Marta Dobrzyska

Monika Uciska
Instytut Transportu Samochodowego

ZNACZENIE SPRAWNOCI WIDZENIA

DLA BEZPIECZNEGO PROWADZENIA POJAZDU
Bezpieczestwo na drodze, prcz wielu aspektw, wymaga rwnie sprawnego
funkcjonowania narzdu wzroku u kierowcy. Dotychczas, badanie widzenia
stereoskopowego i widzenia przy ograniczonym owietleniu (badania w ciemni) byo
integraln czci badania psychologicznego w zakresie psychologii transportu. Jednake
z punktu widzenia profilaktyki bezpieczestwa ruchu drogowego prcz wyej
wymienionych istotne znaczenie ma widzenie kontrastu.
Artyku przedstawia rozwaania oraz wyniki bada dotyczce znaczenia sprawnoci
widzenia w warunkach ograniczonego owietlenia dla prawidowego i bezpiecznego
prowadzenia pojazdu. Prezentuje rwnie nowy obszar bada wraliwoci na kontrast,
specjalistycznym urzdzeniem - Zaawansowanym Testerem Widzenia (FVA Functional
Vision Analyzer).

IMPORTANCE OF THE EYE SIGHT

FOR SAFE DRIVING
Safety on the road, in addition to many aspects, also requires the effective functioning of
the drivers eye sight. Until now, the testing of the stereoscopic vision and vision under
limited lighting (darkroom tests) was an integral part of psychological tests in the field of
transport psychology. However, from the viewpoint of the road accidents prevention, in
addition to the above-mentioned aspects, the vision of contrast is important too.
This article presents considerations and the research results on the importance of visual
performance in low light conditions for the proper and safe driving. It also presents a new
area of testing contrast sensitivity using specialized device - Functional Vision Analyzer
(FVA).

Transport Samochodowy 2-2014

Wstp
Procesy percepcyjne biorce udzia w przetwarzaniu informacji s angaowane podczas
kadej czynnoci czowieka, rwnie podczas prowadzenia pojazdu. Z psychologicznego
punktu widzenia najistotniejsza w prowadzeniu pojazdu jest percepcja wzrokowa
i suchowa. Pomimo, e w badaniach lekarskich okrela si ostro widzenia, pole
widzenia czy obnienie suchu, jednak dla okrelenia poprawnoci przebiegu funkcji
percepcyjnych wane s rwnie inne elementy. Bezpieczne prowadzenie pojazdu polega
m.in. na dostatecznie szybkim i dokadnym spostrzeganiu i wyodrbnianiu zdarze
wanych z punktu widzenia bezpieczestwa ruchu drogowego. Wraenia wzrokowe
dostarczaj kierowcy informacji o sytuacji na drodze i o pozycji wasnego pojazdu. Wan
rol w prowadzeniu pojazdu odgrywaj takie waciwoci, jak zdolno oceny odlegoci
oraz rozrniania ksztatw w mroku, wraliwo na olnienie oraz prawidowe
rozrnianie barw. Kierujcy jest zmuszony do przetwarzania ogromnej liczby informacji
znajdujcych si w zasigu jego pola widzenia. Spostrzeganie znakw, przedmiotw,
zdarze i osb w trakcie prowadzenia pojazdu wymaga duej sprawnoci percepcyjnej.
Percepcja natomiast nie jest jedynie biernym odbiorem wrae ze rodowiska
zewntrznego, ale w istocie jest efektem aktywnej interpretacji danych zmysowych, do
ktrej wykorzystywane s zarwno wskazwki kontekstualne, jak i nastawienie
i wczeniej nabyta wiedza [17]. Percepcja zazwyczaj umoliwia trafn ocen sytuacji,
jednak w pewnych okolicznociach, np. pod wpywem stresu, w specyficznych warunkach
spoecznych, bd u osb o patologicznej, czy niestabilnej strukturze osobowoci ocena
moe ulec znieksztaceniu [35].
Poniewa okoo 90% informacji koniecznych do prowadzenia pojazdu dostarczana jest
przez narzd wzroku, bezpieczestwo na drodze wymaga sprawnego jego funkcjonowania.
Ukad wzrokowy uczestniczy zarwno w obserwowaniu drogi, spostrzeganiu
i przewidywaniu ruchu pojazdw i innych uczestnikw ruchu np. pieszych, rowerzystw,
ocen pooenia przedmiotw w przestrzeni, spostrzeganiu znakw drogowych przy
jednoczesnym obserwowaniu lusterek, jak i kontrolowaniu wskaza urzdze
znajdujcych si na pulpicie sterowniczym (np. prdkociomierza). A wszystko to
w rnych warunkach drogowych i odmiennym owietleniu.
Dyrektywa Komisji 2009/113/WE z dnia 25 sierpnia 2009r. [5] zmieniajca dyrektyw
2006/126/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie praw jazdy wskazuje czynniki
medyczne majce znaczenie dla kierowania pojazdem. S nimi cukrzyca, padaczka i wzrok
(ostro widzenia, pole widzenia, widzenie w pmroku, wraliwo na kontrast
i olnienie, diplopi oraz inne funkcje, ktrych upoledzenie moe zagraa bezpiecznemu
kierowaniu pojazdami). Badania [9,10,14,19,21] potwierdzaj, e jednym z wyznacznikw
bezpiecznego kierowania pojazdem jest wraliwo na kontrast (zdolno ukadu
wzrokowego do odrniania przedmiotu od jego ta). Badanie wraliwoci na kontrast
zazwyczaj dokonywane jest przez lekarzy okulistw, jednake rwnie niektre placwki
naukowo-badawcze posiadaj stosowne urzdzenia do weryfikacji tej funkcji wzroku.
Tak placwk jest m.in. Zakad Psychologii Transportu i Fizjologii w Instytucie
Transportu Samochodowego w Warszawie.
1. Wymagania sprawnoci narzdu wzroku stawiane kierowcom
Przytoczona wyej Dyrektywa okrela minimalne wymagania dotyczce zdolnoci do
kierowania pojazdami m.in. w zakresie narzdu wzroku. Dyrektywa dopuszcza, aby
24

Znaczenie sprawnoci widzenia

Pastwa czonkowskie wprowadzay normy bardziej rygorystyczne ni minimalne

europejskie.
Implementacj tej Dyrektywy jest Ustawa o kierujcych pojazdami z dnia 5 stycznia
2011 roku.
Kierowcw, zgodnie z Dyrektyw, klasyfikuje si na dwie podstawowe grupy:
Grupa I kierowcy pojazdw kategorii A, A1, B, B1, B+E, T
Grupa II kierowcy pojazdw kategorii C, C1, D, D1, C+E, D+E, D1+E ,
Do grupy II zalicza si rwnie osoby posiadajce uprawnienia do kierowania
tramwajem, kandydaci oraz czynni zawodowo instruktorzy nauki jazdy, egzaminatorzy,
instruktorzy techniki jazdy (art. 34 ust1, art. 60, art. 117 ust 4 Ustawy o kierujcych
pojazdami) [37]. Ponadto wystpujcy o zezwolenie na kierowanie pojazdem
uprzywilejowanym lub przewocym wartoci pienine lub o przeduenie zezwolenia,
kierowcy wykonujcy zawodowo transport osb i rzeczy (art. 39j ust 1, art. 39m Ustawy
z dnia 6 czerwca 2001 o transporcie drogowym) [38].
Dla kierowcw I grupy minimalna ostro wzroku kadego oka osobno oraz przy
patrzeniu razem powinna wynosi nie mniej ni V=0,5/0,5 po korekcji. Ostro wzroku na
tym poziomie zapewnia bezpieczne kierowanie pojazdem, nawet w trudnych warunkach.
Pole widzenia w tej grupie powinno wynosi kadym okiem co najmniej 50 od skroni
i 20 od nosa oraz w gr i w d, natomiast w obrbie 20 od punktu fiksacji nie powinny
wystpowa adne ubytki pola widzenia.
Rozpoznawanie barw w tej grupie nie jest wymagane, natomiast widzenie
stereoskopowe jest wymagane dla kategorii A i A1 [28]. Natomiast dla kategorii B, B1,
B+E i T w przypadku stwierdzenia jednoocznoci mona orzec brak przeciwwskaza do
kierowania pojazdami pod okrelonymi warunkami.
Badanie widzenia zmierzchowego oraz wraliwoci na olnienie wykonuje si
kierowcom z grupy I w przypadku, gdy badany ma wszczepione soczewki
wewntrzgakowe lub jest po laserowej korekcji wad wzroku, oraz u osb kierujcych
pojazdami subowymi (wynik powinien by prawidowy) [24].
Dla kierowcw grupy II minimalna ostro wzroku oka lepiej widzcego powinna
wynosi nie mniej ni V=0,8 i oka gorzej widzcego nie mniej ni V=0,8 po korekcji.
Dopuszczalna korekcja okularowa, soczewkami kontaktowymi, wewntrzgakowymi
wynosi 8,0 D. Wymagane jest rwnie rozpoznawanie barwy: czerwonej, zielonej, tej
[24].
Pole widzenia kadym okiem powinno wynosi 80 od skroni i co najmniej 30 od nosa
oraz w gr i w d, natomiast w obrbie 30 od punktu fiksacji nie powinny wystpowa
dne ubytki pola widzenia. Widzenie stereoskopowe, zmierzchowe oraz wraliwo na
olnienie powinny by prawidowe [28]. Ostrzejsze wymagania w zakresie funkcji
wzrokowych dla tej grupy kierujcych, wynikaj midzy innymi z duej liczby
pokonywanych kilometrw, wikszego tonau pojazdu, a ponadto ze zwikszonej
odpowiedzialnoci za przewoonych pasaerw bd towary.
2. Sprawno widzenia a bezpieczestwo na drodze
Spostrzeganie i widzenie to proces zoony. Skadaj si na niego procesy
fizjologiczno-psychiczne, ktre s zwizane z odbieraniem bodcw wietlnych przez oko,
przetwarzaniem ich w sygnay uruchamiajce procesy mylowe, w ich nastpstwie za
dziaania. W skad wiatoczuej czci oka wchodz dwa receptory:

