea francuskich mylicieli,
takich jak Fourier, Saint-Simon i Proudhon oraz ekonomistw, jak Hobbs, Franklin i Smith. Mniej
pewne jest natomiast to, czy zgbia myl filozoficzn staroytnych Grekw Demokryta i Epikura.
Arystoteles, a zwaszcza przemylenia nad niewolnictwem snute w Etyce Nikomachejskiej, rwnie
wywary wpyw na Marksowskie koncepcje na temat pienidzy i spoeczestwa.
MYL PRZEWODNIA

Politycy powinni czyta powieci fantastyczno-naukowe,

a nie westerny ani romanse kryminalne.
Arthur C. Clarke, autor science fiction

Szeroki wachlarz przytocze i odniesie, jakie znajdujemy w jego dziele, obejmuje wielu pisarzy

rnych epok. Francis Wheel w swoim studium Marx's Das Kapital A Biography wymienia jako
rda cytatw m.in. Bibli, dziea Szekspira, Goethego, Miltona, Homera, Balzaka, Dantego,
Schillera, Sofoklesa, Platona, Tukidydesa, Ksenofonta, Daniela Defoe, Cervantesa, Drydena,
Heinego, Juwenala, Horacego, Tomasza Morusa, Samuela Taylora, a take aluzje do opowieci
grozy, angielskich powieci romantycznych, ballad ludowych, pieni i rymowanek, melodramatw
i fars, mitw i przysw.
Marks mia zwyczaj notowania wszystkiego, co wyczyta, nabra go jeszcze w okresie studiw na
uniwersytecie; uwypukla w tych notatkach wzajemne powizania i nawizania do rnych utworw.
Kiedy studiowa filozofi prawa, rwnolegle zapoznawa si z histori sztuki, uczy si jzyka
angielskiego i woskiego, tumaczy na niemiecki dzieo Tacyta Germania i Retoryk Arystotelesa.
Szczeglnie zainteresowao go dzieo Reimarusa: spdziem nad nim wiele czasu, zwaszcza nad
ksikami o instynkcie artystycznym u zwierzt, ktre gboko zapady mi w umys.
W postawie badawczej Hermanna Samuela Reimarusa zainteresowao go to, e ten filozof sdzi, e
jeli si pragnie gbiej zrozumie Boga oraz funkcjonowanie wiata, powinno si raczej studiowa

dzieo Boskie w postaci rnych form natury, ni polega na pimiennictwie religijnym

i domniemanych objawieniach prawdy, opisanych w dzieach rnych nawiedzonych. Krtko rzecz
ujmujc, od podrczniki i przypatrz si temu, co rzeczywicie obok ciebie si dzieje.
Marks by zapewne postaci do osobliw; kiedy wraz z rodzin przenosi si do dzielnicy
Hampstead Heath, zabra ze sob mnstwo notatek i tomw poezji. Ale jego lektury eklektyczne
i synkretyzujce najrniejsze orientacje i postawy demonstroway przyjt przeze filozofi, wedle
ktrej naley uczy si wybranej dyscypliny wiedzy nie z rewelacji goszonych przez grono jej
wybranych reprezentantw, lecz z obserwowania ekosystemu i funkcjonujcych w nim zasad
etycznych.

MYL POD ROZWAG

Ksika niniejsza stara si wykaza, e nawet kapitalici
nauczyli si sporo z dziea Marksa i z poczynionych przeze
obserwacji. Sprbuj cho na chwil odsun ksiki o biznesie
i
wyj
w
swoich
lekturach
poza
obrb
metodologii
nowoczesnego menederingu: dowiedz si, w jaki sposb etyka,
a nawet nauki przyrodnicze, mog si przyda w twojej pracy.

46. PA TYLE, ILE ZECHCESZ

Warto towaru wyraa si w cenie, jak mu przypisano, wprowadzajc go na rynek, std jest
ona wstpnym warunkiem jego pow odzenia u nabywcw, a nie jego rezultatem.
Z oczywistym wyjtkiem, kiedy nie ustalasz ceny i pozwalasz ludziom paci, za co zechc i ile
zechc. Zasada Pa, ile chcesz zatracia ju t wyjtkow cech, jak jest szczodro, i nabraa
charakteru chwytu reklamowego, w miar jednak przeksztacania si ekonomiki konwencjonalnej
i rozwoju systemu kredytowego jej zaamane echa mona tu i wdzie dosysze.
MYL PRZEWODNIA

Nie chc pienidzy. To ludzie pac naleno za to, czego

pragn, ja nigdy tej nalenoci nie pac.
Oscar Wilde

Pewna sprytna restauracja londyska wybijaa w tytuach (przynajmniej swoich inseratw

zamieszczanych w prasie) zasad pacisz, ile zechcesz w odniesieniu do serwowanych tam
posikw. Little Restaurant w Farringdon wprowadzia na jeden miesic zasad pacisz tyle, ile
twoim zdaniem warte jest spoyte danie, wzdragajc si przed zaakceptowaniem opat
dokonywanych kart kredytow. Jej waciciel Peter Illic wyrazi zdanie, e wydaje si rzecz
waciw takie otwarcie na ludzi o ograniczonych moliwociach finansowych, odczuwajcych
zrozumiae skrpowanie. Zaobserwowalimy znaczne zwikszenie si liczby ludzi ze rdmiecia,
przychodzcych po to, by zje wartociowy posiek. Jest to wic, jak wida, dobry chwyt
reklamowy, a przy tym waciciel nie obawia si bynajmniej, e jego restauracja zbankrutuje,
przynajmniej nie w efekcie pierwszego takiego miesica potwartoci w roku 1985 prowadzi
dwie restauracje w Finchley, od dwch lat potwarte na przecig miesica.
Zasada Pa, ile zechcesz uzyskaa rozgos, kiedy Radiohead ogosio takie miesiczne
potwarcie w swoim programie In Rainbows (Pod tcz). Wykliknicie wybranego koszyka za
dowoln cen umoliwi program internetowy pojawi si komunikat Cena zaley od ciebie.
Jeli klikne ponownie, zapewniono ci z wikszym naciskiem: To naprawd zaley od ciebie.
Umoliwiao ci ono nieuiszczenie adnej zapaty.
Program ten rozszerza si w zwizku z ekonomiczn zapaci. Hotel sieci Ibicus w Singapurze,
w Bencoolen, zaleca si gociom swoim adresem w sieci: www.paywhatyouwant.com.sg. MIDEM,
jedna z najwikszych na wiecie konferencji muzycznych, ustalia z kompani zajmujc si
wynajmowaniem nieruchomoci w Cannes, we Francji, e kompania owa zaoferuje uczestnikom
imprezy MIDEM na czas jej trwania czterdzieci apartamentw za dowolnie ustalon przez

wynajemcw cen. Czasopismo Good zaoferowao prenumerat za dowoln cen powyej i dolara,
ale jeli wpacie z tego tytuu dwadziecia dolarw, albo jeszcze wicej, otrzymywae
zaproszenia na przyjcia organizowane przez redakcj.
Co najciekawsze jednak, praktyki takie nie s jedynie desperackimi porywami majcymi pomc
w przetrwaniu kryzysu. Zasada Pacisz, ile zechcesz ju od dziesiciu lat staa si norm w wielu
barach berliskich i bary te nadal prosperuj. Trzy bary nalece do Jurgena Stumpfa zaczy j
stosowa po prostu dlatego, e waciciele nie wiedzieli, jakie ustali ceny. System si przyj
i obowizuje obecnie kadego wieczora, od 8 wieczorem poczynajc.

MYL POD ROZWAG

Czy przemyliwasz o wprowadzeniu zasady Pacisz, ile
zechcesz do swojej oferty marketingowej? Nie przeocz faktu, e
utrzymanie
rzetelnoci,
egzystencji

istnienia przedsibiorstwa zaley od ludzkiej

a
wielokrotnie
dowiedziono, e
utrzymanie
przedsibiorstwa
zapewnia
si
dziki

powiadamianiu ludzi o tym, jakie opaty wnosz inni ludzie oraz

jeli to tylko moliwe pobieranie tych opat w kontakcie
bezporednim czowieka z czowiekiem.

47. NIE SKUPIAJ WSZYSTKIEGO W SWOIM RKU

Ten antagonizm pomidzy ilociowymi ograniczeniami pieninymi a ich kwalifikatywn
nieograniczonoci dziaa stale jak ostroga w dziedzinie syzyfowej pracy akumulatorskiej. Tak
si ma sprawa z czowiekiem akumulujcym kapita, podobnie jak ze zdobywc, ktry dostrzega
coraz nowe obszary podboju.
Wedug Marksa gromadzenie zapasw jest prymitywn form akceptowania kapitalizmu
i wykorzystywania moliwoci akumulacji. Barbarzyca posiadajcy towary, a take wieniak
z ktrego z krajw Europy Zachodniej, uwaa, e warto jest tym samym co jej forma, ktr
w danej chwili przybiera, tote zwikszajcy si zapas zota i srebra uznaj za przyrost wartoci. Im
wicej dbr posiadacie, tym wicej dbr pragniecie; tym bardziej jednak bolesna staje si dla was
ich utrata. W istocie za gromadzenie zapasw zmniejsza kapitalistyczn zdolno do akumulacji,
poniewa bez spekulacji zaamuje si konsumpcja i system obrotu dobrami. Zaobserwowalimy, e
w miar kontynuowania obrotu a do radykalnego przyspieszenia go, co pociga za sob wzrost cen,
systematycznie wzrasta ilo pienidzy w obiegu.
MYL PRZEWODNIA

Nie stanie si wybitnym przywdc nikt, kto wszystkiego

chce dokona sam lub te skupia w swym rku wszystkie
potrzebne do tego celu rodki.
Andrew Carnegie