25

Transport Samochodowy 2-2014

1. czopki - aktywne przy wyszych poziomach owietlenia, odpowiedzialne za dokadne

widzenie i rozrnianie barw i ksztatw w dobrym owietleniu; zgrupowane s
w rodkowej czci siatkwki oka i dlatego najlepiej odbieraj bodce padajce na
rodek oka, na wprost i dobrze owietlone;
2. prciki - aktywne przy niskich poziomach owietlenia, przejmujce funkcj widzenia
w warunkach ograniczonego owietlenia oraz nocnych; nie maj zdolnoci rozrniania
barw; zgrupowane s na obwodzie siatkwki, a tym samym lepiej odbieraj bodce
peryferyjne.
Oba typy receptorw (cho w rnym stopniu) bior udzia w procesie widzenia
w warunkach jazdy nocnej.
Widzenie dzienne pogarsza si wraz ze zmian odlegoci od siatkwki oka i przy
niszych poziomach owietlenia. Sabsze jest wtedy dostrzeganie przeszkd pojawiajcych
si z boku od osi gwnej patrzenia kierowcy (np. wybiegajcy z boku piesi, jadcy
rowerzyci, pojazdy nadjedajce z drogi podporzdkowanej). Zmiana owietlenia
otoczenia wymaga od oka adaptacji, tj. przystosowania si do zmienionych warunkw
i przejcia funkcji widzenia przez inne czci siatkwki [36]. W zalenoci od natenia
wiata wyrniamy adaptacj:
pierwotn jest to okres widzenia czopkowego, gdzie prciki nie zostaj jeszcze
wzbudzone. W tym okresie adaptacja nastpuje szybko, ale po upywie ok. 3 do 9 minut
zatrzymuje si na pewien okres na staym poziomie,
wtrn jest to ponowny okres szybkiej adaptacji, ktra po upywie 15 20 minut
przybiera charakter agodny. W tej fazie dziaalno oka zaley od prcikw. Po
godzinie od zmiany owietlenia adaptacja przebiega ju bardzo powoli i nie ma
wikszego znaczenia dla zdolnoci dostrzegania i rozpoznawania ksztatw [2].
W prawidowych warunkach, niczym nie zakconych, adaptacja wzrasta 50-100 tys.
razy w cigu jednej godziny [12]. Z punktu widzenia bezpieczestwa ruchu drogowego
due znaczenie ma adaptacja pierwotna. Dziki wiatom reflektorw pojazdw,
owietleniu drogi, owietleniu zabudowa przy drodze, ruch pojazdw nigdy nie odbywa
si w cakowitej ciemnoci. W tych warunkach czynno widzenia stale utrzymuj przede
wszystkim czopki, prciki za maj mniejsze znaczenie.
W warunkach jazdy nocnej lub przy ograniczonej widocznoci kierowca naraony jest
na zjawisko olnienia (olepienie). rdo wiata pojawiajce si na ciemnym tle, wysya
w kierunku oka kierowcy promienie wietlne, ktre po dotarciu do gaki ocznej, zostaj
w jej wntrzu rozproszone. Olnienie powoduje odruchow reakcj zwenia renicy oka,
co znacznie utrudnia obserwacj i prowadzi do tego, e kierowca przez okrelony czas
kieruje pojazdem w warunkach ograniczonego widzenia (chwilowe niewidzenie drogi
i przeszkd na drodze). Przyjmuje si, e olnienie ma miejsce, gdy w polu widzenia
pojawia si rdo wiata od 800 do 3 tysicy razy wiksze od istniejcego. Skutkiem
olnienia jest obnienie ostroci wzroku i zdolnoci dostrzegania i rozpoznawania
przedmiotw, ktre jest tym wiksze, im mocniejsze byo rdo wiata. Po ustaniu
dziaania wiata olniewajcego oko powraca do stanu adaptacyjnego (sprzed olnienia).
Zjawisko to okrela si jako readaptacj.
Zjawisko olnienia (olepienia) ma miejsce niezalenie od tego, czy rdem wiata s
reflektory pojazdu nadjedajcego z przeciwka, czy te promienie wietlne odbijajce si
w lusterku wstecznym a pochodzce od pojazdu jadcego z tyu [36]. W przypadku
olepienia przez pojazd nadjedajcy z przeciwka maksimum ograniczenia zdolnoci
widzenia ma miejsce przed wyminiciem si pojazdw, w chwili, gdy oddalone s od
siebie o ok. 25 metrw. Przywrcenie penego widzenia wymaga readaptacji wzroku do
26

Znaczenie sprawnoci widzenia

warunkw widzenia zmierzchowego lub nocnego (ponownego rozszerzenia renicy)

i zaley od zdolnoci readaptacyjnej narzdu wzroku kierowcy [36]. Okres readaptacji
w ruchu drogowym wynosi najczciej 1 5 sekund i jest zaleny m.in. od siy wiata
pojazdu olniewajcego jadcego z przeciwka lub z tyu, ale te od wieku kierowcy. Zbyt
dugi okres readaptacji wzroku moe zagraa bezpieczestwu w ruchu drogowym [3].
W okulistyce wyrnia si dziewi typw olnienia [12]:
1. Jednoczesne powstaje, gdy do oka wpada nadmierna ilo wiata,
2. Sukcesywne wystpuje po ustpieniu olnienia jednoczesnego, przyjmuje form
powidokw i objawia si zmczeniem wzroku,
3. Absolutne przekracza cakowit zdolno adaptacji oka,
4. Adaptacyjne przekracza aktualnie istniejcy stan adaptacji,
5. Wzgldne gdy w rnych czciach pola widzenia dziaa wiato o rnym nateniu,
6. Osiowe dziaajce w linii widzenia,
7. Obwodowe padajce na obwodowe czci siatkwki,
8. Bezporednie wystpujce wprost ze rda wiata,
9. Porednie spowodowane przez wiato odbite.
Do umiejtnoci warunkujcych bezpieczestwo w ruchu drogowym zaliczamy
rwnie widzenie przestrzenne, niezbdne do oceny odlegoci. Umiejtno ta jest wana
dla kierowcw, ktrzy w trakcie prowadzenia pojazdu oceniaj odlego midzy swoim
pojazdem a innymi pojazdami czy uytkownikami drogi. Warto podkreli rnic midzy
widzeniem odlegoci (widzeniem przestrzennym) a ocen odlegoci. Widzenie odlegoci
dokonuje si w bardzo krtkim czasie i wymaga prawidowego widzenia obuocznego,
z kolei ocena odlegoci dokonuje si w duszym okresie czasu i moe by w miar
poprawna bez prawidowego widzenia obuocznego [6]. W badaniach psychologicznych
przy wykorzystaniu stereometru, oceniane jest widzenie z dali i z bliy. Jednake podczas
prowadzenia pojazdu wzrok kierowcy pracuje gwnie w widzeniu dali a nie w bliy. Std
wady wzroku u kierowcw bezporednio wpywaj na wyniki psychologicznej sprawnoci
percepcji gbi w widzeniu w dali [7,8].
Prawidowo funkcjonujcy narzd wzroku wpywa na prawidowe, komfortowe i czsto
bezpieczne wykonywanie pracy, szczeglnie u kierowcw z II grupy (posiadajcych
kategorie prawa jazdy C, D, itd). Z tego te powodu, tak istotne jest wczesne wykrywanie
zaburze funkcji wzrokowych, prawidowa ich diagnostyka, leczenie oraz profilaktyka.
Badania wykazuj, e prawdopodobiestwo spowodowania wypadku u osb z wadami
wzroku jest prawie dwa razy wiksze ni u kierowcw ze zdrowym narzdem wzroku
[30]. Statystyki policyjne [42] od wielu lat wskazuj, e na wystpowanie wypadkw
drogowych wpyw maj midzy innymi warunki atmosferyczne oraz owietlenie, przy
czym ten ostatni czynnik jest uzaleniony od pory dnia i pory roku. W 2013 roku najwicej
wypadkw wydarzyo si przy dobrych warunkach atmosferycznych oraz w cigu dnia
(wtedy jest najwikszy ruch). Jednake naley zauway, i w porze nocnej, na drogach
nieowietlonych wystpuje wysoki wskanik osb zabitych, w co czwartym takim
wypadku ginie czowiek, gdzie w porze dziennej w co czternastym wypadku. W 2013 roku
w warunkach nocnych na drogach owietlonych wydarzyo si 5 257 wypadkw (14,7%)
i zginy w nich 488 osoby (14,5%), za na drogach nieowietlonych miao miejsce 3 370
(9,4%) wypadkw, ktre pochony 820 (24,4%) ofiar. Na drogach pozbawionych wiata
zewntrznego (latarnie) kierowca porusza si pojazdem z zapalonymi wiatami
drogowymi, a w sytuacji, gdy z przeciwka nadjeda inny pojazd, wiatami mijania.
Nakadaj si w takiej sytuacji: ciemne to otoczenia, wiata pojazdu zbliajcego si
z przeciwka i wiata wasnego pojazdu. W tych warunkach kierowca musi dokona nie
27