Co si tyczy pienidzy, mechanizm ten w latach 2008-2009 doprowadzi do sytuacji, w ktrej

pojcie pynno stao si gronym ostrzeeniem w bankowoci, co spowodowao, e rodowisko
biznesowe obrcio si przeciw bankom i oskaryo je o gromadzenie pienidzy, doprowadzajc do
spowolnienia tempa rozwoju i utrudnio dziaania prowadzce do przywrcenia dynamiki
ekonomice. Nie trzeba by arliwym keynesist, by spostrzec, e jeli nie wprowadzasz pienidzy
w obieg, spowalniasz funkcjonowanie caego systemu.
Czsto jednak traci si z oczu fakt, e ta sama prawidowo dotyczy kapitau intelektualnego.
Nowoczesny meneder musi dla osignicia sukcesu przesta magazynowa dowiadczenie
w sekretnym schowku, musi postpowa mdrze i uczy si wykorzystywania dowiadcze innych
ludzi, z ktrymi wsppracuje; dopomaganie im i czerpanie z ich dokona jest wan czci
umiejtnoci zarzdzania oraz skutecznym sposobem uznawania i honorowania sukcesw innych
osb.
Czas ju uczyni zastanawianie si naszym obowizkiem i mentorem. Mentorem moe by te

wiele innych czynnikw, ale wsplne zrozumienie z zespoem, z ktrym pracujemy, stanowi
bezcenne dowiadczenie w zakresie przedsibiorczoci i zarzdzania, ktre decyduje o tym, e
stajemy si spolegliwi dla naszych podopiecznych oraz klientw. Mona to osign przez
finansowe premiowanie za porednictwem agencji nadzorujcych, ktre peni funkcje
konsultacyjne, czsto jednak dokonuje si tego gwnie w drodze zwracania komu nalenoci
i zachowywania wolnej rki wobec cudzych dylematw biznesowych. Kanclerz Skarbu Alistair
Darling w Zjednoczonym Krlestwie wzywaa niedawno przedsibiorcw do okazywania
silniejszego wsparcia nowemu pokoleniu, podobne wezwania wyraay popularne programy
telewizyjne w rodzaju Dragons Den, uzmysawiajce przedsibiorcom, ile mog dokona z pomoc
innych.
Dlaczeg wic miaby pozostawa w tych kwestiach Zosi samosi? Pobudzanie do sukcesu jest
swego rodzaju sukcesem, i im szczodrzej dzielisz si swoimi dowiadczeniami i swoim know-how,
tym wikszy uzyskujesz wpyw na rozwj kultury biznesowej w swoim otoczeniu. Gromadzenie
czego na zapas prowadzi do stagnacji, natomiast dzielenie si z innymi rozwija twoje
umiejtnoci i umacnia twoj wiar w siebie.

MYL POD ROZWAG

Pouczanie
si
nawzajem
jest
zalet
przedsibiorczoci. Istnieje potrzeba men

w
dynamicznej
torw w pracy

z dziemi, z uchodcami, z ludmi niepotracymi obsugiwa

komputery i w ogle z innymi przedsibiorcami. W poszukiwaniu
godnych zaufania mentorw zwr si pod nastpujcy adres
mailowy: www.timebank.org.uk/mentor.

48. WOLNO ZGROMADZE

W okresie pierwszych poryww rewolucji buruazja francuska omielia si odebra
robotnikom prawo do zgromadze, dopiero co przez nich uzyskane. Dekretem z 14 czerwca roku
1791 postanowiono, e wszelkie stowarzyszenia robotnicze s zamachem na wolno i na
deklaracj praw czowieka, za ktre wymierza si kar w wysokoci 500 funtw oraz
pozbaw ienia praw obyw atelskich na przecig roku.
Okrelenia takie jak wolno zgromadze i spoeczne postulaty brzmi dla dzisiejszego ucha
do archaicznie. Niektrym przypomnie mog stereotypy zwizkowe z lat 70., goszone przez
niebieskie konierzyki, ktrzy to nosiciele takiego stroju zbierali si przy piwie i z serowymi
kanapkami w doni przegosowywali odpowiadajce ich oczekiwaniom dania. Skoro jednak
w krajach Zachodu w zasadzie respektuje si prawo do zgromadze, warto przypomnie, e
w przeszoci byo ono najpierw w ogle zakazane, a przez dugi czas potem notorycznie amane.
MYL PRZEWODNIA

Ci,
ktrzy
pragn
powici
wolno
w
imi
bezpieczestwa, nie zasuguj ani na jedno, ani na drugie,
i adnego nie otrzymaj.
Benjamin Franklin

Marks zauwaa, e wolno zgromadze (a tym samym zakadania zwizkw) bya przez
zadziwiajco dugi czas zakazywana, ograniczana i amana, a dziao si tak z jednego gwnie
powodu: prawo, ktre rodkami przymusu pozostajcymi w dyspozycji pastwa spychao
walk midzy kapitaem a wiatem pracy w matni, z korzyci dla kapitau, przeyo rewolucje
i obalenie dynastii. Nawet okres wielkiego terroru bynajmniej go nie znis. Dopiero ostatnio
uchyli je kodeks pracy. Nie ma niczego bardziej charakterystycznego dla buruazyjnego zamachu
stanu. Chapelier, referent Komitetu ds. owego prawa, pisa: Wzburzenia mog by nieco silniejsze
ni w istocie s nie powinny by jednak na tyle silne, by uwol ni [wzburzonych] od absolutnego
uzalenienia od [uzyskiwanych] rodkw do ycia, co jest niemale form pracy niewolniczej; tote
robotnicy nie mog rozezna si w swoich interesach, ani dziaa posplnie dla osignicia tego
celu, lecz maj pozostawa w owym absolutnym uzalenieniu od rodkw do ycia, co jest
niemale form pracy niewolniczej.
Krtko mwic, kwestia wolnoci zgromadze i zbiorowego dziaania sprowadza si do tego, e
mog one pobudzi robotnikw do wyrwania si z niewolniczego uzalenienia. Tote kapita musi
trzyma rk na pulsie i niezgodnymi z prawem wybiegami rozbija zbiorowe dziaania, dogadujc

si z wyamujcymi si ze wsplnego frontu osobnikami co jest zgodne z klasyczn formu: dziel

i rzd. W krajach wysoko rozwinitych wolno gromadzenia si i stowarzyszania jest wpisana
w kodeks prawny (w artykule 12. Karty Praw Podstawowych, obowizujcej w Unii Europejskiej).
Zapomina si o tym przy oglnym osabieniu uzwizkowienia, chocia istnienie zwizkw
zawodowych moe by dla biznesu korzystne zapobiega konfrontacji. Zwizki mog uatwi
porozumienia w sprawach komunikacji, organizacji, szkolenia i morale. Odgrywaj istotn rol
w ustalaniu skali korporacyjnej odpowiedzialnoci spoecznej, ktra jak to ju wykazalimy ma
znaczny udzia w formowaniu si nowego kapitalizmu.

MYL POD ROZWAG

A wic zostae zachcony do uzwizkowienia umocnienia
pozycji zwizkw zawodowych jako rodka do wspdziaania
z si robocz Ale czy przekonae si, e twoi partnerzy
winnych krajach respektuj wolno zgromadze? W miar
wzrostu wymaga w zakresie przejrzystoci dziaa i rzetelnoci
dziaania wzmaga si te presja na rozliczenie si z twoich
wasnych
uzyskw
oraz
rozlicze
ze
wszystkimi
przedsibiorstwami, z ktrymi masz do czynienia.

49. KAIZEN
Kapitay dodatkowe uzyskane w wyniku normalnej akumulacji su jako szczeglnie dogodny
sposb na wykorzystyw anie now ych wynalazkw i odkry, a te rozw oju przemysu w oglnoci.
Zdaniem Marksa w naturze przemysu ley stay rozwj, lecz polega on jedynie na doskonaleniu
maszynerii, majcym na celu systematyczne redukowanie pracy rcznej, a tym samym na
ograniczaniu pacowych roszcze robotnikw. Z upywem czasu take i stary kapita dochodzi do
punktu, w ktrym musi si odnowi od stp do gw, zrzuci z siebie star skr i odrodzi si
w perfekcyjnej formie technicznej, w ktrej zmniejszona liczba robotnikw obsugiwa bdzie
powikszony park maszynowy i przetwarza rwnie zwikszon liczb surowcw w obficiej
wytworzone produkty.
MYL PRZEWODNIA

Firmy znakomite nie polegaj na znakomitoci raz

osignitej, lecz na staym udoskonalaniu i wprowadzaniu
zmian.
Tom Peters, autor Bizn es od nowa!

W trudnych latach przemysu wiktoriaskiego istniay nader ograniczone moliwoci zwikszenia

wydajnoci pracy robotnikw, a bardzo niewielu ludzi uwaao, e robotnicy rozporzdzaj si
umoliwiajc usprawnienie procesu produkcji i polepszenie warunkw pracy, a take zwikszenie
satysfakcji czerpanej z wykonywanej pracy. Marks nie przewidzia tego, e usprawnione zarzdzanie
bardziej przemylne i elastyczniejsze moe doprowadzi nie tylko do zwikszenia wydajnoci
pracy robotnikw, ale wzbudzi w nich dum z tego dokonania, co pooy kres ich poczuciu
wyalienowania, ktre Marks uwaa za nieunikniony skutek kapitalizmu.
Termin kaizen pochodzi z jzyka japoskiego, uformowanego z dwch wyrazw: kai (zmiana) oraz
zen (dobro) zazwyczaj odnosi si go do staego rozwoju, dokonujcego si w wyniku pewnego
procesu. Na og kojarzy si to pojcie z takimi przedsibiorstwami jak Honda, Suzuki, a przede
wszystkim Nippon Steel, ktry wdroy kaizen w pocztku lat 60. Sam termin kaizen jest nieco
modszy, zrazu okrelano taki stay rozwj mianem diszu kanri (samozarzdzanie), ktre
oddawao dynamik zjawiska. W gruncie rzeczy stosowano ten termin do zespow pracowniczych
ponoszcych odpowiedzialno za swoj wydajno i z tego wzgldu wysuwajcych wasne
sugestie co do zwikszania swojej produktywnoci. Niestety, doprowadzio to do mylenia tego
systemu z innym, w ktrym robotnicy bior na siebie ca prac mylow, zupenie jak gdyby proces
wytwarzania by czym w rodzaju skrzynki na pomysy racjonalizatorskie. Kiedy kaizen okaza si