Transport Samochodowy 2-2014

tylko analizy widocznoci drogi, ale i dostosowa swoj jazd do tej widocznoci. Wiele
wypadkw, ktre maj miejsce w nocy spowodowanych jest sabym widzeniem kierowcy
(wady wzroku, choroby oczu), w tym obnionym poczuciem kontrastu. Tymczasem
sprawno w zakresie widzenia w warunkach nocnych i warunkach ograniczonej
widocznoci jest wanym elementem wpywajcym na bezpieczestwo na drodze. Naley
w tym miejscu rozrni widoczno drogow (istniejca w danych warunkach
moliwo widzenia nawierzchni drogi, jej infrastruktury oraz znajdujcych si na drodze
przeszkd, ktrych obecno wynika z funkcji drogi i jest sygnalizowana w sposb zgodny
z wymaganiami okrelonymi w przepisach drogowych [36]) od widocznoci przeszkody
na drodze. Ta pierwsza, w warunkach jazdy nocnej, odnosi si do dugoci owietlonego
obszaru drogi, z ktrego kierowca moe pobiera informacje co do ksztatu drogi
i moliwoci kontynuowania jazdy. Jeeli na drodze nie ma owietlenia zewntrznego, za
obszar owietlony uznaje si odcinek drogi objty plam wiata padajcego na jezdni
z wasnych reflektorw pojazdu [36]. Gdy za mowa o przeszkodzie, aby moga zosta
dostrzeona musi by owietlona wiatem o pewnym minimalnym nateniu oraz na
pewn minimaln wysoko.
Oprcz jazdy nocnej przy braku owietlenia drogi problemem, z punktu widzenia
bezpieczestwa ruchu drogowego, jest jazda o wicie i o zmierzchu. Istot problemu jest
trudno w ocenie przez kierujcego momentu pojawiania si niedostatecznej
widocznoci zmuszajcej kierowc do zachowania szczeglnej ostronoci. W warunkach
przechodzenia od dnia do nocy oraz od nocy do witu zaburzenia dokadnoci widzenia
mog wynika z faktu, e oczy nie przestawiy si jeszcze z widzenia dziennego na nocne
czy z nocnego na dzienne. W 2013 roku w okresie zmierzchu, witu wydarzyy si 2 445
wypadki (6,8% ogu), w ktrych zgino 310 osb (9,2% ogu), 2 924 (6,6%) osb
zostao rannych [42]. W warunkach przechodzenia z dnia do zmierzchu i z nocy do witu
zaburzenia dokadnoci widzenia mog wynika z faktu, e oko nie przeszo jeszcze
z widzenia nocnego do dziennego, czy z dziennego do nocnego. Zauwaenie przeszkody
w takich okolicznociach zaley od stopnia owietlenia ziemi, stopnia owietlenia
przeszkody, zachmurzenia [36].
Dostpne dane na temat wypadkw dostarczaj przesanek, i jazda w nocy moe by
bardziej niebezpieczna ni jazda w porze dziennej. Potencjalny wkad zaburze widzenia
w zwikszone ryzyko wypadkw w porze nocnej jest popierany przez badania donoszce
o trudnociach na jakie naraeni s np. starsi kierowcy. W badaniach starszych kierowcw,
ograniczenie to byo istotnie powizane ze zmniejszeniem si czuoci kontrastu
u mczyzn, oraz nisk ostroci wzroku u kobiet [40].
Powszechna obserwacja wskazuje na wysoki odsetek bdw percepcyjnych
popenianych przez kierowcw [24], szczeglnie przy sabym owietleniu i ograniczonej
widocznoci.
W badaniach psychologicznych w zakresie psychologii transportu wykorzystuje si
urzdzenia opisane poniej.
2.1. Widzenie przy ograniczonej widocznoci
Stanowisko pomiaru sprawnoci widzenia przy ograniczonym owietleniu suy
sprawdzeniu stopnia widzenia i odrniania ksztatw w mroku. Celem jest ocena
moliwoci percepcyjnych osoby badanej, niezbdnych do prowadzenia pojazdu
w warunkach nocnych. Urzdzenie (Piercie Landolta) umoliwia okrelenie dolnego
progu wraliwoci wzrokowej w warunkach ograniczonego dowietlenia.

28

Znaczenie sprawnoci widzenia

Jak nazwa wskazuje, urzdzenie ma ksztat piercienia (niedomknitego koa), ktry ma

przerw. Ta przerwa moe by w pooeniu godziny 3, 6, 9, 12.
Zadaniem badanego jest, przy jak najmniejszym rozwietleniu pomieszczenia,
rozpoznanie, w jakim pooeniu znajduje si przerwa w Piercieniu.

Rys. 1. Piercie Landolta [zbiory ITS]

Fig. 1. Landolt ring [ITS collection]

2.2. Wraliwo na olnienie

Sprawdzeniu wraliwoci oka na olnienie suy NOKTOMETR. Badanie ma na celu
okrelenie czasu adaptacji /rekonstrukcji/ receptora wzrokowego po nawietleniu wiatem
biaym.
Wraliwo na olnienie odgrywa znaczc rol przy prowadzeniu pojazdw noc.
W zalenoci od tego, jak dugi jest okres adaptacji, czyli przystosowania si oka do
przejcia z jasnoci do ciemnego otoczenia, zaley bezpieczestwo jazdy po zapadniciu
zmroku. Adaptacja u rnych ludzi przebiega rnie. Jedni potrzebuj zaledwie kilka
sekund, aby wrci do normalnego widzenia po olnieniu, innym potrzeba na to
kilkanacie lub nawet kilkadziesit sekund. W tym okresie olniony kierowca nie jest
w stanie spostrzec adnej przeszkody na drodze.
W badaniu tym zadaniem osoby jest jak najszybsze rozpoznanie figury geometrycznej
bd ksztatu, na reflektorze, ktrego wiatem uprzednio kierowca zosta olepiony.

Rys. 2. Noktometr [zbiory ITS]

Fig. 2. Noktometer [ITS collection]
29

Transport Samochodowy 2-2014

3. Zaburzenia widzenia oraz inne czynniki zakcajce kierowanie pojazdem

Funkcje wzrokowe wi si cile z procesami percepcji i spostrzegania, ktre
w sposb zasadniczy decyduj o jakoci funkcjonowania w ruchu drogowym.
3.1. Zaburzenia ostroci wzroku zwizane z wiekiem
Zaburzenia widzenia, gwnie ostroci wzroku, w duej mierze dotycz ludzi starszych.
Badania [27, 29] pokazuj, i wraz z wiekiem dochodzi u czowieka do pogorszenia
psychofizjologicznych funkcji organizmu. Zmiany tych funkcji zachodz ze szczegln
intensywnoci po 40 roku ycia. Zmniejsza si wwczas zdolno widzenia o zmroku
i wydua si czas adaptacji oczu.
Tabela 1
Trudnoci zwizane z prowadzeniem samochodu [za 13]
Table 2
The difficulties associated with driving a car [acc. to 13]
Deficyty zwizane z wiekiem
Wzrastajcy czas reakcji i problem
z podzielnoci uwagi
Osabienie wzroku, zwaszcza przy
niedostatecznym owietleniu
Pogorszenie oceny prdkoci i odlegoci
Trudno w percepcji i analizie sytuacji
Trudno w obracaniu gowy, obnione
widzenie peryferyczne
Zwikszona mczliwo

Trudnoci zwizane z prowadzeniem samochodu

Trudno z prowadzeniem samochodu w nieznanym
otoczeniu
Trudno z dostrzeganiem pieszych i innych
obiektw, trudno w odczytywaniu znakw
i prowadzeniu podczas zych warunkw pogodowych.
Trudno dopasowania prdkoci do prdkoci innych
pojazdw i wczania si do ruchu, wyprzedzania.
Trudno w ustpowaniu pierwszestwa,
dostosowaniu si do sygnaw wietlnych i znakw.
Trudno w zauwaaniu przeszkd w trakcie
wykonywania manewrw i obserwowania drogi
podczas zmieniania pasa ruchu.
Zmczenie dugimi podrami, moliwo wypadkw
zwizanych z wypadniciem pojazdu z jezdni.