najbardziej wydajny, by wprawdzie wynikiem inicjatywy robotnikw, ale systematycznie nimi

zarzdzano. Na przykad w koncernie Nippon Steel przybra on form mikstury czcej elementy
wolontariatu, pracy opacanej i pracy obowizkowej. Badania prowadzone w tym koncernie
wykazay, e oficjalne spotkania diszu kanri zajmoway pi roboczogodzin w tygodniu, za ktre
uczestnicy pobierali wynagrodzenie, ale pocigay za sob od dwch do piciu godzin tygodniowo
zajmowanych przez nieformalne dyskusje prowadzone przez robotnikw, na og w czasie przerw na
posiek lub po pracy. Te nieopacane godziny honorowej pracy kaizen przynosiy jednak bonusy
w postaci zwikszonej wydajnoci. System kaizen pomaga w dodatku w rozwijaniu ducha
zespou pracowniczego, zapewniajcego temu zespoowi produkowanie we wspzawodnictwie
z innymi zespoami, nad ktrymi ten najlepszy osiga przewag w kreatywnoci i zwikszaniu
efektywnoci pracy. W niektrych przypadkach dochodzio do wymontowywania usprawniajcych
urzdze po zakoczeniu pracy, by je ustrzec przed wzrokiem rywali.

MYL POD ROZWAG

System kaizen mona wprowadzi niemal do kadego rodzaju
biznesu, pod warunkiem, e spenisz cztery jego podstawowe
wymogi:
uksztatowanie
ducha
zespou
uwiadomienie
czonkom
zespou
potrzeby
osignicia
maksymalnej
skutecznoci systemu, utwierdzenie sprzenia zwrotnego
i zapewnienie systemowi staego ewoluowania. Zastanw si
nad tym, w jakim zakresie twoje przedsibiorstwo lub
kierowany przez ciebie jego wydzia wdraa system kaizen i co
moesz zrobi, by polepszy t prac.

50. SZKOLENIE W TRAKCIE POSIKU

Skoro jeszcze przed rozpoczciem praca zostaa wyalienowana od robotnika sprzedajcego sw
si robocz, zagarnita przez kapitalistw i wtopiona w kapita, musi ona w toku procesu
wytwrczego wyoni produkt, ktry nie naley do robotnika.
Wedug Marksa alienacja powodowana przez kapitalizm jest poczwrna. Po pierwsze, robotnicy,
poczynajc od chwili, kiedy zostali wyrwani z naturalnego rodowiska rodzcego ywno,
wyalienowani zostali od wytworw swej pracy i oddzieleni od wiata natury. Po drugie,
wyalienowani zostali od procesu pracy, poniewa podzia pracy zmniejszy bezporednie
wykonawstwo robt i zredukowa czowieka do rangi dodatku do maszyny. Po trzecie, robotnik
indywidualny wyalienowany zosta ze swej natury, poniewa sta si przede wszystkim robotnikiem,
a dopiero w nastpnej kolejnoci czowiekiem. Po czwarte, w wyniku wszystkich tych form
wyobcowania czowiek wyalienowany zosta ze swego czowieczestwa, czego ostateczn
konsekwencj bya utrata kontaktu z innymi ludmi.
MYL PRZEWODNIA

Praca powinna wciga, radowa robotnika i rozwija

w nim twrcze instynkty.
Richard Branson

Nie trzeba by ortodoksyjnym marksist, by przyzna, e wikszo tych stwierdze jest

w oczywisty sposb prawdziwa i e mechaniczna praca przy bezdusznej maszynie naprawczej nie
moe uczyni czowieka szczliwym. Przyznanie to nie skoni ci zapewne do odrzucenia systemu
kapitalistycznego, ale moesz przecie zabiega o zredukowanie lub wrcz usunicie tych
alienujcych elementw.
W tym miejscu otwiera si pole dla formowania konstruktywnej kultury przedsibiorstwa. Kultura ta
nie jest w stanie rozwiza wszystkich problemw, ale moe doj do daleko na drodze wiodcej
do odtworzenia wizi midzy pracownikami, a take midzy nim i gwnym celem dziaania
przedsibiorstwa. Podstawowymi czciami skadowymi dojrzaej kultury przedsibiorstwa s:
Orientacja. Przedstaw ludziom jasn ide, ktr przedsibiorstwo realizuje, cele, do ktrych
zmierza i metody, za pomoc ktrych zamierza te cele osign.
Trening. Oferuj pracownikom trening czcy informacj z motywacj i umoliwiaj pracownikom
wysuwanie ich wasnych sugestii co do celw treningu, podobnie jak wiodce do tego celu drogi.