W Polsce, grupa starszych osb w wieku 65+ (14% populacji), stanowi 17% osb
zabitych, w Unii Europejskiej 22% [43]. Osoby starsze gin na drodze gwnie jako piesi.
Ich zagroenie wynika z ograniczonych moliwoci oceny i radzenia sobie w trudnych
warunkach ruchu gwnie z powodu deficytw poznawczych ale rwnie z powodu
gorszego wzroku i suchu. Osoby starsze s take mniej odporne na siy dziaajce na ciao
podczas zderzenia. Z danych z krajw Unii Europejskiej, wynika, e urazy spowodowane
wypadkami drogowymi s drug wiodc przyczyn wypadkw miertelnych wrd ludzi
w wieku 65 i wicej lat, co stanowi 20% wszystkich urazw. Najbardziej powszechne
bdne zachowania w sytuacjach drogowych odnotowane u starszych kierowcw to:
niewaciwe uywanie pedau gazu, niemono utrzymania waciwej prdkoci,
niewaciwe uycie hamulcw, zbyt popieszne, nierozwane ruchy kierownic,
wyjedanie poza linie namalowane na jezdni, niezachowanie waciwego odstpu od
innych pojazdw, niewaciwe zmiany pasa ruchu, niewaciwe lub niezgodne
z przepisami skrcanie. Wikszo wypadkw, w ktrych bior udzia to te, w ktrych
sami s winni (podobnie z kolizjami) [15].
Do 25 roku ycia, czyli w okresie rozwoju gaki ocznej, u osb z problemami
dotyczcymi wzroku, spowodowanymi budow anatomiczn oka (np. zbyt krtka o
30

Znaczenie sprawnoci widzenia

przednio tylna) ostro widzenia moe poprawia si samoistnie dziki temu, e wielko
gaki ocznej w tym okresie zwiksza si, co koryguje problem. U czci modych ludzi
nawet stosowanie soczewek korekcyjnych nie jest wymagane, gdy ukad akomodacji oka
jest na tyle elastyczny, e sam potrafi skorygowa wad. Niestety w wieku okoo 40 lat
oko stopniowo traci zdolnoci akomodacyjne i wwczas zaczynamy mie kopoty
z wyranym widzeniem odlegych przedmiotw, niezbdne staje si stosowanie soczewek
korygujcych, ktre zwykle w wieku okoo 60 lat musz zosta wymienione na
mocniejsze. U dalekowidzw wchodzcych w wiek podwyszonego ryzyka formowania
si zamy efekt usztywniania si soczewki moe mie skutek odwrotny ni w przypadku
krtkowidzw stopie nadwzrocznoci zmniejsza si, gdy przejciowo zwiksza si
zdolno ogniskowania soczewki oka, dziki czemu we wczesnym stadium zamy
widzenie na odlego poprawia si. Najwysz warto ostro wzroku osiga okoo 20
roku ycia, do 50 roku ycia pozostaje na zblionym do szczytowego poziomie, pniej
agodnie obnia si do 70 roku ycia, nastpnie ostro spada w d i powyej 80 lat
odpowiada ju tylko swojego najlepszego poziomu.
Zaleno pomidzy ostroci wzroku i bezpieczestwem jazdy zostaa oceniona przez
rnych badaczy. Jedna z najbardziej wpywowych prac zostaa wykonana przez Burg
i ponownie przeanalizowana przez Burg i Hills [18]. Badacze ci przeanalizowali dane
dotyczce 17.500 kierowcw w Kalifornii. Analizy te wykazay, e dla kierowcw
modych i w rednim wieku nie byo korelacji pomidzy zym stanem ostroci wzrokowej
i wysokim wskanikiem wypadkowoci. W stosunku do starszych kierowcw, osabiona
ostro wzroku wykazaa pozytywn korelacj z wysokim wskanikiem wypadkowoci.
Autorzy badania, jednake podkrelaj, i mimo istotnoci statystycznej wielko tej
korelacji bya do niska, i ostrzegaj, aby zaleno ta nie bya traktowana jako gwny
czynnik wpywajcy na wysoki wskanik wypadkowoci.
W celu weryfikacji zaoe dotyczcych obniania si sprawnoci m.in. wzrokowej
kierowcw wraz z wiekiem, w Zakadzie Psychologii ITS dokonano szczegowych analiz
w grupach w dwch kategoriach wiekowych do 40 lat i powyej 60 lat. Analizy oparto
o wyniki bada kierowcw prowadzonych w ITS w latach 2004 2010. Wykorzystano
aparatur badawcz: stereometr, ciemni piercie Landolta, noktometr. Nie
zaobserwowano istotnych statystycznie rnic w ocenie odlegoci (stereometr) i pomidzy
badanymi grupami. Natomiast zauwaono, e wraz z wiekiem spada jako widzenia
w mroku (cecha ta sukcesywnie pogarsza si u starszych kierowcw). Zwiksza si
natomiast wraliwo na olnienie, co jest skutkiem pogarszajcego si wzroku
i koniecznoci duszej adaptacji do warunkw nocnych.

31

Transport Samochodowy 2-2014

Czas adaptacji

202
152
widzenie w mroku
102
wraliwo na
olnienie

52
2
do 40 r..

po 60 r..

Rys. 3. Waciwoci wzroku w zalenoci od wieku kierowcy [33]

Fig. 3. Eye sight properties depending on the age of the driver [33]
Tabela 2
Korelacje pomidzy wiekiem a ciemni [34]
Table 2
Correlations between age and darkroom [34]

Przeprowadzona analiza korelacji liniowej wykazaa, i wiek koreluje istotnie

z wynikami widzenia w mroku r= 0,236; p<0,001 Im starsi badani tym wysze (gorsze)
wyniki widzenia w mroku.

32

Znaczenie sprawnoci widzenia

Rys.4. Korelacja pomidzy wiekiem a widzeniem w mroku [34]

Fig. 4. The correlation between age and seeing in the dark [34]

Wiek koreluje istotnie z wynikami wraliwoci na olnienie r=0,239; p<0,001

Im starsi badani tym wysze (gorsze) wyniki wraliwoci na olnienie

Rys. 5. Korelacja pomidzy wiekiem a wraliwoci na olnienie [34]

Fig. 5 The correlation between age and sensitivity to glare [34]

Badania wskazuj, e wikszo starszych kierowcw jest wiadoma swoich deficytw

i zwikszonego ryzyka wypadku. Z tego powodu czsto ograniczaj oni ilo podry
samochodem oraz jazd w warunkach, ktre uwaaj za zagraajce przy niedostatecznych
warunkach owietleniowych i atmosferycznych. Unikaj takich sytuacji, w ktrych czuj
si niepewnie czy niekomfortowo. Czsto dostosowuj swoje zwyczaje do ograniczonych
moliwoci, np. poprzez zmniejszanie prdkoci, unikanie prowadzenia samochodu
w nocy czy zmniejszenie dystansu. Jednak, jak dowodz wyniki wspomnianych wczeniej
bada, owa wiadomo przewanie nie dotyczy deficytw poznawczych.
33

Transport Samochodowy 2-2014

Tymczasem badania w warunkach symulowanych (na symulatorach jazdy), jak

i rzeczywistych (na drodze) wskazuj zwizek pomidzy problemami wzrokowymi
a zwikszonym prawdopodobiestwem spowodowania wypadku [18].
Dlatego te, tak istotne jest badanie opisywanych wyej funkcji wzrokowych nie tylko
z powodu zagroenia bezpieczestwa na drodze ale z powodw edukacyjnych,
zwikszonej wiadomoci swojego stanu psychofizycznego (zaburzenia te maj tendencj
do rozwijania si bardzo powoli, wobec tego ludzie czsto nawet nie s wiadomi
rozwijajcej si choroby).
Pamitajc, e ograniczenia przywileju prowadzenia pojazdu, ktry szczeglnie dla
starszych osb, moe prowadzi do spoecznej izolacji [19], naley szuka rozwiza
radzenia sobie z trudnociami tej natury, ktre to w obliczu rozwijajcej si medycyny
i nowych technologii mog zosta naprawione.
3.2. Barwnikowe zwyrodnienie siatkwki
Trudnoci z widzeniem zmierzchowym czy wraliwoci na kontrast zwizane s
z rnymi zaburzeniami. Zaburzenia widzenia zmierzchowego s najczciej nastpstwem
barwnikowego zwyrodnienia siatkwki lub innych form lepoty zmierzchowej [4].
W barwnikowym zwyrodnieniu siatkwki mona wyrni trzy gwne cechy, ktre mog
wystpowa samodzielnie bd we wzajemnych kombinacjach:
lepota zmierzchowa na skutek degeneracji prcikw w siatkwce, odpowiedzialnych
za widzenie czarno-biae, zaczyna si wwczas widzie duo gorzej w warunkach
zmierzchowych,
Ograniczenie pola widzenia rozwija si ono w zrnicowany sposb. Moe najpierw
wystpi na obrzeach pola widzenia, w centrum siatkwki lub te w okrelonych jej
miejscach w postaci mroczkw.
Wraliwo na wiato powoduje silny bl oczu [26].
W licznych badaniach [18] oceniano zwizek pomidzy polem widzenia
i bezpieczestwem kierowcy. Johnson i wsppracownicy wskazali, e wskanik
wypadkowoci by dwa razy wyszy u osb z zaburzeniem obuocznego pola widzenia.
Podjo rwnie prb zbadania zwizku pomidzy polem widzenia kierowcy
a bezpieczestwem jazdy. W serii artykuw Wood i wsppracownicy [39] oceniali
wpyw symulowanego zaburzenia pola widzenia na wydajno jazdy na zamknitym torze,
stworzonym specjalnie do badania. Wyniki tych bada wskazuj, e symulowane
upoledzenie pola widzenia u kierowcw wpywa negatywnie na niektre funkcje np.
identyfikacj znakw drogowych, unikanie przeszkd drogowych oraz czas reakcji.
Lovsund i Hedin [18] potwierdzaj w badaniach z uyciem symulatora jazdy, e ubytki
w polu widzenia kierowcy wpywaj na osabienie umiejtnoci wykrywania bodcw
w otaczajcym ich rodowisku ruchu drogowego.
3.3. Zama
Problemem, z jakim spotyka si coraz wicej ludzi, szczeglnie w wieku starszym, ale
bdcych rwnie kierowcami jest zama. Zama polega na stopniowym zmtnieniu
soczewki oka, co powoduje nieostre lub podwjne widzenie, zwikszon wraliwo na
wiato oraz aureole wok punktw wietlnych. Pogarsza si oglna zdolno widzenia,
kolory staj si wyblake, moe doj nawet do znacznego upoledzenia widzenia [41].
Osoby z zam, z obnion funkcj czuoci kontrastowej, mog mie trudnoci zarwno
w codziennym funkcjonowaniu np. z rozpoznawaniem mimiki twarzy, dostrzeeniem
krawdzi krawnika, wlewaniem pynw do kubka, czytaniem w sabym owietleniu, jak
34

Znaczenie sprawnoci widzenia

i z jazd o zmierzchu, w nocy i dostrzeganiem potencjalnie niebezpiecznych sytuacji na

drodze w odpowiednim czasie [23]. Potwierdzaj to rwnie badania [16] prowadzone
przez australijskich optometrystw i psychologw. Zama to choroba charakterystyczna
dla wieku starszego, jednake trzeba wzi pod uwag, e spoeczestwo caego wiata
starzeje si i liczba starszych kierowcw w ruchu drogowym z roku na rok bdzie si
zwikszaa. Zagadnienie jest o tyle wane, i wiele osb, chorujcych na zam nadal
prowadzi pojazdy, pomimo, e ich widzenie zdecydowanie odbiega od wymaganych
standardw. Zama niesie ze sob rne zaburzenia widzenia (zmniejszenie ostroci
wzroku, zwikszenie wraliwoci na olnienie, zmniejszenie wraliwoci na kontrast),
jednake tylko wraliwo na kontrast jest bezporednio zwizana ze wzrostem wskanika
wypadkowoci i zwikszonym ryzykiem wypadku. W badaniach Horswill
i wsppracownikw [16] porwnywano kierowcw uczestniczcych w wypadku z grup
kierowcw bezwypadkowych i stwierdzono omiokrotnie wiksze prawdopodobiestwo
wystpienia obnionej wraliwoci na kontrast w oku sabszym. W rozpoznawanie ryzyka
przez kierowc zaangaowane jest rozpoznanie potencjalnego zagroenia w postaci innych
uytkownikw drogi, ocena prdkoci innych pojazdw wzgldem swojego, ocena
moliwoci wystpienia kolizji. Zama moe wpyn zarwno na moliwo
rozpoznawania obiektw, jak i ocen prdkoci. Autorzy powyszych bada
zaobserwowali wystpowanie korelacji wraliwoci na kontrast z percepcj ryzyka
u kierowcw po 65 roku ycia im nisza wraliwo, tym duszy czas percepcji (np.
zauwaenie innych uytkownikw drogi, albo innej przeszkody) [16].
Wyniki bada przeprowadzonych przez Wooda i wsppracownikw [40] wskazuj, e
podczas jazdy w nocy, symulowana na uczestnikach badania przez nich zama, znacznie
zmniejszaa u kierowcw wraliwo na kontrast, wobec tego pogarszaa zdecydowanie
wydajno jazdy. Wpywaa ona rwnie na zmniejszon liczb rozpoznanych na drodze
znakw drogowych. Podobnie, zdolno do wykrywania zagroe na drodze i ich unikania
bya znacznie gorsza przy symulowanych zaburzeniach wzroku, szczeglnie przy zamie.
Wszyscy uczestnicy badania jechali wolniej przy symulowanych zaburzeniach widzenia,
co dowodzi, i ograniczenie prdkoci jest czsto jednym z potencjalnych rodkw
kompensacyjnych przyjtych przez kierowcw z zaburzeniami wzroku, jednake rzadko
wystarcza aby zrekompensowa pogorszenie wydajnoci jazdy.
Zama jest najczstsz przyczyn utraty wzroku u osb dorosych w wieku powyej 60
lat. Chocia s obecnie dostpne skuteczne metody leczenia tego schorzenia, wielu
dorosych musi sprosta zadaniu prowadzenia pojazdu z zam, a do chwili gdy nastpi
jej chirurgiczne usunicie, a zwykle dochodzi do tego wtedy, gdy kierowca ma ju
powane ograniczenia funkcjonalne. Z tego powodu niestety na drogach jedzi wielu
kierowcw z zam.
3.4. Jaskra
Kolejnym zaburzeniem, ktre moe wspwystpowa z zam jest jaskra,
charakteryzujca si postpujcym zanikiem tarczy nerwu wzrokowego oraz postpujcym
ubytkiem pola widzenia, stopniowo prowadzcych do cakowitej lepoty. We wczesnym
stadium przebiega ono bezobjawowo. Potem pojawia si stopniowa utrata widzenia
obwodowego i zwikszenie liczby plam lepych. Zmiany w obrbie nerwu wzrokowego s
nieodwracalne [23]. Jaskra moe by wkrtce drug najczstsz przyczyn lepoty na
wiecie. Jest w tej chwili jedn z czterech najwikszych przyczyn upoledzenia wzroku
w starszym wieku. Kierowcy z jaskr i zawonym polem widzenia zgaszaj due
trudnoci z prowadzeniem pojazdu w ruchu drogowym. Badania stanu Washington
35