 Komunikowanie si. Komunikowanie si w ramach korporacji jest czsto jednokierunkowe z

gry na d podczas gdy powinno polega na nieustannym dialogu przy wykorzystywaniu
wszystkich dostpnych mechanizmw.
Docenianie i nagradzanie. Jeli dobre dziaania nie zostaj docenione, wygasaj, ustpujc miejsca
odwalaniu roboty, przy cakowitym braku zainteresowania jej wynikami.
Tak wic wprowad program Ucz si w trakcie posiku. W wikszoci wikszych
przedsibiorstw nikt prawie nie wie, czym zajmuj si inne wydziay, co prowadzi do apatii,
zobojtnienia, a nawet negatywnego stosunku do przedsibiorstwa. Wprowad wic zwyczaj
nieformalnego przedstawiania si pracownikw twego przedsibiorstwa, a take ich wydziaw, ich
pracy, upodoba, preferencji i idiosynkrazji odczuwanych w stosunkach midzyludzkich. Szarpnij si
na zamwienie sandwiczw i zapro wszystkich do rozmowy dotyczcej sposobw, w jaki mogliby
sobie nawzajem pomaga. Jeli to rozpocznie proces humanizowania twojego przedsibiorstwa, to
wykonae krok we waciwym kierunku.

MYL POD ROZWAG

Dobre przedsibiorstwa oferuj Szkolenie w trakcie posiku
innym przedsibiorstwom klientom, kolegom, a take
rywalom.
Jeli
to
sprzyja
ekosystemowi
twojego
przedsibiorstwa w zrozumieniu ciebie i jeli uzyskujesz
moliwo
zjednania
ich
swoimi
ekspertyzami
oraz
przyjacielskim odnoszeniem si do nich, umacniasz rang
i atrakcyjno swego biznesu, a take torujesz drog do
realizacji swoich celw.

51. JESTE TYM, CO KONSUMUJESZ

Czowiek zawsze by konsumentem i pozostaje konsumentem, zarwno przed wytwarzaniem, jak
i w jego trakcie.
Moesz by producentem, menederem lub robotnikiem, ale kimkolwiek jeste, z ca pewnoci
jeste te konsumentem. Wszelki proces produkcyjny dokonujcy si w spoeczestwie musi by
procesem cigym, musi by kontynuowany przez pewien czas i przechodzi przez te same fazy.
Spoeczestwo nie moe przerwa ani wytwarzania, ani konsumpcji. Jak ju wykazalimy, jest to
ukad sprzony w nierozerwaln cao, a podlegajc nieprzerwanej odnowie, kady proces
spoeczny, jakim jest te produkcja, w tym samym czasie poddany zostaje reprodukcji
MYL PRZEWODNIA

Etyczna postawa czowieka powinna si opiera na

yczliwoci, wyksztaceniu i wizi spoecznej; zasady
religijne nie s potrzebne dla jej wspierania.
Albert Einstein

Co waniejsze za, Marks podkrela, e si kapitalizmu jest ruch si, ich przemieszczanie si; tak
wic robotnik, ktry porzuci wie w poszukiwaniu pracy, zostaje zmuszony do konsumowania
produktw, poniewa nie moe ju uprawia produktw rolnych sucych jego wasnemu
wyywieniu. Ten nieprzerwany cykl jako cao i kady robotnik z osobna wymuszaj wic
eksploatacj cudzej pracy.
W obecnej epoce, kiedy udajemy si do delikatesw na zakupy, nie postrzegamy siebie jako
eksploatatorw ani jako eksploatowanych, ale osobisty wkad kadego z nas jako konsumenta
pozostaje niezaprzeczalny, a eksploatacja funkcjonuje wanie w takim systemie. Dlatego te wielu
konsumentw zaczyna docieka etycznego wymiaru ich zakupowej pasji.
Recesja moe nabiera rozmachu, kredyty mog by drastycznie ograniczane, zapa ekonomiczna
moe si pogbia i rozszerza, ale co si tyczy reakcji konsumenta na te zdarzenia, stwierdzi
wypada, e w tych warunkach konsumeryzm etyczny utrzymuje si przy yciu. Coroczne raporty
Cooperative Banku odnotowuj wzrost wydatkw konsumenckich w Zjednoczonym Krlestwie, co
jest widomym wiadectwem ywotnoci konsumeryzmu etycznego. Na przekr temu, e w roku 2008
spada konsumpcja konsumerska, warto rynku etycznego w Zjednoczonym Krlestwie wynosia
33,5 miliarda funtw, a kade gospodarstwo domowe wydao przecitnie 707 funtw na zakupy
zgodne ze swoimi etycznymi pryncypiami (w porwnaniu z 630 funtami wydatkowanymi na takie
cele w roku poprzednim). Tak wic etyczna konsumpcja ma si dobrze, podczas gdy oglne wydatki

konsumenckie zmalay w tyme roku 2008 o 600 miliardw funtw. Na targowiskach i w punktach
sprzeday zdrowej ywnoci zakupy wzrosy o 14 procent. Wydaje si tedy, e preferujemy zakupy
zgodne z naszym sumieniem, nawet kiedy jestemy wiadomi, e wicej nas kosztuj.
T sam tendencj potwierdzaj raporty sporzdzane przez Boston Consulting Group: Green
Advantage for Consumer Companies. Ankieta, ktra obja 9000 osb dorosych w 9 krajach,
wykazaa, e 34 procent mieszkacw Europy bdzie kontynuowao zakupy produktw zielonych,
w Stanach Zjednoczonych procent ten jest o dwa punkty niszy.
Oczywicie, pozostaje zagadk, czy tendencja taka utrzymaaby si, gdyby ludzie rzeczywicie
zostali pozbawieni pienidzy. Mroczn stron caego systemu jest to, e kiedy owi etyczni
konsumenci zachodz do baru fast food, zamiast do drogiej restauracji, lub robi zakupy w sklepach
firmowych, zamiast u samodzielnych drobnych sprzedawcw, mog powodowa si w sprawach
rynkowych wzgldami etycznymi, ktrych uprzednio nie kojarzono z rynkiem. Rozejrzyj si wic za
markowymi sprzedawcami z gwnych ulic, skadajcymi etyczne obietnice.

MYL POD ROZWAG

Konsumowanie mniejszej iloci lepszych produktw jest tylko
czci caej sprawy-moesz prowadzi akcj na rzecz
dokonania istotnej zmiany w polityce zakupw. Moe ona
polega na prostym powiadamianiu ludzi, co i dlaczego kupili.
Nie ma tu powodu do bojkotowania kogokolwiek, zanim nie
znajdziesz czasu, by zawiadomi wytwrc, e zamierzasz obj
go bojkotem.

52. CAA NAPRZD!

Trzeba sobie uwiadomi, e wiele blu fizycznego i moralnego spado na nich z przyczyn, za
ktre w aden sposb nie ponosz odpowiedzialnoci, ktrych istnienia w ogle nie mogli by
wiadomi, z ktrymi nie byliby w stanie si zmierzy.
Marks mwi o robotnikach opresjonowanych przez system gangsterski, ale koncepcja
bezbronnoci pracownika w starciu z kapitalist jest staym wtkiem tematycznym Kapitau. Jego
autor podkrela, e ta nierwno wpisana jest w system, poniewa kapitalista moe nie zatrudni
robotnika, ten za raz ju wyzuty z ziemi, a take wyzbyty samodzielnoci przysugujcej statusowi
niezalenego rzemielnika nie ma alternatywy dla koniecznoci pracy. Musi pracowa, by zdoby
rodki na utrzymanie, i nie moe zmieni tej sytuacji, dopki pace nie wzrosn albo te nie
poprawi si warunki pracy. Sytuacja taka trwa niestety po dzie dzisiejszy w biedniejszych
czciach wiata oraz w wikszoci sabszych ekonomicznie krajw na Zachodzie.
MYL PRZEWODNIA

Ci, ktrzy si w ogle nie poruszaj, nie odczuwaj

brzemienia swych kajdanw.
Ra Luksemburg, marksistowska rewolucjonistka

Moliwe jednak, e nikt spord czytelnikw tej ksiki nie znajduje si w takiej sytuacji. Naleymy
do uprzywilejowanych i wyksztaconych grup, ktre (w wikszoci) mog sobie wybiera miejsce
i rodzaj pracy. Bywamy zatroskani czciej problemami naszej autopromocji lub zawirowaniami
naszej zawodowej kariery ni lkiem przed godem bd te zaharowaniem si na mier przy tamie
produkcyjnej. Tote wyzwaniem naszym jest sposb, w jaki naleaoby wykorzysta nasze atuty,
ktrymi w odrnieniu od robotnikw opisanych przez Marksa zostalimy obdarzeni.
Spytaj samego siebie, czy robisz to, co chciaby robi. I czy wiesz, dlaczego to robisz? Po to, by
mie z czego y? To niewystarczajcy powd. Pora, by zebra si w sobie, poniewa wszyscy
przeszlimy ju dug drog, i zrozumie, e nie wywiadczasz nikomu adnej uprzejmoci, nie
wykorzystujc w peni wolnoci, ktr rozporzdzasz.
Najpierw okrel sobie cel, do ktrego dysz. Co ci motywuje? Jakie ywisz zamiary? Jakie
podejmiesz kroki, by je speni? Nie wzdragaj si przed wytkniciem sobie ambitnych celw,
upewnij si tylko, czy potrafisz rozoy denie do nich na poszczeglne etapy, jakim bdziesz
w stanie sprosta. Tim Wright, konsultant w kwestiach kreatywnoci, wygasza odczyty, w ktrych
wzywa suchaczy, by okrelili, do czego d. Podaje przykad wasnego celu yciowego chce
zagra w golfa na Ksiycu z Davidem Bowie. Podajc cel tak trudny, demonstruje nastpnie, jak