Transport Samochodowy 2-2014

w Stanach Zjednoczonych dowiody, e kierowcy ktrzy spowodowali wypadek byli duo

bardziej naraeni na schorzenie jakim jest jaskra [18].
3.5. Retinopatia cukrzycowa
Retinopatia cukrzycowa jest bardzo specyficznym powikaniem naczyniowym,
zarwno dla cukrzycy typu 1 i typu 2. Stanowi ona powane zagroenie dla wzroku.
Szacuje si, e retinopatia cukrzycowa jest w tej chwili najczstsz przyczyn nowych
przypadkw lepoty wrd osb dorosych w wieku od 20 do 74 lat. Z badania Koepsella
i wsppracownikw, wynika, e starsi kierowcy zaangaowani w wypadki drogowe mieli
2,6 raza czciej retinopati cukrzycow ni grupa kontrolna. De Klerk i Armstrong
rwnie donosz o wyszym ryzyku hospitalizacji z powodu urazu drogowego wrd
modych ludzi chorujcych na cukrzyc [18]. Cukrzyca wywouje zmiany w narzdzie
wzroku jeszcze przed ujawnieniem si retinopatii. Do wczesnych powika ocznych
cukrzycy naley: nawracajce jczmienie powiek, zaburzenia refrakcji, retinopatia prosta
[11].
3.6. Zwyrodnienie plamki tej
Po pidziesitym roku ycia nastpuje zwyrodnienie plamki tej, ktra skupiajc
komrki nerwowe odpowiada za powstawanie obrazu. W zaawansowanych stadiach moe
prowadzi nawet do cakowitego zaniku centralnego pola widzenia, co wskazuje i skutki
jej uszkodzenia s bardzo powane. Do pierwszych symptomw naley: widzenie za mg,
zamazane lub falujce plamki, znieksztacenie obrazu. W miar rozwoju choroby
pojawiaj si zaburzenia widzenia barw, mroczki w centrum pola widzenia, nastpuje
pogorszenie ostroci wzroku, pojawia si sabsza wraliwo na kontrast i olnienie oraz
problemy z adaptacj do ciemnoci [11,23].
3.7. Inne czynniki
Istnieje wiele dodatkowych czynnikw wpywajcych na prawidowe funkcjonowanie
narzdu wzroku. Oprcz zaburze widzenia zwizanych z chorob znaczenie ma rwnie
znuenie, zdenerwowanie, rozproszenie uwagi, stres wywoany sytuacj na drodze,
olnienie, ograniczenie pola widzenia oraz zjawisko krtkowzrocznoci nocnej i ciaa obce
w oku. Cz tych czynnikw wynika ze specyfiki wykonywanej przez kierowc pracy,
zwizanej z intensywnym zaangaowaniem narzdu wzroku, prowadzcym czsto do jego
zmczenia. Stae wpatrywanie si w okrelone punkty prowadzi do zmniejszenia czstoci
mrugania, co pogbia zaburzenia stabilnoci filmu zowego, speniajcego bardzo wan
rol w prawidowym funkcjonowaniu narzdu wzroku. Zaburzenia tej ochronnej powoki
s jedn z czstszych przyczyn objaww dyskomfortu oczu. Do subiektywnych
i przejciowych objaww zmczenia zalicza si zamazywanie obrazw, bl oczu,
dwojenie, zaburzenie zdolnoci oceny odlegoci. Natomiast staym objawem jest oglne
wyczerpanie organizmu kierowcy: ociao powiek, osabienie ruchw zbienych oczu,
uczucie piasku pod powiekami, podwjne widzenie oraz pniejsze objawy takie jak
uczucie zbyt szybkiej jazdy i halucynacje [20]. Na zmczenie wzroku kierowcy, a tym
samym na jego funkcjonalno, maj wpyw zarwno czynniki wewntrzne (choroby
ukadu krenia, cukrzyca, padaczka oraz inne zaburzenia endokrynologiczne lub
psychiatryczne, stosowanie niektrych lekw i niedobory witaminowe), zewntrzne
(owietlenie, jasno bodca, kontrast pomidzy bodcem a jego tem, rodowisko,
przedmiot i charakter pracy), rodowiskowe (temperatura, ruch i wilgotno powietrza,
klimatyzacja, zadymienie czy ogrzewanie) i miejscowe (stan refrakcji oka, szeroko
36

Znaczenie sprawnoci widzenia

renicy, napicie akomodacji, jako filmu zowego, prawidowa fiksacja plamkowa oraz
stan funkcjonalny czopkw).
4. Nowy obszar bada - wraliwo na kontrast
Wraliwo na kontrast (zbadana po raz pierwszy przez Campbell i Green [9] w 1965
roku) daje informacj o zdolnoci czowieka do odrniania widzianego obiektu od ta.
Dostarcza rwnie wanych informacji o moliwociach wzrokowych osoby badanej, czyli
obrazuje jej faktyczne funkcjonowanie wzrokowe. Przez kontrast rozumie si stosunek
iloci wiata odbitego od dwch znajdujcych si obok siebie powierzchni, kontrast
progowy z kolei to najmniejsza warto kontrastu konieczna do zauwaenia obiektu [9 s.
61].
Badania dowiody [11], e wraliwo na kontrast i pole widzenia maj wikszy wpyw
na orientacj przestrzenn i prowadzenie pojazdu ni ostro wzroku.
Do oceny moliwoci wzrokowych kierowcy najczciej stosuje si tablice Snellena.
Metoda ta bada zdolno do rozpoznawania zmniejszajcych si stopniowo znakw-liter
o jednakowym, wysokim kontracie [32]. Wykorzystywana jest rwnie do oceny wady
refrakcji, jednake jej wad jest, i nie wykrywa odchyle w widzeniu takich jak zama,
jaskra, choroby nerwu wzrokowego itp. Zdecydowanie rzadziej wykonuje si badania
wraliwoci na kontrast. Tymczasem do oceny funkcjonowania wzrokowego badanie
ostroci wzroku wycznie w duym kontracie jest niewystarczajce. Poniewa widzenie
rzeczywistego wiata nie ogranicza si do czarno-biaych obrazw o wysokim kontracie,
ale skadaj si na nie obiekty o rnej wielkoci, widziane w we mgle, noc, w jaskrawym
socu, std wiele zaburze widzenia wykazuje o wiele wiksze nasilenie w takich
warunkach. Prowadzenie samochodu o zmierzchu lub we mgle nad ranem wymaga innych
moliwoci wzrokowych ni obserwacja obiektw na ulicy w penym socu.
W scenerii ruchu drogowego, istotne obiekty s zwykle rozpoznawane poprzez rnice
w kolorze i poprzez kontrast. Przy poziomie owietlenia nocnego widzenie kolorw jest
sabe, a zatem gwnie dominuje kontrast. Z bada wynika, e przy zmniejszonej jasnoci
i zmniejszonym kontracie czas reakcji kierowcy jest spowolniony, co wykazuje prost
zaleno matematyczn i moe by stosowane jako docelowy wskanik widocznoci [24].
W cigu godzin nocnych, przy niekorzystnych warunkach atmosferycznych jak deszcz czy
mga, informacje dopywajce do zmysu wzroku zostaj zredukowane, widzenie konturw
staje si gorsze i wzrasta ryzyko olepienia. W tych okolicznociach, ostro wzroku
odgrywa mniejsz rol ni umiejtno rozpoznawania sabego kontrastu. Szacuje si, e
przy dobrych warunkach owietleniowych przecitny 75-latek wymaga co najmniej
dwukrotnie silniejszego kontrastu dla zyskania komfortu patrzenia jak u osoby modej,
natomiast 90-latek i osoby starsze potrzebuj kontrastu szeciokrotnie silniejszego [11].
Van den Berg i Van Rinn [30] wykryli wrd kierowcw z szeciu krajw Unii
Europejskiej, e 0,5% osb od 20 do 30 roku ycia cierpi z powodu ograniczonej czuoci
kontrastu. Sprowadza si to do 1% dla osb midzy 45 a 54 rokiem ycia, a odsetek ten
wzrasta a do 25,4% w grupie osb w wieku 75 lat lub wicej. Wobec tego wraliwo na
kontrast zdaje si by bardziej zwizana z prawdopodobiestwem spowodowania wypadku
ni ostro wzroku. McGwin Jr, Chapman i Owsley [18,19] stwierdzili, e obniona
wraliwo na kontrast ma wpyw na szereg zoonych czynnoci w ruchu, np. na
manewry wykonywane przy zakrtach jak rwnie przy jedzie na drogach o duym
nateniu ruchu a podczas procesu starzenia czuo na kontrast maleje.

37

Transport Samochodowy 2-2014

Hess i Woo w swoim badaniu zademonstrowali osabienie wraliwoci na kontrast

u pacjentw z zam ju w 1980 roku [21]. Funkcja wraliwoci na kontrast mierzona
w zwykym owietleniu daje nam tylko ograniczone informacje dotyczce utraty wzroku
w yciu codziennym spowodowane rozproszeniem si wiata wewntrzgakowego.
W celu zwikszenia skutkw rozproszenia wiata na wraliwo kontrastu Hess i Woo
zmierzyli spadek czuoci kontrastu podczas wprowadzania silnego rda wiata do pola
widzenia. Ta procedura zostaa przeprowadzona na szeciu osobach, ktre przeszy
pozytywnie standardowe testy ostroci wzroku i wykazay tylko umiarkowany spadek
wraliwoci na kontrast w zwykym badaniu, jednake narzekay na wizualne osabienie,
szczeglnie w pracy.
Poniewa wiele danych [14] wskazuje na zwizki midzy spostrzeganiem kontrastu
(wraliwoci na kontrast) a ryzykiem uczestnictwa w wypadku [1,19,21] dlatego wydaje
si istotne wprowadzenie tego badania (oceny sprawnoci widzenia w warunkach
zmierzchowych) do metodologii badania kierowcw.
4.1. FVA Functionak Visoin Analyzer
Do oceny wraliwoci na kontrast, midzy innymi u kierowcw, suy Zaawansowany
Tester Widzenia (Functional Vision Analyzer FVA) kompleksowy tester okulistyczny,
pozwalajcy na zaawansowane zbadanie szeregu funkcji wzrokowych. Na polskim rynku
jest to urzdzenie innowacyjne, dziaajce jak dotd tylko w kilku wiodcych orodkach
klinicznych. Badania widzenia kontrastu stanowi szczeglny rodzaj pomiaru widzenia
polegajcy na ocenie czuoci kontrastowej osoby badanej, a tym samym ocenie zdolnoci
jego widzenia w realnym otoczeniu. W jego skad wchodzi wiele testw. Poza testem
wraliwoci na kontrast (test FACT) urzdzenie posiada testy do badania: ostroci wzroku
do dali (6 m, system ETDRS), ostroci wzroku do bliy (40 cm, system ETDRS), widzenia
przestrzennego do dali (kka Wirtha), widzenia barw (tablice pseudoizochromatyczne
Ishihary),
potencjalnej
ostroci
wzroku
(system
ETDRS),
widzenia
mezopowego/fotopowego, widzenia w olnieniu dla dwch poziomw i pola widzenia
w paszczynie horyzontalnej (45 85) [9].
Testy FACT wraliwoci na kontrast (CSF) s jedynymi testami odpowiadajcymi
wymogom norm ANSI (American National Standard Institute) i FDA (Food and Drug
Administartion), zawieraj bowiem testy fal sinusoidalnych z antyaliasowaniem
brzegowym. Dziki temu urzdzenie FVA jest stosowane przez FDA w badaniach
dopuszczajcych nowe wyroby medyczne do obrotu na rynku USA.
Urzdzenie posiada system owietlenia diodami LED z mechanizmem autokalibracji do
warunkw otoczenia, dziki czemu jestemy w stanie uzyska jednorodne i niepowtarzalne
owietlenie testw oraz ta, na ktrym s one wywietlane. Poziomy owietlenia
fotopowego i mezopowego zostay precyzyjnie wykalibrowane (niezalenie od warunkw
zewntrznych jest to luminancja 85 cd/m oraz 3 cd/m), podobnie jak dwa stopnie
olnienia (I stopie 10 lux/1 lux, II stopie 135 lux/28 lux). Dziki temu urzdzenie
wykorzystywane jest na wiecie jako podstawowe w badaniach klinicznych widzenia
funkcjonalnego (jest to widzenie codzienne). Badania wraliwoci na kontrast pozwalaj
na wczesne wykrycie zamy, jaskry i AMD choroby plamki tej, jeszcze zanim
pojawi si objawy widoczne w standardowych badaniach okulistycznych.
Zalet tego urzdzenia jest take ekonomiczno i atwo w uyciu.

38

Znaczenie sprawnoci widzenia

Rys. 6. Zaawansowany Tester Widzenia [zbiory ITS]

Fig. 6. Functional Vision Analyzer [ITS collection]

Najbardziej diagnostycznym testem w caym zestawie jest Test funkcjonalnej ostroci

wzroku w kontracie F.A.C.T. (The Functional Acuity Kontrast Test). Zosta stworzony
w 1983 roku przez dr Arthura P. Ginsburga, pioniera technologii badania wraliwoci na
kontrast. Test suy do oceny funkcjonalnej ostroci wzroku, czyli do oceny moliwoci
wzrokowych w codziennym funkcjonowaniu w realnym otoczeniu. Zosta stworzony
w celu diagnozowania anomalii widzenia spowodowanych rnymi zaburzeniami,
niemoliwymi do rozpoznania za pomoc innych testw [32]. Test ten jest ulepszon
wersj pierwotnego testu oraz daje dokadniejszy pomiar widzenia funkcjonalnego ni
standardowe badanie metod tablic Snellena.
Tester FVA posiada 150 slajdw, co daje moliwo stworzenia wasnego zestawu (12)
slajdw do bada m.in. w: okulistyce, optometrii, medycynie pracy, szkole, praktyce
pediatrycznej, medycynie sportu, zdrowiu publicznym, medycynie oglnej, medycynie
transportu, badaniach kierowcw, lotnictwie, badaniach wraliwoci na kontrast.
Pomiar wraliwoci na kontrast moe by wykonywany przy uyciu jednej z poniszych
strategii [9]:
widzenie nocne bez olnienia,
widzenie nocne z olnieniem,
widzenie dzienne bez olnienia,
widzenie dzienne z olnieniem,
a olnienie moe by prezentowane w dwch poziomach intensywnoci.
Test F.A.C.T. polega na tym, i na polach o ksztacie koa znajduj si prki o rnej
czstotliwoci przestrzennej i rnym kontracie. Koa z prkami znajduj si w piciu
rzdach o zmniejszajcych si poziomach kontrastu. W kadym rzdzie znajduje si 9 k
z prkami o rnej, zmniejszajcej si czstotliwoci przestrzennej. Prki s ustawione
w jednej z trzech pozycji grny koniec prka moe by skierowany w prawo, w lewo,
ku grze.

39

Transport Samochodowy 2-2014

Rys.7. Przykad obrazkw testowych do badania wraliwoci na kontrast [18]

Fig. 7. Examples of test images for testing sensitivity to contrast [18]

Wyniki pomiaru wraliwoci na kontrast dokonywany za pomoc testu przedstawione

s w postaci krzywej wraliwoci na kontrast. Na osi pionowej s naniesione wartoci
wraliwoci na kontrast (im wysza warto, tym lepsza zdolno do zauwaenia
przedmiotw o niszym kontracie). Na osi poziomej znajduj si wartoci czstotliwoci
przestrzennych odniesione do sinusoidalnych fal. Podczas badania wraliwoci na kontrast
zapisywane s wyniki czstotliwoci przestrzennej i poziomu kontrastu prezentowanych
wzorw prkowych. Pozwala to na wykrelenie krzywej, ktrej zarwno ksztat, jak
i pooenie w ukadzie wsprzdnych dostarczaj nam informacji o stanie ukadu
wzrokowego osoby badanej. Prawidowa krzywa powinna mieci si w zaciemnionym
obszarze.

Rys. 8. Wczesna i zaawansowana zama [32]

Fig. 8. Early and advanced cataract [32]

Rys. 9. Prawidowe widzenie i zaawansowana jaskra [32]

Fig. 9. Proper vision and advanced glaucoma [32]
40

Znaczenie sprawnoci widzenia

Rne zaburzenia widzenia (zama, jaskra) czy problemy neurologiczne bd miay

odmienny wpyw na ksztat krzywej. W sytuacji wystpowania odchyle (wyniki
znajdujce si poniej normy) na krzywej, naley pogbi badania.
Walorem edukacyjnym badania jest moliwo zaprezentowania badanemu na ekranie
monitora rnicy w widzeniu za pomoc dwch obrazw (jak powinien widzie, a jak
widzi).
Podsumowanie
Prawidowo funkcjonujcy narzd wzroku jest podstawowym elementem bezpiecznej
jazdy. Obnienie sprawnoci funkcji wzrokowych moe okaza si niebezpieczne zarwno
dla kierowcy, jak i innych uytkownikw drg.
Ocen zdolnoci widzenia w mroku (widzenia zmierzchowego) i wraliwoci na
olnienie (olepienie) dotychczas zajmowali si psychologowie transportu. Projekt nowego
rozporzdzenia Ministra Zdrowia w sprawie bada psychologicznych kierowcw nie
ujmuje ich ju w metodologii bada, pozostawiajc badania funkcji wzrokowych,
w caoci, w kompetencjach specjalistw lekarzy. To lekarz po specjalistycznych
badaniach moe zasugerowa wpisanie kodw ograniczajcych uytkowanie prawa jazdy
(np. kody z grupy 01, jak i stosunkowo mao popularne a uyteczne z grupy 05). Nie mniej
jednak, poniewa widzenie w warunkach zmniejszonej jasnoci jest wanym aspektem
z punktu widzenia bezpieczestwa na drodze, dlatego naley zwrci szczegln uwag na
te elementy, ktre mog przyczynia si do uczestnictwa w kolizji czy wypadku
drogowym.
Wiele bada przeprowadzonych na kierowcach podkrela zaleno midzy
wraliwoci na kontrast i ryzykiem wypadkowym. Kierowcy speniajcy normy dla
prowadzenia pojazdw (oparte na ostroci widzenia), mog by naraeni na ryzyko
wypadku czy kolizji z powodu zaburze w zdolnoci do wykrywania zagroe w ruchu
drogowym. Std pojawiajce si postulaty wprowadzenia minimalnych standardw dla
widzenia dla kierowcw oparte na wraliwoci na kontrast [31]. Zalecane s rwnie
zmiany w projektowaniu infrastruktury drogowej zgodnie ze wskazwkami, i
wysokokontrastowe rodowisko drogowe moe poprawi wskanik wykrywania zagroe
wrd osb z obnion wraliwoci na kontrast.
Badanie wraliwoci na kontrast ma wiele korzyci. Pomaga we wczesnym
wykrywaniu powanych schorze narzdu wzroku, jest rwnie pomocne jest
w monitorowaniu i pomiarach jakoci widzenia przed i po zabiegach laserowych, ale
przede wszystkim daje kierowcy wiedz o jego sprawnociach, powodujc tym samym
wzbudzenie autorefleksji i moliwo wiadomego wyboru np. pory dnia na jazd unikania jazdy noc, czy zmniejszenie przebywanego dystansu.
W Zakadzie Psychologii Transportu i Fizjologii ITS Tester FVA jest urzdzeniem
nowym, stopniowo wykorzystywanym w diagnostyce kierowcw. Obecnie
przygotowywane s badania pilotaowe z wykorzystaniem tego urzdzenia.