rozoy go na poszczeglne etapy, wieczone skromniejszymi osigniciami najpierw trzeba si

nauczy gra w golfa (to nie jest zadanie szczeglnie trudne), zaprzyjani z Davidem Bowie (to ju
trudniejsze, ale dajce si zrealizowa przy wykorzystaniu odpowiednich kanaw), a w kocu
wybra si na Ksiyc. Ten ostatni etap wydaje si nie do zrealizowania, ale w miar tego, jak
bdzie si rozwijaa turystyka w przestrzeni kosmicznej, moe w cigu nastpnych kilku lat bdzie ju
mona takie zamierzenie speni. Sprawa polega na tym, by nie rozproszy w powszedniej
krztaninie swojej zdolnoci do zrealizowania caego swojego potencjau. Jeli nasze walki okazuj
si daremne, winy za to nie ponosi nikt inny, lecz my sami.

MYL POD ROZWAG

Wypisz sobie swoj misj do spenienia. Nie chodzi o przelanie
na papier goosownych mrzonek, ale o rzeczowe sformuowanie
zamiaru, ktry podejmujesz, i sposobu, w jaki go zrealizujesz.
Schowaj go w jakim wanym dla ciebie miejscu w dzienniku,
albo jako szk rozkadan pod szklan pokryw biurka, gdzie
bdziesz mg stale na ni spoglda i pilnowa realizacji
swojego celu.

KALENDARIUM YCIA I DZIAALNOCI

1818

Rodzi si w Trewirze, podwczas w Prusach, obecnie Nadrenia Palatynat.

1836

Immatrykulacja na studiach prawniczych w Berlinie.

1841

Doktorat z filozofii.

1842/43

Od 15 padziernika 1842 do 18 marca 1843 roku redaktor naczelny Rheinische Zeitung

w Kolonii.

1843

Polubia Jenny von Westphalen, crk barona i radcy stanu.

1844

Pocztek wsppracy z Fryderykiem Engelsem.

1848

Razem z Engelsem wydaje Manifest Komunistyczny. Zostaje redaktorem naczelnym

rewolucyjnej gazety Neue Rheinische Zeitung. Aresztowany (na krtko) w Brukseli.

1849

Od tego roku a do mierci wsppracuje z duym dziennikiem amerykaskim New York

Daily Tribune Emigruje do Londynu.

1852

Popada w powane tarapaty finansowe.

1859

Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej w formie zeszytu. Autor zamierza wydawa

swe szeroko zakrojone dzieo jako zeszyty. Skoczyo si na wydaniu jednego.

1864

Wspzakada midzynarodowe Stowarzyszenie Robotnikw. Aktywnie uczestniczy w jego

pracach.

1867

Ukazuje si Kapita w nakadzie 1000 egzemplarzy.

1868

Z powodu problemw finansowych rozwaa przeniesienie si do Genewy ze wzgldu na

nisze koszty utrzymania.

1881

Umiera jego maonka Jenny, od lat chora na raka.

1883

Marks umiera w Londynie.

GWNE MYLI KAROLA MARKSA

Spoeczestwo komunistyczne
oznacza dzi robi to, a jutro tamto, rankami polowa, popoudniami wdkowa, wieczorami
zajmowa si bydem, po obiedzie krytykowa i w ogle robi to, na co tylko przyjdzie mi ochota,
nie stajc si przy tym myliwym, wdkarzem, rolnikiem czy krytykiem.
Mieszczastwo
Buruazja odegraa w historii najbardziej rewolucyjn rol. Tam, gdzie dosza do wadzy,
zniszczya wszelkie feudalne, patriarchalne, idylliczne stosunki.
wiadomo
Nie wiadomo okrela byt, lecz byt okrela wiadomo.
Bieg dziejw
Hegel zauway, i wszystkie wielkie wydarzenia historyczne i postacie wystpuj dwukrotnie.
Zapomnia tylko doda, e raz jako tragedia, a drugi raz jako farsa
Religia
Religia jest westchnieniem ucinionego stworzenia, sercem nieczuego wiata, tak jak ono jest
dusz bezdusznych uwarunkowa. To opium dla ludu.
Idee
Idee (podobnie jak religie) nie mog mie adnego wpywu na bieg rzeczy.
Filoz ofia
Filozofowie tylko rnie interpretowali wiat; chodzi o to, eby go zmieni.
Kapita
Kapita to martwa praca, ktra oywa tylko na sposb wampira przez wysysanie ywej pracy, i tym
bardziej yje, im wicej jej wyssie
Jz yk
Jzyk powstaje, tak jak wiadomo, dopiero z potrzeby, naturalnej potrzeby komunikowania si
z innymi ludmi
Przemoc
Przemoc jest akuszerem kadego starego spoeczestwa, ktra nosi si z zamiarami wobec
nowego.
Znani zwolennicy teorii Marksa:
Wodzimierz Iljicz Lenin, Jzef Stalin, Mao Zedong, Fidel Castro.