LITERATURA:
[1]

Ball K., Owsley C. (1991) Identifying Correlates of Accident Involvement for the Older
Driver. Human Factors: The Journal of the Human Factors and Ergonomics Society. vol. 33
583-595.

41

Transport Samochodowy 2-2014

[2]
[3]

[4]
[5]
[6]
[7]
[8]

[9]

[10]
[11]
[12]
[13]

[14]

[15]
[16]
[17]
[18]
[19]
[20]
[21]

[22]
[23]
[24]
[25]

Bauer G.M., Frumkes T.E., Holstein G.R. (1983). The influence of rod light and dark
adaptation upon rod-cone interaction. The Journal of Physiology 337, 121-135.
Bk J, Tokarczyk E., Uciska M., Masowski S. (2004). Opracowanie zaoe oraz
procedury psychometrycznej weryfikacji aparatury do psychologicznych bada kierowcw,
Cz V. s. 1-6 Praca statutowa nr 6505/ZPT/04, ITS, Warszawa materia niepublikowany.
Dbiec, M. (2001). Night Vision System 2 (NIVIS 2) RETINA 3(6)/2001.
Dyrektywa Komisji Europejskiej 2009/113/WE z dnia 25 sierpnia 2009 r. zmieniajca
dyrektyw 2006/126/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie praw jazy.
Horowski, P. (2003). Badania psychologiczne w ciemni. W: Metodyka psychologicznych
bada kierowcw. (red.) Rotter, T. Warszawa: Instytut Transportu Samochodowego.
Horowski, P. (2003). Badanie widzenia przestrzennego.. W: Metodyka psychologicznych
bada kierowcw. (red.) Rotter, T. Warszawa: Instytut Transportu Samochodowego.
Horowski, P. (2012). Procesy psychomotoryczne a kierowanie pojazdem. W: Psychologiczne
badania kierujcych pojazdami. Vademecum psychologa Transportu. (red.) Tokarczyk, E.
Warszawa: Instytut Transportu Samochodowego.
Jdrzejczak-Modziejewska, J., Krawczyk, A., Szaflik, J.P. (2010). Badanie wraliwoci na
kontrast testerem wzroku Functional Vision Analyzer. W: Okulistyka 3(II)/2010. Warszawa:
Katedra i Klinika Okulistyki II Wydziau Lekarskiego Warszawskiego Uniwersytetu
Medycznego.
Kearns, L. (1988). Contrast sensivity used in following glaucoma. Ocular Surgery News, 6,
15.
Kilian, M. (2012). Naturalne i patologiczne zmiany oczne w starszym wieku i ich
subiektywne objawy. Niepenosprawno i Rehabilitacja (2); 91-105.
Kordelewska, A. (1999). Czynnoci wzroku. Materia niepublikowany.
Langford, J., Koppel, S. (2006). Epidemiology of older driver crashes Identifying older
driver risk factors and exposure patterns, Transportation Research Part F 9 (2006). p. 309
321.
Laudaska-Olszewska I., Biesiadka M., Omulecka M. (2011). Ocena okulistyczna zdolnoci
do prowadzenia pojazdw samochodowych u kierowcw po 60 roku ycia. Okulistyka
wydanie 4-6 s. 156.
Leniowska-Matusiak I. (2011). Osoby starsze w ruchu drogowym wyzwanie na Dekad
Dziaa na Rzecz Bezpieczestwa Ruchu Drogowego. Kwartalnik BRD 1/2011 s. 22-24.
Marrington, S., Horswill, M., Wood, J. (2008). The effect of simulated cataracts on drivers
hazard perception ability, optometry and Vision science. 85, 12, s. 1121-1127.
Ncka, E., Orzechowski, J., Szymura, B. (2006). Psychologia poznawcza. Warszawa: PWN.
Owsley, C., McGwin, G. (1999). Vision Impairment and Driving. Survey of Ophthalmology;
6: 535-550.
Owsley, C., Stalvey, B., Wells, J., Sloane, M., McGwin, G. (2001). Visual risk factors for
cash involvement in older drivers with cataract. Arch Ophthalmol; 119:881-887.
Pas-Wyrolak, A., Siedlecka, J., Wyrolak, D., Bortkiewicz, A. (2013). Znaczenie stanu
narzdu wzroku dla kierowcy. d: Medycyna Pracy; 64 (3).
Paulsson, L.E., Sjostrand, J. (1980). Contrast sensitivity in the presence of a glare light.
Theoretical concepts and preliminary clinical studies. Sweden: Assoc. for Res. in Vis. and
Ophthal.; 401-406.
Peli, E. Driving with low vision: who, where, when, and why. Chapter 41.
Pepose J.S. (2009). Cataractas, Contrast sensivity, and IOLs. Cataract & Refractive surgery
today, March, s. 58-61.
Plainis, S., Murray, I.J., (2002). Reaction times as an index of visual conspicuity when
driving at night. Ophthalmology Physiology: 22: 409-415.
Puell, M., Palomo, C., Sanchez-Ramos, C., Villena, C. (2004). Mesopic contrast sensitivity
in the presence or absence of glare in a large driver population. Graefes Arch Clin Exp
Ophthalmol; 242: 755-761.

42

Znaczenie sprawnoci widzenia

[26]
[27]
[28]

[29]
[30]
[31]
[32]
[33]
[34]

[35]
[36]

[37]
[38]
[39]

[40]
[41]
[42]
[43]

Retinis Pigmentosa-choroba nieusuwanych mieci. Miesicznik Fundacji Polskich

Niewidomych i Sabowidzcych Trakt Rok V, Nr 3(46)/09.
Reza, A. Wierciski, J. (red.) (2002). Vademecum biegego sdowego. (red.) Wierciski, J.,
Reza, A. Krakw: Wydawnictwo Instytutu Ekspertyz Sdowych.
Rozporzdzenie Ministra Zdrowia i Opieki Spoecznej z dnia 15 kwietnia 2011 r.
zmieniajce rozporzdzenie w sprawie bada lekarskich kierowcw i osb ubiegajcych si
o uprawnienia do kierowania pojazdami. DzU z 2011 r. nr 88, poz. 503.
Salthouse T.A. (2010). Major Issues in Cognitive Aging. New York: Oxford University
Press.
SWOV Fact Sheet. (2010). Visual impairments and their influence on road safety.
Netherlands.
Tarnowski, A. (2012). Widzenie zmierzchowe a bezpieczestwo na drogach. Transport
Samochodowy 1-2012. Warszawa: Instytut Transportu Samochodowego.
Test funkcjonalnej ostroci wzroku w kontracie F.A.C.T. Opis urzdzenia i instrukcja
uytkowania.
Uciska M, Niezgoda M., Tokarczyk E., Kara D., Odachowska E., (2012) Starszy kierowca
w ruchu drogowym. Technika Transportu Szynowego s. 889-900.
Uciska M, Odachowska E, Dobrzyska M., Tokarczyk E., Niezgoda M., Kruszewski M.,
Psychologiczne aspekty funkcjonowania kierujcego pojazdem w zmieniajcym si systemie
bezpieczestwa ruchu drogowego. Praca statutowa ITS nr 6203/ZPT.
Uciska M., Tokarczyk E., Odachowska E. (2012). Wpyw czynnikw psychicznych na
sprawno kierujcego pojazdem. Warszawa: ITS.
Unarski, J. (2001). Wypadki w warunkach ograniczonej widocznoci. W: Wypadki drogowe.
Vademecum biegego sdowego. (red.) Wierciski, J., Reza, A. Krakw: Wydawnictwo
Instytutu Ekspertyz Sdowych.
Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym. DzU z 1997 r. nr 98, poz.
602.
Ustawa z dnia 6 wrzenia 2001 r. o transporcie drogowym. DzU z 2001 r. nr 125, poz. 1371.
Wood, J., Mallon, K. (2001). Comparison of Driving Performance of Young and Old Drivers
(with and without Visual Impairment) Measured during In-Traffic Conditions. Optometry
and Vision Science; 78: 343-349.
Wood, J., Chaparro, A., Canberry, T., Sun Chu, B. (2009). Effect of simulated visual
impairment on night-time driving performance. School of Optometry and Institute of Health
and Biomedical Innovation, Queensland University of Technology, Brisbane, Australia.
Wrblewski, A. (2010). Wady wzroku i oczu. rdo: www.okularyporadnik.pl
Wypadki drogowe w Polsce w 2013r. (2014). Komenda Gwna Policji, Warszawa.
Zieliska, A. (2013). Przeomowy rok 2012. Analiza danych statystycznych o wypadkach
drogowych w Polsce i Unii Europejskiej. Warszawa: ITS. Kwartalnik Brd 1/2013. s. 3-9.

43